TÜRKÇE KUR'AN

İDEOLOJİ D ü c a n e C ü n d i o ğ l u

KİTABEVİ Yayın No: 88

Kapak: Yazıevi

Dizgi S.B. Dizgi

Baskı ve Cilt: Umut Matbaası

1. Baskı

istanbul, Ocak 1998

KİTABEVİ

Çataiceşme Sok. 52 / A Cağaloğlu • İSTANBUL Tel: (0 212) 512 43 28 - 511 21 43 / Faks : 513 77 26

TÜRKÇE KUR'AN ve

CUMHURİYET İDEOLOJİS

Dücane Cündioélu

KİTABEVİ

İ Ç İ N D E K İ L E R

Ö N S Ö Z , 7

I . B ö l ü m

1932 Ramazanı ve Türkçe Kur'an, 9

I I . B ö l ü m

1932 Ramazanı Kronolojisi, 123

I I I . B ö l ü m

1932 Ramazanına Dâir Metinler, 1 6 1

I V . B ö l ü m

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar, 259

S E Ç İ L M İ Ş K A Y N A K Ç A , 3 2 1

Ö N S Ö Z

T a n z i m a t ' ı n i lan ından 1960 iht i lâl ine k a d a r g e ç e n 1 asırl ık süre zarf ında o r t a y a ç ıkan K u r ' a n çevirilerini ve b u çeviri lerin o r t a y a ç ıkma­s ında r o l o y n a y a n s iyas î ge l i şme ler i ele a l d ı ğ ı m ı z , Türkçe Kur'an

Çevirilerinin Siyasî Tarihi (1841-1962) başlıklı ça l ı şmamız ın e n öneml i safhalarından b i r i n i , tabiatıyla C u m h u r i y e t ' i n i l k yılları ve b i l h a s s a dinî ink i lâp larm t a t b i k m e v k i i n e konulduğu 1932 Ramazanı teşkil e d i y o r d u .

N e v a r k i ça l ı şmalar ımız s ıras ında top lamış o l d u ğ u m u z m a l z e m e , baş langıçta hesab ett iğimiz h a c m i n çok ötelerine t a ş m c a , b u d e n l i geniş b i r z a m a n d i l i m i içeris inde v u k û b u l a n hâdiseler i , a r z u edildiği g i b i ge­niş ve ayrıntıl ı b i r b i ç imde o k u y u c u y a s u n m a n ı n p e k m ü m k ü n o lmadığ ı k a n a a t i n e vard ık ve b u neden le , u z u n b i r süredir t o p l a m a k t a o lduğumuz m a l z e m e y i d ö n e m l e r i n e göre t a s n i f e d i p , hiç deği lse bazı k ı s ımlar ın ı müstaki l o l a r a k y a y ı m l a m a n ı n d a h a m â k u l b i r y o l o lacağ ım d ü ş ü n d ü k . Böyle l ik le h e m i l g i l i m a l z e m e — b ü t ü n ü y l e ve t e n k i t l i o l a r a k — b u sa­h a d a çal ışacak araşt ırmacı lar ın i s t i f a d e s i n e sunu lmuş , h e m de böyles ine geniş b i r muhtevan ın g e r e k l i kıldığı g e n e l l e m e l e r d e n kaçını lmış olacaktı .

B u mülâhaza lara b i n a e n , 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k m e v k i i n e k o ­n u l a n ibadetlerin Türkçeleştirilmesi Projesi, dört a n a b ö l ü m h a l i n d e ve müstaki l o l a r a k ele a l ınmış , p r o j e n i n iç inde y e r aldığı süreci gene l h a t ­larıyla t a s v i r ve t a h l i l eden b i r gir işten sonra , I I . B ö l ü m de o k u r a b u dö ­n e m i n ayrıntıl ı b i r k r o n o l o j i s i sunulmuştur . Böyle b i r k r o n o l o j i y e b u b ö ­l ü m d e y e r v e r m e m i z i n amac ı , gene l o k u r u n I I I . B ö l ü m de aktar ı lacak o l a n m e t i n l e r i n t a r i h s e l s e y r i n e nüfuzlar ını ko lay laş t ı rmakt ı r . Ç ü n k ü I I I . ve I V . bö lümlerde aktarı lan m e t i n l e r i n — h e r ne k a d a r k r o n o l o j i k se­y i r nazar- ı i t i b a r a a l ınmışsa d a — ayrıntıl ı b i r t a k v i m e i s t i n a d e t m e k s i ­z i n lâyıkıyla yorumlanmalar ı , h a t t a anlaşı lmaları p e k m ü m k ü n değildi . B u b a k ı m d a n I I . Bö lüm 'de 1932 Ramazanı Kronolojisine, I I I . B ö l ü m ' d e

8 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

1932 Ramazanı'na Dâir Metinlere, I V . b ö l ü m d e b i r önceki b ö l ü m ü t a ­mamlay ı c ı b i r n i t e l i k taş ıyan Hâtıralar Hakkındaki Münakaşalara, y e r ver i lmiş , I . B ö l ü m ise, m e v c u t m a l z e m e y i 'anlamlı b i r bütün ' h a l i n e g e t i ­recek b i r t a r z d a k a l e m e alınmıştır.

C u m h u r i y e t t a r i h i n i n e n h a r e k e t l i d e v i r l e r i n d e n b i r i o l a n 1932 R a m a z a n ı , İslâm'ı Türkleştirme v e y a Millî Müslümanlık adıy la y ü r ü t ü -

ı l e n b ü y ü k b i r ink i lâp p r o j e s i n i n e n öneml i sa fhas ın ı teşki l e t m e s i n e r a ğ m e n , b i r tür lü c iddî t e d k i k l e r i n k o n u s u o lmayı b a ş a r a m a m ı ş ve b u k o n u y l a i l g i l e n m e l e r i lâz ım g e l e n k i m s e l e r ise , h e r nedense b u dönemi görmezl ikten gelmişlerdir . Oysa geçmişler ini b i l m e y e n n e s i l l e r i n , k e n d i ­l e r i n e sağlıklı b i r gelecek inşâ e d e m e y e c e k l e r i tecrübeyle sübût b u l m u ş b i r kâidedir . B i n a e n a l e y h ne k a d a r g ö r m e z d e n g e l i r s e k g e l e l i m , t a r i h i ­m i z d e n k a ç a m a z , o n d a n uzak laşmay ız . K e n d i s i n d e n k a ç m a k , u z a k l a ş ­m a k istediğimiz h e r defasında, ' t a r i h ' ö n ü m ü z e çıkar ve ş imdimiz i , h a t t a i s t i k b a l i m i z i b e l i r l e m e y e d e v a m eder. Dolayıs ıy la b u g ü n k ü s ıkınt ı lar ı ­mız ın t e m e l i n d e , tar t ı şma ve münakaşa lar ımız ın ard ında , tarihî sebep­l e r d e n ve tarihî k a b u l l e r i m i z d e n başka birşey a r a m a y a g e r e k y o k t u r .

B u k a n a a t l e r sadedinde , b u e s e r i n , b i l h a s s a k e n d i t a r i h l e r i n d e n b i ­h a b e r b ı rak ı lmış genç n e s i l l e r i n ön ler ine d ü ş e n cılız b i r ış ık h u z m e s i o lmasını t e m e n n i eder, b u ves i l ey le , e s e r i n yaz ımı s ırasında yardımlar ını b e n d e n aslâ es i rgememiş o l a n kıymet l i dos t lar ıma t e ş e k k ü r ü borç b i l i ­r i m . B u kıymetl i d o s t l a r o lmasaydı , hiç k u ş k u y o k k i b u eser b u h a l i y l e o r t a y a ç ıkamazdı . N e k i b u n a r a ğ m e n k e n d i l e r i n e minnettar l ığ ımı lâyıkı veçhi le s u n a m a d ı m ; b e n i m â z u r göreceklerini u m u y o r u m .

Çaba b i z d e n , tevfîk O n d a n !

D ü c a n e Cünrîioğlu

Ç a m h c a / 5 O c a k 1998

I . B Ö L Ü M

1932 R A M A Z A N I v e T Ü R K Ç E K Ü R ' A N

[Musta fa Kemal Atatürk'ün] son dileği, Ezan'dan başka ibadet ler i de Türkçe yaptırmak ve Türk kafasını Arap kafası köleliğinden kurtarmaktı. Türk Ocağına gittiğimiz gün, Kur'an'ı Türkçe'ye çevirmek konusunu açtı id i . Orada bulunan Kâzım Karabekir [şöyle dedi]:

— Kur'an-ı Azîmüşşan Türkçe'ye çevrilemez, Paşa hazretleri !

— Niçin çevrilemez efendim? B u sözünüz, "Kur 'an 'm mânâsı y o k t u r ! " de­mekt i r .

— Hayır efendim ama, meselâ 'Eîif-Lâm-Mim'... Ne diyeceğiz buna?

— Ne demektir 'Elif-Lâm-Mim'?!

— Meçhul efendim...

— Öyle ise karşısına b i r sıfır koyar, çevirmeye devam edersiniz.

(Fal ih Rıfkı Atay, Atatürkçülük Nedir?, sh. 47-48, İstanbul, 1966)

I . T a r i h v e Y o r u m

Dinî ve siyasî yönlerini b i r b i r i n d e n bağımsız b i r b i ç imde ele a l m a k s u r e ­t i y l e tarihî olguları y o r u m l a m a y a ka lk ışmak, hiç kuşku y o k k i d a h a iş in baş ında c i d d i b i r h a t a y a p m a k d e m e k t i r . O h a l d e t a r i h hakk ında , t a r i ­h i m i z h a k k ı n d a k o n u ş a c a k o lanlar ın , h e r h a l ü k â r d a d i n i l e s i y a s e t ' i n b i r b i r l e r i n i nası l e t k i l e d i k l e r i n i hesaba katmalar ı ve s a l t dinî k a r a k t e r e s a h i p g ö r ü n e n n i ce hâdisenin esasen siyasî b i r programın parçası o l a b i ­leceğini v e y a d i n le alâkası y o k m u ş g i b i g ö r ü n e n pür siyasî s t r a t e j i l e r i n b i l e t e m e l i n d e dinî ihsaslar ın bulunabi leceğini gözönünde tutmalar ı lâ ­z ım ge l i r .

B u h ü k ü m , p e k t a b i i d i r k i sadece D o ğ u toplumlar ı iç in değil , Bat ı toplumları için de geçerlidir. Ç ü n k ü X V I . yüzyı lda baş layan reformasyon

hareketleri nazar- ı i t i b a r a a l ınmadan , ne Avrupa 'n ın dinî ve felsefî d ü ­şünces indeki değişmeler in , ne de kıt 'anın siyasî ve ikt isadî ge l i şmeler i ­n i n aç ık lanması m ü m k ü n d ü r . N i t e k i m Descartes , Sp inoza , K a n t , L o c k e , H u m e , v b . Batıl ı f i lozofların s a l t felsefî görüşlerini b i l e , k e n d i d ö n e m l e ­r i n i n siyasî ve dinî hayat ından bağ ımsız s u r e t t e t a s v i r ve t a h l i l e t m e y e ça l ı şmak , art ık n a i f b i r t u t u m o l a r a k k a b u l e d i l m e k t e , i n s a n o ğ l u n u n , k e n d i t a r i h i n i n t oprağ ından âzâde hiçbir amel î y a da nazar î e d i m i n i n , böy les ine m e v h û m b i r aral ıkta i k a m e t edemeyeceğ i sıklıkla d i l e g e t i r i l ­m e k t e d i r .

H a l böyle i k e n , a n a f o r l u b i r geçmiş in çocukları o l a n b i z l e r , ne za ­m a n k e n d i siyasî ve dinî t a r i h i m i z i b i l m e y e / a n l a m a y a yönelecek o l sak y a d a k e n d i geçmiş imizde n e l e r o l u p bittiğini öğrenmek i s tesek , h e m e n dinî

ihsaslarımızı b i r k e n a r d a tutmamız ı veya siyasî tasavvurlarımızı b u iş­l e re kar ış t ı rmamamız ı bize öğüt leyen b i r i l e r i n e r a s t g e l i r i z . N e g a r i p t i r k i büyükler imiz in sözlerini d i n l e y i p böyles ine b i r şar t lanmayla t a r i h e h e r g i d i ş i m i z d e , tar ih î o lgu lar ın b izât ih i k e n d i l e r i n i n , b i z i m b u ç o c u k ç a

12 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

teşebbüsler imiz i sürdürmemize i z i n v e r m e d i k l e r i n i görür , tabiat ıyla h e r defas ında t a r i h i n y a n ı n d a n e l l e r i m i z boş b i r h a l d e döneriz . B u n e d e n l e de sağlıkl ı b i r gelecek k u r m a y a y a r a y a c a k b i l g i l e r i , t a r i h t e n b i r tür lü ed inemez ve i s t e r i s temez b i r süre s o n r a t a r i h i m i z e yabancı laş ır , o n u n l a o r t a k b i r d i l i konuşamaz h a l e g e l i r i z .

Tar ih î o lguları , b i r t e k 'genel t e o r i ' bağ lamında y o r u m l a m a k , 1 h e r ne k a d a r art ık m o d e r n t a r i h yaz ımında p e k b i r i t i b a r gö rmüyorsa d a o l ­g u l a r hakk ında o olguları b i r a r a y a g e t i r e c e k öngörüleri d ışarıda b ı raka­r a k k o n u ş m a y a c a ğ ı m ı z d a b i r h a k i k a t t i r ; z i r a yanl ı ş öngörü le re s a h i p o l m a k , y a d a yanl ış öngörüler in b i z l e r i yanl ı ş y o r u m l a r a sürükled iğ in i tecrübe e t m e k , öngörülerden k u r t u l m a k l a aşı labilecek b i r s o r u n değildir ; b u b a k ı m d a n yanl ış öngörüler in karşıl ığı , masabaş ında nesnel ve tarafsız

b i r t a r i h yaz ımı t e o r i s i inşâ e t m e k o lmamal ıd ı r . Pekâ lâ öngörüler imiz i gözden geçirebi l ir , düzeltebi l ir , değişt irebi l ir , e n n i h a y e t t a r i h ' i n karş ı ­s ında d a h a s o y l u b i r m e v k i d e k o n u m l a n m a hakkımız ı k u l l a n a b i l i r i z ; ye ­t e r k i m u h k e m b i r m e v z i ed inmedikçe , t a r i h i m i z i sağlıklı b i r t a r z d a y o ­r u m l a m a şans ımız o lmadığ ın ı b i l e l i m ; t a r i h i m i z i a n l a y a b i l m e m i z iç in t ü m h a t a ve savablarıyla b u t a r i h e a i d i y e t i m i z i i t i r a f e t m e k t e n ç e k i n m e -y e l i m . İşte o z a m a n t a r i h i m i z , b i z i m l e konuşmay ı , b ize k e n d i s i n i açmayı r e d d e t m e y e c e k , k e n d i çocuklar ını kapıs ın ın ö n ü n d e d a h a f a z l a b e k l e t ­m e y i ve s ır f b u y ü z d e n b i z l e r i n ona d a h a f a z l a yabanc ı l a şmas ın ı g ö z e a lamayacakt ır .

T a r i h l e a ramızdak i k r o n o l o j i k mesafe , t a r i h t e k i o lgular ı an lay ıp y o r u m l a m a y ı h e r z a m a n zor îaşt ırmaz, h a t t a bazı d u r u m l a r d a ko lay laş ­tırdığı b i l e söylenebil ir . B u n a m u k a b i l , yak ın t a r i h t e c e r e y a n etmiş hâd i ­s e l e r i sağl ıkl ı b i r b i ç imde değer lendirmek , p e k öyle sanıldığı g i b i k o l a y değildir ; z i r a y o r u m c u , i lgilendiği o hâdise lere , hâlâ k e n d i l e r i n d e n e t k i ­lenecek k a d a r y a k ı n b i r m e v k i d e d u r a b i l i r ve b u yakınl ık , o n u n , hâd ise ­l e r i o hâdise ler in k e n d i koşul larını nazar- ı i t i b a r a a lmaks ız ın değer len­d i r m e s i n e y o l açabil ir . B u d u r u m d a da 'eşzamanlı l ık ' b i r a v a n t a j o l m a k -

1 Daha farklı b i r ifadeyle: cüz'iyyâtı, bu cüz'iyyâtın hiçbir unsurunu dışarıda bı­rakmayacak külli bir kaziyye yardımıyla açıklamak...

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n 13

t a n ç ık ıp , yanı lt ıc ı b i r f o n k s i y o n değeri kazanır . O y s a t a r i h l e y o r u m c u

aras ındaki k r o n o l o j i k mesa fe , y o r u m c u n u n , i lg i lendiği d ö n e m l e k e n d i

dönemi arasındaki m e s a f e y i f a r k e t m e s i n i ve o dönemin hâdiselerini y i n e

o dönemin koşul lar ından h a r e k e t l e aç ıklamasını m ü m k ü n kı lacak d e n l i

d e r i n o lduğunda , y o r u m c u , i s t e r i s t e m e z d a h a m u h k e m t a h l i l l e r y a p a ­

b i l m e gücüne erişir.

1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n İbadetlerin Türkçeleştirilmesi

Projesini ele a l a n b u ça l ı şmamız , işbu mülahaza lar doğrul tusunda şekil ­l enmiş ve din-siyaset ilişkilerinin b i r a n l a m d a t ü m çıplakl ığıyla o r t a y a çıktığı b u d ö n e m i n c e l e n i r k e n , o y ı l larda o l u p b i t e n l e r i n b u g ü n de h ü -k ü m f e r m â o lduğu hiçbir s u r e t t e gözden u z a k tutulmamışt ı r . Hâdise ler in v u k û b u l d u ğ u t a r i h l e a ramızda 65 yı l l ık b i r mesafe o lması , b u dönemi anlamamız ı sağ layacak v e r i l e r e u laşmamız bak ımından işimizi ko lay laş ­tırıcı b i r h u s u s i y e t taş ımakla b i r l i k t e , h e m b u v e r i l e r i b i z l e r e a k t a r a n l a ­r ın , geleceği m a n i p ü l e e t m e n i y e t i taş ımalar ı i h t i m a l i n i n f a z l a o lmas ı , h e m de s ö z k o n u s u süreç h a k k ı n d a k o n u ş u r k e n , b i r b i ç imde o sürec in iç inde y e r a l a c a k , dolayıs ıy la b u o l a y l a r d a n e t k i l e n m e y e m ü s a i t b i r k o ­n u m d a b u l u n a c a k k a d a r hâdise ler in yak ın ında b u l u n u y o r o l m a m ı z , hiç k u ş k u y o k k i o r t a y a k o n u l a n t a h l i l l e r i n kesinl iğ ine ve /veya değ işmez l i ­ğ ine mutlak vurgular y a p m a y ı imkânsız hâle g e t i r m e k t e d i r .

M a a m a f i h , aklî ve o l g u s a l önermeler in bizâtihi 'değer ' taş ımadığ ı , b i l a k i s 'değer ' in b u tür önermelere dışarıdan yüklendiğ i ve y o r u m c u n u n m a r i f e t i y l e a n c a k olguların 'değer ' kazandığ ı k a b u l e d i l d i k t e , söy lenecek çok az şey ka lmaktad ır . B u i t i b a r l a hiç k i m s e , hâdiseler i , o hâdise lerde b i r i n c i dereceden r o l a lmış zevât ın v e r d i k l e r i b i l g i l e r l e t a s v i r e t m e k zo­runlu luğundan kaçamaz . N i t e k i m b iz de böyle yapt ık ve e s e r i m i z i n diğer bö lümler inde b u zorunluluğun b i z i icbâr ettiği koşul lar ın gereğini y e r i n e g e t i r m e y e çalıştık, [ bkz . B ö l ü m I I , I I I , I V ]

P e k i b u d u r u m d a , t a h l i l ve yorumlar ın b i z i i k a m e t e m e c b u r ettiği böy les ine vazgeç i l emez b i r m e v k i d e n y a da k e n d i s i n e r iâyet e t m e y i zo­r u n l u kı lan k e s i n i l k e ve ö lçülerden sözedebil ir m i y i z ? E d e b i l i r i z ; h e m de yorum sözcüğü t e l a f f u z edi ldiğinde, alabi ldiğine b i r keyfiliğin, s ınır çeki­l emez b i r özgürlüğün ve ön lenemez b i r öznelliğin h e m e n a k l a ge lmes ine ,

14 Türkçe K u r a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

h a t t a tarafsızlığı b i r ' h a y a l ' h a l i n e g e t i r e n i n de y o r u m u n tabiat ına m a h ­sus b u özell ikler o lduğunun hep söylenip durmas ına rağmen. . . Doğrudur , tarafs ız o lamay ız ! Tarafs ız o lamadığ ımız g i b i , y o r u m l a r ı m ı z h a k k ı n d a öne sürülebi lecek o l a n keyfilik, özgürlük ve öznellik suç lamalar ım d a y o k e d e m e y i z ve esasen e d e m e y e c e ğ i m i z i de b i l i r i z ; z i r a t a r i h ' i y a z a n l a r , t ıpkı t a r i h ' i y a p a n l a r g i b i tarafsız o l a m a z l a r . T a r i h h a k k ı n d a , t a r i h t e o l u p b i t e n l e r hakk ında konuşacak o l a n l a r , hep b i r y e r d e d u r m a k ve t a ­r i h e hep o y e r d e n b a k m a k zorundadırlar .

P e k i b u l u n d u ğ u m u z b u y e r i t e r k e d e m e z m i y i z ? E l b e t t e t e r k e d e b i -l i r i z ; a n c a k b u sefer başka b i r y e r d e d u r m a k ve t a r i h e artık b u y e n i y e r ­d e n b a k m a k koşuluyla . . . İşte b u n o k t a d a , bazı i t i r a z l a r a itham sıfatını k a z a n d ı r a c a k b i r t u t u m d a n u z a k l a ş m a k ve — m a k s a t l ı saldır ı lar m ü s ­t e s n a — s a m i m i ve hiç değilse c i d d i i t irazların s e s i n i n kesi ldiği b i r m e v -k i y e yer leşeb i lmek , p e k öyle sanı ldığı g i b i h a m b i r h a y a l deği ldir ; z i r a tarafsız o l u n a m a s a d a pekâlâ dürüst o l u n a b i l i r . 1 B i n a e n a l e y h tarafs ız ­l ığın b i r düş, dürüst lüğün ise b i r vazife o lduğunu akı ldan ç ıkarmadıkça , y o r u m l a r ı m ı z ı n s o y l u b i r hüv iye t taş ıyacağ ına y ü r e k t e n i n a n a b i l i r ve işte a n c a k b u d u r u m d a , y a n i b u asgarî şartı y e r i n e get irdiğ imizde , tarihî o l g u l a r h a k k ı n d a k i değer yargı lar ımız ı o r t a y a k o y m a k t a n ç e k i n m e y i z . Ç ü n k ü b izât ih i dürüstlüğün k e n d i s i , k e n d i s i n e karş ı k o n u l a m a y a c a k d e n l i b ü y ü k b i r güçtür .

I I . B i l g i v e Y o r u m

Ü n l ü A l m a n tarihçi R a n k e , "siyasî t a r i h i l e k i l i s e t a r i h i b i r b i r i n d e n b a ­ğ ımsız b i r sûrette ele a l ı n a m a z " der ve b u t e z i n i de Reform Devrinde

Alman Tarihi ( İ s tanbul , 1953) adlı e s e r i n d e f evka lâde e t k i l e y i c i b i r t a r z d a i s b a t eder. R a n k e ' n i n b u sözü b i z i m k e n d i t a r i h i m i z iç in de geçer ­l i d i r . N i t e k i m sadece C u m h u r i y e t t a r i h i değil , t a r i h i m i z i n hiçbir d e v r e s i esas i t i b a r i y l e din-siyaset i l i şki ler inden bağ ımsız b i r s u r e t t e ele al ına­m a z . B u neden le Cumhuriyet Devrimlerinin dinî te fekkür ve hayat ımız ı nası l etki lediğini , İ s lâm D ü ş ü n c e s i n i n hâl-i hazır d u r u m u n u n şeki l len-

1 Impartiality is a dream and1 honesty a duty. We cannot be impartial, but we can be intellectually honest. (Gaetano Salvemini)

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 15_

mesiı ide b u d e v r i m l e r i n ne tür b i r ro lü o lduğunu k a v r a y a b i l m e k ve d a h a d a önemlis i yak ın t a r i h i m i z d e o l u p b i t e n bazı hâdiseler in k e y f i y e t i n e v â ­k ı f o lmad ıkça , b u g ü n k ü s ıkınt ı lar ımızı aşamayacağ ımız ı a n l a y a b i l m e k için, geçmişe , h e m de çok u z a k o l m a y a n b i r geçmişe u z a n m a k , k ısaca b u yak ın geçmişte n e l e r o l u p b i t t iğ im sağlıklı b i r b i ç imde ö ğ r e n m e k m e c b u ­riyetindeyiz.

H a l böyle o lmas ına r a ğ m e n , 1932 R a m a z a n ı n d a u y g u l a m a y a k o ­n u l a n İbadetlerin Türkçeleştirilmesi Projesi, b i r tür lü ciddî tedkîk ler in k o n u s u o lmay ı b a ş a r a m a m ı ş , e l d e k i kaynak lar ın çoğu d a ' i ş l enmemiş h a m m a l z e m e ' şekl inde, i l g i l i l e r i n i n k e n d i l e r i n e e l uzatacakları g ü n ü yı l ­l a r c a b e k l e y i p durmuşlard ı r . İkinci dereceden e s e r l e r i n d u r u m u d a ne yaz ık k i p e k farklı değildir; z i r a b u n l a r d a b i r - i k i k i t a p t a y e r a l a n b i l g i ­l e r i t e k r a r l a m a k l a yet inmiş ler , b u b i l g i l e r i y e n i d e n t a h k î k ve t a n z i m e ihtiyaç duymaks ız ın sadece okurlarını e t k i l e m e y o l u n u seçmişlerdir .

N e t i c e i t i b a r i y l e söy leyecek o l u r s a k , ibadetlerin Türkçeleştirilmesi

Projesinin t a t b i k m e v k i i n e k o n u l m u ş o l d u ğ u 1 9 3 2 R a m a z a n ı , C u m h u r i y e t d e v r i m l e r i n i n , hakk ında e n az sağlıklı b i l g i y e s a h i p o l d u ­ğ u m u z safhalar ından b i r i n i teşkil e t m e k t e d i r ve bize göre b u n u n başl ıca i k i n e d e n i vardır :

B i r i n c i s i : " i b a d e t l e r i n T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i P r o j e s i " , t a m a m ­l a n a m a m ı ş , b i r diğer t a b i r l e amac ına u laşamamış b i r p r o j e d i r . D e v r i n ikt idarı , b u p r o j e y i bütünüy le t a t b i k e k o y m a k t a çok çeşitli s o r u n l a r l a karş ı laşt ığ ından, p r o j e n i n bazı k ıs ımlar ında ısrarlı o l m a k t a n vazgeçmiş ve f a k a t b u n a r a ğ m e n hiç deği lse bazı k ı s ımlar ım — c e z r î t e d b i r l e r yo ­l u y l a — yürür lükte t u t m a y a çalışmıştır . A n c a k çok p a r t i l i s iyasî h a y a t a geçişle b i r l i k t e , b u 'k ısmî ısrar ' da p e k b i r net i ce v e r m e m i ş , v e r e m e m i ş ­t i r .

i k i n c i s i : " İbadet ler in Türkçe leşt i r i lmesi P r o j e s i " , ideolojik m â n â ve e h e m m i y e t i n i b e l l i b i r z a m a n içeris inde kaybett iğ inden, dinî ge lenek­l e r i b u d e n l i köktenc i b i r y ö n t e m l e d ö n ü ş t ü r m e teşebbüs ler i , b i r süre s o n r a i s t e r i s t e m e z s i y a s î a m a ç l a r ı n d a n k o p m u ş v e T ü r k i y e

16 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

C u m h u r i y e t i n i n siyasî itti fakları , d e v r i n iktidarlarını , d i n - s i y a s e t i l işki­l e r i n i farklı b i ç imlerde t a n z i m e t m e y e sevketmişt i r ; 1 d a h a farklı b i r de­yişle , C u m h u r i y e t kadrolar ının, dinî g e l e n e k l e r karşıs ında a l ınacak böy ­les ine m ü t e h a k k i m b i r p o z i s y o n u , artık o ldukça değişmiş b u l u n a n siyasî söylemle bağdaşt ı rmakta güç lük çekmeler i , sözkonusu p r o j e n i n r a f a k a l -dır ı lmasındaki e n önemli âmil lerden b i r i o lmuştur .

Önce ideolojik mânâ ve ehemmiyetini, z a m a n l a d a siyasî kıymetini

k a y b e t m i ş tar ih î b i r t e şebbüs h a k k ı n d a k o n u ş a c a k k i m s e l e r i n , o d ö ­n e m d e n e l e r o l u p bitt iğini t e s b i t ve t a h l i l e t m e k y e r i n e , — b u teşebbüs ­l e r i n r a d i k a l k a r a k t e r i s e b e b i y l e — b ü t ü n o l u p b i t e n l e r i n üzer ine b i r sünger ç e k m e y e ça l ı şmalar ından v e y a bunlar ı , z a m a n z a m a n k e n d i dö ­n e m l e r i n i n siyasî maksat lar ına u y g u n b i r b i ç imde ' k u l l a n m a k ' i s t e m e l e ­r i n d e n d a h a t a b i i b i r d u r u m düşünülemez . N i t e k i m böyle de o lmuş , a k a ­d e m i k çevreler taraf ından Atatürk ve Devrimleri üzer ine çok sayıda i lmî k i t a p ve m a k a l e yaz ı lmış o lmasına rağmen , b u e s e r l e r i n s a h i p l e r i , n e r e ­deyse sözkonusu p r o j e n i n adını b i l e a n m a k istememişlerdir . B u p r o j e y i k o n u ş m a y a değer b u l a n k i m s e l e r ise , n e l e r o l u p bittiğini a n l a m a k m a k ­sadıyla değil , muhataplar ın ı e t k i l e m e k v e y a manipüle e t m e k maksad ıy la mese leye yak laşmış lar ve tabiat ıy la k e n d i kurgular ı i çer is ine , t a h k i k e t m e k s i z i n b i r tak ım 'söylenti leri ' yer leş t i rmek, b u k i m s e l e r iç in y e t e r l i o lmuş , d a h a fazlasına ise ihtiyaç duymamış lard ı r . 2

1 B u gelişmeleri tak ip etmek bakımından bkz. Kemal H . Karpat , Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul, 1967; Feroz ve Bedia T. A h m a d , Türkiye'de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi 1945-1971, Ankara , 1976; Necdet E k i n c i , I I . Dünya Savaşından Sonra Türkiye'de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler, İstanbul, 1997 2 İbadetlerin Türkçeleştirilmesi hakkında yazılmış olan propaganda kitaplarının ekseriyeti bu durumdadır. Bkz. Arın Engin , Atatürkçülük 'te Dil ve Din, İstanbul, 1955; Osman N u r i Çerman, Modern Türkiye İçin Dinde Reform, İstanbul, 1958; Besim A t a l a y , Türk Dili ile İbadet, İstanbul, 1960; Arın E n g i n , Yükseliş Savaşımızda Jüpiter: Kur'an'da Atatürkçülük ve Rus-Çin Işkencesindeki Türklük, İstanbul, 1971; Necat i Gündüz, Atatürk Çağı ve Zihniyeti, A n k a r a , 1973; Cevdet Per in , Atatürk Kültür Devrimi, İstanbul, 1982; Haydar Seçkin, Atatürk'ü Kur'an'da Aradım ve Buldum, İstanbul, 1995; Cemal K u t a y , Atatürk'ün Beraberinde Götürdüğü Hasret: Türkçe İbadet, İstanbul, 1997

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 17

M e v c u t k a y n a k l a r ı n h e m bilgi s e v i y e l e r i b a k ı m d a n y e t e r s i z ve zayıf, h e m de yorumlarındaki i sabet derecesi bak ımından başarıs ız ve o d e n l i de h a t a l a r l a mâlu l o lmalar ını , b u k o n u l a r d a özgürce k o n u ş m a y a i z i n v e r m e y e n siyasî baskı lar la i z a h e t m e k i s t e y e c e k l e r ç ıkabi l i rse de göster i lecek b u sebep, esasen karşı karş ıya b u l u n d u ğ u m u z m a n z a r a n ı n ' fukaralığını ' y e t e r i n c e i z a h e tmez . Ç ü n k ü Atatürk devrimleri h a k k ı n d a — b u d e v r i m l e r i n yan ında y e r a l m a k sûret iy le— yazı y a z a n i l i m a d a m ­larının e k s e r i y e t i , s iyasî ikt idarlar ın k e n d i l e r i n e z a r a r verebi leceği k i m ­seler değil lerdi . B u s a h a d a k i i lmî ça l ı şmalar , y a siyasî ikt idarların k o ­rumas ı a l t ında yap ı lmış ve /veya y a p ı l m a imkânı b u l m u ş , y a d a siyasî baskı lardan h e r ha lükârda âzâdc olmuşlardır . Sö/.ün özü. fnkilab Tarihi

d e r s l e r i n i n okutulduğu b i r ülkede, böyle b i r m a z e r e t iknâ ed i c i değildir.

A t a t ü r k d e v r i m l e r i n i eleştirel bir açıdan ele a l ıp y o r u m l a y a n eserlere ge l ince , bunlar ın sayıs ının diğerlerine n i s b e t l e az o lduğunda ve m e v c u t yasa lar ın i z i n verd iğ i ö l çü lerde k a l e m e a l ınd ık lar ında k u ş k u y o k t u r . A n c a k b u d u r u m , b u tür e s e r l e r i n de — t ı p k ı d iğer ler i g i b i — t a h k i k edi lmemiş 'söylentilere ' i s t i n a d e n yazı lmış o lmalar ına b i r m a z e r e t teşkil edemez. Ç ü n k ü eleştirel yo rumlar ın gücü , eleştiriye z e m i n teşkil e d e n hâd i se l e r h a k k ı n d a k i m â l u m â t ı n d o ğ r u l u ğ u y l a o rant ı l ıd ı r ; y o ­r u m u n dayandığ ı m â l u m â t ı n zayı f y a da yanlış o lduğu gösteri ldiği t a k ­d i r d e , sadece y o r u m u n k e n d i s i değil , y o r u m u m ü m k ü n kı lan i d e o l o j i k çerçeve de çöküverir . B u bak ımdan , n e l e r i n o l u p bittiği hakkında sağ lam b i r b i l g i z e m i n i n e i s t i n a d e t m e y e n y o r u m l a r , i s t e r i s t e m e z retoriği öne ç ı k a r m a k sûret iy le v a r o l m a y a çalışırlar; dolayısıyla s iyasî koşu l la rdan e t k i l e n e n t a r a f da çoğunlukla yorumlar ın b i l g i z e m i n i değil , retoriği o l u r .

N e v a r k i retor iğin tabiatı da maksad ı d a etkileyici o l m a k t a n i b a ­r e t t i r ; b izâtihi b i l g i v e r i c i o lmadığı g i b i , b u n u a m a ç l a m a z da. E t k i l e y i c i o lmayı , kalıcı o l m a y a t e r c i h eder. Oysa b i l g i z e m i n i güçlü y o r u m l a r böyle değildir ; e t k i l e y i c i o lmayı i s t e m e d i k l e r i n d e n değil , kalıcı ve dönüştürücü b i r e t k i y a p m a y ı i s t e d i k l e r i n d e n dolayı zor olanı t e r c i h eder l e r . N i t e k i m b u d u r u m , siyasî ikt idarların, b i l g i z e m i n i güçlü y o r u m l a r d a n niçin hoş ­lanmadık lar ın ı i z a h e d i y o r o lmal ıd ır ; z i r a e t k i l e y i c i deği l , kal ıc ıd ır lar ; muhatap lar ın ın zaaf lar ından bes l enen ve g ü c ü n ü b u z a a f l a r a h i t a b e t ­m e k t e n a l a n f i k i r l e r i n b i r süre s o n r a zeva l bulacağ ın ı b i l d i k l e r i n d e n .

18 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

e t k i l e y e r e k iknâ e t m e y i değil , iknâ e t m e k s u r e t i y l e e t k i l e m e y i d a h a t e r ­

c ihe şâyan b u l u r l a r .

Atatürk devrimleri hakkında m ü s b e t y a d a menf î m a k s a t l a r l a y a ­zılmış e s e r l e r i n işaret ettiğimiz b i l g i zaafları, tarafsız yazılamamış o l m a ­lar ından kaynaklanıyor değildir; z i r a b i l g i yetersizl iği , t a r a f o lmanın za ­r u r i b i r s onucu değildir. B u e s e r l e r d e k i y o r u m zaaflarına ge l ince , b u tür zaafların da t e k n e d e n i tarafsız olamamak deği ldir ; b i l a k i s asıl n e d e n , sağlıklı b i r b i l g i z e m i n i n e i s t i n a d e t m e k s i z i n , yapı lan yorumlar ı anlamlı k ı lan i d e o l o j i k ç e r çeven in sağladığ ı e m n i y e t i su is t imaî e t m e k t i r . B u e m n i y e t i n y a s a l a r taraf ından sağlanıyor o lup o lmamas ın ın b u b a ğ l a m d a p e k b i r k ıymet i y o k t u r . Ç ü n k ü i d e o l o j i l e r — i k t i d a r d a v e y a m u h a l e f e t t e o l s u n l a r — k e n d i mensuplar ına e m n i y e t t e l k i n e d e b i l m e k için h e r z a m a n y a s a l a r a ihtiyaç d u y m a z l a r ; dolayısıyla h e r i d e o l o j i m e n s u b u , k e n d i s i y l e aynı t a r a f t a d u r a n k i m s e l e r e ses l en iyor o lmanın verdiğ i b i r özgüven le h a r e k e t eder ve çoğu z a m a n , m e n s u b u b u l u n d u ğ u i d e o l o j i k çerçevenin k e n d i s i n e sağladığı e m n i y e t i su ist imaî e t m e k ko layc ı l ığ ından k u r t u l a ­m a z .

B u m ü l â h a z a l a r a b i n â e n e l i n i z d e k i eser, e v v e l e m i r d e 1932

Ramazanında o l u p b i t e n l e r i sağlıklı b i r b iç imde t e s b i t e t m e y i , s o n r a d a b u t e s b i t l e r d e n h a r e k e t l e Cumhuriyet İdeolojisinin d in ' e ve dinî ge lenek­lere yaklaş ımını aç ıklamayı i s t i h d a f eylemiştir . N i t e k i m kitabın dört a n a bö lüme ayrılıp, son üç b ö l ü m ü n ü n tarihî m a l z e m e n i n t e n k i d l i aktar ımına dayanıyor o lmasının en önemli sebebi de b u d u r . Ça l ı şmamız ın baş ından i t i b a r e n , m e v c u t v e r i l e r i n sağlıklı b i r b i ç imde t e s b i t ve t a s n i f i n e özel b i r e h e m m i y e t at fed i lmiş , hâd ise ler in m u h t e v a s ı , b u hâd i se l e rde b i r i n c i derecede r o l almış zevâtm anlat ımıyla b e l i r l e n d i k t e n sonra , i l k iş o l a r a k b u muhtevan ın k r o n o l o j i s i o luşturulmuştur.

B u ç e r ç e v e n i n , esas i t i b a r i y l e d i n - s i y a s e t m ü n a s e b e t l e r i n e C u m h u r i y e t d e v r i n d e v e r i l m e k i s t e n e n i s t i k a m e t l e ve özel o l a r a k d a 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n İbadetlerin Türkçeleştirilmesi

Projesiyle s ınırl ı k a l m a s ı n a özen göster i lmişse de b u sorun lar ın çok d a h a önceleri baş lamış b u l u n a n b i r sürec in parçası o lmaları n e d e n i y l e , i s t e r i s t e m e z I I . M e ş r û t i y e t d ö n e m i n e r e f e r a n s l a r d a b u l u n m a k ve

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n l i?

C u m h u r i y e t i n d i n pol it ikalarına meşrûiyet kazandıran fikrî z e m i n i n i n ­şâs ın ı d a h a ö n c e s i n e i r câ e t m e k k a ç ı n ı l m a z b i r z a r u r e t o l m u ş t u r . Sözgel imi Z i y a Gökalp ' in b u gel işmelerdeki fikrî katkıları nazar- ı i t i b a r a a l ınmaks ı z ın , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k i l e a rkadaş lar ın ın b u s a h a d a yapt ıklar ı v e y a y a p m a k i s t e d i k l e r i devrimleri t e m e l l e n d i r m e k çok güç o lacağ ından , z a m a n z a m a n C u m h u r i y e t d e v r i m l e r i n i n y a k ı n geçmiş te k a l a n kökler ine işaret edi lmiş ve d e v r i m l e r k a d a r b u d e v r i m l e r i m ü m ­k ü n kı lan fikrî ve siyasî o r t a m da d i k k a t e alınmıştır.

Hâsı l ı , h e m tedkîk ve t a h l i l ett iğimiz hâdiseler in ş ü m û l ü n ü n b e l l i o lay lar ın gözden kaçmas ın ı e n g e l l e m e m e s i , h e m de t e k t e k d ö n e m ve v a k ' a l a r m , b u hâdiseler in iç inde y e r aldıkları gene l sürecin i h m a l i n e y o l a çmamas ı iç in e l d e n ge len g a y r e t gösteri lmiş , b u a r a d a y o r u m l a r k a d a r b u y o r u m l a r a m e s n e d teşkil eden m a l z e m e de t ü m açıkl ığıyla s e r i m l e n -meye çalışılmıştır.

I I I . T ü r k ç e K u r ' a n Çeviri lerinin Siyasî Değer i

Çağdaş İ s lâm D ü ş ü n c e s i n i n geçirdiği e v r e l e r i i z l e m e k i s teyecek k i m s e ­l e r i n , i s t e r i s t emez Osmanl ı Modernleşmes in i , b i l h a s s a 1839 d a i lân e d i ­l e n T a n z i m â t Fermanı 'y la b i r l i k t e baş layan süreci nazar- ı i t i b a r a a l m a ­ları, varacaklar ı sonuçlar ın sıhhatini t e m i n e t m e k b a k ı m ı n d a n b i r z a r u ­r e t t i r . Ç ü n k ü k l a s i k dinî düşünce tarz ının değ işmes ine v e y a farkl ı laş ­mas ına yönel ik gel işmeler aç ık lanmak {açık kılınmak) i s tendiğinde, i s t e r i s t emez b u gel işmeler in 'siyasî k a r a k t e r i ' h e m e n k e n d i s i n i gösterir ve s i ­yasî gel işmelerle dinî düşüncenin gelişimi arasındaki koşut luk hiçbir s u ­r e t t e gözardı ed i lemez b i r hüviyet kazanır .

B u b a k ı m d a n , Batılılaşma IModernleşme teşebbüsler iy le b i r l i k t e s iyasî yap ımız ın değ iş ime uğradığ ı h e r d ö n e m d e , b u değiş ikl ikler le eş ­zamanl ı o l a r a k m u h a k k a k dinî düşünce alanında da dönüşümler husû le ge lmiş ve dinî h a y a t l a siyasî h a y a t , karşıl ıklı o l a r a k b i r b i r l e r i n i e t k i l e ­mişlerdir . N i t e k i m b u münasebet ler in sıkılık dereces in i görmek için, sa­dece K u r ' a n çev i r i l e r in in o r t a y a ç ık ış s ü r e c i n e b a k m a k y e t e r l i d i r : 1839 'da T a n z i m â t i l a n edi lmiş , i k i yıl s onra (1841'de) i l k m a t b û Türkçe K u r ' a n çev ir is i (Terceme-i Tefsîr-i Tibyan) o r t a y a ç ı k m ı ş ve I I . M e ş r û t i y e t e k a d a r b u çeviriyi y e n i l e r i izlemiştir. B u dönemde , dört adet

20 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

t a m a m l a n m ı ş e s e r i n yanıs ı ra , e k s i k k a l a n y a d a t e k t e k sûre ler in t e r -

cüme-tefs i ı ier ini i h t i v a eden birçok r i s a l e veya k i t a p yay ımlanmış t ı r . 1

I I . M e ş r û t i y e t i n i lan ın ın (1908 ) d a h a i l k ay lar ında , m a t b u â t t a Türkçe t e r cüme ve t e f s i r i n l ü z û m u hakk ında şiddetli b i r m ü n a k a ş a z u ­h u r e tmiş ve b u m ü n a k a ş a l a r sürerken y e n i b i r Türkçe Kur'an çevirisi ­n i n y a y ı m ı n a b a ş l a n m ı ş (Tafsîl'ul-Beyan, 1908) , a r d ı n d a n diğer ler i de sökün edivermişt ir . Başta Şeyhül i s lâm M u s a K â z ı m o l m a k üzere , s iyasî ikt idarın yönel imler ine b i r şekilde yakınl ık d u y a n pekçok k i m s e t e f s i r ve t e r cüme d e n e m e l e r i n e girdiği g i b i , farklı görüşlerde de o l sa lar d ö n e m i n c i d d i b irçok m e c m u a s ı n d a K u r ' a n a y e t l e r i n i n tercümeler i y a y ı m l a n m a y a baş lamış ve I . D ü n y a S a v a ş ı n d a n (1914 'den) i t i b a r e n matbuât ta m ü s t a ­k i l çeviri teşebbüsler inin de o r t a y a çıktığı görülmüştür .

K e z â C u m h u r i y e t ' i n i lanının (29 E k i m 1923) i l k ay lar ında y a y ı m ­l a n a n eser ler aras ında, y i n e i k i K u r ' a n çevirisi vardır {Nûr'ul-Beyan ve Kur'an-ı Kerim Tercemesi, N i s a n 1924) ; ve b irkaç ay s o n r a b u n l a r a b i r y e n i s i d a h a (Türkçe Kur'an-ı Kerim, Eylül 1924) eklenmişt i r . 2 1 Şubat 1925'de K u r ' a n çevir is iyle i l g i l i M e c l i s e b i r önerge v e r i l m e s i ve s o n r a M e c l i s i n aldığı k a r a r a b i n a e n K u r ' a n i Türkçe ' ye ç ev i rme v a z i f e s i n i n M e h m e d  k i f e t e v d i e d i l m e s i , a n c a k b u m ü m k ü n o lamay ınca , t e f s i r l e b i r l i k t e çevir i i ş in in de Elmal ı l ı H a m d i Yaz ı r tara f ından üs t l en i lmes i hâdisesi (Hak Dini Kur'an Dili, 1935-1938) , y i n e a n c a k siyasî ge l işmeler nazar-ı i t i b a r e a l ınarak i z a h e d i l e b i l i r b i r m a h i y e t t e d i r .

H a r f İnki labı 'nı t a k i b e n geçen dört yı l l ık s u s k u n l u k d ö n e m i n d e n s o n r a , 1932 R a m a z a n ı n d a (22 O c a k 1 9 3 2 ' d e n i t i b a r e n ) c a m i l e r d e K u r ' a n i n Türkçe çeviri lerinin o k u n m a y a baş laması , tekbir, ezan, kamet,

salâ ve hutbelerin Türkçeleşt ir i lmesi teşebbüsleriyle b i r l i k t e , L a t i n h a r f ­l e r i y l e b a s ı l m ı ş T ü r k ç e K u r ' a n çev ir i l er in in (Türkçe Kur'an-ı Kerim

Tercümesi, 1932; Kur'an-ı Kerim, 1932; Tanrı Buyruğu, 1934) ve n a m a z

1 K u r ' a n çevirlerinin tarihî ve siyasî bağlamına dâir genel mâlumât için bkz. Dücane Cündioğlu, Matbû Türkçe Kur'an Çevirileri ve Kur'an Çevirilerinde Yöntem Sorunu, "2. K u r ' a n Sempozyumu: Tebliğler-Müzakereler 4-5 Kasım 1995" içerisinde, sh. 164-171, Ankara , 1996

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 2 1

sûreler ini m u h t e v i r i s a l e l e r i n — k i miktar ı çok faz lad ı r— zuhûru , hiç k u ş k u y o k k i s iyasî ikt idarın eği l imleriyle Türkçe K u r ' a n çev ir i ler in in yay ımı aras ındak i m ü n a s e b e t i n , te 'v î le iht iyaç b ı r a k m a y a c a k k a d a r açıklık kazandığı b i r dönemin s o n u c u d u r .

1 9 4 6 ' d a n ve b i l h a s s a 1950 'den s o n r a y e n i çeviri lerin y a y ı n l a n m a ­sının ve K u r ' a n i n Türkçe 'ye çevr i lmesiy le i l g i l i ş iddetli m ü n a k a ş a l a r ı n baş lamas ın ın en önemli n e d e n i ise , b u yı l larda çok p a r t i l i h a y a t a geçi l ­m e s i , b i i ' süre s o n r a d a D e m o k r a t P a r t i n i n i k t i d a r a g e l m e s i d i r . B u b a ğ ­l a m d a , 27 Mayıs 1960 'da ihtilâl yapanlar ın i l k i craat lar ından b i r i s i n i n , K u r ' a n i Türkçe 'ye tercüme e t t i r m e k o lduğu ve y e n i yönet im tara f ından görevlendir i len b i r e k i b i n 1 K a s ı m 1960 'da resmen f a a l i y e t e geçir i ldiği hat ır lanmal ıdır . N i t e k i m b u e k i b i n çal ışmaları 8-9 ay içerisinde t a m a m ­lanmış ve t a m a m l a n a n b u çeviri (Kıır'an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı,

Eylül 1961) ' D i y a n e t İşleri Başkanl ığ ı ' e l i y l e yay ımlanmışt ı r . B u çeviri­n i n 12 Eylül 1980 'den önce ve s o n r a gerçekleştir i len bas ımlar ı ve bas ım miktar lar ı ince lendiğ inde , b u i k i d ö n e m aras ında m u k a y e s e k a b u l e d i l emeyecek ölçüde b i r farklı l ığın o r t a y a çıktığı ve D i y a n e t çeviris inin asıl tan ın ıp yaygın laşt ığ ı d ö n e m i n 12 Eylül sonras ına rast ladığı görülecek­t i r . 1

B u tür i lginç tesadüf ler in sayısı o k a d a r fazladır k i I I . Meşrût iye t b i r y a n a , b i l h a s s a C u m h u r i y e t dönemindek i 'siyasî dönemeç le r ' aç ıs ın­d a n bakı ld ığ ında, karş ı laş ı lacak m a n z a r a çok şaşırt ıc ıd ır . 2 B i n a e n a l e y h böyle b i r d u r u m d a b i r araşt ırmacının yapacağ ı t e k şey, g e r e k dinî neşr i -yât ın , gerekse neşr iyât y o l u y l a d i l e g e t i r i l e n dinî reform t a l e p l e r i n i n , s i ­yas î ik t idar lar ın y e n i l e n m e e v r e l e r i y l e k r o n o l o j i k i l g i s i n i t e s b i t e d i p , a r a d a k i mutabakat ı t e m e l l e n d i r m e k t e n i b a r e t t i r .

1 12 Eylül 1980 ihtilâlinin, bu k i t a p t a ele a l m a n meselelerle alâkasını tesbit etmek bakımından bkz. Seçil Akgün, Türkçe Ezan, "Tar ih Araştırmaları Dergisi 1979-1980", c. X I I I , sy. 24, sh. 105-113, Ankara , 1980 2 M a r t 1997'den i t ibaren tekrar Türkçe Kur'an tartışmalarının gündeme gelmiş olması da yine >?anp b.r rastlantı (!) olmalıdır.

22 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

I I . M e ş r u t i y e t i n i lânının i l k aylar ında K u r ' a n i n Türkçe t e r c ü m e ve t e f s i r i mese les iy l e alâkal ı o l a r a k m a t b u â t t a c i d d i b i r m ü n a k a ş a n ı n başgöster ip M u s t a f a S a b r i E f e n d i i l e A h m e d M i d h a t E f e n d i aras ında öneml i b i r k a l e m m ü c a d e l e s i n i n m e y d a n a ge ld iğ ine d a h a önce i şaret edi lmişt i . A h m e d M i d h a t E f e n d i n i n , M u s t a f a S a b r i E f e n d i y e ş iddet le i t i r a z e d i p —önce l e r i (1901 'de) a k s i n i s a v u n m u ş o lduğu h a l d e 1 — y e n i siyasî koşu l lar ın e t k i s i y l e K u r ' a n i n m u h a k k a k T ü r k ç e b i r t e r c ü m e ve t e f s i r i n i n yazı lması gerekt iğ inden d e m vurmas ı , — b i r kez d a h a söy leye­l i m — m e v c u t ikt idarın siyasî ve fikrî yönel imleri nazar- ı i t i b a r a a l ınma­dıkça sağlıklı b i r b i ç imde aç ık lanamaz . N i t e k i m b u m e t i n l e r i n c e l e n d i ­ğ inde , m ü n a k a ş a l a r a kat ı lan k i m s e l e r i n , K u r ' a n i n T ü r k ç e çevir is iy le i n k i l â b ' ( I I . Meşrût iye t İnki lâbı ) aras ında b i r bağ k u r m a k t a n g e r i k a l ­madık lar ı , h a t t a K u r ' a n i n Türkçe 'ye çevr i lmesinin inki lâb i n gereği o l ­duğunu çok açık b i r b iç imde i fade e t t i k l e r i görülecekt ir . 2

İşte b u n o k t a d a , Türkçülük cereyanının efkâr-ı u m û m i y e y e h â k i m o lmasıy la b i r l i k t e , K u r ' a n i n Türkçe 'ye çevri lmesi t a l e p l e r i n i n s e s l e n d i ­r i l m e y e baş laması 'eşzamanlı b i r o l g u ' o l a r a k karş ımıza ç ıkmaktadır . B u da g a y e t t a b i i d i r ; z i r a Türkçe Kur'an söylemi, b i d a y e t i n d e n b u y a n a dinî

o l m a k t a n z iyade hep siyasî b i r m u h t e v a taşımıştır .

1908 İ n k i l â b i n d a n s o n r a diğer İ s lâm unsur lar ın ı t a k l i d e n Türkler arasında da Milliyetfçilik] ve Türkçülük cereyanları

başlayınca, K u r ' a n i n T ü r k ç e o lmas ı m ü n a k a ş a l a r ı y a v a ş yavaş işit i lmeye baş lad ı . 3

1 Ahmed M i d h a t Efendi, Beşâir-i Sıdk-ı Nübüvvet-i Muhammediyye, sh. 97-100, Dersaadet, 1317 2 Mustafa Sabri E f e n d i n i n Millet gazetesinde yayımlanan makale ler i için bkz., sy. 29, sh. 2, 2 Eylül 1908; sy. 34, sh. 2, 7 Eylül 1908; sy. 36, sh. 1-2, 9 Eylül 1908; sy. 40, sh. 2, 13 Eylül 1908; Ahmed M i d h a t E f e n d i n i n 'Tercümân-ı H a k i k a t ' gazetesinin Bend-i Mahsus köşesinde yayımlanan makaleleri için ise bkz. sh. 1, 5 Eylül 1908; sh. 1, 11 Eylül 1908; sh. 1, 16 Eylül 1908. B u münakaşalara, Mehmed Ubeydullah, İbradılı Mehmed Şükrü, Süleyman Tevfik el-Hüseynî, Ali Ferid, Mehmed Fehmi, Ahmed Es'ad, Ömer Ziyaüddin Efendi gibi katılan başka is imler de vardır. 3 Osman Erg in , Türkiye Maarif Tarihi, V/1606-1607, İstanbul, 1943

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 23

K u r ' a n çevir i ler inin o r t a y a ç ıkışıyla T ü r k ç ü l ü k cereyanı aras ın ­d a k i a lâkayı a n l a y a b i l m e k için, b u cereyanın efkâr-ı u m û m i y e y e m a l o l -d u ğ u y ı l larda d i l e get i r i lmiş görüş lere b a k m a k g e r e k i r . N i t e k i m I I . M e ş r û t i y e t i n ihtidalarında yazı lmış şu satırlar, Türkçe Kur'an m ü n a k a ­şalarını ateş leyen i l k m a k a l e l e r d e n b i r i n d e yer almaktadır :

B i r k e r e d i n , A r a p ç a b i l m e y e n halkın m e ç h u l ü kaldı . S o n r a halkın z i h n i n e "Arapçasız d i n o lmaz ! " i t ikadı yerleşti . Hâlâ Türkçe b i r K u r ' a n i m ı z y o k t u r . B u o lmadıktan başka , o l m a ­s ın ın i m k â n ı n a k i m s e y i kâi l e t m e k de m ü m k ü n deği l . B u n d a n dolayıdır k i ' m e d r e s e l e r i boza l ım, ıs lah e d e l i m ' de­m e k , enzâr-ı â m m e d e ' d i n i bozal ım' mânâs ına almıyor. (...)

D i n i n l i s a n i l e k â i m olmadığı , Kur'an-ı Kerim'in Türkler için

Türkçe dahî olması lâzım geleceği h a k k ı n d a bâ lâda îrad e t ­t iğ im sözlere çok k i m s e l e r i n ş iddet le i l işeceklerini b i l i r i m . F a k a t b u m a k a l e n i n mevzûuy la o mesele başka başka şeyler o lduğundan b u r a d a o n u n t a f s i l i n e m e c b u r i y e t g ö r m e m . 1

"Hâlâ b i r Türkçe K u r ' a n i m ı z y o k ! " tarz ındaki ş ikayet ler t e l a f f u z e d i l m e y e baş ladığ ında , Türk ler için b i r Türkçe Kur'an inşâsı iç in açı lan y o l u n taşları z a m a n içinde t e k t e k döşenmiş , b u yı l larda yenil ikçi aydın­ların (!) ses lendirdiği t a l e p l e r içeris inde K u r ' a n i n Türkçe 'ye çevr i lmesi isteği başs ı ra larda y e r almıştır . N i t e k i m U b e y d u l l a h E f e n d i b irkaç yıl s onra k a l e m e aldığı Kavm-i Cedid adlı r i s a l e s i n d e de aynı görüşlerini y i -

1 Mehmed Ubeydul lah , Lisan Neler Yapıyor, " M i l l e t " , sy. 9, sh. 2, 13 Ağustos 1908. Şam udebâsmdan Azimzâde Ref ik ' in Tenbih'ul-Efhâm ilâ Metâlib'il-Hayat'il-Ictimaiyye ve'l-Islâm adlı kitabını Türkçe'ye çevirip 1906'da Mısır'da yayımlayan Ubeydul lah Efendi, b i r vesileyle bu esere düştüğü b i r dipnotta şöyle demektedir: "Biz Türkler m a a r i f - i unıumiyeyi ta'mîm için t a r i k - i t a l i m i kend i ­mize mahsus yolda ta 'd i l ve ıslaha muhtacız. Fakat dinî öğretmek ve anlamak için herhalde Kuranı ve ehâdisi kamilen Türkçe'ye tercüme etmek mecburiyetin­deyiz. İçimizde, d i n i Arapa öğrenmek isteyenlere kimse mâni olamaz. Lâkin d i ­n i n Arapça'ya inhisarını k a f a n kabul edemeyiz. D i n i n Arapça'ya münhasıran t u -tulmasmdandır k i Arapça bilmeyip hakâyık-ı diniyeyi öğrenmek isteyenler Kur'an'ı Fransızca'dan, ingilizce'den okuyup anlamaya çalışıyorlar." (İzmirli Hocazâde Mehmed Ubeydullah, Kıvâm-ı İslâm, sh. 157, Mısır, 1324)

24 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

n e l e r ve f a k a t b u sefer Hutbelerin Türkçeleştirilmesi m e v z û u n a da t e m a s

e t m e y i i h m a l e tmez :

Geçenlerde s iyasî g a z e t e l e r d e n b i r i n d e , " U m û m Türk iye 'de l isan-ı Arab ' ın taa l lüm ve t a a m m ü m ü n e e h e m m i y e t v e r i l ­m e l i imiş k i m i l l e t hiç o l m a z s a C u m a günler i k ıraat e d i l e n h u t b e l e r i a n l a y a b i l s i n " d e n i l i y o r d u . B u söz de be lâhet e s e r i ­d i r . H u t b e y i a n l a t m a k için bütün Türklere Arapça 'y ı öğret ­m e k t e n ise, h u t b e y i Türkçe îrad e t m e k k a d a r k o l a y b i r şey t a s a v v u r e d i l e b i l i r m i ? Zaten İmam-ı Azam mezhebince

Kur'an ve Hadîs ve Hutbeyi tercüme caizdir. P e y g a m b e r e f e n d i m i z yalnız k a v m - i A r a b ' a ba's buyuru lmad ı . Kur 'an- ı A z î m m ü ş ş a n i n u m u m e ls ineye tercümesi farzdır . " V e m â er -se lnâke illâ r a h m e t e n l i ' l -â lemîn" b u y u r u l d u . A l e m i n d i n - i mübîn- i İs lâm'a d a v e t i n e m e ' m û r o l a n N e b i y y - i Z î şân e f en ­d i m i z e nâzil o l a n K i t a b , vâkıa A r a p ç a ise de h e r d a v e t e d i l e n k a v m i n Arapça öğrenmes i lâz ım ge lmez . O K i t a b i n a h k â m ve meânî - i c e l i l e s i n i n e l s i n e - i akvâm'a s u r e t - i s a h i h a ve sâ -l i m e d e b i ' t - tercüme o s u r e t l e t e lk inât ta b u l u n m a k i k t i z a eder. Kitabımızın asıl kudsiyeti meânî-i celile ve cemilesin-

dedir. Kudsiyet-i lafziye ikinci derecede kalır. H e r f e r t a h k â m ve evâmir - i d i n i y e s i n i K i t a b ından o k u r s a , imanı yükse l i r , şerr u fesad azalır, d i n s i z l i k revacı zâil o l u r . 1

K u r ' a n i n Türkçe ' ye çevr i lmesi h a l i n d e kök lü re formlar ın v u k û a ge leceğinden k i m s e kuşku d u y m u y o r d u ; z i r a A v r u p a ulusları da b e n z e r i b i r süreç ten geçmiş lerdi . N i t e k i m b u k o n u d a i l k adımı a t a n l a r d a n b i r i o l a n M u s a C a r u l l a h , b i r ç ırpıda İslâmiyet'in Luther'i i lân edi lmiş ve bü ­t ü n Türkler in b u y o l d a n g i t m e s i için h a l k a dave t i ye çıkarılmıştır :

islâmiyet'in Luter'i şimdi Asya'da zuhur etti. B u m ü c e d d i d , b u mücâhid - i d i n , Kazanl ı M u s a E f e n d i B i g i y e f bakın ız ne d i y o r : (...) Şimdi Musa Efendi Kur'an'ı Türkçe'ye tercüme

ediyor. B u , İ s lâm fikir ve v i cdanının e s a r e t t e n ha lâs ına b i r

Şeyh Ubeydullah Afganî, Kavm-i Cedîd, Dersaadet, 1331

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 25

beşârettir . Rusyal ı b i r m ü s l ü m a n , d i n i n h a k i k a t i n e doğru i l k adımını attı, b iz de o n u t a k i p e d e l i m ! 1

H â ş i m Nâhid ' in m e z k û r eser ine karşı Dinî Müceddidler adıyla b i r r e d d i y e k a l e m e almış o l a n Şeyhül is lâm M u s t a f a S a b r i E f e n d i , Türkçe b i r t e f s i r y a z m a k l a K u r ' a n i n Türkçe tercümesini y a z m a n ı n , b i r b i r i n d e n ayrı ve farklı m e s e l e l e r o l a r a k ele a l ınmas ı gerekt iğ in i , üste l ik i k i n c i s i n i n b i r i n c i s i n d e n d a h a güç ve müşki l b i r iş o lduğunu söylemekte ve ard ından d a K u r ' a n i n Türkçe 'ye d a h a önceleri de çevri ldiğini b e l i r t e r e k , b u r a d a maksad ın farklı o lduğuna işaret e t m e k t e d i r :

Ş imdiye k a d a r Kur 'an- ı K e r i m i n Türkçe t e f s i r i veya tercü­m e s i yaz ı lmamış da değildir. Yazı lmış ve f a k a t beğen i lmemiş ve k i f a y e t e t m e m i ş k i H â ş i m N â h i d B e y de b u n a h e n ü z b i r i n c i de fa o l a r a k Kazanl ı [Musâ ] E f e n d i taraf ından t eşeb ­büs o l u n u y o r g i b i i d a r e - i k e l â m e d i y o r . K e n d i t a b i r i y l e " İs lâm f i k i r ve v icdanının e s a r e t t e n halâsı" böyle b i r t e r cüme t eşebbüsüy le hâsı l o lsa , b u n u n d a h a e v v e l k i t e r c ü m e l e r l e husû lü i k t i z a e d e r d i . (...) Müceddidlerimiz Kur'an-ı Kerimin

Türkçesini asıl Kur'an makamına ikame ederek Türklerin

namazını bile işte bu Türk Kur'an'ı ile kıldırmak isterler.

İşte b e n de câiz o l m a y a n şeyin, Kur 'an- ı K e r i m i Türkçe ' ye t e r cüme e t m e k değil de b e l k i " h e r h a n g i b i r l i s a n i l e t e r c ü m e ­s i n i n n a m a z d a t i l a v e t i m e s e l e s i o l d u ğ u n u " s ö y l e m e k i s t e ­r i m . 2

K u r ' a n i n Türkçe 'ye çevri lmesi t a l e p l e r i gitt ikçe art ıyor , b u s ırada gazete ler i l e m e c m u a l a r d a k ısmî K u r ' a n çevirileri y a y ı m l a m a k t a n g e r i kalmıyor lardı . F a k a t t ü m b u t a z y i k l e r e rağmen , k i t a p h a l i n d e müstak i l b i r çevir i y a y ı m l a n a m a d ı ğ m d a n ş ikayet ler in ardı arkas ı d a k e s i l m i ­y o r d u .

1 Hâşim Nâhid, Türkiyâ İçin Necat ve İ'tilâ Yolları, sh. 213-214, İstanbul, 1331; krş. Şeyh M u h s i n - i Fâni, İstikbale Doğru, sh. 10-15, İstanbul, 1331 2 Mustafa Sabri, Dinî Müceddidler, sh. 196-197, İstanbul, 1338

26 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

B i r s a h i b - i g a y r e t çıkıp da Kur'an-ı Kerim'i Türkçe'ye nakle­

demiyor y a h u d elde m e v c u t o l a n Türkçel i Ke lâm- ı K a d î m i n l i s a n ve şivesini herkesin anlayacağı bir hale g e t i r e m i y o r . H a l b u k i bugün yüz m i l y o n Türk , Çerkeş , İranlı , Afganl ı ve şâire Kur 'an- ı K e r i m i n i h t i v a ettiği âyât-ı c e l i l e ' n i n m â n â ­sını b i l m i y o r . Şüphes iz Kur 'an- ı K e r i m yalnız b i r n u m û n e - i f e sahat ve be lağat o l m a k üzere nâzil o lmamışt ır . A r a p o l m a ­y a n a k v â m o n u n meânî ve ahkâmını b i l m e k i s t e r . Öyle m ü -fessir înin yazdıklar ı o n - y i r m i c i l t l i k tefâsiri de h e r k e s o k u ­y a m a z . 1

Tüccarzâde İbrahim H i l m i , b u k o n u d a h a y l i m ü r e k k e p akıtmış ze-vâttandır . Öyle k i en n i h a y e t k e n d i s i K u r ' a n i n Türkçesini y a y ı m l a m a y a kalk ışmış ve b u s a h a d a k i teşebbüs ler inden de hiçbir s u r e t t e v a z g e ç m e ­mişti . E r k e n sayı labi lecek b i r t a r i h t e yazmış o lduğu şu satır lara bakı la ­cak o l u r s a , sözlerinin sırf şahsî b i r k a n a a t l e ka lmayıp efkâr-ı u m û m i y e y i de t e m s i l ettiği ko layca anlaşılır:

İşte bugün m i l y o n l a r c a m ü s l ü m a n , A l l a h Z ü l c e l â l i n k e n d i ­l e r i n e ne emrett iğini , Kitab-ı Mübin 'de n e l e r söy lemiş o l d u ­ğ u n u b i l m i y o r l a r . Hele biz Türkler Kur'an-ı Kerimin Türkçe

tercümesi olmaması yüzünden dinimizin esaslarına bile vâ­

kıf olamıyoruz ve d i y o r u z k i : "Kur 'an- ı K e r i m Türkçe 'ye t e r ­c ü m e ed i l emez ve h e r aye t b irçok meânîy i i f a d e eder , m u t ­l a k a u z u n b i r t e f s i r e iht iyaç gösterir" . O h a l d e m i l y o n l a r c a A r a p l a r , Arapça 'ya vakı f o l a n l a r , Kur 'an- ı K e r i m ' i d a i m a te f ­s i r l e r l e be raber m i o k u y o r l a r ? U l e m â ve fudelâ 'dan o l m a y a n b i r A r a p , K e l â m u l l a h i o k u m a k l a ne k a d a r b irşey anl ıyorsa, b i r Türk de âyât-ı c e l i l e ' n i n Türkçe meâl- i şerifini o k u m a k ­t a n da o k a d a r az birşey öğrense, y i n e hiç b i l m e m e k t e n , esa­sen K u r ' a n ' d a o lmayıp a n - c e h l i n K u r ' a n ' a a t f e d i l e n b i n tür lü r ivayât ve hurafât la z i h n i n i tağl îz e t m e k t e n d a h a i y i değil m i d i r ? Kur 'an- ı A z î m ü ş ş â n i n meâni - i şeri fesine b u a d e m - i

Tüccarzâde İbrahim H i l m i , Zavallı Millet, sh. 10, İstanbul 1330

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 27

vukûf, biz Türklerin akide ve maneviyatını pek ziyade sars­

mış olduğunu t a s d i k e t t i k t e n sonra . . . 1

İ b r a h i m H i l m i , b u n c a ş ikayet ten s o n r a iş in b a ş a d ü ş t ü ğ ü n ü ve u l e m â d a n d a b i r hayır ç ıkmayacağını anlamış olmalı k i Kur 'an- ı K e r i m ' i T ü r k ç e ' y e ç e v i r m e iş ini S u r i y e köken l i k a t o l i k b i r h r i s t i y a n a ( Z e k i Meğamiz ' e ) h a v a l e etmiş ve 1914'ün i l k aylarında b u çevirinin a n c a k beş f ormas ın ı n e ş r e t m e y i başarmış t ı . K e n d i s i , b u çev ir in in i l k f o r m a s ı n a yazdığı girişte görüşlerini şu şekilde i fade eder:

Vatandaş lar ıma b i r hizmet-i dindarâne o l m a k üzere Kur 'an- ı A z î m ü ş ş a n i n meâl - i münî f in i açık ve se l is b i r T ü r k ç e i l e neşred iyorum. (...) B u g ü n yüz m i l y o n Türk, Tatar, Çerkeş,

Laz, Afgan, Arnavud, Kürd ve Acem Kur 'an-ı K e r i m ' i n i h t i v a ettiği âyât-ı c e l i l e n i n meânis ini b i l m i y o r , d i n i n esas ına h a k ­kıyla vâk ı f b u l u n m u y o r . (...) Ötedenberi vatanımda bir inki-

lâb-ı fikrî ve içtimaî yapmak için var kuvvetimle çalıştığım­

dan, âyât-ı kerimenin meâl-i münîfini tercüme ettirerek tab' ıı

neşr eylemek ehass-ı amalim idi. H a t t a b u m a k s a t l a m e b d e - i M e ş r û t i y e t t e Millet gaze tes inde t e f s i r ve tercüme- i K u r ' a n h a k k ı n d a u z u n b i r m ü n a k a ş a a ç m ı ş t ı m . S o n r a b u f i k r i b i r b u ç u k sene e v v e l [ B a l k a n h a r b i e s n a s ı n d a ] y a z d ı ğ ı m Zavallı Millet eserc iğ inde kemâl - i h a r a r e t l e m ü d a f a a ey le ­m i ş t i m . 2

1 Tüccarzâde i b r a h i m H i l m i , Avrupalılaşmak, sh. 141-142, İstanbul, 1332 2 Tüccarzâde İbrahim H i l m i , Kur'an-ı Kerim Tercüme ve Tefsiri Cİhvân-ı Dinime' ) , sh. 3, İstanbul, 1332. İbrahim H i l m i , bu çevirinin i l k formalarını neş­retmeye başladığında, Ahmed Şîrânî'nin Hayr'ul-Kelâm adıyla çıkardığı dergide şöyle b i r t e n k i d yazısı kaleme alınır ve hükümet uyarılır: "Lisan-ı Arabî i le cilve-ger olan Kur'an-ı Mübîn, elfâz-ı kalîle ile meânî-i cezîle ve ahkâm-ı celîle'yi müfîd ve müştemil bulunduğundan, lisân-ı Arabi 'ye nisbetle hâiz-i vüs'at o lmayan elsine'ye lâyıkıyla terceme edilemeyeceğine ve gerçi mücmelen veya mufassalan her lisânda tefsir o labi l ir ise de o tefsir, Furkân-ı Hakîm'in müfâdı olup Kur'an-ı Azîmüşşânin olamayacağına ve kıraat-ı vâhide üzerine nâzil olan İncil-i Şerifin tercemesinde vâki olan ihtilafât-ı kesîre nazar-ı i t ibara alınırsa, kıraat-ı müte-nevvia üzerine münzel olan ve zaman-ı nüzûlünden şimdiye kadar nezâhet-i u l -

28 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

İ b r a h i m H i l m i , o n i k i yıl s o n r a (1926 da ) t a m a m ı n ı y a y ı m l a d ı ğ ı aynı çevir inin gir iş inde, b u sözlerini u f a k - t e f e k (!) değiş ikl ikler y a p m a k s u r e t i y l e b i r kez d a h a t e k r a r l a r . A n c a k t a m da b u n o k t a d a , yapt ığ ı de­ğiş ikl iklerden özel l ikle b i r t a n e s i n e işaret e t m e k f a y d a d a n hâli o l m a y a ­caktır ; z i r a b u k ü ç ü k i l a v e , o d e v i r d e k i h â k i m eği l imleri yans ı tmas ı b a ­k ımından fevkalâde önemlidir :

O t e d e n b e r i v a t a n ı m d a b i r ' inkilâb-ı fikrî ve iç t imaî ' y a p m a k

iç in v a r k u v v e t i m l e ça l ış t ığ ımdan ve bu hususta Kur'an ter­

cümesi en büyük bir âmil olduğundan...1

Türkçe K u r ' a n çeviri lerinin, " inki lâblarm h a y a t a geç ir i lmesinde e n büyük âmil o lduğu" b i r döneme, C u m h u r i y e t dönemine gel indiğinde, d i n -s iyaset i l işkileri d a h a d a s ıkı laşmış ve i l k b irkaç a y iç inde 3 'ayımlanan T ü r k ç e çevir i ler in gir iş ler inde b u h u s u s m ü t e m a d i y e n tekrar lanmışt ı r . N i t e k i m 1908 'den önce A b d ü l h a m i d d e v r i n d e K u r ' a n i Türkçe 'ye çeviren ve f a k a t y a y ı m l a m a imkânı b u l a m a y a n , I I . M e ş r û t i y e t i n i lân ından b i r ­kaç ay s o n r a e s e r i n i n i l k formasını bastığı h a l d e devamını g e t i r e m e y e n , a n c a k C u m h u r i y e t i n i lânıyla maksad ına ulaşan Seyy id Sü leyman T e v f i k e l -Hüseyn î (öl. 1939) , K u r ' a n çevir i ler iyle s iyasî i k t i d a r l a r aras ındaki m ü n a s e b e t l e r i n m a h i y e t i n i g a y e t aç ık b i r b i ç i m d e g ö z l e r ö n ü n e s e r m e k t e , y e n i b i r d e v r i n başladığını ise şu sözleriyle d i l e g e t i r m e k t e d i r :

• S a l t a n a t d e v r - i n â m e ş r û u n d a b u iht iyaç b e r t a r a f e d i l e ­m e z d i ve e d i l e m e d i . Ç ü n k ü serkâr-ı ü m m e t e geçen ve k e n d i -

viyesi muhafaza o lunarak tebdi l ve t a h r i f t e n masûn ka lan Kelâm-ı Kadîmin âyât-ı beyyinâtı dere olunmayıp îcâz-ı m u h i l l derecesinde ve İncil tercümeleri tarzında tercümesine çığır açılırsa, eyâdî-i tedâvülde İncil nâmıyla bu lunan ter­cümeler gibi birçok tercümelerin fürceyâb-ı saha-i intişar olacağı âşikâr ve b u sûretin Kitab-ı Kerîm hakkında hâlen ve ist ikbalen b i r ihanet teşkil edeceği der-kâr olduğuna ve bu babda daha bazı mahzûrât vârid idüğüne binâen bu g ib i ter­cümelerin kat ' iyyen mevki- i tedâvülden kaldırılması hakkında icâb eden muame­len in icrâsı lüzûmu, Makam-ı Meşihattan, Polis ve Matbuât Müdîriyetlerine iş'âr kılınmıştır." (Kur'an-ı Kerim Tercemesi Hakkında, "Hayr'ul-Kelâm", sy. 17, sh. 136, 11 M a r t 1914). Bu yazı üzeKne çevirinin basımı tamamlanamamıştır. 1 İbrahim H i l m i , Türkçe Kur'an-ı Kerim Tercümesi, sh. 3-4, İstanbul, 1344/1926

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 29

l e r i n e m i n t a r a f i l l a h a d e m - i mesûl iyet ve fevkalâde k u v v e t ve k u d s i y e t i s n a d edenler , K u r ' a n i n k i t l e - i h a l k taraf ından h a ­k ik î s u r e t t e a n l a ş ı l m a s ı n d a n k o r k a r l a r d ı . F a k a t devr-i

mes'ûd-i Cumhuriyette — k i İ s lâm'da esas o l a n i d a r e , m a -kam- ı r i y a s e t i n i n icma-ı ü m m e t l e i n t i h a b o l u n a n zâta t e v d i i ve b i n a e n a l e y h Cumhuriyet Hükümet-i Meşrûası o l d u ğ u n ­d a n — d e v r - i sâk ı tm h a v f u endişesine m a h a l o lmadığı g i b i . . . 1

• Saltanat devrinin istibdadı, bilhassa Kur'an'ın Türkçe'ye

tercemesinden ürküyordu. Çünkü " h i l a f e t - i m u k a d d e s e mese­l e s i n i n aslı anlaşıl ır ve padişahlar ın k e n d i l e r i n e v e r d i k l e r i fuzûlî k u d s i y e t i n esassız o lduğu tezâhür eder" d iye k o r k u l u ­y o r d u . B u s e b e p t e n do lay ı , M e ş r û t i y e t i n i lan ına k a d a r T e f s i r i n neşrine m u v a f f a k o lamadım. (...) İslâm'da hükumet-

i meşrûa olduğu kabil-i inkâr olmayan Cumhuriyet'in

kabulü üzerine m u f a s s a l e s e r i m i n neşrini d ü ş ü n d ü m ise de i m k â n hâsıl o lamadı . Ya ln ız âyât-ı k e r i m e n i n meâl in i m u h ­t e v i o l m a k üzere b i r t e r c e m e v ü c u d a g e t i r d i m , g e ç e n sene Terceme-i Şerife n â m ı alt ında neşredi ldi . A y n ı e s e r i n b i r de k ü ç ü k kıt 'ası bas ı ld ı . 2

B u e s e r i n i l k yay ımc ı lar ından N a c i Kas ım da K u r ' a n çeviri leri i l e i n k i l â b ' arasındaki doğrudan münasebet ler in gayet farkındadır ve y a y ı m f a a l i y e t i n e m e ş r û i y e t k a z a n d ı r a c a k h u s u s u n , b u k o n u y a m a h s u s b i r siyasî teminat o lduğunu i fade e t m e k t e n çek inmemektedir :

B u k e r e m e m l e k e t i m i z d e hâsıl o l a n b ü y ü k i n k i l a b —o inki­

lâb ki vicdanlardaki tazyiki, dimağlardaki hurafâtı idameye

çalışmayacağını ilan etti— sebebiyle ve Al lah ' ın i n a y e t i y l e o b ü y ü k vaz i feye başl ıyoruz. (...) E s e r i n t a b i n a geçen.sene baş ­landığı h a l d e , z a m a n ı n kâbus- ı h u r a f â t m d a n ürken m a t b a -

1 Süleyman Tevfik, Terceme-i Şerife, İstanbul, 1926 2 Süleyman Tevfik, Türkçe Mushaf-ı Şerif, İstanbul, 1927

30 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

ac ının t a b ' a d e v a m d a n imtinaı , b u g ü n e k a d a r t e ' h i r - i neşre

sebebiyet vermiş ve bugün o m u v a f f a k i y y e t hâsıl o lmuştur . 1

H e r ink i lâbm, o ink i lâbm yan ında yer a l a n l a r iç in ne d e n l i geniş b i r 'hürriyet havası ' sağladığı ve taraftarlarına ne b ü y ü k ad ımlar a t m a k imkânı verdiği , Nâci K a s ı m i n şu satır larından da anlaşılabilir:

İst ibdat yıkı ldıktan s o n r a henüz h u r a f â t m yıkı lmadığını gö ­r e n M a a r i f K ü t ü b h a n e s i , a z i z v a t a n d a ş l a r ı n a Hayat-ı

Muhammed n â m ı n d a k i e s e r - i m u a z z a m ı t a b ' e t m i ş 2 v e Kur'an-ı Kerim Tercemesi'nin t a b i n a baş lamış t ı . O v a k i t hakk ın tezâhürünü i s t e m e y e n b i r k i t l e , Hayat-ı Muhammed

a l e y h i n d e b a y r a k açarak M a a r i f Kütübhanes i n i n b u t eşeb ­büsüne mâni o l m a k istemiş ve h a r e k e t i n d e de m u v a f f a k o l ­m u ş t u . Ç o k şükür Cumhuriyet ve hakikî hürriyet devri,

Maarif Kütübhanesi'ne o kuvveti bahşettiğinden, M a a r i f Kütübhanes i de Kur 'an- ı K e r i m ' i n t e r c e m e s i n i siz m u h t e r e m kâr i ler ine t a k d i m e m u v a f f a k o l m a k l a k e n d i n i b a h t i y a r sa­y a r . 3

N a c i K a s ı m l a beraber C u m h u r i y e t d e v r i n i n i l k çevir i ler inden b i ­r i n i y a y ı m l a y a n diğer nâşir , yukar ıda b u k o n u d a k i görüşler ini aktarmış o lduğumuz Tüccarzâde İbrahim H i l m i ' d i r ve b u zât da t ıpkı N a c i K a s ı m g i b i , K u r ' a n çevirileriyle siyasî ikt idarın eğil imleri aras ındaki koşut luğu z i k r e t m e k t e n g e r i kalmamışt ır :

İşte Hükümet-i Cumhuriyetimizin müsaadekârlığı sayesinde

d i n - i m ü b î n i m i z i k e n d i d i l i m i z l e , k e n d i i d râk imiz l e a n l a -

1 Naci Kasım, Kur'an-ı Kerim'in Terceme ve Tefsiri, İstanbul, 1924 2 Yukarıdaki satırların yazarı olan Nâci Kâsımin, 'Lütfullah Ahmed ' müsteâr adıyla yazıp neşrettiği Hayat-ı Muhammed adlı üç c i l t l i k eser, toplam 1042 say­fadır ve b i r inc i c i ldi 1331'de, ik inc i ve üçüncü c i l t l e r i ise 1332'de neşredilmiştir. (Bkz. Seyfettin Özeğe, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Katalogu, 11/525) 3 Naci Kasım, Türkçe Kur'an-ı Kerim, İstanbul, 1926

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n 3_1_

m a y a ve i c r a e tmeye baş ladığ ımız a n d a n i t i b a r e n b ü y ü k b i r h i m m e t l e N û r ' u l - B e y a n ı neşrey led im. 1

B u ve b e n z e r i m e t i n l e r d e n de anlaşı lacağı üzere , Tanz imât ' tan b u y a n a y a y ı m l a n a n K u r ' a n çeviri leri , hiçbir s u r e t t e siyasî değerini k a y ­b e t m e m i ş , ne z a m a n d i n - s i y a s e t i l işkileri g ö n d e m e gelse, h e m e n başs ı -r a y a o turuvermişt i r . B u siyasî a r k a p l a n i h m a l edildiği t a k d i r d e , ne b u çeviri teşebbüsler inin yoğunluğu i z a h e d i l e b i l i r , ne de siyasî ikt idarlar ın d i n s i y a s e t i . . . Ç ü n k ü b u çevir i ler , doğrudan uluslaşma sürecinin bir

ürünü olarak ortaya çıkmış, b u süreç hız lanıp i m p a r a t o r l u k t a n a r t a k a ­l a n u n s u r l a r b i r t e k p o t a d a e r i m e y e baş lad ığ ında ise , T ü r k u l u s u n u n k e n d i a n a d i l i y l e k u t s a l k itabını a n l a m a y a o l a n ihtiyacı artmış , b i r süre s o n r a da "Türk 'ün Mil l î Dinî " t e z i d e v l e t e l i y l e h a y a t a geç i r i lmek i s t e n ­miştir . B u b a k ı m d a n C u m h u r i y e t d e v r i n i n dinî a l a n d a yaptığı r e f o r m l a ­rın menşe in i Meşrût iye t i d e a l l e r i n d e a r a m a k t a n d a h a t a b i i b i rşey o l a ­m a z . N i t e k i m b u i d e a l l e r , Z i y a Gökalp ' in (öl. 1924) Vatan şi irinin mısra ­larında m ü k e m m e l s u r e t t e d i l e getiri lmiş ve ne z a m a n Türkçe Kur'an t e ­şebbüsleri sözkonusu olsa hep b u mısrâlar hatır lanıvermiştir :

B i r ülke k i c a m i i n d e Türkçe Ezan o k u n u r .

Köylü a n l a r mânâsını n a m a z d a k i duânm. . .

B i r ülke k i m e k t e b i n d e Türkçe Kur'an o k u n u r .

Küçük , büyük h e r k e s b i l i r buyruğunu Hudâ 'mn. . .

E y Türkoğlu , işte s e n i n orasıdır va tan ın ! 2

Türkçe E z a n , Türkçe D u a , Türkçe K u r ' a n . . . t ü m b u t e m e n n i l e r i n h a y a t a geçmesi için C u m h u r i y e t ikt idarının iy i ce yer leşmesini b e k l e m e k gerekecek ve n i t e k i m b irgün b u düşler de gerçek olacaktır.

1 Tüccarzâde İbrahim H i l m i , Türkçe Kur'an-ı Kerim Tercümesi, 1926 2 Ziya Gökalp Külliyâtı I, Şiirler ve Halk Masalları, sh. 113, (Haz. Pevziye A. Tansel), Ankara , 1952. [Bu şiir i l k kez 1918'de yayımlanmıştır.]

Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi 32

I V . 1932 R a m a z a n ı ' n a G i d e n Y o l

I I . M e ş r û t i y e t i n ve d a h a s o n r a C u m h u r i y e t i n i lân ın ı m ü t e â k i b e n K u r ' a n çeviri lerinin zuhûruyla b i r l i k t e , aynı yı l larda i m p a r a t o r l u k h a l k ­lar ının i ç inden b i r T ü r k U l u s u n u n ç ıkması aras ında sadece kronolojik

b a k ı m d a n değil , mahiyet bak ımından da kök lü b i r ilişki bu lunmaktad ı r . Ç ü n k ü b i r d e n b i r e " m i l y o n l a r c a Türk 'ün k e n d i m u k a d d e s kitabını a n l a ­m a d a n o k u m a s ı n ı n ne d e n l i b ü y ü k b i r e k s i k l i k o lduğunun. . . " f a r k e d i l -m e s i ve b u y o l d a teşebbüslere girişi lmesi , siyasî iktidarların b u söy lemin s a h i p l e r i n e a r k a ç ıkmalar ıy la h ı z lanmış , b u süreç i çer i s inde m e v c u t söylem, sadece efkâr-ı u m u m i y e y e değil , aynı z a m a n d a siyasî i k t i d a r a da h â k i m o l u n c a , b u n d a n böyle bizzât dev le t , d i n ' i n millî karakterini o luş ­t u r u c u b i r f o n k s i y o n yüklenivermişt ir .

M e ş r û t i y e t i d e a l l e r i y l e y e t i ş m i ş b i r s iyas î l i d e r o l a n M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün , C u m h u r i y e t i n i lânıyla b i r l i k t e b u i d e a l l e r i n i h a y a t a g e ç i r m e k i s t e m e s i ve f a k a t hâl- i haz ı r d u r u m u n , b u i d e a l l e r i n d e v l e t e l i y l e h e m e n h a y a t a geçir i lmesine imkân tan ımamas ı , C u m h u r i y e t i n i l k y ı l lar ındaki neşir f a a l i y e t l e r i n i n i s t e r i s t e m e z işini b i l i r bazı yay ınc ı lar t a r a f ı n d a n ü s t l e n i l m e s i y l e s o n u ç l a n m ı ş , ne k i i l k y ı l l a rda (1925'de

Takrir-i Sükûn ilân edilene kadar) m u h a l e f e t i n sesi h e n ü z k ı s ı lmad ığm-d a n , b u gel işigüzel teşebbüsler , c i d d i eleştiriler karş ıs ında p e k m u k a v e ­m e t edememiş le rd i r . B u n a m u k a b i l i l k y ı l larda , b u y o l d a k i ad ımlar ın ö n ü n ü kesebi lecek diğer m â n i â l a r m o r t a d a n kaldır ı lmasıyla (idarî ve si­

yasî tedbirlerin alınmasıyla) meşgul o lunmuş , y e n i d e v l e t i n yapıs ı t a n ­z i m e d i l i p i k t i d a r y e t e r l i gücü b u l d u k t a n sonra da ad ım ad ım diğer dev­r i m l e r gerçekleşt ir i lmişt ir . 1

Ezanların, tekbirlerin, salaların, hutbelerin Türkçe okunması, na­

mazların Türkçe Kur'an'la kılınması gibi, i b a d e t l e r i n mi l l î d i l d e î fa

1 B u arada, Diyanet İşleri Reisi Ri fat Börekçinin, 1924 yılında yayımlanan üç Türkçe K u r ' a n çevirisinden i k i s i aleyhinde (27 Nisan 1340 ve 1 Teşrin-i Evvel 1340 t a r i h l i ] b irer fetva (beyanname ve ikâz) neşrettiği unutulmamalıdır. [Bkz. "Tevhid- i Efkâr", 27 Ramazan 1342, 5 Rebiülevvel 1343; krş. "Sebilürreşad", XXIV/599, sh. 7-8, Mayıs 1340; XXIV/620, sh. 349, Teşrin-i Evvel 1340]

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 33

e d i l m e s i n e dâir t ü m g a y r e t l e r i n t e m e l m a n t ı ğ ı , esasen D i n ' i n , y a n i İs lâm' ın Türk 'e has b i r f o r m u n u üretmek, d a h a açık b i r i f a d e y l e Türk 'ün

Millî Dini n i m e y d a n a g e t i r e b i l m e k t i . N i t e k i m b u t a s a v v u r t ü m u n s u r l a ­r ıyla nazar- ı d i k k a t e a l ınmadığı t a k d i r d e , "halkın k u t s a l kitabını k e n d i d i l i n d e an lamas ı " şekl inde m â s u m b i r t a l e b i n niçin b u d e n l i ş iddetl i b i r m u k a v e m e t l e karşı laşt ığ ını i z a h e t m e k m ü m k ü n o l m a z . B u b a k ı m d a n Türkçe K u r ' a n çeviri lerinin o r t a y a çıkışını, siyasî a r k a p l a n m d a n b a ğ ı m ­sız b i r s u r e t t e ve âdeta k e n d i t a b i i m e e r â s m d a gerçekleşen b i r o l guymuş g i b i aç ık lamak a r z u s u n d a olanların, fıkıh kitaplar ından {bilhassa Hanefî

fıkhının kitaplarından) t e d a r i k edilmiş bazı d e l i l l e r e i s t i n a d e n k e n d i gö ­rüşlerini t a h k i m e t m e y e çal ışmaları v e y a m ü n a k a ş a l a r esnas ında a y e t ­l e r d e n , hadîs lerden ve f u k a h a n m i c t i h a d l a r m d a n misâl ler öne sürü lmüş o lduğuna kan ıp , b u m e s e l e n i n siyasî değil , s a l t ilmî b i r mesele o l d u ğ u n u sanmalar ı b ü y ü k b i r yanılgıdır ve bize göre, b u yanı lg ının başl ıca i k i n e ­d e n i vardır :

B i r i n c i s i : F ık ıh k i taplar ından aktarı lan görüşler in de k e n d i l e r i n e m a h s u s b i r s iyasî arkaplanı o lduğu u n u t u l m a k t a ve do lay ıs ıy la t ıpkı m o d e r n f e t v a l a r g i b i , k a d î m f e t v a l a r da k e n d i b a ğ l a m ı n d a n k o p a r ı l m a k s u r e t i y l e ele a l ınmaktadır .

i k i n c i s i : K u r ' a n i n Türkçeleşt ir i lmesi t a l e p l e r i n i n — b u t a l e p l e r i n de içerisinde yer aldığı p r o g r a m hesaba kat ı lmaks ız ın— halkın k e n d i a r ­zularının s o n u c u n d a husûle geldiği , z a t e n ilmen de dinen de böyle o lması gerektiği varsay ı lmakta , ge l işmeler in yukar ıdan aşağıya doğru ve siyasî k a r a r l a r ne t i ces inde v u k û bu lduğu ise hiç düşünülmemekted ir .

Oysa h e r i k i t u t u m da h e m esas i t i b a r i y l e , h e m de vâkıaya u y g u n ­l u k b a k ı m ı n d a n doğru değildir. Esas i t i b a r i y l e doğru değildir; z i r a hiçbir hukuk î k a r a r (fıkhı ictihadlar) siyasî n e t i c e l e r i n d e n ayrı d ü ş ü n ü l e m e z . Vâk ıaya u y g u n l u k bak ımından da doğru değildir; z i r a b u görüşler , s iyasî karar lar ın gerektirdiği cezr i t e d b i r l e r eşl iğinde ve h a l k a r a ğ m e n h a y a t a geç ir i lmeye çal ış ı lmıştır . B i n a e n a l e y h b u ge l i şmeler in m a h i y e t i n i d a h a d e r i n d e n k a v r a y a b i l m e k için o l u p b i t e n l e r i n s e y r i n i hiç deği lse g e n e l hatlarıyla i z l e m e m i z g e r e k m e k t e d i r .

34 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

C u m h u r i y e t i l a n e d i l m e d e n kısa b i r süre önce (16-17 Ocak 1923'de)

m e ş h u r İzmit Bas ın Toplantıs ı s ırasında, M u s t a f a K e m a l Atatürk ' l e b i r

gazeteci arasında şöyle b i r k o n u ş m a geçer:

K ı l ı ç z â d e H a k k ı B e y : Paşa h a z r e t l e r i , y e n i h ü k ü m e t i n d i n i o lacak mı?

G a z i P a ş a : Vardır e f e n d i m , İs lâm d i n i d i r . İ s lâm d i n i hürr i -

y e t - i efkâra mâliktir.

H a k k ı B e y : Y e n i h ü k ü m e t b i r d i n i l e tedeyyün edecek m i ?

G a z i P a ş a : Edecek m i etmeyecek m i b i l m e m . B u g ü n m e v c u t o l a n k a n u n l a r d a a k s i n e birşey y o k t u r . M i l l e t d i n s i z deği ldir , mütedeyy ind i r ve d i n i [de] d i n - i İs lâm'dır . Y a n i komünis t l ik g i b i d i n i reddedecek o r t a d a b i r m e s l e k (sebep) y o k t u r . 1

B u t o p l a n t ı d a A t a t ü r k ' ü n r e f a k a t zâbiti o l a r a k haz ı r b u l u n a n M a h m u t B e y (Siirt Mebusu Mahmut Soydan), " G a z i h a z r e t l e r i n i n Kı l ıçzâde Hakkı Bey 'e v e r d i k l e r i c e v a p l a r l a , y a k ı n d a n bi ld iğ im asıl k a ­n a a t l e r i arasında t a m b i r m u t a b a k a t y o k t u . Müzâkere ler b i t t i k t e n s o n r a b u n u b i z z a t k e n d i l e r i de i fade e t t i l e r " demişt i r . 2 N i t e k i m M u s t a f a K e m a l Atatürk de d a h a sonra b u h u s u s a Nutuk'ta değinmiş ve b u k o n u ş m a d a k i sözlerine şu şekilde açıklık getirmiştir :

... İzmit ' te , İs tanbul ve İzmit erbab- ı matbuat ıy la u z u n b i r m ü l â k a t ve hasb ıha l imiz esnas ında , m u h a t a p l a r ı m d a n b i r

1 Arı İnan, Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları, sh. 67, Ankara , 1996; krş. İsmail Arar , Atatürk'ün izmit Basın Toplantısı, sh. 48¬49, i s t a n b u l , 1969; Mustafa Kemal, Eskişehir-İzmit Konuşmaları (1923), İstanbul, 1993. [Kaynak Yayınları, bu m e t n i " i l k kez sansürsüz t a m m e t i n " ola­rak t a k d i m etmiş ve kitabın son bölümünde, metn in or i j ina l el yazmalarının fo­tokopi ler ini de neşretmiştir.] 2 M i l l i y e t , 17 Aralık 1929, (Arar , 1969: 83-84; İnan, 1996: 68'den). M a h m u t Soydan, hâtıralarını ve toplantı zabıtlarını, Atatürk'ün izniyle, Milliyet gazetesi­n i n Kasım-Aralık 1929/Ocak 1930 t a r i h l i nüshalarında 75 kısımlık b i r yazı dizisi halinde neşretmiş ve bu yayım, daha sonraki neşirlere de büyük ölçüde mehaz teşkil etmiştir.

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 35_

zâtın şu suâline mâruz kald ım: " Y e n i hükümet in d i n i o lacak mı?"

İtiraf e d e y i m k i b u suâle m u h a t a p o lmayı hiç de a r z u e t m i ­

y o r d u m . Sebebi , pek kısa olması lâzım ge len cevabın o g ü n k ü

şerâite göre ağz ımdan çıkmasını henüz i s t e m i y o r d u m . (...)

E f e n d i l e r ! Gazetec i m u h a t a b ı m ı n suâl ine , ' H ü k ü m e t i n d i n i o l m a z ! " d i y e m e d i m . A k s i n i söyledim, "Vardır e f e n d i m , İ s lâm d i n i d i r " d e d i m . F a k a t derâkap "İs lâm d i n i hürriyet- i e fkâra mâlikt ir" cümlesiyle cevabımı t a v z i h ve t e f s i r l ü z û m u n u h i s ­s e t t i m . D e m e k i s t e d i m k i hükümet , efkâr ve v i c d a n a r i a y e t l e m u k a y y e t ve m ü k e l l e f o l u r . M u h a t a b ı m , v e r d i ğ i m cevab ı , şüphes i z , m â k u l bu lmad ı ve suâl ini şu t a r z d a t e k r a r e t t i : " Y e n i h ü k ü m e t b i r d i n i l e tedeyyün edecek m i ? "

"Edecek m i , e tmeyecek m i b i l m e m ! " d e d i m , m e s e l e y i k a p a t ­

m a k i s t e d i m . F a k a t m ü m k ü n o l m a d ı . 1

İmdi , b e l l i başl ı idarî /s iyasî d ' e v r i m l e r i n gerçekleşt iğ i , s iyasî i k t i ­darın k e n d i k o n u m u n u iy i ce t a h k i m ed ip büyük ölçüde m u h a l e f e t i t a s f i y e ettiği, n i y e t ve h e d e f l e r i n i k i m s e d e n çekinmeksiz in d a h a açık b i r s u r e t t e i f a d e edeb i ld iğ i y ı l l a ra , 1928 M a y ı s i n a g i d e l i m ve C u m h u r i y e t i n i lan ından h e n ü z beş yıl geçmişken , Mil l î M e c m u a ' d a y a y ı m l a n a n Türk

inkılâbı Karşısında Müslümanlık adlı b i r a n k e t t e y e r a l a n şu suâl lere b i r göz atal ım:

1. D i n , i ç t imaî h a y a t a l âz ım mıd ır , değil m i d i r ? A s r ı m ı z ı n i lmî , ahlâkî , bedi î inkişaf lar ına r a ğ m e n dinî h a y a t z a r u r i m i d i r , değil m i d i r ?

2 . İs lâm d i n i n i n tekâmül ve inki lâb k a b i l i y e t i v a r mıdır , y o k m u d u r ?

3. V a r s a o inkilâbı y a p a c a k k i m l e r d i r ?

1 Gazi Mustafa Kemal , Nutuk, 11/204-205, İstanbul, 1934

36 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

4. Hr i s t iyan l ık karş ı s ında M ü s l ü m a n l ı ğ ı n ah lâk î hüv iyet i

n e d i r ?

5. Müs lümanl ık ta inkilâb esasları ne o l a b i l i r ? 1

Suâl ler , meşrûiyet ler ini a n c a k tereddüt ler in derinleşt iği ve z i h i n ­l e r i y e t e r i n c e meşgu l ettiği b i r z e m i n d e kazanır lar . C u m h u r i y e t ' i n d i n e bakış ı , b i d a y e t i n d e n b u y a n a hep böylesi tereddüt ler aras ında şeki l len­miş ve i d a r e c i l e r , t o p l u m u n d ine ihtiyacı o l u p o lmadığ ına b u tereddüt ler d o l a y ı m m d a ve f a k a t b u tereddüt ler i b i r b i ç imde sona e r d i r m e k g a y e ­s iy le k a r a r vermişlerdir . N i t e k i m İsmail Hakkı Baltac ıoğ lu 'nun b u suâl ­l e r e verdiğ i c e v a p l a r a bakı ld ığ ında , k e n d i s i n i n Müslümanlıkta İbadet

Esasları adı a lt ında, mâbed ler in t e m i z (ayakkab ıy la g i r i l e b i l i r ) o lmas ı lâz ım ge ld iğ inden , i b a d e t l e r i n t ü m ü n ü n T ü r k ç e y a p ı l m a s ı n d a n , m ü e z ­z i n l e r i n s e s l e r i n i n güzel o l u p , c a m i l e r e k e m a n , p i y a n o g i b i m ü z i k a l e t l e ­r i n i n k o n m a s ı n d a n söz ettiği görülecektir . B u r a d a b i z i i l g i l e n d i r e n h u ­sus, Baltac ıoğ lu 'nun, iç inde bütün cevaplar ın hülâsasını bu lacağ ımız şu i f a d e s i d i r :

... Hülâsa islâm Dini'ni Türkleştirmek lâzımdır!2

E s a s e n I I . M e ş r û t i y e t t e n b e r i b ü t ü n y a p ı l m a k i s t e n e n de b u d u r : İslâm Dini'ni Türkleştirmek! P e k i b u nas ı l m ü m k ü n o l a c a k , islâm

Dini'nin Türkle sürüme si p r o j e s i nasıl h a y a t a geçir i lecekti? A n k e t t e y e r a l a n 2. ve 3. soruları t e k r a r l a m a k s u r e t i y l e i f a d e edecek o l u r s a k : " İs lâm d i n i n i n t ekâmül ve inki lâb k a b i l i y e t i v a r mıdır , y o k m u d u r ? V a r s a o i n -kilâbı y a p a c a k k i m l e r d i r ? "

B u s u a l l e r i n cevabı , esasen y i r m i yıl önces inden ver i lmişt i b i l e . N i t e k i m b u h a k i k a t i a n l a m a k için A b d u l l a h C e v d e t ' i n I I . M e ş r u t i y e t i n h e m e n i lânından sonra yazmış o lduğu şu satırlara b a k m a k kâfi gelecek­t i r :

1 Millî Mecmua, Türk inkılâbı Karşısında Müslümanlık (Anket imiz ) , 1 Mayıs 1928 2 Millî Mecmua, Türk İnkılâbı Karşısında Müslümanlık, (İsmail Hakkının Cevabı), 15 Mayıs 1928: krş. Osman E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, V/1644, İstanbul, 1943

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 37

H a k i k a t - i h a l d e İs lâm' ın , u lemâs ı üzer ine kuracağ ı ümîd i azdır. Ulemâ- i İ s lâm fünûn-i cedide 'den sarf-ı n a z a r e d i y o r ­l a r , fünûn-i cedide d a h i u lemâ- i İ s lâm'dan sarf-ı n a z a r e d i ­yor . D i n - i İ s lâm ricâl inden o lmayanlar ın (tabiblerin, avukat­

ların, iktisadiyyûn'un) hasbe ' l - lüzûm t e o l o j i z e m i n i n e nası l g i r d i k l e r i n i gördük . Eğer u l e m â öne g e ç m e m e k t e t a a n n ü d edecek o l u r l a r s a , o n l a r ( t a b i b l e r , a v u k a t l a r , i lh . )d ı r k i İs lâm' ın s u v e r - i i t ikadına düsturlar ını v e r e c e k l e r d i r . D a h a ş i m d i d e n u l û m , ne e l - E z h e r g i b i b ü y ü k teşki lât - ı d i n i y y e m e k t e p l e r i n i n , ne de u lemâsının inhisarı altında değildir. B u g i b i müessesât - ı d i n i y y e n i n yanında diğer m e k t e p l e r yapı ldı . Cami kürsüleri artık fikirlerin yegâne mevzuları, yegâne

mürebbileri değil; kitaplar, cerideler, hülasâ-i kelâm

matbuât, bu Avrupa müessesesi, ulemânın nüfuzunu hayli­

den hayliye azalttı. U l e m â hakk ında hâlâ ih t i ramkâr o l a n matbuât , onları bahçeler inden ç ıkmaya davet e d i y o r . 1

A b d u l l a h C e v d e t ' i n b u sözleri , Bal tac ıoğ lu 'nun yukar ıda sözü e d i ­l e n suâle cevap v e r i r k e n kul landığ ı şu i f a d e y l e b i r l i k t e o k u n d u ğ u n d a , asıl m a k s a d ı n d a h a i y i anlaşı lacağı muhakkakt ı r : "Gerçi böyle b i r i n k i -lâbı p e y g a m b e r l e r , velî ler g i b i m i s t i k adamlar ın yapacağını z a n n e d e n l e r vardır . B e n o k a n a a t t e deği l im; zamanımız , sırrîleri bes leyecek b i r za­m a n deği ldir . Dinî i n k i l â b m tohumlar ı — i l m î , ahlâkî , ikt isadî ve bedi î i n k i l â b m tohumlar ı g i b i — evvelâ fikrin ve i l m i n açtığı ve t emiz led iğ i t a r l a l a r a e k i l e c e k t i r . B u g ü n bütün içt imaî müesseseler i t a n z i m eden şey, c e m i y e t i n i lmî ve m ü s b e t v e l a y e t i o lduğu g i b i , dinî müessesey i de aynı c e m i y e t i n i lmî ve m ü s b e t v e l a y e t i t a n z i m e d e b i l i r . B u n u n h a r i c i n d e k i k a n a a t l e r i n yaratıc ı b i r m a h i y e t i y o k t u r . " 2 1909 'da A b d u l l a h C e v d e t t a -

1 A b d u l l a h Cevdet, Son Kırk Sene Zarfında İslâmiyet, "R. Dozy, " T a r i h - i İslâmiyet" içerisinde, 11/719-720, Mısır, 1909; Abdul lah Cevdet hakkında ciddi b i r t edk ik için bkz. M . Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul, 1981 2 "Millî Mecmua", Türk İnkilâbı Karşısında Müslümanlık, (İsmail Hakkının Cevabı), 15 Mayıs 1928; krş. Osman E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, V/1643, i s tanbul , 1943

38 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

ra f ından bahçe ler inden ç ıkmaya d a v e t e d i l e n u lemâ, 1928'de k e n d i s i n e sadece vesaire sözcüğüyle atıf yap ı lacak b i r d u r u m a ge lmiş ; böy le l ik le u l e m â öne g e ç e m e y i n c e , onlar ( t a b i b l e r , a v u k a t l a r , ikt i satç ı lar ) h e m İs lâm' ın s u v e r - i i t ikadına, h e m de s u v e r - i a m e l i y e s i n e düstur lar ını v e r ­mişlerdi . I I . M e ş r û t i y e t t e n b e r i u lemâ, sürekli saldırı lara uğrayan , k e n ­d i s i n e e leşt ir i ler yöne l t i l en b i r d u r u m d a d ı r . T o p l u m d a k i sayg ın l ığ ın ı a z a l t m a k iç in sözbirl iği e tmişçes ine h e r k e s u l e m â n ı n yeters iz l iğ inden, cahi l l iğ inden, g a f l e t i n d e n , misk in l iğ inden d e m v u r u y o r ve y e n i l i k l e r i n önündeki en büyük engel o l a r a k u l e m a y ı görüyordu.

H u t b e l e r i n g e r e k dili, gerekse muhtevası k o n u s u n d a k i ge l i şmele ­r i n a r k a p l a m n d a y a t a n p s i k o z u aç ığa ç ı k a r m a k b a k ı m ı n d a n , I I . M e ş r u t i y e t i n i lan ından s o n r a k a l e m e al ınmış i k i m e t i n n a k l e d e c e k ve böylel ikle u l e m â n ı n nası l o l u p da vesaire derekes ine indiri ldiğini , s a h i p o lduğu m e v k i i nasıl kaybett iğini , d a h a da önemlis i sırf k e n d i s i n d e n b e k ­l e n e n i y e r i n e get irmediği için b u sınıfın nasıl ac ımasızca hırpalandığ ını g ö s t e r m e y e ça l ı şacağız . B u m e t i n l e r ( a ) H â ş i m N â h i d (Türkiyâ İçin

Necat ve İ'tilâ Yolları, İ s t a n b u l , 1331) i l e ( b ) T ü c c a r z â d e İ b r a h i m H i l m i ' n i n (Avrupalılaşmak, İstanbul , 1332) e s e r l e r i n d e n alınmıştır .

(a) H r i s t i y a n âlemi K a t o l i k m e z h e b i n i n sâbit , zâl im ve ateş g i b i y a k a n , k a n k u s a n z i n c i r i alt ında i n l e r k e n ş imdikine n a ­z a r a n pek ger ide i d i . D i n i n bütün esrarını , k i l i s e l e r i n k a r a n ­lık d e h l i z l e r i n e benzeyen varl ık lar ında giz lemiş g i b i meçhul

bir lisanın anlaşılmaz kelimelerini s ihr-âlûd b i r tavır i l e p a ­p a z l a r t e r e n n ü m e d e r k e n , h r i s t i y a n l a r g a r i p b i r h i s s - i i n k i -y a d i l e d iz çöker, k i l i s e kaldır ımlarını öper ve Cenab- ı İsâ i l e ara lar ında vas ı ta o l a n b u n i m - k u d s î , b u n i m - m â b u d l a r m ayaklarına kapanırlardı .

" K a t o l i k m e z h e b i n i n sâbit , zâ l im ve ateş g i b i y a k a n , k a n k u s a n z i n c i r i " v e y a " m e ç h u l b i r l isanın anlaş ı lmaz k e l i m e l e r i n i s ihr -â lûd b i r tavır i l e t e r e n n ü m eden p a p a z l a r " y a da " H r i s t i y a n h a l k i l e İsâ aras ında vas ı ta o l a n n i m - k u d s î , n i m - m â b u d l a r " şek l indeki b u t a s v i r l e r , İ s lâm Dünyas ı 'ndaki m u k a b i l l e r i hesaba kat ı lmadığı t a k d i r d e , gerçek m â n â l a -

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n 39

r ı m ihsas e t m e z l e r . Ç ü n k ü bütün b u sözler, sırf şu b e n z e t m e y i y a p a b i l ­m e k için sarfedilmiştir :

B e y a z , y ü k s e k m i n b e r l e r i n üs tünde , b a ş ı n d a sarık , e l i n d e kılıç, süslü cübbeler g iy inmiş hocalar ımız K e l â m u l l a h i n e l -hân- ı semavîs in i t e k r a r e d e r k e n T ü r k , K ü r t , L a z , T a t a r , Çerkez , H i n d l i , Çinli mü 'min ler de bu anlamadıkları lahn-ı

semavi'yi lal u meshûr dinliyorlar. Teşb ihte h a t a y o k t u r . B e n âlî ve m u k a d d e s o l a n d i n i m i , D i n - i İslâm'ı , m e n s u h o l a n b i r d i n i l e — h â ş â — kıyas e t m i y o r u m . İs lâmiyet ' i yanl ış t e ­l a k k i ettiğimizi i z a h e t m e k i s t i y o r u m . O zamanki hristiyan-

lar Katoliklikten ne anladılarsa, şimdiki müslümanlar da

dinlerinden o kadar anlıyorlar.

B u i k i t a b l o d a y e r a l a n i f a d e l e r l e ( "meçhul b i r l isanın anlaş ı lmaz k e l i m e l e r i " , "anlaş ı lmaz lahn-ı semavî " ) L a t i n c e i l e Arapça ' ya atıf yapı ­l ırken, "beyaz, y ü k s e k m i n b e r l e r i n üs tünde , baş ında sarık , e l i n d e kıl ıç , süslü cübbeler g iy inmiş h o c a l a r " t a s v i r i n e b i n a e n u lemâ da r u h b a n sını­f ıy la ( K a t o l i k K i l i s e s i m e n s u p l a r ı y l a ) ö z d e ş l e ş t i r i l m e k t e ; L a t i n c e Arapça 'ya , R u h b a n sınıfı ise U l e m â y a karşı l ık ge ld iğ inden, artık t a b l o ­n u n t a m a m l a n a b i l m e s i için söylenecek çok az şey kalmaktadır : Luther ve Protestanlık!

Almanlar ın b i r u l u s h a l i n e ge lmes i , millî d i l i n ve edebiyatın o r t a y a ç ı k m a s ı , u l u s b i l i n c i n i n k u v v e t l e n m e s i , böy le l ik le A l m a n l a r ı n h e m L a t i n c e ' n i n , h e m de R o m a n ı n b o y u n d u r u ğ u n d a n kurtulmalar ı . . . süreci , K u t s a l K i t a b i n L u t h e r taraf ından A l m a n c a ' y a çevri lmesiyle başladığı ve b u y o l u i z l e y e n diğerlerinin de tıpkı A l m a n l a r g i b i en n i h a y e t b i r e r u l u s o l u v e r d i k l e r i nazar- ı i t i b a r a al ındığında, K u r ' a n i n Türkçe 'ye çevr i lmesi d u r u m u n d a aynı n e t i c e l e r i n i s t i h s a l e d i l m e s i k u v v e t l e m u h t e m e l d i . B u n e d e n l e K u r ' a n Türkçe 'ye çevri lmel i , böylel ikle Türkçe Arapça 'n ın , d i n ise u l e m â n ı n e l i n d e n kurtarı lmalıydı .

H r i s t i y a n l a r iç inde b i r h a k i k a t p e r e s t , b i r ' m ü c e d d i d ' ç ıktı , İnc i l i t e r cüme e t t i ve İncil 'i anladıkları d a k i k a d a n i t i b a r e n ağır z i n c i r i n halkaları çözü lmeye , Al lah ' ın v e k i l i g i b i gözü ­k e n p a p a z l a r küçü lüp İncil ' in Al lahlar ı y ü k s e l m e y e baş ladı

40 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

ve n i h a y e t f i k r i n , v i cdanın e s a r e t i n i k ı rmaya m u v a f f a k o l d u ­l a r . İslâmiyet'in Lııter'i şimdi Asya'da zuhur etti. B u m ü c e d -d i d , b u mücâhid- i d i n , Kazanl ı M u s a E f e n d i B i g i y e f bakınız ne d i y o r : (...) Şimdi Musa Efendi Kur'an'ı Türkçe'ye tercüme

ediyor. B u , İ s lâm f i k i r ve v i cdanının e s a r e t t e n ha lâs ına b i r beşârettir . Rusyal ı b i r m ü s l ü m a n , d i n i n h a k i k a t i n e doğru i l k adımını attı, b iz de o n u t a k i p e d e l i m ! 1

H â ş i m Nâhid ' in çizdiği b u t a b l o d a , y e n i l i k l e r e d i r e n e n İ s lâm u l e ­mas ı Katoliklere b e n z e t i l i r k e n , y e n i ge l işmelere a y a k u y d u r a b i l e n l e r ise Protestanlara b e n z e t i l m e k t e d i r . B u tür teşbihler b i r süre s o n r a o d e n l i yayg ın b i r h a l e g e l e c e k t i r k i insanlar ın z i h n i n d e Mehdi'nin Zuhuru i l e Luther'in Zuhuru b e k l e n t i s i aras ında b i r f a r k k a l m a y a c a k , İ s lâm dün­yas ında ıslâh ve tecdîd sözcükler i ne z a m a n t e l a f f u z e d i l s e , h e m e n Protestanlık m e z h e b i a k l a g e l e c e k t i r . 2

H â ş i m Nâhid ' in yukar ıda çizdiği b u t a b l o n u n a r k a p l a n m d a k i p s i ­koz , o d ö n e m m ü n e v v e r â n ı m n z i h n i n d e b i r f i k r - i sâbit h a l i n e ge ld iğ in ­den , b u k o n u d a d a h a başka örnekler arayacaklar ın çok z e n g i n b i r m a l -

1 Hâşim Nâhid, Türkıyâ İçin Necat ve İ'tilâ Yolları, sh. 213-214, İstanbul, 1331; B u k i t a b a yazılmış b i r reddiye için bkz. Musta fa Sabri , Dinî Müceddidler, İstanbul, 1338 2 "İngiltere'de terakkiyât mı evveldir , Protestanlık mı? Şüphe edilmez k i Protestanlık zuhûr etmeyip de eski hr ist iyaniyyet bâki kalsaydı, medeniyet-i hâ-zıradan nâm u nişân olmazdı. Protestanlık hristiyanlığm ıslah olunmuş b i r sure­t id i r . Kato l ik ve Ortodoks olan İspanyollar ve Ruslar ile Protestan olan A lmanlar ve İngilizleri mukayese edersek, d i n i n akvâm üzerindeki t e s i r in i pek ayân ve âsân görürüz. Fransızlar da resmen K a t o l i k t i r . Fakat Fransızlar dinde mübalat-sızlık ile akide-i hr ist iyaniye 'y i yırtarak meydan-ı t e r a k k i y e atılmışlarsa da d i n ­sizlikle olan terakkiyâtta esas-ı kav im olamayacağı o memlekette v a k i t v a k i t za­h i r olan birçok misâllerle taayyün etmektedir . İşte bu g ib i menâzır-ı gayret-nümâ gözümüz önünde câri iken , b i z im elân terakkiyât ve ıslahât çarelerini aramakta isabet-i f i k r gösteremeyişimize hayret etmemek kabi l m id i r ? " [Şeyh Ubeydul lah Afganî, Kavnı-i Cedid, sh. 19, Dersaadet, 1331. Ayrıca bkz. Dücane Cündioğlu, Sözlü Kültür'den Yazılı Kültüre Anlam'ın Tarihi, sh. 224-248 {İslâm'ın huther'ini Beklerken), İstanbul, 1997]

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 4 1

z emey le karş ı laşacak lar ı m u h a k k a k t ı r . O h a l d e ş imdi de T ü c c a r z â d e

İbrahim H i l m i ' y i d i n l e y e l i m :

( b ) O n b e ş sene e v v e l b i r R a m a z a n g ü n ü B â y e z i d C a m i - i Şeri f inde b ü y ü k b i r kürsüye ç ıkan a k sakall ı b i r vâizi d i n l i ­y o r d u m . Vâiz b i r saat süren vaaz ında öyle şeyler söylemişt i k i g ü l m e m e k için k e n d i m i zor zabtetmişt im. Söylediği şeyler ne a k l a , ne usû le g e l i r d i . M e s e l â b i r s o ğ a n ı n k e s i l m e s i n i m e k r û h a d d e d i y o r d u . S o ğ a n y u m r u k l a p a r ç a l a n m a l ı y d ı . S o n r a b u n a a i t u z u n b i r hikâye. . . Y e m e k y e r k e n tabağın içini p a r m a k l a r l a g ü z e l c e s ı y ı r m a k , k a t ' i y y e n çata l i l e y e n -m e m e l i . . . B u n u n g i b i tür lü türrehât . Â d â b a , i l m e , i c t i m a -iyâta, herşeye m u g a y i r safsatiyâtı , az -çok t a h s i l g ö r m ü ş b i r a d a m nasıl d i n l e y e b i l i r ?

İ s lâm ' ın fezâil - i ah lâk iyes inden . P e y g a m b e r - i z î ş â n ı m ı z m h a y a t ı n d a n , h u l e f â - y ı r â ş i d î n ' i n e f â l i n d e n , K u r ' a n - ı K e r i m ' d e n , ehâdis - i n e b e v i y e ' d e n , bazı ü m m e h â t - ı kütüb - i İ s l â m i y e ' d e n , m e n â k ı b - ı ç e h â r yâr - ı g ü z î n ' d e n , t a r i h - i i s l â m ' d a n , i c t imiyyât tan , h u k u k - i i n s a n i y e d e n , i n s a n l a r ı n y e k d i ğ e r i n e o l a n vezâ i f inden , İ s lâmiye t ' in ve İs lâm'ların m e v k i - i h â z ı r ı n d a n , m â z i s i n d e n , h â l i n d e n , i s t i k b a l i n d e n bahs e d e m e y e n vâiz ler in o kürsüye nası l ç ıkt ıklar ına b u g ü n b i l e h a y r e t e d e r i m .

İbrah im H i l m i , Bâyez id C a m i i n d e k i a k sakallı hoca e f e n d i y i b u n i ­t e l i k l e r i y l e t a v s i f e t t i k t e n sonra , o n u b i r Ermeni Protestan Rahibi (!) i l e karş ı l a ş t ı rmadan y a p a m a z . F a k a t a k sakall ı hoca e f e n d i y i t i k s i n e r e k t a s v i r eden i b r a h i m H i l m i , b u n u n t a m da a k s i n e E r m e n i r a h i p t e n h a y ­ranl ıkla söz e t m e k t e d i r :

K ü ç ü k i k e n b i r E r m e n i P r o t e s t a n r a h i b i n i n b i r vaaz ın ı d i n ­lemişt im. Vâiz gayet f a s i h Türkçe söy lüyordu. Verd iğ i vaaz da Türkçe i d i . İnci l 'e , H z . İsa 'ya a i t b i r çok m e n k ı b e l e r d e n b a h s e t t i k t e n , H a v a r i y y û n ' u n h r i s t i y a n l ı ğ m int işâr ı h u s u ­s u n d a k i f edakâr l ık lar ından , İseviyet ' in , insan lar ın u m û r - ı dünyev iye ve t e r b i y e - i m a n e v i y e l e r i n i n t e h z i b i n e o l a n h i d e -

42 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

mât- ı mühimmes inder ı , b u g ü n k ü şerâit-i hayât iyey i ne de­rece t e s h i l ett iğinden, u h u v v e t - i beşeriyeyi ne s u r e t l e v ü c û d a get i rd iğ inden bahse tmiş ve bütün sâmiini t e s h i r ey lemişt i . D e v r - i sebâvet ime a i t şu hâtırayı aslâ u n u t m a d ı m ve vâizin fesahât-ı beyanına h a y r a n o l d u m . B i r - i k i nasihat- ı ahlâkiye-s ine de bugüne k a d a r sâdık k a l d ı m . 1

B i r i m ü s l ü m a n , diğeri h r i s t i y a n i k i vâiz aras ında yap ı lan b u m u ­

k a y e s e d e n ç ıkacak n e t i c e , sanırız şu paragraf ın o k u n m a s ı y l a d a h a i y i

tebel lür edecekt i r :

Niç in b i zde hoca e f e n d i l e r i n e s k i m e v k i ve şeref- i iht i ramı azalıyor?

Niç in b i z genç ler , sarıklı b i r hoca g ö r d ü ğ ü m ü z z a m a n ona d a h a hürmetkâr b i r v a z i y e t almıyoruz?

Niçin vaazlar ına koşmuyoruz?

Sunûf-ı münevvere ve mütefekkire arasında h o c a l a r a niçin o k a d a r e h e m m i y e t v e r i l m i y o r ?

Bu esbabı, hocaların hâlet-i ruhiye ve zihinlerinin aslâ du­

çar-ı teceddüd ve tahavvül olmamasında, ihtiyacât-ı zamanı

takdir edememelerinde aramalıdır.2

Yazar ımıza göre , hoca e fend i ler y e n i l i k l e r e , değişme ve gel işmelere (teceddüd ve tahavvül) aç ık o lmadık lar ından , z a m a n ı n iht iyaçlar ını da t a k d i r e t m e k t e y e t e r s i z kald ıklar ından dolayı, gençl ik k e n d i l e r i n e i t i b a r etmediği g i b i , a y d m sınıfı da hiçbir e h e m m i y e t vermemişt i r . G ü y a b u se-

1 İbrahim H i l m i , bu eserinin başka b i r yerinde, taassubunun gevşediğini şöyle anlatmaktadır: "Yirmibeş senedir hemen bütün hayatım h r i s t i y a n l a r arasında geçtiği ve Avrupa 'da seyahatler yaptığım halde Hristiyanlığa ne dost, ne de düşman o ldum. Akâid-i esasiyye-yi d iniyyemden hiçbir şey zayi eylemedim. Filhakika taassubum gevşedi." (Avrupalılaşmak, sh. 175, İstanbul, 1332). Tüccarzâde İbrahim H i l m i (Çiğıraçan) hakkında bkz. A y h a n Yetk iner , Bab-ı Âli'nin Hatıra Defteri, IH/45, i s tanbul , 1988 2 Tüccarzâde İbrahim H i l m i , Avrupalılaşmak, sh. 132-133, İstanbul, 1332

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n 43

h e p l e r l e u l e m â öne geçemey ince , o r t a y a ç ıkmakta o l a n yeni l ikç i ayd ın sınıfının ( A b d u l l a h C e v d e t ' i n t a b i r i y l e : tabiblerin, avukatların, iktisatçı­

ların), Batı 'daki R e f o r m a s y o n h a r e k e t i n d e n m ü l h e m o l a r a k İs lâm' ın s u -v e r - i i t ikadına da, s u v e r - i a m e l i y e s i n e de düsturlarını v e r m e s i ko lay laş ­mış , çağın k e n d i s i n e ihtiyaç duyduğu "millî d i n " t a s a v v u r u n u n işbu sınıf aracıl ığıyla o r t a y a konulması b i r z a r u r e t h a l i n e gelmiştir.

Bizce b u gel işmeler i t e r s i n d e n de okumak, mese lâ T ü r k u l u s u n u t a r i h s a h n e s i n e ç ıkaran siyasî koşul larda z i h i n l e r e "mill î d i n " t a s a v v u ­r u n u n yerleşt ir i lebi lmesi iç in, s i y a s e t e n u l e m â n ı n tezyî f ve t a h k i r e d i l ­diğini d ü ş ü n m e k de pekâlâ m ü m k ü n d ü r . N i t e k i m k e n d i s i n d e n t i k s i n ­t i y l e söz e d i l e n hoca e f end i l e re m u k a b i l öne sürülen P r o t e s t a n r a h i p l e r , gerçekten de yenil ikçi aydınların k e n d i l e r i n e hayranl ık duyacaklar ı k a ­d a r m e z i y e t l e r l e m ü c e h h e z m i i d i l e r veya hoca e f end i l e r , vaaz lar ında so­ğan ın y u m r u k l a parça lanmas ından , çatalla y e m e k y e m e n i n k e r a h a t i n -d e n başka hiçbir şey anlatmıyorlar mıydı?

Hiç k u ş k u y o k k i b u suâl lere m ü s b e t cevap v e r m e k eğ i l imindeki k i m s e l e r , o luşturacaklar ı farklı b i r t a b l o için k e n d i l e r i n e misâ l {delil)

- b u l m a k t a p e k zor lanmayacaklardır : z i r a gerçekte o l u p b i t e n l e r , yukar ı ­d a k i t a b l o y u t a m t e r s i n e çevirebilin ey i m ü m k ü n kı lacak k a d a r farklı b i r şekilde cereyan etmiştir.

İslâm'ı Türkleştirmeyi veya. halkın z i h n i n e 'millî b i r d i n ' t a s a v v u ­r u n u y e r l e ş t i r m e y i h e d e f h a l i n e ge t i rmiş b u l u n a n a y d ı n s ın ı f ın ın , Reformasyon h a r e k e t i n e a lâka duymas ı k a d a r t a b i i b i r d u r u m d ü ş ü n ü ­l e m e z d i . Ç ü n k ü o d e v r i n koşul lar ında y ü z ü n ü B a t ı y a d ö n m ü ş o l a n h e r ­kes , u lus laşma sürec inin a n c a k dinîn uluslaşmasıyla m ü m k ü n o l a b i l e ­ceğine inanıyor ve dinî düşüncenin m o d e r n k a r a k t e r i s t i k l e r i b e l i r l e n m e ­dikçe , h a y a l l e r i n d e yaşatt ık lar ı i d e a l l e r i n gerçekleşebi leceğ in i p e k dü­şünmüyor lard ı . D i n s i z b i r dünya değildi onlar ın düşledikleri . . . B i l a k i s yeni lenmiş , ıslah edi lmiş , m o d e r n çağın g e r e k l e r i n e cevap v e r e b i l i r h a l e getiri lmiş b i r d i n i n , iç inde y e r aldığı b i r dünya i d i .

N i t e k i m b i r b a ş k a m i s â l o l m a k ü z e r e , H a m d u l l a h S u p h i T a n r ı ö v e r ' i n , 1923 'de A n k a r a E r k e k M u a l l i m M e k t e b i n d e Milliyet

44 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

Düsturları adıy la verdiğ i b i r k o n f e r a n s t a söyledikler ine bakı ld ığ ı t a k ­d i r d e , b u t e s b i t i n t a s d i k ve t e y i d edildiğini görmek kolaylaşacaktır :

E f e n d i l e r ! M i l l i y e t l e r i n doğmas ında son derece yard ımı do­k u n m u ş b i r h a r e k e t vardır k i b u n a dinî ıslahat nâmın ı ve ­r i r l e r . Bazı A l m a n müell i f leri ç ok hakl ı o l a r a k "Dinî ı s lahât h a r e k e t l e r i m i l l i y e t d e v r i n i n baş langıc ıd ır " d iye i d d i a eder ­ler . Reformasyon i s m i y l e yâdedi len b u f e y i z l i b ü y ü k h a r e k e t , Türkler in ne k a d a r nazar- ı d i k k a t i n i celbetse y e r i d i r . Ç ü n k ü k a n i i m ve i d d i a e d e r i m k i lüzumsuz derecede uzayan bir

buhrandan, bir keşmekeşten sonra, biz de dönüp dolaşıp bu

R e f o r m a s y o n hareketini tedkik etmeye ve ondan çıkabilecek

derslerden istifade etmeye muhtaç olacağız, hatta mecbur

olacağız,

A v r u p a m i l l e t l e r i n i n u y a n m a s ı n a b ü y ü k n i s b e t t e y a r d ı m eden b u din hareketi, P r o t e s t a n m i l l e t l e r i n R o m a i l e a lâka ­larını kesmeye sebep o l d u ; mâbed'e anadilleri girdi. Ç ü n k ü Cenab- ı H a k k i n L a t i n c e ' y i A l m a n c a ' d a n , İngi l izce 'den d a h a i y i anladığına veya d a h a faz la sevdiğine dâir b i r iddianın gü ­lünç o l d u ğ u n u anladı lar ; m e r a s i m e b o ğ u l m u ş d i n e s a d e l i k s o k t u l a r ; papazl ığ ın b i r zühd ü i t ikâf hayat ı o lmasına n i h a ­y e t v e r d i l e r . Bu hareket içinde bizi en fazla alâkadar edecek

cihet, şüphesiz anadilinin mâbed'e girmesidir.1

B u m e t n i n d i k k a t çekici yön ler inden b i r i , " a n a d i l i n i n m â b e d e g i r ­m e s i " b e k l e n t i s i y l e , "dinî ı s lahât h a r e k e t l e r i n i n m i l l i y e t d e v r i n i n b a ş ­langıcı o lması " inancı aras ındaki münasebet i , şuurlu b i r b i ç imde o r t a y a k o y u y o r o lmasıdır . Ç ü n k ü böylel ikle dinî ıs lahât h a r e k e t i (reformasyon),

b i r m i l l e t i n i n ş â s m d a k i i l k ad ım k a b u l e d i l m e k t e , a n a d i l i n i n m â b e d e g i r m e s i ise, b u h a r e k e t i n alâmet-i fârikası a d d e d i l m e k t e d i r .

1 Hamdul lah Suphi , Dağ Yolu, I . K i tap , sh. 172-173, İstanbul, 1929; 2. bas. [Türk Ocakları Hars Heyeti Neşriyatı: 6.)

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 45

Yeni l ikç i aydın lar , Meşrût iye t d e v r i n d e b u ideâl ler i sadece m u ­h a y y i l e l e r i n d e yaşat ır larken, C u m h u r i y e t d e v r i n d e onları h a y a t a geçir­m e k i m k â n ı d a b u l m u ş l a r d ı . 1 N i t e k i m H a m d u l l a h S u p h i ' n i n y u k a r ı d a naklet t iğ imiz k o n u ş m a y ı yaptığı yıl i çer is inde (1923 'de) , b i r b a ş k a m ü ­nevver , C u m h u r i y e t ' i n başl ıca ideologlar ından Z i y a G ö k a l p Türkçülüğün

Esasları ( A n k a r a , 1339) adlı e s e r i n i neşrediyordu. Z i y a Göka lp , b u ese­r i n i n Dini Türkçülük b ö l ü m ü n d e , C u m h u r i y e t ' i n d i n e bakış ın ı o k a d a r açık b i r şeki lde t a s v i r etmişt ir k i s o n r a k i yı l larda âdeta siyasî ikt idar ın d i n po l i t ika lar ın ın esas ını be l i r l emiş t i r . 2 B u sebebe b i n â e n , 1928 'de Bal tac ıoğ lu 'nun îslâm Dini'nin Türkleştirilmesi t e k l i f i n i y a p m a s ı n a y o l açan, 1932'de ise D r . Reşit Ga l ip ' e Müslümanlık: Türk'ün Millî Dini adlı t e z i n i n yaz ımında i l h a m kaynağı o l a n 1923 t a r i h l i Dinî Türkçülük p r o g ­ramını b u r a d a n a k l e d i y o r u z :

Dinî Türkçülük, d i n k i tap lar ın ın ve h u t b e l e r l e v a a z l a r ı n Türkçe o lması d e m e k t i r . B i r m i l l e t , dinî k i tap lar ım o k u y u p a n l a y a m a z s a , t a b i i d i r k i d i n i n i n hakikî m a h i y e t i n i öğrene ­mez. H a t i b l e r i n , vâizlerin ne söylediklerini an layamadığ ı s u ­r e t t e de i b a d e t l e r d e n hiçbir zevk a l a m a z . İmam- ı A z a m h a z ­r e t l e r i , h a t t a " n a m a z d a k i sûreler in b i l e mil l î l i s a n d a o k u n ­mas ın ın câiz o l d u ğ u n u " b e y a n buyurmuş lard ı r . Ç ü n k ü i b a ­d e t t e n al ınacak vecd, a n c a k o k u n a n duaların tamamıy la an­

laşılmasına bağl ıdır . Halk ımız ın dinî hayat ın ı tedkîk eder­sek görürüz k i âyinler arasında en z iyade vecd d u y u l a n l a r , n a m a z l a r d a n s o n r a a n a d i l i y i e y a p ı l a n derûn î ve s a m i m i münâcaat lardır . Müs lümanlar ın c a m i d e n ç ıkarken b ü y ü k b i r vecd ve i t m i n a n i l e ç ıkmalar ı , işte h e r f e r d i n k e n d i v i cdanı iç inde yaptığı b u m a h r e m m ü n a c a a t l a r m n e t i c e s i d i r .

1 I I . Meşrutiyet döneminde revaçta olan söylemi genei çizgileriyle görmek için bkz. Tarık Zafer Tunaya , islamcılık Cereyanı, İstanbul, 1962; İsmail K a r a , islamcıların Siyasi Görüşleri, i s tanbul , 1994 £ Ziya Gökalp in f i k i r l e r i ve bilhassa Türkçülüğün Esasları (İstanbul, 1339) adlı t-:-;:jn hakkında yazılmış önemli b i r t e n k i d için bkz. Hüseyin Kâzım K a d r i , Ziya Gökalp'm Tenkidi, (Haz. ismail Kara) , İstanbul, 1989

46 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

Türk ler in n a m a z d a n aldıkları ulvî z e v k i n b i r k ı smı da y i n e a n a d i l i y l e inşâd ve t e r e n n ü m o l u n a n i lâhî lerdir . B i l h a s s a T e r a v i h namazlar ını canlandıran âmil , şiir i l e mûsik îy i câmi o l a n T ü r k ç e i lâhi lerd ir . R a m a z a n d a ve şâir z a m a n l a r d a Türkçe îrad o l u n a n v a a z l a r da h a l k t a dinî d u y g u l a r ve heye ­c a n l a r uyand ı ran b i r âmildir . Türk ler in e n z i y a d e vecd a l ­d ıklar ı ve z e v k duyduk lar ı b i r ây in d a h a v a r d ı r k i o d a M e v l û d - i Şer î f k ı raa t inden i b a r e t t i r . Şi ir i l e mûs ik îy i ve canl ı vak 'a lar ı cem eden b u âyin, dinî b i r b i d ' a t s u r e t i n d e s o n r a d a n hâdis o l m a k l a b e r a b e r , e n canl ı ây inler s ı ras ına geçmiş t i r . T e k y e l e r d e T ü r k ç e y a p ı l a n z i k i r l e r e s n a s ı n d a o k u n a n Türkçe i lahîlerle nefes ler de b ü y ü k b i r vecd m e n b a -ıdır.

İşte b u misâ l lerden anlaşı l ıyor k i b u g ü n Türk ler in aras ıra dinî b i r h a y a t yaşamas ın ı t e m i n eden âmil ler , dinî i b a d e t l e ­r i n aras ından e s k i d e n b e r i T ü r k l isanıyla i c r â s m a m ü s a a d e o l u n a n âyinler in m e v c u d i y e t i d i r . O halde dinî hayatımıza.

daha büyük bir vecd ve inşirah vermek için, gerek —tilavetler

müstesna olmak üzere—Kur'an-ı Kerim'in ve gerek ibadet­

lerle âyinlerden sonra okunan bütün dualarla münacaatların

ve hutbelerin Türkçe okunması lâzım gelir.1

B i l h a s s a son p a r a g r a f a d i k k a t e d i l e c e k o l u r s a , Z i y a G ö k a l p , " t i l a v e t l e r müstesna o l m a k üzere Kur 'an- ı K e r i m ' i n ve g e r e k i b a d e t l e r l e ây in lerden s o n r a o k u n a n bütün d u a l a r l a münacaat la r ın ve h u t b e l e r i n Türkçe okunmas ı lâz ım geldiğini" söy lemektedir . İbadet ler in i n s a n l a r a sağ lad ığ ı vecd ve inş i rahı , o i b a d e t l e r d e o k u n a n m e t i n l e r i n d i l i n i n

1 Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, I I . Kısım: Türkçülüğün Programı, V . Mebhas: Dinî Türkçülük, sh. 163-164, Ankara , 1339. B u eserin imzalı b i r nüs­hası, Ziya Gökalp tarafından Mustafa Kemal'e hediye edilmiştir. Bkz. Atatürk'ün Özel Kütüphanesinin Kataloğu, sh. 118, no: 688, Ankara , 1973; krş. Şerafettin Turan , Atatürk 'ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, sh. 18-21, Ankara , 1982; Gürbüz D. Tüfekçi, Atatürk'ün Okuduğu Kitaplar, sh. 469, Ankara , 1983

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 47

'anlaşı lması ' i l e i z a h eden, halkın g e r e k M e v l i d e , gerekse i lahîler i l e n e ­feslere düşkünlüğünü ise, bunlar ın halkın k e n d i a n a d i l i y l e , h a t t a şiir ve musik î unsurlar ıy la b i r l i k t e icrâ e d i l m e s i n e bağ layan b i r bak ı şaç ı s ınm, son t a h l i l d e böylesi b i r net i ceye varmas ı kaç ını lmazdır . Vecd ve inş irah, esas i t i b a r i y l e zihnî değil , hissi o l m a k g e r e k i r k e n ve halkın anlamadığı

halde K u r ' a n i d i n l e m e k l e vecde geldiği s ıradan b i r m ü ş a h a d e i l e t e s b i t o l u n a b i l e c e k k e n , ' a n l a m a ' e d i m i n i n ısrarla zihnî b i r sürece i n d i r g e n m e -s i n d e k i sebep, ' a n l a m a ' i l e ' d i l ' arasındaki k o p m a z bağdır ; z i r a m e t i n d e d i l e g e t i r i l e n i a n l a m a k için, öncel ikle o m e t n i n d i l i n i a n l a m a k g e r e k i ­y o r d u ve tabiatıyla b u r a d a esas aş ı lmak i s t e n e n s o r u n da m e t n i n d i l i y d i .

Çok g e ç m e d e n halkın dinî hayat ın ın 'v icdanî ' b i r m a h i y e t e s a h i p o lduğunu , o lması gerektiğini (meselâ , " d i n i n A l l a h ' l a k u l aras ında kal ıp k a m u s a l a l a n a t a ş ı n m a m a s ı gerekt iğ ini" ) i d d i a e d i p , sosyal ve h u k u k î kural lar ın dinî hayat ın d ış ında b ırakı lması lâz ım geldiğini t e l k i n e d e n k i m s e l e r , halkı , b u t e l k i n l e r i boşa ç ıkaracak b i r y o l a niç in sürük lüyor ­lardı? B a ş k a b i r t a b i r l e , k u t s a l kitaplarını o k u y u p a n l a y a n v e y a d i n i n e m i r ve yasaklar ını öğrenen insanların, öğrendikleri kural ları k e n d i h a ­yat lar ında t a t b i k e t m e k i s t e m e l e r i n d e n d a h a t a b i i b irşey o lamayacağ ına göre , b u i n s a n l a r , sosyal hayat lar ında t a t b i k e d e m e y e c e k l e r i b i rçok şeyi niçin öğrenmeye teşvik edil iyorlardı?

B u suâl ler in cevabını , hiç k u ş k u y o k k i 1923 yı l ının koşu l lar ında a r a m a k lâz ımdır ; z i r a farklı dönemlerde vaz 'ed i lmiş s iyasî k a r a r l a r d a r a s t l a n a b i l e c e k çelişkili durumlar ın e n i y i izahı , b i r k a i d e h a l i n e ge lmiş şu cevaptır : "O z a m a n böyle söylemek g e r e k i y o r d u ! "

Z i y a Gökalp ' in , ad ına Dinî Türkçülük dediği p r o g r a m d a d i l e ge­t irdiği esaslar ın , o dönemin başl ıca g ü n d e m m a d d e l e r i n d e n b i r i n i o luş ­t u r d u ğ u m u h a k k a k t ı r . N i t e k i m İ zmi t T o p l a n t ı s ı n d a n k ı sa b i r süre s o n r a , 7 Ş u b a t 1923 'de M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , Bal ıkes i r 'dek i P a ş a C a m i i n d e — i l e r i d e Balıkesir Hutbesi o l a r a k a n ı l a c a k — b i r k o n u ş m a y a p m ı ş ve tab iat ıy la Gökalp ' ten farklı o l a r a k görüş ler in i ' f ikrî b i r t e ­m e n n i ' saded inde değil , 'siyasî b i r k a r a r ' b iç iminde d i l e getirmiştir :

G e ç e n sene Millet Meclisinde î rad et t iğ im b i r n u t u k t a de­

m i ş t i m k i : M i n b e r l e r ha lk ın d imağlar ı , v i cdanlar ı i ç in b i r

48 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

menba- ı feyz, b i r menba- ı nûr o lmuştur . Böyle o l a b i l m e k iç in m i n b e r l e r d e n aksedecek sözlerin b i l i n m e s i ve anlaş ı lması ve hakây ık - ı f e n n i y e ve i l m i y e y e m u t a b ı k o lmas ı l âz ımd ı r . H u t e b â - y ı k i r â m i n , ahvâl - i s i y a s i y e , ahvâl - i i ç t i m a i y e ve m e d e n i y e ' y i h e r g ü n t a k i b e t m e l e r i z a r u r i d i r . B u n l a r b i l i n ­m e d i ğ i t a k d i r d e , h a l k a y a n l ı ş t e l k i n â t v e r i l m i ş o l u r . B i n a e n a l e y h h u t b e l e r , tamamen Türkçe ve icabât-ı zamana

muvafık olmalıdır ve olacaktır!1

H u t b e l e r , o dönemin e n önemli k a m u o y u o luş turma araç lar ından b i r i o l m a k i t i b a r i y l e fevkalâde yüksek b i r siyasî değeri hâiz o lduğundan , h u t b e l e r i n T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i n i n , v a a z l a r ı n T ü r k ç e y a p ı l m a s ı n ı n , M e ş r û t i y e t i n ve C u m h u r i y e t i n s iyasî kadro lar ın ı c ezbe tmes i anlaşı l ır b i r d u r u m d u r . 2 Sonralar ı a k s i söy lenecek o lmas ına r a ğ m e n , b u d ö n e m ­l e r d e c a m i l e r i n , siyasî ve dünyevî meselelerin konuşulduğu mekânlar

o l a r a k t a n ı m l a n m a s ı n ı n , h u t b e ve v a a z l a r ı n ise ha lk ı e ğ i t m e n i n e n önemli yo l lar ından b i r i o l a r a k görülmesinin t e m e l n e d e n i de b u d u r .

E f e n d i l e r ! C a m i l e r , b i r b i r i m i z i n y ü z ü n e b a k m a k s ı z ı n ya t ıp k a l k m a k için yapı lmamışt ır . C a m i l e r t a a t ve i b a d e t i l e b e r a ­ber d i n ve d ü n y a için n e l e r yap ı lmak lâz ım geldiğini düşün­m e k , y a n i meşveret için yapı lmışt ı r . 3

1 Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I 2 Hutbe le r in Türkçeleştirilmesi meselesini, kronolo j ik bakımdan Tanzimât dö­nemine kadar geri götürmek mümkünse de bu mesele o dönemde yeterince aksü-lamei bulmadığı için ayrıntılı b i r tasvire gerek görülmemiştir. Ancak A l i Suavî'nin (öl. 1877). Ulûm. gazetesinin ik inc i c i ldindeki Zamane Hutbesi başlıklı yazısında (nüsha: 18, sh. 1116), hutbe ler in Arapça yerine Türkçe okutulmasını istediği, " h u t b e n i n Arapça yerine Türkçe okunmasının zaruret , namazda ise Türkçe yerine Arapça kullanılmasının İslâm vahdetine riâyet olduğunu" söyle­diği b i l inmektedir . Kezâ kendisi , Ulûm gazetesindeki Lisan ve Hatt-ı Türkî adlı b i r yazısında (sh. 129) namaz sûrelerinin Türkçe okunabileceğini de öne sürmüş­tür, (bkz. İsmail H a m i Damşmend. Ali Suâvi'nin Türkçülüğü, sh. 31-32. 1942) 3 Bkz. Bolüm I I I , M e t i n i : Mustafa Kemal Balıkesir'de (7 Şubat 1923'i bu ko­nuşmayı yapmadan kısa b ir süre önce, i z m i t Kasrında i s tanbu l gazetecileriyle yaptığı mülakatta (16-17 Ocak 1323) b i r vesileyle şöyle demiştir: '•Efendim, b i r

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 49

M u s t a f a K e m a l Atatürk , hayatı b o y u n c a ve siyasî koşul lar da e l ­verdiği sürece , b u sözlerinin takipçisi o lmuş ve zamanı ge ldiğ inde de f i ­k i r l e r i n i t a t b i k e t m e k t e n çekinmemişt ir . N e v a r k i koşul lar değişt iğinde, fikirlerde de bazı değişiklikler yapı lması kaçını lmazdı . B u b a k ı m d a n b i r dönemde c a m i l e r e siyasî bir mahiyet yüklenebi l i rken, d a h a i l e r i d e k i yı l ­l a r d a b u görüş değişmiş ve c a m i l e r i n 'sadece i b a d e t e m a h s u s m e k â n l a r ' o lduklarını söy lemek gerekmişti .

1909 'da A b d u l l a h Cevdet , "Câmi kürsüleri artık f i k i r l e r i n yegâne mevzûlar ı , yegâne mürebbi ler i değil ; k i t a p l a r , c e r ide ler , hülasâ- i ke lâm m a t b u â t , b u A v r u p a müesseses i , u l e m â n ı n nü fuzunu h a y l i d e n h a y l i y e a z a l t t ı " d e m i ş s e de C u m h u r i y e t i d a r e c i l e r i n i n Hutbelerin

Türkçeleştirilmesi h u s u s u n d a k i ı s rar lar ından anl ıyoruz k i g e ç e n süre zarf ında c a m i kürsüleri ö n e m i n d e n hiçbir şey kaybetmemiş t i ve h u t b e ­l e r , hâlâ halkı e t k i l e m e n i n en önemli yo l lar ından b i r i o lmayı s ü r d ü r ü ­yorlardı . O h a l d e h u t b e l e r i n " ıslah e d i l m e l e r i ve icabât- ı z a m a n a m u v a ­fık k ı l ınmalar ı " g e r e k i y o r d u . B u da a n c a k h u t b e l e r i n d i l i n i n T ü r k ç e o l ­mas ıy la ve muhteva lar ın ın da m e v c u t siyasî söylemi des tek leyecek b i r m a h i y e t kazanmasıy la m ü m k ü n o l a b i l i r d i .

8 O halde dini hayatımıza daha büyük bir uecd ve inşirah

vermek için, gerek —tilavetler müstesna olmak üzere—

Kur'an-ı Kerim'in ve gerek ibadetlerle âyinlerden sonra oku­

nan bütün dualarla münacaatların ve hutbelerin Türkçe

okunması lâzım gelir. ( Z i y a Gökalp)

h a t i b i n vazifesi m u t l a k a mensub olduğu m i l l e t ve devletin istiklâl ve hâkimiye­t iy le alâkadardır. Dinde, hat ib , b i r devletin re is idir veya o reisin bulunamaya­cağı yerlerde onun mümessilidir. Dinde hat ib var mıdır? Hutbe nedir? Doğrudan doğruya b i r re is - i devletin veyahut en büyük rüesâ-yı hükümetin halkı tenv i r için söz söylemesi değil mi? (...) Başında sarık olan bazı kimseler halkın karşı­sına geçerler ve bizim hiç de anlatmak istemediğimiz bt-mânâ şeyleri kafalarına sokarlar. Bu olamaz! (Her başında sarığı olanın halkın karşısına geçip istediği, b'i-mânâ şeyleri onun kafasına sokmağa müsaade edilemez. ) Benim k a n a a t i m , malumatım ve kat'î olan itikadım bundan ibare t t i r . " (İnan, 1996: 67; krş. A r a r , 1969: 48)

50 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

• Binaenaleyh hutbeler, tamamen Türkçe ve icabât-ı zamana

muvafık olmalıdır ve olacaktır! ( M u s t a f a K e m a l Atatürk)

1923 y ı l ında d i l e get ir i lmiş o l a n b u k a n a a t l e r , çok g e ç m e d e n ( 2 1 Şubat 1341 'de) M e c l i s ' i n g ü n d e m i n e taş ınmış , D i y a n e t İşleri R i y a s e t i B ü t ç e s i n i n görüşmeler i s ırasında, Kangır ı M e b û s u Talât ve Z i y a B e y l e r , b i r Türkçe Hutbe Mecmuası t e r t i p ve neşri i l e Türkçe Hutbe okunmasının

mecburi tutulması hakkında Türkiye Büyük M i l l e t M e c l i s i n e 4/162 n o ' l u b i r önerge vermiş ler ve f a k a t b u , b i r ' t e m e n n i t a k r i r i ' added i ld iğ inden B a ş v e k â l e t e h a v a l e s i münas ip görü lmüştür . 1 Ö n e r g e n i n veri l iş inden b i r y ı l s o n r a (27 Ş u b a t 1 9 2 6 ' d a ) , Z o n g u l d a k M e b û s u T u n a l ı H i l m i , m ü z a k e r e l e r s ı ras ında b u k o n u y u g ü n d e m e g e t i r d i ğ i n d e , k e n d i s i n e Türkçe hutbelerin hazırlandığı söy lenmiş ve n i t e k i m sırasıyla 10 N i s a n 1927, 19 N i s a n 1928, 18 Mayıs 1929 ve 17 Mayıs 1930 t a r i h l i m ü z a k e r e ­l e r d e Türkçe Hutbe hazırl ıkları için peyderpey t a h s i s a t v e r i l m e y e d e v a m edi lmişt ir . 2

Kur 'an- ı K e r i m ' i n Türkçe ' ye t e r c ü m e e d i l m e s i y l e b e r a b e r âsâr- ı d i n i y e n i n de neşredi lmesini t e k l i f eden b i r başka önergenin de g ü n d e m e al ındığı 1925 yı l ı D i y a n e t İ ş l e r i n i n büt çe m ü z a k e r e l e r i n d e , s ık sık Hutbelerin Türkçeleştirilmesi m e v z û u da ele al ınmış ve mebûs lar b u h u ­s u s l a i l g i l i o l a r a k çok i lg inç m e s e l e l e r e t e m a s e tmiş lerd i r . N i t e k i m K a r e s i M e b û s u V e h b i B e y , h e m h u t b e l e r i n tarz ına , h e m de m e v z u u n a dâir şu mütalaalarda bulunmuştur :

S o n r a e f e n d i m , b izde hutbe d iye b i r âdet ç ıkmıştır : Teganni.

V e t e g a n n i de ne ş imdiki mûs ik îye u y a r , ne a l a f r a n g a mûs i -

1 "Riyaset-i Celîleye. Diyanet İşleri Riyaseti'nce bi'l-müsabaka b i r Türkçe hutbe mecmuası t e r t ip ve neşredilmesini ve bu Türkçe hutbe ler in kıraati mecburi t u ­tulmasını t e k l i f ederiz. Kangırı Mebûsları Ziya ve Talât." (T.B.M'.M. Zabıt Ceridesi, Devre: I I , İçtima Senesi: I I , İçtima: 61 , C i l t : 14, sh. 220, 21-2-1341 Cumartesi) 2 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: I I , İçtima senesi: I V , İçtima: 49, C i l t : 3 1 , sh. 4 1 ; Devre: I I I , İçtima senesi: I , İçtima: 62, C i l t : 3, sh. 166; Devre: I I I , İçtima Senesi I I I , İçtima: 66, C i l t : 12, sh. 32; Devre: I I I , İçtima: I I I , İçtima: 59, C i l t : 19, sh. 92.

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 5 1

k îye u y a r . H o c a y a d a sorsanız ' c a m i d e t e g a n n i h a r a m d ı r ' der , f a k a t c a m i d e i b a d e t y e r i n e t e g a n n i eder . B e n d e n i z D i y a n e t İ ş l e r inden r i c a e d i y o r u m , bu harama da bir nihayet

versin ve benim dilimle bana hitab etsin. (Alkış lar ) . H i çb i r p e y g a m b e r k a v m i n e , k e n d i d i l i n d e n gayrı b i r d i l l e ü m m e t i n e h i t a b etmemişt i r . B i n a e n a l e y h b a n a h i t a b edecek a d a m be­n i m d i l i m l e h i t a b e t m e l i ! ( B r a v o ses ler i ) . V e orası u y k u y e r i değil , düşünce y e r i o l s u n ! Ş imdi l ik o n l a r d a n y ü k s e k i k t i s a ­diyât m e v i z e l e r i b e k l e m i y o r u z . Fakat ahlâkî mevizeler yap­

sın, siyasete de karışmasın aklı ermeyecek ise de karışmasın

elinin hamuruyla, yalnız ahlâkî şeyler söyleşini1

D e n i z l i M e b û s u M a z h a r Müf i t B e y de y e n i h u t b e l e r m e v z û u n d a şöyle demiştir :

Ş imdi b i r de h u t b e n i n Türkçe o k u n m a s ı m e s e l e s i vard ı r . E f e n d i l e r ! E l h a m ' d a n s o n r a , se lavât ' tan s o n r a T ü r k ç e söy ­l e n m e s i n d e b i r beis y o k t u r . Eğer b i r beis v a r i d i y s e , b u n d a n y e d i , sekiz sene evve l , y a n i H a r b - i U m u m î esnasında Türkçe

Hutbe o k u y o r d u ve k e n d i s i y l e g ö r ü ş t ü ğ ü m d e b e n i b u h u ­s u s t a i k n a etmiştir k i Türkçe h u t b e n i n t e s i r i de z iyade o l u r . Ç ü n k ü a n l a ş ı l m a y a n b i r l i s a n l a h i t a b e d i y o r s u n u z . Sade hürmeten d i n l i y o r u z . F a k a t anlayabileceğimiz bir lisanla h i ­t a b edildiği z a m a n , d i n l e m e k değil, k a l b i n d e b i r cezbe husûle g e l i r . A k s i h a l d e h u t b e y i h ü r m e t l e d i n l e m e k t e n i b a r e t ka l ıyor . 2

Müzekere ler sırasında U r f a M e b û s u Şeyh Safvet E f e n d i de söz alıp kısa b i r k o n u ş m a y a p m ı ş , a rd ından Başveki l A l i F e t h i B e y h ü k ü m e t adına, A k s e k i l i A h m e d H a m d i E f e n d i ise D i y a n e t İşleri R e i s i adına bazı i z a h l a r d a bu lunmuş lard ı r . B u a r a d a K a r e s i M e b û s u V e h b i B e y t e k r a r söz almış ve şöyle demiştir :

1 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt. 14, sh. 211-214-215 2 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt. 14, sh. 211-216

52 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

E f e n d i m ! Şimdi v a i z l e r i m i z e , h a t i b l e r i m i z e r i c a eder i z ; e s k i s e y i r l e r i n d e n b i r a z inf ikâk e t s i n l e r , h a k i k a t e g i r s i n l e r ! H a l k b i r şey a n l a m ı y o r . Cenneti, cenennemi biraz bırakalım.

Memleket lâzım, iktisat lâzım, geçinmek lâzım, hayat lâzım.

V a i z l e r i m i z vaazlarını b u c ihete i n t i k a l ettirdiği g i b i , h a t i b -l e r i m i z de h e r h a n g i b i r münş iye g i d e r e k dev lete , i n s a n i y e t e , dünyaya lâzım o l a n b i r h u t b e y i t e r t i b e t t i r e r e k o k u s u n l a r . 1

Y u k a r ı d a d a i şaret e t t iğ imiz g i b i , Hutbelerin Türkçeleştirilmesi

m e v z û u u z u n b i r süre M e c l i s ' t e D i y a n e t bütçe ler in in müzâkerât ı esna­s ında ele a l ınmış ve M e c l i s tara f ından b u işe tahs isât da ayr ı lmışt ır . N i t e k i m 17 Şubat 1927 t a r i h i n d e D i y a n e t İşleri Reisliği , b u hazırl ıkların i l k s e m e r e s i n i o r t a y a ç ıkarmış , Türkçe Hutbe adıyla 5 1 h u t b e y i m u h t e v i b i r k i t a p neşretmişt i . D e v r i n D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t B ö r e k ç i , 2 e s e r i n mukaddime k ısmında, M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün dört yıl önce söylemiş o lduğu " h u t b e l e r , t a m a m e n Türkçe ve icabât-ı z a m a n a muvaf ık olmalıdır ve o lacaktır" şekl inde sözünü hatırlatır b i r b iç imde şöyle konuşmaktad ı r :

B u r a y a k a d a r vermiş o l d u ğ u m u z i zahât tan d a anlaşı lacağı üzere, h u t b e l e r de z i k r u l l a h i m u h t e v i b i r i b a d e t t i r . B u n u n l a b e r a b e r h u t b e l e r , e h l - i İs lâm' ın , c e m a a t - i müs l imîn ' in i n t i ­b a h ı n a v e s i l e o l a c a k m e v â i z i de m u h t e v i b u l u n a c a k t ı r . H u t b e d e b i r de 'mevize kısmı ' b u l u n a c a k ve mev ize k ı smında mukteza-y ı hâle göre h a l k a dünyevî ve uhrevî m u h t a ç o l d u k ­ları şeyler teşr ih edi lecek, a h k â m ve âdâb- ı İ s lâmiye k e n d i ­l e r i n e anlatı lacaktır . O halde hutbeler hangi lisan ile okun­

malıdır ki erkân ve âdabına riâyet edilmiş ve bununla bera­

ber meşrûiyetindeki hikmet de tecelli eylemiş olsun!'?

R i f a t Börekçi b u suâli s o r d u k t a n sonra , cevabını da şöyle v e r i r :

1 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, c i lt . 14, sh. 225 2 Rifat Börekçi hakkında bkz. Naşit Hakkı Uluğ, Hemşehrimiz Atatürk, sh. 41¬42, İstanbul, 1973

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 53

H u t b e n i n t a m a m e n A r a p ç a okunmas ı , h u t b e l e r d e k i m e v i z e -l e r d e n müste f id o l m a k i s t e y e n ve l isan-ı A r a b i ' y e v â k ı f o l ­m a y a n m ü s l ü m a n l a r m şu d indarâne e m e l i n e i m k â n v e r m e ­m e k t e d i r . B i n a e n a l e y h h e m mezâhib- i âliye-i İ s lâmiye ye ve i l e ' l - y e v m müs l imîn b e y n i n d e câri icmâ-ı a m e l î y e m u h a l e f e t e t m e m e k , h e m de t e m e n n i e d i l e n gayey i elde e d e b i l m e k için h u t b e l e r i n , " z i k r u l l a h , salât ve se lâm g i b i " erkânı müştemi l o l a n k ısmı , lisan-ı dinî olan Arabi i l e edâ e d i l e r e k erkân- ı h u t b e t a m a m o l d u k t a n s o n r a , mevize kısmının memleketi­

mizde Türkçe okunması, daha doğrusu okunan âyât-ı kerime

ve ehâdis-i şerife mealleri Türkçe izah edilmesi muva f ık gö ­rü lmüş ve f a k a t h e r hatîb b u y o l d a h u t b e t e r t i b i n e m u k t e d i r o lamayacağ ına b inâen, hat îbler imize b i r r e h b e r o l m a k üzere şerâit-i m e ş r û a s ı m câmi o l a r a k e l l i k a d a r h u t b e n u m û n e s i t e r t i b o lunmuştur . 1

1925 Ş u b a t ı n d a M e c l i s ' t e D i y a n e t İşleri Re i s l i ğ in in bütçesi m ü z a ­

k e r e e d i l i r k e n , Kangır ı Mebûs lar ı Talât ve Z i y a B e y l e r taraf ından c a m i -

1 Türkçe Hutbe, sh. 5-6, İstanbul, 1927 (Diyanet İşleri Reisliği Neşriyatı: 3). Hutbeler in başlıkları şöyledir: 1) Çalışan Mükâfatını Görür; 2) Vatan Müdafaası; 3) Tayyare Cemiyetine Yardım; 4) Temiz l ik ; 5) Sağlığın Başı T e m i z l i k t i r ; 6) Nezâfet; 7) İman, Amel ; 8) Mü'min-i Kâmil; 8) Namazın H i k m e t - i Meşrûiyeti; 10) Namaz ve H i k m e t i : 11) Peygamber Efendimizin Ahlâkı; 12) Anaya-Babaya İtaat; 13) Anaya-Babaya Hürmet; 14) Evlenmek, Evlât Yetiştirmek; 15) Herkes Kazancına Bağlıdır; 16) İslâm D i n i n d e Sa'ym Kıymeti; 17) Sa'y u Amel ; 18-19) Ticaret; 20) San'at; 21) Ziraat ; 22) Ebnâ-yı Cinsimize Hürmet ve Muâvenet; 23) Öksüzlere Yardım; 24) Öksüzleri Himaye Etmek; 25) Allah'ın, Peygamber in Hayat Verecek E m i r l e r i ; 26) Allah'ı Sevmek, Peygambere İttiba Etmek ; 27) Ramazan-ı Şerif ve Oruç; 28) Oruç ve Ehemmiyet i ; 29) Kötü Huy lardan Tahzîr; 30) Su-i Zan, Tecessüs, Gıybet; 31) İstihza, Kötü Söz, Kötü Lakab ; 32) E k s i k Ölçenler, Yanlış T a r t a n l a r ; 33) Dünya ve A h i r e t İçin Çalışmak, Fesad Çıkarmamak; 34) N i f a k ve Hased; 35) A l l a h ' t a n K o r k m a k , Nâs i le Hoş Geçinmek; 36) Emanete Riâyet; 37-38) İçkinin Fenalığı; 39) İşretin İçtimaî Zararları; 40) Kumarın Fenalığı; 41) H e k i m , İlaç, Hastalık; 42; Herkes Yaptığının Cezasını Bulacak; 43) Kardaşlık, Dargınlık; 44) Tevazu, K i b i r ; 45) M e v l i d ; 46) Mi'râc; 47) K a d i r Gecesi; 48) Ramazan Bayramı; 49) K u r b a n Bayramı; 50) Bayram Haftası; 51) Askerliğin Şerefi.

54 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

l e r d e h u t b e l e r i n T ü r k ç e o k u n m a s ı n a dâir v e r i l e n önergen in yan ıs ı ra ,

Eskişehir M e b û s u A b d u l l a h A z m i E f e n d i (öl. 1937) taraf ından, a l t ında

e l l i imzanın yer aldığı b i r başka önerge d a h a veri lmiş ve başta Kur 'an- ı

K e r i m o l m a k üzere âsâr-ı d i n i y e ' n i n Türkçe 'ye çevri lerek neşredi lmesi ve

b u n u n için de 214. fas la b i r m a d d e i l a v e s i y l e bütçeden 20.000 liralık b i r

t a h s i s a t ayrı lması t a l e p o lunmuştur :

Riyaset-i Celîleye. Baz ı lar ı ta ra f ından Kur 'an - ı K e r i m ' i n hata-â lud b i r s u r e t t e l i sanımıza te r cüme ve neşredi ldiği gö ­rülmektedir . B u Kitab-ı Ce l î l in , e l y e v m m e v c u t o l a n Türkçe t e f s i r l e r i d a h i i h t i v a ettiği meânî- i dakikayı i fadede kâsır o l ­d u ğ u c i h e t l e , m ü t e h a s s ı s b i r h e y e t - i i l m i y e t a r a f ı n d a n Kur 'an- ı A z î m ü ş ş â n i n l i sanımıza t e r cüme ve Türkçe t e f s i r i ve kezâ l i sanımıza tercümesi e l zem o l a n bazı âsâr-ı i l m i y e ­n i n n a k i l ve tercümesi ve d i n - i İ s lâm a l e y h i n d e int işar eden âsâr-ı ecnebiye 'ye m u k a b e l e t e n neşr iyatta b u l u n m a k üzere 214. fas la 8. m a d d e o l a r a k 20.000 l i r a z a m ve t a h s i s i n i t e k l i f e d e r i z . 1

A b d u l l a h A z m i E f e n d i 2 M e c l i s e sunduğu t a k r i r hakk ında söz alıp

kürsüye ç ıkt ığında, d i n - d e v l e t münasebet ler ine dâir bazı müta laa lardan

sonra sözü K u r ' a n çevirileri meseles ine g e t i r i p şöyle demiştir :

Kezâ l ik K u r ' a n t e r cümes i [n in ] , b u g ü n ihtiyac- ı u m u m î h a ­l i n e geldiğini g ö r ü y o r u m . R a s t g e l e n K u r ' a n t ercümes i y a z ­m a y a kalkıyor . B u n u n hata-â lud o lduğu görülüyor ve m ü t e -

1 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre: I I , İçtima Senesi: I I , İçtima: 61 , C i l t : 14, sh. 222-223, 21-2-1341 Cumartesi . [Önergenin altında Abdul lah Azmi Efendi ile b i r ­l ik te 50 mebusun imzası mevcuttur. ] 2 I . Mecl is ' in 'sarıklıları' arasında sayılan Eskişehir Mebûsu A b d u l l a h A z m i Efendi (Torun), 1908'de Meclis- i Mebusân'a seçilmiş, 1913'de İstanbul Bidayet Mahkemes i Üyeliğine t a y i n edilmiş, 1919'da Mecl is - i Mebusân'a Eskişehir Mebûsu olarak girmiş ve 1922'de de Şer'iyye ve E v k a f Vekilliği yapmıştır. [Kâzım Öztürk, T.B.M.M. Albümü 1920-1973, sh. 28, Ankara , 1973; F a h r i Çöker, Türk Parlamento Tarihi 1919-1923, I I I /407 -408 , A n k a r a , 1995; Hıfzı V. Velidedeoğlu, İlk Meclis, sh. 140, İstanbul, 1990]

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 55

hassısları taraf ından c e r h o l u n u y o r . Kitabımız o l a n Kur 'an- ı K e r i m ' i n mütehass ıs b i r h e y e t - i i l m i y e taraf ından tefsiri bir

şekilde t e r cüme e d i l e r e k h e r k e s i n b u h u s u s t a k i ih t iyacâtmı t e m i n iç in b u r a y a m ü r a c a a t e t m e s i de h e m e n b u g ü n vec ibe h a l i n i almıştır . Gerçi bazı müta laat b u n u n b u s u r e t l e tercü­m e s i n d e de rıza göstermemektedir . Ç ü n k ü Kur 'an- ı Mübîn ' i l ây ık ıy la a n l a y a b i l m e k , b i r t a k ı m m u k a d d e m â t - ı f ü n û n ' a âşinâ o l m a y a mütevakkı f t ır . (...) B i n e n a l e y h g e r e k Kur 'an- ı K e r i m i t e f s i r i b i r şeki lde t e r cüme e t m e k ve T ü r k ç e âsâr- ı d i n i y e neşrederek manev iyat ımız ı yükse l tmek ve b u h u s u s ­t a k i iht iyacât ımızı t a t m i n edecek âsârı t e r cüme ederek neş ­r e t t i r m e k ve g e r e k memâl ik - i ecnebiyede d i n - i İ s lâm a ley ­h i n e v e y a hata -â lud o l a n neşr iyâta karşı m u k a b e l e e t m e k için m u t l a k a D i y a n e t bütçesinde b i r fas la b i r m a d d e k o y m a k l ü z û m u n u h i s s e d i y o r u m . B u n u n için de e l l i imzal ı b i r t a k r i r t a k d i m ederek 214. f as la b i r m a d d e o l m a k üzere 20 .000 l i r a ­l ık b i r tahsisât i s teyeceğ im. H e y e t - i Cel î le 'nin b u n u es i rge ­meyeceğ in i z a n n e d e r i m . Hükümet müesseseleri içinde bulu­

nan bu müesseseyi işletmek, gerek hükümetin ve gerek bu

meclisin üzerine vecibedir.1

A b d u l l a h A z m i E f e n d i ' d e n s o n r a söz a l a n K a s t a m o n u M e b û s u A h m e d M a h i r E f e n d i de önergenin kabu lüne mütevec c ih b i r k o n u ş m a yapmışt ır :

B i z i m A b d u l l a h A z m i E f e n d i az söyledi . Bugün Kur'an-ı

Kerimimiz bizi ya dinli edecektir, ya dinsiz. Eğer K u r ' a n b i ­l i n m e z s e , b iz t a m a m i y l e efrâda tâbi b i r h a l k o lacağız . (...) İsterim k i ulemâ-yı d i n d e n mürekkeb b i r ' encümen ' teşekkül e t s i n ve A b d u l l a h A z m i E f e n d i n i n verdiği t a k r i r i — k i b e n i m de i m z a m v a r d ı r — k a b u l e d i n i z . ( ' K a b u l e d i y o r u z ' ses ler i ) . Toplansınlar, anlayalım şu Kur'an nedir?

1 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt. 14, sh. 211-212

56 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

E f e n d i l e r ! Ya şu Kur'an'a istinad edelim tam müslüman

olalım ( h a n d e l e r ) veyahut hurafât'tan ibaret imiş diyelim çı­

kalım!1

M e c l i s ' i n b u o t u r u m u n d a b u m i n v a l üzere söz a l a n başka m e b u s l a r da çıkıp k a n a a t l e r i n i d e r m i y a n etmişler ve b u a r a d a b i l h a s s a hadîs- i şe ­r i f l e r i n de tercüme e d i l m e s i , kezâ h u t b e l e r i n Türkçeleşt ir i lmesi , D i y a n e t mensuplar ına m a h s u s resmî kıyafetlerin haz ır lanması , c a m i l e r i n h a r a b e o l m a k t a n çıkarı lması , D i y a n e t İ ş l e r in in e t k i n hâle g e t i r i l m e s i , v b . k o n u ­l a r d a öner i l e rde b u l u n m u ş l a r d ı r . E n n i h a y e t o y l a m a y a geç i lmiş ve A b d u l l a h A z m i E f e n d i n i n önergesi k a b u l edi lmişt ir . 2

D i y a n e t İş ler i Re is l iğ i , M e c l i s ' i n t a h s i s â t m a b i n â e n K u r ' a n - ı K e r i m ' i n Türkçe 'ye çevri lmesi işini M e h m e d A k i f e, t e f s i r k ı smın ın y a ­z ımını E l m a l ı k H a m d i Yaz ı r ' a ve Buhar î - i Ş e r i f i n t e r cümes i işini de B a b a n z â d e A h m e d N â i m ' e h a v a l e e tmiş , bazı siyasî sâikler le M e h m e d A k i f aldığı ücret i i ade ed ince , i s t e r i s t e m e z b u v a z i f e de E i m a k k ' n m üzerine kalmış , o d a 1926 'dan i t i b a r e n b u v a z i f e y i kemâl- i i t i n a i l e y e r i n e g e t i r m e y e baş lamışt ır . 3

1 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, c i l t , 14, sh. 212 2 Önergenin altında imzası bulunanlardan Afyon Mebûsu K a m i l Miras (öl. 1957), b u k o n u y l a i l g i l i o larak hâtıralarında şöyle demekted ir : "Büyük M i l l e t Mec l i s i 'n in i k i n c i i n t i h a b devresinde —doğup büyüdüğüm Afyon 'dan— mebûs seçilerek iştirak ettiğimde, Diyanet İşleri bütçesine icab eden tahsisât konularak Kur'an-ı K e r i m ' i n meâlen tercümesiyle ilmî b ir te fs ir in in yazılmasını teklif ettim. B u t e k l i f i m Meclis 'te i t t i f a k l a kabul edi ld i . " ( K a m i l M i r a s , Kur'an Tercümesi Hakkında. Tarihî Hâtıralar ve İlmi Hakikatler, "Sebilürreşad", 11/38, sh. 195, Nisan 1949) 6 1934'de Babanzâde'nin vefatı dolayısıyla, Buharî'nin tercümesini ikmâl etmek vazifesi Kâmil M i r a s a verilmiştir, 1928'den i t ibaren başlanıp, 1948 yılma kadar 12 ci l t hal inde yayımı tamamlanan bu eserin Mücteba Uğur ve Cemal Sofuoğiu tarafından b i r de f i h r i s t i hazırlanmıştır. Sahih-i Buharı Muhtasarı Tecrld-i Sarih Tercemesi ve Şerhi Kılavuzu, A n k a r a , 1982 (Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları).

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 57

D i y a n e t İşleri Reisliği i l e Elmalıl ı H a m d i Yazır aras ında a k t e d i l e n m u k a v e l e d e T e f s i r i n yaz ımına dâir b i r de p r o g r a m y e r almış ve Elmalı l ı , e s e r i n i b u p r o g r a m a u y g u n o l a r a k yazmışt ır .

M u k a v e l e d e v e r i l e n p r o g r a m şu i d i :

Tarz- ı T a h r i r : Evve lâ âyet veya âyât-ı k e r i m e yaz ı larak a l ­t ına meâl - i şerifi ve b u n u müteâk ib t e f s i r ve i z a h yaz ı lacak­tır. T e f s i r ve i z a h k ı smında b e r v e c h - i âti nukât nazar- ı d i k ­k a t e al ınacaktır :

1. Âyât- ı K e r i m e b e y n i n d e k i münasebât .

2. Esbâb- ı nüzûl .

3. Kıraat k i âşere'yi tecâvüz e t m e m e k lâzımdır.

4. İktizasına göre t e r k i b ve ke l imâtm izahât-ı l i s a n i y e s i .

5. İt ikatça Ehl-i Sünnet m e z h e b i n e ve amelce Hanefi mezhe ­b i n e r iâyet o l u n a r a k âyât ın m u t a z a m m m o lduğu a h k â m - ı d i n i y y e , şer ' iyye ve h u k u k i y y e , i c t i m a i y y e ve ah lâk iyye 'ye , işaret ve a lâkadar bu lunduğu mebâhis- i h i k e m i y y e ve i l m i y -ye 'ye mütea l l ik izahât , b i l h a s s a t e v h i d ' e , tezkîr u mevâ iz ' e m ü t e a l l i k âyât ın m ü m k ü n m e r t e b e b a s t u izâhı , a l â k a d a r v e y a h u t münasebatdâr o lduğu t a r i h - i İs lâm vukûatı .

6. F r e n k müell i f lerince yanlış ve t a h r i f y o l l u şeyler d e r m i y a n edildiği görülebi len n o k t a l a r d a t e n b i h i m u h t e v i no t .

7. Baştarafa m ü h i m b i r m u k a d d i m e i l e hakikat - ı K u r ' a n ' m ve K u r ' a n ' a müteal l ik bazı mesâil - i m ü h i m m e ' n i n i zah ı . 1

1. c i l d i 1935'de, 2. ve 3. c i l t l e r i 1936 'da, 4. c i l t t e n 9. c i lde k a d a r k i 6 c i l d i ise — k i 9. c i l t T e f s i r i n fihristidir— 1938'de bası lmış o l a n Hak Dini

1 Elmalılı M u h a m m e d H a m d i Yazır, Hak Dini Kur'an Dili: Yeni Meâlli Türkçe Tefsir, 1/19-20, Matbaa- i Ebuzziya, İstanbul, 1935, (T.C. Diyanet İşleri Reisliği Neşriyatı: 5)

58 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

Kur'an Dili adlı b u eser, işte böyle b i r sürec in ve böyle b i r p r o g r a m ı n e s e r i d i r . T . B . M . M . e n n i h a y e t b u eser i haz ı r la tmakla , b i d a y e t i n d e n b u y a n a b i r t a k ı m y a y ı m c ı l a r ı n i n s a f ı n a t e r k e d i l m i ş o l a n K u r ' a n i n Türkçe 'ye çevri lmesi mese les ine e l atmış ve b u işi de e h l i n e t e v d i e tmiş o l u y o r d u . A n c a k b u a r a d a i lginç b i r hâdise v u k u a ge lmiş ve Göztepe 'de M e h m e d C e m a l e d d i n (Seven) adlı b i r i m a m (öl. 1964) , 1 önceleri h u t b e l e r i Türkçe o l a r a k v e r i r k e n , 1926 R a m a z a n ı n ı n i l k haf tas ında n a m a z ı da Türkçe o l a r a k k ı ld ı rmaya baş lamış , F a t i h a y ı , k ü ç ü k sûreler i , t e k b i r , t a h m i d , se lâm ve t a h i y y e l e r i n Türkçe karşıl ıklarını o k u m a y a başlamışt ı . C e m a l e d d i n E f e n d i n i n n a m a z d a o k u d u ğ u k ı s ı m l a r a r a s ı n d a İh lâs S û r e s i n i n Türkçe çevirisi de b u l u n u y o r d u :

Münevver Bir Hocamız Türkçe Namaz Kıldırdı: Allah

Büyük!

"De k i : O Allah't ır , b i r d i r . A l l a h h e r k e s i n i m d a d ı n a yet işen u l u mev lâd ı r . D o ğ r u l m a d ı , d o ğ u r u l m a d ı ve O 'na a y a r hiç k i m s e bu lunmadı . "

G a z e t e l e r i n {Vakit, Milliyet, Cumhuriyet, Hâkimiyet-i Milliye) b e n ­zer başl ıklarla k a m u o y u n a duyurduğu b u hâdise net i ces inde C e m a l e d d i n E f e n d i gö rev inden a l ınmış , f a k a t müderr i s l ik maaş ı kes i lmemişt i . B u g e l i ş m e l e r ü z e r i n e A h m e d A ğ a o ğ l u , 11 N i s a n 1926 t a r i h l i Milliyet

gaze tes inde b i r m a k a l e y a y ı m l a y a r a k C e m a l e d d i n E f e n d i y i s a v u n m u ş ve D i y a n e t İşleri Re i s l iğ in in böyle b i r müdaha leye hakkı o lmadığını öne sürmüştü . Ağaoğ lu 'nun b u hâdise hakkında yaptığı şu y o r u m , o yı l larda

1 1878'de doğan Cemaleddin Efendi , M a h m u d Paşa Cami i 1. İmamı M i d i l l i l i Bekir Hâzım E f e n d i n i n oğludur. 1898'de Darülfünun İlahiyat Fakültesine kay-dolup o t a r i h t e açılan b i r imtihanı kazanarak dersiâm olmuş, 12 yıl Ayasofya Cami inde müderrislik yapmış, Şeyhülislâm H a y r i Efendi zamanında ise Sahn medreselerinde Belagat ders i okutmuştur. Beş-altı sene k a d a r Göztepe Cami inde imamlık da yapan Mehmed Cemaleddin Efendi, Ictihad mecmuasının yazı heyet inde de yer almıştır. Ta lebe l ik yıllarında hazırladığı Şerh'ul-Manzumet'iz-Zahire fî Kavânin'il-Bahs ve'l-Menâzire adlı eseri 1904'de yayım­lanmıştır. (Ayrıntılı b i l g i için bkz. Bedi N . Şehsuvaroğlu, Göztepe, sh. 96-99, İstanbul, 1963)

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 59

d i n - s i y a s e t münasebet ler in i ne tür b i r i s t i k b a l i n beklediğini gös termes i bak ımından fevkalâde önemlidir :

T ü r k m i l l e t i altı seneden r i920 'den] b e r i yapt ığ ı m u a z z a m mücade ley i sırf k e n d i s i n i n b u inkişafı için i c r a e t m e k t e d i r . Y o k s a l isanı da , d i n i de ve hayat ın diğer tecell iyâtı d a e s k i s i g i b i k a l a c a k s a , b u m ü c a d e l e d e n f a y d a ne o l u r ? Bu nokta-i

nazardan, Türkçe namaz kılmış olan hoca, hem lisanımızın

ve hem dinimizin inkişafına, yani yaptığımız mücadele ve

inkilâbın esaslarına hizmet etmiştir. O h a l d e böyle b i r hoca nasıl o l u y o r da ceza görüyor ve nasıl o l u y o r da inki lâbın b a ­ş ında b u l u n a n b i r R iyase t , böyle b i r hocayı icra-yı v a z i f e d e n m e n e d i y o r ? 1

D i y a n e t İşleri R e i s l i ğ i n i n 20 N i s a n 1926 g ü n ve 2759 /1023 sayılı yazıs ıyla resmen görev inden a l m a n M e h m e d C e m a l e d d i n E f e n d i , M a a r i f V e k a l e t i n i n 17 E k i m 1926 gün ve O r t a T e d r i s a t 8077 /1158 sayılı yaz ı ­sıyla İ m a m - H a t i b M e k t e b i mual l iml iğ ine atanırken, D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t Börekç i , 3 M a y ı s 1926 'da gazete lere verdiğ i b i r beyanât ta b u tür eleştirilere şiddetle m u k a b e l e d e bu lunmuş ve i t i r a z s a h i p l e r i n i abesle iş ­t i g a l e t m e k l e , h a t t a ink i lâb ın esas lar ın ı a n l a m a m a k l a suç lamış t ı r . Börekçi , Türkçe n a m a z k ı l ınamayacağ ım, n a m a z l a r d a aye t ve sûreler in as ı l lar ının ( A r a p ç a l a r m m ) o k u n m a s ı lâz ım geldiğini de b e l i r t e r e k , b u k o n u d a k i k a n a a t i m gayet açık b i r şekilde d i le getirmiştir : 'Türkçe n a m a z o l m a z ! ' 2

1 Osman E r g i n , 11 Nisan 1926 t a r i h l i M i l l i y e t t e yayımlanan b u makalen in t a ­mamına eserinde yer vermiştir: a.g.e., V/1613-1616, İstanbul, 1943 2 Sadık Albayrak, 26 Haziran 1926 t a r i h l i Akşam gazetesine ist inaden (Diyanet işleri Reisi nin isabetli Bir Kararı), Rifat Börekçinin şöyle b i r sözünü aktarmak­tadır: "Arapça'ya vukûf ve rüsûhu olan ulemadan mürekkeb b i r heyet Kur'an-ı K e r i m ' i terceme edecek, Kur'an-ı K e r i m ' i n Türkçe'ye tercemesinden sonra na­mazlar da Türkçe olarak eda edilecek ve diğer Kur'an-ı K e r i m tercemelerinin sa­tışı men'olunacaktır." (Şeriat'ten Lâikliğe, sh. 332, İstanbul, 1977; krş. G. Jâschke, Yeni Türkiye'de İslâmlık, sh. 48, İstanbul, 1972). B u i k i farklı beyanın b irb ir iy le mütenakız olduğu ortadadır.

60 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

N e v a r k i t o p l u m hayat ın ın h e r y ö n ü y l e millîleştirildiği b i r dö­n e m d e , b u tür karşı çıkışlar pek u z u n s o l u k l u o l a m a y a c a k ve i b a d e t l e r i n Türkçe leş t i rmes ine yöne l ik t a l e p l e r d e n vazgeç i lmeyecekt i . N i t e k i m b u m ü n a k a ş a l a r ı n ü z e r i h e n ü z k ü l l e n m e d e n ( 1 9 2 7 ' d e ) , b i z z â t R i f a t B ö r e k ç i n i n taht-ı r i y a s e t i n d e h u t b e l e r Türkçeleşt ir i lmiş ve k i t a p o l a r a k da bası lmışt ı . Kezâ Millî Mecmua d a 1928 y ı l ında — d a h a önce s ö z ü n ü e t t i ğ imiz— b i r tak ım a n k e t sorularını ve cevaplarını y a y ı m l a m a y a b a ş ­lamıştı .

Hülâsa islâm'ı- Türkleştirmek lâzımdır!

B a l t a c ı o ğ l ü n u n b u sözü, Millî Mecmuada yay ımland ıktan kısa b i r süre sonra , 2 1 H a z i r a n 1928'de Son Posta gazetes i , İstanbul Darü l fünun İ lahiyât Fakültes i Müderr is ler M e c l i s i taraf ından hazır landığı söy lenen b i r lây iha (mazbata müsveddesi) neşre tmiş ve k a m u o y u n a 1928 Dini

Islah Beyannâmesi a d ı y l a m a l o l a n b u l â y i h a d a , i b a d e t l e r i n Türkçe leş t i r i lmes ine ve y e n i d e n t a n z i m i n e i l işkin bazı e sas lar y e r a l ­mışt ı . B u lâyiha m e t n i , h e r ne k a d a r "İslâm'ı Türk leş t i rmek lâz ımdır " d i y e n Baltac ıoğlü n u n k a l e m i n d e n ç ıkmışsa d a b u r a d a öne sürü len f i k i r ­l e r l e s iyasî yönet imin eğil imleri aras ında t a m b i r mutabakat ın b u l u n d u ­ğ u n d a hiçbir k u ş k u y o k t u r . B i n a e n a l e y h b u m e t i n ( b i l h a s s a dördüncü

madde), b u m u t a b a k a t nazar- ı i t i b a r a a l ınmak s u r e t i y l e okunmal ıd ır :

4) Evvelâ ibadetin şeklinde: Mâbed ler imiz t e m i z , m u n t a z a m , k a b i l - i z i y a r e t ve k a b i l - i i s k â n b i r h a l e g e t i r i l m e l i d i r . Mâbet lerde sıralar, e l b i s e l i k l e r tes is e d i l m e l i ve t e m i z a y a k ­kabı lar la mâbed lere g i r i l m e s i terviç e d i l m e l i d i r . B u , dinî ıs ­lahatın ibadete a i t o l a n sıhhî şartıdır.

Sâniyen ibadetin dilinde: İ b a d e t l i sanı T ü r k ç e o lmal ıd ı r . A y e t l e r i n , dualar ın , h u t b e l e r i n Türkçe şekil leri k a b u l ve i s ­t i m a l e d i l m e l i d i r . B u n l a r , yalnız hâ f ı zamn s e r m a y e s i o l a r a k değil , m e k t u b ve m u h a r r e r o l a r a k dahî i s t i m a l e d i l e b i l m e l i ­d i r ve mâbedlerde b u esasta teşkilat yapı lmalıdır .

Sâlisen ibadetin sıfatında: İbadet ler in son derece bediî , m i i -h e y y i c , derun î b i r şek i lde y a p ı l m a s ı t e m i n e d i l m e l i d i r .

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n 6 1

B u n u n için usûl d a i r e s i n d e tegannîye m ü s t a i d müezz in ler , i m a m l a r ye t i ş t i rmek lâz ımdır . A y r ı c a m â b e d l e r d e m û s i k î a l e t l e r i n i n kabu lü dahî lâz ım g e l i r . Mâbed le rde i lahî m a h i ­y e t i n d e asrî ve enstrümental mûsikîye kat'î ihtiyaç vardır .

Râbian ibadetin fikriyatında: H u t b e l e r i n m a t b u şekilleri kâfi değ i ld i r . H i t a b e t k ı r a a t t e n ayr ı b i r ş eyd i r . H u t b e l e r d e m ü h i m o l a n m a h i y e t doğrudan doğruya i lmî, y a h u t ikt isadî f i k i r l e r değil , doğrudan doğruya dinî o l a n k ıymet ve m u â k a -i e l e r d i r (?). B u n u v e r e b i l e c e k o l a n i n s a n l a r , h i t a b e t e m u k ­t e d i r d i n feylesoflarıdır, ( . . . j 1

Asıl m ü h i m o l a n şey, ne Kur'an-ı K e r i m i n Türkçesi , ne de b u Türkçe 'n in t a s n i f ve t e n s i k edilmiş şeklidir. Mühim olan şey,

Kur'an 'ın ve islâm dininin beşerî ve mutlak mahiyetini

gösteren felsefi rüyettir. Şimdiye kadar bu yapılmamıştır.

Kur 'an- ı K e r i m , b u gözle görülüp kuvvânî b i r zekâ i l e a n l a ­ş ı lmadıkça , akl-ı m a h z ve mant ık - ı m ü c e r r e d i l e an laş ı la ­m a z . 2

Siyasî i k t i d a r b i r y a n d a n T ü r k ç e h u t b e l e r haz ı r la t ıp K u r ' a n - ı

K e r i m i l e S a h i h - i B u h a r î ' y i T ü r k ç e ' y e çev i r t iyor , d iğer y a n d a n d a

ibadetlerin Türkçeleştirilmesi Projesi iç in k a m u o y u n u n nabz ın ı y o k l u ­

y o r d u . A n c a k K u r ' a n i n , d e v l e t e l i y l e Türkçe ' ye t e r c ü m e e d i l m e s i n d e n

1 Baitacıoğlu, Millî Mecmuanın "Müslümanlıkta inkilâb esasları ne olabi l ir?" suâline verdiği cevabı da —tıpkı bu lâyihada olduğu gibi (ibadetlerin şekli, dili, sanatı, felsefesi)— dört kısma ayırmaktadır: ibadetlerin şekli, dili, sıfatı ve fikri­yatı. 2 Dini Islah Beyannâmesi 'nin t a m metn i için bkz. Osman E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, V/1639-1641, İstanbul, 1943. Baitacıoğlu dışında, bu olaya adı karışan ve beyannameyle i l g i l i i l k elden görüş izhâr eden üç kişi (Mehmed A l i Aynî, Şerafeddin Y a l t k a y a , Y u s u f Ziya Yörükan), k e n d i k a n a a t l e r i n i , sırasıyla Temmuz 1928'de, 1942-43'de ve 1947'de kamuoyuna açıklamışlardır. [Bkz. Osman E r g i n , a.g.e., V/1644-1646, İstanbul, 1943; Dini înkilap ve Islahat Hakkında, "İslâm-Türk Ansiklopedisi ve Mecmuası, 11/73, 1947; İsmail Kara , Dini. İslah Beyannamesi Üzerine Yusuf Ziya Yörükan'la Konuşma, "Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi", 11/670-672, İstanbul, 1997]

62 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

h e r k e s aynı n e t i c e y i b e k l e m i y o r d u # v e t a r a f l a r , u z u n pazarl ıklar ın s o n u ­c u n d a fii l iyâta geçen b u teşebbüse b i r b i r i n d e n farklı a n l a m l a r yüklüyor ­lardı . Mese lâ , Kur 'an- ı K e r i m i n Türkçe 'ye çevrildiği y ı l larda (30 K a s ı m 1929 'da) M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün Vossische Zeitung m u h a b i r i n e v e r ­diği d e m e c i n m u h t e v a s ı n a bakı lacak o l u r s a , b u farklı n i y e t l e r i teşhis ve t e f r i k e t m e k hiç de zor o lmayacaktır :

A h i r e n K u r ' a n i n t e r c ü m e e d i l m e s i n i e m r e t t i m . B u da i l k defa Türkçe 'ye tercüme e d i l i y o r . M u h a m m e d i n hayat ına a i t b i r k i tabın [Sahih-i Buharı n i n ] t e r c ü m e e d i l m e s i i ç in de e m i r v e r d i m . Halk, tekerrür etmekte bulunan birşey mevcut

olduğunu ve din ricalinin derdi ancak kendi karınlarını do­

yurup, başka bir işleri olmadığını bilsinler. C a m i l e r i n k a ­p a n m a s ı n a hiçbir k i m s e t a r a f t a r o l m a m a s ı n a r a ğ m e n , b u n ­ların b u s u r e t l e boş ka lmasına taaccüb ed iyor m u s u n u z ?

Çobanlar güneş , b u l u t ve y ı ld ız lardan başka b irşey b i l m e z ­l e r . Y e r y ü z ü n d e k i köy lü ler de a n c a k b u n u b i l i r l e r . Ç ü n k ü m a h s u l â t h a v a y a tâbidir . Türk, yalnız tabiatı takdis eder.

(...) Ben bu muammayı kabul edemem. Takdise lâyık, ancak

cemiyet-i beşeriyenin reisi olan kimsedir!1

M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün b u beyanât ından y e d i - s e k i z yıl s o n r a , y a n i k e n d i s i y i n e h a y a t t a i k e n (17-18 Şubat 1937'de) , Y o r g i P e s m a z o ğ l u adlı Yunanl ı b i r g a z e t e c i n i n , A t i n a ' d a ç ıkan b i r gazetede y a z m ı ş o lduğu satırlar da kezâ aynı şeki lde K u r ' a n i n Türkçe t e r cümes inden b e k l e n e n faydalar ın , d i n d a r ha lk ın b e k l e n t i l e r i n d e n çok farklı o l d u ğ u n u göster ­m e k t e d i r :

V a k t i y l e Osmanl ı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n k u v v e t l e n m e s i n i m u ­cip o l a n " d i n budalal ığı ve t a s a v v u f , son z a m a n l a r d a b u n u n p a r ç a l a n m a s ı n ı in taç e tmiş t i . K e m a l ' i n k a n a a t i n c e b u İmparator luk mâmulât ı , yabanc ı u n s u r l a r a i s t i n a d etmiş o l -

1 Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri (1918-1937), 111/124-125, T.T.K. , A n k a r a , 1989 (4. bas.)

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 63

d u ğ u n d a n m e m l e k e t t i n ] ve Türkler in öz mal ı değildi . B u n u n içindir k i K e m a l , , d e v l e t i dinî t e s i r l e r d e n uzaklaşt ırmışt ır .

K e n d i s i n i n dediği g i b i , b u n u yalnız k a n u n l a r i l e uzaklaşt ır -mamışt ı r ; K u r ' a n i Türkçe 'ye t e r cüme e t t i r m e k l e , b u n u h e r ­k e s i n mal ı yapmışt ır . Bu suretle Kitab'ı okuyanlar, içindeki

felsefi ahkâmın asrî bir devletin yurttaşlarının ihtiyacına

kâfi gelemeyeceğini anlamışlardır.1

B ü t ü n b u aktarı lanlar m u v a c e h e s i n d e şu suâl in cevabını a r a m a k g e r e k m e k t e d i r : " D e v l e t e l i y l e d e s t e k l e n e n ve esasen b ü y ü k pazar l ık lar s o n u c u h a y a t a geçir i lmiş o l a n Kur 'an- ı K e r i m ' i n ve S a h i h - i Buhar î 'n in Türkçe 'ye t e r cüme e d i l m e s i i l e Türkçe h u t b e l e r i n haz ı r lanmas ı p r o j e s i , pro jede r o l a l a n k i m s e l e r i n , gerçekte b u tür b e k l e n t i l e r e u y g u n eser ler o r t a y a koymalar ıy la mı net ice lenmişt i?"

B u suâle cevap v e r m e d e n önce, sözkonusu pro jede r o l a l a n z e v â t m i s i m l e r i n i ve katk ı lar ın ı b i r kez d a h a h a t ı r l a m a k g e r e k i r : 1) R i f a t Börekç i , 2 ) A h m e d H a m d i A k s e k i , * M e h m e d A k i f E r s o y , 4) Elmal ı l ı H a m d i Yazır , 5) Babanzâde A h m e d N â i m ve 6) Kâmil M i r a s .

D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t B ö r e k ç i n i n hazırlatt ığı Türkçe h u t b e l e ­r i n b a ş l ı k l a r ı n ı d a h a ö n c e z i k r e t m i ş , h a z ı r l a n m a m a k s a d ı n ı d a B ö r e k ç i n i n yazdığ ı m u k a d d i m e ' d e n yapt ığ ımız i k t i b a s l a r l a o r t a y a k o y ­muştuk . B i n a e n a l e y h b u h u t b e l e r l e i l g i l i o l a r a k , sadece b u e s e r i n o r t a y a ç ıkmasını sağ layan i r a d e n i n değil , e s e r i n muhtevas ın ın da m e v c u t siyasî ikt idar ın b e k l e n t i l e r i n e u y g u n o lduğunu söyleyebi l ir iz . N i t e k i m h u t b e ­l e r i n sadece başl ıklarına b a k m a k b i l e , b u t e s b i t i n haklıl ığını gösterecek-

1 Yorgi Pesmazoğlu, Kemal Atatürk, 17-18 Şubat 1937 t a r i h l i Proin At ina 'dan ; ( 'Yabancı Gözüyle C u m h u r i y e t Türkiyesi" içerisinde, sh. 2 1 , A n k a r a , 1938, Dahi l iye Vekâleti M a t b u a t U m u m Müdürlüğü Neşriyatı). Oysa A m e r i k a n Sefiri S h e r r i l l , b u teşebbüsü daha farklı b i r biçimde yorumlamaktadır: "[Atatürk], h a l k t a n b ir el ile aldığını, diğer el ile iâde ediyordu; ona Kutsa l K i t a b i kendi d i ­l inde veriyordu. Hi lafet zamanında K u r ' a n i tefsir edebilecek yalnız d in adamları iken , şimdi okur-yazar herkesin b u n u yapmaya k u d r e t i vardı." (bkz. Bölüm I I I , M e t i n X V I I I )

64 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

t i r : Çalışan Mükâfatını Görür; Vatan Müdafaası; Tayyare Cemiyetine

Yardım; Temizlik; Sağlığın Başı Temizliktir; Herkes Kazancına Bağlıdır;

İslâm Dini'nde Sa'yin Kıymeti; Sa'y u Amel; Ticaret; San'at; Ziraat;

Ebnâ-yı Cinsimize Hürmet ve Muavenet; Eksik Ölçenler, Yanlış

Tartanlar; Dünya ve Ahiret için Çalışmak, Fesad Çıkarmamak; Nifak ve

Hased; Askerliğin Şerefi. B u baş l ık lar alt ında y e r a l a n m u h t e v a ince ­lendiği t a k d i r d e de farklı b i r n e t i c e y l e karş ı laş ı lmayacak , e n n i h a y e t h u t b e l e r i hazır layanlar ın , 1927 Türkiye ' s inde d in 'e ayrı lan y e r i n dış ına ç ıkmayıp k e n d i l e r i n e v e r i l e n görevleri k e m a l - i c i d d i y e t l e i f a e t t i k l e r i gö ­rülecektir .

D i y a n e t İşleri R e i s i n e vekâleten Kur 'an-ı K e r i m i n t e r cüme ve te f ­s i r i , S a h i h - i Buharî 'n in ise tercüme ve şerhi p r o j e s i n i n h a y a t a geçirilrne-s i n d e k i e n önemli idarî ro lü üst lenmiş o l a n A k s e k i l i ' y e ge l ince , k e n d i s i ­n i n b u süreç b o y u n c a ince b i r s i yase t t a k i p ettiği ve m e v c u t i m k â n l a r içer is inde m ü m k ü n o lab i l e cek e n i y i s o n u c u a l m a y a çal ış t ığ ında hiçbir k u ş k u m u z bu lunmamaktad ı r . D a h a açık b i r şekilde söy lemek g e r e k i r s e , A k s e k i l i , bazı mahzur lar ı hesaba k a t a r a k m e y d a n d a n çeki lmeyi t e r c i h e tmemiş , b i l a k i s h e m siyasî i r a d e y i rahatsız e tmeyecek b i r y o l b u l m a y a , h e m de bu şart larda yapı labi lecek olanın e n i y i s i n i y a p m a y a çal ışmışt ır . 1

M e h m e d Âk i f ise, i l k yı l lardaki şartların değişip, d a h a s o n r a hazır­ladığı K u r ' a n çevir is inin istemediği b i r m a k s a d için ku l lan ı lacağ ım a n ­layınca, aldığı ücreti iade ed ip b u işten vazgeçmiş , t ü m ısrarlara r a ğ m e n çevirisini y e t k i l i l e r e t e s l i m e tmemişt i r . 2

1 B u konuda önemli b i r değerlendirme için bkz. İsmail Kara , Bizden Biri Olarak Ahmet Hamdi Akseki, "Ülke", yıl. 2, sy. 31 , sh. 29-31, Aralık 1997; krş. aynı ya­zar, Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi, 11/269-379 (Ahmed Hamdi Akseki), İstanbul, 1997; 1. bas. 1987 2 Saadett in K a y n a k ' m hatırlarında aktardığına göre, 1932 Ramazanında k u l ­lanılan Cemil Said'in Türkçe Kur'an-ı Kerim (İstanbul, 1924) adlı çevirisinin ha­ta lar la mâlul olduğu anlaşılınca, Mustafa Kemal Atatürk, "Bu tercümeyi bıraka­lım, Mehmed A k i f i n tercümesini alalım" demiş ve fakat bütün aramalara rağ­men, Âkif i n Mısır'da b u l u n a n tercümesi bir türlü ele geçirilememişti (bkz. Bölüm I I I , M e t i n X I I ) . Mustafa Kemal Atatürk, Âkif Türkiye'ye döndükten sonra da bu çabalarından vazgeçmemiş, hat ta kendisine, farklı zamanlarda aracı ola-

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 65

Elmal ı l ı H a m d i Y a z ı r i se , b u p r o j e n i n h e m çevir i , h e m de t e f s i r k ısmını d e r u h t e e t m e k s u r e t i y l e üzer ine düşen v a z i f e y i y e r i n e get i rmiş ve n i t e k i m eser de 1935 -1938 yı l ları a ras ında neşred i lmiş t i r . A n c a k Elmalık ' n m m e y d a n a getirdiği b u e s e r i n b i l h a s s a çeviri k ısmı , b e k l e n e ­n i n t a m a k s i n e çıkmıştır. Elmalılı'nm Türkçesini t a k d i r y e t k i s i o lanların d a t e y i d e d e c e k l e r i üzere , k e n d i s i n i n çeviri k ı smında kul landığı T ü r k ç e i l e , d iğer k ı s ımlarda kul landığ ı T ü r k ç e b i r b i r i n d e n farkl ıd ır ve b u n u n n e d e n i de  k i f i n gerekçes iy l e aynıd ır . Ç ü n k ü d iğer yaz ı l a r ında y o k denecek k a d a r d e v r i k c ü m l e k u l l a n a n E lmal ı l ı , b i r y a n d a n m â n â y ı f evka lâde özen le k o r u m a y a g a y r e t e d e r k e n , diğer y a n d a n çev i r i s inde m e b z u l m i k t a r d a d e v r i k cümle ler k u r m u ş , âdeta okuyuşu ko laylaşt ı ra ­cak u n s u r l a r a r iâyet e t m e k t e n alabi ldiğine kaç ınmışt ır . N i t e k i m çeviri -s i n d e k i sözdiz imini ve sözcük seçimlerini t e d k i k edecek o l a n l a r , b u t e s h i ­rimizi t e y i d edecek b i r n e t i c e y l e karş ı laşacaklard ı r . 1 T e f s i r k ı s m ı n a ve özellikle T e f s i r ' i n o m u h t e ş e m m u k a d d i m e s i n e ge l ince , Elmalı l ı m e r h u m , i lmî d i r a y e t i n i n yanıs ı ra s iyasî d i r a y e t i n i de tebarüz e t t i r m e k t e n aslâ ç e k i n m e m i ş ve " H â ş â Türkçe K u r ' a n ! " şekl inde sarfett iği b i r i f a d e n i n m u k a d d i m e d e n ç ıkar ı lması i s tendiğ inde , b u isteği k a b u l eder g ö r ü n ü p bi lâhare d a h a ağırını yazmışt ır : "Türkçe Kur'an mı v a r behey şaşk ın ! ? " 2

Tecrîd-i Sarihin B a b a n z â d e A h m e d N â i m taraf ından haz ı r lanmış o l a n üç c i l t l i k k ı s ımda (ilk cildin tamamına yakın kısmı hadîs usûlü'ne

dâir gayet kıymetli bir teliftir), k e n d i s i n i t öhmet alt ında b ı rakacak h e r -h a n g i b i r i f adeye rast lanı lmamışsa da b u h u s u s t a b i r h ü k ü m v e r e b i l m e k iç in d a h a d e r i n t e d k i k l e r i n gerekeceğ i i z a h t a n vârested ir . E s e r i n t e r ­c ü m e ve şerh k ısmını ikmâl etmiş o l a n K a m i l M i r a s a ge l ince , k e n d i s i ­n i n , g e r e k bab başl ıklar ının çevir is inde, gerekse şerh k ı smında aynı s i -

rak çeşitli k imseler i göndermiş, ancak b i r netice alamamıştır. (Kayda değer b i r misâl için bkz. M i t h a t Cemal Kuntay , Ölümünün 50. Yılında Mehmet Akif, sh. 195-198, Ankara , 1986) 1 B u k o n u d a k i misâllere kolay ulaşabilmek bakımından bkz. Elmalılı H a m d i Yazır, Hak Dini Kur'an Dili: Kur'an-ı Kerim ve Meali, (Haz. Dücane Cündioğlu), İstanbul, 1993 2 Elmalılı, a.g.e., 1/15, İstanbul, 1935

66 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

yasî d i r a y e t i gösteremediğ in i , h a t t a sırf b u neden le z a m a n z a m a n i lmî e s a s l a r a r iâye t ten dahî i n h i r a f ett iğini söy leyebi l i r iz . N i t e k i m İ m a m Buhâr î 'n in H z . P e y g a m b e r ' d e n r i v a y e t etmiş o lduğu , " S i z l e r Türklerle

savaşmadıkça Kıyamet k o p m a z " hadîsi , t ercümeye esas a l m a n Zebidî 'nin et-Tecrîd'us-Sarîh adlı e ser inde b u l u n m a s ı n a r a ğ m e n , K a m i l M i r a s i n t e r cümes inde b u hadîs in ne Arapças ına , ne de Türkçes ine y e r ver i lmiş , üste l ik bazı bab baş l ık lar ın ın çev ir i s inde m e v c u t koşu l lar ın t e s i r i n d e ka l ınmışt ı r . 1

B u mülahaza lar ın , — T ü r k ç e Hutbe ( İs tanbul , 1927) adlı eser b i r k e n a r a b ırakı lacak o l u r s a — g e r e k Kur 'an- ı K e r i m i n t e r cüme ve t e f s i r i ­n i n , gerekse S a h i h - i Buhâr î 'n in t e r cüme ve şerhinin i lmî k ıymet ine b i r gölge d ü ş ü r m e m e s i için, şu husus lar ın hat ırda tu tu lmas ın ın b i r vec ibe o lduğunu i h t a r e t m e k i s t e r i z : B u e s e r l e r i n o r t a y a çıkışı, h e r ne k a d a r s i ­yasî i r a d e n i n müsaades iy le (: talimatıyla) ve o d e v r i n seçkin âl imlerinin katkı larıyla m ü m k ü n o lmuşsa da h e r i k i tarafın da b u p r o j e d e n b e k l e n t i ­l e r i n i n b i r b i r i n d e n farklı o l d u ğ u n u u n u t m a m a k lâz ım g e l i r . N i t e k i m farklı b e k l e n t i l e r i n mevcûdiyet i , tarafları karşı karş ıya get irdiğinde, b i r . ça t ı şmanın y a da b u b e k l e n t i l e r e u y g u n o l a r a k farklı tavır lar ın o r t a y a ç ıkması kaç ın ı lmazdır : (a) B i r t a r a f d iğerinin i r a d e s i n e t a m a m e n t e s l i ­m i y e t gösterir ; (b) B i r t a r a f diğerinin b e k l e n t i l e r i n i y e r i n e g e t i r m e k t e n kaç ındığ ında, k e n d i b e k l e n t i l e r i n d e n de vazgeçer ; ( c ) İki t a r a f d a k e n d i b e k l e n t i l e r i n i m u h a f a z a e t m e k kaydıy la ara lar ında u z l a ş m a n ı n b i r yo ­l u n u b u l u r l a r .

B i r i n c i s i , t a r a f l a r d a n b i r i n i n (siyası iradenin) çok k u v v e t l i ve m ü -t e h a k k i m , diğerinin ise i l m e n ve s i y a s e t e n çok güçsüz ve y e t e r s i z o lması d u r u m u n d a v u k û a g e l i r . İkincis i , a n c a k i k i taraf ın d a çok güç lü o l m a ­sıyla m ü m k ü n o l a b i l i r k i b u d u r u m d a m e y d a n d a n çek i lmek (işbirliğini

reddetmek) h e r z a m a n ' y e n i l m e k ' anlamına gelmez. Ü ç ü n c ü s ü ise, h e r i k i taraf ın da güç lü ve zayı f yönler in in bu lunmas ı h a l i n d e tak ın ı lacak b i r tavırdır.

1 Buharî, Câmiu's-Sahîh, K. 60, B. 94; K. 65, B. 22, İstanbul, tsz.; Zebidî, Tecrîd'us-Sahîh, K. 53, had. no. 1262, İstanbul, tsz.; Kâmil Miras , Tecrîd-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, V I I I / 342 , Ankara , 1970

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 67

C u m h u r i y e t d e v r i n e ye t i şen u l e m â n ı n tavr ı , z a m a n z a m a n b u t a b l o y a u y g u n o l a r a k değ işmiş , dolayıs ıy la b a z e n ikt idar lar ın k e n d i l e ­r i n d e n i s t e d i k l e r i n i y e r i n e getirmişler , bazen get irmemişler , b a z e n de b i r şekilde u z l a ş m a n ı n y o l u n u bulmuşlardır . B u üç tav ırdan i l k i , b u tür t a ­vır s a h i p l e r i n i ahlâkî b i r zaa f la suç lamayı m ü m k ü n kı labi lecek b i r a h ­vâl in m e v c u d i y e t i n i a k l a g e t i r i y o r s a da böyle b i r h ü k m e v a r m a k t a acele e t m e m e l i d i r ; z i r a b u d u r u m d a t e s l i m i y e t i n sadece siyaseten değil , zihnen

de gerçekleştiği gösteri lmelidir . N i t e k i m siyaseten tes l îm olanlar ın , zih­

nen de t e s l i m oldukları tecrübelerle s a b i t o l m a k l a b i r l i k t e , b u n u n a k s i de vâr iddir . İkincisi , hiç kuşku y o k k i d a h a s o y l u , d a h a a s i l ve d a h a h a y s i ­y e t l i b i r tavırdır . A n c a k b u h a y s i y e t l i tavr ın gös ter i lmes inde , k iş i ler in k a r a k t e r özel l iklerinin yanıs ıra , b i r s iyaset s a h i b i o lmalar ının d a b ü y ü k b i r ro lü vardır . T a r i h i n tanıkl ığ ına b a ş v u r m a k s u r e t i y l e , s iyaset s a h i b i o l m a y a n , d a h a doğrusu, mücade le ettiği t a r a f k a d a r siyasî u f u k t a n m a h ­r u m b u l u n a n k i m s e l e r i n , böy les ine şahsiyetl i b i r tavrı gös termeler in in p e k m ü m k ü n olmadığını , o lamadığını söyleyebiliriz.

Ü ç ü n c ü ve son tavır-al ış b i ç imine ge l ince ; b u , b i r s iyasî h e d e f sa­h i b i o l a n ve f a k a t h e d e f l e r i n i h e m e n ve açıkça gerçekleşt irecek gücü b u ­l u n m a y a n insanlar ın t a k i p e t t i k l e r i b i r y o l d u r . N i t e k i m t a r i h , böylesi b i r y o l u u s t a c a i z l e y e n l e r taraf ından yazı lmıştır ; u z u n s o l u k l u o l a n , öngörü­l e r d e b u l u n a b i l e n ve y ü r ü d ü ğ ü y o l u n doğru luğuna k e s i n o l a r a k i n a n a n k i m s e l e r taraf ından. . . A n c a k ahlâkî m e t a n e t i , siyasî kararlı l ığı ve d a h a d a önemlis i t o p l u m s a l mesûl iyet i hâiz k i m s e l e r i n yürütebi lecekler i böy ­l e s i ince b i r s i y a s e t i n , esas i t i b a r i y l e kahramanlık, dâhilik, ustalık g i b i s ı fatlarla n i t e l e n e b i l m e s i , mücade le b i tmedikçe m ü m k ü n o l m a z . B u n e ­d e n l e k i m i n uz laşt ığ ın ı , k i m i n t e s l i m o l d u ğ u n u a y ı r d e t m e k güç leş i r ; h a t t a uz laşanlar ın başarı kazanamadık lar ı düşünülüyorsa , o n l a r da k o ­layl ıkla t e s l i m o lanlar ın saf ında görülebi l ir ler . N e k i böyle b i r yarg ı , o k i m s e l e r i n i d e a l l e r i n i n ve b u i d e a l l e r i n t a h a k k u k u için çektikleri s ıkıntı ­ların ve harcadıkları mesâ in in basitçe inkârı mânâs ına g e l m e k l e k a l m a z , aynı z a m a n da hâdise ler in s e y r i n i ve m a h i y e t i n i a n l a m a m ı z a d a m â n i o l u r .

Hâsı l ı , sözü e d i l e n dönemde , farklı k i m s e l e r taraf ından g e r e k aynı

z a m a n d a , gerekse farklı z a m a n l a r d a b u tav ır lar ın t ü m ü gös ter i lmiş ;

68 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

k i m i l e r i t e s l i m o l u r k e n , k i m i l e r i m e y d a n d a n çek i lmiş , k i m i l e r i de u z ­l a ş m a n ı n y o l u n u a r a y a r a k h e r ha lükârda birşeyler y a p a b i l m e k iç in ça ­balayıp durmuştur . B i r süre sonra , y a n i uz laşmanın , uz laşarak birşeyler y a p m a n ı n imkânı ka lmadığ ında , işte o z a m a n m e y d a n d a n çeki lenler in de, t e s l i m o l u p k e r v a n a katı lanların da sayısı artmış , mücade le d a h a de­r i n l e r e , k i m s e l e r i n h i s s e d e m e y e c e ğ i k a d a r d e r i n l e r e inmiş t i r . Ç ü n k ü m u h a l e f e t i n kalmadığı siyasî z e m i n l e r , m e y d a n d a uz laşacak k a d a r güç lü k i m s e l e r i n kalmadığ ı z e m i n l e r d i r .

İmdi , böyle b i r döneme , artık m u h a l e f e t i n d ibe i n i p karş ı t s e s l e r i n iy i ce kesildiği 1932 R a m a z a n ı n a gelmiş b u l u n u y o r u z .

V . " M ü s l ü m a n l ı k : T ü r k ' ü n Millî D i n î " T e z i

9 Ocak 1932 'den 7 Şubat 1932 t a r i h i n e k a d a r geçen b i r ayl ık z a m a n d i ­l i m i ( R a m a z a n 1350) , C u m h u r i y e t d e v r i n i n e n öneml i i n k i l â b l a r m d a n b i r i n e s a h n e o l m u ş , T a n z i m â t i n i l â n ı n d a n i t i b a r e n zay ı f b i r şek i lde baş lay ıp I I . M e ş r û t i y e t i n i lânıyla yükse len , C u m h u r i y e t i n i lânıyla b i r ­l i k t e g e r e k l i t ü m hazırl ıkları t amamlan ıp müteâk ib yı l larda parça parça h a y a t a geçir i len "İs lâm' ın Türkleşt ir i lmesi Pro j e s i " , i şbu d ö n e m d e (1932 R a m a z a n ı n d a ) kemâl noktasına ulaşmıştır .

B u p r o j e y e t e m e l teşki l e d e n tez (Müslümanlık: Türk'ün Millî

Dini), 1932 R a m a z a n ı n d a n kısa b i r süre s o n r a M a a r i f V e k i l i t a y i n e d i l e ­cek o l a n A y d ı n M e b û s u D r . Reş i t G a l i p (öl. 1 9 3 4 ) 1 tara f ından k a l e m e al ınmış ve M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün fikrî ve siyasî desteğiyle de t a t b i k m e v k i i n e konulmuştur . Atatürk 'ün okuduğu , üzer inde f i k i r l e r y ü r ü t t ü ğ ü ve e l yazı lar ıyla n o t l a r k o y d u ğ u b u t e z i n t a m m e t n i n i elde e t m e k m ü m ­k ü n o lamadıysa da E k i m 1947 y ı l ında Müni r H a y r i E g e l i n i n (öl. 1970) ,

1 Reşit Gal ip hakkında b i l g i için bkz. A h m e t Şevket E l m a n , Dr. Reşit Galip, Ankara , 1953; 2. bas. 1959; Kâzım Öztürk, T.B.M.M. Albümü 1920-1973, sh. 76, Ankara , 1973; F a h r i Çöker, Türk Tarih Kurumu: Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, sh. 294-297, A n k a r a , 1983; F a h r i Çöker, Türk Parlamento Tarihi 1919-1923, III /118-119, Ankara , 1995

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n 69

" r u h u n a t a m a m e n sâdık k a l a r a k naklett iği" b i r özetini esas a l m a k s u r e ­t i y l e b u t e z i n muhtevas ın ı tan ı tmaya ça l ı şacağız . 1

D i n ihtiyacının, insanoğ lunun ' i l k ihtiyacı ' o lduğunu söyleyen Reşit G a l i p ' e göre , insanın , t a r i h i n baş lang ıc ında k e n d i n i i d r a k ettiği z a m a n i l k korku lar ın ın ve i l k hayran l ık lar ın ın k e n d i s i n e t e l k i n ett iği d u y g u ' A l l a h ' o l m u ş ve i l k t e s e l l i s i n i A l l a h ' a s ı ğ ı n m a k t a b u l m u ş t u r . A l l a h ' a s ı ğ m a n i n s a n , O 'na k e n d i n i beğend i rmek iç in ç ı rp ınmış ve b u ç ırpınış ın i l k tezahürler i , ibadet h a l i n d e k e n d i s i n i göstermişt ir . İ b a d e t i n i l k şekli , i n s a n o ğ l u n u n Tanr ı s ına k e n d i beğendik ler in i t ekrar lamas ı ( m s l . güze l k o k u d a n hoş land ığ ı iç in Tanr ı s ına güzel k o k u l a r s u n m a s ı v e y a güze l h a r e k e t l e r d e n hoş landığ ı için Tanr ıs ın ın h u z u r u n d a d a n s e t m e s i y a d a güzel söz lerden ve r i t i m l e r d e n hoşlandığı iç in, Tanr ıs ına güze l söz ler ve ş a r k ı l a r s ö y l e m e s i ) ş e k l i n d e o l m u ş t u r . B ü t ü n b u n l a r a karş ı l ık T a n r ı s ı n d a n y a r d ı m ve k o r u m a i s t e y e n y a d a d i l e k l e r i n i n y e r i n e ge­t i r i l m e s i n i a r z u e d e n i n s a n o ğ l u n u n , m e r a m ı n ı Tanr ı ' ya an la tmas ı , d ü ­şündükler ini O 'na söylemesi gerekmişt ir .

" B u d u r u m d a i n s a n , T a n r ı y a nası l h i t a b edecekt i r ? T a n r ı n ı n d i l i n e d i r ? " Tanr ı nın k e n d i s i n e a i t b i r d i l i o lmadığ ın ı , o n u n d i l i n i n , k e n d i ­s ine i b a d e t eden insanın e n t a b i i vasıtası o l a n anadili o lduğunu söyleyen Reş i t G a l i p , b u r a d a t e z i n i n e n öneml i aks iyomlar ından b i r i n i öne sür ­m e k t e d i r :

Şu halde din, dil vasıtasıyla insanın milliyetine girmektedir.

Burada din, millî bir unsur oluyor. Binaenaleyh din, milliye­

tin birbirinden ayrılmaz bir parçasıdır.

Reşit G a l i p , Türkler in e n e s k i d i n anlayış lar ının " i l e r i b i r te lâkki" o l d u ğ u n u b e l i r t t i k t e n s o n r a , İ s lâm' ın a n a p r e n s i p l e r i n i n T ü r k ' ü n Mil l î D i n i n e u y g u n o lduğunu söyleyip , h e r i k i dinî anlayış aras ında bazı k a r -

1 Esas aldığımız metin için bkz. E s k i Bir Atatürkçü [Münir Hayri Egeli], Atatürk ve Din IV-V, "Millet" (Bilinmeyen Atatürk'ten Hâtıralar), c. 4, sn. 2, sy. 90, 97; sh. 4, 23 E k i m 1947; 11 Aralık 1947. Münir Hayri Egeli hakkında bkz. Ayhan Yetkiner, Bab-ı Ali'nin Hatıra Defteri, 111/53, İstanbul, 1988

70 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

ş ı laşt ırmalar y a p a r ve ard ından Hz. Muhammed'in Türk aslından oldu­

ğunu i s b a t l a m a y a k o y u l u r .

T e z i n e n m ü h i m noktalar ından b i r i , h iç kuşkusuz k i burasıdır . B u nedenle ş imdi b u k o n u d a k i d e l i l l e r e de ye r v e r e l i m :

1. H z . M u h a m m e d , m ü s t a ' r e b A r a p l a r d a n d ı r ; y a n i A r a b i s t a n ' a ş i m a l d e n ( k u z e y d e n ) g e l e n b i r s o y d a n d ı r . A r a p l a r ise S â m î soyundandır . Eğer ş imalden g e l e n soy da Sâmî olsa, o n l a r a müsta'reb (Araplaşmış) g i b i ayrı b i r ırk adı v e r i l m e s i icab e t m e z d i .

2 . H z . M u h a m m e d , evlâd-ı İsmai l 'dendir . D a h a açıkçası ev-lâd-ı İbrahim'dendir . H z . İb rah im B a b i l h a l k m d a n d ı r . H z . İbrahim' in yaşadığı d e v r i n N e m r u d ' u , S ü m e r ü lkes ine z o r l a g i r e n Sâmî s o y u n a m e n s u p t u .

Tez i n b u bö lümünde , Reşit G a l i p ' i n H z . İbrahim' in Sümer s o y u n a 1

m e n s u p o l d u ğ u n u o r t a y a a t a n b irçok d e l i l l e r ve v e s i k a l a r z ikrett iğ ini s ö y l e y e n M ü n i r H a y r i E g e l i , bun lar ı a k t a r m a y ı p h e m e n b u m u h a ­k e m e n i n sonuç kısmını v e r i r :

D ü n y a n ı n en b ü y ü k d i n p r e n s i b i koyucu lar ından b i r i s i o l a n H z . İ b r a h i m ' i n b ö y l e c e Türk olduğu m e y d a n a ç ı k ı y o r . 2

1 Süm.er dili ile Türk dili arasında yapılan mukayesel i b i r çalışma için bkz. Osman Nedim Tuna, Sümer ve Türk Dillerinin Tarihî İlgisi ile Türk Dili'nin Yaşı Meselesi, Ankara , 1990 2 Ne ilginçtir 'ki Hz. İbrahim 'in Türklüğü meselesi, benzeri del i l lere is t inaden 1924 yılında İbrahim Hakkı Baltacıoğlu tarafından da b i r tez olarak öne sürül­müştür. Baltacıoğlu'nun Tevhid-i Efkar gazetesinde i k i gün süreyle yayımlanan makalesine binaen Tahir'ul-Mevlevî tarafından istîzâh maksadıyla b i r yazı k a ­leme alınmış, Baltacıoğlu buna yeni b i r yazıyla mukabele etmiş, ardından Yusuf Ziya Yörükan da bu konuda b i r makale yazmıştır. Tevhid-i Efkârda, yayımlanan bu makale ler için bkz. İbrahim Hakkı, Hz. İbrahim, (a.s) Bir Türk'tür, 9-10 Haz i ran 1340; Tahir'ul-Mevlevî, İbrahim (a.s) Hakkında Bir İstîzâh, 14 Haz i ran 1340; İbrahim Hakkı, Hz. Sârâ Hz. İbrahim'in Nesi idi?, 19 Haziran 1340; Yusuf Ziya, Hz. İbrahim'e Dâir, 21 Haz i ran 1340. [Türklerin Hz. İbrahim'in soyundan geldiği iddiaları, Abbasîler döneminden ber i öne sürülmektedir. B u konudak i

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n TL

E s a s e n H z . İbrahim' in koyduğu p r e n s i p l e r , t e s a m ü h , geniş düşünce ve Al lah ' ın birliği bak ımından Türk i t ikadlar ına da p e k u y g u n d u r . H z . M u h a m m e d ' i n evlâd- ı İ b r a h i m ' d e n o l ­duğu müteadd id d e f a l a r t a s r i h edi ldiğine göre , dünyanın en

büyük din yapıcısının da [ H z . M u h a m m e d ' i n de] Türklüğünü

kabul etmek lâzımdır.

Münir H a y r i E g e l i , Reşit G a l i p ' i n b u sonuç önermes in in kenar ına , M u s t a f a K e m a l Ata türk 'ün e lyazıs ıy la d ü ş ü l m ü ş b i r n o t b u l u n d u ğ u n u b e l i r t i p b u n o t u da aktarır:

Doğrudur! Ancak bütün dünya ölçüsünde ehemmiyeti âşikâr

olan böyle bir tezi çok daha etraflı tedkîk etmek gerekir.

T e z i n i n b u n d a n s o n r a k i k ı smında , Türk ler in m ü s l ü m a n h ğ m ge­l i şmes indeki ve int işar ındaki r o l l e r i n i b a h i s m e v z û u eden Reşi t G a l i p , İ m a m - ı A z a m E b u H a n i f e ' n i n , İ m a m Buhar î 'n in , İbn S ina 'n ın , İbn Reş id ' in [İbn R ü ş d ' ü n ? ] , soyadı A r a b i o l m a s ı n a r a ğ m e n M u h y i d d i n - i A r a b i ' n i n T ü r k o l d u k l a r ı n ı s ö y l e r , S e l a h a d d i n - i E y y u b î ' l e r i n A t a b e k l e r i n , Kı l ı çars lan ' larm hep Türk o l u p b ü y ü k yararl ı l ıklar göster­d i k l e r i n e t e m a s eder. B u r a d a (Türkler in Abbas î imparator luğuna h â k i m o lduklar ının ve h a t t a T ü r k e m î r ' u l - u m e r â l a r m m h a l i f e l e r i n hak ik î m ü ­m e s s i l l e r i v a z i y e t i n e g i r d i k l e r i n i n y a z ı l d ı ğ ı p a r a g r a f ı n k e n a r ı n a ) M u s t a f a K e m a l Atatürk taraf ından şöyle b i r n o t d a h a düşülmüştür :

Emîr'ul-Umerâ ' e m i r l e r i n emîri ' d e m e k t i r . H a l b u k i ya ln ız h a l i f e l e r e 'emîr 'ul -mü'minîn ' d e n i r d i . D e m e k o l u y o r k i sadece b i r emîr o l a n h a l i f e y e hâk im olduklarını böylece i f ade e t m e k istemişlerdir . B u n o k t a y a d i k k a t e t m e k lâzımdır.

İ s lâm M e d e n i y e t i n i n b i r Türk Medeniyeti o l d u ğ u n u , m ü s l ü m a n m e d r e s e l e r i n i f i i l e n T ü r k l e r i n kurduk lar ın ı , y e d i asır b o y u n c a İ s l â m âlimi o l a r a k görünen şahsiyet ler in 8 / 1 0 ' i n i n düpedüz T ü r k o lduklar ını ,

tartışmalar için bkz. Dücane Cündioğlu, Anlamın Buharlaşması ve Kur'an, sh. 149-154, İstanbul, 1995; 2. bas. 1997]

72 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

A r a p d i l i n i de esasen Türkler in inkişaf e t t i r d i k l e r i n i u z u n u z u n a n l a t a n tez s a h i b i , Türkler in , m ü s l ü m a n h ğ ı t e r a k k i e t t i r d i k l e r i n i , a n a d i l i A r a p ç a o l m a y a n T ü r k ha lk ına y a r ı m y a m a l a k b i l d i k l e r i A r a p ç a k a y n a k l a r d a n k e n d i m e n f a a t ve hesaplar ına göre n a k l e t t i k l e r i a k i d e l e r i y a y m a y a b a ş ­l a y a n hoca tak ımına (saray ulemasına) karşı , T ü r k halk ın ın h i s s - i s e l i ­m i n i n ayak land ığ ın ı , böy lece hak ik î T ü r k â l imler in in Tekkeler i ç inde İslâm'ı y e n i b i r h a y a t a kavuşturmaya çalıştıklarını öne sürer.

Reş i t G a l i p , t e z i n i n son kısmını , İslâm'ı Türkleştirme g a y r e t l e r i n e h a s r e d e r ve A h m e d Y e s e v î ' l e r i n , S u l t a n V e l e d ' l e r i n , H a c ı B e k t a ş - ı V e l î l e r i n , H a c ı B a y r a m - ı V e l î l e r i n k u r d u k l a r ı t e k k e l e r l e islâm'ı

Türkleştirmek y o l u n d a şâyân- ı d i k k a t g a y r e t l e r s a r f e t t i k l e r i n i , A h i zâvi-y e l e r i n i n de ayn ı y o l d a a t ı lmış a d ı m l a r o l d u ğ u n u , f a k a t islâm'ı

Türkleştirmek h u s u s u n d a k i e n b ü y ü k h i s s e n i n M e v l û d n â z ı m ı n a [Sü leyman Çelebî 'ye] a i t bu lunduğunu söy ler . 1

D r . Reşit G a l i p ' i n t e z i şu satırlarla son bulmaktadır :

Y u k a r ı d a n b e r i anahat lar ın ı nakle t t iğ imiz m ü s l ü m a n l ı ğ ı n t e k â m ü l t a r i h i gös termişt i r k i m ü s l ü m a n d i n i , T ü r k mi l l î bünyes in in e n u y g u n d i n i d i r ve a n c a k m ü s l ü m a n l ı ğ ı n T ü r k mill î bünyes ine e n u y d u ğ u z a m a n ve h a l l e r , onun Türk mil­

letince hakikî mânâsıyla anlaşıldığı hallerdir.

B u n u n çaresi de t e k t i r : Müslümanlığı Türk'ün anlayabile­

ceği bir hâle getirmektir. Bu da ancak ibadetin Türk diliyle

yapılmasıyla kabil olabilir. Bizim ilk ve en büyük gayretimiz,

dinî duaları ve kitapları herkesin anlayacağı bir dille tayin

etmek olmalıdır.

İ n s a n l a r d i n s i z y a ş a y a m a z l a r . B e l k i y ü z b i n s e n e l i k b i r a n a n e , i n s a n o ğ u l l a r m a d i n iht iyacını t e l k i n e tmişt i r . Türk

1 Münir H a y r i Egel i , Atatürk'ün burada bu büyük Türk âlimini öven uzun b i r sahife yazdığım bel irtmekte ve fakat metn in i nakletmemektedir .

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 73

milleti de kendi millî dinine sahip olmalıdır. Bu, Türk milli­

yetçiliği için de bir zarurettir.1

Reşit G a l i p ' i n k a l e m e aldığı , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n de bazı n o t l a r i l a v e s i y l e katkı larda bu lunduğu Müslümanlık: Türk'ün Millî Dini

t e z i , 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k m e v k i i n e k o n u l m a d a n önce , A t a t ü r k ' ü n a k ş a m sofralarında d a tar t ı şmaya açı lmış ve b u k o n u d a Darü l fünun h o ­ca lar ıy la baz ı m ü b â h a s e l e r d e b u l u n u l m u ş t u r . N i t e k i m b u m e c l i s l e r d e c e r e y a n e d e n m ü b â h a s e l e r d e n b i r i n i n kayıt ları g ü n ü m ü z e u laşmış o l u p R e ş i t G a l i p ' i n t e z i n e a ç ı k l ı k k a z a n d ı r a c a k h u s u s i y e t l e r i h â i z d i r . T a m a m ı n ı I I I . B ö l ü m ' d e nak le tmiş o l d u ğ u m u z b u m e t n i n , k o n u m u z l a alâkalı kısımlarını özet leyerek aşağıda v e r i y o r u z :

M u s t a f a K e m a l Atatürk , s o f r a d a k i l e r d e n b i r i n e n a m a z l a i l g i l i s u ­âller s o r d u k t a n sonra , n i h a y e t sıra K u r ' a n ' d a n bazı âyetlere g e l i r . B u se­fer Atatürk , s o f r a d a k i l e r e Yâsîn Sûresi nden bazı âyetler s o r u p bunlar ın tercümes in i i s t e r . O r a d a b u l u n a n l a r d a n bazısı t e r cümey i y a p a b i l i r k e n , bazı ları d a y a p a m a z . F a k a t ne t i c e i t i b a r i y l e hiç k i m s e Atatürk 'ü t a t m i n edemez. B u n u n üzer ine Atatürk i l k muhatab ına şu suâli t e v c i h eder :

— P e k i d e m i n sen , "âdeta A l l a h ' l a karşı karş ıya k a l ı y o r u m " d e d i n ; O 'na k e n d i an lamadığ ın b i r d i l l e h i t a b e t t i n . B u söy ­l e d i k l e r i n d e n sen b i rşey a n l a m a d ı ğ ı n h a l d e , A l lah ' ın m u t ­l a k a A r a p ç a anladığına nasıl hükmett in?

— E f e n d i m , Kur 'an- ı K e r i m A r a p ç a nâzil o lmuştur da . . .

— E v e t a m a , Kur 'an- ı K e r i m A r a b i s t a n ' d a , A r a p m i l l e t i n e k e n d i d i l i y l e h i t a b e d i y o r d u . S o r a r ı m s ize , A l l a h y a l n ı z Araplar ın Al lahı mıdır?

— Hayır e f e n d i m , Cenab- ı H a k , Rabb 'ul -Âlemîn 'dir !

— O ha lde . . .

M !

1 Reşit Ga l ip ' in Türk Tarih Tezi hakkındaki görüşleri için bkz. Büşra Ersanlı Behar, İktidar ve Tarih: Türkiye'de 'Resmî Tarih' Tezinin Oluşumu (1929-1937), İstanbul, 1992

74 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

K i m s e , A t a t ü r k ' ü n m e v z û u n e r e y e get i receğ ini k e s t i r e m e z h a l e g e l i r ve s u s a r . S o f r a d a b u l u n a n Reş i t G a l i p söz i s t e y i p , " İ b a d e t i n , A l l a h ' l a k u l aras ında k a l b e n b i r l eşmek o lduğunu , b u n u n b i z i m anladı ­ğ ımız m â n â d a d i l i o lamayacağını , d a h a doğrusu k e l i m e l e r i n , ibadet vası­

tası o lamayacaklar ın ı ; z i r a i b a d e t ' i n , düşünce ler in A l l a h ' a t e v c i h i n d e n i b a r e t b u l u n d u ğ u n u " söyler. A ta türk , " İnsan düşünceler in i ne i l e i f a d e eder?" d iye so runca , Reşit G a l i p , "Şüphesiz k e l i m e l e r l e . . . " cevabını v e r i r . A ta türk , " O h a l d e b i lmediğ in iz b i r d i l i n k e l i m e l e r i n i k u l l a n a r a k nas ı l konuşur , h i s ve düşünceler iniz i nasıl i f ade eders in iz? " dey ince , b u sefer Reşi t G a l i p , "mânâlar ın ı öğrenir iz" d iye karşı l ık v e r i r . B u cevaba k ızan Atatürk , "Bırakın e f e n d i m şunu!" d iye bağırır :

Siz a n n e n i z e s e v g i n i z i a n l a t m a k iç in ah chère maman d e r ­seniz , a n n e n i z size ne der? D e l i demez m i ? A n n e , A l lah ' ın yeryüzündeki t i m s a l i d i r . A l l a h , a n n e y i insanı y a r a t m a k için vas ı ta eder , ona k e n d i k u d r e t i n d e n b i r deği l , b i r çok şeyler v e r i r . Şu halde insan, anasına nasıl ana diliyle hitab ederse,

Allah'a da yine ana diliyle hitab eder.

So f rada b u l u n a n l a r d a n b i r i söze atıl ıp, " E f e n d i m , Türkler in mil l î

d i n i Şamanl ıkt ır . Ş a m a n d i n i n i n bütün duaları Türkçe 'd ir" d iyecek o l u r

ve f a k a t Ata türk h e m e n şu sözlerle o n u t e r s l e r :

A h m a k ! Müslüman-lık da Türk'ün millî dinidir.

Müslümanl ığ ı Türkler yaymış lar ve Türkler k e n d i l e r i n e göre e n geniş mânâs ıy la anlamış lar ve ben imsemiş lerd i r . Ancak

softaların mütereddi kafası müslümanlığı bir türlü Türk'ün

millî dini olarak görmemiştir. Müslümanlığa Türk milleti

önünde lâzım olan mânâyı vermek lâzımdır.1

1923 'de Z i y a Göka lp ' in Dinî Türkçülük, 1928 'de İ s m a i l H a k k ı Baltac ıoğ lu 'nun İslâm'ın Türkleştirilmesi, 1932'de ise D r . Reş i t G a l i p ' i n Millî Müslümanlık a d ı n ı v e r d i ğ i İbadetlerin Türkçeleştirilmesi

Projesinin, M u s t a f a K e m â l Atatürk 'ün z i h n i n d e tasar ladıklar ının yazıl ı

1 Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I I

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n 75

i f a d e l e r i o l d u ğ u n d a esasen hiçbir k u ş k u b u l u n m a m a k t a d ı r . 1 N i t e k i m k e n d i s i , "müs lümanl ığa T ü r k m i l l e t i önünde lâz ım o l a n m â n â y ı v e r m e k lâz ımdır ! " şekl inde i f ade ettiği i d e a l i , şart ların o luş tuğuna inandığ ı b i r dönemde , y a n i 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k m e v k i i n e k o y m a y ı d ü ş ü n m ü ş ve b u n u n iç in de D r . Reşit G a l i p l e b i r l i k t e g e r e k l i hazır l ıklara g ir i şmiş ­t i r . Reşit G a l i p ' i n anlatt ığ ına g ö r e , 2 M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , [ 1 9 3 2 y ı ­l ında] A y a s o f y a C a m i i n i z i y a r e t ed ip Do lmabahçe S a r a y ı n a d ö n d ü k t e n s o n r a k e n d i s i n i husus î odas ına çağırır ve ona Ayasofya Camii h a k k ı n ­d a k i bazı düşüncelerini açar:

B u m a b e d dünya t a r i h i n d e b i rçok v i c d a n m ü n a k a ş a l a r ı n ı n kürsüsü o lmuştur . B i z a n s d e v r i n d e b irçok d i n âl imleri , b i z -zât İ m p a r a t o r u n v e y a İmparator i çe 'n in h u z u r u n d a tar ih î m e z h e b m ü n a k a ş a l a r ı n ı o r a d a k i k ü r s ü d e n y a p m ı ş l a r d ı r . B ü y ü k ve m ü c a h i d p a p a z l a r , o r a d a k i k ü r s ü d e n T i ran lar ın y ü z ü n e , h a l k k a r ş ı s ı n d a t ü k ü r m ü ş l e r d i r . F a t i h [ S u l t a n ] M e h m e t o r a d a , İ s t a n b u l ' u z a b t e t t i ğ i n i v e B i z a n s İ m p a r a t o r l u ğ u n u n s o n u n u i l a n e tmiş , k e n d i gen iş ve m ü ­samahal ı anlayış ıy la o r a d a , İs tanbul 'daki i l k n a m a z ı n ı kı l ­mıştır . Ayaso fya , dünya ö lçüsünde b i r m a b e d d i r !

A y a s o f y a C a m i i hakk ındak i b u düşünceler in i n a k l e t t i k t e n s o n r a ,

M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , asıl mese leye g e l i r ve Reşi t G a l i p ' e şöyle b i r

t e k l i f t e b u l u n u r :

Reş i t G a l i p ! S e n i n müslümanlık tezini m ü n a k a ş a edeceğ in güzel b i r y e r değil m i ? İstanbul 'daki d i n u lemâs ın ı t o p l a y a ­l ım, h a l k a da i lân e d e l i m , h e r k e s g e l s i n . C a m i y e hopar lö r

1 Mustafa Kemal ' in ibadetlerin teessüsü hakkındaki görüşlerini öğrenmek ba­kımından, kendis in in L. Caetani 'nin İslâm Tarihi (İstanbul, 1924) adlı eserine düştüğü şu nota bakılabilir: " M a a m a f i h müslüman âyininin teessüsü Muhammed ' in düşündüğü b i r programın mevki - i tatb ike v a z i suretinde v u k u a gelmemiştir. Peygamber'den âdeta müstakil surette teşekkül etmiş b i r mahsûl-i z a r u r i oldu." (Şerafettin Turan , Atatürk'ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, sh. 36-37, Ankara , 1982) 2 Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I I I

78 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

koydura l ım, içeriye g i r e m e y e n l e r de d ışar ıdan d i n l e s i n . S e n

f i k r i n i b u u l e m a i l e m ü n a k a ş a et . H a l k h a k e m o l s u n !

Reş i t G a l i p b u t e k l i f i tereddüt le karşı lar , f i k i r l e r i n e güvend iğ in i , f a k a t işin f i k i r m ü n a k a ş a s ı n d a n e l şakasına dökülmesi i h t i m a l i n d e n e n ­dişe et t iğ ini ve b u h a l i n de f i k i r l e r i n i dejenere edeb i leceğ in i söyler . M u s t a f a K e m a l b i r a z düşünür , s o n u n d a Reşit G a l i p ' i n endişe ler ine o d a h a k v e r i r . N i t e k i m b u a r a d a H ü k ü m e t [ İnönü?] de b u şeki lde d a v r a n ­m a n ı n u y g u n o lmayacağ ına dâir k a n a a t i n i b i ld irmişt ir . 1 B u m ü l â h a z a l a r üzer ine , M u s t a f a K e m a l t e k l i f i n d e n vazgeçer ve b u sefer farklı b i r y o l i z l e m e y i önerir :

H ü k ü m e t de s e n i n f i k r i n d e . Böy le b i r f i k i r m ü n a k a ş a s ı n ı n

mevsimsiz o lduğunu söylüyorlar . N e de o lsa b e n gayr ımesû l

b i r Re i s - i C u m h u r u m . B u işi y i n e Saray ' da yapa l ım!

A ld ık lar ı b u k a r a r üzer ine A t a t ü r k i l e Reş i t G a l i p D o l m a b a h ç e Sarayı n d a b i r l i k t e çalışıp dört m a d d e l i k b i r p l a n hazırlarlar :

1. Müs lümanl ığ ın b i r Türk Dini o lduğu i s b a t edi lecek.

2. D i n de i b a d e t i n " A l l a h ' l a k u l aras ında b i r k a l p bağl ı l ığ ı "

o lduğu t e z i ink işa f e t t i r i l e c e k .

3. K u l u n , Tanr ıs ına i b a d e t e d e r k e n söylediklerini k a l b i n d e n söy lemesi lâz ımdır . K a l b i n d i l i de a n a d i l i d i r . İ n s a n e n güzel h i s l e r i n i a n a d i l i y l e e n i y i i f ade eder. Onun için duaların ana

diliyle yapılması lâzımdır. B u f i k i r , m ü d a f a a ve m ü n a k a ş a e d i l e c e k t i r .

4. B u f i k i r d e i t t i f a k h â s ı l o l d u k t a n s o n r a , Duaların

Türkçeleştirilmesi h u s u s u n d a b i r i şbö lümü yapı lacaktır .

1 "Muhafazakârların sözcülüğünü yapan İnönü, Atatürk'e yalvarmış, "Önce ezani Türkçeleştirelim, sonra namaza sıra gelir" demişti." {Fal ih Rıikı Atay, Çankaya, sh. 394; İstanbul, 1984)

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n 77

Planı böylece haz ır lad ıktan s o n r a M u s t a f a K e m a l , Reş i t G a l i p ' e , " İ s t e r s e n iht iyat l ı o l a l ı m . B e l l i baş l ı dua lar ı s en b i r k e r e g ü z e l c e Türkçe 'ye çevir. Onlar ın üzer inde m ü n a k a ş a yapa l ım, d a h a i y i o l u r " der ve ona Tekbir ile Ezanın Türkçeleştirilmesini e m r e d i p ard ından d a k e n ­d i s i n i uyarır :

D i k k a t e t ! T e k b i r ' i n b e s t e s i e n b ü y ü k T ü r k b e s t e k â r ı I t r în indir . Itrî ona b u bes tey i u y d u r u r k e n k e l i m e l e r i n ve h e ­c e l e r i n v e z i n l e r i n i o lduğu k a d a r , m â n â l a r ı n ı d a g ö z ö n ü n d e tutmuştur . Türkçeleşt ir irken b u n a d i k k a t et !

B u h u s u s t a k i m s e y e birşey s ö y l e m e m e k üzere anlaşt ıktan s o n r a , Reşit G a l i p odas ına çekilir, o g ü n ü n akşamına k a d a r çalışır. A k ş a m üstü hazırladığı tercümeler i gö türdüğünde , M u s t a f a K e m a l bunları b e ğ e n m e z ve o gece s o f r a y a k i m s e y i d a v e t e t m e y i p s a b a h a k a d a r Reş i t G a l i p ' i n yapt ığ ı t e r cümeler i düze l tmekle uğraş ır . Ça l ı şmalar sona e r i p g e r e k l i hazır l ıklar t a m a m l a n ı n c a da tatb ikâta g e ç m e k iç in İs tanbul 'un mûs ik î ­d e n a n l a y a n m e ş h u r hâf ız lar ı D o l m a b a h ç e Saray ı 'na d a v e t e d i l i r l e r . N i t e k i m D o l m a b a h ç e S a r a y ı ' n a d a v e t e d i l e n h â f ı z l a r d a n A l i R ı z a S a ğ m a n da (öl . 1965 ) Reş i t G a l i p ' i n verd iğ i b i l g i l e r i d o ğ r u l a y a r a k A t a t ü r k ' ü n b u k o n u d a k i p lan ın ın b i r k ı smın ı aktar ır ve yap ı la cak i l k iş in, "Kur 'an ' ı Türkçe leş t i rmek , s o n r a h u t b e l e r d e ve v a a z l a r d a o k u n a n A r a p ç a âyet ve sûrelerin Türkçeler ini o k u m a k o lduğunu" i f ade eder:

S a r a y ' d a y a p t ı ğ ı m ı z t op lant ı la rda b u reform hareketinin

m e k t e p l e r e teşmil i işi i k i n c i p l a n d a kal ıyordu. İ lk iş o l a r a k c a m i l e r i n ıslahı ele alınmıştı . Atatürk , " A r a p d i l i n e ve i l m i n e vâk ı f hoca lar ımız m e v c u t o lsa d a h i ha lk ımız b u n d a n y e t e r i k a d a r i s t i f a d e e d e m e y e c e k l e r d i r . Ç ü n k ü h e r k e s i n A r a p ç a b i l m e s i n e i m k â n y o k t u r . H a l b u k i h a l k , o k u n a n h e r ş e y i n mânâs ın ı öğrenmel i , d a h a evve l de K u r ' a n okumas ın ı b i l m e ­l i d i r . Şu h a l d e y a p ı l a c a k i l k iş : Kur'an'ı Türkçeleştirmek,

sonra hutbelerde ve vaazlarda okunan Arapça âyet ve sûrele-

78 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

rin Türkçelerini okumak o lmal ıd ır " şekl inde ça l ı şma p lanı ­

mızı kısaca hudut landırmışt ı . 1

B u m e c l i s l e r d e b u l u n m u ş o l a n Hafız Yaşar O k u r da (öl. 1966) y i n e aynı şek i lde 1932 R a m a z a n ı ' n d a k i t a t b i k â t m haz ı r l ık lar ın ın ö n c e d e n p lanlanmış o lduğunu ve b u işe i b a d e t l e r i n Türkçeleşt ir i lmesiy le baş lan­dığını açıkça i f ade e t m e k t e d i r :

A t a t ü r k Türkçe Ezan, Türkçe Kur'an, Türkçe Hutbe v e Türkçe Tekbir i l e ' d inde inki lâb ' y a p m a k i s t i y o r d u . B u i n k i -lâbı i l e m u k a d d e s mihrabı c e h l i n e l i n d e n alıp e h l i n e v e r m e y i de sağ lamış olacaktı ş ü p h e s i z . 2 Z a t e n m ü t e a d d i t k o n u ş m a ­lar ında b u n o k t a y a t e m a s eder, pekçok c a h i l l e r i n i lmî k i s v e ­l e re bürünerek K u r ' a n i yanlış okuduklar ını , etraf larına t o p ­l a n a n l a r a d a yanl ış t e l k i n l e r d e bu lunduklar ın ı söyler , h a l ­b u k i T ü r k ç e i l e b ü t ü n b u y a n l ı ş ve zarar l ı h a r e k e t l e r i n önüne geçilebileceği müta laas ında b u l u n u r d u . C a m i l e r i ıs lah e t m e k , i m a m , h a t i b ve müezz inler in maaş lar ın ın artt ır ı lma­sını t e m i n e t m e k , Ata türk 'ün d i n inki lâbı 'nda ele a l m a k i s ­tediği mevzûlard ı . 3

Hazır lanan b u planın tedkîk inden de anlaşı lacağı üzere , " İs lâm' ın T ü r k ' ü n mil l î d i n i o lduğu" t e z i i l e " i b a d e t l e r i n T ü r k ç e o l a r a k edâ e d i l ­m e s i " a ras ında d o ğ r u d a n b i r m ü n a s e b e t vard ı r . N i t e k i m d a h a ö n c e , H a m d u l l a h S u p h i ' n i n 1923'de yaptığı k o n u ş m a d a m e s e l e y i aynı z a v i y e ­d e n değer lendird iğ i söy lenmiş , " a n a d i l i n i n m â b e d e g i r m e s i " b e k l e n t i ­s i y l e , "d inî ı s lahât h a r e k e t l e r i n i n milliyet devrinin baş lang ıc ı o lmas ı " inancı aras ında k u r u l a n bağ lant ıya i s t i n a d e n , dinî ı s lahât h a r e k e t i n i n (reformasyonun), b i r m i l l e t i n inşâsmdaki i l k ad ım k a b u l edi ldiğ ine , a n a

1 Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I V 2 "Mukaddes mihrabı cehlin elinden alıp ehline vermek zamanı gelmiştir" sözü esasen Mustafa Kemal Atatürk'e a i t t i r . N i t e k i m Hâfız Yaşar, b u sözün söylen­mesine neden olan hâdiseyi başka b i r vesileyle nakletmiştir. (Bkz. Sadi Borak, Atatürk ve Din, sh. 70-71, İstanbul, 1997; 1. bas. 1962) 3 Bkz. Bölüm I I I , M e t i n X

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 79

d i l i n i n m â b e d e g i r m e s i n i n ise , b u h a r e k e t i n alâmet- i fârikası a d d e d i l d i ­ğine işaret edi lmiş; kezâ Z i y a Gökalp i l e İsmail Hakkı Baltac ıoğlu 'nun da k e n d i k a n a a t l e r i n i aynı m i n v a l üzere t e m e l l e n d i r d i k l e r i gösteri lmişti .

M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün yakın h i z m e t i n d e b u l u n u p gene l s ekre ­terl iğini y a p m ı ş o l a n H a s a n Rıza S o y a k (öl. 1970) , y ı l lar s o n r a yazdığ ı hât ı ra lar ında , b ü t ü n o l u p b i t e n l e r i n gel iş igüzel ve münfer id hâd ise ler o lmayıp b i r program d a h i l i n d e tatbikâta geçirildiğini, Kur'an' ı Türkçe 'ye t e r c ü m e f a a l i y e t l e r i n i n ise , b â - h u s u s i b a d e t l e r i n Türkçe leş t i r i lmes ine m â t u f b i r m a k s a d ı o lduğunu gayet açık ve sade b i r l i s a n l a i f a d e e t m e k ­t e d i r :

Atatürk ayrıca islâm dini'nin temelini teşkil eden Kur'an'ı,

her Türk'ün anlayabilmesi için Türkçe'ye çevirtmeyi ve sırası

gelince, ibadetin Türkçe yapılmasını sağlamayı da progra­

mına almıştı.1 Ç ü n k ü b i r insanın an lamadığ ı ve b i lmed iğ i şeye t a m ve içten inanmas ı imkânsızdır ; t a m ve h a l i s i m a n , a n c a k b i l i n e n l e r üzer inde teessüs e d e b i l i r , i b a d e t t e k u l iç in şart o l a n huşû ve s a m i m i y e t de y i n e a n c a k o k u d u ğ u n u a n ­l a m a k l a vücut b u l a b i l i r d i .

B u y o l d a k i f a a l i y e t i n e i l k i n e zan ı T ü r k ç e l e ş t i r m e k v e Kur 'an ' ı t e r cüme e t t i r e r e k — k i hayat ında b irkaç t e r cümes i yap ı lmış ve y a y ı n l a n m ı ş t ı r — b a z i c a m i l e r d e haf ız lara m u ­k a b e l e l e r i n i Kur 'an ' ın Türkçes inden o k u t m a k l a baş lamışt ı . Bi l indiği g i b i , Kur'an'ın Arapça'dan başka dillere çevrilip,

namazda o dillerle okunmasının caiz bulunduğunu, muteber

olanın lafız değil, mânâ olduğunu, İs lâm' ın e n b ü y ü k i m a m ı

1 B u konuda b i r muvaffakiyet elde edilemeyince, yıllar sonra şu tür yorumlar da ortaya çıkmıştır: "[Atatürk] savaştan sonra âlimleri toplamış, onlarla d i n hak­kında uzun boylu görüşmüş ve vâkıfâne müdâvele-i efkârda bulunmuştur. Bu toplantıda Kur'an'ın Türkçe'ye çevrilmiş âyet ve süreleriyle namaz kıldırmış, lâ­kin kat'iyyen beğenmemişlerdir. Bunun için din hakkında en ufak reforma razı olmamıştır. Yalnız Ezan'la H u t b e n i n Türkçe okunmasını istemişlerdir. Türkçe hutbe çok faydalı olmuştur." ( E m e k l i Süvari Albayı Şerif Güralp, Dinler Devrimler, sh. 80-81, İstanbul, 1961)

80 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

t an ınan E b u H a n i f e , as ır larca e v v e l , aç ıkça i f a d e ve t e s b i t

e tmişt i r . 1

H a s a n Rıza S o y a k i n , "sırası ge l ince , i b a d e t i n Türkçe yap ı lmas ın ı sağ lamayı da programına almışt ı " şekl indeki i f a d e s i n d e n de anlaşı ldığı üzere , 1932 R a m a z a n ı n d a , ibadetlerin Türkçeleştirilmesi safhasına sıra ge ld iğ inde , b u programı t a t b i k m e v k i i n e k o y m a k t a hiçbir t ereddüt gös ­ter i lmemişt i r . 2

İşte ş imdi b i z de b u safhayı , 1932 R a m a z a n ı n d a o l u p b i t e n l e r i ele a l a c a k , g e n e l çerçeves ini z ikretmiş b u l u n d u ğ u m u z b u p r o g r a m ı n nas ı l h a y a t a geçirildiğini a n a hatlarıyla t a s v i r e tmeye çalışacağız.

V I . 1932 R a m a z a n ı v e İbadetlerin Türkçeleşt ir i lmesi P r o j e s i 3

Birkaç yak ın ı h a r i c i n d e h iç k i m s e , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n b i r kış günü A n k a r a ' d a n İstanbul 'a ge lmes iy l e b i r l i k t e , C u m h u r i y e t t a r i h i n i n e n b ü y ü k dinî i n k i l â b l a r m ı n b a ş l a y a c a ğ ı n ı k e s t i r e m e z d i . O y s a h e r ş e y M u s t a f a K e m a l ' i n 1932 R a m a z a n ı n ı n 4. g ü n ü (12 O c a k 1932 Sa l ı ) Haydarpaşa İstasyonu'nda m a i y e t i y l e beraber t r e n d e n i n m e s i y l e başladı . B u ge l i ş inde , g ö r ü n ü r d e hiçbir f evka lâde l ik b u l u n m a d ı ğ ı g i b i , asker î tören b i l e y a p ı l m a m ı ş , yap ı lmas ı da i s tenmemişt i . İ s tasyonda M u s t a f a K e m a l ' i kalabal ık b i r t o p l u l u k karş ı lamış , o d a k e n d i s i n i karş ı layanlar ın

1 Hasan Rıza Soyak, Atatürk 'ten Hatıralar, 1/259, İstanbul, 1973 2 Pro j en in Türkçe namaz kısmı eksik kaldığından, yıllar sonra bazıları inkilâbm eksik k a l a n bu safhasını tamamlaması için Diyanet İşleri'nden talepte b u ­lunmuştur: "Fahiş hata lar i le Arapça K u r ' a n okuyup namaz kılmak caiz olma­yınca, [kişininl Türkçe okuyup da namazını kılması ve ibadetlerini yapması daha hayırlı olmaz mı? M e r h u m Atatürk bu kadar i l e r i gitmemiştir. Yalnız ezan ve ikâmet'in Türkçe'ye çevrilmesini istemiştir. Bundan dolayı inkılâp eksik kalmış­tır. Bunun tamamlanmasını biz şimdi Diyanet işleri Riyasetinden beklemeliyiz. Orası fetva vermek selâhiyetine mâliktir. Buna kat'î b ir lüzûm vardır." (M. Celâl Saygın, Diyanet Cephesinden Atatürk inkılâpları, sh. 30, Ankara , 1952) 3 Sonraki bölümlerde (Bölüm I I I - I V ) , bu bölüme de mehaz teşkil eden o r i j i n a l met in ler , lüzûmlu izah ve tafsilâtla b i r l i k t e nakledildiğinden, bu ara bölümde tahkiye edilen hâdiselerin kaynaklarına çok gerekmedikçe atıf yapılmamıştır.

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n 8 1

e l l e r i n i s ıkıp hat ı r lar ım s o r d u k t a n s o n r a Söğüt lü Y a t ı y l a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a geçmişt i .

M u s t a f a K e m a l Ata türk 'ün İstanbul 'a gel iş inin i l k haf tas ında (17 O c a k 1932 P a z a r ) Müdafaa- i M i l l i y y e Müsteşar ı Derviş Paşa v e f a t eder. B u n u n üzer ine Ata türk o gece, Derviş Paşa için Türkçe b i r m e r s i y e y a z a r ve Hâf ız Y a ş a r O k u r ' d a n b u m e r s i y e y i b e s t e l e y i p e r t e s i g ü n D e r v i ş Paşa nın k a b r i baş ında okumasını i s t e r . Hâfız Y a ş a r da k e n d i s i n e v e r i l e n g ö r e v i y e r i n e g e t i r e r e k 18 O c a k 1 9 3 2 P a z a r t e s i g ü n ü M a ç k a K a b r i s t a n ı n d a i l k T ü r k ç e M e r s i y e y i o k u r . 1 B u t e ş e b b ü s , b i r k a ç g ü n s o n r a baş layacak o l a n dinî inki lâblar ın i l k adımı o lmas ına r a ğ m e n k a ­m u o y u n u n p e k d i k k a t i n i ç e k m e m i ş , Derv iş P a ş a n ı n ve fat ına geniş y e r ayıran İstanbul g a z e t e l e r i , Türkçe Mersiye o k u n m a s ı mese les ine sadece b irkaç satırla y e r vermişlerdi .

B u h â d i s e d e n i k i g ü n s o n r a (20 O c a k 1932 Ç a r ş a m b a ) M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , A y d ı n M e b û s u D r . Reşi t G a l i p i l e A n t e p M e b û s u Kıl ıç A l i ' n i n de b u l u n d u ğ u b i r m e c l i s t e Hâf ız Y a ş a r O k u r ' a b u C u m a g ü n ü Y e r e b a t a n C a m i i n d e Türkçe Kur'an okuyacağ ın ı söyler ; i k i m e b û s u d a b u hâdiseyi gazete lere b i l d i r m e k ve bizzât m e r a s i m e nezâret e t m e k l e g ö ­r e v l e n d i r i r . 2

22 O c a k 1932 C u m a g ü n ü , Hâfız Yaşar Y e r e b a t a n C a m i i n e g e l d i ­

ğ inde , hâdiseler i g a z e t e l e r d e n öğrenmiş o l a n halkın o r a d a m e r a k l a k e n ­

d i s i n i b e k l e d i k l e r i n i görür. Hâfız Y a ş a r , kalabal ığı y a r a r a k içeri g i r d i k -

1 Güftesi M u s t a f a K e m a l Atatürk'e, bestesi Hâfız Yaşar O k u r ' a a i t a lan mersiyenin sözleri şöyledir: Büyük Türk Ordusu, büyük bir kahramanını toprağa veriyor. Ulu Türk Milleti, değerli bir evlâdını toprağa veriyor. Toprak! Bu kıymeti içine almaktan hoşlanmıyor musun? Bize dersen ki kıymetliniz bağrımda, yeni kahraman çiçekleri açacaktır. Sükûn buluruz. Sükûn buluruz. Ancak o zaman gözlerimizin yaşı seni sular. (bkz. Bölüm I I I , M e t i n V) 2 Musta fa Kemal Atatürk, camilerdeki Türkçe Kur'an okuma denemeler in in hiçbirine bizzât nezâret etmemiş ve 1932 Ramazanı boyunca tüm olup b i ten ler i sadece Dolmabahçe Sarayı'ndan yönetmekle yetinmiştir.

82 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

t e n kısa b i r süre s o n r a Reşit G a l i p l e Kılıç A l i de c a m i y e g e l i r l e r . Reş i t G a l i p i n , k e n d i s i n e kürsüye ç ıkmasını ve o k u m a y a baş lamasın ı söy leme­s i n i n ard ından , besmele çekip Y â s i n S û r e s i n i r a s t m a k a m ı y l a A r a p ç a o l a r a k t i l a v e t eden Hâfız Yaşar , Müşfik ve Rahim olan Allah'ın ismiyle

diye baş layarak b u sefer Yâs in S û r e s i n i n Türkçes in i de rast makamıyla

o k u r ve m e r a s i m e b i r Türkçe d u a y l a son v e r i r :

U l u Tanr ım! B u okuduğum Yâsîn-i Şer i f t en hâsıl o l a n sevabı C e n a b - ı M u h a m m e d E f e n d i m i z h a z r e t l e r i n i n r û h - i sa ­a d e t l e r i n e ulaştır . U l u Tanr ım! H a k ve a d a l e t üzere h a r e k e t e d e n l e r i sen p a y i d a r eyle ! Türk iye C u m h u r i y e t i ' n i i l e l e b e d p a y i d a r kıl! T ü r k m i l l e t i n i sen m u h a f a z a eyle!

Şanlı Türk o r d u s u n u ve o n u n değerli k a h r a m a n , k u m a n d a n ve e r l e r i n i ; k a r a d a , denizde , h a v a d a h e r veçhi le m u z a f e r kıl yârabb î ! V a t a n u ğ r u n d a feda-yı can e d e r e k [Çanakka le ve İst iklâl H a r b i n d e ] şehid o l a n a s k e r kardeş ler imiz in r u h l a ­rını şâd eyle ! Vatan ımıza k e m gözle b a k a n düşmanlar ımız ı p e r i ş a n e y l e ! T o p r a k l a r ı m ı z a b o l b e r e k e t i h s a n e y l e ! M e m l e k e t i n ve m i l l e t i n r e f a h ı n a ç a l ı ş a n b ü y ü k l e r i m i z i umurlar ında m u v a f f a k b i ' l - h a y r eyle! A m i n .

A k ş a m Hâf ız Y a ş a r , M u s t a f a Kemâl ' in huzurundad ı r . K e n d i s i n e i z l e n i m l e r i n i a n l a t ı r , h a l k ı n ç o k t e v e c c ü h g ö s t e r d i ğ i n i ve f a k a t Y e r e b a t a n C a m i i ' n i n b u tür b i r m e r a s i m i i z l e m e k i s t e y e n l e r i içine a l a c a k k a d a r b ü y ü k o l m a d ı ğ ı n d a n b i r çok k iş in in d ı şar ıda ka ld ığ ın ı söy ler . B u n u n üzer ine M u s t a f a K e m a l , k e n d i s i n e , İ s tanbul 'un m û s i k î y e âş inâ m e ş h û r hâ f ı z larmın b i r l i s t e s i n i haz ı r lamasın ı e m r e d e r ve b i r s o n r a k i C u m a g ü n ü (29 O c a k 1932) , aynı m e r a s i m i n S u l t a n a h m e t C a m i i n d e yapı lacağını b i l d i r i r .

E r t e s i a k ş a m (23 O c a k 1932 C u m a r t e s i ) hâ f ız lar D o l m a b a h ç e

S a r a y ı n a d a v e t e d i l i p , d o ğ r u c a s a r a y ı n a l t s a l o n u n d a k i Türk Tarih

Tedkik Cemiyetinin odas ına götürülür ler . D o k u z k iş iden m ü r e k k e b b u

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n 83

h e y e t i , 1 M u s t a f a K e m a l Ata türk taraf ından k e n d i l e r i n e r i y a s e t e t m e k l e görevlendir i lmiş b u l u n a n D r . Reşit G a l i p karşı lar ve o n l a r a şöyle der :

C a m i l e r d e Türkçe K u r ' a n okuyacaksınız . İşte size b i r e r t a n e K u r ' a n v e r i y o r u z . E v e t b u tercüme b e l k i i y i değildir. Ç ü n k ü A r a p ç a ' d a n Frans ı z ca ' ya ve o n d a n da T ü r k ç e ' y e t e r c ü m e edilmiştir . B u n u n l a be raber A n k a r a ' d a s e l a h i y e t l i b i r h e y e t tara f ından T ü r k ç e b i r K u r ' a n h a z ı r l a n m a k t a d ı r . B u n d a n sonra c a m i l e r d e ve namazlarda o n l a r okunacakt ı r . 2

Reş i t G a l i p b ö y l e l i k l e C e m i l S a i d ' i n Türkçe Kur'an-ı Kerim

( İstanbul , 1924; 2. bas. 1926) adlı çevirisini hâf ız lara dağ ı t ı r . 3 B u eser — R e ş i t G a l i p ' i n de işaret ettiği g i b i — K a s i m i r i s k i ' n i n Le Koran adlı Fransızca K u r ' a n çevir is inden h a r e k e t l e hazır lanmışt ı . A n k a r a ' d a hazır ­landığ ı s ö y l e n e n d iğer çev ir iye g e l i n c e , b u n u n l a da M e h m e d A k i f i n hazır ladığ ı ve f a k a t son a n d a , aldığı ücret i i a d e ed ip t e s l i m e t m e k t e n vazgeçt iği Türkçe çeviri k a s t e d i l i y o r d u .

M ü z â k e r e l e r d e n s o n r a b u i l k toplant ıda , h a n g i hâ f ı zm nerede ve h a n g i s a a t t e okuyacağ ı kararlaşt ır ı l ır ve f a k a t h a n g i sûre lerden h a n g i a y e t l e r i n okunacağı hâf ız larm t e r c i h i n e bırakılır. Hâfızlar b i r e r aşır seç-

1 Hâfızlar heyet i şu is imlerden oluşmaktadır: 1) Hâfız Sadett in (Kaynak) ; 2) Sultansel iml i Hâfız A l i Rıza (Sağman); 3) Beşiktaşlı Hâfız Rıza; 4) Süleymaniye Cami i Başmüezzini Hâfız Kemal ; 5) Beylerbeydi Hâfız F a h r i ; 6) Dârüt-Tâlim-i Mûsikî Cemiyet i âzası Hâfız Büyük Zeki (Çağlarman); 7) Galatasaray Lisesi mual l imler inden Hâfız N u r i (Börekçi); 8) Beşiktaşlı Hâfız B u r h a n (Sesyılmaz); 9) E n d e r u n l u Hâfız Yaşar (Okur) . Aslında Dolmabahçe Sarayına dâvet edilen başka hâfızlar da vardır: 1) Üsküdarlı Hâfız A l i , 2) Eyüb H a t i b i Hâfız İdris, 3) Adapazarlı Hâfız N u r i , 4) Hâfız Sâmi, 5) Hâfız Âsim. Fakat bu zevâtm t e k l i f edilen görevden ictinab etmeleri dolayısıyla, kendilerine bu proje'de herhangib ir görev verilmemiştir. 2 Bkz. Bölüm I I I , M e t i n IV , V I I I 3 Hâfız Yaşar O k u r u n elindeki nüsha, o gece Mustafa Kemal Atatürk tarafından imzalanmıştır (imzanın üzerindeki t a r i h : 23-24 Ocak 1932). Sadettin Kaynak ' ta da yine Atatürk imzalı b i r nüshanın mevcut olduğunu kend i i fadeler inden b i l iyoruz . Kezâ, Cemil Said ' in bizzât imzalayarak Musta fa Kemal Atatürk'e hediye ettiği nüsha, kendis inin Anıtkabir'deki özel kütüphanesinde mahfuzdur.

84 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

t i k t e n s o n r a — b u i l k gece M u s t a f a K e m a l Atatürk ' le k a r ş ı l a ş m a k s ı z m —

dağılırlar.

B u top lant ıda a l m a n k a r a r l a r , h e m e n e r t e s i g ü n (24 O c a k 1932 P a z a r ) t a t b i k m e v k i i n e k o n u l a r a k İstanbul c a m i l e r i n d e Türkçe Kur'an

o k u m a d e n e m e l e r i n e baş lanır ve n i t e k i m Hâfız B u r h a n s a a t 12.00 'de B e y o ğ l u Ayna l ı Ç e ş m e ' d e K a m e r H a t u n C a m i i n d e , Hâf ız K e m a l s a a t 14 .00 'de S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e , Hâf ız Y a ş a r s a a t 15.00 'de A k s a r a y Taşkasap ' ta Se l çuk S u l t a n C a m i i n d e Türkçe Kur'an (Fât iha, İnfitar ve Enbiyâ sûreleri ) o k u r l a r . B u a r a d a Hâfız Z e k i , Do lmabahçe 'de Vişnezâde C a m i i n d e görev lendir i lmiş o lmasına r a ğ m e n , g r i p n e d e n i y l e sesi b o z u l ­d u ğ u iç in Türkçe Kur'an o k u y a m a z ise de e r t e s i g ü n (24 O c a k 1932 P a z a r t e s i ) aynı c a m i d e saat 14.00'de Türkçe Kur'an o k u r ve s o n u n d a d a kısa b i r k o n u ş m a y a p a r :

A l l a h G a z i P a ş a m a d ü n y a l a r d u r d u k ç a ö m ü r v e r s i n ! B i z e Kur 'anımız ın mânâs ın ı da anlattı . Kaç yıldır n a m a z kı lar ım. O k u d u ğ u m duayı ve i m a m ı n okuduklar ını an layamadım.

P r o g r a m art ık h e m e n hiç a k s a m a d a n u y g u l a n m a y a baş lamış t ı r . G a z e t e l e r b i r g ü n önces inden h a n g i hâ f ı zm h a n g i c a m i d e ve s a a t kaç ta K u r ' a n okuyacağ ın ı y a z m a k t a , e r t e s i g ü n de hâ f ı z larm r e s i m l e r i n i baş s a y f a d a n b ü y ü k manşet ler le y e r m e k t e d i r l e r . H a t t a peşis ıra , c a m i l e r d e o k u n a n sûreler in çevirileri y a y ı m l a n m a k t a , başyazar lardan köşe y a z a r ­lar ına g a z e t e c i l e r Türkçe Kur'an o k u m a d e n e m e l e r i n i ö v m e k t e d i r l e r . N i t e k i m 26 O c a k 1932 Salı g ü n ü Hâfız K e m a l , öğle namaz ın ı m ü t e a k i b S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e K ı y a m e t S û r e s i n i s egâh m a k a m ı n d a ; Hâ f ı z Z e k i , öğle n a m a z ı n ı müteak ib Beyoğ lu A ğ a C a m i i n d e Fât iha Sûresi i l e B a k a r a S û r e s i n d e n 19 a y e t i h i caz m a k a m ı n d a ; Hâfız B u r h a n , öğ leden evve l saat 10.15'de Kabataş C a m i i n d e F u r k a n Sûres in i ; Beşiktaşl ı Hâfız R ı z a , ya ts ı n a m a z ı n d a n önce D o l m a b a h ç e C a m i i n d e F a t ı r S û r e s i n i değiş ik m a k a m l a r d a o k u r k e n , 28 O c a k 1932 P e r ş e m b e g ü n ü Hâf ız A l i Rıza saat 14 .30 'da Köprü lü C a m i i n d e A l u İmran S û r e s i n i , Hâfız F a h r i de A n k e b u t Sûresi n i segâh m a k a m ı n d a o k u r l a r .

B u s ı rada 2 8 O c a k 1932 P e r ş e m b e akşamı , b e k l e n m e d i k b i r t a r ­t ı şma m e y d a n g e l i r ve D o l m a b a h ç e Sarayı n d a M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k

1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n 85

i l e D r . Reşit G a l i p m ü n a k a ş a eder ler . Reşit G a l i p , — b i r a z da i çk in in t e ­s i r i y l e — M a a r i f V e k i l i E s a t B e y ' i e leşt irmeye başlar ; h a t t a d a h a da i l e r i g i d i p Atatürk 'e dönüp şu tür sözler sar feder :

• K a b a h a t hep sizde.. . H o c a m , h o c a m d iye c a h i l l e r i baş ımıza

k o y d u n u z . . .

M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , k e n d i s i n e " B u m a s a d a h o c a m a ve b i r M a a r i f V e k i l i n e h a k a r e t e t m e n i z e m ü s a a d e e d e m e m " derse de Reş i t G a l i p d i n l e m e z ve k o n u ş m a y a d e v a m eder:

• İnki lâb lar ı k o r u m a k iç in s i z d e n m ü s a a d e i s t e m i y o r u m . Hatayı y a p a n siz de olsanız , s i z i de eleştiririm. Roz Nuvar'a1

verdiğ iniz 15.000 liralık k r e d i m e k t u b u da siz yapt ın ız d i y e h a t a o l m a k t a n ç ıkmaz!

• B e n i m â z u r görünüz . V â k ı a burası saraydır . F a k a t S u l t a n

Sarayı -deği l , M i l l e t Sarayıdır . Sofranızdaki zât da s i z i n h o -

canızdır . F a k a t S u l t a n ı n hocası değildir . S i z i S u l t a n y e r i n e

koymad ığ ım için serbestçe konuştum.

K e n d i s i n e b u şeki lde h i t a b e d i l m e s i n d e n h o ş l a n m a y a n M u s t a f a K e m a l , Reş i t G a l i p ! y e n i d e n sükûnete dave t ed ip uyarır , f a k a t b i r t e s i r i o l m a z ; Reşit G a l i p hâlâ konuşmaya d e v a m edince, b u sefer ona , s o f r a d a n ayrı lmasını söyler. N e v a r k i Reş i t G a l i p , d a h a s e r t b i r karşı l ıkla m u k a ­bele eder:

B e n i b u r a d a n k o v u y o r m u s u n u z ? Buras ı m i l l e t i n sofrasıdır . A l l a h d a gelse k i m s e b e n i b u r a d a n k o v a m a z !

B u sözler üzer ine M u s t a f a K e m a l ayağa k a l k a r , "O h a l d e sofrayı t e r k e t m e k bize düşüyor" dey ip sofrayı t e r k e d e r . B i r süre s o n r a m i s a f i r l e r de ayrıl ıp g i t t i k l e r i h a l d e , Reşit G a l i p hâlâ i n a t eder, söylenip d u r u r , sof­r a d a n k a l k m a z . N i t e k i m Kılıç A l i , hâdisenin b u kısmını şöyle anlatır :

1 Doğrusu Türkuâz' olacaktır.

86 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

B u aral ık Türkuaz gecesi hat ır ına gelmiş o lacak ; " L o k a n t a s a h i p l e r i n e p a r a l a r v e r i l i y o r . M a d a m V e r a l a r a i l t i f a t e d i l i ­yor . B i z i m h a l i m i z gözet i lmiyor" g i b i b i r takım saçmalara da başlayınca b u sefer b i z i m de t a h a m m ü l ü m ü z ka lmadı . Ar t ık b u h a l i n e b i r n i h a y e t v e r m e k lâz ım g e l i y o r d u .

B u n u n üzer ine Reş i t G a l i p y a t m a y a iknâ e d i l i r . S a b a h u y a n d ı ­ğ ında ise aceleyle İstanbul 'dan ayrılır. O n u n A n k a r a ' y a doğru y o l a ç ık­tığı gün , M e c l i s Başkan ı K â z ı m Özalp da İstanbul 'a g e l i r . H a y d a r p a ş a İ s t a s y o n u ' n d a k e n d i s i n i k a r ş ı l a y a n l a r a r a s ı n d a b u l u n a n Cumhurbaşkanl ığ ı Gene l S e k r e t e r i T e v f i k Bıyıkl ıoğlu 'na, "Atatürk nası l , s ıhhat ve neşesi y e r i n d e m i ? " d iye sorar . T e v f i k B e y ise, b u suâle , "İyidir, geziyor , eğleniyor ve b a r kadınlar ına p a r a dağıtıyor" d iye cevap v e r i r . 1

M e c l i s Başkan ı K â z ı m Özalp ' in geldiği gün (29 Ocak 1932 C u m a ) , M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün Hâfız Yaşar 'a b i r h a f t a önces inden emrett iğ i üzere S u l t a n a h m e t C a m i i n d e t o p l u o l a r a k Türkçe Kur'an o k u m a dene­m e s i n i n yapı lacağı gündür ve bütün gazete ler b u h a b e r e başsay fa larmda y e r ay ırmış lardır . N i t e k i m S u l t a n a h m e t C a m i i n d e C u m a n a m a z ı eda e d i l d i k t e n sonra , sekiz hâfız, Kur 'an- ı K e r i m ' i n bazı sûreler inin T ü r k ç e çevir i ler ini ; a r d ı n d a n d a bazı i lahî ler le b i r l i k t e S ü l e y m a n Çe leb i 'n in Mevlial'ini o k u r l a r . H a t m - i Ş e r i f i n k ı raat in i m ü t e a k i b , F a t i h C a m i i H a t i b i Hâfız Şevket E f e n d i Türkçe b i r d u a i l e m e r a s i m e son v e r i r . Hâf ız Y a ş a r , Fât iha S û r e s i n i , s o n r a T ü r k ç e çevir is ini , a rd ından B a k a r a ' d a n

1 27-28 Ocak 1932 (Perşembe ve Cuma) tar ih ler inde cereyan eden bu hâdiseler, hâtırat kitaplarında sıklıkla nak led i lmes ine rağmen •—İsmet Bozdağ'm Atatürk'ün Sofrasında (İstanbul, 1995) adlı eseri müstesna— t a r i h l e n d i r i l m e -miştir. İsmet Bozdağ'm verdiği t a r i h ise (1931 yılının Ağustosu) yanlıştır. Ayrıca Bozdağ, birgün önceki (27 Ocak'taki) hâdisenin Madam Senya'nın işlettiği Roze Noire adlı gece kulübünde cereyan ettiğini söylemektedir k i doğrusu, 'Türkuaz lokantası' olacaktır. Bu hâdisenin tasvirinde is t inad ettiğimiz kaynaklar için bkz. Bkz. Özel Şahingiray, Atatürk'ün Nöbet Defteri 1931-1937, sh. 29-30, A n k a r a , 1955; Münir H a y r i Egeli , Atatürk'ün Bilinmeyen Hâtıraları, sh. 50-52, İstanbul, 1955; Hasan Cemil Çambel, Makaleler-Hâtıralar, sh. 79-82, A n k a r a , 1964; Hasan Rıza Soyak, Atatürk'ten Hatıralar, 1/22-23, İstanbul, 1973; N iyaz i Ahmet Banoğlu, Atatürk'ün İstanbul'daki Hayatı, 11/360-361, 377-382, İstanbul, 1973; İsmet Bozdağ, Atatürk 'ün Sofrası, sh. 93-106, İstanbul, 1995

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 87

b i r b ö l ü m ü segâh m a k a m ı n d a ; Hâfız B u r h a n , A m e n e r r a s û l ü ' y ü kürdi l i h i cazkâr m a k a m ı n d a ; Hâfız Beşiktaşl ı Rıza, A l û î m r a n S û r e s i n i segâh m a k a m ı ' n d a ; H â f ı z N u r i , Z ü m e r S û r e s i ' n i i s f e h a n m a k a m ı ' n d a ; S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i Rıza, Mü 'min Sûresi 'ni segâh m a k a m ı n d a ; Hâfız F a h r i , E n f a l Sûresi 'ni çar ıgâh m a k a m ı n d a ; Hâfız Z e k i , A ' r a f Sûresi 'n i hüseyn î m a k a m ı n d a ; Hâfız K e m a l , înf ı tar Sûresi 'ni hüseyn î -nevâ m a ­k a m ı n d a o k u r . M e r a s i m i n s o n u n d a Hâfız Yaşar Türkçe b i r d u a y a p a r .

B u s ırada Hâfız S a d e t t i n K a y n a k F a t i h C a m i i n d e , Bursal ı Hâfız Rı fat Y e n i C a m i ' d e , diğer bazı tan ınmış hâfızlar da Beyaz ı t ve A k s a r a y C a m i i ' l e r i n d e Türkçe Kur'an okumayı sürdürürler . B u teşebbüsler , ü lke ­n i n b a ş k a y e r l e r i n d e de m â k e s b u l m a y a baş lamış t ı r . N i t e k i m Hâf ız Sâdık , İzmir Kuşadas ı 'nda h ü z z a m m a k a m ı y l a i l k Türkçe Ezanı o k u r ­k e n , Hâfız Ömer , İzmir 'de H i s a r C a m i i n d e Fât iha S û r e s i n i n T ü r k ç e çe­v i r i s i n i suzinak m a k a m ı n d a , B a k a r a Sûres i 'n i ferahnak m a k a m ı n d a , Haşr Sûresi 'ni ise sabâ m a k a m ı n d a t i l a v e t eder.

M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , a k ş a m Hâf ız Yaşar ' ı h u z u r u n a k a b u l ed ip , k e n d i s i n e aynı m e r a s i m i n , K a d i r Gecesi A y a s o f y a C a m i i n d e de y a ­pı lması tâ l imâtını v e r i r . B u a r a d a D r . Reşit G a l i p A n k a r a ' y a g i tmiş o l ­d u ğ u i ç in , A t a t ü r k t a r a f ı n d a n hâ f ı z lara r i y a s e t e t m e v a z i f e s i B o l u M e b û s u H a s a n C e m i l Çambel 'e (öl. 1967) v e r i l i r . 1 Do lmabahçe S a r a y ı n ı n a l t kat ındaki T ü r k T a r i h Tedk îk C e m i y e t i n e a i t o l a n odada t o p l a n a n d o k u z hâfız , Tekbirin lafızlarını Türkçeleştirmek iç in m e ş k e baş lar lar . B i r süre denemeler yapı ldıktan sonra , M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün y a n m a çıkıp T e k b i r ' i n h e m " A l l a h büyüktür! " , h e m de "Tanrı u l u d u r ! " şekl indeki i k i çev ir is in i de ik işer kez o k u r l a r . İkinci şekli t e r c i h eden M u s t a f a K e m a l Atatürk , hâf ız lara o gece b i r z i y a f e t v e r i r . A y a s o f y a C a m i i n d e k i K a d i r Gecesi i h t i f a l i n d e o k u n m a k üzere t e s b i t e d i l e n 'Türkçe T e k b i r ' m e t n i şu şekildedir:

1 1935de Yusuf Akçura'nın ölümü üzerine Türk Tarih Kurumu Başkanlığı da yapacak olan Bolu Mebûsu Hasan Cemil Çambel, V I I I . dönemin sonuna (1950'ye) kadar milletvekilliği yapmıştır. [Bkz. Kâzım Öztürk, Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 1920-1973, sh. 112, A n k a r a , 1973; F a h r i Çöker, Türk Tarih Kurumu: Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, sh. 254-255, Ankara , 1983]

88 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

Tanrı Uludur! Tanrı Uludur! Tanrı'dan başka Tanrı Yoktur.

Tanrı Uludur! Tanrı Uludur! Hamd O'na mahsustur.1

S u l t a n a h m e t ' t e k i m e r a s i m i n e r t e s i g ü n ü ( 3 0 O c a k 1 9 3 2 C u m a r t e s i ) bütün g a z e t e l e r i n başsay fa larmda , d ü n k ü m e r a s i m i n fotoğ­rafları y e r alır ve Kadir Gecesi iç in ş imdiden hazır l ık yapı ld ığ ı yazı l ır . B u g ü n h e r k e s i b i r sürpr iz b e k l e m e k t e d i r ; z i r a Hâf ız Rı fat ta ra f ından İstanbul F a t i h C a m i i n d e i l k Türkçe Ezan okunacakt ır :

Allah büyüktür! Allah büyüktür!

Tanrı 'dan başka tapacak yoktur!

Ben şahidim ki Tanrım büyüktür!

Nebi Muhammed Allah Rasûlü!

Ben şahidim ki o Hak 'tan geldi!

Ey dinleyenler! Geliniz namaza!

Ey işitenler! Koşunuz felaha!

Allah büyüktür! Allah büyüktür!

Tanrı 'dan başka tapacak yoktur!2

B u ezanı o k u y a n Hâfız Rıfat , i k i n d i namaz ın ı m ü t e a k i b aynı ca­m i d e Y u s u f S û r e s i n i n Türkçes in i de o k u r k e n , Hâf ız Y a ş a r , C i h a n g i r C a m i i n d e Türkçe Kur'an o k u m a y a d e v a m eder. B u d e n e m e l e r e r t e s i g ü n de sürer ve 3 1 O c a k 1932 Pazar günü. Anadolu Ajansı bütün gazete lere , 3

1 Tekbir ' in Arapça aslı şöyledir: Allahu Ekber, Allahu Ekber, lâ ilahe illallah! Allahu Ekber, Allahu Ekber ve li'llahi'l-hamd! 2 31 Ocak 1932 t a r i h l i V a k i t gazetesinin baş sayfasındaki manşet: "İlk Türkçe Ezan Dün O k u n d u . " Başsayfada, F a t i h C a m i i ' n i n minaresinde Hâfız Rıfat'ın ezan okurken çekilmiş b ir resmi vardır. M i l l i y e t gazetesinin 2 Şubat 1932 t a r i h l i nüshasında ise, İzmitli Bülbülîzâde F a r u k tarafından yapılmış olan farklı b i r Ezan çevirisi yayımlanmıştır: Allah büyüktür! Allah'tan başka ma'bûd yoktur! . Ben şahidim ki Allah büyüktür! Nebi Muhammed Allah resulü! Ey dinleyenler gelin namaza! Ey işitenler koşun felaha! Allah büyüktür! Allah büyüktür! ! Allah'tan başka mabudyoktur!

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n 89_

Şubat 1932 Ç a r ş a m b a g ü n ü n ü n akşamı (Kadir Gecesi) A y a s o f y a ' d a 25 hâ f ı zm Türkçe K u r ' a n okuyacaklar ını ve Türkçe t e k b i r l e r g e t i r e c e k l e r i n i d u y u r u r ve b u m e t i n e r t e s i gün bütün gazete lerde yayımlanır :

R a m a z a n günler inde İstanbul 'un b ü y ü k c a m i l e r i n d e o k u n a n Türkçe Kur'an bü tün h a l k tabakalar ında d e r i n tahassüs ler uyandırmışt ı r . B i l h a s s a geçen C u m a , şehr in k ıymet l i o n [ ! ] " hâf ız i ta ra f ından S u l t a n a h m e t C a m i i n d e y a p ı l a n T ü r k ç e m u k a b e l e y i d i n l e m e y e koşuşan ve b i r m a h ş e r i and ı ran o n -b i n i m ü t e c a v i z i n s a n küt l es in i b ü y ü k c a m i a l m a m ı ş t ı r . Türkiye Cumhuriyeti Diyanet İşleri Riyaseti, ha lk ın b u v i c ­danî h e y e c a n ve t e m a y ü l ü n ü t a t m i n iç in a z a m î derecede i t i n a göster i lmesini a lâkadar lara emretmişt i r . H e r sene o l ­duğu g i b i b u sene R a m a z a n ' d a da Ş u b a t ı n 4 'ncü P e r ş e m b e g ü n ü a k ş a m ı n a (!) t e sadüf eden K a d i r G e c e s i n d e A y a s o f y a C a m i i n d e Türkçe b ü y ü k dinî b i r i h t i f a l yapı lacakt ır . O gece saat 20 'den i t i b a r e n İstanbul 'un e n naml ı ve güzel ses l i h â -f ı z larmdan 25 güz ide zât , Türkçe K u r ' a n ve M e v l û t o k u y a ­c a k l a r ve Türkçe T e k b i r g e t i r e c e k l e r d i r . Yapılan tecrübeler,

Tekbirin ahenginde ve Türkçe sözlerindeki tesir ve füsunun

çok derin olduğunu göstermiştir. B u m u a z z a m i h t i f a l i h e r t a r a f a d i n l e t m e k için A y a s o f y a C a m i i n e r a d y o k o n u l m u ş ve h e r tür lü t e r t i b a t alınmıştır.

T a r i h l e r 1 Şubat 1932 P a z a r t e s i g ü n ü n ü gösterdikler inde, Başveki l İ smet İ n ö n ü i l e D a h i l i y e V e k i l i Ş ü k r ü K a y a d a A n k a r a ' d a n İs tanbul 'a g e l i r l e r . B u a r a d a K a d i r G e c e s i i ç in A y a s o f y a ' d a h a z ı r l ı k l a r a baş lanmış t ı r ve c a m i y e r a d y o v e r i c i l e r i yer leşt ir i l ip d e n e m e yay ın lar ı yapı lmaktadır . A y n ı gecen in akşamı saat 19.30'da B a l k a n Paktı delegas­y o n u o n u r u n a Do lmabahçe S a r a y ı n d a a l a t u r k a b i r k o n s e r hazır lanır ve de legasyona z i y a f e t v e r i l i r . C u m h u r r e i s i de, Başveki l de y e m e k t e hazır b u l u n u r l a r . K o n s e r h e y e t i i ç e r i s inde , Türkçe Kur'an o k u m a d e n e ­m e l e r i n d e görev a l a n hâfızlar d a vardır . N i t e k i m gecen in i l e r l e y e n saat ­l e r i n d e M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , hâf ız lar la K a d i r G e c e s i n d e Kur 'an ' ı nas ı l o k u m a l a r ı gerekt iğ i k o n u s u n d a b i r top lant ı y a p a r ve h e p s i n e

90 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

Fât iha S û r e s i n i t e k t e k o k u t t u k t a n sonra , k e n d i s i de b u s û r e y i ' h i t a b e '

tarz ında o k u r .

Son Pos ta g a z e t e s i n i n 2 Şubat 1932 Salı g ü n k ü nüshas ında şöyle b i r m a h y a ç iz imi y e r alır: " B i z Değiş i rsek Şeriat da Değiş i r ! " İ s tanbul M ü f t ü l ü ğ ü ise , r a s t g e l e h e r hâ f ı zm, önüne ge len c a m i d e Türkçe Kur'an

o k u m a s ı n a m â n i o l m a k iç in , hâf ız lara b i r e r v e s i k a dağıt ır ve K a d i r Gecesi Mevlid ve Türkçe Kur'an o k u y a c a k hâf ız larm b i r l i s t e s i yap ı larak b u n l a r şehr in bütün c a m i l e r i n e t a k s i m e d i l i r .

B e k l e n e n g ü n ge lmişt i r : 3 Şubat 1932 Çarşamba. B u , Hicr î 26 R a m a z a n 1350 t a r i h i n e tesadüf eden K a d i r G e c e s i n i n ihyâ edileceği g ü ­n ü n t a r i h i d i r . N i t e k i m b u günün akşamı Ayaso fya C a m i i n d e d o k u z hâfız taraf ından i h t i f a l e başlanır : Hâfız lar önce t o p l u c a üç kez t e k b i r g e t i r i r ­l e r . T e k b i r l e r d e n s o n r a M e v l i d ' e baş lanır ; s ırasıyla Hâfız Y a ş a r , Hâf ız S u l t a n s e l i m l i Rıza, Hâfız Z e k i , Hâfız F a h r i , Hâfız S a d e t t i n , Hâfız K e m a l , Hâfız N u r i , Hâfız Beşiktaş l ı Rıza ve Hâfız B u r h a n o k u r . H e r s û r e n i n t i l a v e t i n d e n s o n r a hâ f ı z lar t o p l u c a t e k b i r g e t i r i r l e r . H â f ı z Y a ş a r Tebâreke ' y i ; Hâf ız Z e k i F e t i h S û r e s i n d e n b i r b ö l ü m ü ; S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i Rıza El lez în (?) S û r e s i n i ; Hâfız K e m a l K a d i r S û r e s i n i ; Hâf ız N u r i H a ş r S û r e s i n i ; Hâf ı z F a h r i A y e t ' e l - K ü r s î ' y i ; Hâ f ı z S a d e t t i n M ü z z e m m i l S û r e s i n i önce A r a p ç a as l ın ı , s o n r a T ü r k ç e çev i r i s in i ( m a k a m s ı z o l a r a k , ' h i t a b e ' şekl inde) o k u r l a r . Sonra Beşiktaşl ı Rıza H a ¬M i m S û r e s i n i önce Arapça , sonra Türkçe o l a r a k m a k a m l a o k u r . B u sûre­n i n kıraat i b i t t iğ inde, Hâfız B u r h a n i l e diğer hâfızlar t e k b i r g e t i r i r l e r .

D u a k ısmında , Hacı Hâfız F a i k E f e n d i b i r d u a o k u r :

H a k Ce l l e ve A l â H a z r e t l e r i c ü m l e m i z i m u h a f a z a e y l i y e . Okuduklar ımız ın sevabını P e y g a m b e r i m i z e , eshâba , ervâha, S ü l e y m a n E f e n d i n i n r u h u n a vâsıl ey l i ye . B i l cümle şühedâ , a l e l h u s u s v a t a n u ğ r u n d a f eda -y ı c a n e d e n İs t ik lâ l ş e ­h i t l e r i n i n r u h u n a vasıl e y l i y e . A k r a b a ve taa l lukat ımızdan ve c e m i - i m ü ' m i n î n ve m ü ' m i n â t e r v â h m a , H ü k ü m e t - i C u m h u r i y e t i m i z e hayırlı se lâmet ve şân u şerefini âli ey l i ye , k u d r e t ve s a t v e t ve e m n u selâmetini m ü z d â d ey l iye .

S o n r a Hâfız Yaşar da b i r d u a o k u r :

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 9 1

Y â rabb î ! S a n a h a m d u ş ü k r a n o l s u n ! O k u n a n Kur 'an - ı K e r i m ' i d e r g â h ı n d a k a b u l eyle y â rabb î ! E c r u s e v a b ı n ı P e y g a m b e r i m i z r u h u n a h e d i y e e y l e d i k vâs ı l eyle y â rabbî ! M i l l e t hâkimiyet inin tecell igâhı o l a n Türkiye C u m h u r i y e t i n i dünya durdukça b e r k a r a r eyle yâ rabbî ! K a r a d a ve den i zde d ü ş m a n l a r a karşı m u z a f f e r eyle ve mukaddes vatanı düş­

mandan kurtaran Mustafa Kemal hazretlerini sıhhatte dâim

eyle yâ rabbî!1 S e v g i l i v a t a n ve m i l l e t i m i z i d a i m a m a n s û r ve m u z a f f e r eyle y â rabbî!

D u a l a r b i t t i k t e n s o n r a t o p l u c a t e k b i r g e t i r i l i r ve Hâfız B u r h a n b i r

Türkçe ilahî o k u r :

E l v e d a g i t t i m ü b a r e k R a m a z a n ,

N u r l a bu lmuştur âlem y e n i can ,

E l v e d a g i t t i m ü b a r e k R a m a z a n . . .

İ l a h î n i n o k u n m a s ı n d a n s o n r a g e t i r i l e n t e k b i r l e A y a s o f y a i h t i f a l i sona erer . R a d y o d a n yapı lan n a k l e n yayınla bütün dünyan ın i z l e m e i m ­kân ı bu lab i ld iğ i m e r a s i m i , D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a b i z z â t M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k dinlediği g i b i , çeşitli i l l e r i n m e r k e z l e r i n e yer leşt i r i len hoparlör ler vasıtasıyla h a l k da d i n l e r . N i t e k i m e r t e s i günkü gazete ler (4 Şubat 1932 Perşembe ) b u geceyi t ü m ayrıntı larıyla t a s v i r eder l e r , k i m i ­l e r i 30 .000 kişinin, k i m i l e r i de 40 .000 kişinin c a m i y e geldiğini y a z a r l a r . A y n ı gün , K a d ı k ö y O s m a n a ğ a C a m i i n d e i k i n d i n a m a z ı n ı m ü t e a k i b e n Hâfız Yaşar , Hâfız B u r h a n , Hâfız N u r i ve Hâfız A l i Rıza Türkçe Kur'an

o k u r l a r ve t i l a v e t a ra lar ında T ü r k ç e t e k b i r l e r g e t i r i r l e r : Ö n c e Hâf ız Y a ş a r M ü z z e m m i l S û r e s i n i ( m u h t e l i f m a k a m l a r d a ) ; Hâf ı z B u r h a n Z ü m e r S û r e s i n i n bazı kıs ımlarını ; Hâfız N u r i B a k a r a S û r e s i n i n son kı ­s ımlar ın ı ; Hâf ız A l i Rıza y i n e Z ü m e r S û r e s i n i n bazı k ı s ımlar ın ı h e m A r a p ç a ve h e m de T ü r k ç e o l a r a k o k u r l a r , h e r sûre o k u n d u k t a n s o n r a t o p l u c a Türkçe Tekbir g e t i r i r l e r .

Bu sırada yapılan duayı Mustafa Kemal Atatürk radyodan dinlemektedir.

92 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

B u a r a d a Y o z g a t , K a y s e r i , Z o n g u l d a k , Bal ıkes ir ve diğer bazı i l ­

l e r d e Türkçe Kur'an t i l a v e t i n e baş lanmışt ır . H e r h a n g i b i r s o r u n ç ı k m a ­

m a s ı üzer ine , İ s tanbul 'da b u l u n a n Başveki l İ smet İ n ö n ü i l e D a h i l i y e

V e k i l i Şükrü K a y a , 4 Şubat akşamı t r e n l e A n k a r a ' y a dönerler.

5 Ş u b a t 1932 t a r i h i n i öneml i k ı lan , sadece b u R a m a z a n ı n son C u m a s ı o lmas ı değildi k u ş k u s u z . B u g ü n , yak laş ık onbeş g ü n d ü r sür ­m e k t e o l a n ink i lâb teşebüs ler in in son ad ımı at ı lacak ve S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e sadece K u r ' a n a y e t l e r i n d e n müteşekki l i l k Türkçe Hutbe o k u ­nacakt ı . B u v a z i f e y e , s a r a y top lant ı lar ında ve b i l h a s s a A y a s o f y a gece­s i n d e T ü r k ç e Kur 'an ' ı hutbe tarzında o k u m a k l a t ebarüz e tmiş o l a n , Hâfız S a d e t t i n K a y n a k seçilmişti .

S a d e t t i n K a y n a k , Sü leymaniye C a m i i n d e i l k Türkçe Hutbeyi o k u r v e g e r e k h u t b e e s n a s ı n d a , gerek.se h u t b e ' d e n s o n r a S ü l e y m a n i y e C a m i i ' n i n m ü e z z i n m a h f i l i n d e t o p l a n m ı ş b u l u n a n d iğer hâ f ı z lar d a Türkçe t e k b i r l e r g e t i r e r e k m e r a s i m e katıl ırlar. Sâdett in K a y n a k ' m o k u ­duğu h u t b e n i n m e t n i şu şekildedir :

E y u l u l a r d a n u l u Tanrı ! S a n a h a m d e d e r i z . B ü t ü n â lemler i

y o k t a n v a r e d e n ve o n l a r a rızık v e r e n s e n s i n ! S a n a şükrede ­

r i z . B ü t ü n m a h l u k â t iç inde insanları e n m ü k e r r e m y a r a t a n

sens in !

[ E y u l u l a r d a n u l u Tanr ı ! ] E n şerefli k u l u n u , d o ğ r u l u ğ u n d a hiç şüphe etmediğ imiz büyük Kitabınla bize h a k P e y g a m b e r o l a r a k gönderdin .

[ E y u l u Tanr ı ! ] Ya ln ız sana t a p a r ve yalnız s e n d e n y a r d ı m i s t e r i z . [B i ze doğru y o l u gösteren b ü y ü k Kitab ' ı O gönderdi . U l u T a n r ı ' n ı n k u l u v e p e y g a m b e r i s e v g i l i m i z H z . M t t h a m m e d ' e şehadet eder iz . B i ze büyük K i t a b ı O d u y u r d u . ] E y u l u Tanrı ! B i z i i m a n d a n ayırma!

E y müs lümanlar ! U l u Tanrı b u y u r u y o r k i :

Bazı i n s a n l a r [ k i m s e l e r ] , " A l l a h ' a ve A h i r e t G ü n ü n e inandık , b i z [de] m ü ' m i n i z " d e r l e r . Böyle l ik le A l lah ' ı - ve m ü ' m i n l e r i

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n 93

a l d a t m a k i s t e r l e r . H a l b u k i o n l a r , ya ln ı z k e n d i l e r i n i a l ­d a t ı r l a r ve b ö y l e y a p t ı k l a r ı n ı d a a n l a m a z l a r . O n l a r a " D ü n y a y ı f esada v e r m e y i n i z " deni ldiği z a m a n , "Hay ı r ! B i z ı s lah e d i y o r u z [ e d i c i l e r i z ] " d e r l e r . H a l b u k i i f s a d e d e r l e r , lâ ­k i n a n l a m a z l a r . K e n d i l e r i n e " H e r k e s g i b i i m a n e d i n i z " d e ­ni ldiği z a m a n , - " B i z a p t a l l a r g i b i m i i n a n a c a ğ ı z ? " d e r l e r . H a l b u k i k e n d i l e r i aptaldırlar , b u n u b i l m e z l e r . [ B a k a r a : 8-9, 11-13]

A l l a h i l e yapt ık lar ı a h d i b o z a n l a r , A l lah ' ın b i r leş [ t i r ]meyi emrett iğ ini ayıranlar ve y e r y ü z ü n ü fesada v e r e n l e r h ü s r a n ­dadır lar [ B a k a r a : 2 7 ] . I s l a h e d i l e n y e r y ü z ü n ü i f s a d e t m e y i ­n i z [ A ' r a f : 5 6 ] . A l l a h i f s a d e d e n l e r i s evmez [ M â i d e : 6 4 ] . K e n d i n i z y a p m a d ı ğ ı n ı z i y i l i k l e r i b a ş k a l a r ı n a nas ı l t a v s i y e eders in i z ? Kitabı o k u y o r s u n u z , hiç d ü ş ü n m ü y o r m u s u n u z ? [ B a k a r a : 44]

E y i n s a n l a r ! Şeytan 'a uymay ın ı z . O s i z i n aç ık d ü ş m a n m ı z -dır. Size fenalığı ve namussuz luğu o e m r e d e r [öğret ir ] . A l l a h h a k k ı n d a b i lmediğ in iz i söy lemey i [s ize] o öğret ir [ B a k a r a : 168 -169 ] . Al lah ' ın K i t a b ı n ı o k u y a n l a r , n a m a z k ı lan lar [ ve ] i h s a n ett iğ imiz r ız ıktan g i z l i ve âşikâr s a d a k a v e r e n l e r , t ü ­k e n m e z b i r m a l a s a h i p o lacaklar ından e m i n o l a b i l i r l e r . A l l a h o n l a r a m ü k a f a t ı n ı v e r e c e k ve l ü t f u n u [ d a ] a r t ı racakt ı r . [Fâtır: 29-30]

— O t u r u l a c a k —

A y a k t a :

A l l a h ve m e l e k l e r i , P e y g a m b e r e salât ve s e l â m e d e r l e r . E y mü 'minler ! Siz de P e y g a m b e r e salât ve se lâm e d i n i z . [Ahzâb : 56 ]

— D u a —

U l u T a n r ı m ! H a k v e a d a l e t l e h a r e k e t e d e n l e r i s e n p a y i d â r

ey l e ! C u m h u r i y e t i m i z i [ C u m h u r i y e t h ü k ü m e t i n i ] ve T ü r k

94 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

m i l l e t i n i sen m u h a f a z a eyle! Türk o r d u s u n u h a v a d a , denizde

ve k a r a d a d a i m a m u z a f f e r eyle ! Toprak lar ımıza b o l b e r e k e t

i h s a n eyle! Mahsûlât ımız ı h e r tür lü a f e t l e r d e n s a k l a [âfattan

v i k â y e ey le ] ! M ü b a r e k şehit ler imize ve ö lü ler imize r a h m e t

eyle!

— H â t i m e —

A l l a h a d i ve i h s a n i l e e m r e d e r . Akraban ızdan , m u h t a ç o l a n ­l a r a m u a v e n e t i e m r e d e r . Fuhşu , kö tü lüğü [ inkârı ] ve h a k ­sızlığı n e h y [ m e n ] eder. A l l a h size n a s i h a t v e r i y o r u m u l u r k i [ b u n u can kulağıyla d i n l e r ve ] düşünürsünüz . [ N a h l : 90]

H u t b e y i müteak ib C u m a namaz ı kıl ınır ve n a m a z d a n s o n r a y i n e Türkçe t e k b i r l e r alınır. B u s ırada Hâfız S a d e t t i n kürsüye ç ıkar ve m a ­k a m l a değil , doğrudan doğruya hutbe tarz ında Türkçe b i r sûre o k u m a y a başlar. Türkçe Kur'an t i l a v e t i b i t i n c e , Türkçe Tekbir alınır ve b u t e k b i r i y i n e Türkçe b i r d u a t a k i p eder.

O g ü n ü n akşamı hâfızlara Do lmabahçe S a r a y ı n d a b i r i f t a r yemeğ i v e r e n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , h i z m e t l e r i n d e n ö türü k e n d i l e r i n i ayrı ayrı t e b r i k eder, o n l a r a K u r ' a n o k u t u r ve d a h a s o n r a hâfızların se ryaver -' i n odas ına götürülmeler in i söyler. G i t t i k l e r i odada h e r hâf ıza h i z m e t l e ­r i n e m u k a b i l 200 'er l i r a ( t o p l a m 1800 l i r a ) v e r i l i p hâfızlar o t o m o b i l l e ev­l e r i n e bırakıl ırlar.

E r t e s i g ü n (6 Ş u b a t 1 9 3 2 C u m a r t e s i ) h â f ı z l a r , İ s t a n b u l M ü f t ü l ü ğ ü n d e , M ü f t ü F e h m i E f e n d i n i n r i y a s e t i n d e b i r toplantı y a p ı p B a y r a m ' d a b ü t ü n c a m i l e r d e o k u n m a s ı takarrür e d e n Türkçe Tekbiri

meşkle meşgul o l u r l a r ve b u toplantıda, hâf ız lardan h e r b i r i n i n b a y r a m ­'da b i r c a m i d e müezz in ler in yan ında bulunmalar ı kararlaştırı l ır . 8 Şubat 1932 P a z a r t e s i g ü n ü R a m a z a n B a y r a m ı d ı r . D a h a önceden de kararlaşt ı ­rı ldığı g i b i İs tanbul c a m i l e r i n d e ve ü lkenin b irçok y e r i n d e B a y r a m n a ­maz ında h u t b e l e r ve t e k b i r l e r Türkçe o l a r a k okunmuştur .

B a y r a m ı n i l k akşamı , M u s t a f a K e m a l Atatürk , O r d u müfet t i ş le ­r i n i D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a d a v e t eder. F a h r e t t i n Paşa , İzzett in P a ş a ,

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 95

Şükrü Nâi l î Paşa 'n ın yanıs ıra D a h i l i y e V e k i l i Şükrü K a y a da oradadır . M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün e m r i y l e , Hâfız S a d e t t i n K a y n a k o gece C e m i l S a i d ' i n K u r ' a n çevir is inden derlediği a y e t l e r i O r d u Müfett iş ler inin h u z u ­r u n d a o k u r . B u n u n üzer ine ayağa kalkıp b i r e r k o n u ş m a y a p a n Paşalar , M u s t a f a K e m a l Atatürk 'e , diğer inkilabları d e s t e k l e d i k l e r i g i b i , b u i n k i -lâbı da d e s t e k l e y e c e k l e r i s ö z ü n ü v e r i r l e r . Böy le l ik le Derv i ş P a ş a n ı n k a b r i baş ında i l k Türkçe M e r s i y e n i n okunmasıy la baş layan ve s ırasıyla Türkçe Kur'an, Türkçe Ezan, Türkçe Tekbir ve Türkçe Hutbe o k u m a de­n e m e l e r i y l e d e v a m eden r e f o r m l a r n i h a y e t t a m a m l a n m ı ş o l u r .

İmdi , bütün b u o lup b i t e n l e r i n arkasındaki t e o r i k çerçevenin d a h a i y i anlaşı labilmesi için, i k i s i ink i lâbm i l k günlerinde, b i r i de kısa b i r süre s o n r a k a l e m e a l ınmış o l a n üç m e t i n n a k l e d e c e k ve böy lece dinî r e ­formların k e n d i s i n d e n m ü l h e m olduğu asıl kaynağa işaret e t m e k imkânı bulacağız :

• Türk inkilâbı i b a d e t i Türkçe 'ye çev irmekle hiçbir şey y a p ­m a d ı y s a , halkı tapt ıkları A l l a h i l e karşı karş ıya g e t i r m e k , o r t a d a n çetrefil d i l l i yalancı tercümanları ka ld ı rmak iyiliğini y a p m ı ş t ı r . (...) Hr i s t i yan l ık Kitab- ı M u k a d d e s i n i n g e r e k İngi l izce 'ye , g e r e k A l m a n c a ' y a tercümesi o m i l l e t l e r i n i r f a n ve l i s a n t a r i h l e r i n d e de b i r e r yenileşme, millîleşme d e v r i n i n baş langıc ı o lmuş , öz d i l i n varl ığını duymas ı , gös termes i h â ­d i s e s i n i uyandırmışt ı . U z u n z a m a n varl ıklarını ve b ü y ü c e k şerâit farklarıyla b e r a b e r , ha lk ın v i cdan ında o k a d a r d e r i n b i r t e s i r i o l a n K u r ' a n ' m özdile çevr i lmesi , c e m a a t l e r e ö z d ü i l e h i t a b e t m e s i , h u s u s i y l e o lduğu g i b i g ö r ü n m e s i , acaba b izde de g e r e k d i l ce , g e r e k dinî te lâkkice p e k d i k k a t e değer b i r e r hayırl ı hâdise d o ğ u r m a y a c a k mıdır? B i z b u suâle b ü ­y ü k b i r k a n a a t l e Evet! d iye cevap v e r i y o r u z . 1

• Ortaçağ 'da A v r u p a ' d a b ü y ü k b i r dinî ihtilâl o lmuştu : İncil , L a t i n c e ' d e n bazı m i l l e t l e r i n h e r g ü n k ü d i l i n e [ h a l k d i l i n e ] t e r cüme edilmişti . T a b i i b u h a l karş ıs ında, İncil ' i o k u y a n l a -

A l i Rıza Seyfı, Gazi ve İnkılâp, sh. 62-63, İstanbul, 1933

96 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

r ın sayıs ı artt ı . B u m ü h i m değ iş ik l ik , R u h b a n S ı n ı f ı n ı n iç inde v u k û b u l a n b i r h iz ip leşmeden s o n r a yapı lmışt ı . İleri f i k i r l i bazı p a p a z l a r , halkın İncil 'i o k u y a b i l m e l e r i n i ve t e f s i r e d e b i l m e i m k â n ı n a s a h i p o lmas ına taraftardı . H a l k için k a ­palı v e y a er iş i lmez b i r h a l d e o l a n İncil ' in, yabanc ı b i r d i l d e kalması ve mânâs ına u l a ş m a k için papazlar ın t e f s i r i n e m u h ­taç bu lunmas ı b e k l e n e m e z d i . M a r t i n L u t h e r ve arkadaşlar ı , İnci l ' in h a l k a k a d a r i n m e s i iç in çok uğraşmış lard ı . Kitab- ı M u k a d d e s ' i t e r c ü m e e t m e k l e g i r d i k l e r i t e h l i k e y i b i l i y o r u z ; f a k a t b u n u , b i l e r e k yap ıyor lard ı ve b u g ü n b u c e s a r e t l e r i n i t a k d i r e d i y o r u z . Cesare t b a h s i n d e şurasını söy lemek g e r e k i r k i b u n u t a k d i r e d e b i l m e k için İs lâm Dünyas ı 'nda b i r m ü d d e t y a ş a m a k , e s k i âdet ler in k u v v e t i n i y a k ı n d a n g ö r m e k l â z ı m ­dır. İşte o z a m a n , G a z i n i n Kur 'an ' ı t e r c ü m e e t t i r m e k l e g i ­riştiği ' t e h l i k e l i t e şebbüs ' lâyıkıyla m e y d a n a ç ıkar. Mustafa

Kemal, sayısız mücadeleleri boyunca bunun kadar tehlikeli­

sine girişmemişti. H a l b u k i b u n d a da m u v a f f a k o l d u ! 1

• Redslob , Prensipe des Nationalites'inde d i y o r k i : " M i l l e t l e r k e n d i l e r i n i b u l u r l a r k e n diî ' in prestişi a r t a r , k e n d i şahs iye t ­l e r i n i b u s u r e t l e göstermeyi a r a r l a r ; mill î ruhlar ını b u l u n c a , d i l l e r i n i de k e ş f e d e r l e r . B u n u n i ç in D a n t e , S e r v a n t e s , Şekispir v a t a n l a r m u c i d i d i r l e r . R e f o r m z a m a n ı n d a h a l k d i l i , ruh lar ın hayat ında d e r i n kökler s a l a r . B u s u r e t l e mil l î d i l , y e n i d e n ele geçen i m a n ı n d i l i o l u r . K i l i s e g i b i E v r e n s e l o l a n L a t i n c e , y e r i n i mil l î d i l ' e b ırakır . Re formac ı lar h a l k a k e n d i d i l i y l e h i t a p e d e r l e r , h a l k [ d a ] k e n d i d i l i y l e söy ler . B u

İncil'in millîleştirilmesidir. Lüter de böyle yaptı" . Atatürk de

böyle yaptı ve Kur'an Türkçe oldu.2

1 Amerika'nın Türkiye Sefiri Charles H. Sherrill , Türkçe Kur'an, Mustafa Kemal ve Martin Luther, 1934; [bkz. Bölüm I I I , Metin X V I I I ] 2 Mahmut E s a t Bozkurt, Atatürk İhtilâli, sh. 313-314, İstanbul, 1940

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 9J7_

G e r ç e k t e n de Z i y a G ö k a l p ' i n Dinî Türkçülük, İ smai l H a k k ı B a l t a c ı o ğ l u ' n u n İslâm'ı Türkleştirmek, D r . Reş i t G a l i p ' i n ise Millî

Müslümanlık ş e k l i n d e i f a d e e t m e y e ç a l ı ş t ı k l a r ı , " İ b a d e t l e r i Türkçe leş t i rme P r o j e s i " b u s a f h a y l a b i r l i k t e z i r v e s i n e ulaştı ve b i r m â ­n â d a Z i y a Göka lp ' in , Vatan ş i ir inin mısrâ lar ında d i l e get irdiği düş ler — h i ç değilse kısa b i r süre i ç in— gerçek o l d u .

V I I . " B i r Ü l k e k i C a m i i n d e Türkçe Ezan O k u n u r "

1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k m e v k i i n e k o n u l a n İbadetleri Türkçeleştirme

Projesi, pek t a b i i d i r k i b u k a d a r kısa b i r z a m a n d i l i m i n d e gerçekleşt ir i ­l e n teşebbüsler le sınırlı k a l m a y a c a k , h e m e n a k a b i n d e , b u p r o j e y l e bağ ­lantılı b i r b i ç imde y e n i ve farklı p r o j e l e r de devreye sokulacakt ı . Ç ü n k ü C u m h u r i y e t yönet ic i ler i , sadece e s k i y e a i t k u r u m l a r ı t a s f i y e e t m e k l e ka lmıyor , aynı z a m a n d a ink i lâb larm kökleşmes in i , yer leşmes in i sağ la ­y a c a k diğer t e d b i r l e r e de başvurmayı e l zem addediyor lardı . N i t e k i m b u y ö n d e (tekkelerin yerine) i k a m e e d i l e n k u r u m l a r d a n b i r i de R a m a z a n B a y r a m ı n ı n üzer inden henüz i k i h a f t a b i l e ge çmeden (19 Şubat 1932'de) k u r u l a n ve b i rgün T ü r k ' ü n çağdaş m â b e d i hâ l ine ge leceğ i d ü ş ü n ü l e n Halkevleri'dir.1

İlk bakışta b i r b i r i y l e alâkasız g i b i görünen b u ve b e n z e r i t eşebbüs ­l e r aras ında , sadece k r o n o l o j i k b a k ı m d a n b i r yakın l ık b u l u n d u ğ u düşü­nülmemel id i r . Ç ü n k ü b i r b i r i n i i z l e y e n b u adımlar , m ü ş t e r e k b i r gayeye h i z m e t amac ıy la at ı lmış ; başka b i r deyişle , h e r f a a l i y e t t e k t e k aynı s i ­yasî i r a d e taraf ından planlanıp yürür lüğe sokulmuştur . N i t e k i m h e m b u m ü n a s e b e t l e r i n s ık ı l ık d e r e c e s i n i , h e m de d a h a k u r u l u ş y ı l l a r ı n d a Halkevlerine a t f e d i l e n ö n e m ve değer in ne o lduğunu g ö r m e k için, o dö-

1 Halkevleri i l k olarak 19 Şubat 1932'de 14 vi layet merkezinde, i k i n c i merhalede 24 Haz i ran 1932'de 20 merkezde açılmış, daha sonra birçok vi layet ve kasabada bun lara yen i ler i eklenmiştir. 1950'ye kadar hizmete açılan H a l k e v i sayısı 474, Halkodası sayısı ise 4306'dır. Halkev ler i ; 8 Ağustos 1951 t a r i h ve 5830 sayılı k a n u n ile kapatılmıştır. [Bkz. Sami N . Özerdim, Atatürk Devrimi Kronolojisi, sh. 86, İstanbul, 1966; Muzaffer Gökman, 50 Yılın Tutanağı 1923-1973, sh. 67, İstanbul, 1973; U t k a n Kocatürk, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938, sh. 531, Ankara , 1983]

98 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

n e m i n tan ık lar ından b i r i n i n , A h m e d H a m d i Başar ın (öl. 1971) y a p m ı ş

o lduğu şu değer lendirme üzer inde d ü ş ü n m e k lâzımdır :

(...) B i z d e d i n i c e m i y e t i n dışına a t m a k değil , b i l a k i s ink i lâp-l a r m e m r i n e v e r e r e k y a ş a t m a k lâzımdır . Camileri yıkıp, ter-

kealip onların yerine Halkevleri yapmak suretiyle maksadı­

mızda aslâ muvaffak olamayacağız. H e r z a m a n c a m i d e t o p ­l a n a n h a l k a o r a d a n s e s i m i z i d u y u r m a k ; ora lar ın ı modern

halkevleri h a l i n e k o y m a k : d i n sınıfını o r t a d a n k a l d ı r m a k , h e r k e s i d i n ve d ü n y a n â m ı n a k o n u ş t u r m a k m ü m k ü n d ü r . İs lâmlık b u bak ımdan en m o d e r n , en i l e r i b i r d i n d i r .

Der in b i r heyecanla anlattığım bu bahisleri Reşit Gal ip ' in aynı he­yecanla dinlediğini, sözleriyle beni tasdik ve teyid ettiğini hatırlar­ken, merhumun aziz hâtırasını rahmetle anıyorum. 1

H a l k e v l e r i n i n k u r u l u ş u n d a n b i r m ü d d e t s o n r a , ayn ı y ı l ı n T e m m u z u n d a b i r başka ad ım d a h a atı lmış ; M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n e m r i y l e ve Türk Tarih Tezini tan ı tmak amacıy la A n k a r a H a l k e v i b i n a ­s ında Birinci Türk Tarih Kongresi toplanmışt ı . O n gün süren K o n g r e y e 198 l i s e ve o r t o k u l m u a l l i m i , 18 D â r u l f ü n u n m e n s u b u ve y i n e çoğu M e c l i s üyesi o l a n 25 T ü r k T a r i h T e d k i k C e m i y e t i üyesi katı lmış ve 1932 Ramazanı 'ndaki Do lmabahçe Sarayı toplantı larına r i y a s e t eden D r . Reş i t G a l i p i l e H a s a n C e m i l Çambel ' in a k t i f r o l aldıkları b u K o n g r e de, g e r e k tebl iğc i , gerekse m ü z a k e r e c i s ı fat ıyla A f e t İnan , S a m i h R i f a t , Y u s u f A k ç u r a , F u a t K ö p r ü l ü , S a d r i M a k s u d i A r s a l , Z e k i V e l i d i T o g a n g i b i i s i m l e r de hazır bu lunmuş lard ı . 2

C u m h u r i y e t y ö n e t i c i l e r i n i n t a r i h ' i n a s ı l y o r u m l a d ı k l a r ı n ı , C u m h u r i y e t için g e r e k l i o l a n y e n i t a r i h b i l i n c i n i nası l o luşturduklar ın ı

1 Ahmed H a m d i Başar, Atatürkle Üç Ay ve 1930'dan Sonra Türkiye, sh. 5 1 , İstanbul, 1945 2 B u Kongre'de sunulan tebliğ ve müzâkere m e t i n l e r i aynı yıl yayımlanmıştır: Birinci Türk Tarih Kongresi: Kongrenin Zabıtları, Konferanslar, Münakaşalar (1932), İstanbul, 1932. B u kongrede ele a lman mevzûların genel tasvir ve t a h l i l i için bkz. Büşra Ersanlı Behar, İktidar ve Tarih: Türkiye'de 'Resmî tarih' Tezinin Oluşumu (1929-1937), İstanbul, 1992

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 99

ayrıntı l ı b i r b i ç imde gözler ö n ü n e s e r e n b u K o n g r e ' d e t e m e l l e n d i r i l e n Türk Tarih Tezi, esasen D r . Reş i t G a l i p ' i n hazır ladığ ı Müslümanlık:

Türk'ün Millî Dini Teziyle yak ından alâkalıdır ve d a h a d a önemlis i b u alâka i h m a l edildiği t a k d i r d e , C u m h u r i y e t i n ne d in ' e , ne de t a r i h e nasıl baktığını k a v r a m a k m ü m k ü n değildir. Ç ü n k ü sırf b u a lâka s e b e b i y l e d i r k i T ü r k T a r i h K o n g r e s i n i n b i t t iğ i g ü n ü n a k ş a m ı M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k tara f ından , " D i l iş lerini de d ü ş ü n m e k lâz ımdır " d e n i l e c e k ve e r t e s i gün (12 T e m m u z 1932'de) Türk Dili Tedkik Cemiyeti kurulacaktır .

1935'de Türk Dil Kurumu adını a l a n b u C e m i y e t i n kuruluş amacı , t ıpkı d iğer ler inde o lduğu g i b i , C u m h u r i y e t i n i d e o l o j i k inşâsını gerçek ­leşt irmek ve k u r u m l a r y o l u y l a b u inşâyı kökleştirip iy i ce yerleşt irmektir . N i t e k i m Türk Dili Tedkik Cemiyeti k u r u l d u k t a n kısa b i r süre s o n r a (26 Eylül -5 E k i m 1932 t a r i h l e r i aras ında) , y i n e M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n d i r e k t i f l e r i y l e D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a Türk Dili Birinci Kurultayı

top lanmış ve böylel ikle C u m h u r i y e t ideologları , sadece d i n ' i n ve t a r i h ' i n s ınır larını değil , d i l ' i n s ınır larını da b e l i r l e m e k y ö n ü n d e k i i r a d e l e r i n i o r t a y a k o y m u ş l a r d ı . 1 B i n a e n a l e y h S a m i h R i f a t ' i n (öl . 1932) a şağ ıda nakledeceğimiz sözleri , b u i r a d e n i n t a b i i b i r i f ades i o l a r a k anlaşı lmalı ve C u m h u r i y e t ideologlarının sadece d i n ' i n değil, t a r i h i n ve d i l i n inşâsında d a k o y u b i r s iyasî p r a g m a t i z m i önce led ik ler i h içb ir s u r e t t e g ö z d e n kaçır ı lmamalıdır :

H a n ı m l a r , e f e n d i l e r ! Şeriaft] v a d i s i n i n y ı ld ır ımlar ı ö n ü n d e i s t i k b a l i n bugünleriyim uğraşan ve o n l a r a b ü t ü n h a y a t ı n f e v k i n d e k ıymet v e r e n b i r inkilâb a z m i içindi- her fikrin, her

tasarrufun en geniş ve şümullü rabıtalarıyla birbirine bağlı

bir küll teşkil ettiğini ve milliyet şuurunun insanlıkla muasır

bir tarihten bugüne kadar her türlü tafsilatıyla ihata edildi­

ğini, biz, Büyük Gazi'nin birer birer meydana çıkan yüksek

teşebbüsleriyle öğrendik. Bu da 'tarih'in bir hareket noktası

idi; 'lisan' ikinci merhale, üstünde duruyordu. M i l l e t i n öz -

1 B u Kuru l tay 'da sunulan tebliğ ve müzâkere met in le r i de diğeri g ibi kısa b i r süre içinde yayımlanmıştır: Birinci Türk Dili Kurultayı: Tezler-Müzâkere Zabıtları, İstanbul, 1933

100 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

benl iğ in i b u l d u ğ u n a ş iddet le k a n i o lduğu d a h a d ü n k ü b i r

d e v i r d e b u esasların az çok nâkıs kavranı ld ığmı s a m i m i y e t l e

i t i r a f e d e l i m ; ve herşeyi o lduğu g i b i g ö r m e y e m u v a f f a k o l a ­

b i l m e k iç in d i y e l i m k i : yan ı ld ığ ımız n o k t a l a r , hiç o l m a z s a

yanı lmadık lar ımızdan o k a d a r e k s i k deği ld i . 1

Hâsı l ı , b ü t ü n b u ge l i şmeler le b i r l i k t e , 1932 yı l ı , C u m h u r i y e t ' i n d i n e , t a r i h e ve d i l e yöne l ik resmî g ö r ü ş ü n ü n f i i l e n inşâ edi ldiği b i r yıl o lmuş ve b u k o n u d a o ldukça cesur adımlar at ı lmışt ı . 2 N i t e k i m R a m a z a n ay ındaki İbadetleri Türkçeleştirme t eşebbüs ler in in son b u l m a s ı n ı n a r ­d ından Birinci Türk Tarih Kongresi d ü z e n l e n m i ş ; E v k a f M ü d ü r i y e t i , T ü r k D i l i T e d k i k C e m i y e t i n i n k u r u l u ş u n d a n b i r h a f t a s o n r a (18 T e m m u z 1932'de) bü tün müftü lüklere Türkçe Ezan iç in haz ı r lanmalar ı tâ l imatını verd iğ inde , D i y a n e t İşleri Reisliği E z a n ı n y e n i şekl ini çoktan t e s b i t etmişti b i l e .

Tanrı uludur! Tanrı uludur!

Şüphesiz bilirim bildiririm Tanrıdan başka yoktur tapacak!

1 Türk Dili Tedkik Cemiyeti Reisi Samih Rifat Bey'in Açma Nutku, " B i r i n c i Türk D i l i Kurultayı: Tezler-Müzâkere Zabıtları" içerisinde, sh. 3, İstanbul, 1933. Samih Rifat hakkında bkz. Sadettin Nüzhet, Samih Rifat: Hayatı ve Eserleri, İstanbul, tsz. 2 Dinî inkilâpların o tarihlerde ülke dışında nasıl değerlendirildiğine ilişkin b i r misâl olmak üzere, 16 Kasım 1932 günü Kra l iye t Orta Asya Derneğinde ver i len Türkiye'de Cumhuriyetin Dokuz Yılı başlıklı b i r konferanstan sonra söz a lan Londra Cami i İmamının şu sözlerine bakılabilir: "Mustafa Kemal'e büyük b i r general ve büyük b i r yönetici olarak samimi b i r hayranlık duyuyor, ama el sür­memesi gereken bazı şeylere karışmasına da esef ediyorum. Kur'an-ı Kerimin Türkçe çevirisini Arapça aslının yerine geçirmekle büyük bir yanlış yaptı. K u r ' a n -ı K e r i m ' i tercüme etmek yanlış değildir, Hindistan 'da ve başka yerlerde çeşitli Doğu di l ler ine yapılmış çevirileri vardır; fakat İslâm dünyasının her zaman ıs­rar la istediği tek şey, çevirinin m u t l a k Arapça asılla b i r l i k t e olmasıdır." (Sir. A. Telford Waugh, Nine Years of Republic in Tıırkey, "Journal of the Royal Central Asiatic Society", XX, sh. 66, Ocak 1933; Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti'nin Tek-Parti Yönetiminin Kurulması 1923-1931, A n k a r a , 1981'den]. Mete Tuncay'ın, Londra İmamının sözlerini aktarırken yaptığı değerlendirme, m a k ­sadın anlaşıl(a)madığmı göstermektedir.

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 1 0 1

Şüphesiz bilirim bildiririm Tanrının elçisidir Muhammedi

Haydi namaza, haydi felaha!

Namaz uykudan hayırlıdır. (Yalnız s a b a h namazlar ında)

Tanrı uludur! Tanrıdan başka yoktur tapacak!1

Türkçe E z a n ı n bestes i için bazı sanatkâr lar görevlendir i l ip beste o lanca g a y r e t l e m e ş k e d i l m e s i n e rağmen , h a t t a birçok i m a m ve m ü e z z i n Türkçe Ezan o k u m a k u r s u n d a n m e z u n edi ldiği h a l d e , haz ı r l ık lar 29 A r a l ı k 1932 ( 1 R a m a z a n 1351) t a r i h i n e k a d a r ye t i ş emed iğ i iç in , b u R a m a z a n ayında Türkçe Ezanın t ü m c a m i l e r d e okunmas ı m ü m k ü n o l a ­mamışt ı r . B u sebeple, aşağıda y e r a l a n gazete h a b e r i , esas i t i b a r i y l e b i r müba lağa i fade e t m e k t e d i r :

B u g ü n R a m a z a n ı n b i r i n c i günüdür . R a m a z a n iç in yap ı lan bütün hazır l ıklar ikmâl edi lmiştir ve bu hazırlığın en müte-

bâriz hususiyeti ezan ve mukabelelerin her camide Türkçe

okunacak olmasıdır. İlk t e r a v i h namaz ı dün gece şehr in b ü ­y ü k c a m i l e r i n d e kalabal ık b i r c e m a a t tara f ından eda e d i l ­mişt ir . Müf tü lükçe Türkçe Vaaz v e r m e y e m e z u n o l a n d e r -s iâm e f e n d i l e r i n b i r l i s t e s i E v k a f M ü d ü r l ü ğ ü n e ver i lmişt ir . V a a z v e r i l e c e k ve m u k a b e l e o k u n a c a k c a m i l e r d e n başlıcaları ş u n l a r d ı r : F a t i h , B a y e z i t , A y a s o f y a , Y e r a l t ı , B e ş i k t a ş , S inanpaşa , Do lmabahçe , A t i k a l i , Hırka- i Şerif, A r a p C a m i i , D a m a t İ b r a h i m P a ş a , M e r c a n , S e l ç u k , T ü r k a l i , S u l t a n a h m e t , E y ü p , Kıl ıç A l i Paşa , S u l t a n s e l i m , Ü s k ü d a r C e d i t V a l d e [Vâl ide- i C e d i d ] , Or taköy M e c i d i y e , Ş e h z â d e , Hek imoğ lu A l i Paşa, Nûrosmaniye c a m i i l e r i . (...)

Ezan bugünden itibaren büyük camilerimizin hepsinde

Türkçe okunacaktır. Müezzinlerin yaptıkları ses tecrübeleri,

muvaffakiyetli neticeler vermiştir.2

1 Gotthard Jâschke, Yeni Türkiye'de İslâmlık, sh. 45, İstanbul, 1972 2 M i l l i y e t , 29 Aralık 1932 Perşembe. "Mâruf hâfızlar tarafından müezzinlere öğ­re t i l en Ezan ve Kâmet tedr i s i n ihayet bulmuştur." ( M i l l i y e t , 30 Aralık 1932

102 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

1933 Ramazan ı b u t e m e n n i l e r l e baş lamış ve b u t e m e n n i l e r kısmen

gerçek leşmiş , a n c a k b ü t ü n ü lkede , h a t t a b i r şehr in b ü t ü n c a m i l e r i n d e Türkçe Ezan aynı a n d a okunamamış t ı r . B i r önceki y ı lda yapı ld ığ ı g i b i , 1933 R a m a z a n ı n d a da (23 Ocak 1933 P a z a r t e s i akşamı ) K a d i r Gecesi m ü n a s e b e t i y l e A y a s o f y a C a m i i n d e b ü y ü k b i r i h t i f a l düzen lenmiş , y a ­bancı ülkeler in konsolosları ve eşleri için c a m i d e yer ayrı larak onların d a m e r a s i m i i z l e m e l e r i sağ lanmışt ı r . 1 N i t e k i m A m e r i k a Bir leşik D e v l e t l e r i S e f i r i C h a r l e s H . S h e r r i l l , b u m e r a s i m i a i l e s i y l e i z l e y e n yabanc ı la rdan b i r i d i r ve k e n d i s i b u geceyle i l g i l i i z l e n i m l e r i n i şu şeki lde d i l e ge t i rmiş ­t i r :

( U z u n z a m a n İstanbul Müzesi M ü d ü r ü ) H a l i l Bey taraf ından b e n i m ve eş imin A y a s o f y a ' d a k i b ü y ü k n a m a z d a b u l u n m a y a davet edilişimizi b u r a d a anmal ıy ım! O, s e v i m l i eşi ve E v k â f M ü d ü r ü , n a m a z ve d u a l a r m ü d d e t i n c e b e n i m l e b i r l i k t e kaldı lar ve pek e n t e r e s a n izahâtlar v e r d i l e r . (...)

D i y e b i l i r i m k i 23 Ocak 1933 akşamı A y a s o f y a ' d a g ö r d ü ğ ü m

ve hissettt iğ im i m a n s a m i m i y e t i n i hiçbir h r i s t i y a n âyininde

d u y m a d ı m . B u İs lâm kalabal ığını h a r e k e t e g e t i r m e k için ne

b i r h a t i b , ne b i r m ü z i k vard ı . B ü t ü n i ç t imaî s ını f lar m e v -

Cuma). "Ramazan ayından i t ibaren Sivas'ta Türkçe Ezan okunmaya başlamıştır. Şimdi artık her camide Türkçe Ezan işitiliyor. 40 kadar müezzin, ezanı Lise Mûsikî M u a l l i m i Muzaffer Bey'in riyaseti altında toplanarak ta l imler ine devam etmişler ve b i r ay zarfında çok k u v v e t l i olarak bestelemeye muvaffak olmuşlar­dır. Va l i Süleyman Bey'in huzurunda her müezzin ayrı ayrı okumuşlar ve V a l i Bey okunuş tarzından çok memnun olmuşlardır.*' (Mi l l iyet , 1 Ocak 1933 Pazar) 1 "Ayasofya'da her sene m u t a d olduğu veçhile dün akşam da dinî âyin yapılmış, şehrin en güzel sesli müezzinleri tarafından mevlût okunmuştur. Camide, hava­nın kış olmasına rağmen çok kesif b i r kalabalık hâsıl olmuştur. B u izdihamı ev­velden t a h m i n eden Eminönü Merkez M e m u r u H u l u s i Bey'le E v k a f M a s r a f Müdürü Sait Bey, gündüzden ter t iba t almışlar, Masra f memurları tarafından kadınlara, erkeklere ve ecnebilerle süfera ve konsoloslara tahsis edilen yerler po­l is lere gösterilmiş, Merkez M e m u r u ' n a bu y e r l e r i n b i r de planı verilmiştir. Gündüz saat iki 'den i t ibaren 150 resmî polis tavzi f edilmiştir. (Mi l l iye t , 24 Şubat 1933 Sah)

)

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 103

c u t t u ; kadın lar aşağıda yanlar ı d o l d u r u y o r d u ; o r t a d a e r k e k ­l e r sıkı sıralar [ s a f l a r ] h a l i n d e (yüz sıra vardı ) ve h e r s ırada d o k s a n a r kişi o m u z o m u z a vermiş diz çöküyor , kalkıyor , diz ç ö k ü p secdeye var ıyor , y a n m d a k i n d e n b î -haber T a n r ı i l e karşı karşıya g e l m e n i n huşûu içindeydi .

T ü r k m i l l e t i n i n r u h u n u an lamanın y e r i ve zamanıydı . Sade ve imanl ı Türk 'ü böyle b i r şerâitte g ö r d ü k t e n s o n r a , T ü r k m i l l e t i n i i y i c e a n l a m a k ve M u s t a f a K e m a l g i b i , T ü r k i y e C u m h u r i y e t i n i n k u r u c u s u ve i l k R e i s i c u m h u r u n u doğuran b u tabiatı ö l çmek m ü m k ü n o l u r . M u h a k k a k k i T ü r k m i l l e t i b i z A m e r i k a l ı l a r k a d a r d indard ı r , b e l k i de h a t t a b i z d e n f a z l a . . . 1

B u a r a d a b e k l e n m e y e n b i r g e l i ş m e o r t a y a ç ıkmış ve R a m a z a n B a y r a m ı n d a n birkaç gün sonra ( 1 Şubat 1933'de), B u r s a ' d a Türkçe Ezan

u y g u l a m a s ı n a karşı ç ıkan b i r g r u p , h e r y e r d e ( m s l . İstanbul g i b i b ü y ü k şehirlerde) Türkçe Ezan o k u n m u y o r o luşunu emsâl göstererek U l u C a m i i ö n ü n d e n ü m a y i ş y a p m ı ş ve b a ş k a y e r l e r d e Arapça o k u n d u ğ u h a l d e , E z a n ı n B u r s a ' d a Türkçe o k u n m a s ı n ı p r o t e s t o e tmiş le rd i r . P r o t e s t o s ırasında c e m a a t t e n i k i kişinin Ezan ve Kameti A r a p ç a okumalar ına b i r po l i s m e m u r u n u n m ü d a h a l e e t m e s i üzer ine , " B u n e d i r y a h u ? Y a h u d i l e r h a v r a l a r ı n d a , H r i s t i y a n l a r k i l i s e l e r i n d e se rbes t çe ây in y a p a r l a r k e n n e d e n b i z i böy le k a n u n s u z t a z y i k e d i y o r l a r ? G i d i p d e r d i m i z i anlata l ım!" d i y e t e p k i g ö s t e r i l m i ş , a r d ı n d a n d a t o p l u c a E v k a f M ü d ü r l ü ğ ü n e gidilmiştir . A n a d o l u Ajansı aracılığıyla gazetelere b i l d i r i l e n 5 Şubat 1933 t a r i h l i i l k resmî tebliğde b u h â d i s e n i n k e y f i y e t i n d e n ş ö y l e söz e d i l m e k t e d i r :

( A . A . ) B u r s a ' d a 1 Ş u b a t t a Türkçe Ezan ve Kamet sebebiyle hâdis o l a n v a k ' a şöyle cereyan etmiştir : Şubat ın b i r i n c i günü ö ğ l e d e n s o n r a H o c a Y a h y a oğlu K a z a n l ı T a t a r İ b r a h i m , İ s l â m oğ lu e lektr ikç i S e 3 r f e t t i n , M e h m e t oğ lu k u y u m c u Şahin , k a s a p Hâfız M u s t a f a , Y u s u f Çavuş oğlu Köy İ m a m ı

1 Bkz. Bölüm I I I , M e t i n X V I I I

104 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

Hâfız M u s t a f a , M e h m e t oğlu Hâfız A l i ' , M e h m e t oğlu k i l i m c i S a l i h , K a y a p a K ö y ü n d e n Ömer , Ö m e r oğlu K a y a A l i , H a s a n oğ lu M u s t a f a H i l m i , A z i z oğ lu A l i , M u s t a f a oğ lu H a l i l , A b d ü l m ü ' m i n oğlu Abdülkadir ' in teşvikiyle 30 k a d a r şahs ın c a m i y e muttas ı l E v k a f M ü d ü r l ü ğ ü ' n e m ü r a c a a t l a Ezan ve Kâmet'in İstanbul ve diğer t a r a f l a r d a o lduğu g i b i B u r s a ' d a A r a p ç a okunmas ın ı gürül tü lü b i r s u r e t t e t a l e p etmiş lerdir . E v k a f M ü d ü r ü f n ü n ] , " D i y a n e t İşleri R i y a s e t i n i n ve E v k a f U m u m M ü d ü r l ü ğ ü n ü n e m i r l e r i n i b o z m a k ikt idar ına m â l i k o lmadığ ı " y o l u n d a k i cevabı üzer ine , arkalar ına topladıklar ı b i r c e m m i g a f i r l e h ü k ü m e t d a i r e s i n e g i t m e k i s temiş lerse de po l i s k u v v e t l e r i taraf ından dağıt ı lmışlar, müşevvik ler le öna -y a k o l a n l a r y a k a l a n a r a k tahkikâta baş lanmışt ı r . 1

B u r s a hâdise ler in in p a t l a k v e r m e s i üzer ine , D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t B ö r e k ç i h e m e n h a r e k e t e g e ç e r e k , 4 Ş u b a t 1933 t a r i h i n d e — T a h r i r â t M ü d ü r l ü ğ ü n ü n 360 /128 sayılı e m r i y l e — t ü m Müf tü lük lere b i r t â m i m göndermiş ve " e n u f a k b i r m u h a l e f e t i r t i k a b e d e c e k l e r i n kat ' î ve şedid mücazâta mâruz kalacaklarını" b i l h a s s a vurgulamışt ır :

D a h i l i y e Vekâlet i C e l i l e s i ' n d e n vârid t ezkerede ; Türkçe Ezan

hakk ında riyâset- i a l i y y e l e r i n c e i t t i h a z o l u n a n k a r a r ve tâ -m i m i n h e r t a r a f t a aynı hassas iye t l e t a t b i k ve t a k i b e d i l m e ­m e k t e o lduğu v i l a y e t l e r i n iş 'âr ından anlaş ı lmakta o lduğun­d a n , b u t eşevvüş ve int izamsız l ığ ın i z a l e s i n i t e m i n edecek kat'î ve s a r i h t eb l iğâtm te 'k îden ve müsta ' ce len îfası ve k e y ­f i y e t t e n v i l a y e t l e r i n de h a b e r d a r e d i l m e s i i ç in b i r sûre t in Vekâ le t e gönder i lmes i i f a d e ve i z b a r b u y u r u l d u ğ u n a n a z a -

1 Cumhur iye t ve Son Posta, 6 Şubat 1933, (Resmî Tebliğ, Ankara ) ; Başvekâlet tarafından b i ld i r i l en 8 Şubat 1933 t a r i h l i resmî tebliğde ise şöyle deni lmektedir : "Adliye ve Dahi l iye V e k i l l e r i Bursa 'daki t edk ik le r i ve yerinde aldıkları tedbir le­r i n neticesini İcra V e k i l l e r i Heyeti 'ne arzett i ler . Hâdisenin mahiye t i hakkında veri len izahat ve a lman tedbirler muvafık görülmüştür. Hâdiseyi ve m a h i y e t i n i Reis icumhur h a z r e t l e r i n i n tebliğleri tenvîr etmiştir. C u m h u r i y e t Adliyesince tâkibâta devam olunacaktır." (Mi l l iye t , 9 Şubat 1933)

1932 R a m a z a n ı ve Türkçe K u r ' a n 105

r a n evve l ce R i y a s e t m a k a m ı n c a t e s b i t ve E v k a f U m u m M ü d ü r l ü ğ ü t a r a f ı n d a n v i l a y e t l e r e ve E v k a f M ü d ü r l e r i n e t â m i m e d i l e n Türkçe Ezan ve İkâmet s u r e t l e r i n i n m e m l e k e ­t i n h e r taraf ında, h a t t a e n ücra b i r köşes inde aynı şekil ve aynı z a m a n d a b i r âhenk, b i r s i y a k d a i r e s i n d e t a t b i k i z a r u r i o lduğu h a l d e , şer 'an m e m n û o l m a y a n böyle Türkçe Ezan ve

Kâmet hakk ında bazı müfti ler taraf ından tereddüde m e y d a n ver i ld iğ i anlaş ı lmışt ır . B i n a e n a l e y h b u t â m i m i n v ü s û l ü n ü müteak ib u m û m i l m i y y e memur lar ı , i m a m ve h a t i b l e r e kat ' î tebl iğat icrâsı i l e en ufak bir muhalefet irtikab edeceklerin

kat'î ve şedid mücazâta mâruz kalacakları t â m i m e n b e y a n o l u r e f e n d i m .

4 Ş u b a t 1933

D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t [ B ö r e k ç i ] 1

Hâdiseden h a b e r d a r edildiği s ırada İzmir 'e g i t m e k t e o l a n M u s t a f a K e m a l Ata türk , 5 Şubat 1933'de B u r s a ' y a gelmiş ve g e r e k l i b i l g i l e r i a l ­d ıktan s o n r a , e r t e s i gün (6 Şubat ) A n a d o l u Ajansı m u h a b i r i n e şu beya ­natı vermişt ir :

( A . A . ) B u r s a ' y a g e l d i m . Hâdise h a k k ı n d a a lâkadar lardan m â l u m â t aldım. Hâdise , h a d d i z â t m d a f a z l a e h e m m i y e t i hâiz değildir. H e r h a l d e c a h i l mürtec i ler C u m h u r i y e t A d l i y e s i n i n p e n ç e s i n d e n k u r t u l a m a y a c a k l a r d ı r . H â d i s e y e d i k k a t i m i z i b i l h a s s a çev irmemiz in sebebi , d i n i , s iyaset l e ] ve h e r h a n g i b i r t a h r i k e ves i l e e t m e y e aslâ m ü s a m a h a e t m e y e c e ğ i m i z i n b i r d a h a anlaş ı lmas ıd ır . Meselenin mahiyeti esasen din değil,

dildir. Kat ' î o l a r a k b i l i n m e l i d i r k i T ü r k m i l l e t i n i n mil l î d i l i ve millî benliği bütün hayatında h â k i m ve esas kalacakt ı r ! 2

1 Diyanet İşleri Reisliği Tahrirât Müdürlüğü, sy. 360-128, 4 Şubat 1933; [Sadık Albayrak, Türkiye'de Din Kavgası, sh. 262, İstanbul, 1973'den] 2 Birçok gazete meyanmda bkz. Cumhur iyet , 7 Şubat 1933. (Manşet: Gazi haz­retlerinin irtica hâdisesi hakkında beyanâtları)

106 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

A y n ı g ü n ü n akşamı M u s t a f a K e m a l , B u r s a eşrâf ıyla ve b i r g r u p gazetec iy le b i r l i k t e bu lunduğu b i r mec l i s t e , d a h a s o n r a d a n Bursa Nutku

d i y e anı lacak o l a n m e ş h u r k o n u ş m a s ı n ı y a p m ı ş ; f a k a t gaze te l e rde y a ­y ı m l a n m a s ı n a o g ü n için m ü s a a d e e d i l m e y e n b u k o n u ş m a , yı l lar s o n r a , y i n e o a k ş a m so f rada b u l u n a n gaze tec i l e rden Rıza R u ş e n Y ü c e r taraf ın­d a n yayımlanmışt ı r . Bazı k e s i m l e r c e , "Atatürk d e v r i m l e r i ad ına ş iddete başvurulab i leceğ ine dâir b i r fetvâ" şekl inde t e l a k k i e d i l e n b u k o n u ş m a ­nın m e t n i n i — ö n e m i n e b inâen ' t a m m e t n i n i ' ' — b u r a d a n a k l e d i y o r u z :

T ü r k g e n c i , i n k i l â p l a r m ve r e j i m i n s a h i b i ve bekç i s id i r . Bunlar ın l ü z û m u n a ve doğru luğuna h e r k e s t e n çok i n a n m ı ş ­tır; r e j i m i ve inki lâpları benimsemişt i r . Bunlar ı zayı f düşü ­recek e n küçük veya en b ü y ü k b i r kıpırtı ve b i r h a r e k e t d u y -d u m u , " B u m e m l e k e t i n p o l i s i vardır , j a n d a r m a s ı vard ır , o r ­d u s u vardır , a d l i y e s i vardır . . . " d e m e y e c e k t i r , h e m e n m ü d a ­h a l e e d e c e k t i r : e l l e , taş la , sopa ve s i l a h l a . . . n e s i v a r s a o n u n l a , k e n d i e s e r i n i koruyacaktır . Pol is ge l e cekt i r ; asıl suç­luları b ırakıp , suçlu d i y e o n u yaka layacakt ı r . Genç , "Po l i s , henüz İnki lâb ve C u m h u r i y e t i n p o l i s i değildir" d iye düşüne ­cek, f a k a t as lâ ya lvarmayacakt ı r . M a h k e m e o n u m a h k u m edecekt i r . Y i n e düşünecek : " D e m e k a d l i y e y i de ı s lah e t m e k , r e j i m e göre d ü z e n l e m e k lâz ım! . . " O n u h a p s e a t a c a k l a r . K a n u n y o l u n d a n itirazlarını y a p m a k l a beraber , b a n a , İ smet P a ş a y a , M e c l i s e t e l g r a f l a r yağdır ıp haksız [haklı?] ve suçsuz o lduğu için t a h l i y e s i n e çalışı lmasını i s temeyecek [ve] d iyecek k i : " B e n inanc ımın ve k a n a a t i m i n icabını yapt ım. M ü d a h a l e ve h a r e k e t i m d e hakl ıy ım. Eğer b u r a y a haksız o l a r a k ge lmiş ­s e m , b u haksız l ığ ı m e y d a n a g e t i r e n sebep ve âmil ler i d ü ­z e l t m e k de b e n i m v a z i f e m d i r ! . . "

İşte b e n i m anladığım Türk genc i ve Türk gençl iği ! . . 1

1 Rıza Ruşen Yücer, Atatürk 'e Ait Birkaç Fıkra ve Hâtıra, sh. 5-6, İstanbul, 1947; krş. Ahmet N . Banoğlu, Fıkra, Nükte ve Çizgilerle Atatürk, sh. 26-27, İstanbul, 1954; aynı yazar, Atatürk'ün İstanbul'daki Hayatı, 11/14-16, İstanbul, 1974. Değişik vesi lelerle gündeme gelen bu belgenin sıhhati tartışılmış, meselâ

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 107

M u s t a f a K e m a l ' i n Anadolu Ajansı m u h a b i r i n e verdiği i l k beyanât , h e r ne k a d a r hâdisenin p e k e h e m m i y e t l i o lmadığını b i l d i r i y o r i d i y s e de H ü k ü m e t , B u r s a ' d a k i o l a y l a r l a i l g i l i geniş çaplı b i r tedkikât a ç m a k t a n g e r i k a l m a m ı ş , k e n d i siyasî s t r a t e j i s i n e u y g u n o l a r a k hâdisen in sınır la­rını b ü y ü t m e y i , d a h a t e r c i h e d i l i r b i r y o l o l a r a k görmüştür . H e r geçen g ü n tutuk lananlar ın sayısı art ıyor ve bütün bas ın d a olayı g ü n d e m d e t u t m a k iç in e l i n d e n g e l e n i yapıyordu. G a z e t e l e r i n , dinî ink i lâb larm des­teklendiğ ini b i l d i r e n v e y a d e v r i m l e r e bağlı l ığını y i n e l e y e n yüz lerce t e l ­g r a f m e t n i n e y e r v e r m e l e r i , Türkçe Ezan ve Türkçe Kur'an o k u m a teşeb­büslerini h ız landırmış , b u g e r g i n o r t a m d a n i s t i f a d e y l e —hiçb i r y a s a l d a ­y a n a k o lmad ığ ı h a l d e — cezrî t e d b i r l e r e b a ş v u r m a k t a b i i g ö rü lür o l ­muştu . Öyle k i Arapça Ezan o k u y a c a k olanların i d a m edi lebi leceğinden b i l e söz e d i l m e y e baş lanmış , f a k a t k i m s e n i n , b u söylenti leri hakl ı ç ıka­r a c a k ne g i b i b i r c ü r ü m ü n işlendiğini s o r m a y a cesaret i ka lmamışt ı .

B u a r a d a (8 Ş u b a t 1933 'de) V a l i M u a v i n i A l i R ı z a B e y , M ü f t ü F e h m i E f e n d i , E m n i y e t M ü d ü r ü F e h m i Bey , E v k a f M ü d ü r ü N i y a z i Bey , İ s tanbul V a l i s i M u h i t t i n B e y ' i n r iyâset i a l t ında t o p l a n a r a k " İ s tanbul c a m i l e r i n d e Türkçe E z a n o k u n m a s ı " m e s e l e s i n i t e d k i k ve m ü z â k e r e y e başlamış lar , b u toplantıda, müezz inlere v e r i l e n e m r i n bazı y e r l e r d e y a n ­lış anlaşı ldığı be l i r lendiğ inden, y e n i d e n , i cab eden tebl iğâtta ve t e n b i -hât ta b u l u n m a y a k a r a r veri lmişt ir . Gazete h a b e r i , şöyle d e v a m e t m e k ­t e d i r : " E v k a f İdaresi , Türkçe Ezan işini dünden i t i b a r e n sıkı b i r tâkibe tâbi tutmuştur . Müf tü lük de icab eden e m i r l e r i vermişt ir . Türkçe Ezan

o k u m a y a n müezz inler in v a z i f e l e r i n e n i h a y e t v e r i l e c e k t i r . " 1

1970'lerin başlarında Alp Kuranın Burada Atatürk Yargüanıyor (İstanbul, 1972) adlı eserinde, bu konuşmanın Mustafa Kemal'e a idiyet i , çeşitli tanıklıklara baş­v u r u l m a k suret iyle i sbat lanmaya çalışılırken (sh. 55-80), Atatürk İlkeleri ve Bursa Nutku (Ankara, 1973) adlı eserinde M a h m u t Goloğlu bu yöndeki iddiaları reddetmiş (sh. 57-71) ve bu görüşlerini de Tek Partili Cumhuriyet 1931-1938 (Ankara, 1974) adlı eserinin 'Bursa Olayı' bölümünde tekrarlamıştır, (sh. 87-90) 1 Cumhuriyet , 9 Şubat 1933

108 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

B u r s a hâdises iy le i l g i l i tu tuk lananlar ın sayısı a r t a r k e n , d iğer i l ­l e r d e Arapça Ezan okuduğu t e s b i t e d i l e n müezz in ve i m a m l a r d a t e k t e k t u t u k l a n m a y a baş lamış t ı . 1 K e z â D i y a n e t İş ler i Re is l iğ i , b u o r t a m d a üzer ine düşen v a z i f e y i y e r i n e g e t i r i y o r ve m e v c u t g e r i l i m d e n i s t i f a d e y l e İbadetleri Türkçeleştirme Projesinin e k s i k k a l a n yönler i de t a m a m l a n ı ­y o r d u . N i t e k i m D i y a n e t İşleri Reisl iği , 6 M a r t 1933 t a r i h l i b i r t â m i m l e salât u se lâm dua lar ım d a Türkçe leşt i rmiş ve T e k b i r ' i n Türkçes iy le b i r ­l i k t e b u y e n i teşebbüsü de bütün Müftülüklere duyurmuştur :

Öz d i l i m i z l e h e r t a r a f t a Türkçe Ezan okunduğu b i r z a m a n d a m i n a r e l e r d e Arapça salât u se lâm o k u m a k âhenksiz düşeceği g i b i , H ü k ü m e t - i C e l i l e ' n i n t a k i p b u y u r d u ğ u maksad-ı

millî'ye de u y g u n ge lmediğ ine b i n a e n , İs tanbul 'daki erbâb- ı i h t i s a s l a b i ' l - m u h a b e r e yukar ıda yazı lan üç sûret i l e 'Türkçe T e k b i r ' gönderi lmişt ir . H e r h a n g i s i a r z u o l u n u r s a , i cab ında a lâkadar lar ın o n d a n okumalar ı l ü z û m u n a t â m i m e n b e y a n o l u n u r e f e n d i m .

6 M a r t 1933

D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t [ B ö r e k ç i ] 2

D i y a n e t İşleri Re i s l iğ in in gönderdiği üç salât u selâm s u r e t i şöyle ­

d i r :

Salât u Selâm S u r e t l e r i

1. Tanrı elçisi Muhammedi Salât sana, selâm sana.

Tanrı sevgilisi Muhammedi Salâft] sana, selâm sana.

Tanrı elçileri! Salât sizlere, selâm sizlere.

1 B u tutuklamaların, Arapça Ezan okumayı yasaklayan hiçbir yasa olmadığı halde yapıldığına tekrar işaret edelim. 2 Milliyet, 15 M a r t 1933; krş. Osman E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, V/1627, İstanbul, 1943; Got thard Jâschke, Yeni Türkiye'de İslâmlık, sh. 46, İstanbul, 1972

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 109

2. Ey Tanrı 'nın elçisi Muhammedi Senin üzerine olsun rahmet

ve selâmet!

Ey Tanrının sevgilisi Muhammedi Senin üzerine olsun

rahmet ve selâmet!

Ey Tanrının elçileri! Sizin üzerinize olsun rahmet ve selâ­

met!

3. Ey Tanrı elçisi Muhammedi Sanadır rahmet ve selâmet.

Ey Tanrı sevgilisi Muhammedi Sanadır rahmet ve selâmet.

Ey Tanrı elçileri! Sizedir rahmet ve selâmet.

T ü r k ç e T e k b i r

Tanrı uludur! Tanrı uludur!

Tanrıdan başka Tanrı yoktur!

Tanrı uludur! Tanrı uludur!

Hamd O'na mahsustur!

B u t â m i m i n i l a n e d i l m e s i n i n üzer inden henüz b i r h a f t a g e ç m i ş k e n (14 M a r t 1933 t a r i h i n d e öğ leden s o n r a ) , E v k a f M ü d ü r ü N i y a z i B e y ' i n n e z d i n d e , İstanbul Müt füsü F e h m i E f e n d i n i n de işt irakiyle b i r toplantı d a h a yapı lmış , Türkçe Tekbir i l e Salât u Selâmın C u m a g ü n ü n d e n i t i b a ­r e n h e r c a m i d e o k u n m a y a baş lamas ın ın takarrür ettiği ve hi laf ına h a r e ­k e t edecek (ezanı Türkçe okumayacak) o l a n m ü e z z i n ve h a d e m e - i h a y -râ t 'm , m e r c i l e r i o l a n E v k a f i d a r e s i taraf ından t a k i p e d i l m e s i lâz ım g e l ­d iğ i İ s t a n b u l M ü f t ü s ü F e h m i E f e n d i t a r a f ı n d a n i f a d e o l u n m u ş t u r . N i t e k i m F e h m i E f e n d i n i n 14 M a r t 1933 t a r i h i n d e Milliyet gazetes i m u ­h a b i r i n e verdiği beyanât şu şekildedir:

D i y a n e t İşleri Reis l iğ i , m i n a r e l e r d e e z a n ı n T ü r k ç e o k u n ­duğu c ihe t l e , ezanın arkas ından salât u selâmın ve tekbirin

Arapça okunmas ın ın a h e n g i ihlâl edeceğini ve hükümetçe de m a t l û b b u l u n d u ğ u veçh i l e salât u selâm i l e tekbirin de Türkçe okunmas ın ı t â m i m etmiştir . B u t â m i m i n b i r e r s u r e ­t i n i V i l a y e t m a k a m ı n a ve E v k a f M ü d ü r l ü ğ ü n e g ö n d e r d i m . Türkçe Tekbir evvelce hazır lanmışt ı . Türkçe Salât u Selâm

110 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

iç in üç formül tebliğ edi lmiştir . B u n l a r d a n h e r h a n g i b i r i n i n

okunması veya h e r h a f t a b i r i n i n okunması i t i b a r i y l e i h t i y a c a

b ırakı lmışt ır . 1

B u gene l t a s v i r l e r d e n de anlaşı lacağı üzere , B u r s a hâd i ses inden sonra , c a m i l e r d e Türkçe Ezan, Türkçe Tekbir ve Türkçe Salâ o k u m a te ­şebbüs ler ine r e s m î b i r m a h i y e t kazandır ı lmış ve b u inki lâp lar b ü t ü n ü lke sa th ında t a v i z s i z b i r b i ç imde u y g u l a n m a y a baş lamışt ı . N i t e k i m o k u l l a r d a o k u t u l m a k üzere hazır lanan ve 1934 yı l ında 32.000 nüsha o la ­r a k y a y ı m l a n a n resmî Tarih k i tab ında , t ü m o l u p b i t e n l e r şu şeki lde t a s v i r e d i l m e k t e d i r :

1931-1932 y ı l lar ın ın 2 C u m h u r i y e t t a r i h i n e a i t m ü h i m hâdi ­s e l e r i n d e n b i r i Türkçe Kur'an i l e Türkçe Ezanın b i r d e n b i r e y a y ı l m a s ı d ı r . D i n d e b u geniş millîleşme hareketi B ü y ü k Ş e f i n m e m l e k e t t e yaptığı u z u n b i r t e t k i k s e y a h a t i s ıras ında İ s tanbu l ' da b u l u n u ş u n a ve R a m a z a n a y m a t e s a d ü f eder . İ s t a n b u l ' u n e n t a n ı n m ı ş m ü e z z i n l e r i , D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a b i z z a t G a z i ' d e n aldıkları irşat ve i l h a m i l e b e l l i -başl ı c a m i l e r d e Türkçe Kur'an ve Türkçe Ezan o k u d u l a r , Türkçe Tekbirler g e t i r d i l e r . K a d i r Gecesi A y a s o f y a ' d a pekçok müezz in in ve c a m i d e n s o k a k l a r a k a d a r taşan b i n l e r c e ha lk ın iştirakiyle Türkçe Din m e r a s i m i yapıldı . O n d a n s o n r a bütün m e m l e k e t t e müezz in ler Ezan ' ı Türkçe o k u m a y ı ö ğ r e n m e y e ve o k u m a y a baş ladı lar . 3

1 M i l l i y e t , 15 M a r t 1933 (İlk sayfadan manşet: Salât ve Selâm Türkçe! Diyanet İşleri Reisliği'nin emri dün geldi, Cumaya tatbik edilecek.) 2 Resmî b i r m e t i n olması hasebiyle birçok araştırmacının i t i m a d ettiği ve b u yüzden aynen t e k r a r l a m a k d u r u m u n d a kaldığı bu t a r i h l e n d i r m e yanlıştır. Doğrusu '1932-1933 yıllarının...' olacaktır. 3 Tarih IV, sh. 242, İstanbul, 1934, 2. bas. A m e r i k a n Sefiri Sherr i l l ise, Bursa olaylarını şöyle yorumlamaktadır: "Nihayet 1933 yılının başlarında küçük ve sâ-k i n Bursa şehrinde b i r kıpırdama oldu: Bazı kimseler ezan'm Arapça yer ine Türkçe okunmasına karşı i t i raz ett i ler . Hükümet meseleyi gayet sükûnetle ele aldı, bütün cephelerinden işi d ikkat le tedkîk e t t i , elebaşıların Türk olmadıkla­rını tesbit e t t i ve vâki olan karışıklıklardan dolayı ha f i f ceza hapis ler i kest i .

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 1 1 1

B u gel işmeler in dinî neşriyâtı e t k i s i altına a lmamas ı m ü m k ü n de­ğildi. N i t e k i m böy le de o lmuş ve yayınc ı lar da b u y e n i d u r u m a i n t i b a k e t m e k t e g e c i k m e m i ş l e r d i . B u süreç i çer i s inde h â k i m s ö y l e m e u y g u n eser ler neşredi lmiş ve ibadetlerin Türkçeleştirilmesi h a r e k e t i n e nâşir ler de b i r b i ç imde katk ıda b u l u n m u ş l a r d ı . Öyle k i b u sebeple o y ı l lardan g ü n ü m ü z e k a l a n e n b ü y ü k m i r a s , pekçok sayıda ve pekçok k i m s e t a r a ­f ından k a l e m e a l m a n Namaz Hocası k itapları o lmuştur . İşte o n l a r d a n b i r i :

S o r u : E y H o c a m ! Sen a p t e s t i n nasıl al ınacağını anlatır i k e n , okunmas ı lâzım duaları da yazdın , f a k a t b e n A r a p ç a b i l m e m ve b u duaları da doğru dürüst o k u y a m a m . O h a l d e ne y a p a ­y ım?

C e v a p : A l l a h Teâ lâ kul lar ına güç lüğü değil , kolayl ığı i s t e r . Herşeyi , h e r d i l i b i l i r ve a n l a r , O 'na a n l a t m a k için h e r h a l d e Arapça 'ya ihtiyaç y o k t u r . İmam- ı A z a m h a z r e t l e r i , "Kur 'an ' ı doğru o k u y a m a y a n l a r iç in Kur 'an ' ın t e r c ü m e s i y l e n a m a z câiz o l u r " demiştir . M a d e m k i sen ' b u duaları o k u y a m a m ' d i ­y o r s u n , aptes t al ırken Türkçelerini söylers in . 1

1933 y ı l ında ve sonras ında y a y ı m l a n m ı ş b i r Namaz Hocası k i t a ­b ında b u tür i f a d e l e r e r a s t l a m a k çok o lağandı ; z i r a önceki s a y f a l a r d a g e n e l hat lar ıy la t a s v i r e t m e y e çal ışt ığımız 1932 R a m a z a n ı n d a n s o n r a , Türk iye 'de dinî h a y a t kök lü b i r s u r e t t e değ işmiş , art ık ü lken in b ü t ü n c a m i l e r i n d e e z a n l a r , salâlar ve t e k b i r l e r resmen T ü r k ç e o l a r a k o k u n ­m a y a baş lamışt ı . B i n a e n a l e y h b u ge l i şmelere u y g u n o l a r a k dinî neşr i -

1931'de aynı şekilde b i r kargaşalık İzmir v i layet inde , Menemen'de vukû b u l ­muştu, fakat çok daha ciddiydi ; b i r subay v.s öldüren âsilere karşı bu defa çok sert cezalar verilmişti. Maamaf ih birkaç tane 'ipe çekme' kâfi gelmişti. Bursa kargaşalığı vukû bulduğunda daha da çok kişi asılacağı şâyi olmuştu, fakat Gazi, mahirâne b i r buluşla, " B u n u n sebebi dinî değil, d i l d i r " dedi. H a l k çabucak ya­tıştı." [Bkz. Bölüm I I I , M e t i n X V I I I ) 1 Süleyman Tevf ik , İlâveli-Yâsîn-i Şerîf-Amme ve Şurût'us-Salât, sh . 45, İstanbul, 1933; krş. Mükemmel Mızraklı İlmihal, sh. 73, İstanbul, 1933.

112 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

y â t m , k e n d i s i n i y e n i l e m e m e s i düşünülemezdi . N i t e k i m b u sebeple y a y ı m

piyasasında, m a n t a r b i t e r g i b i Namaz Hocası türünde b irçok kitapçık or ­

t a y a ç ıkmıştı .

1932 'den önce ve s o n r a yay ımlanmış m e t i n l e r aras ında b i r m u k a ­yese y a p a c a k o l a n l a r , dinî neşr iyâtta önemli değiş ikl ikler in husû le g e l ­diğini ve yay ımc ı lar ın g a y e t hızlı b i r b i ç imde b u y e n i ge l i şmelere a y a k u y d u r d u k l a r ı n ı s a r a h a t l e görecek lerd i r . B i r misâ l o l m a k k a b i l i n d e n , İzmirl i İsmail H a k k ı n ı n Din Dersleri ( İstanbul , 1926; 2. bas. 1927) adlı k i t a b ı n ı n " E z a n ve İ k â m e t " b ö l ü m ü n d e y a z ı l a n l a r l a , ayn ı k i t a b ı n Gençlere Din Dersleri ( İ s tanbul , 1947) adlı y e n i b a s ı m ı n ı n " E z a n ve İ k â m e t " b ö l ü m ü n d e yazı lanlar ı karş ı laşt ı rmak, h e r h a l ü k â r d a aydın la ­tıcı olacaktır ; z i r a b u e s e r i n 1927 t a r i h l i bas ımında yer a l a n , " E z a n i'lâm

d e m e k o lmağla onda örf m u t e b e r o l u r . Başka b i r l i s a n i l e ezan o k u n s a d a h a l k o n u n ezan o lduğunu bi lse câiz o l u r . Ancak zikrolunan kelimât-ı şerî-

fe'den başkası sünnet-i müekkede olan ezan yerine geçmez" i b a r e l e r i , 20 yıl s onra yay ımlanan i k i n c i m e t i n d e tayyedi lmiş , b u n u n y e r i n e şu c ü m l e ­l e r konulmuştur :

Türkiye 'de ezan Türkçe okunmaktad ı r k i şöyledir : Dört k e r e Tanrı uludur, i k i k e r e Şüphesiz bilirim bildiririm Tanrı'dan

başka yoktur tapacak, i k i k e r e Şüphesiz bilirim bildiririm

Tanrı'nın elçisidir Muhammed, i k i kere Haydin namaza, i k i k e r e Haydin Felâha'dan s onra i k i k e r e Tanrı uludur ve b i r k e r e Tanrı'dan başka yoktur tapacak! Yalnız s a b a h ezanında i k i n c i Haydin felâha'dan s o n r a i k i k e r e Namaz uykudan

hayırlıdır cümlesi z iyade e d i l i r . 1

T e k P a r t i dönemin in ser t ve katı yönet imi , hâdiseler in k e n d i t a b i i m e c r â s m d a akmadığ ın ı ve m u h t e m e l e n ha lk ın böy le b i r o l d u - b i t t i k a r -

1 İzmirli İsmail Hakkı, Gençlere Din Dersleri, sh. 23, İstanbul, 1947; krş. aynı yazar, Din Dersleri, sh. 30, İstanbul, 1926; 2. bas. 1927. (Bu sahada yayımlanmış diğer risaleler için bkz. Dücane Cündioğlu,-Matbu Türkçe Kur'an Çevirileri ve Kur'an Çevirilerinde Yöntem Sorunu: Bir Giriş Denemesi, "2 . K u r ' a n Sempozyumu: Tebliğler-Müzakereler", sh. 197, Ankara , 1996]

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 113

ş ı s m d a d a h a f a z l a s e y i r c i ka lamayacağ ın ı d ü ş ü n d ü ğ ü n d e n olsa g e r e k , M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün ö l ü m ü n d e n 3 yıl s onra (2 H a z i r a n 1 9 4 1 t a r i ­h i n d e ) Ceza Y a s a s ı n ı n 526. m a d d e s i n e yapı lan b i r i l a v e y l e Arapça Ezan

ve Kamet o k u y a n l a r a 3 aya k a d a r h a f i f h a p i s v e y a 10 l i r a d a n 200 l i r a y a k a d a r h a f i f p a r a cezasını get irmiş ve yaklaşık d o k u z yıldır u y g u l a n m a k t a o l a n Arapça Ezan yasağ ın ı böy le l ik le kanunen de m ü e y y i d e a l t ına almıştır.

K a n u n u n t a t b i k i n d e o k a d a r t i t i z davranı l ıyordu k i m a h k e m e l e r , karar lar ında E z a n ı n okunduğu y e r i n m a h i y e t i n i nazar- ı i t i b a r a b i l e a l ­mıyorlardı . Sözgel imi " c e z a e v i n i n h e r k e s i n girebileceği b i r y e r o lmadığ ı " y o l u n d a k i b i r düşünceyle cezaevinde Arapça Ezan o k u y a n b i r şahıs , 526. m a d d e n i n h ü k m ü n d e n h i çb i r s u r e t t e ayr ı t u t u l m u y o r d u . N i t e k i m Yarg ı tay İkinci Ceza D a i r e s i n i n 27 O c a k 1949 t a r i h ve E . 708 , K . 3 8 4 sayılı şu kararı , b u k o n u d a gayet ilginç b i r misâl teşkil e t m e k t e d i r :

Sanığ ın Arapça Ezan o k u m a k t a n h ü k ü m l ü o l a r a k cezas ını çekmekte b u l u n d u ğ u cezaevinde t u t u k l u ve h ü k ü m l ü l e r d e n b i r k ısmı i l e cemaat h a l i n d e n a m a z kı ldıkları s ırada b irkaç defa A.rapça Kamet o k u d u ğ u şehadete m ü s t e n i d e n m a h k e ­mece k a b u l edi lmiş o lduğu ve sanığın b u h a r e k e t i 526. m a d ­d e n i n son fıkrası i l e â m m e n i n n izamına müteal l ik k a b a h a t ­l e r m e y a n ı n d a y e r almış b i r suç teşkil ettiği h a l d e cezaevi ' -n i n h e r k e s i n girebileceği b i r ye r o lmadığı y o l u n d a k a n u n u n i s t i h d a f eylediği gayeye aykırı b i r düşünce i l e b e r a a t karar ı v e r i l m e s i y o l s u z d u r . 1

Tek Parti dönemi , tabiat ıyla hiçbir m u h a l i f ses in ç ıkmadığ ı , ç ıka­madığ ı b i r d ö n e m o l a r a k ge l ip geçmiş , inki lâplar d a h a önce o lduğu g i b i c e z r i t e d b i r l e r y o l u y l a t a v i z v e r i l m e k s i z i n u y g u l a n m ı ş t ı . I I . D ü n y a H a r b i n d e n s o n r a k u r u l a n Yeni Dünya Düzeni içeris inde k e n d i s i n e e m i n b i r m e v k i b u l m a k a r z u s u n d a k i Türk iye , i s t e r i s t e m e z bazı ad ımlar a t -

1 S. Özden Perinçek, Türk Ceza Kanunu ve Buna Aid Seçilmiş Temyiz Mahkemesi Kararları, sh. 548, A n k a r a 1953, 2. bas; [Bülent Dâver, Türkiye Cumhuriyetinde Lâyiklik, sh. 171, Ankara , 1955'den]

114 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

m a k z o r u n d a ka lmış ve b u neden le de 1946 'da Çok P a r t i l i h a y a t a geçi l ­mişt i . 1 Y e n i dış siyasî koşul lar ın e t k i s i y l e , iç p o l i t i k a d a k i d e n g e l e r de değiş ince , C . H . P . ' n i n e s k i gücünü k a y b e t m e y e baş laması , h a t t a b i r süre s o n r a s a h i p o lduğu gücü kullanamayacağının anlaşı lması , yı l lardır s i n ­miş o l a n m u h a l i f g r u p l a r a cesaret vermiş , 1949 yı l ına ge l indiğ inde , hâ ­k i m eği l imin de e t k i s i y l e Ezan' ı asıl h a l i y l e {Arapça) o k u m a y a cesaret eden le r ç ıkmış ve z a m a n l a b u k i m s e l e r i n sayısı da b i r h a y l i a r t m ı ş t ı . 2

F a l i h Rıfkı Atay ' ın t a b i r i y l e , "İrtica unsurlar ını s i n d i r e n m â n e v i o t o r i t e artık zayı f lamışt ı . " 3

D e v r i n yönetici leri , T e k P a r t i döneminin o b i l i n e n baskıc ı y ö n t e m ­l e r i n i g e v ş e t m e k d u r u m u n d a kald ık lar ından, gerçekten de m e v c u t oto­r i t e zayıfl ıyor ve b u da tabiatıyla Arapça Ezan yasağını d e l m e k i s t e y e n ­l e r i c e s a r e t l e n d i r i y o r d u . Öyle k i s o n u n d a iş , T ü r k i y e B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i n d e (4 Ş u b a t t a ) Arapça Ezan o k u m a y a k a d a r var ınca , bas ında k ıyamet ler k o p m u ş , i r t i c a m n h o r t l a d ı ğ m d a n , Ata türk d e v r i m l e r i n e sa­h i p ç ık ı lmadığ ından söz e d i l m e y e baş lanmış t ı . 4 B u ge l i şmeler üzer ine , m e v c u t yasağ ın meşrûiyet i tart ışmaya açıldı ve m u h a l i f k e s i m de z a t e n

1 Bkz. Feroz-Bedia T. Ahmad , Türkiye'de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi 1945-1971, A n k a r a , 1976; Necdet E k i n c i , / / . Dünya Savaşından Sonra Türkiye'de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler, İstanbul, 1997 2 Devr in Adalet Bakanı Fuat Sirmen' in b i r beyanına göre, sadece 1947 yılında, bu yasaya uymayan 29 kişi tutuklanmıştır. (Jâsehke, a.g.e., sh. 46) 3 B u gelişmelerde Demokrat P a r t i n i n propagandalarının da büyük b i r rolü ol­duğuna işaret etmemiz gerekir: "Ezan 'm yeniden Arapça okunacağı meselesi, D.P. tarafından 1946 seçimleri öncesinde gündeme get i r i ld i . B u konuyu i l k defa açıkça söyleyen Fuat Köprülü olmuştur. Seçim öncesi A n k a r a Çubuk'ta yaptığı b i r konuşmada, "İktidara gelirsek, ezanı Arapça okutacağız" demiş ve bu slogan hem C.H.P.'de, hem de Meclis 'te büyük ted i rg in l ik l e r l e karşılanmıştı." (Bkz. İsmail K a r a , Tahsin Banguoğlu'ndan Birkaç Hatıra: Çok Partili Hayata Girerken, " T a r i h ve Toplum", sy. 66, sh. 48, Haziran 1989) 4 "Ticanîler 1941'de kabul edilen Türkçe Ezan k a n u n u n u 1946'da tenkide baş­lamışlardır. Çeşitli yerlerde, ana yollarda, Adliye koridorlarında tekbir getirmeye başlamışlardır. Nihayet 1949 Şubatında T . B . M . M . dinleyic i ler kısmında, b i r Ticanî yüksek sesle Arapça Ezan okumuştur. Ticanîler C.H.P. iktidarı za­manındaki gösterilerine, D.P. iktidarının i l k yıllarında da devam etmişlerdir." (Tarık Zafer Tunaya, îslâmcılık Cereyanı, sh. 222, İstanbul, 1962)

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 115

Lâik b i r d e v l e t i n b u g i b i k o n u l a r a m ü d a h a l e e t m e m e s i lâz ım geldiğini , b u yasağın gereks iz ve haksız o lduğunu, d a h a da önemlis i d e m o k r a s i ' y e t e r s düştüğünü, v b . görüşleri öne sürdü.

Kudret g a z e t e s i n i n başyazar ı H i k m e t B a y u r da Arapça Ezan y a ­sağ ın ın m â n â s ı z l ı ğ ı n ı öne s ü r e n l e r d e n d i r ve n i t e k i m k e n d i s i , 1949 Ş u b a t ı n d a , F a l i h Rıfkı Atay ' ın M e c l i s ' t e E z a n o k u m a hâdises i üzer ine Ulus gazetes inde yazdığı m a k a l e y i t e n k i d e tmiş , Lâik b i r d e v l e t i n b u i ş ­l e re k a r ı ş m a m a s ı lâz ım geldiğini , "Atatürk 'ün b u k a n u n l a b i r a lâkas ı bu lunmadığ ın ı " öne sürmüştür . F a l i h Rıfkı A t a y da h e m e n 8 Şubat 1949 t a r i h i n d e Bay Hikmet Bayur'a Cevap başl ıkl ı b i r m a k a l e y l e k e n d i s i n e :evap vermişt ir :

L â i k geç inen b i r d e v l e t E z a n ı n Arapça v e y a Türkçe o k u n ­mas ına kar ı şmazmış . Zâti Atatürk 'ün de b u k a n u n l a b i r i l ­g i s i y o k m u ş . B u k a n u n kaldır ı lmalı imiş. . . Türkçe E z a n b i r din değil , b i r kültür işidir. A ta türk ve o n u n l a b i r d ü ş ü n e n inkı lâpçı lar , millîleşme ve garplılaşma h a r e k e t i n i n i l k m u ­v a f f a k o l m a şartını, d i l d e ve k a f a d a Türk m i l l e t i n i A r a p kül ­türünden uzaklaşt ı rmada aramışlardır . (...) Atatürk 'ün E z a n ve T e k b i r l e i l g i l e n m e s i , sadece kültür bakımındandır . K e n d i d e v r i n d e E z a n ı n Arapça y e r i n e Türkçe o k u n u ş u i l e A t a t ü r k ' ü n i lg i l enmediğ in i s öy l emek , b i z i m g i b i onbeş yıl o n u n yan ında b u l u n m u ş olanları değil , o zamanı hiç b i l m e ­y e n vatandaş lar ı b i l e kand ı ramaz . (...) Kaldı k i b e n E z a n ı n ve T e k b i r i n Türkçe 'ye çevri lmesinde Atatürk 'ün b i z z a t çalış­t ığını ve b i r h a y l i değ iş ik l ik ler yapı ld ığ ın ı b i l i r i m . H a t t a Türkçe z e v k i b a k ı m ı n d a n b u değişikl iklerin bazı lar ını sev­memiş ve i t i r a z etmiştik. B a y H i k m e t B a y u r ' a h a b e r v e r e y i m k i A t a t ü r k sağ ka l sayd ı , ç ok tan Kur'an d a T ü r k ç e o k u ­nacaktı . B u işi, önceleri b i r m e t i n mese les i , s o n r a d n d i l ça -

116 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

l ı ş m a l â r m ı n b i t m e m i ş o lmas ı gec ikt i rmişt i r . T a r i h i d o ğ r u

ö ğ r e n m e k i s t e y e n l e r için h a k i k a t b u d u r ! 1

H i k m e t B a y u r , e r t e s i gün k e n d i gazetes inde F a l i h Rıfkı A t a y ' a ce­v a b e n Atatürk ve İnönü Devirleri başl ıkl ı b i r yazı k a l e m e a l a r a k F a l i h Rıfkı 'nın "Ata türk sağ kalsaydı , çoktan K u r ' a n d a T ü r k ç e o k u n a c a k t ı " şekl indeki müta laas ına cevaben şunları söylemiştir :

B u i d d i a , t a m a m e n indîdir . Hiçb ir v a k i t k e n d i s i n d e n böy le b irşey duymadık . O, i b a d e t iş lerine k a r ı ş m a m a y ı şiar e d i n ­mişti . T e k g a y r e t i t a a s s u b u kırmaktı . Osmanl ı d e v l e t i n i sar ­s a n ve g e r i b ı rakan E z a n veya K u r a n ı n o k u n d u ğ u d i l değil , d i n i n s iyasete a l e t o l a r a k kul lanı lması o lmuştur . 2

B u tart ı şmalar hiç k u ş k u s u z i k i y a z a r aras ında süren b i r k a l e m m ü n a k a ş a s ı o l a r a k ka lmamış , başkalar ı da b u tart ışmalara d a h i l o l a r a k 1 9 3 2 R a m a z a n ı ' n d a t a t b i k m e v k i i n e k o n u l a n " İ b a d e t l e r i n Türkçe leş t i r i lmes i P r o j e s i " n i ve sonuç lar ın ı e l eş t i rmeye v e y a ö v m e y e başlamışt ır . A n c a k b u tart ışmalar , M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün yapt ık la ­rını e leş t i rmek şekl inde o lmamış , b i l a k i s eleştiri ler , y a o n u n b u işlerle b i r a lâkası o lmadığ ı , y a da s o n r a d a n k a n a a t l e r i n i değişt irdiği v e y a b ü ­tün o l u p b i t e n l e r i n Ata türk 'ün yan ındak i bazı i şgüzar lar ın baş ın ın a l ­t ından çıktığı şekl indeki i d d i a l a r üzer inden y ü r ü t ü l m ü ş t ü r . 3 B u n a m u -

1 Ulus , 8 Şubat 1949; krş. Cumhuriyet , 8 Şubat 1949. [1932 yılında Dolmabahçe Sarayında Tekbir ' in Türkçeleştirildiği toplantıya riyaset etmiş olan Hasan Cemil Çambel, 9 Şubat 1949 t a r i h l i Ulus ' ta hâtıralarına ilişkin b i r yazı yayımlayarak F a l i h Rıfkı A t a y ' m söylediklerinin doğru olduğunu; z i ra k e n d i s i n i n bizzat ibadetlerin Türkçeleştirilmesi hâdisesinin tanıklarından bulunduğunu söylemiş­t i r . ] 2 H i k m e t Bayur 'un bu yazısına karşı F a l i h Rıfkı Atay 10 Şubat 1949 t a r i h l i Ulus ' ta Açık Konuşmak başlıklı b ir yazı daha yazmış ve fakat Türkçe Kur'an me­selesine girmemiştir. [Bu arada Cumhuriyet Gazetesi de bu i k i yazarın tartışma­sını Atatürk Devrine Aid Önemli Bir Tartışma başlığı altında sürmanşetten vermiş ve her i k i yazarın m a k a l e l e r i n i n b i rer özetini de aktarmıştır. Bkz. Cumhuriyet , 8-9 Şubat 1949 Salı-Çarşamba] 3 Sebilürreşad'm bu dönemde yayımlanan nüshalarında yeterince misâl bu lmak mümkündür. Ancak derginin yazarları, Demokrat Par t i ' n in iktidarı kesinleşene

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 117

k a b i l karşı t a r a f d a b u iddiaların asılsızlığını o r t a y a k o y m a y a çal ışmış ve b a h u s u s M u s t a f a K e m a l ' i n b u ink i lâp lardaki m e r k e z î r o l ü n ü t ebarüz e t t i r m e k iç in b i r h a y l i m ü r e k k e p akı tmış lard ır . N i t e k i m F a l i h Rı fkı A t a y , d â v a s ı n d a n hiç v a z g e ç m e m i ş , 1968 'de yazd ığ ı şu s a t ı r l a r l a , İnönü 'yü suç lamaktan dahî g e r i kalmamışt ır :

Atatürk i b a d e t d e v r i m i n e ezan ve namaz ' ı Türkçe leşt i rmekle baş lamış t ı . G e r ç e k t e verd iğ i i l k e m i r , ezan ve namaz'm

Türkçeleşmesi i d i . M u h a f a z a k â r l a r ı n s ö z c ü l ü ğ ü n ü y a p a n İnönü , Atatürk ' e y a l v a r m ı ş , " Ö n c e ezan' ı Türkçe leş t i re l im , s o n r a n a m a z a sıra g e l i r " demişt i . A r k a d a n d i l ve K u r ' a n m e t n i m e s e l e l e r i çıkıp ' N a m a z ı n Türkçe leşmes i ' g e c i k t i i d i . Atatürk sağ kalsaydı, 'ibadet reformu' olacağında da şüphe

yoktu.1

1949 y ı l ın ın h a r a r e t l i tar t ı şmalar ı 14 M a y ı s 1950 'de D e m o k r a t P a r t i n i n i k t i d a r a g e l m e s i y l e k e s i l m e m i ş , b i l a k i s d a h a d a ar tmışt ı r . Ç ü n k ü y e n i Başveki l A d n a n M e n d e r e s , 18 yı ldır Türkçe o k u n a n E z a n ı n , A r a p ç a o k u n m a s ı n ı sağ lamış ve y i n e b i r R a m a z a n ay ın ın b a ş ı n d a (16 H a z i r a n 1950 'de) A r a p ç a E z a n yasağ ın ı f i i l e n ka ld ı rmış t ı r . N i t e k i m Başveki l M e n d e r e s 4 H a z i r a n 1950 t a r i h i n d e , Zafer gazetes i y a z a r l a r m -

kadar ihtiyatı elden bırakmamış ve sonraki yıllara nazaran daha t e m k i n l i b i r üslûb kullanmışlardır: "Türkçe Ezan b ir kanunla vaz'olunmuştur. Başka b i r k a ­nunla meriyetten kaldırılmadıkça, aslâ tasvip ve teşvik eylememek şartıyla bu işin ilmî, hukukî ve İslâmî görüşle incelenmesinde b i r beis olmadığı tab i id i r . B u sebeple Ezan 'm Türkçe'ye çevrilmesindeki tahkikatımızı bu sütunlarda daha önce arzeylemek cesaretini bulmuştuk. Şimdilik başka söz eklemeye lüzûm gör­memekteyiz" , (Sebilürreşad", Ra i f Oğan, Kur'an Tercümesi Kur'an'm Yerini Alabilir mi?, 11/32, sh. 110, Şubat 1949)

1 Fa l ih Rıfkı Atay, Çankaya, sh. 394; İstanbul, 1984. Fa l ih Rıfkinm bu eseri, i l k önce 1952'de Dünya gazetesinde te fr ika edilmiş, daha sonra eks ik ler i t amamla ­nıp 1958'de k i tap haline getirilmiştir. Yazar tarafından, eserin, "sırasız sayılabi­lecek bazı olayları açıklamamak" şeklindeki bir diğer eksiğinin gideri l ip bazı i l a ­velerle i k i n c i baskısının yapılabilmesi, ancak 1968'de mümkün olmuştur . B iz im kullandığımız nüsha eserin 2. basımına dayanmaktadır ve burada aktardığımız bölüm (Din ve Devrimler), kitabın i l k basımında bulunmamaktadır.

118 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

d a n M ü m t a z F a i k F e n i k ' i n b i r suâli münasebet iy le , c a m i l e r d e i b a d e t l e ­

r i n d i n d i l i y l e (Arapça'yla) yapı lması i l e ezanların Türkçe okunmas ı a r a ­

s ında " g a r i p b i r t e z a t ' o lduğuna işaret e tmiş ve ard ından d a "sadece

m i l l e t e ma lo lmuş inkilâpları savunacaklar ını" söylemiştir :

B ü y ü k A t a t ü r k , i n k i l â p l a n n a baş lad ığ ı z a m a n , t a a s s u b z i h n i y e t i y l e m ü c a d e l e e t m e k z a r u r e t i n i d u y m u ş t u . Türkçe

Ezanın da böyle b i r z a r u r e t t e n doğmuş o lduğunu k a b u l e t ­m e l i y i z . Bugünse , c a m i l e r d e i b a d e t ve dualar ın hep d i n d i l i ­nde (Arapça) yapı lmasıy la g a r i p b i r t e z a t teşkil e t m e k t e d i r . B u k a d a r y ı ldan sonra , vaktiyle zaruri olan, şimdi ise vicdan

hürriyetini sınırlayan b u t e d b i r l e r i n d e v a m ı n a l ü z u m k a l ­mamış t ı r . İrtica ve t a a s s u b l a b iz de savaşacağ ız ve millete

malolmuş inkılaplarımızı savunacağız.1

Böyle l ik le İbadetleri Türkçeleştirme Projesi'nin h a l k t a r a f ı n d a n b e n i m s e n m e d i ğ i , h a l k a malo lmadığ ı , i b a d e t l e r A r a p ç a o l a r a k îfa e d i l i r ­k e n , sadece E z a n ı n Türkçe okunmas ın ın b i r mânâs ın ın bu lunmadığ ı , i l k defa b i r Başveki l taraf ından d i l e getir i lmiş o l m a k l a ka lmadı , D e m o k r a t P a r t i M e c l i s G r u b u da b u yönde b i r k a r a r aldı. M e n d e r e s , M e c l i s kürsü ­s ü n d e n yaptığı şu konuşmay la , C u m h u r i y e t t a r i h i n d e y e n i b i r d e f t e r i n açıldığını i l a n etmiş o l u y o r d u :

M u h t e r e m arkadaş lar ! Arapça Ezan h a k k ı n d a D e m o k r a t P a r t i Mec l i s G r u b u n d a v e r i l e n kararın gazete ler ve r a d y o i l e yay ın lanmas ı ne t i c es inde kanunî mâni in kaldır ı lmış o lduğu te lâkkis inin hâsıl o lması ve bazı vatandaşlar ın Arapça Ezan

okuması m u h t e m e l o lduğu için, b u b a b t a hükümetçe M e c l i s e s e v k e t m i ş o l d u ğ u m u z l â y i h a n ı n b u g ü n k ü r û z n â m e y e a l ı n m a s ı n ı ve m ü s t a ' c e l e n m ü z a k e r e e d i l m e s i n i y ü k s e k t a s v i b i n i z e a r z e d e r i m . 2

1 Gotthard Jâschke, Yeni Türkiye'de İslamlık, sh. 46, İstanbul, 1972 2 Mustafa Doğan, Adnan Menderes'in Konuşmaları, 1/31, İstanbul, 1957; [Sadık Albayrak, Türkiye'de Din Kavgası, sh. 266, İstanbul, 1973'denl

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 119

B a ş v e k i l i n b u k o n u ş m a s ı n d a n s o n r a , f i i l e n 18 yı l , k a n u n e n 9 yıl süren Arapça Ezan yasağı kaldır ı lmış ve h a l k , ezanı asırlardır o k u d u ğ u şekliyle y e n i d e n o k u m a y a baş lamış t ı . 1 F a k a t b u d u r u m , bazı çevreler in hükümet i t e n k i d e t m e s i n e y o l açıyor, A ta türk ink i lâp larmdan vazgeç i l ­diği y a da t a v i z veri ldiği şekl indeki ş ikayetler a y y u k a ç ık ıyordu. N a d i r N a d i , V â - N û , F a l i h Rıfkı A t a y , O r h a n V e l i Kan ık g i b i y a z a r l a r , b u k o r o ­n u n başını çeken k i m s e l e r arasmdaydı lar . N i t e k i m Arapça Ezan yasağı ka ld ı r ı lmadan b irkaç gün önce k a l e m e a l ınmış o l a n şu sat ır lar , b u k o ­n u d a b i r f i k i r verecek m a h i y e t t e d i r :

• L â i k l i k k o n u s u n u ezan c e p h e s i n d e n e le a l a n S a y ı n M e n d e r e s , k a n a a t i m c e h a r e k e t noktas ın ı yan l ı ş seçmişt i r . B ü y ü k A t a t ü r k ' ü n girişt iği inki lâp h a m l e l e r i n d e n h e r b i r i , h a t t a e z a n i n Türkçe okunmas ı b i l e , hep b u m e m l e k e t t e t a ­a s s u b u y e n m e k , s a h i c i f i k i r ve v i c d a n hürriyet ini kökleşt i r ­m e k g a y e s i n i g ü d ü y o r d u . ( N a d i r N a d i , Cumhuriyet, 7 H a z i r a n 1950)

• Şimdi i k t i d a r , şu kıtadaki mânân ın t a m t e r s i n e b i r y o l t u t ­t u r d u :

1 E z a n i n aslî suretiyle okunmaya başladığı i l k günlere a i t şu hâtıra, yılların oluşturduğu alışkanlıkların hemen terkedilemediğini gösteren ilginç b i r misâl­d ir : "Arapça E z a n i n tekrar kabul edildiği i l k Cuma günü Süleymaniye C a m i i n e g i t t i m . Cami tıklım tıklım... Onbinden fazla mü'min içeri doldu, cemaat kapılar­dan dışarı taştı. Cumanın sünnetini kıldık. Hat ib Hacı Sadık Efendi ağır ağır minbere çıktı. İç ezanı o k u m a k üzere çok güzel sesli Mevlidhân Kâzım Büyükaksoy, müezzin mahfi l inde yavaşça ayağa kalktı. E l l e r i n i yüzünün i k i t a ­rafına koydu. Şimdi onu, ezana Allahu Ekber'le başlaması için kulaklarımızı dört açarak bekliyoruz. A m a Kâzım Bey o kubbeleri çatlatan güzel sesiyle, b i rden Tanrı uludur diye gürlemedi mi? Herkes hayret içinde. Ama başmüezzin Hacı Hâfız Şevket Bey süratle, lâkin etrafa çaktırmadan onun eteğini çekiverdi. Kâzım Bey de zeki zat, b irden aklı başına geldi. Hemen Allahu Ekber, Allahu Ekber diye okumaya başlayınca, i k i samimi ahbabımın bu hareket ler i beni az daha güldürüyordu. L a k i n dudağımı şiddetle ısırdım. Arapça Ezan bütün cema­a t i gaşyetti. Hacı Sadık Efendinin beliğ hutbesi de mü'minleri kendi ler inden ge­çirdi." (Emekl i Süvari Albayı Şerif Güralp, Dinler Devrimler, sh. 80-81, İstanbul, 1961)

120 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

Arapça isteyen Urbana gitsin,

Acemce isteyen Iran 'a gitsin,

Frengiler Frengistan 'a gitsin,

Ki biz Türküz, bize Türkçe gerektir.

Mil l iyetç i l ik asr ında A r a p ç a ' y a ' d i n d i l i ' d e n i p , T ü r k ç e ' y e rütbesi ver i lmemişt i r . D a h a başka b i r t a b i r i y l e , Atatürk'ün

minarelerimizden bize dinlettiği ve pek sevdiğimiz Türkçe

güzelim ezan susturulmak istenmiştir. D e r t i ç indeyiz . K o c a M u s t a f a K e m a l , E t n o g r a f y a M ü z e s i n d e e b e d i y e t i b e k l e m e y e çoktan razı i d i ; tâ k i e s e r l e r i b i r e r b i r e r h e b a e d i l m e s i n ! (Vâ -N û , Akşam, 9 H a z i r a n 1950)

• Mi lyonlar ın kulağının alıştığı Türkçe Ezan Arapça ' ya çev­r i l m e k t e . T a n r ı n ı n u lu luğu T ü r k ç e y e r i n e , A r a p ç a söy lene ­c e k t i r . Y a n i anladığını a n l a m a k t a n kurtulacaktır . Şapka b i r başl ık değil , b i r k a f a işidir. Arapça'dan Türkçe'ye geçmek bir

dil değil, bir kültür işidir. Ya ln ız Türkiye 'y i ve T ü r k m i l l e ­t i n i değil , d e m o k r a s i y i de a n c a k d a i m a i l e r i g i t m e k ve as lâ g e r i d ö n m e m e k k u r t a r a b i l i r . ( F a l i h Rıfkı A t a y , Ulus, 1 1 H a z i r a n 1950)

• E z a n ' m T ü r k ç e o k u n m a s ı A t a t ü r k ' ü n s a ğ l ı ğ ı n d a , A t a t ü r k ' ü n isteği i l e k a n u n l a ş m ı ş o lmasayd ı da hâ lâ e z a n A r a p ç a okunsaydı , b u g ü n ezan meselesi d iye b i r m e s e l e m i z b e l k i de o lmayacakt ı . A m a i l e r i y e doğru o l d u ğ u n d a n ş ü p h e etmediğ imiz b i r k a r a r d a n ger iye dönülünce iş değişiyor. S a l t b i r ezan işi o l m a k t a n çıkıyor iş. D a h a b i r sürü geri l iğin b a ş ­langıcı , d a h a b i r sürü geril iğe göz y u m m a n ı n b i r işareti o l u ­yor . ( O r h a n V e l i Kanık , Yaprak, 15 H a z i r a n 1 9 5 0 ) 1

M e n d e r e s , k e n d i s i n e yöne l t i l en b u e leşt ir i lere ş iddet le karş ı l ık

vermiş , j a n d a r m a z o r u y l a yürütü ldükten s o n r a ink i lâp larm b i r m â n â s ı

Mustafa Baydar, Atatürk ve Devrimlerimiz, sh. 289, İstanbul, 1973'den.

1932 Ramazan ı ve Türkçe K u r ' a n 1 2 1

o lmayacağ ın ı , b i n a e n a l e y h k e n d i l e r i n i n , demokrasiyi ve halk hakimiye­

tini tesis eden hakikî bir inkilab y a p m a k t a olduklarını söylemişt ir :

B u k a n u n l a r acaba h a n g i l e r i d i r ve t a v i z l e r h a n g i t a v i z l e r d i r ? G a l i b a E z a n i n serbestçe o k u n m a s ı n ı ve v i c d a n hürr iyet i üzer ine yapı lan baskın ın kaldır ı lmasını k a s t e d i y o r l a r . Eğer i n k i l â p k a n u n l a r ı b u g ü n e k a d a r h a l k t a r a f ı n d a n b e -n i m s e n m e m i ş s e , j a n d a r m a z o r u i l e yürütü lecekse , milli vic­

danın hilafına olan bu kanunları ka ld ı rmak d e m o k r a t i k b i r i d a r e n i n başta ge len vaz i f es i o l m a k icabeder . İnki lâp ' tan çok b a h s e d i y o r l a r . Hakikî inkilâp Türkiye'de şimdi oluyor. B i r m i l l e t i n r ü ş d ü n ü i s b a t e t m e k s u r e t i y l e yapt ığ ı h a r e k e t h a ­kikî inkilâptır . İnsanları sürü o l m a k t a n k u r t a r a n b i r i d a r e y i kurmaktay ız ve demokrasiyi ve halk hakimiyetini tesis eden

hakikî inkilâbı şimdi yapmaktayız.1

" H a l k hâkimiyet in i tes i s eden b u hakikî inki lâp" la b i r l i k t e , ü lke ­m i z d e inki lâp ve ihti lâl lerin b i r d a h a sonu ge lmeyecek ve h e r iht i lâ lden s o n r a İbadetlerin Türkçeleştirilmesi Projesi ihti lâlci lerin i l k ele a l a c a k ­ları g ü n d e m m a d d e s i olacaktır.

İç p o l i t i k a d a h e r ne o l u r s a o l s u n , denge ler ne k a d a r değiş irse de­ğişs in , h a t t a tar t ı şmalar ne k a d a r ş iddet len iyormuş g i b i görünürse gö ­rünsün , Türkiye 'n in son y a r ı m asırdır m e v c u t dünya düzeni içer is indeki y e r i n i n değ i şmemes i ve k e n d i s i n i n de I I . D ü n y a H a r b i n d e n s o n r a d a h i l o lduğu i t t i f a k l a r a karşı sadakât in i m u h a f a z a e t m e s i sebebiy le , 1950'de t a r i h e g ö m ü l e n İbadetlerin Türkçeleştirilmesi Projesi, b ü t ü n ç a b a l a r a r a ğ m e n b i r d a h a t a t b i k m e v k i i n e k o n u l a m a m ı ş , kısa v a d e l i s t r a t e j i l e r d e manipü la t i f amaçl ı m a l z e m e o l a r a k kul lanı lması d ış ında, h içbir s iyasî yönet im, Z i y a Gökalp ' in Vatan şi irinde düşlediği "o ü lke ' y i y e n i d e n inşâ e t m e k ve y e n i d e n gerçekleşt irmek için b i r ad ım at(a)mamıştır .

1 Bekir Berk, Millete Mal Olmayan Bir İnkilâp, "Türk Düşüncesi", yıl. 5, c. 10, sy. 67, Haziran-Temmuz 1959

I I . B O L U M

1932 R A M A Z A N I K R O N O L O J İ S İ

B i r ülke k i camiinde Türkçe Ezan okunur.

Köylü anlar mânâsını namazdaki duânm...

B i r ülke k i mektebinde Türkçe Kur'an okunur.

Küçük, büyük herkes b i l i r buyruğunu Hudâ'nm...

Ey Türkoğlu, işte senin orasıdır vatanın!

Z i y a Göka lp , 1918

Tarihî hâdise ler i sağlıklı b i r b i ç imde değer lendir ip y o r u m l a y a b i l m e k iç in, hiç k u ş k u y o k k i e v v e l e m i r d e o hâdiseler in kesin ve ( m ü m k ü r m e r t e b e ) ayrıntılı b i r k r o n o l o j i s i n i t e s b i t e t m e k g e r e k i r ; z i r a k r o n o l o j i tarihçiye, sadece hâdiseler in b i r b i r l e r i y l e o l a n il işkisini ve /veya b i r b i r l e r i üzer indeki e t k i s i n i i z l e m e k imkânı v e r m e k l e k a l m a z , aynı z a m a n d a t a ­r ihçinin, onları b i r bü tün h a l i n d e ve vâkıaya m u t a b ı k b i r b i ç imde açık­l a m a s ı n ı d a m ü m k ü n k ı l a r . B u b a k ı m d a n b u b ö l ü m d e , 1932

Ramazanı'nâa vukû b u l a n hâdiseleri a k t a r m a k l a y e t i n m e y i p , b u hâdise ­l e r i n kronolojik o l a r a k ne tür b i r s e y i r izlediğini de göstermeyi i s t i h d a f etmiş b u l u n u y o r u z .

B i r k r o n o l o j i ' d e y e r a l a n b i l g i l e r , m u h t e v a i t i b a r i y l e 'doğru' , t a r i h -l e n d i r m e i t i b a r i y l e de ' k e s i n ' o lması h a l i n d e a n c a k b i r k ıymet i f a d e ede­bi leceğinden, 1932 Ramazanı Kronolojisini haz ır larken, e v v e l e m i r d e b u dönemde v u k û b u l a n hâdiseleri sağlıklı b i r b i ç imde t e s b i t e tmeye , s o n r a da b u hâdiseler in t a r i h l e r i n i t e k t e k kes inleşt irmeye çalıştık. A n c a k b u ­r a d a b i l h a s s a nazar- ı i t i b a r e a l ınması g e r e k e n h u s u s , b u sürecin, — b i r i , k a m u o y u n d a n g i z l i o l a r a k gerçekleşt ir i lmiş o l a n s a r a y top lant ı lar ın ın m u h t e v a s ı n a i l işkin y ö n ü , diğeri de b u toplant ı larda a l m a n karar lar ın tatb ikât sahas ına çıkıp k a m u y a m a l o l a n y ö n ü o l m a k ü z e r e — i k i farklı b o y u t a s a h i p bulunmasıdır .

Hâdise ler in ge l i ş im süreci i l e S a r a y ' d a k i top lant ı larda a l m a n k a ­r a r l a r aras ında 'doğrudan ' b i r münasebe t bu lunması , kronoloji nin muh­

tevası k a d a r , b u muhtevanın kronolojisini de önemli h a l e get irdiğ inden, i l k k ıs ımla i l g i l i o l a r a k , s özkonusu toplant ı lara b izzât kat ı lmış z e v â t m kişisel hâtıraları , i k i n c i k ıs ımla i l g i l i o l a r a k ise g ü n l ü k gazete lerde yer a l a n h a b e r l e r b i r şeki lde b e l i r l e y i c i o lmuştur . B u da g a y e t t a b i i d i r ; z i r a i l g i l i z e v â t m hâtıraları o lmaksız ın b u toplant ı larda o l u p b i t e n l e r i t e s b i t e t m e k m ü m k ü n o lamayacağ ı g i b i , b u hât ı ra lardan i s t i f a d e e d i l m e m e s i h a l i n d e , s a r a y ' d a a l m a n karar lar ın k a m u y a yans ıyan kıs ımları d a yete-

126 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

r i n c e t a s v i r e d i l e m e z d i . A n c a k iş in b u yönüyle i l g i l i o l a r a k hât ıra lar 'dan m ü m k ü n m e r t e b e yarar lan ı lmış o lmas ına r a ğ m e n , m u h t e v a n ı n t a r i h -l e n d i r i l m e s i n d e b u m e t i n l e r d e n aynı derecede i s t i f a d e ed i l emed iğ ine ; z i r a b u hât ıra larda d i le g e t i r i l e n hâdiseler in, g e n e l l i k l e y a t a r i h l e n d i r i l -m e k s i z i n , y a da t a r i h l e n d i r m e hatalar ıy la mâlû l b i r b i ç imde aktar ı ld ı ­ğına işaret e t m e k g e r e k i r .

İkinci k ı s m a , y a n i 1932 Ramazanında v u k û b u l a n hâd ise le r in k a m u y a m a l o l a n yönüne gel ince , b u kıs ımla i l g i l i o l a r a k b i l h a s s a gün lük gazete ler , başl ıca kaynaklar ımız aras ında y e r aldılar. A n c a k b e l i r t m e k g e r e k i r k i g ü n l ü k g a z e t e l e r i n , h e m hâdiseler i t e s b i t e t m e k , h e m de b u hâdise ler i t a r i h l e n d i r m e k h u s u s u n d a k i katkı lar ı k r o n o l o j i k b i r m e t n i n haz ı r lanmas ında ne k a d a r önemli o l u r s a o l s u n , b u g a z e t e l e r i n t e k b a ş ­larına kul lanı lmaları k e s i n l i k l e doğru b i r y o l değildir. Ç ü n k ü h a b e r l e r i n sıhhati b i r y a n a , g a z e t e l e r i n bas ım t a r i h l e r i y l e h a b e r e k o n u o l a n hâd ise ­l e r i n t a r i h l e r i aras ında —o yı l lardaki t e k n i k imkânlar da hesaba kat ı la­cak o l u r s a — h e r z a m a n k a y d a değer b i r mesafe vardır . Sözgel imi b i r hâ ­d i s e n i n gaze te l e rde y e r aldığı t a r i h , h a b e r i n m a h i y e t i n e ve h a b e r k a y ­nağının güvenil ir l iğine göre değişebi lmekte ve aynı h a b e r farklı gazete ­l e r d e farklı t a r i h l e r d e y e r a l a b i l m e k t e d i r . Mese lâ gazetede 'dün ' m e y ­d a n a geldiği söylenen b i r hâdisenin, c i d d i b i r t e d k i k sonras ında, i k i v e y a üç g ü n önce m e y d a n a geldiği anlaş ı lmakta , dolayısıyla b irkaç g a z e t e n i n verdiği b i l g i l e r b i r a r a y a get ir i lmedikçe , h a t t a b u b i l g i l e r b a ş k a k a y n a k ­ların yard ımıy la t e v s i k edi lmedikçe , doğru b i r t a r i h l e n d i r m e y a p a b i l m e k pek k o l a y o l a m a m a k t a d ı r . 1 B i n a e n a l e y h b u tür müşki l ler nazar- ı i t i b a r e

1 Meselâ U t k a n Kocatürk, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938 (Ankara, 1983) adlı eserinde, Mustafa Kemal Atatürk'ün —Atatürk'ün Nöbet Defterine i s t inaden— 4 Şubat 1932'de İstanbul'dan hareket edip, 5 Şubat 1932'de Ankara 'ya geldiğini söylerken, biraz aşağıda ise, — M i l l i y e t gazetesine is­t i n a d e n — 4 M a r t 1932'de İstanbul'dan hareket edip 6 M a r t 1932'de Ankara 'ya geldiğini yazmaktadır (sh. 531). Veri len bu b i lg i ler in tamamı (4 M a r t 1932 t a r i h i hariç) yanlıştır ve bu yanlışın sebebi, her i k i tarihlendirmede de tek b ir kaynağa ist inad edilmesidir. B u vesileyle be l i r tmek gerekirse, 4-5 Şubat tar ih ler iy le i l g i l i hatanın kaynağı da Atatürk'ün Nöbet Defterindeki kayıtlar değildir; zira orada bu tür b i r yanlış ver i bulunmamaktadır.

1932 Ramazan ' ı K r o n o l o j i s i 127

al ınarak, t e k başlar ına ne hât ıra lardan, ne de günlük g a z e t e l e r d e n elde e d i l e n b i l g i l e r l e ye t in i lmemiş , d a h a m u h k e m b i r t a s a v v u r o r t a y a k o y a ­b i l m e k amacıy la , m e v c u t mâlumât ı zenginleştireceği , h a t t a k u v v e t l e n d i ­receği düşünülen diğer b i y o g r a f i k ve k r o n o l o j i k ça l ı şmalardan d a i s t i f a d e e t m e k c i h e t i n e gidilmiştir.

Böyle l ik le b u b ö l ü m ü n haz ı r lanmas ında , (a) 1932 R a m a z a n ı n d a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a t e r t i b e d i l e n toplantı lara bizzât kat ı lmış z e v â t m hât ıralar ından, (b) günlük gazete lerde {Cumhuriyet, Milliyet, Vakit, Son

Posta, Hâkimiyet-i Milliye) y e r a l a n h a b e r l e r d e n ve (c) b u dönemle u z a k ­t a n yak ından i l g i s i o lab i lecek h e r türlü k a y n a k t a n i s t i f a d e e d i l m e y e çalı­şılmıştır.

a ) H â t ı r a l a r — M e t i n l e r k ı s m ı n d a d a g ö r ü l e c e ğ i ü z e r e — K r o n o l o j i y e m e v z û teşki l eden hâdise lerde b i r i n c i derecede r o l a lmış k i m s e l e r e a i t t i r . A n c a k b u n a rağmen , b u hât ıra larda aktarı lan b i l g i l e r ­den , sadece muhtevaları i t i b a r i y l e ve diğer k a y n a k l a r l a t e v s i k e d i l d i k t e n s o n r a yarar lanı lmış ve c i d d i gerekçelere b inâen, b i l h a s s a tarihlendirme

h u s u s u n d a hât ıra s a h i p l e r i n i n hâ f ı za larma h e r z a m a n i t i m a d e d i l m e ­miştir . Ayr ı ca hât ıralara Metinler b ö l ü m ü n d e , genişçe ve t a s n i f edi lmiş b i r s u r e t t e y e r ver i ld iğ inden , b u b ö l ü m e d e r c e d i l e n b i l g i l e r , sadece Kronolojide y e r a l a n hâdiselerin süreklil iğini gösterecek m i k t a r l a sınırlı tutulmuştur .

b) G a z e t e l e r d e n — y u k a r ı d a da i fade ett iğimiz g i b i — d a h a çok k a -m u ' y a yans ıyan olayların t e s b i t i n d e i s t i f a d e edi lmiş , a n c a k b i r t e k gaze­t e n i n verdiği b i l g i l e r e i h t i y a t l a yaklaşı lmıştır . Kronolojiyi zenginleştire­ceği düşünülen bazı detayların aktarımında ise, b u d e n l i t i t i z d a v r a n m a k m ü m k ü n o lmadığ ından , y a b u ayr ınt ı lardan sar f ınazar ed i lmiş , y a d a Kronolojinin gene l çerçevesini e t k i l e m e y e c e k h a b e r l e r e y e r ver i lmişt ir . A y r ı c a ' g a z e t e l e r ' s ö z k o n u s u o l d u ğ u n d a , b u n u n l a b i l h a s s a Milliyet,

Cumhuriyet, Son Posta, Vakit g i b i İstanbul gaze te l e r ine v u r g u yapı ldığı nazar- ı i t i b a r a al ınmalıdır . B u neden le , mese lâ Hâkimiyet-i Milliye g i b i A n k a r a ' d a çıkan, h a b e r l e r i n i telefon aracıl ığıyla t e m i n ed ip a n c a k b i r - i k i gün s o n r a ve m u h t a s a r b i r s u r e t t e neşredebi len b i r gazete , t edk îk e t t i -

128 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

ğ imiz o l a y l a r d i z i s i b a k ı m ı n d a n i k i n c i derece b i r m e h a z o l a r a k te lâkki

edilmiştir .

c ) G e r e k hâtıralarda aktarı lan b i l g i l e r , gerekse günlük gazete lerde y e r a l a n h a b e r l e r , b i r k r o n o l o j i n i n t e r t i b i b a k ı m ı n d a n t e k baş lar ına ye ­t e r l i o lmadığ ından , e l d e k i m a t e r y a l i n sağlıklı b i r b i ç imde t a r i h l e n d i r i l e -b i l m e s i ve böylel ikle m u h k e m b i r t a s a v v u r u n o r t a y a k o n u l a b i l m e s i iç in, o d ö n e m d e v u k û b u l m u ş diğer hâdise ler in b i r b i r l e r i aras ındaki i r t i b a t nokta lar ın ın da gösteri lmesi g e r e k i y o r d u . N i t e k i m d a h a önceleri , b u k o ­n u y u (1932 Ramazanım.) müstaki l o l a r a k ele a l a n ça l ı şmalar ın b u l u n ­m a m a s ı n e d e n i y l e , i s t e r i s t emez , başka amaçlar la haz ı r lanmış eser lerde y e r a l a n ve f a k a t b i r b i ç imde b u dönemle alâkası b u l u n a n teferruâtı da cem e t m e k ve m ü n a s i b görü ldüğü kadar ıy la bunlar ı a n a - k o n u n u n çev­res ine yer leşt i rmek l ü z û m u n u h i s s e t t i k .

T e k baş lar ına ele a l ındığ ında lüzumsuz g i b i t e lâkki e d i l e b i l e c e k b irçok detayın, anlamlı b i r bütünle b i r l i k t e okunmas ı h a l i n d e , t a r i h l e n -d i r m e sorunlar ın ın aş ı lmasında ne d e n l i b ü y ü k b i r e h e m m i y e t kesbede-ceği e r b â b m m m â l u m u d u r . M e s e l â Özel Ş a h i n g i r a y i n y a y ı m l a m ı ş o l ­d u ğ u Atatürk'ün Nöbet Defteri 1931-1938 ( A n k a r a , 1955) adlı eser, M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün y a v e r l e r i taraf ından g ü n ü g ü n ü n e , h a t t a sa­a t i s a a t i n e t u t u l a n kayıt lara u laşmamız ı sağ lamış ve böyle l ik le b i r çok öneml i ayrınt ı , b i l h a s s a b u e s e r d e k i kayıt lar sayes inde t a r i h l e n d i r i l e -bi lmiştir .

Atatürk'ün Nöbet Defteri'nde, günlük kayıt ların alt ında, o kayıt ları t u t a n y a v e r l e r i n i s i m l e r i y l e b i r l i k t e , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n kaç ta uyandığ ına , kaçta yatt ığına, Saray ' da k i m l e r l e görüştüğüne , s a r a y dışına ç ıkmışsa n e r e l e r i z i y a r e t ett iğine, h a n g i y o l d a n ve h a n g i vas ı tay la g i t t i ­ğ ine ve s a r a y ' a ne z a m a n d ö n d ü ğ ü n e dâir b i l g i l e r , y a v e r l e r tara f ından g ü n ü gününe , s a a t i s a a t i n e kaydedi lmiş ve son o l a r a k o gün h u z u r a k a ­b u l e d i l e n l e r i n i s i m l e r i n i h â v i b i r l i s t e de v e r i l m i ş t i r . N i t e k i m Şahing iray , nöbet d e f t e r l e r i n d e y e r a l a n b i l g i l e r i şu şeki lde b i r t a s n i f e tâbi tutmaktadır :

1) A t a t ü r k ne z a m a n uyanmışt ı r ? 2) A t a t ü r k ne i l e m e ş g u l o lmuştur? 3) A t a t ü r k nereye gitmişt ir? 4) A t a t ü r k k i m l e r l e

1932 R a m a z a n ! K r o n o l o j i s i 129

t e m a s t a b u l u n m u ş t u r ? 5) A t a t ü r k ne z a m a n y a t m ı ş t ı r ? ( A . N . D . , s h . V )

Atatürk 'ün özel hayat ıy la i l g i l i b u tür ayrıntı lar, b u yı l larda v u k û b u l m u ş hâd i se l e r in arkap lan ın ı t e d k î k edecek o l a n l a r iç in f e v k a l â d e k ıymet i hâizdir . Sözgel imi t e k baş ına Atatürk 'ün uyandığ ı ve yattığı sa­a t l e r e i l işkin kayıt lar b i l e , b i r tarihçiye o günlerde m e y d a n a g e l e n o l a y ­lar ın e h e m m i y e t d e r e c e s i n i t a k d i r ve t a y i n d e yard ımc ı o l a b i l i r ; k e z â , A t a t ü r k ' ü n , h u z u r u n a v e y a sofrasına k a b u l ettiği z e v â t m k i m l i k l e r i n i , böy les ine ayrıntıl ı b i r b i ç imde t u t u l a n kayıt lara i s t i n a d e n t e s b i t e t m e k , k r o n o l o j i k b a k ı m d a n b i r y e r e yer leşt i rmenin m ü m k ü n o lamadığ ı b irçok hâd i sen in t a r i h l e n d i r i l m e s i n i sağlayabi l ir . N i t e k i m Özel Ş a h i n g i r a y i n şu uyarıs ını c idd iye a l m a k için e l i m i z d e birçok n e d e n bu lunmaktad ır :

A t a t ü r k ' ü n k a b u l e tmiş o lduğu f e r t l e r i n , ayrı ayrı ve t o p l u o l a r a k üzer ler inde dural ım; onların, k a b u l edi lmiş o ldukları günlerdek i , c e m i y e t iç inde h e r çeşit o layları t e d k i k e d e l i m ; [ işte] b u n u y a p m ı ş o l d u ğ u m u z z a m a n görüyoruz k i bu olay­

larda Atatürk'ün, bir gün veya iki gün evvel kabul etmiş ol­

duğu kimselerin rolleri vardır. ( A . N . D . , sh . V I )

Gerçekten de t e k baş ına y o r u m l a m a n ı n güç o lduğu b u tür ayrınt ı ­l a r , e l i m i z d e k i d iğer b i l g i l e r l e b i r a r a y a ge t i r i ld iğ inde ç o k b ü y ü k b i r e h e m m i y e t k a z a n m ı ş ve h e m bazı i s i m ve t a r i h l e r i n t e s b i t i n d e , h e m de bazı t a h m i n l e r i m i z i d o ğ r u l a m a k k o n u s u n d a fevkalâde yararl ı o lmuştur . Ç ü n k ü hâdise ler in m a h i y e t i ve d a h a da önemlis i top lant ı larda y e r a l a n k i m s e l e r i n k i m l i k l e r i b i l indiğ inde , hâdise ler le b u toplant ı lar aras ında i l g i k u r m a k için yapı lması g e r e k e n çok az şey ka lmaktadır :

B u n l a r ve yakınlar ın ın i f a d e l e r i , b ize , Atatürk 'ün , bü tün k o ­nuları , i l g i l i şahıslarla m ü n a k a ş a ettiğini ve s o n u n d a k e n d i görüş ve f i k i r l e r i n i o r t a y a a t a r a k m ü d a f a a etmiş o l d u ğ u n u t e s b i t e yard ım e t m e k t e d i r . Atatürk taraf ından o r t a y a atı lan p r o b l e m l e r i n kimlerle münakaşa ve müzakere edilerek hal­

ledilmiş olduklarını ve Atatürk ekolünden kimlerin ne şekilde

faydalandıklarını a n l a m a k m ü m k ü n o luyor . ( A . N . D . , sh . V I )

130 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

G e n e l m â n â s ı y l a b u t e s b i t l e r e k a t ı l m a m a k m ü m k ü n değ i ld i r . F a k a t kayıt ların b u k a d a r l a sınırlı kalması ve d e f t e r l e r d e o gün için g i z l i k a b u l edi lecek bazı toplantı larda ele a l m a n konular ın ve b u toplant ı lara kat ı lan z e v â t m i s i m l e r i n i n y e r a lmamas ı , b i r e k s i k l i k o l a r a k karş ımıza ç ıkmakta ; mese lâ b u kayıt lar içer is inde, 1932 Ramazanına kat ı lan hâ-fızların i s i m l e r i y e r almadığı g i b i , R a m a z a n b o y u n c a yapı lan toplantı lara i l işkin e n k ü ç ü k b i r î m a d a b i l e b u l u n u l m a y ı p , sadece 'bazı geceler, baz ı m i s a f i r l e r i n k a b u l ed i ld iğ inden" söz e d i l m e k t e d i r . A n c a k hâd i se l e r in s e y r i t a k i p ed i lecek o l u r s a , sanırız b u 'bazı m i s a f i r l e r ' i n k i m l e r o l d u k l a ­rını t a h m i n e t m e k t e pek güçlük çeki lmeyecektir .

B u r a d a nöbet defterleri'yle i l g i l i o l a r a k işaret e d i l m e s i g e r e k e n son b i r h u s u s ka lmaktad ır k i o d a M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün husus î d a i r e ­s inde meşgu l o lduğuna dâir kayıt ların, muhteva i t i b a r i y l e nası l t e s b i t ve t a y i n edi leceği m e s e l e s i d i r . N i t e k i m N i y a z i A h m e t B a n o ğ l u , " A t a t ü r k b u g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a m e ş g u l o lmuştur " şekl indeki i f a d e l e r d e saklı b u l u n a n boş luğun as la do ldurulamayacağını ; z i r a o günler A t a t ü r k meşgu l i k e n y a n ı n d a bu lunanlar ın , bunlar ı b ize i n t i k a l e t t i rmemiş o l ­duklarını söy lüyorsa da (Atatürk'ün İstanbul'daki Hayatı, I I / 9 , İ s tanbul , 1974) , Şahingiray , b u kayı t lardan nasıl i s t i f a d e edilebi leceği ve /veya b u kayıt lar ın nası l yorumlanabi leceğ i k o n u s u n d a g e r e k l i ipuç lar ına şu şe ­k i l d e işaret e t m e k t e d i r :

Nöbet Defterlerinde d i k k a t i ç eken diğer b i r n o k t a d a h a v a r ; " R e i s i c u m h u r H a z r e t l e r i çal ışt ı lar" d e n i l m e k t e d i r . Çal ışt ığı k o n u t e s b i t e d i l m e m i ş o l m a k l a b e r a b e r , b u k o n u l a r , Ata türk 'ün o gece veya daha ilerideki günlerde kabul etmiş

olduğu kimselerin meslek vaziyetlerinden an laş ı lmaktad ı r . ( A . N . D . , sh . V I )

K r o n o l o j i n i n haz ı r lanmas ında , b u kayı t lar t e k baş lar ına y e t e r l i o l (a )mayacağ ı için, başka e s e r l e r d e n t e m i n edi lmiş b i l g i l e r e b a ş v u r m a k kaç ın ı lmaz b i r d u r u m d u . A n c a k b u k r o n o l o j i k e s e r l e r i n b i r k ısmı , b ü y ü k ölçüde k e n d i zâviyeler inden önemli görülebi lecek hâdiseleri öne ç ıkardık­ları g i b i , bazı lar ı m u h t e v a i t i b a r i y l e zayıf, bazı ları da h a c i m i t i b a r i y l e çok kısadır ; bazı ları ise, t a m a k s i n e çok geniş b i r a l a n a yayı lmalar ı sebe-

1932 R a m a z a n i K r o n o l o j i s i 1 3 1

b i y l e b i z i m a lâkadar o l d u ğ u m u z t a r i h l e r aç ı s ından i s t e r i s t e m e z çok m a h d u t b i l g i l e r e y e r vermişlerdir . Ayr ı ca , b u k r o n o l o j i k eser lerde , b i z i m d o ğ r u d a n u laşab i lme imkânı b u l d u ğ u m u z kaynak lar ın kul lan ı lmas ı ve üste l ik k a y n a k k u l l a n ı m ı n d a h e r z a m a n t i t i z l i k gös te r i lmemes i , a r z u edildiği seviyede k e n d i l e r i n d e n i s t i f a d e e d i l m e s i n i e n g e l l e y e n n e d e n l e r arasında y e r almış ve f a k a t b u zaaflarına rağmen , m e v c u t b i l g i l e r i t e y i d e t m e k v e y a zeng in leş t i rmek b a k ı m ı n d a n b u tür e s e r l e r sürekl i g ö z ö -n ü n d e tutu lmuş lard ı r . 1

B u eser ler , b a z e n b i r b i r l e r i n i n i h m a l e t t i k l e r i b i r ayr ınt ıya y e r v e r m e l e r i y a da farklı t a r i h l e n d i r m e l e r i h t i v a e t m e l e r i sebebiyle , iç ler in­d e n b i r i n e g ü v e n m e n i n çok t a b i i o lduğu b i r d u r u m d a , böyle b i r t u t u m u n yanl ış o lacağına dâir uyarıcı b i r r o l oynamaktadır lar . Sözgel imi , k a y n a k ­l a r d a n b i r i , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n 1932 R a m a z a n ı ' n d a İs tanbul 'a gelişini, k e n d i s i n i n "İstanbul 'a yedinci gelişi" o l a r a k s u n a r k e n , b i r diğeri , b u n u "İstanbul 'a sekizinci gelişi" o l a r a k b e l i r t m e k t e ; kezâ, y i n e b u k a y ­n a k l a r d a n b i r i , M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün 4 Şubat ' ta İs tanbul 'dan a y ­r ı l d ı ğ ı n ı s ö y l e r k e n , d i ğ e r i a y n ı t a r i h t e k e n d i s i n i n İ s t a n b u l ' d a D o l m a b a h ç a S a r a y ı n d a n dışarı ç ıkmadığını y a z a b i l m e k t e d i r . 2 H a l böyle

1 Atatürk 'ün Nöbet Defterinin yanısıra, bu konuda gözönünde bulundurduğumuz ve değişik seviyelerde faydalandığımız kaynakların b i r kısmına da bu vesileyle işaret etmek isteriz : Sami N . Özerdim, Atatürk Devrimi Kronolojisi (İstanbul, 1966; 1. bas. 1963); Muzaffer Gökman, 50 Yılın Tutanağı 1923-1973 (İstanbul, 1973); N iyaz i Ahmet Banoğlu, Atatürk'ün İstanbul'daki Hayatı I : 1899-1932, I I : 1933-1937 (İstanbul, 1973-1974); Mehmet Önder, Atatürk'ün Yurt Gezileri (Ankara, 1975); Muzaffer Gökman, 29 Ekim 1923 Sonrası Türkiye Cumhuriyeti Kronolojisi, "Atatürk ve Devr imler i T a r i h i Bibliyografyası I " içerisinde, Böl. X X I I , (Ankara , 1981; i l k bas. İstanbul, 1963); U t k a n Kocatürk, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938 (Ankara, 1983). 2 B u tür sorunları başka araştırmacılar da dile getirmişlerdir: "Yaverler t a r a ­fından tutulmuş not lar la gazete m u h a b i r l e r i n i n istihbarâtı arasındaki tutarsız­lıklar bazı kez i k i gazete arasında da oluyor. Meselâ Cumhuriyet gazetesi, Atatürk'ün 'Kmalıada' vapuruy la 'Gülcemal' vapuruna yanaştığını yazarken, aynı t a r i h l i Vakit gazetesi ise, 'Kalamış' vapurundan bahsetmektedir." (Banoğlu, Atatürk'ün İstanbul'daki Hayatı, 11/30, İstanbul, 1974)

132 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

i k e n , b u k a y n a k l a r d a n sadece b i r i n e g ü v e n m e k , d a h a i ş in b a ş ı n d a

öneml i b i r h a t a y a p m a k d e m e k o lacağ ından , b u k a y n a k l a r d a y e r a l a n

b i l g i l e r , t a h k i k ed i lmedikçe kul lanı lmamışt ır .

1932 Ramazanı Kronolojisinin kaynaklar ıy la i l g i l i b u gene l değer­l e n d i r m e d e n sonra , Kronoloji'nin nasıl hazır landığıy la i l g i l i k ısa b i r m â -lumât v e r m e k t e f a y d a mülâhaza e d i y o r u z :

E l i m i z d e k i m a t e r y a l i , kronolojik b a k ı m d a n , ( a ) ' doğru ve k e s i n o l a r a k tar ih lendir i lmiş o l a y l a r ' ; (b ) 'hiç t a r i h z i k r e d i l m e d e n aktar ı lan o l a y l a r ' ve ( c ) 'yanlış o l a r a k tarihlendir i lmiş o l a y l a r ' o l m a k üzere üç bö ­l ü m e a y ı r m a k m ü m k ü n h a l e g e l d i k t e n s o n r a , b u m a t e r y a l i sağl ıkl ı b i r b i ç i m d e t a s n i f ve t a n z i m e d e b i l m e k a m a c ı y l a t a r a f ı m ı z d a n 1932

Ramazanına i l işkin mi lâdi ve hicrî günler i göster ir 1 ayl ık b i r ' t a k v i m ' haz ı r lanmış ve b u t a k v i m i n içerisine önce t a r i h l e r i doğru ve k e s i n o l a n o l a y l a r yer leşt i r i lmişt i r . M e s e l â , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n 12 O c a k 1932 Salı g ü n ü İstanbul 'a g e l m e s i , Hâfız Yaşar O k u r taraf ından 18 O c a k 1932 P a z a r t e s i g ü n ü M a ç k a K a b r i s t a n ı n d a i l k Türkçe Mersiyenin, y i n e aynı hâfız taraf ından 22 O c a k 1932 C u m a g ü n ü Y e r e b a t a n C a m i i n d e i l k Türkçe Kur'an'm, Hâfız Rıfat taraf ından 30 O c a k 1932 C u m a r t e s i g ü n ü F a t i h C a m i i n d e i l k Türkçe Ezanın, 3 Şubat 1932 Ç a r ş a m b a g ü n ü d o k u z hâf ız t a r a f ı n d a n A y a s o f y a C a m i i n d e i l k Türkçe Tekbirin ve Hâf ız S a d e t t i n K a y n a k t a r a f ı n d a n 5 Ş u b a t 1932 C u m a g ü n ü S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e i l k Türkçe Hutbenin okunmas ı g i b i , t a r i h i doğru ve k e s i n o l a n o l a y l a r t a k v i m e d a h i l ed i lmiş , s o n r a ( b i l h a s s a hâtıralarda) t a r i h z i k r e -d i l m e k s i z i n aktarı lan olayların t a r i h l e r i kesinleşt ikçe e l i m i z d e k i t a k v i m e i l a v e l e r d e bu lunulmuştur .

T a r i h l e r i yanl ış o l a r a k k a y d e d i l e n o l a y l a r a ge l ince , z a m a n l a b u tür olayların t a r i h l e r i n i de kes in leşt i rmek m ü m k ü n h a l e ge ld iğ inden, yanl ış t a r i h l e n d i r m e l e r düze l t i ld ikçe ve d a h a da öneml is i , t a r i h i b i l i n m e y e n baz ı hâdise ler in v u k û bulduklar ı t a r i h l e r t e s b i t edi ld ikçe , t a k v i m ' d e k i boş luklar ı d o l d u r m a k ko lay laşmış , b i r süre s o n r a e l i m i z d e t a r i h i k e s i n o l a r a k b i l i n e n o laylar ın miktar ı i y i c e çoğa ld ığ ından , k ü ç ü k ayrınt ı lar ı y o r u m l a m a gücü de b u ge l işmelere müvaz i b i r b i ç imde artmıştır . A n c a k ne k a d a r i t i n a göster i l irse göster i ls in , t a r i h l e r i n t e s b i t i n i n e n n i h a y e t

1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i 133

b i r tak ım ayr ınt ı lar ın y o r u m î a n m a s ı y l a m ü m k ü n olabi ld iğ i u n u t u l m a ­mal ı ve b u b a k ı m d a n t a r i h l e n d i r m e l e r d e k ü ç ü k s a p m a l a r i n v u k û a gele­bileceği hat ırdan ç ıkarı lmamalıdır .

B ü t ü n b u g a y r e t l e r i n n e t i c e s i n d e , dört başı m â m u r b i r k r o n o l o j i ' -n i n o r t a y a konulduğu i d d i a e d i l e b i l i r m i ? E l b e t t e hayır! Ç ü n k ü e r b â b ı m n t a k d i r edeceği üzere , b u k a d a r k ısa b i r z a m a n d i l i m i n e s ık ışmış o l a n b u n c a hâdiseyi ve b u hâdise lerde r o l almış bütün şahıs lar ın n i y e t l e r i n i , yap ıp e t t i k l e r i n i , o l a y l a r d a i f a e t t i k l e r i r o l l e r i n d e r e c e l e r i n i , s a h i p o l d u k ­ları f a z i l e t ve zaafları t e s b i t e t m e k v e y a çok açık g i b i görünen nice o layın a r k a p l a n m d a n e l e r o l u p bitt iğine v â k ı f o l m a k , b i r v e y a b i rkaç araşt ır ­mac ın ın üstes inden gelebi leceği b i r iş değildir; zâten Kronolojinin haz ır ­l a n m a amac ı da b u değildir.

Hâsı l ı , t ü m b u mülâhaza lara b i n a e n , 1932 Ramazanı Kronolojisi,

b u s a h a d a ça l ı şacak o l a n k i m s e l e r iç in b i r ' t a s l a k ' v e y a b i r 'giriş dene­m e s i ' a d d e d i l m e l i , başka araşt ırmacı lar ın katkı larıyla b u d ö n e m d e cere­y a n etmiş o l a n hâdise lere dâir b i l g i l e r i m i z i n z a m a n l a d a h a d a artacağı , böy le l ik le yap ı lan yanl ı ş lar ın düze leceğ i ve e k s i k k ı s ımlar ın ın ise t a ­m a m l a n ı p ikmâl edileceği k a b u l e d i l m e l i d i r .

1932 R A M A Z A N I K R O N O L O J İ S İ

9 O c a k 1932 (1 R a m a z a n 1350) C u m a r t e s i

— M u s t a f a K e m a l Atatürk , öğleye doğru saat 11.00'de u y a ­n ıyor , y e n i b inayı gez iyor , s a a t 15.00'de o t o m o b i l l e g e z i n t i y a p ı y o r ; A n k a r a ' d a E t l i k P a l a s ' t a R a s i m F e r i t i l e Kı l ı ç A l i ' n i n h a n e s i n d e b i r m ü d d e t i s t i r a h a t ed ip , N u r i Bey ' l e b i r ­l i k t e 21.00'de a v d e t ederek gece saat 2.30'da yatıyor.

— Türk iye i l e I r a k aras ında A n k a r a ' d a , "Suç lular ın İades i "

ve " İkâmet" sözleşmeleri imzalanıyor .

10 O c a k 1932 (2 R a m a z a n 1350) P a z a r

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , öğ len s a a t 13.00 'de ka lk ıyor , M a r m a r a ' y a g i d i y o r , s a a t 19 .30 'da a v d e t b u y u r a r a k gece 24.00'de yatıyor.

•— Türkiye i l e I r a k aras ında A n k a r a ' d a " T i c a r e t A n l a ş m a s ı " imzalanıyor .

11 O c a k 1932 (3 R a m a z a n 1350) P a z a r t e s i

— M u s t a f a K e m a l Ata türk , s a b a h s a a t 10 .30 'da uyan ıyor , öğ leden s o n r a saat 13.30 'da İsmet İnönü 'yü h u z u r u n a k a b u l ed iyor , saat 15.40'da r e f a k a t l a n n d a İsmet Paşa i l e F u a t B e y o lduğu h a l d e i s t a s y o n a ge l iyor .

— T r e n saat 16.00'da A n k a r a İ s t a s y o n u n d a n İstanbul 'a m ü ­

tevecc ihen h a r e k e t ed iyor . M u s t a f a K e m a l Atatürk , hiçbir i s ­

t a s y o n d a t r e n d e n i n m i y o r ve a k ş a m saat 23 .30 'da yatıyor .

136 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

12 O c a k 1932 (4 R a m a z a n 1350) S a h

— M u s t a f a K e m a l Atatürk , t r e n l e İstanbul 'a g e l i y o r ve s a a t 10.30 'da t r e n i H a y d a r p a ş a İ s t a s y o n u n a g i r i y o r . B e r a b e r i n d e İçişleri Bakanı Ş ü k r ü K a y a , Sağ l ık B a k a n ı R e f i k S a y d a m , Riyâset- i C u m h u r U m u m î Kâtibi Tevfık, Başyâver Rüsuh i ve m i l l e t v e k i l l e r i n d e n Kılıç A l i , Reş i t G a l i p , S a l i h , R e f i k , N u r i , Recep Z ü h t ü , C e v a t A b b a s , H a s a n C a v i t b e y l e r de b u l u n u ­y o r l a r . Asker î tören yap ı lmas ın ı a r z u b u y u r m a d ı k l a r ı iç in , i s t a s y o n d a asker ve po l i s müfrezeleri b u l u n d u r u l m u y o r .

— H a y d a r p a ş a İs tasyonu 'nda k e n d i s i karş ı layan zevât a r a ­s ında şu i s i m l e r b u l u n u y o r : T e k i r d a ğ m i l l e t v e k i l i C e m i l , D i y a r b e k i r M e b û s u Zülfi , M a l a t y a M e b û s u H i l m i , G i r e s u n M e b û s u H a k k ı Tar ık , A r t v i n M e b û s u A s ı m , Y u n u s N a d i , Nebizâde H a m d i , A h m e t Ağaoğ lu , Köprülüzâde F u a t . . .

— M u s t a f a K e m a l Ata türk , k e n d i s i n i karş ı layanlar la e l sı ­k ı ş ı p h a t ı r l a r ı n ı s o r d u k t a n s o n r a ' S ö ğ ü t l ü Y a t ı ' i l e D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a geçiyor . D o l m a b a h ç e Saray ı 'nda k e n ­d i s i n i , hemşiresi M a k b u l e H a n ı m l a beraber bazı zevât karş ı ­l ıyor. K e n d i s i b u g ü n S a r a y ' d a n dışarı ç ı k m ı y o r ve a k ş a m saat 23.00'de yatıyor.

13 O c a k 1932 (5 R a m a z a n 1350) Ç a r ş a m b a

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a b a h 7.30'da uyanıyor . B u g ü n

D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı ç ıkmayıp , husus î d a i r e s i n d e

meşgul o l u y o r ve D a h i l i y e V e k i l i Şükrü K a y a yı k a b u l ed iyor .

A k ş a m saat 21.00'de yatıyor .

14 O c a k 1932 (6 R a m a z a n 1350) P e r ş e m b e

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a b a h s a a t 7 .30 'da u y a n ı y o r ,

saat 15.00'e k a d a r hususî d a i r e s i n d e meşgul o l u y o r .

1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i 137

— Ö ğ l e d e n s o n r a k e n d i s i n i T ü r k A E R O adlı H a v a c ı l ı k K u l ü b ü B a ş k a n ı Müf i t , i k i n c i B a ş k a n ı S u a v i ve U m u m î Kâtibi H a y r u n n a s bey ler z i y a r e t e d i y o r l a r .

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a a t 15 .00 'den 17.00 'ye k a d a r

u y u y o r , saat 17 .00 'den 23.00'e k a d a r i s t i r a h a t e d i y o r ve a k ­

şam saat 23.15'de yatıyor.

15 O c a k 1932 (7 R a m a z a n 1350) C u m a

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , öğ len s a a t 12.00 'de doktor lar ı

h u z u r u n a k a b u l ed iyor ; öğle yemeğ in i İçişleri bakan ı Ş ü k r ü

K a y a i l e b i r l i k t e y i y i y o r .

— B u g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı ç ıkmay ıp , husus î d a i r e s i n d e m e ş g u l o l u y o r . A k ş a m y e m e ğ i n i R e f i k , Reş i t G a l i p , Kı l ı ç A l i , Recep Z ü h t ü , C e v a t A b b a s , H a s a n C a v i t b e y l e r l e y i y o r , gece saat 24.00'de yatıyor.

16 O c a k 1932 (8 R a m a z a n 1350) C u m a r t e s i

— M u s t a f a K e m a l Atatürk , s a b a h saat 9 .00 'da uyanıyor , öğ­l e d e n s o n r a saat 16.00 'da b e r a b e r i n d e k i zevât la b i r l i k t e şe ­h i r d e g e z i n t i yapıyor ; o t o m o b i l l e Şişli , Ed i rnekap ı , F a t i h ve A k s a r a y t a r a f l a r ı n ı d o l a ş ı y o r , a k ş a m s a a t 1 8 . 0 0 ' d e D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a a v d e t ed iyor .

— B u g ü n Ş ü k r ü Nâi l î P a ş a , Reş i t G a l i p , Recep Z ü h t ü , M u h i t t i n , R e f i k ve N u r i b e y l e r i h u z u r u n a k a b u l e d i y o r ve gece s a a t 24.00'de yatıyor.

17 O c a k 1932 (9 R a m a z a n 1350) P a z a r

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a b a h s a a t 10 .00 'da u y a n ı y o r , öğ leye k a d a r D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a m e ş g u l o l u y o r , s a a t 15 .30 'da i t i b a r e n Pangal t ı 'da ' Y o l u n c a ' Çiftliği süthanes in i , M a s l a k ' t a k i Ayazağa i l e Beşiktaş ' taki Ihlamur kasrını z i y a ­r e t ed iyor . A k ş a m saat 17.30'da s a r a y a dönüyor .

138 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi _ _

— Mill î M ü d a f a a Vekâlet i Müsteşar ı Derv iş Paşa v e f a t e d i ­yor .

— M u s t a f a K e m â l Ata türk , F e t h i B e y i l e R u ş e n Eşre f B e y ' i k a b u l e d i y o r , Hâf ız Y a ş a r O k u r ' a k e n d i y a z m ı ş o l d u ğ u T ü r k ç e m e r s i y e y i v e r i y o r ve b u güfteyi b e s t e l e y i p D e r v i ş P a ş a n ı n cenazesinde okumasın ı söylüyor. Gece saat 3.30 'da yatıyor .

18 O c a k 1932 (10 R a m a z a n 1350) P a z a r t e s i

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , öğ len s a a t 13 .30 'da u y a n ı y o r , b u g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı ç ıkmay ıp husus î d a ­i r e s i n d e meşgul o luyor .

— Derviş P a ş a n ı n cenazesi saat l l ' d e h a s t a h a n e d e n ç ıkarı ­l ı p , n a m a z ı T e ş v i k i y e C a m i i ' n d e k ı l m ı y o r . M a ç k a K a b r i s t a n ı n a d e f n e d i l i y o r . M e z a r ı b a ş ı n d a C e v d e t K e r i m B e y i l e G ü m ü ş h a n e M e b û s u A l i F e t h i ( O k y a r ) b i r e r k o n u ş m a yapıyorlar .

— Hâf ız Y a ş a r O k u r , Derv iş P a ş a n ı n cenazes inde güftes i M u s t a f a K e m a l Ata türk ' e , bes tes i k e n d i s i n e a i t i l k Türkçe

Mersiyeyi segâh m a k a m ı n d a o k u y o r .

— A k ş a m H a s a n B e y ' i , N e c m e t t i n Sad ık ve R u ş e n E ş r e f i

k a b u l eden M u s t a f a K e m a l Ata türk , gece saat 2.00'de yat ı ­

yor .

19 O c a k 1932 (11 R a m a z a n 1350) Salı

— M u s t a f a K e m a l Atatürk , s a b a h 10.20'de uyanıyor , öğ leden s o n r a saat 16.00 'da s a r a y d a n çıkıp Şişli , Kağ ı thane , M a s l a k A y a z a ğ a , Boyac ıköy ve A r n a v u t k ö y c ivar ında o t o m o b i l l e ge­z i n t i yap ıyor , a k ş a m s a a t 18.00 'de D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a g e r i dönüyor .

1932 R a m a z a n ! K r o n o l o j i s i 139

— B u g ü n R e f i k B e y , T a h s i n B e y , Reş i t G a l i p , Kı l ı ç A l i , Recep Z ü h t ü , C e v a t A b b a s i h u z u r u n a k a b u l eden M u s t a f a K e m a l , gece saat 1.00'de yatıyor.

20 O c a k 1932 (12 R a m a z a n 1350) Ç a r ş a m b a

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a b a h saat 10 .30 'da u y a n ı y o r ,

b u g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı ç ıkmayıp , d a i r e s i n d e

meşgul o l u y o r .

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , Hâf ız Y a ş a r O k u r u ö b ü r g ü n ( C u m a g ü n ü ) Y e r e b a t a n C a m i i n d e Y â s i n S û r e s i n i n Türkçes in i o k u m a k l a görev lendir iyor ve A y d ı n M e b û s u D r . Reşit G a l i p le G a z i a n t e p M e b û s u Kılıç A l i ' y e de b u işe n e z â ­r e t e t m e k ; Y e r e b a t a n C a m i i n d e Türkçe Kur'an okunacağ ın ın gazete lerde (sabah gazetelerinde) i l a n e d i l m e s i n i s a ğ l a m a k ve o g ü n camide b u l u n m a k v a z i f e s i n i v e r i y o r .

— B u g ü n Ş ü k r ü Saraçoğ lu , N u r i B e y , Kıl ıç A l i ve C e v a t A b b a s i h u z u r u n a k a b u l eden M u s t a f a K e m a l Ata türk , gece saat 24.00'de yatıyor.

21 O c a k 1932 (13 R a m a z a n 1350) P e r ş e m b e

— M u s t a f a K e m a l Atatürk , sabah saat 9.30 'da uyanıyor ; öğ­l e d e n s o n r a S u l t a n a h m e t , F a t i h , Beyoğ lu ve Şişli t a r a f l a ­r ı n d a o t o m o b i l l e g e z i n t i y e ç ı k ı y o r v e s a a t 1 8 . 0 0 ' d e D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a g e r i dönüyor . F e t h i B e y , H a m d u l l a h S u p h i , S a l i h C imcoz ve Saf fet B e y i h u z u r u n a k a b u l ed iyor . Gece saat 3.30'da yatıyor.

— G a z e t e l e r d e , Hâf ız Y a ş a r O k u r u n y a r ı n , C u m a g ü n ü Y e r e b a t a n C a m i i n d e "Türkçe K u r ' a n " okuyacağ ı ve c a m i y e birçok m e b û s u n geleceği i l a n e d i l i y o r .

22 O c a k 1932 (14 R a m a z a n 1350) C u m a

— S a a t 10 .00 'da u y a n a n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , g ü n d ü z saray 'da meşgul o luyor .

140 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

— H â f ı z Y a ş a r , C u m a n a m a z ı n d a n y a r ı m s a a t ö n c e Y e r e b a t a n C a m i i n e ge l i yor . Reş i t G a l i p i l e Kıl ıç A l i ' n i n ca­m i y e g e l i p k e n d i s i n e k ü r s ü y e ç ı k m a s ı n ı s ö y l e m e l e r i n d e n sonra , Y â s î n S û r e s i n i n Türkçes ini r a s t m a k a m ı n d a o k u y o r ; ard ından Türkçe o l a r a k d u a ed iyor .

— M u s t a f a K e m a l Ata türk , a k ş a m Hâfız Y a ş a r ! h u z u r u n a k a b u l e d i y o r . G e r e k l i b i l g i l e r i a ld ık tan s o n r a , k e n d i s i n e , İs tanbul 'un m ü m t a z ve m û s i k î y e âşinâ haf ız lar ının i s i m ve a d r e s l e r i n i hâvi b i r l i s t e haz ı r lamas ı ve b i r s o n r a k i C u m a g ü n ü , aynı m e r a s i m i b u hâf ız lar la b i r l i k t e S u l t a n a h m e t C a m i i n d e tekrarlamalar ı tâl imatını v e r i y o r .

— B u g ü n C e v a t Abbas , Recep Zühtü , H a s a n C a v i t ve C e m a l H ü s n ü b e y l e r i h u z u r u n a k a b u l e d e n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , a k ş a m 21 .30 'da O p e r a S i n e m a s ı n d a Çanakkale

f i l m i n i s e y r e d i y o r , o r a d a n P e r a P a l a s a g i d i y o r , s a a t 2.00'de Do lmabahçe S a r a y ı n a dönüyor ve gece 2.30'da yat ıyor .

23 O c a k 1932 (15 R a m a z a n 1350) C u m a r t e s i

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a a t 1 0 . 3 0 ' d a u y a n ı y o r , Do lmabahçe S a r a y ı n d a n dışarı ç ıkmayıp , husus î d a i r e s i n d e meşgul o l u y o r .

— Gazete l e rde Y a s i n Sûresi 'n in Türkçe m e t n i yay ımlan ıyor

ve Hâf ız Y a ş a r O k u r u n gelecek C u m a g ü n ü b ü y ü k b i r ca­

m i d e , d a h a başka sûreleri de m u h t e l i f m a k a m l a r d a o k u y a ­

cağı i l a n e d i l i y o r .

— G a z e t e l e r d e , Mıs ı r 'da E z h e r Şeyhi 'n in K u r ' a n ! y a b a n c ı d i l l e r e (İngil izce, A l m a n c a ve Fransızca) t e r cüme edecek b i r k o m i s y o n kurduğu h a b e r i ye r alıyor.

— S a b r i E t e m ' i n , V a k i t gazetes inde ( 'Günün İşaretleri ' köşe s inde ) Türkçe Mukabele Dinledim başlıklı b i r yazıs ı y a y ı m ­lanıyor:

1932 Ramazan ' ı K r o n o l o j i s i 1 4 1

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , a k ş a m Hâf ız Y a ş a r ' a C e m i l S a i d ' i n Türkçe Kur'an-ı Kerimini {Türkçe Kur'an-ı Kerim,

İ s tanbul , 1924 ; 2. bas . 1926) i m z a l a y a r a k h e d i y e e d i y o r . [ İ m z a n ı n üzer indeki t a r i h : 23-24 Ocak 1932]

— D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a dave t e d i l e n hâfızlar, s a r a y ı n a l t -kat ındaki sa l onda Ayd ın M e b û s u D r . Reşit G a l i p tara f ından karş ı lan ıyor lar ve k e n d i l e r i n e c a m i l e r d e " T ü r k ç e K u r ' a n " okuyacaklar ı b i l d i r i l i p C e m i l S a i d ' i n Türkçe K u r ' a n çevirisi dağıtı l ıyor. S o n r a h a n g i hâ f ı zm nerede ve h a n g i s a a t t e o k u ­y a c a ğ ı karar laş t ı r ı l ı yor ve f a k a t h a n g i s û r e l e r d e n h a n g i a y e t l e r i n okunacağı hâf ız larm t e r c i h i n e bırakıl ıyor . Hâfız lar b i r e r aşır se ç t ik ten s o n r a — b u i l k gece M u s t a f a K e m a l Atatürk ' le karş ı laşmaks ız ın— dağıl ıyorlar.

— S a r a y a d a v e t e d i l e n hâf ız larm i s i m l e r i şunlardır : 1) Hâfız S a d e t t i n K a y n a k ; 2) S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n ; 3) Beş iktaş l ı Hâf ız Rıza ; 4) S ü l e y m a n i y e C a m i i B a ş m ü e z z i n i Hâfız K e m a l ; 5) B e y l e r b e y i l i Hâfız F a h r i ; 6) Dâr 'ut -Tâl im- i M û s i k î C e m i y e t i âzası Hâf ız B ü y ü k Z e k i ; 7) G a l a t a s a r a y L i s e s i m u a l l i m l e r i n d e n Hâf ız N u r i Börekç i ; 8) Beş iktaş l ı Hâfız B u r h a n Sesyı lmaz; 9 ) E n d e r u n l u Hâfız Y a ş a r O k u r . 1

— B u gece C e m a l H ü s n ü , S a l i h Bey,. N u r i B e y , Kı l ı ç A l i , H a s a n C e m i l ve C e v a t A b b a s i h u z u r u n a k a b u l eden M u s t a f a K e m a l Atatürk , s a b a h saat 6.30'da yatıyor.

1 Dolmabahçe Sarayına dâvet edilen başka hâfızlar da vardır: 1) Üsküdarlı Hâfız A l i , 2) Eyüb H a t i b i Hâfız İdris, 3) Adapazarlı Hâfız N u r i , 4) Hâfız Sâmi, 5) Hâfız Âsim. Fakat bu zevât, kendi ler ine t e k l i f edilen görevden ict inab e t t ik l e r inden dolayı toplantılara alınmamışlardır; üstelik saraya geliş t a r i h l e r i de tesbit edilememiştir.

142 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

24 O c a k 1932 (16 R a m a z a n 1350) P a z a r

— M u s t a f a K e m a l Atatürk , b u g ü n Do lmabahçe S a r a y ı n d a n

dışarı ç ıkmayıp , i s t i r a h a t ed iyor ve gece m i s a f i r k a b u l ed iyor .

— M e h m e t A s i m i n , V a k i t gazetes inde , Türkçe Kur'an adlı başmakales i yayımlanıyor .

— Hâfız B u r h a n saat 12.00'de Beyoğlu 'nda Aynal ı Çeşme 'de K a m e r H a t u n C a m i i n d e , H â f ı z K e m a l s a a t 1 4 . 0 0 ' d e Sü leymaniye C a m i i n d e , Hâfız Yaşar saat 15.00'de A k s a r a y T a ş k a s a p ' t a S e l ç u k S u l t a n C a m i i n d e " T ü r k ç e K u r ' a n " (Fatiha, İnfitar ve Enbiyâ sûrelerini) o k u y o r l a r .

— Hâf ı z Z e k i n i n , D o l m a b a h ç e ' d e V i ş n e z â d e C a m i i n d e " T ü r k ç e K u r ' a n " okuyacağ ı karar laşt ı r ı lmış o l d u ğ u h a l d e , g r i p n e d e n i y l e sesi bozulduğu için okuyamıyor .

— B u g ü n h u z u r u n a C e m a l H ü s n ü , R u ş e n Eşre f ve T a h s i n

b e y l e r i k a b u l e d e n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , a k ş a m s a a t

11.30'da yatıyor.

25 O c a k 1932 (17 R a m a z a n 1350) P a z a r t e s i

—• Ö ğ l e y e d o ğ r u s a a t 11 .30 'da u y a n a n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , b u g ü n R u ş e n Eşref, Reş i t G a l i p , Kıl ıç A l i , H a s a n C e m i l , Recep Zühtü , N u r i Bey , C e v a t A b b a s ve H a s a n C a v i t ' i k a b u l ed iyor .

— Hâf ı z Z e k i , D o l m a b a h ç e ' d e V i ş n e z â d e C a m i i n d e s a a t 14.00'de "Türkçe K u r ' a n " o k u y o r ve s o n r a k ısa b i r k o n u ş m a yapıyor : Allah Gazi Paşama dünyalar durdukça ömür ver­

sin! Bize Kur'anımızın mânâsını da anlattı. Kaç yıldır na­

maz kılarım. Okuduğum duayı ve imamın okuduklarını an­

layamadım.

— Ö m e r R ı z a D o ğ r u l u n , V a k i t g a z e t e s i n d e ( ' G ü n ü n M e s e l e l e r i ' köşes inde) Kur'an Tercümeleri başlıklı b i r m a k a -

1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i 143

les i yay ımlanıyor ve f a k a t m a k a l e d e "Türkçe K u r ' a n " o k u m a

teşebbüsler ine hiç değinilmiyor.

—• V a k i t gaze tes i , b i r g ü n önce c a m i l e r d e o k u n a n Fatiha,

İnfitar ve Enbiya sûrelerinin çevirilerini yayıml ıyor .

— Gazete ler , e r t e s i g ü n "Türkçe K u r ' a n " o k u y a c a k beş hâfı-z m i s i m l e r i n i , okuyacaklar ı c a m i l e r i ve o k u m a zamanlar ın ı i l a n e d i y o r l a r .

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , a k ş a m s a a t 2 1 . 3 0 ' d a Ş e h i r T i y a t r o s u n a (Dâr'ul-Bedâyi) g i d e r e k İ s m a i l G a l i b ' i n Türkçe 'ye çevirdiği Yalova Türküsü adlı k o m e d i y i s e y r e d i ­yor . Saat 1.00'de s a r a y a avdet e d i p , gece 2.00'de yatıyor .

26 O c a k 1932 (18 R a m a z a n 1350) Salı

— M u s t a f a K e m a l Ata türk , saat 12.00'de uyan ıyor , b u g ü n

D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı ç ıkmayıp , husus î d a i r e s i n d e

meşgul o luyor .

— Gazete le r , "Türkçe K u r ' a n " o k u y a c a k beş hâf ız ın i s i m l e ­r i n i , okuyacaklar ı c a m i l e r i ve o k u m a zamanlar ım t e k r a r i l a n e d i y o r l a r .

— Hâf ı z K e m a l , öğle n a m a z ı n ı m ü t e a k i b S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e K ıyamet S û r e s i n i segâh m a k a m ı n d a ; Hâfız Z e k i , öğ le n a m a z ı n ı m ü t e a k i b B e y o ğ l u A ğ a C a m i i n d e F â t i h a Sûresi i l e B a k a r a S û r e s i n d e n 19 a y e t i h i c a z m a k a m ı n d a ; H â f ı z B u r h a n , ö ğ l e d e n e v v e l s a a t 1 0 . 1 5 ' d e K a b a t a ş C a m i i n d e F u r k a n S û r e s i n i ; Beşiktaşl ı Hâfız Rıza, yats ı n a ­m a z ı n d a n önce D o l m a b a h ç e C a m i i n d e Fat ır S û r e s i n i r a s t m a k a m ı n d a n baş lay ıp , değiş ik m a k a m l a r üzer inde g e z d i k ­t e n s o n r a segâh m a k a m ı n d a k a r a r k ı lmak s u r e t i y l e o k u y o r .

— B u gece Ş ü k r ü N â i l î P a ş a , Kı l ı ç A l i , C e v a t A b b a s ,

N e c m e t t i n Sadık , Y u n u s N a d i , R u ş e n Eşref, H a s a n , A s ı m ,

144 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

C e m i l ve T a h s i n b e y l e r i k a b u l eden M u s t a f a K e m a l Atatürk ,

s a b a h saat 7.00'de yatıyor.

27 O c a k 1932 (19 R a m a z a n 1350) Ç a r ş a m b a

— M u s t a f a K e m a l Atatürk , öğleden s o n r a saat 14 .00 'da u y a ­n ıyor , s a a t 16 .30 'da o t o m o b i l l e s a h i l i t a k i b e n İ s t inye ve M a s l a k , Şişli, Karaköy y o l u y l a b i r g e z i n t i yapıyor .

— G a z e t e l e r , baş sayfa lar ında beş hâ f ı zm "Türkçe K u r ' a n "

o k u r k e n çeki lmiş r e s i m l e r i n i yayımlıyorlar .

— Hâf ız N u r i , yats ı n a m a z ı n d a n önce F i ruzağa C a m i i n d e

"Türkçe K u r ' a n " o k u y o r . C e m a a t t e n bazı k i m s e l e r k e n d i s i n ­

d e n çocuklar ına da "Türkçe K u r ' a n " m e ş k e t m e s i t a l e b i n d e

b u l u n u y o r l a r .

— K a d ı k ö y ' d e o t u r a n A n k a r a l ı M ü k e r r e m H a n ı m , Hâf ı z B u r h a n a m ü r a c a a t e d e r e k K a d ı k ö y O s m a n a ğ a C a m i i n d e "Türkçe K u r ' a n " okumasın ı i s t i y o r , Hâfız B u r h a n da b u t e k ­l i f i k a b u l ed iyor .

— A k ş a m s a a t 23 .00 'de B e y o ğ l u ' n d a k i T ü r k u a z ' a g i d e n M u s t a f a K e m a l Atatürk ' le Reşit G a l i p arasında çek hâdises i üzer ine b i r tar t ı şma v u k û b u l u y o r . K e n d i l e r i gece s a b a h a karşı s a a t 4 .30 'da D o l m a b a h ç e S a r a y ' a a v d e t e d i p yat ıyor . B u g ü n k a b u l ettiği k i m s e l e r aras ında R e f i k , H a s a n , S a l i h , Ruşen Eşref, Kılıç A l i ve C e v a t A b b a s b u l u n u y o r .

28 O c a k 1932 (20 R a m a z a n 1350) P e r ş e m b e

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , ö ğ l e d e n s o n r a s a a t 15 .00 'de uyan ıyor , 17 .30 'da Beyaz ı t ve Şişli taraf lar ında o t o m o b i l l e b i r g e z i n t i yapıyor , saat 16.00 'da G a l a t a s a r a y L i s e s i n e g i d e ­r e k öğrenci lerin müsameres in i i z l i y o r .

— İstanbul 'da " B a l k a n Konferansı K o n s e y i " n i n açılışı yapı l ı ­yor .

1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i 145

— G a z e t e l e r , S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i R ı z a n ı n b u g ü n s a a t 14.30 'da Çemberl i taş ' ta Köprü lü C a m i i ' n d e ; Hâfız F a h r i n i n ise y i n e aynı s a a t t e S u l t a n a h m e t ' t e F i r u z a ğ a C a m i i ' n d e "Türkçe K u r ' a n " okuyacağ ın ı i l a n e d i y o r l a r . N i t e k i m Hâf ız A l i R ı z a s a a t 1 4 . 3 0 ' d a K ö p r ü l ü C a m i i ' n d e  l u İ m r a n S û r e s i n i önce Arapças ından , sonra Türkçes inden segâh m a ­k a m ı n d a ; Hâfız F a h r i i se , A n k e b u t S û r e s i n i y i n e aynı şe ­k i l d e segâh m a k a m ı n d a o k u y o r .

— S u l t a n a h m e t C a m i i ' n d e yar ın ( C u m a g ü n ü ) sek iz tan ın ­mış hâf ız ın (Hâf ız Y a ş a r , Hâfız B u r h a n , Beş iktaş l ı Hâf ı z Rıza , Hâf ız F a h r i , Hâfız Z e k i , Hâfız K e m a l ) ; İzmir 'de H i s a r C a m i i ' n d e ise Hâfız Ömer ' in "Türkçe K u r ' a n " okuyacağ ı i l a n e d i l i y o r .

— A k ş a m l e y i n T a h s i n , H a k k ı T a r ı k , Ce lâ l S a h i r , C e m a l H ü s n ü , Reş i t G a l i p , Kıl ıç A l i , H a s a n C e m i l , C e v a t A b b a s b e y l e r i k a b u l e d e n M u s t a f a K e m a l Atatürk ' l e Reşi t G a l i p aras ında , b i r önceki akşamla da alâkası o l a n i k i n c i b i r t a r ­t ı şma vukû b u l u y o r . B u n u n üzer ine M u s t a f a K e m a l Ata türk s o f r a d a n ayrıl ıyor ve sabaha karşı saat 4.00'de yat ıyor .

29 O c a k 1932 (21 R a m a z a n 1350) C u m a

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , öğ len s a a t 12 .30 'da u y a n ı y o r , gündüz Do lmabahçe Sarayı n d a n dışarı ç ıkmayıp , d a i r e s i n d e meşgul o luyor .

— Reşit G a l i p , akşam Atatürk ' le arasında geçen tar t ı şmadan müteess i r o l a r a k s a b a h l e y i n aceleyle A n k a r a ' y a h a r e k e t e d i ­y o r .

— M e h m e t A s i m i n , V a k i t g a z e t e s i n d e Türkçe Kur'an ve

İbadet ad l ı b a ş y a z ı s ı y a y ı m l a n ı y o r . A y n ı g a z e t e , S u l t a n s e l i m l i Hâf ı z A l i R ıza n ın Ç e m b e r l i t a ş ' t a K ö p r ü l ü C a m i i ' n d e ; Hâf ı z F a h r i ' n i n ise S u l t a n a h m e t ' t e F i r u z a ğ a

146 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

C a m i i n d e "Türkçe K u r ' a n " o k u r k e n çeki lmiş r e s i m l e r i n i b a ­

sıyor.

— G a z e t e l e r , m â r u f hâf ız lar ın (Hâfız B u r h a n , Hâf ız , R ıza , Hâfız F a h r i , Hâfız Z e k i , Hâfız K e m a l ) b u g ü n S u l t a n a h m e t C a m i i n d e K u r ' a n okuyacaklar ını , c a m i n i n m ü e z z i n m a h f i l i ­n i n b u iş iç in düzenlendiğ in i ve c a m i d e hâf ız lar ın r a h a t ç a K u r ' a n o k u y a b i l m e l e r i maksad ıy la p o l i s l e r i n t e r t i b a t a ldık­larını i l a n e d i y o r l a r .

— S u l t a n a h m e t C a m i i n d e C u m a n a m a z ı eda e d i l d i k t e n sonra , sekiz hâfız, Kur 'an- ı K e r i m ' i n bazı sûrelerinin Türkçe çevir i ler ini ; a rd ından da bazı i lahî ler le b i r l i k t e S ü l e y m a n Ç e l e b i n i n Mevlidim o k u y o r l a r . H a t m - i Ş e r i f i n k ı raa t in i m ü t e a k i b , F a t i h C a m i i H a t i b i Hâfız Şevket E f e n d i T ü r k ç e b i r d u a i l e m e r a s i m e son v e r i y o r : (1) Hâf ız Y a ş a r , Fâ t iha S û r e s i n i , s o n r a Türkçe çevirisini , a rd ından B a k a r a ' d a n b i r b ö l ü m ü s e g â h m a k a m ı ' n d a ; ( 2 ) H â f ı z B u r h a n , A m e n e r r a s û l ü ' y ü kürdi l i h i c a z k â r m a k a m ı ' n d a ; (3) Hâf ı z Beşiktaşl ı Rıza , Â lû İ m r a n S û r e s i n i segâh m a k a m ı n d a ; (4) Hâ f ı z N u r i , Z ü m e r S û r e s i n i i s f e h a n m a k a m ı n d a ; (5 ) S u l t a n s e l i m l i Hâf ız A l i R ıza , M ü ' m i n S û r e s i n i s egâh m a ­k a m ı n d a ; (6) Hâfız F a h r i , E n f a l Sûresi 'ni çar ıgâh m a k a m ı ­n d a ; (7) Hâfız Z e k i , A ' r a f Sûresi 'ni hüseynî m a k a m ı n d a ; (8) Hâf ız K e m a l , İnf i tar Sûres i 'n i h ü s e y n î - n e v â m a k a m ı n d a o k u y o r . M e r a s i m i n s o n u n d a Hâfız Y a ş a r Türkçe b i r d u a y a ­pıyor.

— Hâf ız S a d e t t i n K a y n a k , F a t i h C a m i i n d e , Bursa l ı Hâf ız Rı fat Y e n i C a m i ' d e , diğer bazı tan ınmış hâfızlar d a Beyaz ı t ve A k s a r a y C a m i i ' l e r i n d e "Türkçe K u r ' a n " o k u y o r l a r .

— Hâf ı z S â d ı k , İ zmir K u ş a d a s ı ' n d a h ü z z a m m a k a m ı y l a

"Türkçe E z a n " o k u y o r .

— Hâfız Ö m e r , İzmir 'de H i s a r C a m i i n d e Fât iha S û r e s i n i n Türkçe çevirisini suzinak m a k a m ı n d a , B a k a r a Sûresi 'n i fe-

1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i 147

rahnak m a k a m ı n d a , H a ş r S û r e s i n i ise sabâ m a k a m ı n d a

o k u y o r .

— Gelecek C u m a g ü n ü İ zmir H i s a r C a m i i n d e , y i n e Hâf ız Ömer taraf ından Yâs în S û r e s i n i n Türkçe çeviris inin o k u n a ­cağı i l a n e d i l i y o r .

— M u s t a f a K e m a l Ata türk , a k ş a m Hâfız Y a ş a r ı h u z u r u n a k a b u l e d i y o r ; ayn ı m e r a s i m i n , K a d i r Geces i A y a s o f y a C a m i i n d e de yapı lmasını e m r e d i y o r .

— B o l u m e b û s u H a s a n C e m i l Ç a m b e l r i y a s e t i n d e , Do lmabahçe S a r a y ı n ı n a l t kat ındaki Türk T a r i h K u r u m u n a a i t o l a n o d a d a t o p l a n a n d o k u z hâf ız , T e k b i r ' i n laf ız lar ını Türkçe leş t i rmek için meşke başl ıyorlar . B i r süre d e n e m e l e r y a p t ı k t a n s o n r a , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n y a n m a ç ıkıp T e k b i r ' i n h e m " A l l a h büyüktür ! " , h e m de "Tanr ı u l u d u r ! " şekl indeki i k i çevirisini de ikişer kez o k u y o r l a r . İkinci şekli t e r c i h e d e n M u s t a f a K e m a l Atatürk , hâf ız lara o gece b i r z i ­y a f e t v e r i y o r .

— K e n d i l e r i saat 22.50 'de Beyoğlu 'ndaki Türkuaz 'a g i d i y o r , saat 3.45'de s a r a y a avdet e d i p , sabaha karşı 5.00'de yat ıyor . B u g ü n k a b u l ettiği k i m s e l e r aras ında , K a z ı m Paşa , R e f i k B e y , S a l i h Bey , C e m i l Bey , C e v a t A b b a s , Recep Z ü h t ü , Kılıç A l i ve H a s a n C e m i l b u l u n u y o r .

30 O c a k 1932 (22 R a m a z a n 1350) C u m a r t e s i

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , öğ l eden s o n r a s a a t 14 .00 'de

uyanıyor ve bugün s a r a y ' d a meşgul o l u p b i r yere ç ıkmıyor .

— Baş s a y f a l a r d a k i m a n ş e t : "Ç in , J a p o n y a ' y a H a r p İ lan E t t i ! "

— G a z e t e l e r i n başsay fa lar ında , S u l t a n a h m e t C a m i i ' n d e k i m e r a s i m i n fotoğrafları ye r alıyor ve Kadir Gecesi iç in ş imdi ­d e n hazırl ık yapıldığı yazıl ıyor.

148 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

— Hâfız Rıfat taraf ından İstanbul F a t i h C a m i i n d e "Türkçe E z a n " o k u n u y o r : Allah büyüktür! Allah büyüktür! Tanrı'dan

başka tapacak yoktur! Ben şahidim ki Tanrım büyüktür!

Nebi Muhammed Allah Rasûlü! Ben şahidim ki o Hak'tan

geldi! Ey dinleyenler! Geliniz namaza! Ey işitenler! Koşunuz

felaha!Allah büyüktür!Allah büyüktür! Tanrıdan başka ta­

pacak yoktur!

— Hâfız Rıfat , i k i n d i n a m a z ı n ı m ü t e a k i b F a t i h C a m i i n d e

Y u s u f Sûres in i önce Arapça , s onra Türkçe o k u y o r .

— Hâfız Yaşar , C i h a n g i r C a m i i n d e bazı sûrelerin Türkçes ini

o k u y o r .

— G a z e t e l e r d e , yar ın s a a t 14.00'de F a t i h C a m i i n d e Hâf ız S a d e t t i n K a y n a k i n ; s a a t 1 4 . 3 0 ' d a A y a s o f y a Y e r e b a t a n C a m i i n d e Hâfız F a h r i n i n ; saat 15 .30 'da Beyaz ı t C a m i i n d e S e l i m i y e l i Hâf ız A l i R ı z a n ı n , y a t s ı d a n önce D o l m a b a h ç e C a m i i n d e ise Beşiktaşlı Hâfız Rıza 'nın "Türkçe K u r ' a n " o k u ­yacakları i l a n e d i l i y o r .

— B u g ü n H a k k ı Tarık , İsmail Hakkı , F e t h i , C e m i l ve T a h s i n b e y l e r i k a b u l eden M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a b a h a karş ı 6.30'da yatıyor .

31 O c a k 1932 (23 R a m a z a n 1350) P a z a r

— M u s t a f a K e m a l Atatürk , öğleden sonra saat 15.30 'da u y a ­

nıyor , 18.00'de Beyazıt ve Şişli taraf lar ında b i r g e z i n t i yapı ­

yor .

— V a k i t g a z e t e s i n i n baş sayfasındaki manşet: "İlk Türkçe

E z a n Dün O k u n d u . " [Başsayfada, F a t i h C a m i i ' n i n m i n a r e ­

s inde Hâfız Rıfat'ın e z a n o k u r k e n çekilmiş bir r e s m i vardır.}

— Hâfız S a d e t t i n i le Beşiktaşlı Hâfız Rıza hastalandıkları

için, d a h a önceden i l a n edilmiş olmasına rağmen, F a t i h ve

1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i 149

Y e r e b a t a n C a m i i l e r i n d e " T ü r k ç e K u r ' a n " o k u y a m ı y o r l a r . B u n u n üzerine b i r süre b e k l e y e n h a l k dağılıyor.

— H â f ı z F a h r i s a a t 1 4 . 3 0 ' d a Y e r e b a t a n C a m i i ' n d e , S u l t a n s e l i m l i Hâ f ı z A l i R ı z a ise s a a t 1 5 . 3 0 ' d a B e y a z ı t C a m i i ' n d e ve yatsı n a m a z ı n d a n önce D o l m a b a h ç e C a m i i ' n d e " T ü r k ç e K u r ' a n " o k u y o r l a r . [Hâf ız A l i R ı z a ' n ı n B e y a z ı t C a m i i ' n d e okuduğu kıs ım, Z ü m e r S û r e s i n i n çevirisidir. ]

— B a y e z i t C a m i i k a y y u m u , g a z e t e c i l e r i n fotoğraf ç ekmes ine

mâni o l m a k i s t i y o r , h a t t a b i r gazeteciye saldır ıda b u l u n u y o r .

B u n u n üzerine C a m i n i n k a y y u m u hakkında tâkibat açıl ıyor.

— S o n P o s t a g a z e t e s i Hâ f ı z R ı f a t ' ı n o k u d u ğ u Y û s u f S û r e s i n i n çevirisini yayıml ıyor . [Yay ımlanan m e t i n , İzmirl i İsmai l H a k k ı n ı n Meânî-i Kur'an ( İs tanbul , 1927) adlı çev i ­r i s i n d e n al ınmıştır . ]

— K a d i r Gecesi A y a s o f y a C a m i i ' n d e "Türkçe K u r ' a n " o k u n a ­cağı ve r a d y o d a n h e r t a r a f a canlı yayın yapı lacağı i l a n e d i l i ­yor .

— ' A n a d o l u A j a n s ı ' , b ü t ü n g a z e t e l e r e , K a d i r G e c e s i A y a s o f y a ' d a 25 hâf ız ın T ü r k ç e K u r ' a n o k u y a c a k l a r ı n ı ve T ü r k ç e t e k b i r l e r g e t i r e c e k l e r i n i d u y u r u y o r ve b u m e t i n er ­t e s i g ü n b ü t ü n gaze te l e rde yay ımlan ıyor : Ramazan günle­

rinde İstanbul'un büyük camilerinde okunan Türkçe Kur'an

bütün halk tabakalarında derin tahassüsler uyandırmıştır.

Bilhassa geçen Cuma, şehrin kıymetli on [!] hafızı tarafından

Sultanahmet Camii'nde yapılan Türkçe mukabeleyi dinle­

meye koşuşan ve bir mahşeri andıran onbini mütecaviz insan

kütlesini büyük cami almamıştır. Türkiye Cumhuriyeti

Diyanet İşleri Riyaseti, halkın bu vicdanî heyecan ve temayü­

lünü tatmin için azamî derecede itina gösterilmesini alâka­

darlara emretmiştir. Her sene olduğu gibi bu sene

Ramazanda da Şubat'ın 4'ncü Perşembe günü akşamına te­

sadüf eden Kadir Gecesinde Ayasofya Camii'nde Türkçe bü-

150 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

yük dinî bir ihtifal yapüacaktır. O gece saat 20'den itibaren

İstanbul'un en namlı ve güzel sesli hafızlarından 25 güzide

zât, Türkçe Kur'an ve Mevlût okuyacaklar ve Türkçe Tekbir

getireceklerdir. Yapılan tecrübeler, Tekbirin ahenginde ve

Türkçe sözlerindeki tesir ve füsunun çok derin olduğunu gös­

termiştir. Bu muazzam ihtifali her tarafa dinletmek için

Ayasofya Camii'ne radyo konulmuş ve her türlü tertibat

alınmıştır.

— B u g ü n R e f i k B e y , H a s a n C e m i l , C e v a t A b b a s ve Kı l ıç A l i ' y i k a b u l eden M u s t a f a K e m a l Atatürk , gece saat 1.20'de yatıyor.

1 Şubat 1932 (24 R a m a z a n 1350) P a z a r t e s i

— Başvek i l İ s m e t İ n ö n ü i l e D a h i l i y e V e k i l i Ş ü k r ü K a y a

A n k a r a ' d a n İstanbul 'a g e l i y o r l a r .

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a b a h s a a t 9 .30 'da u y a n ı y o r , saat 10.30'da İsmet P a ş a y ı k a b u l ed iyor .

— Hâfız N u r i , Y e r e b a t a n C a m i i ' n d e M u h a m m e d S û r e s i n i n

Türkçesini ' h u t b e ' tarz ında o k u y o r .

•— C u m h u r i y e t gaze tes i Hâf ız R ı z a n ı n o k u d u ğ u " T ü r k ç e K u r ' a n " d a n bazı parça lar yay ıml ıyor . [ Y a y ı m l a n a n m e t i n , Sü leyman T e v f i k ' i n Terceme-i Şerife: Türkçe Kur'an-ı Kerim

(İstanbul, 1926) adlı çeviris inden alınmıştır . ]

— K a d i r Gecesi için A y a s o f y a ' d a hazır l ıklara baş lanıyor ve C a m i y e r a d y o v e r i c i l e r i yerleştiril ip deneme yayını yapıl ıyor. Mihrab ın önündek i kürsüde vaaz eden Maraş l ı H o c a T a h i r E f e n d i , önünde r a d y o v e r i c i l e r i v a r k e n , K u r ' a n ' d a n b i r a y e t o k u y a r a k t e f s i r e d i y o r ve b u i l k vaaz r a d y o vas ı tas ıy la h e r t a r a f t a n d i n l e n i y o r . P o s t a h a n e ' d e n r a d y o y u t a k i p eden m e ­m u r l a r , vaazı müteakib o t o m o b i l l e camiye g e l i y o r l a r ve d a h a i y i ne t i c e alındığı için r a d y o v e r i c i l e r i n i m ü e z z i n m a h f i l i n e yer leşt i r iyor lar . A y n ı g ü n A y a s o f y a ' d a M ü f t ü l ü k ve E v k a f

1932 R a m a z a n ı K r o n o l o j i s i 1 5 1

İdares i t a r a f ı n d a n d iğer haz ı r l ık lar d a s ü r d ü r ü l ü y o r ve 'papaz odaları ' d e n i l e n kıs ımlara seccadeler ve hasır lar s e r i ­l i y o r .

— B a l k a n Pakt ı de l egasyonu o n u r u n a a k ş a m s a a t 19 .30 'da D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a a l a t u r k a b i r k o n s e r hazır lanıyor ve k e n d i l e r i n e b i r z i y a f e t v e r i l i y o r . M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k de b u y e m e k t e hazır b u l u n u y o r . K o n s e r h e y e t i , saz h e y e t i n i n ve kadın sanatç ı lar ın yanıs ıra , b i r g r u p hâfız taraf ından teşkil e d i l i y o r ; Saz Heyeti: K e m a l N i y a z i ( K e m e n ç e ) , N o b a r ( K e m a n ) , H a k k ı ( K e m a n ) , S e l a h a t t i n ( T a n b u r ) , İ b r a h i m ( U d ) , İhsan ( N e y ) , M u s t a f a ( K a n u n ) ; Hafızlar: (1) Hâf ı z Yaşar , (2) Hâfız B u r h a n , (3) Hâfız S a d e t t i n , (4) Hâfız F a h r i , (5) Hâfız N u r i , (6) Hâfız A l i Rıza , (7) Hâfız Beşiktaş l ı R ıza ; Sanatkârlar: (1) L e m a n E k r e m , (2) S e y h a n S u z a n , (3) M u z a f f e r ve (4) Sab iha hanımlar .

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , hâ f ı z lar la K a d i r G e c e s i n d e K u r ' a n i nası l okumalar ı gerekt iğ i k o n u s u n d a b i r top lant ı y a p ı y o r ve h e p s i n e F â t i h a S û r e s i n i t e k t e k o k u t t u k t a n s o n r a , k e n d i s i b u s û r e y i ' h i t a b e ' tarz ında o k u y o r . B u mec­l i s t e hürmet-i musâhara o l a r a k b i l i n e n N i s a : 23 a y e t i h a k ­kında m ü n a k a ş a çıkıyor. K e n d i l e r i s a b a h 7.30'da yatıyor.

2 Ş u b a t 1932 (25 R a m a z a n 1350) S a l ı

— M u s t a f a K e m a l Atatürk , öğleden sonra saat 15 .30 'da u y a ­n ıyor , s a a t 18 .00 'da S a r a y ' d a n a y r ı l a r a k B e y o ğ l u , Şişl i , M a s l a k ve B o y a c ı k ö y ' d e o t o m o b i l l e b i r g e z i n t i y a p t ı k t a n sonra s a r a y a a v d e t b u y u r u y o r .

— S o n P o s t a gaze tes inde y e r a l a n b i r m a h y a ç iz imi : " B i z Değiş irsek Şeriat d a Değişir !"

— Gazete le r , hâ f ı z larm e v v e l k i gece aralar ında t e s b i t e t t i k l e r i "Türkçe T e k b i r " m e t n i n i neşred iyor lar : Tanrı Uludur,

152 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t i d e o l o j i s i _ _ _

Tanrı Uludur. Tanrıdan başka Tanrı Yoktur. Tanrı Uludur,

Tanrı Uludur. Hamd O'na mahsustur.

— Görev l i h â f ı z l a r m t a m a m ı K a d i r Geces i i ç in h a z ı r l a n ­m a k t a o lduklar ından , b u g ü n İs tanbul c a m i l e r i n d e " T ü r k ç e K u r ' a n " okunamıyor . Sadece A k s a r a y ' d a Camcı lar C a m i i n d e öğle n a m a z ı n ı m ü t e a k i b Hâfız N u r i , e l - H a k k a Sûres i 'n in Türkçes in i m a k a m l a r a r i a y e t e t m e k s i z i n ' h u t b e ' t a r z ı n d a o k u y o r .

— Mühend is Refı Bey , A d a n a da U l u C a m i ' d e i l k kez "Türkçe E z a n " ve "Türkçe K u r ' a n " o k u y o r .

— İzmit l i Bü lbü l î zâde F a r u k , E z a n i T ü r k ç e ' y e ç ev i re rek M i l l i y e t gaze tes ine gönder iyor : Allah büyüktür! Allah'tan

başka ma'bûd yoktur! Ben şahidim ki Allah büyüktür! Nebi

Muhammed Allah resulü! Ey dinleyenler gelin namaza! Ey

işitenler koşun felaha! Allah büyüktür! Allah büyüktür!

Allah 'tan başka mâbud yoktur!

— İstanbul Müf tü lüğü r a s t g e l e h e r hâ f ı zm ö n ü n e ge len ca­m i d e "Türkçe K u r ' a n " o k u m a s ı n a mâni o l m a k iç in, "Türkçe K u r ' a n " o k u m a y a m e z u n o l a n hâfızlara b i r e r v e s i k a dağıt ıyor ve y i n e Müf tü lük taraf ından K a d i r Gecesi Mevlid ve Türkçe

Kur'an o k u y a c a k hâ f ı z lar ın b i r l i s t e s i y a p ı l a r a k b u n l a r şehrin bütün c a m i l e r i n e t a k s i m e d i l i y o r . A y a s o f y a C a m i i n d e M e v l i d o k u y a c a k h â f ı z l a r d ı ş ı n d a k a l a n l a r ı n ; F a t i h , S ü l e y m a n i y e , Beyaz ı t , S u l t a n a h m e t , Y e n i C a m i i , K a r i y e , D o l m a b a h ç e , Ortaköy ve diğer c a m i i l e r d e yats ı n a m a z ı n d a n sonra "Türkçe K u r ' a n " okuyacakları i l a n e d i l i y o r .

— G a z e t e l e r , yar ın Ayoso fya 'da 25 güzide hâfız tara f ından T ü r k ç e t e k b i r l e r g e t i r i l i p "Türkçe K u r ' a n " o k u n a c a ğ ı n ı ve r a d y o yayınıy la o geceki i h t i f a l i n b ü t ü n d ü n y a y a d u y u r u l a ­cağını i l a n e d i y o r l a r .

1932 R a m a z a n ! K r o n o l o j i s i 153

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , a k ş a m y e m e ğ i n i İ smet İnönü , R e f i k ve C e v a t A b b a s b e y l e r l e b i r l i k t e y i y o r . Gece s a a t 3.00'de yatıyor.

3 Şubat 1932 (26 R a m a z a n 1350) Ç a r ş a m b a ( K a d i r G e c e s i )

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , öğlen s a a t 12.00'de u y a n ı p , b u gün Do lmabahçe S a r a y ı n d a meşgul o luyor ; akşam üzeri saat 18.00'de o t o m o b i l l e Şişli ve F a t i h taraf larında b i r g e z i n t i y a ­pıyor.

— A n k a r a ' d a R a m a z a n B a y r a m ı n d a n i t i b a r e n c a m i l e r d e "Türkçe E z a n " ve "Türkçe K u r ' a n " okunmas ı iç in lâz ım ge len hazırl ıklara başlanıyor .

— G a z e t e l e r d e a k ş a m A y a s o f y a ' d a dinî i h t i f a l yap ı la cağ ı , T ü r k ç e tehl î l ve t e k b i r l e r g e t i r i l i p Hâf ız B u r h a n , Hâf ı z Y a ş a r , Hâfız S a a d e t t i n , Hâf ız N u r i ve Hâfız Rıza E f e n d i l e r taraf ından m u k a b e l e ve m e v l i d okunacağı ve c a m i y e yer leş ­t i r i l e n r a d y o v e r i c i s i y l e Türkçe t e k b i r sadâlarmı bütün m e m ­l e k e t i n dinleyeceği d u y u r u l u y o r .

— A k ş a m A y a s o f y a ' d a d o k u z hâf ız ta ra f ından Mevlid i l e Türkçe Kur'an o k u n u p , bestes i m u h a f a z a e d i l m e k s u r e t i y l e Türkçe Tekbir g e t i r i l i y o r . Hâfızlar önce t o p l u c a üç kez t e k b i r g e t i r i y o r l a r : Tanrı uludur! Tanrı uludur! Tanrı'dan başka

Tanrı yoktur! Tanrı uludur! Tanrı uludur! Hamd O'na mah­

sustur!

T e k b i r l e r d e n s o n r a M e v l i d e b a ş l a n ı y o r ; s ı ras ıy la Hâf ı z Y a ş a r , Hâf ız S u l t a n s e l i m l i Rıza , Hâf ız Z e k i , Hâf ız F a h r i , Hâfız S a d e t t i n , Hâfız K e m a l , Hâfız N u r i , Hâf ız Beş iktaş l ı R ı z a ve Hâf ız B u r h a n o k u y o r . H e r s û r e n i n t i l a v e t i n d e n s o n r a hâ f ı z lar t o p l u c a t e k b i r g e t i r i y o r l a r . Hâ f ı z Y a ş a r T e b â r e k e ' y i ; Hâ f ı z Z e k i F e t i h S û r e s i n d e n b i r b ö l ü m ü ; S u l t a n s e l i m l i Hâf ız A l i R ıza E l l ez în (?) Sûres i 'n i ; Hâf ı z K e m a l K a d i r Sûres i 'n i ; Hâf ız N u r i H a ş r Sûres i 'n i ; Hâf ız

154 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

F a h r i Ayet 'e l -Kürsî 'y i ; Hâfız S a d e t t i n M ü z z e m m i l Sûresi 'n i önce Arapça , s onra Türkçe o l a r a k (makamsız ve ' h i t a b e ' şek­l i n d e ) o k u y o r l a r . S o n r a Beş iktaş l ı R ıza H a - M i m Sûres i 'n i önce Arapça , s onra Türkçe o l a r a k m a k a m l a o k u y o r . B u sûre­n i n kıraati bitt iğinde, Hâfız B u r h a n i l e diğer hâfızlar t e k b i r g e t i r i y o r l a r .

D u a k ı smında , Hacı Hâfız F a i k E f e n d i b i r d u a o k u y o r : Hak

Celle ve Alâ Hazretleri cümlemizi muhafaza eyliye.

Okuduklarımızın sevabını Peygamberimize, eshâb'a, ervah'a,

Süleyman Efendinin ruhuna vâsıl eyliye. Bilcümle şühedâ,

alelhusus vatan uğrunda feda-yı can eden istiklâl şehitleri­

nin ruhuna vasıl eyliye. Akraba ve taallukatımızdan ve cemi-

i mü'minîn ve mü'minât ervâhına, Hükümet-i

Cumhuriyetimize hayırlı selâmet ve şân u şerefini âli eyliye,

kudret ve satvet ve emn u selâmetini müzdâd eyliye.

S o n r a Hâfız Yaşar da b i r d u a o k u y o r : Yâ rabbî! Sana hamd

u şükran olsun! Okunan Kur'an-ı Kerim'i dergâhında kabul

eyle yâ rabbî! Ecr u sevabını Peygamberimiz ruhuna hediye

eyledik vâsıl eyle yâ rabbî! Millet hâkimiyetinin tecelligâhı

olan Türkiye Cumhuriyeti'ni dünya durdukça berkarar eyle

yâ rabbî! Karada ve denizde düşmanlara karşı muzaffer eyle

ve mukaddes vatanı düşmandan kurtaran Mustafa Kemal

hazretlerini sıhhatte dâim eyle yâ rabbî! Sevgili vatan ve mil­

letimizi daima mansûr ve muzaffer eyle yâ rabbî!

D u a l a r b i t t i k t e n s o n r a t o p l u c a t e k b i r g e t i r i l i y o r ve Hâf ı z B u r h a n b i r ' T ü r k ç e İ lahî ' o k u y o r : Elveda gitti mübarek

Ramazan, Nurla bulmuştur âlem yeni can, Elveda gitti mü­

barek Ramazan... İ l a h î n i n o k u n m a s ı n d a n s o n r a g e t i r i l e n t e k b i r l e i h t i f a l n i h a y e t b u l u y o r .

-— A k ş a m A n k a r a ' d a H a c ı B a y r a m C a m i i n d e H â f ı z Abdulhâ l ık E f e n d i , Z i n c i r l i f k u y u ] C a m i i n d e de Hâfız C e v d e t E f e n d i "Türkçe K u r ' a n " o k u y o r l a r .

1932 Ramazan ' ı K r o n o l o j i s i 155

— A m a s y a ' d a Saraçam C a m i i n d e , diş h e k i m i Hâfız Z e k i t a ­raf ından i l k defa Türkçe K u r ' a n o k u n u y o r .

— G a z e t e l e r , yar ın hâf ız lar (Hâfız B u r h a n , Hâf ız Y a ş a r ,

Hâf ız N u r i ve Hâf ız R ıza ) tara f ından K a d ı k ö y O s m a n a ğ a

C a m i i n d e Türkçe K u r ' a n okunacağını i l a n ed iyor .

— A d a n a U l u C a m i i n d e R a f i B e y tara f ından i l k T ü r k ç e E z a n i l e Y â s î n S û r e s i n i n ; i k i g ü n s o n r a ( C u m a günü) ise Hâf ız O s m a n tara f ından B ü y ü k Çarş ı C a m i i n d e " T ü r k ç e K u r ' a n " okunacağı i l a n e d i l i y o r .

— C u m h u r i y e t gazetes i , ' Y e n i K i t a p l a r : K u r ' a n T e r c ü m e s i " başl ıkl ı b i r köşede , K a s t a m o n u M e b û s u H a s a n F e h m i ' n i n k ü ç ü k b i r k ısmı t a b ' e d i l e n K u r ' a n tercümesinin girişinde y e r a l a n , "B i lmiyorsanız İşte S ö y l ü y o r u m " başl ıkl ı yaz ıs ın ı y a ­yımlıyor.

— M u s t a f a K e m a l , a k ş a m Şükrü Nâil î Paşa , H a s a n C e m i l ,

Kılıç A l i , Y u s u f Z i y a , S a l i h ve T a h s i n b e y l e r i h u z u r u n a k a b u l

ed iyor . Gece saat 3.00'de yatıyor.

4 Ş u b a t 1932 (27 R a m a z a n 1350) P e r ş e m b e

— M u s t a f a K e m a l Atatürk , öğlen saat 12.20'de uyanıyor ve d a i r e s i n d e Başveki l İsmet İnönü i l e görüşüyor . Saat 16.00'da S a k a r y a m o t o r u i l e Kadıköy ve Boğaz 'da b i r g e z i n t i yapıyor .

— Y u n u s N a d i ' n i n , C u m h u r i y e t g a z e t e s i n d e A y a s o f y a

C a m i i n d e k i Kadir Gecesi m e r a s i m i n i değer lendiren b i r m a ­

k a l e s i yay ımlan ıyor : Ramazan ayında, din kitabımız olan

Kur'an-ı Kerim'in Türkçe olarak okunmasına başlandı...

— K a d i r G e c e s i n e a i t görüntüler , g a z e t e l e r i n manşet l e r in ­d e n v e r i l i y o r . D ü n gece Po l i s M ü d ü r ü i l e d iğer M ü d ü r i y e t erkânının bizzât , a l m a n t e d b i r l e r e n e z a r e t e t t i k l e r i b i l d i r i l i ­yor .

156 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

— G a z e t e l e r , b u g ü n Hâf ı z B u r h a n ve a r k a d a ş l a r ı n ı n

Kadıköy O s m a n a ğ a C a m i i n d e "Türkçe K u r ' a n " o k u y a c a k l a ­

r ın ı , y a r ı n d a Hâf ı z S a d e t t i n K a y n a k i n S ü l e y m a n i y e

C a m i i n d e "Türkçe H u t b e " okuyacağını d u y u r u y o r l a r .

— Kad ıköy O s m a n a ğ a C a m i i n d e i k i n d i namaz ın ı m ü t e a k i b Hâfız Y a ş a r , Hâfız B u r h a n , Hâfız N u r i ve Hâf ız A l i R ı z a Türkçe K u r ' a n o k u y o r l a r ve t i l a v e t aralarında Türkçe t e k b i r ­l e r g e t i r i y o r l a r : Hâfız Y a ş a r M ü z e m m i l S û r e s i n i ( m u h t e l i f m a k a m l a r d a ) ; Hâfız B u r h a n Z ü m e r S û r e s i n i n bazı k ıs ımla­rını; Hâfız N u r i B a k a r a S û r e s i n i n son kıs ımlarını ; Hâfız A l i R ıza y i n e Z ü m e r S û r e s i n i n baz ı k ı s ımlar ın ı A r a p ç a ve T ü r k ç e o l a r a k o k u y o r l a r . Hâf ız lar h e r sûre o k u n d u k t a n sonra t o p l u c a Türkçe t e k b i r g e t i r i y o r l a r . [ A y e t l e r i n Türkçes i , C e m i l S a i d ' i n çeviris inden alınmıştır . ]

— Y o z g a t , K a y s e r i , Z o n g u l d a k ve diğer bazı i l l e r d e "Türkçe K u r ' a n " t i l a v e t i n e b a ş l a n ı y o r : Y o z g a t ' t a B ü y ü k C a m i ' d e Hâfız N a z m i ve Hâfız M u s t a f a "Türkçe K u r ' a n " o k u y o r l a r . Ş e b i n k a r a h i s a r ' d a K a d i r G e c e s i n d e n i t i b a r e n " T ü r k ç e K u r ' a n " ve "Türkçe E z a n " o k u n m a y a başlıyor. Rize 'de öğle ve i k i n d i ezanlar ı Türkçe o l a r a k o k u n u y o r . İskeçe 'de M u a l l i m Hüsey in E f e n d i , halkın T e r a v i h n a m a z ı n d a n ç ıkt ıktan s o n r a top landığ ı ku lüpte , Yâs în S û r e s i n i T ü r k ç e o l a r a k o k u y o r , ardından Türkçe d u a e d i l i y o r .

— Balıkesir 'de Büyük C a m i ' d e dinî i h t i f a l yapı l ıp , öğle ezanı ­

n ın i l k defa Türkçe okunacağ ı , C u m a n a m a z ı m m ü t e a k i b

" M e v l i d " i l e "Türkçe K u r ' a n " t i l a v e t edileceği i l a n e d i l i y o r .

— R a m a z a n b a y r a m ı n d a b ü y ü k c a m i i l e r d e Türkçe Hutbe

okunacağ ı kesinleş iyor . D i y a n e t İşleri Reis l iğ i 'n in, y a k ı n d a f e t v a m a h i y e t i n d e b i r tebl iğ neşredip , "Türkçe K u r ' a n , E z a n ve M e v l i d " hakkında i l g i l i l e r i n nazar- ı d i k k a t i n i celb ve bazı esas lar vaz ' edeceğ in in h a b e r al ındığı söy leniyor . H e r k e s i n "Türkçe K u r ' a n " okumasına i z i n ver i lmeyeceği , o k u m a k i s t e -

1932 Ramazan ' ı K r o n o l o j i s i 157

y e n l e r i n enge l l eneceğ i , "Türkçe K u r ' a n " o k u y a c a k l a r a i se

v e s i k a verileceği d u y u r u l u y o r .

— M u s t a f a K e m a l Atatürk , gece ley in İsmet P a ş a ve m a i y e -t i y l e b e r a b e r M a k s i m B a r ' d a Darü laceze B a l o s u n a g i d e r e k g e ç v a k t e k a d a r o r a d a k a l ı y o r . S a b a h s a a t 8 .00 'de A r n a v u t k ö y , B e b e k , U luköy , M a s l a k , Şişl i t a r i k i y l e a v d e t b u y u r u p 8.30'da yatıyor . B u g ü n h u z u r u n a k a b u l ettiği k i m ­seler aras ında, İsmet Paşa , Kaz ım Paşa , A l i S a i t Paşa , Kılıç A l i , Recep Z ü h t ü , C e v a t A b b a s , H a s a n C e m i l , K a v a l a l ı İsmail Hakkı ve T a h s i n B e y b u l u n u y o r .

— Başveki l İsmet İnönü, b u gece D a h i l i y e V e k i l i Şükrü K a y a

i l e be raber t r e n l e A n k a r a ' y a dönüyor .

5 Ş u b a t 1932 (28 R a m a z a n 1350) C u m a

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , b u g ü n a k ş a m a d o ğ r u s a a t

17.00'de uyanıyor .

— G a z e t e l e r d e , b u g ü n b i rçok c a m i d e "Türkçe K u r a n " o k u ­nacağı ve Hâfız S a d e t t i n K a y n a k i n Sü leymaniye C a m i i n d e "Türkçe H u t b e " okuyacağı d u y u r u l u y o r .

— H â f ı z S a a d e t t i n K a y n a k , İ s t a n b u l ' d a S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e i l k Türkçe Hutbeyi o k u y o r . G e r e k h u t b e esna ­s ında, gerekse h u t b e ' d e n sonra Sü leymaniye C a m i i ' n i n m ü ­ezz in m a h f i l i n d e top lanmış b u l u n a n hâfızlar Türkçe t e k b i r ­l e r g e t i r i y o r l a r . H u t b e y i müteakib C u m a namazı k ı lmıyor ve n a m a z d a n s o n r a y i n e T ü r k ç e t e k b i r l e r a l ınıyor . B u s ı rada Hâfız S a d e t t i n k ü r s ü y e ç ık ıyor ve d o ğ r u d a n d o ğ r u y a m a ­k a m l a değil , hutbe tarz ında Türkçe b i r sûre o k u m a y a başlı­y o r . "Türkçe K u r ' a n " t i l a v e t i b i t i n c e , T ü r k ç e T e k b i r a lmıyor ve b u t e k b i r i Türkçe b i r d u a t a k i p ed iyor .

— Beyaz ı t C a m i i ne " K i m s e s i z l e r i D ü ş ü n " yazı l ı b i r m a h y a

asılıyor.

158 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

—• F a t i h ve Eyüb 'de "Türkçe K u r ' a n " o k u n u y o r . D e f t a r d a r ' d a

M a h m u t E f e n d i C a m i i n d e C u m a n a m a z ı n d a n s o n r a Hâf ız

M e h m e d A s a f tara f ından M ü l k Sûresi , İk indi n a m a z ı n d a n

sonra y i n e aynı camide K a d i r Sûresi o k u n u y o r .

— A n k a r a ' d a Hacı B a y r a m C a m i i " H a t i m duas ı " i l e T a c e t t i n m a h a l l e s i n d e k i c a m i d e " H a t i m Duası ve E z a n " Türkçe o l a ­r a k o k u n u y o r .

— K a y s e r i ' d e T ü r k ç e K u r ' a n o k u n u y o r . E d r e m i t ' t e B a y r a m y e r i C a m i i n d e H o c a O s m a n , Hâf ız M u h y i d d i n ve Hâf ız F e t h i ta ra f ından " E z a n , H u t b e , K u r ' a n , M e v l i d ve D u a " t a m a m e n Türkçe o k u n a r a k C u m a namaz ı kıldırı l ıyor. M a n i s a ' d a M u r a d i y e C a m i i n d e , O r t a M e k t e b M u s i k î M u a l l i m i O s m a n Bey , Yâs în S û r e s i n i n Türkçesini o k u y o r .

— Hâf ız lara D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a b i r i f t a r yemeğ i v e r e n M u s t a f a K e m a l Atatürk , d a h a s o n r a hâf ı z larm s e r - y a v e r ' i n odas ına götürülmeler in i e m r e d i y o r ve o r a d a h e r hâf ıza h i z ­m e t l e r i n e m u k a b i l 200 'er l i r a ( t o p l a m 1800 l i r a ) v e r i l i p hâfız-l a r o t omob i l l e e v l e r i n e bırakılıyorlar.

— B u g ü n h u z u r u n a k a b u l ettiği k i m s e l e r aras ında Kıl ıç A l i , Recep Z ü h t ü , C e v a t A b b a s , İ smai l H a k k ı , R e f i k , S a l i h ve T a h s i n b e y l e r b u l u n a n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a a t 24 .00 'de F e t h i B e y i n h a n e s i n e g i d i y o r . Gece s a a t 3.00'de Do lmabahçe S a r a y ı n a avdet e t t i k t e n sonra yatıyor.

6 Şubat 1932 (29 R a m a z a n 1350) C u m a r t e s i

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , ö ğ l e d e n s o n r a s a a t 14 .00 'de uyanıyor , S a r a y ' d a k i hususî d a i r e s i n d e meşgul o luyor .

— M u h t e l i f c a m i l e r d e " T ü r k ç e K u r ' a n " o k u n m a y a d e v a m e d i l i y o r .

— K o n y a Şerafeddin C a m i i n d e İkindi namaz ın ı müteak ib 'İş Bankas ı ' memur lar ından Selâhaddin i l e Hâfız B e k i r "Türkçe

1932 R a m a z a n ! K r o n o l o j i s i 159

K u r ' a n " o k u y o r l a r ve sûre aralar ında Türkçe t e k b i r l e r g e t i ­r i y o r l a r .

— V a n ' d a "Türkçe K u r ' a n ve E z a n " o k u n m a y a başlıyor.

— T r a b z o n ' d a Hâfız F e r h a t E f e n d i n i n Çarşı C a m i i n d e yarın

"Türkçe K u r ' a n " okuyacağı d u y u r u l u y o r .

— Hafızlar İstanbul M ü f t ü l ü ğ ü n d e , Müftü F e h m i E f e n d i n i n r i y a s e t i n d e b i r toplantı yapıyorlar ve B a y r a m ' d a bütün c a m i ­l e r d e okunmas ı takarrür eden Türkçe t e k b i r l e r i meşk le m e ş ­g u l o l u y o r l a r . Toplant ıda , hâf ız lardan h e r b i r i n i n b a y r a m ' d a b i r c a m i d e müezz in ler in yan ında bu lunmalar ı karar ı a lmı ­yor .

— B u g ü n h u z u r u n a k a b u l ettiği k i m s e l e r a ras ında R e f i k Bey , Kılıç A l i , C e v a t A b b a s , H a s a n C e m i l , Receb Z ü h t ü b u ­l u n a n M u s t a f a K e m a l Atatürk , sabaha karşı saat 4.15'de y a ­tıyor.

7 Ş u b a t 1932 (30 R a m a z a n 1350) P a z a r

— M u s t a f a K e m a l Atatürk , öğleden sonra 15.00'de uyanıyor , D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n dışarı ç ıkmayıp husus î d a i r e s i n d e i s t i r a h a t ed iyor .

— V a k i t g a z e t e s i n d e , S ü l e y m a n i y e C a m i i ' n d e o k u n a n "Türkçe H u t b e " n i n m e t n i yayımlanıyor .

— A n a d o l u A j a n s ı , İ zmir ' de " T ü r k ç e E z a n " ve " T ü r k ç e K u r ' a n " u y g u l a m a l a r ı n ı n y a y ı l d ı ğ ı n ı , Ç e ş m e ' d e B ü y ü k C a m i ' d e Hafız R a s i m tara f ından o k u n a n Türkçe Kur'an'm

v e c d i l e d i n l e n d i ğ i n i , y i n e İ z m i r ' d e H i s a r C a m i i i l e Karş ıyaka C a m i i l e r i n d e Hâfız Ö m e r taraf ından Türkçe Ezan

o k u n u p Türkçe Tekbir getirildiğini b i l d i r i y o r .

— B u g ü n h u z u r u n a k a b u l ettiği k i m s e l e r a ras ında Recep

Zühtü , H a s a n C a v i t , Cevat Abbas , H a s a n C e m i l , R e f i k , S a l i h

160 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

v e N u r i b e y l e r b u l u n a n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k , s a b a h a

karşı saat 5.30'de yatıyor.

8 Şubat 1932 (1 Şevval 1350) P a z a r t e s i

— M u s t a f a K e m a l Atatürk , öğleden s o n r a 15.30 'da uyanıyor , Do lmabahçe S a r a y ı n d a n dışarı ç ıkmayıp , d a i r e s i n d e meşgu l o l u y o r .

— İstanbul c a m i l e r i n d e ve ü lken in b irçok 3 'erinde B a y r a m

namaz ında h u t b e l e r ve t e k b i r l e r 'Türkçe ' o l a r a k o k u n u y o r .

— M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün b u a k ş a m h u z u r u n a k a b u l e t ­

t iği k i m s e l e r a ras ında O r d u m ü f e t t i ş l e r i n d e n F a h r e t t i n

Paşa, İzzettin Pasa, Şükrü Nâilî Paşa , D a h i l i y e V e k i l i Şükrü

K a y a , H a s a n C e m i l , C e v a t A b b a s ve R e f i k B e y b u l u n u y o r .

— M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n e m r i y l e , D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a çağr ı lan O r d u Müfe t t i ş l e r ine ( F a h r e t t i n A l t a y Paşa , Ş ü k r ü Nâilî Paşa , İzzett in Paşa) Hâfız S a d e t t i n t a r a ­f ından a k ş a m l e y i n " T ü r k ç e K u r ' a n " o k u n u y o r . P a ş a l a r , M u s t a f a K e m a l Atatürk ' e , d iğer inki îablar ı d e s t e k l e d i k l e r i g i b i , b u inkilâbı da des tek leyecek le r i sözünü v e r i y o r l a r .

I I I . B O L U M

1932 R A M A Z A N I N A D Â İ R M E T İ N L E R

Hazırlanan plan şöyle i d i :

1. Müslümanlığın b i r 'Türk D i n i ' olduğu isbat edilecek.

2. Din'de ibadet ' in "Al lah ' la k u l arasında b i r ka lp bağlılığı" olduğu tezi inkişaf ettirilecek.

3. K u l u n , Tanrısına ibadet ederken söylediklerini kalbinden söyle­mesi lâzımdır. K a l b i n d i l i de ana d i l i d i r . İnsan en güzel h i s l e r in i ana di l iy le en i y i ifade eder. Onun için duaların ana di l iy le yapıl­ması lâzımdır. B u f i k i r , müdafaa ve münakaşa edilecektir.

4. B u f i k i r d e i t t i f a k hâsıl o l d u k t a n sonra , Duaların Türkçeleştirilmesi hususunda b i r işbölümü yapılacaktır.

A j d ı n M e b û s u D r . Reş i t G a l i p

T a r i h i b i l m e k , b i r yönüy le t a r i h ' t e ( z a m a n ' d a ) o l u p b i t e n l e r i n sey­r i n i b i l m e k d e m e k t i r ; z i r a , g ü n ü g ü n ü n e t u t u l m u ş kay ı t lara , m e s e l â resmî e v r a k l a r a y a da süreli yayınlara (gazete ve m e c m u a l a r a ) i s t i n a d e n geçmiş i , geçmişte o l u p b i t e n l e r i t e s b i t e t m e k ve b u tür k e s i n t e s b i t l e r i esas a l m a k s u r e t i y l e hâdise ler i değer lend ir ip y o r u m l a m a k , v â k â l a r m z a m a n l a , s ü r e ç l e il işkisini c i d d i y e a lmadıkça m ü m k ü n o l m a z . N i t e k i m b i r önceki b ö l ü m ü n gir iş inde de söylendiği g i b i , böyles ine kronolojik b i r hassas iye t , tarihçiye, sadece hâdiseler in b i r b i r l e r i y l e o l a n i l işkisini v e y a b i r b i r l e r i üzer indeki e t k i s i n i i z l e m e k imkânı v e r m e k l e k a l m a z , aynı za ­m a n d a tar ihç in in , onları b i r bü tün h a l i n d e ve vâk ıaya m u t a b ı k b i r b i ­ç imde aç ıklamasını da m ü m k ü n kılar. N e v a r k i hâdise ler in s a l t k r o n o ­l o j i k s e y r i n i b i l m e k l e , o hâdiseler in kendileri f y a n i mahiyetleri kavranı l ­mış o l m a z ; aynı z a m a n d a hâdise ler in m u h t e v a s ı n ı n , o hâd ise lerde r o l o l a n öznelerin n i y e t l e r i n i n , yönel imler inin ve maksat lar ın ın da b i l i n m e s i i cab eder. Böylel ikle b i r k r o n o l o j i ' d e n elde ed i lecek f a y d a l a r i l k baştaki e h e m m i y e t l e r i n i kaybedeceğ inden , hâdise ler in muhtevas ı (arkaplanı) o hâdise ler in y o r u m u n d a ' b e l i r l e y i c i ' o l u v e r i r ve b u d u r u m d a da hâdise le ­r i n niçin ' i n i b i l m e k nasılım b i l m e k t e n d a h a büyük b i r ö n e m kazanır .

Olay lar ın y o r u m u n d a i l l e t i n m a l û l e , s e b e b i n m ü s e b b e b ' e t e r c i h e d i l m e s i de işte b u yüzdend i r . Ç ü n k ü y o r u m l a r ı n i k n â edic i l iğ i , s a l t o laylar ın k e s i n ve ayrıntıl ı t a s v i r l e r i n e d a y a n m a k l a s a ğ l a n m a z , b i l a k i s y o r u m l a r , o layların s e b e p l e r i n i açık ve seçik b i r b i ç imde o r t a y a k o y a b i l ­d i k l e r i sürece iknâ ed i c i o l u r l a r . B u y ü z d e n 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n Türkçe Kur'an Projesinin boyut lar ı da b u p r o j e n i n k a m u y a m a l o l a n taraf lar ını b i l m e k l e ihâta edi lmiş o l ( a ) m a y a c a ğ m d a n , ayr ı ca p r o j e n i n haz ı r lanma safhasının, D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i i l k d e n e m e ­l e r i n ve b u denemeler s ırasında m e y d a n a ge len hâdiseler in de — b i l h a s s a b u d e n e m e l e r d e r o l a lanların m e v k i l e r i hesaba kat ı lmak s u r e t i y l e — b i ­l i n m e s i g e r e k m e k t e d i r .

164 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

P e k i bü tün o l u p b i t e n l e r i b u yönüy le ve b u seviyede b i l m e k , nasıl m ü m k ü n olacaktır?

B u o l a y l a r l a i l g i l i elde edi lecek k e s i n ve sağlıklı m â l u m â t , b u o l a y ­ların ' çok özel kayıt lar ı ' o lmadığ ı v e y a bu lunamadığ ı t a k d i r d e , i s t e r i s ­t e m e z , b u o l a y l a r d a b i r i n c i derecede r o l almış zevâtm aktardıklar ıy la sı­nırlı k a l a c a k ; i l g i l i şahıs lar ın aktardıkları b i l g i l e r ne k a d a r doğru, kesin

ve ayrıntılı ise, pek t a b i i d i r k i bahse k o n u o l a n olayları b i l m e k de, o o lay­ların sebep ler ine nüfûz e t m e k de o ö lçüde m ü m k ü n o l a b i l e c e k t i r . B u b a ­k ı m d a n böy le b i r d u r u m d a i k i n c i derece k a y n a k l a r a g ü v e n m e k , h iç t e ­reddüt e t m e d e n söylemel iy iz k i d a h a baştan yanl ış b i r y o l a g i r m e k de­m e k t i r .

B u m ü l a h a z a l a r a b i n a e n , b i z de 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o ­nu lmuş o l a n Türkçe Kur'an Projesinde b i r i n c i derecede r o l a l a n z e v â t m hâtıralarını t e s b i t e t m e k l e işe başladık. N i t e k i m b u p r o j e n i n t a t b i k e k o ­nu lmas ı sürecini i z led iğ imizde , karş ımıza , b u sürec in değ iş ik s a f h a l a ­r ında m e r k e z î b i r r o l üs t lenmiş o l a n beş s iyasî k i m l i k ç ıkmaktad ı r : 1) C u m h u r r e i s i M u s t a f a K e m a l Atatürk , 2) A y d ı n M e b û s u Reşi t G a l i p , 3) A n t e p M i l l e t v e k i l i Kıl ıç A l i , 4) B o l u M e b û s u H a s a n C e m i l Ç a m b e l , 5) M u s t a f a K e m a l ' i n yak ın çevresinden M ü n i r H a y r i E g e l i .

B u beş şahıs içer is inde, 1932 R a m a z a n ı y l a doğrudan alâkalı o l a ­r a k sadece A y d ı n M e b û s u Reşit G a l i p ' i n (öl. 1934) , B o l u M e b û s u H a s a n C e m i l Ç a m b e l i n (öl. 1967) ve Müni r H a y r i E g e l i n i n (öl. 1970) hât ıraları e l i m i z e u laşmışt ı r . A n c a k b u h u s u s t a k e n d i s i n d e n i s t i f a d e edeceğ imiz m e t i n l e r , sadece b u hât ıra lardan i b a r e t o lmayacaktır . Ç ü n k ü b u şahıslar d ış ında, 1932 R a m a z a n ı n d a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a t e r t i b e d i l e n t o p ­lant ı lara kat ı lan ve b u t op lant ı la rda a l m a n k a r a r l a r a u y g u n o l a r a k İ s tanbul c a m i l e r i n d e görev y a p a n başka lar ı d a vard ır : (1) E n d e r u n l u Hâfız Y a ş a r ( O k u r ) , (2) Hâfız S a d e t t i n ( K a y n a k ) , (3) S u l t a n s e l i m l i Hâf ız A l i R ıza ( S a ğ m a n ) , (4) Beş iktaş l ı Hâf ız Rıza , (5) S ü l e y m a n i y e C a m i i Başmüezz in i Hâfız Kemâl , (6) B e y l e r b e y i l i Hâfız F a h r i , (7) Dar 'ut -Tâ l im-i M u s i k î C e m i y e t i â z â s m d a n Hâf ı z B ü y ü k Z e k i ( Ç a ğ l a r m a n ) , (8) G a l a t a s a r a y L i s e s i M u a l l i m i Hâfız N u r i (Börekç i ) , (9) Hâf ız B u r h a n (Sesyı lmaz) .

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 165

B u d o k u z hâ f ı zdan sadece i l k üçü ; Hâf ız Y a ş a r O k u r (öl. 1966) , Hâfız S a d e t t i n K a y n a k (öl. 1961) ve Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n (öl. 1965) h â ­tıralarını k a l e m e almıştır . Farkl ı nüshalar ın ı t e s b i t e t m e k i m k â n ı b u l a ­bi ldiğimiz b u hâtıraların, 1932 R a m a z a n ı n d a o lup b i t e n l e r i n ve b i l h a s s a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i toplant ı lar ın muhtevasını ve istikametini t e s ­b i t e t m e k bak ımından ne d e n l i b ü y ü k b i r e h e m m i y e t e s a h i p o lduğu i z a h ­t a n vârestedir . N i t e k i m birçok ayrıntının t e s b i t i n e i m k â n v e r e n b u belge­l e r dış ında, hâtıralarla i l g i l i matbuât ta bazı eleştirilerin ç ıkması ve i s t e r i s t e m e z hâf ız larm da b u eleştiriler karş ıs ında k e n d i l e r i n i s a v u n m a k d u ­r u m u n d a ka lmalar ı , m ü b h e m k a l a n bazı husus lar ın s o n r a d a n aç ıkl ığa kavuşmasın ı sağlamış , i l k başlarda z i k r i n d e n i m t i n a e d i l e n b irçok h u s u s , b u münakaşa lar la b i r l i k t e s u yüzüne çıkmıştır.

D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i top lant ı lara k a t ı l m a m a k l a b i r l i k t e , b u hâ f ı z larm dış ında, İs tanbul c a m i l e r i n d e k i Türkçe Kur'an o k u m a teşeb ­büsler inde r o l a l a n başka hâfızlar v a r s a da b u zevâttan i n t i k a l etmiş y a ­zılı h e r h a n g i b i r b i l g i v e y a be lgeye s a h i p d e ğ i l i z . 1 K e z â D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a d a v e t edi lmiş o ldukları h a l d e Türkçe Kur'an o k u m a k i s t e m e ­d i k l e r i iç in k e n d i l e r i n e görev ver i lmediğini bi ldiğimiz Hâfız Sâmi , Hâfız A s ı m , Adapazar l ı Hâfız N u r i , Üsküdar l ı Hâfız A l i ve E y ü b H a t i b i Hâfız İdris g i b i zâtların durumlar ına dâir mâlumât ımız da p e k azdır. N i t e k i m İsmet İnönü 'nün t a v a s s u t u y l a k e n d i s i n i b u iş lerden a f f e t t i r e b i l m e y i b a ­şarmış o l a n Hâfız Sâmi hakk ında b i y o g r a f i k b i r eser y a y ı m l a n m ı ş s a d a b u eserde 1932 R a m a z a n ı ' y l a a lâkal ı k o n u l a r a t e m a s e d i l m e m i ş t i r . 2

Hâfız A s ı m ise, k e s i n t a r i h i n i t e s b i t edemediğ imiz b i r akşam, s a r a y a dâ-v e t edi lmiş , h a t t a k e n d i s i n e b i r deneme de yapt ır ı lmış , a n c a k b u pro jede h e r h a n g i b i r vaz i f e üst lenmemişt ir . B u n a r a ğ m e n Hâfız  s i m , s a r a y a dâ-v e t edi ldiği gece b a ş ı n d a n geçenler i an latmış ve Âl i K e m â l i A k s ü t de bunlar ı k a l e m e a ld ıktan s o n r a 1 9 5 1 t a r i h i n d e yay ımlamışt ı r . D iğer üç

1 Meselâ, F a t i h C a m i i n d e Türkçe Kur'an t i lavet eden ve aynı camide 30 Ocak 1932 t a r i h i n d e i l k Türkçe Ezanı okuyan Hafız Rıfat i le 5 Şubat 1932'de Deftardar semtindeki M a h m u t Efendi C a m i i n d e Türkçe Kur'an okuyan Hâfız Mehmed Âsaf.

2 A l i Rıza Sağman, Meşhur Hâfız Sâmi Merkum, İstanbul, 1947

166 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

hâfız ge l ince , b u zât lardan g ü n ü m ü z e i n t i k a l eden b i r b i l g i ve be lgeye

rast lanı lmamışt ır .

1932 R a m a z a n ı n d a Türkçe Kur'an, Türkçe Ezan, Türkçe Tekbir ve Türkçe Hutbe o k u m a teşebbüsler i , İ s tanbul 'un b i rçok s e m t i n d e 1 u y g u ­l a m a y a k o n u l d u k t a n s o n r a , kısa b i r z a m a n d a Türkiye 'n in çeşitli bö lge ­l e r i n e 2 yay ı lmış ve R a m a z a n ayı b o y u n c a b u bölgelerde b irçok k i m s e b u teşebbüslere öncülük etmiştir. N i t e k i m A m a s y a ' d a diş h e k i m i Hâfız Z e k i , A n k a r a ' d a Hâf ız A b d u l h â l ı k ve Hâf ız C e v d e t , Ç e ş m e ' d e Hâf ız R a s i m , E d r e m i t ' t e H o c a O s m a n , Hâf ız M u h y i d d i n ve Hâfız F e t h i , K o n y a ' d a Hâfız B e k i r , Kuşadas ı 'nda Hâfız Sâdık, İzmir 'de Hâfız Ömer , T r a b z o n ' d a Hâfız O s m a n ve Hâfız F e r h a t , Y o z g a t ' t a Hâfız N a z m i ve Hâfız M u s t a f a , A d a n a ' d a M ü h e n d i s R e f i B e y , K o n y a ' d a İş B a n k a s ı m e m u r l a r ı n d a n Se lâhadd in , M a n i s a ' d a O r t a M e k t e b Mus ik î M u a l l i m i O s m a n B e y adlı şahıslar , b i z i m t e s b i t e d e b i l d i k l e r i m i z d e n sadece birkaçıdır ve m a a l e s e f b u zevâttan da n a k l e d i l e n h e r h a n g i b i r yazılı m e t n e rast lanı lmamışt ır .

D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i toplant ı lara katı ldıkları h a l d e hât ı ra la ­r ı m y a z m a m ı ş o l a n altı hâf ızdan v e y a k e n d i l e r i n e t e k l i f e d i l e n v a z i f e y i y e r i n e g e t i r m e k t e n i c t i n a b eden dört hâf ızdan y a da çeşitli i l ve i lçelerde Türkçe Kur'an o k u m a teşebbüsler ine öncülük eden diğerler inden b i z l e r e i l k e l d e n h e r h a n g i b i r yazıl ı b i l g i n i n u laşmamas ı , hiç k u ş k u y o k k i esef ed i l e cek b i r d u r u m d u r . Ç ü n k ü b u zevât tan e l i m i z e u l a ş a c a k o l a n k o ­n u y l a i l g i l i h e r tür lü b i l g i , karanl ıkta k a l a n b i rçok m e s e l e n i n aç ıkl ığa kavuşmas ına y a r d ı m e d e b i l i r , böylel ikle b e l k i d a h a geniş ve ayrıntıl ı b i r r e s m i n teşkili imkân ı o r t a y a çıkabil irdi . A n c a k b u k i m s e l e r i n , hâtıraları e l i m i z e ulaşmış o l a n diğer zevâta n i s b e t l e d a h a tâlî m e v k i i l e r d e r o l almış o lduklarını b i l m e k , b e l k i b i r t e s e l l i sebebi o l a r a k görülebi l ir ; z i r a tarihî

1 Meselâ Cihangir , Beyoğlu, Aksaray, F a t i h , Eyüb, Deftardar , Süleymaniye, Beyazıt, Çemberlitaş, Sultanahmet, Dolmabahçe, Ortaköy, Kadıköy semt ler in ­deki camilerin isimlerine sıkça tesadüf edilmektedir. 2 Tesbit edebildiğimiz bel l i başlı i l ve ilçeler şunlardır: Adana, Amasya, A n k a r a , Balıkesir, Çeşme, E d r e m i t , Kayser i , Konya, Kuşadası, İzmir, İzmit, Manisa , Rize, Şebinkarahisar, Trabzon, Van , Yozgat, Zonguldak

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 167

k i m l i k l e r i i t i b a r i y l e önemli added i l eb i l e cek birçok zâtın, mese lâ b u o lay ­l a r d a n b i r k a ç ay s o n r a M a a r i f V e k i l i t a y i n e d i l e c e k o l a n D r . Reş i t G a l i p i n , y i n e s o n r a d a n T ü r k T a r i h i K u r u m u Başkanl ığ ı y a p a c a k o l a n B o l u M e b û s u H a s a n C e m i l Ç a m b e l ' i n , Mi l l î M ü c a d e l e s e n e l e r i n d e P a r i s ' t e k i Türk İstihbarat Bürosunun M ü d ü r l ü ğ ü n ü y a p m ı ş o l u p , son­r a k i y ı l larda M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n y a k ı n çevres ine d a h i l o l a n M ü n i r H a y r i E g e l i n i n , Riyâset - i C u m h û r İnce Saz H e y ' e t i Şefi B inbaş ı Hâf ı z Y a ş a r O k u r ' u n , ü n l ü T ü r k b e s t e k â r l a r ı n d a n Hâf ı z S a d e t t i n K a y n a k i n , D e r s i â m Hâf ız A l i R ıza S a ğ m a n ı n ve s o n o l a r a k Hâf ız  s i m i n aktarmış o lduklar ı hât ı ra lar , b i z l e r e b u d ö n e m i n hâdise ler in i tasvîr e d e b i l m e k b a k ı m ı n d a n , hiç de a z ı m s a n a m a y a c a k z e n g i n l i k t e b i r m a l z e m e t e m i n e t m e k t e d i r .

B u m a l z e m e , i k i n c i derecedeki k a y n a k l a r yard ımıy la derinleşt ir i ­l ecek o lduğunda , 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n p r o j e n i n a n a h a t -la r ıy la a y d ı n l a t ı l m a m a s ı i ç in o r t a d a b i r m a z e r e t k a l m a m a k t a d ı r . N i t e k i m b u e k s i k l i k l e r , taraf ımızdan m ü m k ü n m e r t e b e g i d e r i l m e y e ça­l ışı lmış ve b u t a b l o y u tamamlayabi leceğ i düşünülen h e r türlü v e s i k a d a n y a r a r l a n m a k iç in e l d e n geldiğince g a y r e t gösterilmiştir .

Hâsı l ı , b u aç ık lamalara b inâen, b u b ö l ü m d e aktar ı lacak o l a n m e ­t i n l e r l e i l g i l i ayrıntılı b i r değer lendirme s u n m a k t a f a y d a m ü l â h a z a e d i ­y o r u z :

1) M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün (öl. 1938), diğer C u m h u r i y e t inki lâb-ları g i b i b u dinî i n k i l â b i n da mimar ı o l m a k h a y s i y e t i y l e üst lendiği ro lün e h e m m i y e t i i z a h t a n vârestedir . Gerçi çok p a r t i l i h a y a t a geçt ikten sonra , baz ı y a k ı n arkadaş lar ı ta ra f ından (mese lâ 1949 Ş u b a t ı n d a Hikmet

Bayur taraf ından) " b u inki lâblar s ıras ında k e n d i s i n i n hiçbir ro lü o l m a ­dığı" i d d i a edi lmişse de ne o t a r i h t e , ne de d a h a s o n r a b u i d d i a l a r a i n a ­n a n k i m s e ç ıkmamışt ır . Gerçekten de b u tür iddiaların, o y e n i d e v r i n s i ­yasî koşul lar ının b i r ürünü o lduğunda hiçbir k u ş k u y o k t u r .

B u n u n l a b e r a b e r b e l i r t m e m i z g e r e k i r k i e l i m i z d e 1 9 3 2 R a m a z a n ı ' n d a k i f a a l i y e t l e r e dâir b i z z a t M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' e a i t h e r h a n g i b i r yazı l ı v e s i k a , k o n u ş m a y a da hât ı ra b u l u n m a m a k t a d ı r . A n c a k k e n d i s i n i n 7 Şubat 1923 t a r i h i n d e , Balıkesir Paşa C a m i i n d e hut-

168 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

belerin Türkçe olarak okunmasına dâir yapt ığ ı b i r k o n u ş m a , 'dinî i n k i -l a b l a r ' k o n u s u n d a k i düşünceler inin s e y r i n i i z l e m e k b a k ı m ı n d a n çok m ü ­h i m d i r ve n i t e k i m b u k o n u ş m a , b u neden le i l g i l i bö lüme a y n e n d e r c e d i l -miş t i r ( b k z . M e t i n I ) . A y r ı c a 1 Ş u b a t 1933 'de , B u r s a ' d a b i r g r u b u n Türkçe Ezan teşebbüslerini protesto eden b i r nümayiş i sebebiyle 6 Şubat 1933'de gazete lere verdiği demeç i l e o günün akşamı b i r g r u p gazetec iy le yapt ığ ı — d a h a sonralar ı ' B u r s a N u t k u ' d i y e an ı lacak o l a n — k o n u ş m a m e t n i , y i n e aynı şek i lde b u hâd ise le r in s e y r i n i t a k i p e d e b i l m e k v e M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün görüşlerini k e n d i d i l i n d e n öğreneb i lmek b a ­k ımından b ü y ü k b i r k ıymeti hâizdir . 1

M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün Türkçe Kur'an k o n u s u n d a k i görüşler i h a k k ı n d a t a r i h î d e ğ e r i o l a n b i r d i ğ e r m e t i n , A m e r i k a B i r l e ş i k D e v l e t l e r i n i n Türk iye S e f i r i C h a r l e s H i t c h c o c k S h e r r i l l (öl. 1936) t a r a ­f ından yazı lan A Year's Embassy to Mustafa Kemal ( L o n d r a , 1934) adlı e s e r i n Türkçe Kur'an hakkındaki bö lümüdür . M u s t a f a K e m a l Atatürk ' l e yap ı lan u z u n görüşmelere i s t i n a d eden ve k e n d i s i taraf ından gözden ge­ç i r i lmiş o l a n b u k i t a b ı n T ü r k ç e çev i r i s in in , İng i l i z ces iy l e ayn ı yı l (1934 'de) neşred i lmes i , 1933 Ş u b a t i n d a B u r s a ' d a Türkçe Ezanla i l g i l i o l a r a k m e y d a n a ge len hâdiselere dâir bazı y o r u m l a r i h t i v a e t m e s i , d a h a da önemlis i , yazar ın 23 O c a k 1933 akşamı A y a s o f y a C a m i i n d e k i K a d i r Gecesi m e r a s i m i n e kat ı larak i lginç göz lemlerde b u l u n m a s ı , k i tab ın e n önemli h u s u s i y e t l e r i aras ındadır . M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün , çeviris ini o k u d u ğ u n d a k u ş k u b u l u n m a y a n b u e s e r i n , 2 üç ayrı kişi taraf ından b e l l i

1 Musta fa Kemal Atatürk'ün Bursa olayları üzerine 6 Şubat 1933'de Anado lu Ajansı muhabir ine verdiği demeç, ertesi gün (7 Şubat 1933 t a r i h l i ) bütün günlük gazetelerde yayımlanmıştır. O günün akşamı yaptığı diğer konuşma (Bursa Nutku) ise, ancak 14 yıl yayımlanabilmiştir. [Bkz. Rıza Ruşen Yücer, Atatürk 'e Ait Birkaç Fıkra ve Hâtıra, sh. 5-6, İstanbul, 1947; krş. Ahmet N . Banoğlu, Fıkra, Nükte ve Çizgilerle Atatürk, sh. 26-27, İstanbul, 1954; aynı yazar, Atatürk'ün İstanbul'daki Hayatı, 11/14-16, İstanbul, 1974]. Değişik vesilelerle gündeme ge­len bu belgenin sıhhati, uzun zaman tartışma konusu olmuştur. 2 Atatürk'ün kendi özel kütüphanesinde, Sherr i l l ' in , adı geçen eserinin İngilizce o r i j i n a l i ile French Memoires of Eighteenth-Century Amerika (New York, 1915) adlı eserinin imzalı b irer nüshası bulunmaktadır. Kezâ, sözkonusu eserin 1934

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 169

fâs ı la lar la T ü r k ç e ' y e çevr i lmiş o lması da sanır ız e h e m m i y e t i n i a n l a t ­m a y a kâfi g e l e c e k t i r . 1 İşte b u e h e m m i y e t i n e b inâen , S h e r r i l F i n e s e r i n i n Türkçe Kur'an, Mustafa Kemal ve Martin Luther adlı b ö l ü m ü , k i tab ımı ­zın Metinler k ı smına dercedilmiştir . (bkz . M e t i n X V I I I )

2 ) Türkçe Kur'an Projesine k a y n a k l ı k e d e n tez ( M ü s l ü m a n l ı k : T ü r k ' ü n Mil l î D i n i ) , — t ı p k ı Türk Tarihi Tezi g i b i — d a h a sonra lar ı M a a r i f V e k i l i t a y i n edi lecek o l a n A y d ı n M e b û s u D r . Reşit G a l i p (öl. 1934) tara f ından k a l e m e a l ınmış o lduğundan , p r o j e n i n h e m nazar î , h e m de amel î hazır l ık safhalar ındaki en önemli r o l , b u zât tara f ından îfa e d i l ­mişt ir . N i t e k i m Reş i t G a l i p , tatb ikâta k o n u l m a k üzere M u s t a f a K e m a l Ata türk ' l e b i r l i k t e 4 m a d d e l i k b i r p l a n haz ı r lamış , b u p l a n u y a r ı n c a Tekbiri ve b e l l i başlı bazı duaları Türkçe 'ye çevirmiş ve b u çeviri ler üze ­r i n d e M u s t a f a K e m a l Atatürk ' l e b i r l i k t e s a b a h l a r a k a d a r ça l ışmışt ır . K e n d i s i , d a h a s o n r a y i n e M u s t a f a K e m a l Ata türk taraf ından, h e m Hafız Y a ş a r O k u r ' u n Y e r e b a t a n C a m i i n d e k i i l k Türkçe Kur'an o k u m a dene­m e s i n e n e z a r e t e t m e k l e g ö r e v l e n d i r i l m i ş , h e m de D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a hânz lar ın d a v e t i y l e gerçekleşen i l k toplant ı lara r e i s i n t i h a b edilmiştir.

1932 R a m a z a n ı n ı n hazırl ık safhasındaki gel işmelere dâir e n m a h ­r e m b i l g i l e r i , D r . Reşit G a l i p ' i n m e t r u k â t m a s a h i p o l a n yak ın arkadaş ı Münir H a y r i E g e l i m u h a f a z a etmiş ve çok geç say ı lmayacak b i r d ö n e m d e de (1947-1948 yıllarında) b u b e l g e l e r i n b i r k ısmını , bazı arkadaş lar ın ın ı srar ıy la ve f a k a t ' E s k i B i r A t a t ü r k ç ü ' m ü s t e â r adıyla yay ımlamış t ı r . N i t e k i m b u g ü n , Reşi t G a l i p tara f ından k a l e m e a l m a n ve kenar lar ında

t a r i h l i Ahmet E k r e m çevirisi ile yine aynı yazarın Mustafa Kemal Atatürk hak­kında yazmış olduğu Trois Hommes: Kamal-Roosevelt-Mussolini (Paris , 1936) adlı eserin de b i r e r nüshası y ine aynı kütüphane'de mevcut tur , [bkz. Millî Kütüphane Genel Müdürlüğü, Atatürk'ün Özel Kütüphanesi'nin Katalogu (Anıtkabir ve Çankaya Bölümleri), no: 1560, 2854, 4191, 4192, Ankara , 1973]

1 B u eserin farklı kimseler tarafından ve farklı dönemlerde yapılmış üç çevirisi bu lunmakla b i r l i k t e , bunlardan b i r i eks ikt i r ; diğerinde ise Türkçe Kur'an'la i l g i l i bölüme yer verilmemiştir.

170 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n b i z z a t y a z d ı ğ ı n o t l a r ı n b u l u n d u ğ u

Müslümanlık: Türk'ün Millî Dinî adlı t e z i n b i r özetiyle b u çerçevedeki

bazı hât ıralara M ü n i r H a y r i E g e l i n i n neşriyâtı sayes inde vâk ı f b u l u n u ­

y o r u z . 1

H e p s i n d e n önemlis i , E g e l i , Reşit G a l i p ' i n b izzât k e n d i s i n d e n d i n ­lediği ve yazılı o l a r a k kaydettiği hâtıraları da 1948'de önce müsteâr a d l a , 1954 'de de asıl ad ıy la y a y ı m l a m ı ş , Türkçe Kur'an Projesi'nin haz ır l ık safhasıy la alâkalı i l k e l d e n m â l u m â t a u laşab i lmemiz a n c a k böy le l ik le m ü m k ü n o l m u ş t u r . 2 S ö z ü n ü ett iğimiz dört m a d d e l i k p l a n ve b u p l a m n detayları , hât ıraların işbu k ısmında yer almaktadır , (bkz . M e t i n I I I )

B u ves i l ey le A h m e t H a m d i B a ş a r ı n (öl. 1971) Atatürk'le Uç Ay ve

1930'dan Sonra Türkiye ( İstanbul , 1945) adlı eser ine — b i l h a s s a Reş i t G a l i p ' i n dinî reformlar h a k k ı n d a k i görüş ler ine ışık tu tmas ı b a k ı m ı n ­d a n — işaret e t m e k t e f a y d a m ü l a h a z a e d i y o r u z ; z i r a Başar , b u h u s u s ­l a r d a R e ş i t G a l i p l e ayn ı ş e k i l d e d ü ş ü n d ü k l e r i n i s ö y l e m e k t e v e C u m h u r i y e t ad ına ne y a p m a k i s t i y o r l a r s a b ü t ü n bunlar ı ' m ü s l ü m a n k a l m a k şart ıy la ' y a p a b i l e c e k l e r i n e , d i n i t o p l u m u n dış ına i t m e k y e r i n e dinin inkilâb'ın emrine verilebileceğine, c a m i l e r i y ık ıp , t e r k e d i p onlar ın y e r i n e h a l k e v l e r i d iki leceğine c a m i l e r i ' m o d e r n h a l k e v l e r i ' h a l i n e g e t i r ­m e n i n d a h a m â k u l o lacağına, (1932'den çok önceleri) k e n d i s i g i b i Reş i t G a l i p ' i n de inandığını i fade e t m e k t e d i r , (sh. 5 0 - 5 1 ) 3

1 Esk i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i Egel i ] , Atatürk ve Din III-IV-V, " M i l l e t " (Bilinmeyen Atatürk'ten Hâtıralar), c. 4, sn. 2, sy. 88, 90, 97; sh. 4, 9 E k i m 1947; 23 E k i m 1947; 11 Aralık 1947 2 E s k i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i Ege l i ] , Atatürk ve Din -5-, " M i l l e t " (Bilinmeyen Atatürk'ten Hâtıralar), c. 4, sn. 2, sy. 101, sh. 4, 8 Ocak 1948; Esk i B i r Atatürkçü: Münir H a y r i Egeli , Atatürk'ün Bilinmeyen Hâtıraları, sh. 64-66, İstanbul, 1954; 2. bas., Atatürk'den Bilinmeyen Hâtıralar, sh. 74-77, İstanbul, 1959; krş. Sadi Borak, Atatürk ve Din, sh. 71-74, İstanbul, 1997; 1. bas. 1962]

3 Reşit Galip hakkındaki tek ve en önemli biyografi , Ahmet Şevket E l m a n t a r a ­fından hazırlanan Dr. Reşit Galip (Ankara, 1953) adlı 200 sayfalık eserdir. B u eserin hacmi, yazar tarafından daha sonra i k i k a t m a çıkarılmış ve 1959'da 437 sayfa hal inde yeniden neşredilmiştir. 1000 kadar alâkalı şahısla görüşülerek,

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 1 7 1

3) A n t e p M e b u s u Kı l ıç A l i (öl . 1971 ) , Reş i t G a l i p l e b i r l i k t e , M u s t a f a K e m a l Atatürk 'e İstanbul s e y a h a t i s ırasında r e f a k a t eden ve 12 O c a k 1932 t a r i h i n d e n i t i b a r e n R a m a z a n ayı b o y u n c a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i a k ş a m so f ra lar ına k a t ı l a n ö n e m l i i s i m l e r d e n b i r i d i r . N i t e k i m k e n d i s i n i n adı , R a m a z a n ayında h u z u r a k a b u l e d i l e n l e r l i s t e ­s inde sıkça geçmektedir .

1932 R a m a z a n ı hâdise ler indeki ro lü b a k ı m ı n d a n 'Kılıç A l i ' a d ı m ise, sadece 20 O c a k 1932 t a r i h i n d e M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k taraf ındaı Hâfız Y a ş a r O k u r ' a Y e r e b a t a n C a m i i n d e Türkçe Kur'an o k u m a e m r i n i r veri ldiği m e c l i s t e tesadüf e d i l m e k t e d i r ; z i r a b u m e c l i s t e M u s t a f a K e m a Atatürk , Reşit G a l i p i l e k e n d i s i n e , 22 Ocak 1932 t a r i h i n d e b u denemenir . yapı lacağını gazete lere b i l d i r m e l e r i ve g e r e k l i hazır l ıklara n e z a r e t etme­l e r i görevini t e v d i etmiş , o n l a r da h e m b u görevi y e r i n e get irmişler , herr de o gün baş ından s o n u n a k a d a r c a m i d e k i m e r a s i m e nezare t etmişlerdir.

Kılıç A l i ' n i n b u hâdisey le alâkası , Hâfız Y a ş a r O k u r u n hâtırala­r ından ve g ü n l ü k g a z e t e l e r d e k i h a b e r ve fotoğraf lardan t e v s i k e d i l e b i l -m e k t e y s e de k e n d i s i n i n b u k o n u d a h e r h a n g i b i r yazı l ı b e y a n ı n a r a s t l a ­n ı lmamışt ır . Kıl ıç A l i , inki lâb kadrolar ı aras ındaki siyasî m e v k i i ve b i l ­hassa İstiklâl m a h k e m e l e r i n d e k i görevi sebebiy le , b i rçok hâd i sen in b i ­r i n c i dereceden tanığı durumundadı r . N i t e k i m yay ımlamış o lduğu hât ı ­r a l a r d a , tan ık o lduğu hâdise ler hakk ında bazı b i l g i l e r ve rmiş ve f a k a t dinî inki lâblar m e v z û u n a ve b u inki lâblardaki kişisel ro lüne dâir h e r ­h a n g i b i r şey söy lememişt i r . 1

900 kadar kaynak tesbit edilip 600 kadarı incelenerek hazırlanan ve 300 kadar yazı, makale, fıkra, vecize ve vesikayla b i r l ik te 100 kadar fotoğrafa yer veri len bu k i t a p t a , bahse mevzû olan hususlar la i l g i l i b i r tek satır bulunmasa da Reşit Gal ip ' in hayatının diğer yönleriyle i l g i l i vâsi mâlumât mevcuttur. 1 Kılıç A l i ' n i n Milliyet gazetesinde te fr ika edilen hâtıraları dışında, yayımlanmış olan diğer hâtıraları için bkz. Atatürk'ün Hususiyetleri (İstanbul, 1955); Kılıç Ali Hâtıralarını Anlatıyor (İstanbul, 1955); Atatürk'ün Son Günleri (İstanbul, 1955); İstiklâl Mahkemesi Hâtıraları (İstanbul, 1955).

172 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

B u r a d a b u v e s i l e y l e K ı l ı ç A l i ' n i n , D o l m a b a h ç e S a r a y ı ' n d a Ramazan ' ın 20 . gecesi (28 Ocak 1932 Perşembe akşamı) M u s t a f a K e m a l Atatürk ' l e Reşi t G a l i p aras ında v u k û b u l a n m e ş h u r m ü n a k a ş a n ı n e n öneml i tan ık lar ından b i r i o lduğuna ve b u olayı a k t a r a n e r k e n t a r i h l i m e t i n l e r d e n b i r i n i n k e n d i s i taraf ından nakledi lmiş b u l u n d u ğ u n a işaret e t m e m i z g e r e k i r . 1 Ç ü n k ü Reş i t G a l i p , e r t e s i g ü n ü s a b a h e r k e n d e n İ s tanbu l ' dan ayr ı lmış ve y e r i n e , hâf ız lar la y a p ı l a n top lant ı lara B o l u M e b û s u H a s a n C e m i l Çambel r i y a s e t etmiştir.

4) B o l u M e b û s u H a s a n C e m i l Ç a m b e l (öl . 1967) , D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i toplant ı larda sık sık i s m i geçen şahıs lardan b i r i d i r . A n c a k b u süreç içer is inde o n u n i s m i n i önemli k ı lan e n b e l l i başlı hâd ise , Reş i t G a l i p ' i n A n k a r a ' y a g i t m e s i ü z e r i n e , k e n d i s i n i n , M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün e m r i y l e 29 O c a k 1932 t a r i h l i Tekbir'in Türkçeleştirilmesi t o p ­lant ı lar ına r e i s i n t i h a b edi lmiş o lmasıdır . Ayr ı ca H a s a n C e m i l , M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k taraf ından, 3 Şubat 1932'de t e r t i p l e n e n K a d i r Gecesi i h ­t i f a l i n i i z l e y i p o r a d a o l u p b i t e n l e r i k e n d i s i n e r a p o r e t m e k l e de görev len­diri lmiş ve 8 Şubat 1932'de S a d e t t i n K a y n a k taraf ından O r d u müfet t i ş ­l e r i n e Türkçe Kur'an okunmas ı s ıras ında da bizzât o r a d a b u l u n m u ş t u r . R a m a z a n ayı b o y u n c a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i a k ş a m sofralarına kat ı ­l a n m û t a d i s i m l e r d e n b i r i o l a n H a s a n C e m i l ' i n adı, R a m a z a n ayında h u ­z u r a k a b u l e d i l e n l e r l i s t e s i n d e de sıkça geçmektedir .

Tekbirin Türkçeleştirilmesi toplantı lar ındaki ro lü, b u toplant ı lara kat ı lan hâf ız lar tara f ından s a r a h a t e n t ebarüz e t t i r i l e n H a s a n C e m i l Ç a m b e l i n , b u k o n u d a k i hâtıralarını i h t i v a eden b i r m a k a l e s i m e v c u t t u r . M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n Türkçe Ezan u y g u l a m a l a r ı n d a b i r r o l ü n ü n b u l u n u p b u l u n m a d ı ğ ı n a dâir 1949 Ş u b a t ı n d a H i k m e t B a y u r i l e F a l i h Rıfkı A t a y aras ında v u k û b u l a n b i r tart ı şma münasebet iy le ve p e k t a b i i

1 B u hâdise hakkında geniş b i l g i için bkz. Münir H a y r i Egel i , Atatürk'ün Bilinmeyen Hâtıraları, sh. 50-52, İstanbul, 1955; 2. bas. 1959; Hasan Cemi l Çambel, Makaleler-Hâtıralar; sh. 79-82, A n k a r a , 1964; Hasan Rıza Soyak, Atatürk'ten Hatıralar, 1/22-23, İstanbul, 1973; N i y a z i A h m e t Banoğlu, Atatürk'ün İstanbul'daki Hayatı, 11/360-361, 377-382, İstanbul, 1973; İsmet Bozdağ, Atatürk'ün Sofrası, sh. 93-106, İstanbul, 1995

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 173

k i F a l i h Rıfkı A t a y i d e s t e k l e m e k amac ıy la k a l e m e a l m a n b u m a k a l e , önce Ulus gaze tes inde y a y ı m l a n m ı ş , onbeş yı l s o n r a (1964 'de) y a z a r ı n m a k a l e ve hâtıralarını i h t i v a eden k i t a b a da dercedi lmişt ir . 1

1932 R a m a z a n ı n d a , D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i toplant ı lara b izzât kat ı lan ve h a t t a bazı lar ında ' re i s ' sıfatıyla b u l u n a n B o l u M e b û s u H a s a n C e m i l ' i n Tekbirin Türkçeleştirilmesine dâir b u hâtırası , a r z u e d i l e n sev i ­yede ayrınt ı lara t e m a s e t m e m e k l e b i r l i k t e , hiç k u ş k u y o k k i e l i m i z d e k i e n önemli v e s i k a l a r d a n b i r i d i r , (bkz . M e t i n I X )

5) F r a n s a ' d a Sorbonne Ü n i v e r s i t e s i n i n P s i k o l o j i b ö l ü m ü n d e n m e ­z u n o l u p , Mill î Mücade le yı l larında M u s t a f a K e m a l ' i n e m r i y l e Paris Türk

İstihbarat Bürosunu k u r u p y ö n e t e n , T ü r k i y e ' y e d ö n d ü k t e n s o n r a A n k a r a ' d a M a a r i f Müfettişl iği görevini üst lenen, b u görevden a z l e d i l i n c e , b i r süre M e c l i s i n d e k o r a s y o n iş ler inde çal ış ıp, ard ından T r a b z o n L i s e s i Fransızca , E d e b i y a t ve T a r i h hocal ığ ına t a y i n e d i l e n M ü n i r H a y r i E g e l i (öl. 1970) , y e t e n e k l e r i y l e M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün d i k k a t i n i ç ekmiş i l ­g inç k iş i l ik lerden b i r i d i r . K e n d i s i ayr ıca farklı z a m a n l a r d a Teyyyare

Cemiyeti Neşriyat Müdürlüğü ve Millî Temsil Akademisi ( D e v l e t T i y a t r o s u ) i l e Güzel Sanatlar Müdürlüğü görev ler inde b u l u n m u ş t u r . B ü t ü n b u özell ikleri aras ında dekoratör lük, ressaml ık , heykel traş l ık ve s inemacı l ık g i b i sanatçı b i r y ö n ü de o l a n E g e l i y i b i z i m aç ımızdan öneml i kı lan h u s u s i y e t l e r i , hiç kuşkusuz k i sadece b u n l a r değildir.

O n u n e n öneml i h u s u s i y e t i , b i rçok k i m s e n i n vâk ı f o lmadığ ı , o l a ­madığ ı b i l g i ve v e s i k a l a r a s a h i p bulunmasıd ır . N i t e k i m "Atatürk 'ün b ü ­t ü n ö m r ü n c e i k i k iş i o n a a i t ne b u l u r s a t o p l a m a y ı iş e d i n m i ş t i . B u n l a r d a n b i r i Reşit G a l i p ' t i , diğeri de b e n o l m a y a çal ışt ım" d i y e n M ü n i r H a y r i E g e l i , s o n r a d a n M a a r i f Vekill iği y a p a c a k o l a n D r . Reşit G a l i p ' i n de en y a k ı n arkadaş lar ından b i r i y d i . D a h a da önemlis i , Reşit G a l i p 1934'de ö l m e d e n önce k e n d i s i n d e k i dosyalar ın h e p s i n i E g e l i ye t e s l i m e t m i ş t i . 2

1 Hasan Cemil Çambel, Türkçe Ezan ve Tekbire Dair, "Ulus" , sh. 2, 9 Şubat 1949; krş. aynı yazar, Makaleler-Hâtıralar, sh. 36-37, Ankara , 1964

2 "Dr. Reşit Galip vefatına sebep olan hastalığa yakalanınca beni çağırttı, "Münir H a y r i ! " dedi; " B u dosyaların içinde Atatürk'e a i t birçok hâtıralar vardır. Hepsini

174 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

S a h i p o lduğu b i l g i l e r i , C e m a l K u t a y i n ve O s m a n Neb ioğ lu 'nun ısrar la ­r ıy la y a z m a y a b a ş l a y a n ve y i n e C e m a l K u t a y i n k e n d i s i i ç in b u l d u ğ u Eski Bir Atatürkçü m ü s t e â r i s m i y l e 1947 y ı l ı n d a n i t i b a r e n Millet

Mecmuası n d a y a y ı m l a y a n b u zât, e l i n d e k i hât ıra lar ın b i r k ısmını önce 1954'de k i tap laş t ı rmış , d a h a s o n r a bazı t a s a r r u f l a r l a b i r l i k t e 1959 'da aynı eser i i k i n c i kez neşretmiş ve asıl adını d a 1954'de kitabını neşrede ­ceği z a m a n açığa v u r m u ş t u r . 1

E s a s e n d i n d a r b i r zât o l a n Münir H a y r i B e y i n — k i n a m a z kı ldığı s a b i t t i r — Atatürk ' le i l g i l i hât ıralar ında din b a h s i n i n merkez î b i r y e r iş­g a l e t m e s i n i , sadece kişisel vasıf larıyla aç ık lamak yanılt ıc ı o l a b i l i r ; z i r a k e n d i s i hâtıralarını İnönü döneminde y a y ı m l a m a y a baş lamış ve B a y a r -M e n d e r e s d ö n e m i n d e de k i taplaşt ı rmışt ı r . K e s i n o l m a m a k l a b i r l i k t e , k e n d i s i n i n İnönü'ye ve çevresine karşı soğuk, d e v r i n şartları icabı B a y a r ve Menderes ' e karşı d a h a sıcak b i r t u t u m içerisinde o lduğu söylenebil ir . N i t e k i m E g e l i , e s e r i n d e M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n B a y a r v e M e n d e r e s ' l e i l g i l i hât ır lar ına y e r v e r m e y i i h m a l e t m e m i ş , h a t t a C e l a l B a y a r i a i l g i l i b i r hâtırayı y i n e B a y a r i n r icasıyla t a s h i h etmiştir .

B i z i m b u b ö l ü m d e , Müni r H a y r i E g e l i y e a i t o l m a k üzere a k t a r a ­cağımız m e t i n , 1932 R a m a z a n ı n d a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a t e r t i p l e n e n toplantı ların başlangıç safhasına ışık t u t a c a k m a h i y e t t e o l u p , diğer k a y ­n a k l a r d a r a s t l a n m a y a n çok ilginç ayrıntı lar i h t i v a e t m e k t e d i r . A n c a k b u

sen a l . İleride ne yapacağını söylerim. Benim v a k t i m olup da söyleyemezsem, ne yapacağını sen b i l i r s i n " . Bunları söylerken refikası da yanımızda i d i . Ona döndü, "Münir H a y r i , Atatürk'ü ivazsız sevdiğine inandığım ender insanlardan b i r i d i r . Üstelik çok zekidir. B u dosyalar onun olsun!" sözlerini ilâve e t t i . " (Münir H a y r i Egeli , Atatürk'ün Bilinmeyen Hâtıraları, sh. 9, İstanbul, 1954; 2. bas., sh. 10-11, İstanbul, 1959) 1 Münir H a y r i Ege l i ' n in M i l l e t Mecmuasındaki yazıları 1947'den i t i b a r e n Bilinmeyen Atatürk'ten Hâtıralar: Atatürk ve Din adıyla fasılalarla yayımlan­maya başlamıştır. B u hâtıraların b i r kısmını topladığı eserinin adı, Atatürk 'ün Bilinmeyen Hâtıralarıdır (İstanbul, 1954); İkinci baskıda kitabın isminde küçük b i r değişiklik olmuştur: Atatürk'den Bilinmeyen Hâtıralar, (İstanbul, 1959).

1932 Ramazanı 'na Dâir M e t i n l e r 175

m e t i n , M ü n i r H a y r i E g e l i n i n hâtıralarını b i r a r a y a getirdiği k i t a p t a y e r a lmamaktadır , (bkz . M e t i n I I )

6) Tarikat - ı Sa 'd iyye 'den Sancakdâr H a y r e d d i n Dergâhı Şeyhi ve Reîs - i M e ş â y i h ' t e n R i f a t E f e n d i n i n oğ lu o l a n Hâf ız Y a ş a r O k u r (öl . 1966) , 1930 yı l ında Riyâset- i C u m h û r İnce Saz H e y ' e t i Şef l iğ inden sağl ık n e d e n l e r i y l e e m e k l i o lmas ından i t i b a r e n M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün y a ­n ından ayr ı lmamış ve b i l h a s s a İstanbul 'da k e n d i s i n i n husus î m a i y e t l e ­r i n d e bu lunmuştur .

Hâf ız Y a ş a r O k u r , 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n Türkçe

Kur'an Projesindeki ro lü i t i b a r i y l e m ü s t e s n â b i r m e v k i y i hâizdir ; z i r a k e n d i s i , M u s t a f a K e m a l ' i n e m r i y l e s a r a y a çağır ı lan hâ f ı z larm l i s t e s i n i haz ır lamış , d a h a önemlisi i l k Türkçe Mersiyenin (Maçka K a b r i s t a n ı n d a ) ve i l k Türkçe Kur'an m ( Y e r e b a t a n C a m i i n d e ) okunmas ı g i b i i l k deneme­l e r i gerçekleşt i rme görevi k e n d i s i n e t e v d i edi lmiştir . B a ş ı n d a n i t i b a r e n D o l m a b a h ç e Sarayı toplant ı lar ında bu lunmas ı , c a m i l e r d e t e r t i p l e n e n e n öneml i i h t i f a l l e r d e {Sultanahmet Camii, Ayasofya Camii ve Osmanağa

Camiindeki merasimlerde) üzerine düşeni e k s i k s i z o l a r a k yapmas ı ve b u süreç içeris inde M u s t a f a K e m a l i l e hâfızlar arasındaki i l işkilere aracı l ık ed ip , gel işmeleri sürekli Atatürk 'e r a p o r eden kişi m e v k i i n d e bu lunmas ı , pek t a b i i d i r k i k e n d i s i n i b u hâdiselerin en m ü h i m tanığı h a l i n e get irmiş ­t i r . Y i n e k e n d i s i n i n beyanlar ından anlaşıldığı kadarıy la Ezan' ı Türkçe 'ye k e n d i s i çev irmiş , E v k a f Müdür iye t i i l e D i y a n e t İşleri R i y a s e t i n i n o r t a k o l a r a k düzenledikler i b i r k u r s t a yüz lerce müezz ine Türkçe Ezanı nası l okuyacaklar ını öğretmiş ve başarıl ı o l a n l a r a da diplomalarını vermişt ir .

S e v i n d i r i c i b i r h u s u s o l a r a k k a b u l e d i l m e l i d i r k i b u zât , 1932 R a m a z a n ı n a dâir hâtıralarını yaz ıp yay ımlamış üç öneml i hâf ızdan b i ­r i d i r . Hâfız Yaşar O k u r u n M u s t a f a K e m a l Atatürk ' le i l g i l i hâtıraları , i l k kez 1943'de yay ımlanmış , d a h a s o n r a b u hâtıralar , s ırasıyla 1948, 1949, 1 9 6 0 , 1 9 6 2 , 1993 t a r i h l e r i n d e p a r ç a p a r ç a g ü n y ü z ü n e ç ı k m ı ş t ı r . Hât ı ra lar ın ın i l k b ö l ü m ü n ü , O s m a n N u r i E r g i n i n (öl. 1961) t a l e b i üze ­r i n e k a l e m e a l a n ve Atatürk 'ün Türk Mûsikîs i 'y le alâkası h a k k ı n d a b i l ­d i k l e r i n i a n l a t a n Hâfız Yaşar O k u r , h e r nedense önceleri 1932 Ramazanı

h a k k ı n d a k o n u ş m a m ı ş ve o g ü n l e r d e h a s t a b u l u n m a s ı s e b e b i y l e

176 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

D o l m a b a h ç e Sarayı toplantı lar ının b i r k ı smına kat ı lamadığ ın ı m a z a r e t gös tererek b u k o n u l a r a g i r m e k t e n çek inmişt i r . N i t e k i m O s m a n N u r i E r g i n i n 1943'de yay ımlamış o lduğu Türkiye Maarif Tarihi adlı eserde, d iğer i k i h â f ı z m {Hâfız Sadettin Kaynak ile Hâfız Ali Rıza Sağmanin)

a k s i n e , k e n d i s i n i n sadece mûs ik î hakk ındak i hât ı ra lar ına y e r ver i lmiş o lması ve 1948'de y i n e k e n d i s i y l e yapı lan b i r röporta jda , Millet m e c m u ­ası m u h a b i r i n i n t ü m zor lamalar ına r a ğ m e n dinî i n k i l a b l a r mese les i üze ­r i n e görüş b e y a n e t m e y e p e k y a n a ş m a m a s ı , b u t u t u m u n u n e n b e l i r g i n göstergeler inden b i r i d i r .

M a a m a f ı h d a h a s o n r a k e n d i s i b u t u t u m u n u değişt irmiş ve dinî i n -ki lâblar k o n u s u n d a k i hât ıralar ını b izzât k a l e m e a l a r a k yay ımlamış t ı r . D a h a önce yaz ı lmamış o lduğunu söylediği b u hâtıraların girişinde sar f e t -tiği söz lerden anlaşı ldığına göre, hâtıralarını y a z m a y a baş lamas ın ın se­b e b i , k e n d i s i n i n , m a t b u â t t a ç ıkan bazı 'k ıymet l i hâ t ı ra la ra ' y ö n e l i k ' garazkârâne ' saldırı lara cevap v e r m e k ihtiyacı h i s s e t m e s i d i r . 1 N i t e k i m i l k kez 1949 'da y a y ı m l a m a y a başladığı b u hâtıralar , 1950 y ı l ında N e c i b Fazıl K ısakürek taraf ından eleştiriye k o n u e d i l m e k s u r e t i y l e ele a l ınmış ve i s t e r i s t emez asıl m e t i n d e k i h a t a l a r a y n e n tekrar lanmışt ı r . 2

Hâfız Y a ş a r i n 1949 'da k a l e m e aldığı b u m a k a l e l e r i , d a h a s o n r a 1960 'da b i r derg iye Tekbirin Türkçeleştirilmesi hakkında verdiği kısa b i r beyanât iz lemiş , 1962'de ise b u k o n u d a k i hâtıralarını , k e n d i s i Atatürk 7e Onbeş Yıl/Dinî Hâtıralar adıyla k ü ç ü k b i r r i s a l e h a l i n d e neşretmişt i r . Hâfız Y a ş a r O k u r u n dinî hât ıralar ını i h t i v a eden b i r başka m e t i n i se , H a l i l E r d o ğ a n C e n g i z ' i n yay ıma hazır layıp 1993'de neşrettiği eserd i r . B u neşir , Hâfız Yaşar i n (Osmanl ı ca h a r f l e r l e ) yazmış o lduğu b i r de f tere i s -

1 Burada, A l i Rıza Sağman ile Eşref Edib arasında vukû bu lan kalem münaka­şasına atıf yapılmaktadır. 2 Dedekti f X B i r [ N . F. Kısakürek], (O) ve Olanlardan Biri, "Büyükdoğu", sn. 6, sy. 23, sh. 3, 11, 25 Ağustos 1950, İstanbul

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 177

t i n a d e t m e k t e o l u p önceki neşir lerden d a h a d e r l i - t o p l u o luşuyla t emayüz e t m e k t e d i r . 1

Hâfız Yaşar i n b u m e t i n l e r d e verdiği b i l g i l e r , 1932 R a m a z a n ı o lay ­lar ında b i r i n c i derecede r o l almış ve hâdiselere bizzât tanıkl ık e tmiş b i r k i m s e y e a i t o l m a k h a s e b i y l e fevkalâde kıymeti hâizdir ; üstel ik e l i m i z d e k e n d i s i n e a i t farklı m e t i n l e r bu lunmas ı da esasen b ü y ü k b i r avantajdır . Ç ü n k ü böylel ikle hâdiseler in farklı ayrıntı larına m u t t a l i o lmamız k o l a y ­laşmakta , hât ıra s a h i b i n i n verdiği b i l g i l e r i , y i n e k e n d i s i n i n başka b i r t a ­r i h t e verdiği b i l g i l e r l e karş ı laşt ırmak imkânı o r t a y a ç ıkmaktadır . A n c a k Hâf ız Y a ş a r i n aktar ımlar ında çok c i d d i k r o n o l o j i hata lar ı m e v c u t t u r ; z i r a k e n d i s i , t a r i h l e n d i r m e l e r i n d e sıkça yanı ldığı g i b i , o layları d a b i r b i ­r i n e kar ı ş t ı rmakta , farklı m e c l i s l e r d e c e reyan etmiş hâdiseler i b i r mec ­l i s t e c e r e y a n etmiş g i b i anlatmaktadır . N i t e k i m biz b u b ö l ü m d e y a y ı m ­ladığ ımız k ıs ımlar ın d ipnot lar ında, e l d e n geldiğince b u h a t a l a r a d i k k a t çekt iğ imiz g i b i , m e t i n l e r i de k e n d i t e s b i t et t iğ imiz k r o n o l o j i k t a k v i m e u y g u n b i r b i ç imde s ı ra lamak s u r e t i y l e hât ıra lar ın b u zaaf larını g i d e r ­meye çalıştık.

B u b ö l ü m d e , Hâfız Yaşar 'dan dört ayrı m e t i n aktarmış b u l u n u y o ­r u z : B u n l a r içeris inde i l k m e t i n , 18 Ocak 1932'de M a ç k a Kabr is tanı 'nda okuduğu i l k Türkçe Mersiyeyle; i k i n c i m e t i n , 22 Ocak 1932 C u m a g ü n ü

1 Hâfız Yaşar O k u r ' u n hâtıralarının yer aldığı met inlerden tesbit edebi ld ikler i ­miz t a r i h sırasıyla şunlardan ibarett i r : Hâtıralar, Osman Erg in , "Türkiye M a a r i f T a r i h i " içerisinde, V/1520-1522, 1534-1536, İstanbul, 1943; Atatürk ve Türk Musikisi, " M i l l e t " {Bilinmeyen Atatürk'ten Hâtıralar), c. 5, sn. 3, sy. 106-107-108, sh. 4, 12-19-26 Şubat 1948; Atatürk'ten Bilinmeyen Hâtıralar 1: Kur'an-ı Kerimin Tercümesi, Yerebatan Camisinde Tören, Türkçe Ezan, Mehmetçiğin Mezarında Mevlût, "Bütün Hafta" , sy. 1, sh. 9-10, 22 Nisan 1949; Atatürk 'e Dâir Bilinmeyen Hâtıralar 2: Atatürk'ün Musikiseverliği, Sarayburnu Hâdisesi, Fasıllar Nasıl Tertib Edilirdi?, Dolmabahçe'de Heyecanlı Bir Gece, "Bütün Hafta" , sy. 2, sh. 9-10, 6 Mayıs 1949; Atatürk ve Bayram Tekbiri, "Dinde Reform: K e m a l i z m " , sy. 28, sh. 7-8, M a r t 1960; Atatürkle Onbeş YılIDinî Hâtıralar, İstanbul, 1962; Yaşanmış Olaylarla Atatürk ve Müzik: Riyâset-i Cumhur İnce Saz Hey'eti Şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okurun Anıları (1924-1938), Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz, Ankara , 1993

178 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

Y e r e b a t a n C a m i i n d e k i i l k Türkçe Kur'an o k u m a d e n e m e s i y l e ; ü ç ü n c ü

m e t i n , 29 O c a k 1932 a k ş a m ı D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a k i Tekbir'in

Türkçeleştirilmesi toplant ıs ıy la ; d ö r d ü n c ü m e t i n ise , 3 Ş u b a t 1932 'de

A y a s o f y a C a m i i n d e k i K a d i r Gecesi i h t i f a l i y l e alâkalı hâtıralarını i h t i v a

e t m e k t e d i r , (bkz . M e t i n V , V I , X , X I V )

E l d e k i farklı m e t i n l e r aras ında t e r c i h yapı l ı rken, kompoz isyonlar ı e n m u h k e m ve e n ayrıntıl ı olanları esas al ınmış ve b u neden le m e t i n l e ­r i n y a y ı m l a n m a t a r i h l e r i n e i t i b a r edi lmemişt ir . A n c a k , y i n e k e n d i s i n i n diğer m e t i n l e r i n d e n t e m i n e d i l e n farklı aç ık lamalar , köşeli p a r a n t e z l e r i çer is inde m e t n e i l a v e e d i l m e k s u r e t i y l e m ü m k ü n m e r t e b e e k s i k s i z b i r m e t i n inşâ e d i l m e y e çal ışı lmış, b u a r a d a t e k r a r l a r d a n v e y a m â n â y a p e k b i r katkısı o l m a y a c a k değişiklikleri a k t a r m a k t a n b i l h a s s a kaçını lmışt ır .

7) B u b ö l ü m d e hât ı ra lar ın ı n a k l e d e c e ğ i m i z i k i n c i hâf ız , F a t i h C a m i i Ders iâmlar ından Huzûr- ı H ü m a y u n D e r s l e r i Hocası A l i A l â e d d i n E f e n d i n i n oğlu, ün lü bestekâr lar ımızdan S a d e t t i n K a y n a k (öl. 1961) o la ­c a k t ı r . N i t e k i m k e n d i s i , h e m 1 9 3 2 R a m a z a n ı n d a t e r t i p l e n e n Do lmabahçe Sarayı toplantı larına, h e m de c a m i l e r d e k i u y g u l a m a l a r a k a ­tı lmış, h e m e n h e m e n önemli i h t i f a l l e r i n heps inde bu lunmuştur .

Hâfız S a d e t t i n K a y n a k i n Türkçe Kur'an o k u m a d e n e m e l e r i n d e d i k k a t i çeken e n önemli özelliği, Türkçe K u r ' a n teşebbüsler inin başar ıya u l a ş a m a y a c a ğ ı n a i n a n m a s ı , b u n e d e n l e Türkçe K u r ' a n a y e t l e r i n i m a ­k a m l a değil , ' h i t a b e ' (düz konuşma) tarz ında okumas ı ve b u o k u m a tü­ründe de başarı l ı b u l u n a r a k M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k taraf ından t a k d i r e d i l m e s i d i r . B u sebeple k e n d i s i , R a m a z a n ı n son c u m a s ı n d a (5 Ş u b a t 1932) , Sü leymaniye C a m i i n d e i l k Türkçe Hutbeyi o k u m a k l a görevlendi ­r i lmiş , C e m i l S a i d ' i n Türkçe Kur'an-ı Kerim'inden seçt iğ i a y e t l e r d e n m e y d a n a getirdiği b i r m e t n i , başı açık o l a r a k ve f r a k üzer ine p a l t o s u n u giymiş b i r h a l d e cemaate okumuştur . K e z â R a m a z a n B a y r a m ı n ı n i l k a k ­şamı (8 Şubat 1932) , Do lmabahçe S a r a y ı n a dâvet e d i l e n Paşa lara (Ordu

müfettişlerine) A ta türk 'ün e m r i üzer ine c i h a d a y e t l e r i n d e n derlediği b i r h u t b e îrad ederek , m e c l i s t e k i l e r i n t a k d i r l e r i n i kazanmışt ır .

Hâfız S a d e t t i n ' i n S a r a y ' d a k i toplant ı lardan b i r i n d e ( 1 Şubat 1932) , musâhara âyeti o l a r a k b i l i n e n N i s a : 23 a y e t i h a k k ı n d a " B u , b i r heze -

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 179

yandır ! " demes i üzer ine Atatürk 'e i t i r a z e d i p , b u n u n b i r yanl ış a n l a m a ­d a n kaynaklandığ ın ı ve b u yanlış a n l a m a y a , çevir inin (Cemil Said çevi­

risinin) sebebiyet verdiğini b e l i r t e n b i r k o n u ş m a yapmas ı , D o l m a b a h ç e top lant ı lar ın ın e n i lginç s a h n e l e r i n d e n b i r i d i r . M e c l i s t e b u l u n a n d iğer zevâttan sadece Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n i n t e m a s ettiği b u hâdiseyi Hâfız S â d e t t i n de b ü t ü n t e f e r r u a t ı y l a a k t a r m ı ş t ı r . K e z â y i n e F a t i h C a m i i ' n d e k i Türkçe Kur'an o k u m a d e n e m e s i y l e , S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e k i i l k Türkçe Hutbe d e n e m e s i n i de b izzât k e n d i s i n d e n öğren ­m e k imkânı b u l a b i l i y o r u z . 1

S a d e t t i n K a y n a k i n hâtıraları , müstaki l b i r m e t i n h a l i n d e y a y ı m ­l a n m ı ş o l m a d ı ğ ı n d a n , k e n d i s i n i n a k t a r d ı k l a r ı n a sadece i k i k i ş in in , O s m a n N u r i E r g i n i l e N i y a z i A h m e t Banoğ lu 'nun m a r i f e t i y l e ulaşı labi l ­m e k t e d i r . N i t e k i m O s m a n N u r i E r g i n i n t a l e b i üzerine yazmış o lduğu bö ­lümler , Türkiye Maarif Tarihinin V . c i l d i n i n m u h t e l i f sayfa lar ına ser­pişt ir i lmiş b i r durumdad ı r ve müel l i f in söylediğine göre hât ıra lar ın t a ­m a m ı d a b u k i t a b a derced i lmiş deği ldir . A h m e t N i y a z i B a n o ğ l u i se , 1 9 5 5 ' d e n i t i b a r e n y a y ı m l a m a y a baş lad ığ ı çeşitl i m e t i n l e r d e S a d e t t i n K a y n a k i n hât ı ra lar ına y e r vermiş ve f a k a t h e r de fas ında k ü ç ü k a m a ö n e m l i t a s a r r u f l a r d a b u l u n m u ş t u r . H â f ı z S a d e t t i n t a r a f ı n d a n S ü l e y m a n i y e C a m i i n d e v e r i l e n 5 Şubat 1932 t a r i h l i Türkçe Hutbenin

m e t n i , 7 Şubat 1932 t a r i h l i Vakit gazetes inde y e r a ld ığ ından, ayrıca b u n ü s h a d a n i s t i f a d e y l e O s m a n N u r i E r g i n i n eser inde y e r a l a n h u t b e m e t ­n i n i n e k s i k l e r i de t a m a m l a n m ı ş t ı r . 2

1 Sadett in Kaynak da tıpkı diğerleri g ib i hâtıralarını aktarırken ya t a r i h ver­memiş, ya da tar ih lendirme hataları yapmıştır. B u nedenle biz, t a r i h z ikredi lme­den aktarılan met in ler in t a r i h l e r i n i tesbit etmeye çalıştığımız gibi , mevcut t a r i h ­lendirme hatalarına da dipnotlarda işaret etmiş bulunuyoruz.

2 Hâfız Sadett in ' in hâtıraları, tesbit edebildiğimiz kadarıyla şu metinlerde yer almaktadır: Sadettin Kaynak, Hâtıralar, Osman Erg in , "Türkiye M a a r i f T a r i h i " içerisinde, V/1526-1533, 1627-1629, 1632-1638, İstanbul, 1943; Atatürk'ün Sofrasında Okuduğum Şarkılar, Sakarya-Taymis Şiiri, Atatürk'ün Verilmeyen imzası, Atatürk Dolmabahçe'de tik Türkçe Kur'an ı Nasıl Okudu?, Atatürk Kur'anin Yanlış Tercümesini Nasıl Anlamıştı?, Süleymaniye'de Okunan İlk

180 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

B u bö lümde Hâfız S a d e t t i n ' e a i t dört m e t n e y e r vermiş b u l u n u y o ­r u z : B i r i n c i m e t i n , 29 O c a k 1932 C u m a g ü n ü F a t i h C a m i i n d e k i Türkçe

Kur'an o k u m a d e n e m e s i y l e ; i k i n c i m e t i n , 1 Ş u b a t 1 9 3 2 a k ş a m ı A t a t ü r k ' l e a ras ında g e ç e n t a r t ı ş m a y l a ; ü ç ü n c ü m e t i n , 5 Ş u b a t 1932 C u m a g ü n ü Sü leymaniye C a m i i n d e k i i l k Türkçe Hutbe o k u m a d e n e m e ­s iy l e ; dördüncü ve son m e t i n ise, 8 Şubat 1932 akşamı Paşa lar ın h u z u ­r u n d a a y e t l e r d e n d e r l e y e r e k îrad ettiği h u t b e y l e alâkalıdır . B u m e t i n l e ­r i n n a k l i n d e O s m a n N u r i E r g i n i n aktar ımlar ına i s t i n a d edi lmiş , m e t n i n inşâsı i se , N i y a z i A h m e t B a n o ğ l u ' n u n kaydett iğ i n ü s h a l a r d a y e r a l a n farklı ayr ınt ı lardan i s t i f a d e y l e t a m a m l a n m a y a çalışı lmıştır , ( bkz . M e t i n V I I , X I I , X V , X V I )

8) 1932 R a m a z a n ı n a dâir k e n d i s i n d e n e n geniş m â l u m â t ı e d i n d i ­ğ imiz kişi o l a n S u l t a n s e l i m l i Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n (öl. 1965) , d iğer i k i hâfız g i b i h e m D o l m a b a h ç e toplant ı lar ına kat ı lmış , h e m de c a m i l e r d e k i Türkçe Kur'an ve Türkçe Tekbir o k u m a d e n e m e l e r i n d e v a z i f e yapmışt ı r . K e n d i s i n i n söy lemekle i f t i h a r d u y d u ğ u g i b i , b u iş lerdeki e n öneml i k a t ­k ı s ı , T e k b i r ' i n laf ız larının i k i Türkçe çev ir is inden b i r i n i n k e n d i s i n e a i t o lması ve M u s t a f a K e m a l Atatürk 'ün de b u çeviriyi " A r a p ç a s m d a n s a l t a ­natl ı o l m u ş " d i y e r e k t e r c i h e t m e s i d i r . B i n e n a l e y h "Tanr ı u l u d u r ! Tanr ı u l u d u r ! " şekl inde önce T e k b i r l e r d e , d a h a sonraları ise E z a n l a r d a g e ç e n b u meşhur i f a d e , Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n a a i t t i r .

Türkçe Hutbe nin Hikâyesi. Niyaz i A h m e t Banoğlu, "Nükte, Fıkra ve Çizgilerle Atatürk I I I " içerisinde, sh. 82-84, İstanbul, 1955; Atatürk Dolmabahçe'de İlk Türkçe Kur'an i Nasıl Okudu?, Yanlış Tercümesini Nasıl Anlamıştı?, N i y a z i Ahmet Banoğlu, "25. Ölüm Yılı Münasebetiyle Atatürk: Siyasî ve Hususî Hayatı" içerisinde, sh. 178-180, İstanbul, 1963; Atatürk Dolmabahçe'de İlk Türkçe Kur'an'ı Nasıl Okudu?, Atatürk Kur'an'ın Yanlış Tercümesini Nasıl Anlamıştı?, Süleymaniye'de Okunan İlk Türkçe Hutbenin Hikâyesi, N iyaz i Ahmed Banoğlu, Atatürk'ün İstanbul'daki Hayatı, 11/351-352, İstanbul, 1974; Hâfız Sadett in ' in 5 Şubat 1932 Cuma günü Süleymaniye Camii 'nde verdiği Türkçe H u t b e n i n m e t n i için bkz. Vakit gazetesi, 7 Şubat 1932

1932 Ramazanı 'na Dâir M e t i n l e r 1 8 1

Hâf ız A l i R ıza S a ğ m a n i n hât ı ra lar ın ın a n a - m e t n i , i l k o l a r a k b u olayların üzer inden 1 1 yıl geçt ikten s o n r a (1943'de) y a y ı m l a n m ı ş , ard ın­d a n da (1948'de) b u m e t n e b i r lahika k a b u l edebi leceğimiz öneml i b i r r ö ­portaj ı neşred i lmiş t i r . N i t e k i m O s m a n N u r i E r g i n i n — d a h a önce de b a h s i geçtiği ü z e r e — k e n d i s i n d e n b u hâdiseler hakk ında b i l g i t a l e p ettiği üç hâf ızdan b i r i o l a n S a ğ m a n , b u t a l e p doğru l tusunda yazdığ ı hât ı ra la ­rını E r g i n e göndermiş , a n c a k gönderdiğ i m e t n i n t a m a m ı b u k i t a p t a y a ­y ı m l a n m a m ı ş t ı r . 1947'de Meşhur Hâfız Sâmi Merhum adlı e s e r i n i y a ­y ı m l a y a n ve b u eserde b i rçok hâfız h a k k ı n d a b i l g i verdiğ i h a l d e 1932 R a m a z a n ı h â d i s e l e r i n e p e k t e m a s e t m e y e n S a ğ m a n , 1948 'de M i l l e t M e c m u a s ı n d a n M a h m u t Şevket adlı b i r m u h a b i r i n k e n d i s i y l e röporta j y a p m a k k o n u s u n d a k i ısrarını k ı r a m a m ı ş ve n i h a y e t , b u h u s u s l a r d a e k ­s i k k a l a n k ıs ımlar ı t a m a m l a m a y ı d a d ü ş ü n e r e k d a h a ayrıntı l ı b i l g i l e r vermiş t i r . 1

Hâfız A l i R ı z a n ı n b u i k i m e t i n d e k i edâsı — ü s l û b u n d a n anlaşı ldığı k a d a r ı y l a — yaptıklar ıy la i f t i h a r eden ve katkı larının d a başkalar ınca (!) b i l i n m e s i n i a r z u eden b i r insanın edâsıdır . N i t e k i m b u n e d e n l e o lsa ge­r e k , D o l m a b a h ç e Sarayı 'nda o l u p b i t e n l e r i diğer hâf ız lara n a z a r a n d a h a teferruat l ı b i r b i ç imde a n l a t m a k t a n ç e k i n m e m i ş , k a l e m ve h i t a b e t g ü ­cüyle g a y e t 'hoş t a b l o l a r ' çizmiştir. N e v a r k i 1948 M a r t ı n d a y a y ı m l a n a n hât ı ra lar ına , h e m e n b i r ay s o n r a Eşre f E d i b ' t e n şiddetl i b i r t e n k i d ge­l i n c e , b u eleştiriye ağır ve u z u n b i r cevap yazısı k a l e m e a l a r a k , hât ıra la­r ının çıktığı m e c m u a d a neşretmişt ir . A n c a k Eşre f E d i b de y e n i b i r yaz ı

1 A l i Rıza Sağmanin gerek hâtıraları, gerekse katıldığı münakaşalar sebebiyle yazmış olduğu met inlerden tesbit edebi ldiklerimiz şunlardır: A l i Rıza Sağman, Hâtıralar, Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i " içerisinde, V/1522-1525, 1621¬1624, 1629-1632, İstanbul, 1943; Meşhur Hâfız Sâmi Merhum, İstanbul, 1947; Atatürk ve Din, " M i l l e t " {Bilinmeyen Atatürk'ten Hâtıralar), Söyleşiyi yapan: M . Ş. Ö. [ M a h m u d Şevketi, c. 5, sn. 3, sy. 109-110-111, sh. 4, 4-11-19 M a r t 1948; Hâfız Rıza "Atatürk ve Din" Hakikatinin İnkârcısma Cevap Veriyor, " M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5, 17, Nisan 1948; Hazret-i Kur'an Radyoda Okunabilir mi?, sh. 101-105, İstanbul, 1950; O Müthiş Sele Karşı Duramadık, "Sebilürreşad", c. 4, sy. 95, sh. 312-313, Şubat 1951

182 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

y a z m a k ve üs lûbunu da b i r a z y u m u ş a t m a k s u r e t i y l e A l i Rıza S a ğ m a n a

karşı l ık v e r m e k t e gec ikmemişt ir .

A l i Rıza S a ğ m a n , Eşre f Ed ib ' e i k i n c i b i r cevap yazmışsa d a b u y a ­zısını yay ımlatma imkânı bu lamamış , işin kötüsü Millet M e c m u a s ı da b u a r a d a d e v a m edeceğini bildirdiği h a l d e S a ğ m a n i n hâtıralarını y a y ı m l a ­m a k t a n vazgeçmişt i r . B u yönüyle b u hâdise , b i r t a l i h s i z l i k g i b i görülebi ­l i r s e de esasen b u m ü n a k a ş a l a r ı n c e r e y a n e t m e s i b irçok aç ıdan o l u m l u n e t i c e l e r i n doğmasın ı sağlamıştır ; z i r a böylelikle hât ıralarda z i k r e d i l m e ­y e n b irçok hâdise gözler önüne serildiği g i b i , d a h a önce k e n d i s i n e t e m a s e d i l e n h u s u s l a r d a i h m a l edilmiş n o k t a l a r da b u s u r e t l e açığa çıkmıştır .

B u m ü n a k a ş a d a n i k i yıl s o n r a , D e m o k r a t P a r t i n i n i k t i d a r a g e l i ­şiyle b i r l i k t e baş layan y e n i b i r tart ı şma münasebet iy le A l i Rıza S a ğ m a n Hazret-i Kur'an Radyoda Okunabilir mi? ( İstanbul , 1950) adlı b i r eser k a l e m e almış ve f a k a t y e n i d e v r i n koşul lar ı icabı b u sefer m e s e l e l e r i farklı b i r z a v i y e d e n değer lendirmeye başlamışt ır . B u ki tabında b i r v e s i ­ley le sözü 1948 tart ışmalar ına g e t i r d i k t e n sonra , h e m Eşre f E d i b i n k a r ­şılıksız k a l a n eleştiri lerine cevap v e r m e k fırsatını bu lmuş , h e m de N e c i p Fazı l K ı s k ü r e k i n o s ıra larda (Ağustos 1950) y a y ı m l a n m ı ş b u l u n a n ve Hâfız Y a ş a r O k u r u n hât ıra lar ına atıf y a p a n t e n k i d i n d e k i k e n d i s i n i de a lâkalandıran b i r bahse açıklık g e t i r m e y e çalışmıştır . A n c a k S a ğ m a n i n üs lûbundan anlaşıldığı kadarıy la k e n d i s i artık e sk i bakış zâviyesini m u ­h a f a z a e t m e m e k t e d i r ; z i r a b u yaz ıs ına şu cümle ler le son v e r m e k t e d i r : "Büyük D o ğ u n u n güttüğü dâvâ, b i z i m de öz dâvâmızdır ! "

A y n ı yıl ikt idarın değişmesinin de e t k i s i y l e o lsa gerek , geçmiş hâ ­d i se ler hakk ındak i eleştiri lerin ve b i l h a s s a 1932'de baş lat ı lan ve f a k a t t a m a m a c ı n a u laşmış s a y ı l m a y a n dinî ink i lâb lara dâir s ö y l e n e n l e r i n dozu i y i d e n i y i y e artmıştır . N i t e k i m R a i f Oğan' ın H a s a n A l i Yücel 'e y a z ­dığı b i r m a k a l e d e , sözü b u h u s u s l a r a g e t i r m e s i ve A l i Rıza S a ğ m a n i n i s m i n i de z i k r e d e r e k şiddetl i i f a d e l e r ku l lanmas ı n e t i c e s i n d e , Sağman , b u m e c m u a y a b i r cevap yazısı göndermiş ve 40'lı y ı l lardaki e d â s ı n m ak­s ine , y a p t ı k l a r ı n d a n p i ş m a n o l d u ğ u n u gösteren i f a d e l e r ku l lanmış t ı r

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 183

S a ğ m a n i n cevap yaz ıs ın ın başl ığ ı şu şeki ldedir : O Müthiş Sele Karşı

Duramadık]1

G ö r ü l d ü ğ ü üzere b u m ü n a k a ş a l a r ı n e n o l u m l u taraf ı , Hâf ız A l i R ı z a y ı , b u k o n u d a k i hâtıralarını ve k e n d i kişisel k a n a a t l e r i n i u z u n u z u n a n l a t m a y a m e c b u r b ırakmış olmasıdır . Ç ü n k ü b u münakaşa lar sebebiyle k a l e m e almış o lduğu m e t i n l e r , 1932 R a m a z a n ı n a dâir aktarmış o lduğu hâtıraları tamamlay ıc ı b i r işlev görmekte , hât ıralarda e k s i k k a l a n birçok h u s u s b u yazı lar yard ımıy la t a m a m l a n a b i l m e k t e d i r . N i t e k i m h e r v e s i ­l e y l e 1932 R a m a z a n ı h a k k ı n d a k i h â t ı r a l a r ı n ı g e n i ş ç e y a z a c a ğ ı n ı va 'deden A l i Rıza S a ğ m a n ı n , b u eser i b i r türlü yazamadığ ı , yazd ıysa b i l e yay ımlamay ı başaramadığ ı nazar- ı i t i b a r e a b a n a c a k o l u r s a , m e v c u t m a l ­z e m e n i n b u çorak t o p r a k l a r d a ne d e n l i b ü y ü k b i r e h e m m i y e t kazandığ ı kolayl ıkla anlaşılır sanırız.

T a r t ı ş m a m e t i n l e r i n i n t a m a m ı n ı , Hâtıralar Etrafındaki

Münakaşalar başlıklı I V . Bö lüm'de aktaracağımızdan dolayı , b u b ö l ü m d e A l i R ıza S a ğ m a n i n hâtıraları i çer is inden 1932 Ramazanı ' y la d o ğ r u d a n alâkal ı sadece dört m e t n e y e r vermiş b u l u n u y o r u z . B u m e t i n l e r i çer i ­s i n d e i l k m e t i n , 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k e k o n u l a n Türkçe Kur'an

Projesinin g e n e l i y l e ; i k i n c i m e t i n , 3 1 O c a k 1932'de Beyaz ı t C a m i i n d e k i Türkçe Kur'an o k u m a denemes iy le ; ü ç ü n c ü m e t i n , 29 O c a k 1932 akşamı Tekbirlerin Türkçeleştirilmesi t op lant ı s ıy la ; d ö r d ü n c ü m e t i n , 1 Ş u b a t 1932 akşamı K a d i r Gecesi ne hazırl ık için yapı lan toplantıda v u k û b u l a n hâdiselerle alâkalıdır, (bkz . I V , V I I I , X I , X I I I )

9) Haf ı z lardan g ü n ü m ü z e i n t i k a l e tmiş hât ı ra lardan b i r i de, b i r a k ş a m M u s t a f a K e m a l tara f ından D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a d a v e t e d i l i p

1 B i r sonraki bölümde aktarılacak olan eleştiri yazıları, şu makalelerden ibaret­t i r : Eşref E d i b , Dinde Reform Kahramanı, "İslâm-Türk A n s i k l o p e d i ve Mecmuası", c. 2, sy. 98, sh. 67, M a r t 1948; aynı yazar, Dinî Meselelerde Ölçülü Konuşmak, "İslâm-Türk Ansiklopedi ve Mecmuası", c. 2, sy. 100, sh. 2-6, Nisan 1948; Dedekti f X B i r [ N . F. Kısakürek], (O) ve Olanlardan Biri, "Büyükdoğu", sn. 6, sy. 23, sh. 3, 11, 25 Ağustos 1950, İstanbul; Rai f Oğan, Hasan Ali Yücel Avukatının Tuhaf Davası, "Sebilürreşad", c. 4, sy. 92, sh. 261-263, Aralık 1950

184 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

k e n d i s i n e Türkçe Kur'an o k u t t u r u l a n ve f a k a t b u pro jede görev a l m a y a n Hâf ız  s ı m ' a a i t t i r . Hâf ız  s i m i n hât ı ra lar ına y e r v e r e n m e t i n ,  l i K e m â l i A k s ü t tara f ından 1 9 5 1 Ş u b a t i n d a Sebilürreşad m e c m u a s ı n d a neşredi lmişt ir . 1 A n c a k , Hâfız Âs ım 'a Türkçe Kur'an o k u t t u r u l a n o gece­n i n , R a m a z a n ayının h a n g i gecesi o lduğu t e s b i t ed i lemediğ i g i b i , Hâf ız  s i m hakkında da b i r m â l u m â t e d i n m e k m ü m k ü n olamamışt ır .

B ir tak ım noksanlar ına rağmen , e l d e k i v e r i l e r i g e n e l i i t i b a r i y l e de­ğer lendirecek o l d u ğ u m u z d a , 1932 R a m a z a n ı n d a t a t b i k m e v k i i n e k o n u ­l a n İbadetleri Türkçeleştirme Projesinin h e m hazırl ık, h e m de u y g u l a m a safhasıy la alâkal ı o l a n tarihî m a l z e m e y i , m e v c u t miktar ıy la mütese l l i o l u n a c a k derecede z e n g i n k a b u l e d i l e b i l i r i z .

1 A l i Kemâli Aksüt, M. K. Paşa ve Kur'an Tercümesi, "Sebilürreşad", c. I V , sy. 96, sh. 328-330, Şubat 1951

I

B A L I K E S İ R H U T B E S İ

M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k

Balıkesir: 7 Şubat 1923 ( A A ) . Gazi Paşa hazret ler i , bugün öğle nama­zını büyük b i r cemaatle Paşa Cami- i Şerifinde kılmışlardır. Namazdan ve ervâh-ı şühedâya i thafen kıraat edilen Mevlîd-i Nebevi 'den sonra Paşa hazret ler i minbere çıkarak şu hutbeyi îrad buyurmuşlardır:

E y m i l l e t ! A l l a h b i r d i r , ş â m büyüktür ! Al lah ' ın se lâmeti , âtıfeti ve hayrı üzer inize o l s u n ! P e y g a m b e r i m i z e f e n d i m i z h a z r e t l e r i , Cenab- ı H a k taraf ından i n s a n l a r a hakâyık- ı d i n i y e y i tebl iğe m e ' m u r ve rasûl o l m u ş ­t u r . Kanun-i Esasi, cümlemizce malumdur ki Kur'an-ı Azîmüşşan'daki

nusûstur. i n s a n l a r a feyz r u h u vermiş o l a n d i n i m i z , s on d i n d i r , e k m e l d i n d i r . Ç ü n k ü d i n i m i z a k l a , mant ıka , h a k i k a t e t a m a m e n t e v a f u k ve t e ­t a b u k ed iyor . Eğer a k l a , m a n t ı k a ve h a k i k a t e t e v a f u k e t m e m i ş o lsaydı , b u n u n l a diğer kavânin- i t a b i i y y e - i i lâhiyye b e y n i n d e t e z a d o lmas ı i cab e d e r d i . Ç ü n k ü bi lcümle kavânin- i k e v n i y y e ' y i y a p a n Cenab- ı Hak't ır !

Arkadaş lar ! Cenab- ı P e y g a m b e r mesâ is inde i k i dâr 'a , i k i h a n e y e mâl ik b u l u n u y o r d u : B i r i k e n d i h a n e s i , diğeri Al lah ' ın e v i i d i . M i l l e t iş le­r i n i , Al lah ' ın ev inde yapardı . H a z r e t i P e y g a m b e r i n i s r - i mübareke ler ine ikti fâen b u d a k i k a d a m i l l e t i m i z e , m i l l e t i m i z i n h a l ve i s t i k b a l i n e a i t h u -sûsâtı görüşmek maksadıy la , b u dâr-ı kudsîde Al lah ' ın h u z u r u n d a b u l u ­n u y o r u z . B e n i b u n a m a z h a r eden, Bal ıkesir ' in d i n d a r ve k a h r a m a n i n ­sanlarıdır . B u n d a n dolayı çok m e m n u n u m . B u v e s i l e y l e b ü y ü k b i r se­v a b a nâil o lacağımı ümit e d i y o r u m .

E f e n d i l e r ! C a m i l e r , b i r b i r i m i z i n y ü z ü n e b a k m a k s ı z ı n yat ıp k a l k ­

m a k için yapı lmamışt ır . C a m i l e r t a a t ve i b a d e t i l e be raber d i n ve dünya

iç in n e l e r y a p ı l m a k lâz ım geldiğini d ü ş ü n m e k , y a n i meşveret için yapıl -

186 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

mıştır . M i l l e t iş lerinde h e r f e r d i n z i h n i başlı baş ına f a a l i y e t t e b u l u n m a k e l z e m d i r . İşte b iz de b u r a d a d i n ve dünya iç in, i s t i k b a l ve is t ik lâ l imiz için, b i l h a s s a hâkimiyet imiz için n e l e r d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z ü m e y d a n a k o y a ­l ım. B e n yalnız k e n d i düşüncemi söy lemek i s t e m i y o r u m . H e p i n i z i n d ü ­şündükler iniz i a n l a m a k i s t i y o r u m . A 'mâl - i m i l l i y e , i r a d e - i m i l l i y e yalnız b i r şahs ın d ü ş ü n m e s i n d e n değil , b i l u m û m efrad-ı m i l l e t i n arzular ının , e m e l l e r i n i n m u h a s s a l a s m d a n i b a r e t t i r . B i n a e n a l e y h b e n d e n ne öğren ­m e k , ne s o r m a k ist iyorsanız, serbestçe sormanızı r i c a e d e r i m .

Müşarun-ileyh, ba'dehu minberden aşağıya inmişler ve m u h t e l i f zevât t a ­rafından îrad edilen y i r m i y i mütecaviz suâli tesbit e t t ikten sonra cevapla­rını vermişlerdir. Hutbeler hakkındaki i l k suâle cevaben demişlerdir k i :

H u t b e l e r hakk ında îrad e d i l e n suâlden anl ıyorum k i b u g ü n k ü h u t ­b e l e r i n tarzı , m i l l e t i m i z i n hayat - ı f i k r i y e s i y l e , l i sanıy la ve iht iyacât - ı m e d e n i y e i l e mütenas ib görülmemektedir .

E f e n d i l e r ! Hutbe d e m e k , 'nâsa h i t a b e t m e k ' , y a n i 'söz s öy l emek ' d e m e k t i r . Hutbenin, mânâs ı b u d u r . Hutbe denildiği z a m a n , b u n d a n b i r ­takım m e f h u m ve mânâ lar istihraç e d i l m e m e l i d i r . H u t b e y i î rad eden h a -t i b ' d i r , y a n i 'söz söyleyen' d e m e k t i r . B i l i y o r u z k i H z . Peygamber , zaman- ı s a a d e t l e r i n d e h u t b e y i k e n d i s i î r a d e d e r l e r d i . G e r e k P e y g a m b e r E f e n d i m i z ve g e r e k Hulefâ-yı Râşidîn ' in h u t b e l e r i n i o k u y a c a k olursanız , görürsünüz k i g e r e k P e y g a m b e r i n , g e r e k Hulefâ-y ı Râşid în ' in söylediği şeyler o g ü n ü n m e s e l e l e r i d i r . O g ü n ü n askerî , idarî , mâl î ve siyasî , içti ­mâi husûsât ıd ır . Ü m m e t - i İs lâmiye tekessür ve memâl ik - i İ s lâmiye t e -vessüa baş layınca , Cenab- ı P a y g a m b e r ' i n ve Hulefâ- i Râşidîn ' in h u t b e y i h e r y e r d e b i z z a t k e n d i l e r i n i n î rad e t m e l e r i n e i m k â n k a l m a d ı ğ ı n d a n , h a l k a söy lemek i s t e d i k l e r i şeyleri ib lâğa b i r takım zevâtı m e ' m u r e tmiş ­l e r d i r . B u n l a r h e r h a l d e e n b ü y ü k rüesâ i d i . O n l a r c a m i - i şer i f t e ve m e y ­d a n l a r d a o r t a y a çıkar, halkı t e n v i r ve irşad için ne söy lemek lâz ımsa söy­l e r l e r d i . B u tarz ın d e v a m e d e b i l m e s i için b i r şart lâz ımdı : o da m i l l e t i n r e i s i o l a n zât ın, h a l k a doğruyu söy lemesi , halkı d i n l e m e s i ve halkı a l ­datmamas ı !

Ha lk ı , ahvâl - i u m û m i y e d e n h a b e r d a r e t m e k son derece hâ iz - i e h e m m i y e t t i r . Ç ü n k ü herşey açık söylendiği z a m a n , halk ın d imağı h a y l i

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 187

f a a l i y e t t e b u l u n a c a k , i y i şeyleri y a p a c a k ve m i l l e t i n zararına o l a n şeyleri r e d d e d e r e k şunun v e y a b u n u n arkas ından g i t m e y e c e k t i r . A n c a k m i l l e t e a i t o l a n işleri, m i l l e t t e n g i z l i e t t i l e r . H u t b e l e r i n , halkın anlayamayacağı

bir lisanda o lması ve onların da b u g ü n k ü i cabât ve iht iyaç lar ımıza t e ­m a s e t m e m e s i , ' H a l i f e ' v eya 'Padişah ' nâmını taş ıyan müsteb id ler in a r ­k a s ı n d a n kö le g i b i g i t m e y e m e c b u r e t m e k iç indi . Hutbeden m a k s a d , î a h a l i n i n t e n v i r ve irşâdıdır , başka şey değildir ! Y ü z , ik iyüz , h a t t a b i n sene e v v e l k i h u t b e l e r i o k u m a k , insanları cehl ve ga f l e t i ç inde b ı r a k m a k d e m e k t i r . H u t e b â ' m n h e r h a l d e n â s m kul landığ ı l i s a n l a görüşmes i e l ­z e m d i r . \

i Geçen sene Millet Meclisinde î rad ettiğim b i r n u t u k t a demişt im k i : |

M i n b e r l e r halk ın dimağları , v icdanları için b i r menba- ı feyz, b i r menba- ı !

nûr o lmuştur . Böyle o l a b i l m e k iç in m i n b e r l e r d e n aksedecek sözlerin b i ­l i n m e s i ve anlaşı lması ve hakâyık- ı f e n n i y e ve i l m i y e y e m u t a b ı k o lması lâz ımdır . Hutebâ-y ı k i r â m i n , ahvâl- i s i yas iye , ahvâl- i i ç t imaiye ve m e -d e n i y e ' y i hergün t a k i b e t m e l e r i z a r u r i d i r . B u n l a r b i l inmediğ i t a k d i r d e , h a l k a yanl ı ş te lk inât ver i lmiş o l u r . B i n a e n a l e y h h u t b e l e r , tamamen

Türkçe ve icabât-ı zamana muvafık olmalıdır ve olacaktırl1

K a y n a k : Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri İzmir Yollarında, sh. 93-103, Ankara , 1339; krş. İzmir Yollarında, (sad. Mehmet Önder), Ankara , 1989; ayrıca bkz. Osman E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, V/1625¬1627, İstanbul, 1943; Şevket Süreyya Aydemir , Tek Adam, 111/76, İstanbul, 1969; Atatürk 'ün Söylev ve Demeçleri, 11/98-103, A n k a r a , 1989 (4. bas.)

1 B u konuşmadan i k i yıl sonra (21 Şubat 1341'de), Türkçe Hutbe okunmasının mecburi tutulması hakkında T .B.M.M. 'ne 4/162 no ' lu b i r önerge verilmiştir. (T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, C i l t : 14, sh. 220, 21-2-1341 Cumartesi)

I I

T Ü R K Ç E K U R ' A N P R O J E S İ (1)

M ü n i r H a y r i E g e l i

... Atatürk'ün d i n i millîleştirmek yo lunda b i r harekete geçeceği anlaşıl­mıştı. Fakat bunun için hangi yolu tercih edeceği herkesin zihninde b i r is­t i f h a m o larak kalıyordu. Yapacağı manevî inkilâbın esaslarını bugün açıklamak vazifesini yerine getiriyoruz.

O n b e ş y ı l ö n c e , 1 9 3 2 y a z ı s o n u n d a y ı z . R a m a z a n y a k ı n . . . D o l m a b a h ç e S a r a y ı n ı n b ü y ü k so f ra k u r u l a n s a l o n u n d a y ı z . 1 O a k ş a m so f raya çağır ı lanlar g a y e t m a h d u t i d i . B u a r a d a 'mûtad zevât ' tan ya ln ız D o k t o r Reşi t G a l i p vardı . İstanbul 'da, Do lmabahçe 'de sofranın b u k a d a r m a h d û t z e v â t a hasred i ld iğ i g a y e t n a d i r d i . D a h a i l k k o n u ş m a l a r d a A t a t ü r k sözü aldı. Haz ır b u l u n a n l a r d a n b i r i s i n e h i t a b e t t i , "Sen n a m a z k ı l ıyormuşsun, doğru m u ? " d iye s o r d u . B u âni h i t a b a mâruz k a l a n k i m s e şaşırmışt ı , ne t o n d a soru lduğu b e l l i o l m a y a n b u s o r g u n u n arkas ında ne saklı o lduğunu b i l e m i y o r d u .

— E v e t e f e n d i m , a r asır a kı lar ım.

— N e d e n arasıra kılarsın? Müs lümanl ık ta n a m a z g ü n d e beş v a k i t kılınır.

— E f e n d i m , h e r v a k i t zamanında k ı lmaya i m k â n b u l a m ı y o r u m da .

— N e d e m e k i m k â n bu lamıyorsun? Eğer sen n a m a z ı i n a n a r a k kı ­

l ıyorsan, d i n i n şartlarına göre h e r g ü n beş k e r e abdest alıp n a m a z k ı lma-

1 1932 Ramazanının i l k günü, 9 Ocak 1932 tar ih ine tesadüf ettiğine ve Mustafa Kemal Atatürk de Ramazanın 4. günü (12 Ocak 1932'de) İstanbul'a geldiğine göre, bu konuşmalar, daha i l e r i b ir tar ihte yapılmış olmalıdır.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 189

l ı sm. Eğer b u n u yapamıyorsan , n a m a z k ı lmaktan ne g i b i b i r f a y d a b e k l i ­y o r s u n ?

— E f e n d i m , n a m a z k ı lmakta bedenî f a y d a vardır . Mese lâ j i m n a s ­

t i k g i b i .

A ta türk b i r d e n b i r e kızar göründü:

— D e m e k sen, j i m n a s t i k d i y e n a m a z kı l ıyorsun. . . İşi b e r b a t e t t i n g i t t i . N a m a z b e l k i j i m n a s t i k t i r , f a k a t ne b i l e y i m , mese lâ İsveç j imnast iğ i n a m a z d a n d a h a m o d e r n b i r b e d e n h a r e k e t i d i r . O n u y a p m a k d a h a f a y d a ­lıdır. Eğer namaz ı b i r beden faydası iç in kı l ıyorsan, h a t a e d i y o r s u n .

M u h a t a b ı , m ü k â l e m e n i n düş tüğü b u ç ı k m a z d a n fevkalâde şaş ır ­mıştı . B i r a z şaşkınl ıktan sonra ;

— N a m a z ı d e d i , j i m n a s t i k d iye k ı lmıyorum.

— O h a l d e n e d e n kı l ıyorsun?

— E f e n d i m , b e n n a m a z kı ldıkça i ç imde d e r i n b i r v icdanî h u z u r d u ­y u y o r u m . N a m a z kı larken k e n d i m i dünyadan ayrı lmış h i s s e d i y o r u m . B i r a n yükse l iyor , y ü k s e l i y o r u m , âdeta A l l a h ' l a karş ı karş ıya k a l m ı ş g i b i o l u y o r u m . B u s ü k û n a , b u h u z u r a , b u yüksel işe m u h t a ç o ldukça n a m a z kı l ıyorum.

Atatürk b u sözleri , ne d ü ş ü n d ü r d ü ğ ü n ü h i s s e t t i r m e d e n dinlemişti . M u h a t a b ı n ı n t i t r e k b i r sesle, f a k a t sel is b i r i f a d e y l e söylediği sözler sa­l o n d a d e r i n a k i s l e r b ırakt ıktan sonra , ortalığı d e r i n b i r sükût kaplamışt ı . A ta türk b u sükûnu bozdu :

— N a m a z d a ne o k u r s u n ?

— E f e n d i m , n a m a z sûrelerini o k u r u m .

— O k u baka l ım şunları. . .

M u h a t a b ı y i n e işin nereye varacağını b i l e m i y o r d u . Sıra i l e b i l d i k ­l e r i n i o k u d u . . Atatürk y i n e s o r d u : " B u n l a r ne d e m e k t i r ? "

190 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

F a k a t b u suâl , muhatab ına değil, so f rada A r a p ç a i l e e n az ünsiyeti o l a n zâta çevri lmişti . Cevap karmakarış ıkt ı . Suâle m a r u z k a l a n zat , t e r ­c ü m e işini becerememişt i . A ta türk so f rada b u işi beceremeyecek lere b i ­r e r b i r e r aynı suâli t e v c i h e t t i , k i m s e d e n m ü s b e t c e v a p l a r a lamadı . B u sefer i l k m u h a t a b ı n a döndü. O da doğru dürüst cevap lar v e r e m e d i ; d a h a doğrusu yapt ığ ı tercümeler i , A t a t ü r k e k s i k ve k u s u r l u b u l d u . N i h a y e t sıra K u r ' a n ' d a n bazı âyetlere ge ld i . Atatürk Yâsîn Sûresinden bazı âyet ­l e r s o r d u , bunlar ın tercümesini i s t e d i . K i m i yaptı , k i m i yapamadı . F a k a t k i m s e Atatürk 'ü t a t m i n edememişt i . O v a k i t Atatürk i l k m u h a t a b ı n a şu suâli t e v c i h e t t i :

— P e k i d e m i n sen, "âdeta A l l a h ' l a karşı karşıya ka l ıyorum" d e d i n . O 'na k e n d i anlamadığ ın b i r d i l l e h i t a b e t t i n . B u söyledikler inden sen b i r -şey an lamadığ ın h a l d e , Al lah ' ın m u t l a k a A r a p ç a anladığ ına nası l h ü k ­m e t t i n ?

Muhatab ı artık i y i d e n i y i y e şaşırmıştı .

— E f e n d i m , d i y e b i l d i : Kur 'an-ı K e r i m Arapça nâzil o lmuştur da. . .

Atatürk h e m e n sözü k e s t i :

— E v e t a m a , Kur 'an- ı K e r i m A r a b i s t a n ' d a , A r a p m i l l e t i n e k e n d i d i l i y l e h i t a b e d i y o r d u . Sorar ım size, A l l a h yalnız Araplar ın Al lahı mıdır?

Cevap kat'î o l d u :

— Hayır e f e n d i m , Cenab-ı H a k , Rabb 'ul -Alemîn 'dir !

— O ha lde . . .

M !

K i m s e m e v z u u n e r e y e ge t i receğ in i ar t ık t a h m i n e d e m i y o r d u . H e r k e s susmuştu . O v a k i t Reşit G a l i p söz i s t e d i :

— İbadet , A l l a h ' l a k u l aras ında k a l b e n bir leşmektir . B u n u n b i z i m anladığımız m â n â d a d i l i o lmaz . D a h a doğrusu k e l i m e l e r , i b a d e t vas ı tas ' o l a m a z l a r . A n c a k i b a d e t , düşünceler in A l l a h ' a t e v c i h i d i r .

1932 R a m a z a m ' n a Dâir M e t i n l e r 1 9 1

Atatürk , " İnsan düşünceler ini ne i l e i f a d e eder?" d iye s o r d u . Reşit

G a l i p de "Şüphesiz k e l i m e l e r l e e f e n d i m . . . " cevabını v e r d i .

— O h a l d e b i lmediğiniz b i r d i l i n k e l i m e l e r i n i k u l l a n a r a k nası l k o ­

nuşur , h i s ve düşüncelerinizi nasıl i f ade eders iniz?

— E f e n d i m mânâlar ını öğreniriz .

A t a t ü r k b u n a b i r a z kızdı , "Bırakın e f e n d i m şunu. . . " d i y e bağırd ı : "Siz a n n e n i z e s e v g i n i z i a n l a t m a k için ah chère maman derseniz , a n n e n i z size ne der? D e l i demez m i ? A n n e , A l lah ' ın y e r y ü z ü n d e k i t i m s a l i d i r . A l l a h , a n n e y i insanı y a r a t m a k iç in vası ta eder, ona k e n d i k u d r e t i n d e n b i r değil, b irçok şeyler v e r i r . Şu h a l d e i n s a n , anasına nasıl a n a d i l i y l e h i -t a b ederse, A l l a h ' a da y i n e a n a d i l i y l e h i t a b eder."

Herkes yeni ve büyük bir inkılâbın başladığını anlamıştı. Hazır b u ­l u n a n l a r d a n —adın ı ş imdil ik söylemeyi lüzumsuz b u l d u ğ u m — b i r i s i söze atıldı: " E f e n d i m , Türkler in mill î d i n i Şamanlıkt ır . Ş a m a n d i n i n i n bütün duaları Türkçe 'd ir" d iyecek o l d u . Atatürk h e m e n şu sözlerle o n u t e r s l e d i :

— A h m a k ! Müslümanlık da Türk'ün millî dinidir. M ü s l ü m a n l ı ğ ı Türk ler yaymış lar ve Türk ler k e n d i l e r i n e göre en geniş m â n â s ı y l a a n ­lamış lar ve ben imsemiş lerd i r . A n c a k softaların müteredd i kafası müs¬lümanlığı b i r türlü Türk 'ün millî dini o l a r a k görmemişt ir . Müslümanlığa

Türk milleti önünde lâzım olan mânâyı vermek lâzımdır.

B u söz ler le T ü r k t a r i h i n i n b ü y ü k d ö n ü m noktas ı b a ş l ı y o r d u . B i rkaç a k ş a m s o n r a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a yap ı la cak b i r t op lant ıda müslüman dualarının Türkçeleştirilmesi çal ışmaları başlayacaktı . . .

K a y n a k : Esk i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i Egel i ] , Bilinmeyen Atatürk'ten Hâtıralar: Atatürk ve Din, " M i l l e t " , c. 4, sn. 2, sy. 88, sh. 4, 9 E k i m 1947. [Bu met in Münir H a y r i Egel i 'nin hâtıralarını b iraraya get ir ­diği k i tap ta yer almamıştır.]

I I I

T Ü R K Ç E K Ü R ' A N P R O J E S İ (2)

D r . Reşit G a l i p

Atatürk, Anadolu'da yaptığı b i r seyahattan dönmüştü. V a k i t yaz sonu ve Ramazan'dı. A t a , yanında Reşit Gal ip ve bazı zevatla beraber İstanbul içinde b i r küçük gezinti yapmış ve Ayasofya'ya gelmişti. Ayasofya'nm her tarafını gezmiş ve Hünkâr M a h f i l i ' n i de gözden geçirmişti. C a m i ' n i n adamlarını ayrı ayrı çağırarak bakımı etrafında izahât aldıktan sonra, Müze Müdüründen de t a r i h i hakkında bazı malumât istemiş ve ondan sonra gezintisine devam etmişti. B u ziyaret o kadar t a b i i şartlar içinde yapılmıştı k i ertesi gün çıkan İstanbul gazetelerinde bu havâdis, d i k k a t i çekmeyenler arasına karışmıştı. 1 Saray'a avdetinde Atatürk, yalnız Reşit Gal ip ' i çağırmış ve onunla konuşmuştu. Bu i k i tarihî şahsiyetin arasında

1 Mustafa Kemal Atatürk, 6 Ağustos 1929 günü İstanbul'a geldiğinde İstanbul'da 1 ay 24 gün (30 Eylül 1929 tar ih ine kadar) kalmıştır. B u arada, 7 Eylül 1929'da Ayasofya Cami i 'n i de ziyaret etmiş ve yetk i l i l erden b i lg i almıştır. Ne var k i bu t a r i h , Ramazan ayma tesadüf etmemektedir. Atatürk'ün, 1932 Ramazanı'ndan önce veya 1932 Ramazanında, bu z iyaret in in dışında Ayasofya Cami i 'n i ziyaret etmiş olduğuna dâir sar ih b i r kayda rastlayabilmiş değiliz. Kend is in in , 1932 Ramazanı'nda, Hâfız Yaşar O k u r u n Yerebatan C a m i i n d e "Türkçe K u r ' a n " okuma denemesinden b i r gün önce (21 Ocak Perşembe günü) İstanbul'u otomobil le dolaşırken Su l tanahmet semtine uğradığı sabitse de b u sırada Ayasofya Cami i 'n i ziyaret edip etmediği kesin değildir. M e t n i n takdiminde , " B u ziyaret o kadar t a b i i şartlar içinde yapılmıştı k i ertesi gün çıkan İstanbul gazetelerinde bu havâdis, d i k k a t i çekmeyenler arasına karışmıştı" veya "Bu t a ­rihî hâdiseden sonra Dolmabahçe'deki meşhur münakaşalar serisi başlamıştır" denildiğine nazaran, Reşit Galip'le Atatürk arasındaki konuşmanın, 1929'daki Ayasofya ziyaret i sırasında değil, 1932 Ramazanının başlarında yapılmış olduğu dikkate alınmalıdır.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 193

geçen bu konuşmayı sonradan Reşit Galip 'ten d in led im. O v a k i t aldığım notlara dayanarak şimdi neşrediyorum.

Reşit Galip merhum, bu konuşmayı şöyle anlatmıştı:

[Atatürk] , A y a s o f y a ' d a n döndükten s o n r a ça l ı şmak üzere b e n i h u ­susî bürosuna çağırdı . İkimizdik. B a n a , "Ayaso fya hakk ında ne d ü ş ü n ü ­y o r s u n ? " d e d i . B u b i n a n ı n tarihî ve m i m a r î k ı y m e t i n d e n b a h s e t m e m i a r z u ett iğ ini s a n d ı m . F a z l a t e d k i k â t ı m o lmad ığ ın ı s öy l ed im. " H a y ı r , Reşit G a l i p ! " ded i : " C a m i o l a r a k ne düşünüyorsun?"

Maksad ın ı an layamadım. B a n a şöyle b irtakım f i k i r l e r anlattı :

B u m a b e d dünya t a r i h i n d e b irçok v i c d a n m ü n a k a ş a l a r ı n ı n kürsüsü o lmuştur . B i z a n s d e v r i n d e b irçok d i n âl imleri , b i z -zât İ m p a r a t o r u n v e y a İmparator i çe 'n in h u z u r u n d a tar ih î m e z h e b m ü n a k a ş a l a r ı n ı o r a d a k i k ü r s ü d e n y a p m ı ş l a r d ı r . B ü y ü k ve m ü c a h i d p a p a z l a r , o r a d a k i k ü r s ü d e n T i ran lar ın yüzüne , h a l k karş ıs ında tükürmüşlerdir .

F a t i h [ S u l t a n ] M e h m e t o r a d a , İ s tanbu l 'u zabte t t iğ in i ve B i z a n s İ m p a r a t o r l u ğ u n u n s o n u n u i l a n etmiş. . . K e n d i geniş ve müsamaha l ı anlayışıyla o rada , İstanbul 'daki i l k namaz ın ı kılmıştır . Ayaso fya , dünya ö lçüsünde b i r m a b e d d i r !

A t a t ü r k sözün buras ına ge l ince , b a n a y e n i d e n h i t a b e t t i : "Reş i t G a l i p ! " d e d i :

S e n i n müslümanlık tezini1 m ü n a k a ş a edeceğin güzel b i r y e r değil m i ?

G a z i , b e n i k ü r s ü y e v e y a m i n b e r e ç ıkararak din tezimi o r a d a b i r

' h u t b e ' v e y a 'vaaz ' g i b i an la tmamı mı i s t i y o r d u ? B i r a n d ü ş ü n d ü m , k e n ­

d i m i yeşi l cübbe iç inde , m i n b e r d e görür g i b i o l d u m . D o ğ r u s u n u söy leye -

1 Burada, Reşit Gal ip ' in "Müslümanlık: Türk'ün Millî Dinî" adıyla hazırlayıp, içerisinde Hz. Muhammed'in Türklüğünü ispata çalıştığı tez kastolunmaktadır.

194 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

y i m , bü tün c e s a r e t i m kırıldı. G a z i , b e n i m ne d ü ş ü n d ü ğ ü m ü anlamış g i b i

f i k r i n i açıkladı , "Reşit G a l i p ! " ded i :

İstanbul 'daki d i n ulemâsını toplayal ım. . . H a l k a da i lân ede­l i m , h e r k e s ge ls in . . . C a m i y e hoparlör koydura l ım, içeriye g i ­r e m e y e n l e r de d ışar ıdan d i n l e s i n . . . Sen f i k r i n i b u u l e m a i l e m ü n a k a ş a et . H a l k h a k e m o l s u n !

D ü ş ü n d ü m . B i r f i k i r mücadeles i uğruna k e n d i m i feda e t m e k t e aslâ tereddüt e t m e y e c e k t i m . F a k a t doğrusunu söyleyeyim, b u işin pek de k o ­l a y o lmayacağ ın ı d ü ş ü n ü y o r d u m . B i r t a k ı m k i m s e l e r i t i r a z e d e b i l i r l e r , h a t t a bazı y o b a z l a r hâdise ler de ç ıkarabi l ir lerdi . K e n d i g i t t iğ ime y a n ­m a z d ı m , a m a b i z i m f i k i r l e r de c a b a d a n g i d e r d i . Düşündükler imi , o lduğu g i b i G a z i y e anlatt ım. F i k r i m e güvendiğ imi , f a k a t işin f i k i r m ü n a k a ş a ­s ından e l şakas ına dökülmesi i h t i m a l i n d e n endişe ett iğimi ve b u h a l i n fikrimizi de jenere edebileceğini söyledim. G a z i düşündü:

B u m e v z u u n h a l k ö n ü n d e m ü n a k a ş a s ı çok güzeldir . E m i n o l u n Türk halkı o k a d a r h i s s - i s e l i m s a h i b i d i r k i b u endişe le ­r i n aslâ vâr id değildir. M a a m a f i h , yobazlar ın fikre karşı k o ­yamayınca , işi gürültüye b o ğ m a y a kalkmalar ı d a m u h t e m e l ­d i r . O n l a r a m u k a b e l e e t m e k k o l a y . . . K o l a y a m a b e l k i böy le b i r h â d i s e d e n s o n r a , u z u n z a m a n b u f i k r i ele a lamayız . . . ded i .

B a n a t e z i m i alıp g e l m e m i e m r e t t i . B i r m ü d d e t s o n r a y a n m a dön­

d ü ğ ü m z a m a n , G a z i :

H ü k ü m e t de s e n i n fikrinde. Böy le b i r fikir m ü n a k a ş a s ı n ı n m e v s i m s i z o lduğunu söylüyorlar . N e de o lsa b e n gayr ımesûl b i r Re i s - i C u m h u r u m . B u işi y i n e Saray ' da yapal ım. . . ded i .

Hazır lanan p l a n şöyle i d i :

1. Müs lümanl ığ ın b i r 'Türk D i n i ' o lduğu i s b a t edi lecek.

2. D i n ' d e i b a d e t i n " A l l a h ' l a k u l arasında b i r k a l p bağlı l ığı" o lduğu t e z i inkişaf e t t i r i l e c e k .

1932 Ramazanı 'na Dâir M e t i n l e r 195

3. K u l u n , Tanr ı s ına i b a d e t e d e r k e n söylediklerini k a l b i n d e n söy­

l e m e s i lâzımdır . K a l b i n d i l i de a n a d i l i d i r . İnsan e n güzel h i s l e r i n i

a n a d i l i y l e e n i y i i f ade eder. O n u n için dualar ın a n a d i l i y l e yap ı l ­

mas ı lâzımdır . B u f i k i r , müdafaa ve m ü n a k a ş a e d i l e c e k t i r .

4. B u f i k i r d e i t t i f a k h â s ı l o l d u k t a n s o n r a , Duaların

Türkçeleştirilmesi h u s u s u n d a b i r i şbö lümü yapılacaktır .

P lanı böy lece haz ır ladık . F a k a t G a z i , " İ s tersen iht iyat l ı o la l ım. B e l l i başlı duaları sen b i r k e r e güzelce Türkçe 'ye çevir. Onlar ın üzer inde m ü n a k a ş a yapal ım, d a h a i y i o l u r " ded i .

B a n a Tekbir ile Ezanın Türkçeleştirilmesini e m r e t t i ve " D i k k a t

et ! " ded i :

T e k b i r i n bes tes i e n b ü y ü k T ü r k bestekâr ı I t r î n i n d i r . Itrî ona b u b e s t e y i u y d u r u r k e n k e l i m e l e r i n ve h e c e l e r i n v e z i n l e ­r i n i o l d u ğ u k a d a r , m â n â l a r ı n ı d a g ö z ö n ü n d e t u t m u ş t u r . Türkçeleşt ir irken b u n a d i k k a t et!

I

B u h u s u s t a k i m s e y e b irşey s ö y l e m e m e m i t e n b i h e t t i k t e n s o n r a , o d a m a çeki ld im. . . A k ş a m a k a d a r uğraş t ım. A k ş a m ü s t ü haz ı r lad ığ ım tercümeler i gö türdüm. Beğenmedi . O gece so f raya k i m s e y i d a v e t e t m e d i . O t u r d u k , s a b a h a k a d a r u ğ r a ş a r a k b e n i m yapt ığ ım tercümeler i t a s h i h e t t i .

( B u tarihî hâd iseden sonra Dolmabahçe 'deki m e ş h u r m ü n a k a ş a l a r s e r i s i başlamıştır . )

K a y n a k : Reşit Galip, Hâtıralar, Nakleden: Eski B i r Atatürkçü, Atatürk ve Din, " M i l l e t " {Bilinmeyen Atatürk'ten Hâtıralar), c. 4, sn. 2, sy. 101, sh. 4, 8 Ocak 1948; krş. Münir H a y r i Egeli , Atatürk'ün Bilinmeyen Hâtıraları, sh. 64-66, İstanbul, 1954; 2. bas. 1959; sh. 74-77

I V

T Ü R K Ç E K U R ' A N P R O J E S İ (3)

Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n

Son günlerin mühim hâdiselerinden b i r i de ilkokulların son sınıflarında dinî tedrisâtın resmen kabul edilmiş olması keyfiyetidir . Mecmuamızın fa­sılalarla üzerinde durduğu bu dâvânın bugün müsbet b ir yola girmiş ol ­ması, ortaya koyduğumuz ana prensiplerin isabetini göstermiş, memleket ve m i l l e t hizmetinde olan emekler imizin yeni hamleler yapmak imkânına kavuşmasını sağlamıştır.

Memlekette yeni bir din reformu bahis mevzuu o lurken, Atatürk 'ün sene­lerce evvel aynı sahada neler yapmak istediğini b i lmekte , elbetteki büyük fayda vardır. Lâiklik inkilâbı i le din'de vicdanın m u t l a k murakabes in i sağlamak isteyen Atatürk'ün bu hareket in i , 'inkârcı b i r z ihniyet ' içinde mütalaa etmek isteyenler oldu. H a l b u k i o, d in sahasını aslâ i h m a l etmiş değildi. N i t e k i m tasarladığı din reformunu fiiliyat sahasına geçirmek için Dolmabahçe Sarayında selâhiyetli şahsiyetlerden mürekkeb b i r heyet top­lamış ve bu heyet, on gün kadar süren b i r içtimadan sonra m u h t e l i f karar ­lar almıştı. B u heyet arasında kıymetli hafızlarımızdan ve halen Sen Mişel ve Dârüşşafaka Liseleri T a r i h Öğretmeni olan Bay A l i Rıza Sağman da vardı. Biz bu reformasyon hareketini, t ak ip ettiği seyir içinde Türk umumî efkârına b i l d i r m e k ve bugünkü gidiş yoluna 'yeni b i r ışık t u t m a k ' gaye­siyle kıymetli hâfızla b i r konuşma yaptık.

Bay A l i Rızayı evinde ziyaret ederek bu gayemizi kendisine anlattığın-zaman, "Hay hay" dedi: " B u hususta b i l d i k l e r i m i size memnuniyetle anla­t a b i l i r i m , ha t ta bu benim için b i r vazifedir de... B u hususta Osman N u r i Bey'e gerek l i malumâtı vermiştim. F a k a t her halde Maarif Tarihi [İstanbul, 19431 adlı kitabının fazla büyümesi korkusuyla olacak, verdiğim notu aynen koymamışlar."

— Atatürk 'ün ' d i n r e f o r m u ' y a p m a k istediği aslâ şüphe gö türmez . B e n k e n d i kulağ ımla , " B e n de b i l i r i m k i i n s a n l a r d i n s i z y a ş a y a m a z ! " de-

1932 Ramazanına Dâir Metinler 197

diğini defalarca işittim. Atatürk bu reformasyon hareket ine , ezanların ve

B a y r a m namazlarında o k u n m a k t a o lan tekbir ler in Türkçeleştirilmesiyle

başladı. Kur'an-ı K e r i m i n de Türkçe okunması, bu m e r h a l e n i n i k i n c i

kısmını teşkil e d i y o r d u . B u işleri s i s t e m l i b ir şekilde t a t b i k için

Dolmabahçe'de topladığı e l e m a n l a r arasında ben de vardım.

D a h a evvel şunu söylemek i s t e r i m k i cemiyet ler in dinsiz yaşaya­

mayacağına m u t l a k surette i m a n eden Atatürk'ün r u h u n d a " d i n e karşı

kuvvet l i bir r e a k s i y o n şimşeğinin çaktığı" muhakkaktı. A n c a k b u r e a k s i ­

y o n u m e y d a n a getiren hakikî ve s a f mânâsıyla 'd in ' değil, beşinci hicret

yılından s o n r a ortaya çıkan birtakım yazarların din sınırları ve cennet -

cehennem meseleleri üzerine kurdukları 'tekel idares i ' id i .

— Y a n i o, İslâm'ın m u k a d d e s mihrabını, c e h l i n el ine bırakmak i s ­t e m i y o r d u , öyle m i ? 1

— E v e t , ve t a k d i r edersiniz k i bu r e a k s i y o n u n memlekete büyük

faydaları olmuştu. S a r a y ' d a yaptığımız toplantılarda bu reform hareketi-

'nin mekteplere teşmili işi i k i n c i p l a n d a kalıyordu. İlk iş o larak c a m i l e r i n

ıslahı ele alınmıştı. Atatürk, " A r a p di l ine ve i l m i n e vâkıf hocalarımız

mevcut olsa d a h i halkımız b u n d a n yeteri k a d a r istifade edemeyecekler ­

dir. Çünkü h e r k e s i n Arapça bi lmesine imkân yoktur . H a l b u k i h a l k , o k u ­

n a n herşeyin mânâsını öğrenmeli, d a h a evvel de K u r ' a n okumasını b i l ­

mel idir . Şu halde yapılacak i l k iş: Kur'an i Türkçeleştirmek, sonra hutbe­

lerde ve vaazlarda okunan Arapça âyet ve sûrelerin Türkçelerini okumak

olmalıdır" şeklinde çalışma planımızı kısaca hudutlandırmıştı. O büyük

Türkçeci, gerek dinî, gerek lâ-dinî a l a n d a Türk d i l i n i n s a m i m i y e t l e ko­

nuşulmasını i s t iyordu . O sırada Reşit G a l i p B e y ( M a a r i f V e k i l i ) a y n e n

şöyle söylemişti:

1 Bu ifadeyle, Mustafa Kemal'in "mukaddes mihrabı cehlin elinden alıp ehline vermek zamanı gelmiştir" şeklindeki sözüne atıf yapılmaktadır.

198 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

A n k a r a ' d a s e l a h i y e t l i b i r h e y e t taraf ından Türkçe b i r K u r ' a n haz ı r lanmaktad ı r . B u n d a n s o n r a c a m i l e r d e ve n a m a z l a r d a o n l a r okunacakt ı r . 1

B u sözü niçin söylediğini b i l m i y o r u m ; z i r a b iz o r a y a K u r ' a n ! t e r ­c ü m e e t m e k için top lanmamışt ık . E s a s e n i ç imizde b u k u d r e t e s a h i p i n ­s a n y o k t u .

— B u tercümeyi t e d k i k et t in iz mi? R a h m e t l i Atatürk Hâfız B a y Yaşar'a aynı tercümeden b i r adet hediye etmiş... Elyazılarını hâvi b u tercümeyi gördüm. Hiçbir şerh ve tefsir mevcut değil zannede ­r i m .

— C e m i l S a i d Bey'e a i t b u ter cümeden söz a çmadan evve l şu s u a l ­

l e r i s o r m a k lâz ım: "Kur 'an ' ın , Kur 'anl ığ ın ı m u h a f a z a e t m e s i şart ıy la

Türkçe 'ye tercümesi m ü m k ü n müdür? T e f s i r d e h a t a l a r yap ı lmaz m ı ? "

T a k d i r e d e r s i n i z k i b u n a cevap v e r m e k güçtür . Ş u h a l d e mese le , m ü m k ü n o lduğu k a d a r m â n â y ı k a y b e t m e m e y e ça l ı şmaktan i b a r e t t i r k i m e v c u t t e r c ü m e d e m a a l e s e f b irçok h a t a l a r vardı . E c n e b i d i l l e r d e k i t e r ­cümeler m u h a k k a k k i d a h a k u v v e t l i d i r . B u yanl ış l ıklar Ata türk 'ü d a h i Kur 'an ' ın m ü d d e a s m a aykırı y o l l a r a sevketmiştir .

— B u aykırı y o l l a r d a n birkaçını söyler m i s i n i z ?

— Yanl ı ş an laş ı lmaması iç in evvelâ şunu söy lemek i s t e r i m : Reş i t G a l i p B e y i n , haz ır landığ ını söylediği K u r ' a n , C e m i l S a i d B e y i n tercü ­m e s i değildir. A n c a k o a n d a yalnız elde m e v c u t b u te r cüme i d i . Size y a n ­lışlıkların b i r t a n e s i n i — k i e n öneml is id ir— i z a h e d e y i m : Müs lümanl ık ta n ikâhı câiz o l m a y a n l a r t e s b i t e d i l i r k e n , "İki k ızkardeş b i r n ikâh alt ında b i r leşemez . L â k i n b i r i ö ldü veya h e r h a n g i b i r sebeple ayrı l ık v â k i o l d u

1 Burada, Mehmed A k i f Ersoy 'un hazırladığı ve fakat bu gelişmeler üzerine Ankara 'ya göndermediği Türkçe çeviriye atıf yapılmaktadır, (bkz. M e t i n X I I )

1932 Ramazanı 'na Dâir M e t i n l e r 199

ise , b u v a z i y e t m ü s t e s n a d ı r " meâ l indek i âyet in son f ıkrası t a m a m i y l e yanl ış tercüme edi lmişt ir . 1

— C e m i y e t i n temel taşı o lan yuvayı i l g i l e n d i r e n b u ve b e n z e r i hâ­dise lerde topluluğun d i k k a t i n i çekmediniz mi?

— B u tercüme m ü n a k a ş a k o n u s u olsaydı , e lbe t te f i k i r l e r i m i söyle ­

y e c e k t i m . M a a m a f i h A t a t ü r k b u n a i n a n m a m ı ş o l m a k l a b e r a b e r , ya lnız

b u mesele üzerinde b i z i m l e konuşmuştur .

— Atatürk'ün böyle b i r reform'u tasarlamış olduğunu size a n l a t a n hâdiseler v a r mıdır?

— O r a d a b u l u n a n a rkadaş lar ım d a hat ır lar lar k i m e r h u m b ize birkaç defa şu sözleri söylemişti :

Hâfız bey ler ! Son inkilâbı siz yapacaksınız . S i z i b ü y ü k c a m i ­

l e r e h a t i b y a p a c a ğ ı m . Size s ırmalı k a f t a n l a r g iyd i receğ im.

H a k i k a t l e r i m i n b e r l e r d e n siz Türkçe anlatacaksınız .

(Bay Ali Rıza biraz durdu ve ilave etti:)

Bize üçyüzer l i r a maaş vereceğini de söylemişti . B u sözler o n u n ne n i y e t ve gaye i l e b u işe giriştiğini açık b i r şekilde a n l a t m a z mı?

— Bugün b u söyledikleriniz niçin t a h a k k u k etmemiştir? D i n i , c e h ­l i n e l i n d e n k u r t a r m a k , d i n b i l g i n l e r i n i m a d d i r e f a h a kavuşturmak emel inde o lan Atatürk, h e p i m i z b i l i r i z k i m i l l e t i n hayrına o lan bü­tün kararlarını az imle , i m a n l a ve çok i y i anladığı mi l le t ine güve­n e r e k m e v k i - i t a t b i k e koymuş b i r devlet başkanıdır. H e r h a l d e b u n u n mühim sebepleri olmalıdır?

— M ü h i m sebepler bu lunduğu şüphe götürmez . B u r a d a b e n i m b i l ­d iğ im âmilleri aç ıklayabi l ir im. D a h a doğrusu b u , b i l i n e n i b i r k e r e d a h a t e k r a r o lacaktır . O s ıra larda Balkan Paktı g i b i s iyasî hâdise ler d e v l e t i f a z l a meşgu l e d i y o r d u . Atatürk g i b i b i r dâhinin, e h e m m i m ü h i m m e t e r -

1 B u çeviri hatası, Cemil Said'in, Kas imirsk i 'n in Fransızca K u r ' a n çevirisine (Le Koran) i s t inad etmesinden kaynaklanmıştır. [ B u konuda geniş b i r t a h l i l için bkz. Osman Erg in , Türkiye Maarif Tarihi, V/1635-1636, İstanbul, 1943]

200 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

c i h edeceğini t a k d i r e d e r s i n i z . B u n u n dış ında b e n i m b i l m e m e k t e m a z u r o l d u ğ u m başka s e b e p l e r i n bu lunmas ı i h t i m a l i de k u v v e t l i d i r .

— B u siyasî sebep o r t a d a n kalktıktan s o n r a müsait imkânlar baş-göstermedi mi?

— Siyas î s e b e b i n b i r i ka lkmış , b i r diğeri d e r h a l o n u n y e r i n i a l ­mışt ı : M o n t r ö meseles i . . . O d a za fe r l e n e t i c e l e n d i k t e n s o n r a b e l k i s ıra kararların t a b i k i n e ge lecekt i . F a k a t . . .

(Kıymetli hafızın bir anda gözleri yaşarıverdi. Yüzüme bakmadan

sessizce devam etti:)

F a k a t çok g e ç m e d e n hasta landı . B i l i y o r s u n u z , y i r m i m i l y o n ona

c a n v e r m e k için ç ı rpmıyordu. H e y h a t k i m u k a d d e r a n gelmişti .

(Bir müddet Bay Ali Rızanın kendine gelmesini bektedikten sonra

suâlimi sordum:)

— B u reform hareket i 'ne muarız o l a n l a r v a r mıydı?

B u m e v z u u i k i cepheden t e d k i k e t m e k lâz ımdır : S a r a y d a ve d ışa ­r ıda. . . Her iki cephede de tek muârıza rastlamadım. A n c a k y i r m i n c i as ırda y a ş a m a m ı z a r a ğ m e n , b i r avuç insanın içsel b i r r e a k s i y o n a k e n d i ­l e r i n i kapt ı rmalar ı m ü m k ü n d ü r . B u n d a n k i m s e n i n h a b e r i o l m a y a c a ğ ı g i b i , müess i r b i r k ıymet de i fade e tmez .

— Atatürk, r e f o r m h a r e k e t i ' n e girişmeden e v v e l umumî efkârın düşünce ve temayüllerini y o k l a m a k ihtiyacını hissetmiş m i d i r ?

— O, o derece yüksek b i r dehâya s a h i p t i k i yapacağı inkı lâbın y a l ­nız k e n d i m i l l e t i üzer inde değil , dünya üzer inde ne g i b i t e s i r l e r husû le get ireceğini çok i y i ve aydın o l a r a k b i l i r ve işe gir işt ikten s o n r a d a y a p ­tığı hesap as lâ yanl ı ş ç ıkmazd ı . N i t e k i m b i z o n u n verdiğ i d i r e k t i f l e r e göre Türkçe Kur'an o k u r k e n c a m i l e r a d a m a lmıyordu . B u A t a n ı n yan ı l -m a d ı ğ m a e n canlı ve kâfi b i r d e l i l d i r .

— İstanbul'daki b u benimseme, Anadolu 'da da a y n e n vukuâ gelmiş m i d i r ? Z i r a kültür seviyes i bakımından a r a d a büyük f a r k vardır.

1932 Ramazanı n a Dâir Met inler 201

— Aydın ve anlaşılan fikirler, nerede o l u r s a o lsun bu i l e r i h a r e k e t ­

l e r i n temel ini teşkil ettikçe sevi l ip benimseneceğinden aslâ şüphe etme­

mel id ir . A n a d o l u ' n u n bazı y e r l e r i n d e n İstanbul'a ge len yurttaşlarımla

görüştüğüm z a m a n beni c a n d a n t e b r i k e t t i k l e r i n i henüz unutmadım.

B u n l a r benim için çok canlı hâtıralardır.

— Atatürk, s i z l e r i n A n a d o l u ' d a b i r t u r n e y e çıkmanızı düşünüyor m u y d u ?

— B u n u kuvvet le t a h m i n ediyordum. Çünkü o Ramazan'ın Kadir

Gecesi Ayasofya 'da Türkçe tekbir ler i le yapılan âyetleri ve o k u n a n mev-

lûdları, radyo i le y u r d a ve dünyaya y a y m a k lüzûmunu duyması, böyle

bir düşüncesi olduğunu a n l a t m a z mı? B i z i hat ib yapıp h a k i k a t l e r i b iz im

ağzımızdan umumî efkâra b i l d i r m e k i s t e m e s i dahî, böyle b i r n i y e t i n

i k i n c i ve m u t l a k deli l idir .

— B u toplantıda konuşulan m e v z u l a r üzerinde şahsî görüş ve k a ­n a a t l e r i n i z i n t e s i r i olmuş m u d u r ?

— B u işde b e n i m temele ait çok der in ve değerli t e s i r i m olduğunu

söylemekle i f t i h a r duyarım. O r a d a b u l u n a n arkadaşlardan S a d e t t i n

K a y n a k gibi sayın zevât da hatırlarlar k i o R a m a z a n biz, Atatürk t a r a ­

f ından s a r a y ' a çağrı l ınca, i l k iş o l m a k üzere Tekbirlerin

Türkçeleştirilmesi ve yaklaşmakta bulunduğumuz B a y r a m ' d a Türkçe

Tekbir a l m a k vazi fe leri karşısında kaldık. 1 Saray'ın aşağı katındaki b ir

odada A r d a h a n Mebûsu C e m i l S a i d B e y i n 2 başkanlığında toplandık.

1 Hafızlara verilen ilk vazife Tekbir i Türkçeleştirmek değil, camilerde Türkçe Kur'an okumak idi. Nitekim önce camilerde Türkçe Kur'an okumuşlar, sonra Tekbiri Türkçeleştirmişlerdir.

2 Doğrusu, "Bolu mebûsu Hasan Cemil (Çambel)" olacaktır. Çünkü A l i Rıza Sağman, daha önce adı geçen Kur'an mütercimi "Cemil Said (Dikel)" ile kendile­rine riyaset eden "Hasan Cemil (Çambel)" isimlerini birbirine karıştırmaktadır. Daha sonra kendileri bunun bir zühûl eseri olduğunu belirtmişlerdir: "Saray'da 'Cemil Said'in riyasetinde toplanmış olduğumuzu' Millet'te söylemiştim. B u 'Cemil Said' sözünün bir zuhûl eseri olduğunu burada sunar ve düzeltirim. Başkanlığında toplandığımız zat, 'Hasan Cemil ' idi. Sayın Bolu milletvekili olan Hasan Cemil ! " (Bkz. Millet, c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 5, 8 Nisan 1948). Bazıları

202 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

M e v z u u m u z ' A l l a h u E k b e r ' d iye baş layan t e k b i r i Türkçe 'ye çev i rmekten i b a r e t t i . Arkadaş lar arasında selâhiyetli o l a n l a r ve o l m a y a n l a r i l e r i - g e r i tar t ı şmalar yaptı lar . B e n ' A l l a h u E k b e r ' t e r k i b i n i n , 'Tanrı u l u d u r ' şek ­l i n d e Türkçe 'ye çevr i lmesi t e z i n i i l e r i sürdüm. A r k a d a ş l a r d a n bazı lar ı , ' A l l a h büyüktür ' şekl indeki tercümeyi k a b u l e t t i l e r . D o k u z arkadaşt ık , yalnız b e n t e z i m d e d i r e n d i m . Ç ü n k ü Allah k e l i m e s i n i n karşı l ığı o l m a k üzere , Tanrı k e l i m e s i n i n k i f a y e t i o l u p olmadığını düşünmenin ne zamanı ve ne de m e k â n ı i d i .

Tanrı k e l i m e s i , " T a n y e r i n d e k i " mânâs ına e s k i Türkler in tanrı ları o l a n güneş'e v e r d i k l e r i a l e m i d i . Z a m a n ı m ı z d a ma'bûolun bi'l-hakk m â ­nâs ına g e l e n Allah karşıl ığı o lamazdı . Lâkin b u g ü n k ü m ü s l ü m a n t e l a k ­k i s i Allah ' t a n ne anl ıyorsa, Tanrıdan da o n u an lad ıktan s o n r a mesele ka lmıyordu . Z a t e n Allah k e l i m e s i n i n tarihçesini de araşt ıracak o l u r s a k , b u k e l i m e n i n Arapça ' l ık tan çıkıp Süryanice 'ye k a d a r uzadığı baz ı r i v a ­y e t l e r d e n anlaş ı l ıyordu. Kısaca arzett iğ im b u h u s u s l a r d a n dolayı , b e n o r a d a Tanrı k e l i m e s i n i n Allah karş ı l ı ğ ında k u l l a n ı l m a s ı n d a b i r be is g ö r m e m e k z o r u n d a kaldım.

Uludur k e l i m e s i n e gel ince , Türkçe 'de ekber karşı l ığ ında büyük k e ­l i m e s i n i n t a m b i r i f a d e taş ımayacağını b i l i y o r u m . A y n ı z a m a n d a büyük,

tumturakl ı değildir. İnce hece l i k e l i m e l e r , k a i m hece l i l e r k a d a r s a l t a n a t gösteremiyorlar . N i t e k i m Allah k e l i m e s i b u a s a l e t i n i la fz ından al ıyordu. B u asa le t ve revnakı Türkçe 'de taş ıyan k e l i m e m i z , a n c a k ulu k e l i m e s i i d i . Gerç i ekber'i ' en u l u ' şekl inde t e r cüme e t m e k , e n doğru y o l ise de o r a d a o k a d a r kısa b i r z a m a n d a b u derece ince düşünmeye i m k â n y o k t u . İşte b e n bunlar ı düşünerek 'Tanrı u l u d u r ' şekl inin e n m ü n a s i p t e r c ü m e olacağını m ü d a f a a e t t i m . B i r arkadaş , "Allah'ı b ı rakmaya l ım, Allah bü-

Cemil Said ' in biyografisi münasebetiyle, "Türkçe Ezan hareke t in i hızlandırdı" diyorlarsa da biz bu konuda kendis in in görünür hiçbir rolünü tesbit edemedik. [Bkz. Hakkı Tarık Us, Elli Yıl, sh. 50, İstanbul, 1943 (?); Sadık A lbayrak ise Hakkı Tarık Usün verdiği b i lg i lere i s t inaden bu hükmü tekrarlamaktadır. Devrimin Çakıl Taşları, sh. 59-60, (Reformcu Kur'an Mütercimi), İstanbul, 1983, 3. bas.]

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 203

yüktür d i y e l i m " ded i . B e n , "Türkler in b i r Tanrısı o lmas ın m ı ? " d i y e b a ­ğ ı rmışt ım. Hülâsa , acı-tatlı k o n u ş m a l a r şu i k i ne t i ceye vardı : a ) Allah

büyüktür! b ) Tanrı uludur!

Son şekl in i l e r i s ü r ü c ü s ü ve k o r u y u c u s u ya ln ız b e n d i m . F a k a t h a n g i s i n i n k a b u l e d i l m e s i lâz ım geldiğinde i t t i f a k e d e m e d i k . C e m i l S a i d B e y 1 , m ü n a k a ş a y a son v e r d i , d e d i k i :

Y u k a r ı ç ıkal ım, h e r i k i şekli P a ş a y a (Atatürk m e r h u m ) a r -z e d e l i m . O h a n g i s i n i k a b u l ederse e t s i n .

Saray ' ın , yanlar ı bi l lûr parmakl ık lardan yapı lmış m e r d i v e n l e r i n ­d e n çıktık. O r t a d a k i e n b ü y ü k s a l o n u n t a m m e r k e z i n d e k i b ü y ü k a v i z e n i n a l t ına k o n u l m u ş o l a n m a s a n ı n etraf ına o t u r m u ş b i r çok zevât görü lü ­y o r d u . 2 B u s a l o n karş ıdan b i r c ennet k ö ş k ü g i b i parı l t ı lar la yanıyor . . . C e m i l S a i d B e y 3 bize döndü, gülerek " D u r u n ! " d e d i ; " B i r sürpriz yapa l ım. H a y d i başlayın!"

V e b iz baş ladık : Allah büyüktür! Allah büyüktür! D o k u z güzel se­s i n gür ve i lahî n a ğ m e l e r i n d e n ç ıkan b u lahûtî k e l i m e l e r Saray ' ın h e r köşes inde e s r a r e n g i z b i r t e s i r husûle g e t i r d i . A r a d a e n az e l l i m e t r e d e n f a z l a mesafe o lmasına rağmen , Atatürk 'ün başı d e r h a l taraf ımıza d ö n d ü ve b u dönüşle ayağa kalkması b i r o l d u . Şimdi b iz ona doğru g i d i y o r , o d a yan ındak i l e r l e b e r a b e r b ize doğru i l e r l i y o r d u . Yaklaşt ık . . . O k u m a m ı z sona ermişti . Ayaktayız . . . C e m i l S a i d 4 [şöyle d e d i ] :

Paşa h a z r e t l e r i ! B e y l e r i h t i l a f a düştüler. K i m i ' A l l a h b ü y ü k ­tür! ' şeklini , k i m i "Tanrı u l u d u r ! ' t ercümes in i t e r c i h ed iyor . İntihabı size bıraktık.

1 Doğrusu, "Hasan Cemil (Çambel)" olacaktır. 2 Kâzım Paşa, Kılıç A l i , Cevat Abbas, Recep Zühtü, Salih Bozok ve m u t a d zevât. 3 Doğrusu, "Hasan Cemil (Çambel)" olacaktır.

4 Doğrusu, "Hasan Cemil (Çambel)" olacaktır.

204 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

D i k k a t k e s i l e r e k b u sözleri d i n l e y e n o güzel yüz, şöyle b ir ses

verdi : İkisini de dinleyelim! Şimdi sekiz arkadaş, " A l l a h büyüktür!' diye

tekbire başladılar. B u şeklin beğenilmesi için, o k a d a r neşeli, o k a d a r gür

sesle okuyorlardı k i sarayın kubbelere m e y d a n o k u y a n tavanları t a ­

hammül edemez hale geliyordu. T e k b i r bitince Paşa, " B i r d a h a . . . " dedi.

S e s i gür, bakışları engindi . T e k r a r " A l l a h büyüktür!" dalgaları, s a r a y i n

d u v a r ve kubbelerine tırmandı.

Şimdi ötekini! Başladık: Tanrı uludur! Tanrı uludur! F a k a t ses ler

hafif, çünkü arkadaşlar b u n u n beğenilmesini i s t e m i y o r l a r , neşesizlik

yüzlerinden akıyor... Tekbir u lviyet lere çıkamıyor. B e n tez imi yürütmek

için gayret ibrazmdayım. Atatürk o güzel gözlerini bir yere dikmiş, kaş­

larını çatmış... D i k k a t sembolüdür. O k u m a bitti , y ine bir: Bir daha!

İkinciyi okuyoruz . Aynı şekil ve r u h halet i içinde o da bitti . Şimdi

t a r i h i n k r i t i k bir anındayız. Ortalıkta umumî bir sessiz l ik . . . A t a düşünü­

yor. . . B i z l e r d e h a d devreye v a r a n bir sabırsızlık ve m e r a k . . . Gözler heye­

c a n l a Atatürk'ün dudaklarına dikilmiş... B u d u d a k l a r d a n çıkacak o lan

i k i ke l ime , h e m aşağıdaki türlü çekişme ve didişmeleri hal ledecek, h e m

de Türk mil let ine t a r i h i n pek az gördüğü e n değerli bir armağanı s u n a ­

caktı... Y i r m i s a n i y e s o n r a bu da oldu. O haşmetli ses şunları söyledi:

Evvelki unutulsun! Bu, Arapça'sından da saltanatlı olmuş!

B u ke l imelerden s o n r a masanın etrafına dizilmiştik. H a f i f konuş­

m a l a r arasında b ir arkadaşımız 1 şöyle dedi:

B i z m i n a r e d e Allah ke l imes inde u z u n nağmeler yaparız d a

o n u n için ben ' A l l a h büyüktür' şeklinde k a b u l e d i l s i n diyor­

dum.

Atatürk b u n a cevap vermeye lüzûm görmedi. B e n , "Paşa h a z r e t ­

l e r i ! B u derece m u a z z a m inkilâbın karşısında bir nağmenin hatırı mı s a -

1 Süleymaniye Camii Başmüezzini Hâfız Kemal. [Bu zât hakkında bkz. Fikret Bertuğ, (Hafız) Kemal maddesi, "İstanbul Ansiklopedisi", IV/519, İstanbul, 1994]

1932 Ramazanı 'na Dâir M e t i n l e r 205

yılır? B u n u n l a b e r a b e r Tanrı da aynı nağmey i k a b u l eder ! " d e d i m ve b i ­r a z d a h a konuştuktan sonra i l a v e e t t i m :

İki k e l i m e üzer inde güç lüğe uğradık . B i r i ' h a m d ' , değeri £ l i '

h a r f i n i n Türkçes i . . . B u n d a n dolayı hamd k e l i m e s i n i a y n e n

b ı r a k m a k , li'llahımn karşı l ığ ını d a 'O 'na m a h s û s t u r ! ' ş ek ­

l i n d e k a b u l e t m e k z o r u n d a kaldık.

A t a t ü r k e m r e t t i l e r . Karş ıdaki k ü t ü p h a n e d e n k ırmız ı kapl ı b i r k i ­t a p [Ahterî] g e t i r i l d i . B u b i r lugatmış . K e n d i s i hamd s ö zünü Türkçe ' ye u y d u r m a k i s t e d i y s e de t a m b i r çev irme o lamayacağ ın ı görünce , d e d i k i : Biz şimdi bu kadar yaptık, bizden sonrakiler daha iyisini yapsınlar!

İşte az iz d o s t u m ! Tekbirin Türkçeleştirilmesi ve camilerde okun­

masının sağlanması b u s u r e t l e o l d u . B u r a d a şunu hat ır latay ım: E z a n ı n Türkçe leş t i r i lmes i ve m i n a r e l e r d e o k u n m a s ı , b u m e c l i s l e r d e k o n u ş u l ­m a d ı . T ü r k ç e T e l ' b i r ' d e n s o n r a , T ü r k ç e E z a n i n sağ lanmas ı A n k a r a ' d a D i y a n e t İşleri R i y a s e t i n d e o lmuş d iye işitmiştik.

— T e k b i r ' i n Türkçeleştirilmesinde b u k a d a r rolünüz olduğuna göre, b u n u c a m i l e r d e i l k o k u m a k bahtiyarlığı d a s ize n a s i p o l d u m u ?

— E l b e t t e . . . K a b u l ü n d e n s o n r a d e r h a l E v k a f a e m i r v e r i l d i . M ü e z z i n l e r e b i rkaç g ü n iç inde bazı c a m i l e r d e meşked i ld i . M ü e z z i n l e r , i m a m l a r ve b ü t ü n m ü s l ü m a n l a r t e k b i r l e r i n nağmeler in i z a t e n b i l d i k l e ­r i n d e n b u h u s u s t a hiç z o r l u k çeki lmedi .

K a y n a k : Konuşan: A l i Rıza Sağman, Söyleşiyi yapan: M . Ş. Ö. [ M a h m u d Şevket] , Atatürk ve Din, " M i l l e t " (Bilinmeyen Atatürk'ten Hâtıralar), c. 5, sn. 3, sy. 109-110-111, sh. 4, 4-11-19 M a r t 1948; krş. A l i Rıza Sağman, Hâtıralar, Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i " içerisinde, V/1621-1624, İstanbul, 1943

V

M A Ç K A K A B R İ S T A N I N D A İ L K T Ü R K Ç E M E R S İ Y E

Hâfız Y a ş a r O k u r

... O geceden 1 s onra Ata türk onbeş gün k a d a r Y a l o v a ' y a teşr i f b u ­y u r d u l a r , Y a l o v a ' d a n a v d e t l e r i n d e , b u sefer M ü d a f a a - i M i l l i y y e [Mil l î S a v u n m a Bakanl ığ ı ] Müsteşar ı Derviş P a ş a n ı n vefat ına da çok üzü ldü . O gece b e n i çağırttı . K a b r i n i n baş ında o k u n m a k üzere şu güfteyi b a n a yazdırdı ve " B u n u mersiye şeklinde bestele !" ded i .

Büyük Türk Ordusu,

büyük bir kahramanını toprağa veriyor.

Ulu Türk Milleti, değerli bir evlâdını toprağa veriyor.

Toprak! Bu kıymeti içine almaktan hoşlanmıyor musun?2

Bize dersen ki kıymetliniz bağrımda,

yeni kahraman çiçekleri açacaktır.

Sükûn buluruz. Sükûn buluruz.

1 Şükrü Nailî Paşanın ölümü haberinin alındığı gece. [Tıpkı met indek i t a r i h -lendirmeler gibi , H . E. Cengiz tarafından metne düşülen bu dipnot da yanlıştır. Çünkü Derviş Paşa 17 Ocak 1932'de vefat etmiş, 18 Ocak 1932 tar ih inde defne­dilmiş, Şükrü Nailî Paşa ise, Derviş Paşa'dan dört yıl sonra (2 Aralık 1936'da) ve­fat etmiştir. Üstelik Musta fa Kemal ' in Yalova'da bulunduğu onbeş günlük dö­nem, 16 Temmuz 1932-31 Temmuz 1932 tar ih ler ine , yan i Derviş Paşanın vefa­tından altı ay sonrasına tesadüf etmektedir. ] 2 "Toprak! B u kıymeti içine a lmaktan kuşkulanmıyor musun?" {Vakit, 21 Ocak 1932); "Toprak! B u değerliyi koynuna a lmaktan zevk m i duyuyorsun?" (1962: 34)

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 207

Ancak o zaman gözlerimizin yaşı seni sular.

A t a t ü r k ' ü n söylediği b u güfteyi y a z d ı m ve huzur lar ında bes te le ­d i m . E r t e s i s a b a h Teşvikiye C a m i i nde m e r a s i m l e namaz ın ı edâ e y l e d i k ­t e n sonra , M a ç k a K a b r i s t a n ı n a d e f n e d i l d i ve A t a ' m m e m i r l e r i üzer ine , i l k önce K ı y a m e t S û r e s i n i o k u d u m . Bi lâhare A t a t ü r k ' ü n Derv iş P a ş a hakk ında yazmış o lduğu m e r s i y e y i segâh m a k a m ı ' n d a o k u d u m ; ve duâyı m ü t e a k i b , k u m a n d a n p a ş a l a r 1 ta ra f ından î rad e d i l e n n u t u k t a n s o n r a m e r a s i m e n i h a y e t v e r i l d i .

K a y n a k : Hâfız Yaşar Okur , Yaşanmış Olaylarla Atatürk ve Müzik: Riyâset-i Cumhur İnce Saz Heyeti Şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okurun Anıları (1924-1938), Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz, sh. 120, A n k a r a , 1993; Atatürkle Onbeş Yıl/Dinî Hâtıralar, sh. 34-35, İstanbul, 1962

1 O gün Derviş Paşanın k a b r i başında, önce Cevdet K e r i m Bey ve sonra sabık Gümüşhane Mebûsu A l i Fethi Bey birer n u t u k irâd etmişlerdir. Cevdet K e r i m ' i n n u t k u , 19 Ocak 1932 t a r i h l i V a k i t gazetesinde (sh. 4) yayımlanmıştır.

V I

Y E R E B A T A N C A M İ İ N D E T Ü R K Ç E K U R A N

Hafız Y a ş a r O k u r

[Sene 1 9 3 1 . R a m a z a n ' m b i r i . A ta türk A n k a r a ' d a n İstanbul 'a teşri f b u y u r d u l a r . O g ü n ü n akşamı Do lmabahçe S a r a y ı n d a n b e n i t e l e f o n l a d a ­v e t e t t i l e r ve Ata türk taraf ından çağırı ldığımı söylediler. G i t t i m . . . O gece A t a t ü r k ' ü n y a n ı n d a , o s ı rada M a a r i f V e k i l i o l a n Reş i t G a l i p B e y de v a r d ı . ] 1

Y e m e k t e n s o n r a huzur lar ından ayrı l ırken b a n a dönerek , "Siz kal ı ­

nız , Y a ş a r Bey ! " ded i . D r . Reşit G a l i p ve Kılıç A l i B e y l e r de o r a d a i d i .

[Atatürk s o r d u :

— Yaşar Bey ! R a m a z a n ' d a h a n g i c a m i l e r d e m u k a b e l e o k u y o r s u n ?

— Y e r e b a t a n C a m i i n d e Paşam!

A t a t ü r k e m i r b u y u r d u :

— Y a r ı n Y e r e b a t a n C a m i i n d e K u r ' a n i Türkçe o l a r a k okuyacaks ı ­

nız. B u , s a b a h k i gazete ler le de i l a n edi lecek! ]

O n l a r a dönerek , " G a z e t e l e r i h a b e r d a r e d i n i z " d e d i l e r ; ' Y a ş a r B e y , öbür gün Y e r e b a t a n C a m i i n d e Yâsîn Sûresinin tercümesini okuyacakt ır . C a m i d e yapı lacak m e r a s i m i n t a n z i m i n e s i z l e r i m e m û r e d i y o r u m " ded i .

1 Dr . Reşit Gal ip , b u t a r i h t e henüz Maarif Vekili değildir. Kendis i 19 Eylül 1932'de bu göreve atanmış ve 13 Ağustos 1933 tar ih ine kadar bu görevde kalmış­tır.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 209

[Atatürk 'ün Türkçe Kur'an m e v z û u n d a 3 'apmak istediği inki lâb t a ­h a k k u k sa fhas ına g i r i y o r d e m e k t i . U z u n z a m a n d a n b e r i Türkçe t e r cü ­m e s i hazır lanan Kur 'an- ı K e r i m ' d e n bazı parça lan Türkçe o l a r a k o k u t u r , h a t t a bazı y e r l e r i n d e h a t a l a r a işaret ederek t a s h i h e d i l m e s i l ü z û m u n a işaret e y l e r d i . O a k ş a m s a b a h a k a d a r Atatürk 'ün huzur lar ında k a l d ı m , Türkçe Kur'an'dan b irçok s a h i f e l e r o k u d u m , d i n l e d i l e r ] ve geç v a k i t h u ­z u r l a r d a n ayrı ldım.

A t a m ı n , Y e r e b a t a n C a m i i n d e Y â s î n S û r e s i n i n t e r cümes in i o k u ­

m a m ı e m r e t m e s i üzer ine k e y f i y e t m a t b u a t a aksett ir i lmişt i . E r t e s i g ü n

b ü t ü n s a b a h g a z e t e l e r i b u h a b e r i şu başl ık alt ında ver iyor lardı : "Hâf ız

Yaşar , b u g ü n Y e r e b a t a n C a m i i n d e Türkçe Kur'an okuyacaktır . "

B u h a b e r İ s tanbul 'da b o m b a t e s i r i yapt ı ve t a a s s u b u g ıc ık ladı . K u r ' a n i n Arapça nâzil o lduğu, t e k k e l i m e s i n e dokunulamayacağ ı g i b i fı­s ı lt ı lar k u l a k t a n ku lağa do laş ıyordu . N i t e k i m aynı g ü n t r a m v a y d a d a böy le b i r k o n u ş m a y a şahit o l d u m : "Nası l o l u r " diyorlardı ; " K u r ' a n nası l Türkçe o k u n u r m u ş ? "

H a l b u k i g a z e t e l e r h a b e r i y a n l ı ş akset t i r iyor lard ı . B e n Türkçe

Kur'an o k u m a y a c a k t ı m ; Y â s i n S û r e s i n i A r a p ç a o k u y a c a k , C e m i l S a i d B e y ' i n tercümes in i de cemaate n a k l e d e c e k t i m . [ A z i z o k u y u c u l a r ı m ! B u i l a n yanl ış t ı . G a z e t e l e r d u r u m u lây ık ıy la a n l a m a m ı ş l a r d ı . O k u n a c a k Türkçe Kur'an değildi . Yâs în Sûresi , s o n u n a k a d a r A r a p ç a o k u n d u k t a n sonra , tercümesi de C e m i l S a i d B e y ' i n k i tabından okunacakt ı . F a k a t b i r k e r e yazı lmışt ı . Ş imdi b u n u n ne şeki lde o lduğu, a n c a k c a m i d e o k u n d u k ­t a n s o n r a b e l l i o lacaktı . N i t e k i m öyle o l d u . ]

C u m a g ü n ü [ R a m a z a n ' ı n i k i n c i g ü n ü , öğ le n a m a z ı n ı m ü t e â k i b , S u l t a n a h m e t ' t e k i ] Y e r e b a t a n C a m i i n e gitt iğim z a m a n , kalabal ık , c a m i ­d e n taşmış , sokakları sarmış , t r a f i k durmuştu . [Kadınl ı e r k e k l i b i n l e r c e kişi c a m i önünde top lanmış v a z i y e t t e y d i . C a m i n i n içi ise d a h a f a z l a k a ­labal ıkt ı . ] Halk ı y a r m a k l ı ğ ı m a i m k â n y o k t u . Başkomiser ' in y a r d ı m ı y l a b i n b i r müşki lat la içeriye g i r e b i l d i m . C a m i de pencere iç ler ine k a d a r do­l u y d u . B i r köşeye etrafı şal larla süslü b i r kürsü k o n u l m u ş t u . Etrafı d a gazetec i l e r ve f o t o m u h a b i r l e r i y l e çevril iydi . [ G a z e t e l e r i n i l a n ettiği ve ç ­h i l e 'Türkçe K u r ' a n nasıl o k u n a c a k ? ' d iye m e r a k t a i d i l e r ve ["Yaşar Bey !

210 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

Türkçe K u r ' a n ! nasıl okuyacaks ın? " d iye ] soruyorlardı . 'Ş imdi görürsü ­

nüz ' d iye cevap v e r i y o r d u m . ]

C e m a a t i n aras ından kürsüye doğru i l e r l e m e y e çal ış ırken, d ışarı ­d a n k u v v e t l i b i r k o r n a sesi g e l d i . Kalaba l ık , " G a z i g e l i y o r " d i y e d a l g a ­landı . H a l b u k i g e l e n l e r M a a r i f V e k i l i Reş i t G a l i p ve Kıl ıç A l i b e y l e r d i . [Doğruca k ü r s ü n ü n y a n m a g e l d i l e r . " B u y u r u n Y a ş a r B e y , k ü r s ü y e çı­kın!" d e d i l e r . ] K ü r s ü y e ç ıkt ım. N e f e s l e r kesi lmişt i , b ü t ü n gözler bende i d i . [ D o k t o r Reşit G a l i p i l e Kılıç A l i bey ler a y a k t a duruyorlardı . ]

A r a p ç a B e s m e l e - i Ş e r i f i çek ip a r k a s ı n d a n y i n e A r a p ç a o l a r a k Y â s î n S û r e s i n i [ r a s t m a k a m ı n d a n ] o k u m a y a baş lad ım. K u r ' a n ! Türkçe okuyacağ ımı z a n n e d e n l e r i n göz ler indeki h a y r e t i f a d e s i n i g ö r ü y o r d u m . S û r e y i , sadakallah'ul-azîm d iye b i t i r d i k t e n s onra , "Vatandaş lar ! " d i y e söze baş lad ım: 16. S û r e 1 o l a n Yâs în , 83 âyettir . M e k k e - i M ü k e r r e m e ' d e nâzi l o lmuştur . Şimdi size tercümes in i okuyacağ ım. [Evvelâ B e s m e l e - i Şer i f in tercümesini şu şekilde o k u d u m : ]

Müşfik ve Rahim olan Allah 'ın ismiyle başlarım.

[1. Yâsîn.]

[2-4] Hakim olan Kur'an hakkı için kasem ederim ya

Muhammedi Sen, tarîk-i müstakime sevkeden bir rasûlsün.

[5] Kur'an sana Aziz ve Rahîm olan Tanrı tarafından nâzil

olmuştur.

S û r e y e böyle d e v a m ederek 83. âyetin s o n u n u da şöyle o k u d u m :

[83] Herşeyin hükümdar ve hâkim-i mutlakı olan Tanrıya

hamdolsun! Hepiniz O'n rücû edeceksiniz.

Yâs în Sûresi böylece h i t a m a e r d i k t e n sonra , Türkçe o l a r a k şu d u ­ayı yapt ım:

1 Doğrusu "36. Sûre" olacaktır.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 2 1 1

U l u Tanr ım! B u o k u d u ğ u m Yâsîn-i Şer i f t en hâsıl o l a n sevabı C e n a b - ı M u h a m m e d E f e n d i m i z h a z r e t l e r i n i n r û h - i sa ­a d e t l e r i n e ulaştır.

U l u Tanr ım! H a k ve a d a l e t üzere h a r e k e t e d e n l e r i sen p a y i ­

d a r eyle ! Türk iye C u m h u r i y e t i n i i l e l e b e d p a y i d a r kıl ! T ü r k

m i l l e t i n i sen m u h a f a z a eyle !

Şanlı T ü r k o r d u s u n u ve o n u n değerli k a h r a m a n , k u m a n d a n ve e r l e r i n i ; k a r a d a , den izde , h a v a d a h e r veçhi le m u z a f e r kıl yârabb î ! V a t a n u ğ r u n d a feda-yı c a n ederek [Çanakka le ve İst iklâl H a r b i n d e ] şehid o l a n a s k e r kardeş ler imiz in r u h l a ­rını şâd eyle ! Vatan ımıza k e m gözle b a k a n düşmanlar ımız ı p e r i ş a n e y l e ! T o p r a k l a r ı m ı z a b o l b e r e k e t i h s a n e y l e ! M e m l e k e t i n ve m i l l e t i n r e f a h ı n a ça l ı şan b ü y ü k l e r i m i z i u m û r l a r m d a m u v a f f a k b i ' l - h a y r eyle! A m i n .

[İşte az iz kardeş l e r im! A t a t ü r k ' ü n dediği g i b i m ü ' m i n l e r İ s l â m

D i n i n i , Kur 'an- ı Kerîm' in tercüme y o l u y l a okunmasın ı öğrenmelidir ler .

H a l k huşû iç inde c a m i d e n ç ıkarken, " [ A l l a h razı o l s u n , T a n r ı n ı n

e m i r l e r i n i n m a h i y e t i n i öğrendik. G a z i P a ş a y a minnettar ız . ] A l l a h , G a z i

Paşamıza tükenmez ömürler i h s a n ey l e s in ve [Büyük D â h i y i ] b u m i l l e t i n

baş ından e k s i k e t m e s i n ! " d iye d u l a r ediyorlardı . ]

[Akşam saat 7'de D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a Ata türk taraf ından k a ­b u l e d i l d i m . G ü n d ü z k ü Türkçe K u r ' a n o k u m a m e v z û u n a t e m a s ederek v a z i y e t i a n l a t m a m ı e m i r b u y u r d u l a r . Baş tan s o n u n a k a d a r an lat t ım. Çok m e m n u n ve mütehass is o l d u l a r . B e n i yemeğe al ıkoydular.

Y e m e k t e de b u m e v z û üzer inde k o n u ş u r k e n Y e r e b a t a n C a m i i ' n i n k ü ç ü k o luşuna işaret e t t i m . H a l k t a n p e k çoğunun a y a k t a ka ld ığ ım söy­l e d i m . B u n u n ü z e r i n e ö n ü m ü z d e k i C u m a g ü n ü de S u l t a n a h m e t C a m i i n d e t e k r a r e d i l m e s i n i e m r e t t i k t e n sonra s o r d u l a r :

— Hâfız Bey ! B u işi başarabi leceğinize e m i n o lduğunuz arkadaş la ­rınız k i m l e r d i r ?

212 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

D e r h a l b i r l i s t e t a n z i m ed ip Atatürk 'e t a k d i m e y l e d i m . B u l i s t e d e

Beş iktaş l ı R ıza , S ü l e y m a n i y e Müezz inbaş ı s ı K e m a l , S a d e t t i n K a y n a k ,

S u l t a n s e l i m l i Rıza , F a h r i , M u a l l i m N u r i , Z e k i , B u r h a n b e y l e r i n i s i m l e r i

yazılı i d i .

A ta türk l i s t e y i o k u d u k t a n s o n r a , "Yarın b u arkadaşlar ınız la b e r a ­

ber g e l i n ! " d e d i . ] 1

C e m i l S a i d B e y ' i n [yaldızlı ve kırmızı r e n k t e kapl ı ] Kur 'an- ı K e r i m tercümes in i A t a t ü r k b a n a h e d i y e etmişti ve k i tabın i l k sayfas ında y e n i h a r f l e r l e y a z m ı ş o l d u ğ u şu i b a r e l e r vard ı r : Hafız Yaşar Bey'e, Eski

Hâtıra, 23-24 11932, Gazi Mustafa Kemal imzalar ı m e v c u t t u r . B u m u ­k a d d e s hât ırayı k ü t ü p h a n e m d e i f t i h a r l a e n b ü y ü k m i r a s o l a r a k s a k l a ­maktay ım. ]

[ B u K u r ' a n - ı K e r i m t e r c ü m e s i n e ne z a m a n e l i m i u z a t s a m , Atatürk 'ün d i n d e y a p m a k istediği inkılâbı v e b u uğurdaki sonsuz g a y r e ­t i n i hat ı r lamaktan k e n d i m i m e n e d e m e m . ]

K a y n a k : Hâfız Yaşar Okur , Atatürkle Onbeş Yıl/Dinî Hâtıralar, sh. 34-35, İstanbul, 1962; Atatürk'ten Bilinmeyen Hâtıralar 1: Kur'an-ı Kerim'in Tercümesi, Yerebatan Camisinde Tören, Türkçe Ezan, Mehmetçiğin Mezarında Mevlût, "Bütün Hafta" , sy. 1, sh. 9-10, 22 N i s a n 1949; Yaşanmış Olaylarla Atatürk ve Müzik: Riyâset-i Cumhur İnce Saz Hey'eti Şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okurun Anıları (1924-1938), Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz, sh. 120, Ankara , 1993

1 Yaşar Okur , b i r yerde hâfızlarm "Ramazan'ın ik inc i günü" (10 Ocak 1932) Sa­ray'a davet ed i ld ik ler in i yazarken (1993), başka b i r yerde 22 Ocak 1932 t a r i h i n i vermektedir (1949). Doğrusu, bu davetin 22 Ocak 1932 Sah akşamı kararlaştırıl­dığıdır.

V I I

F A T İ H C A M İ İ N D E T Ü R K Ç E K U R ' A N

H â f ı z S a d e t t i n K a y n a k

Sıra Türkçe Kur'an t e c rübe ler ine ge lmişt i . A t a t ü r k ' ü n a r z u s u ; K u r ' a n ' m Türkçes in in de aslı g i b i m a k a m ve l a h n i l e o k u n m a s ı m e r k e ­z i n d e i d i . F a k a t b u b i r t ü r l ü o l m u y o r d u . Ç ü n k ü t e r c ü m e n e s i r d i . B u n u n l a b e r a b e r , i y i b i r n e s i r de değildi . K u r ' a n ' m edâya g e l m e s i , l a h n i l e o k u n m a y a uyması A r a p d i l i n i n medler, gunneler, idgamlar ve b u n l a r a benzer h u s u s i y e t l e r i o l u ş u n d a n başka , b i r de K u r ' a n ' m k e n d i s i n e has o l a n nefes a l m a için s e c a v e n t l e r i , seci ve k a f i y e y e benzeyen, f a k a t seci ve k a f i y e o l m a y a n ; şiire benzeyen, f a k a t şiir o l m a y a n ; nesre benzeyen , f a k a t n e s i r o l m a y a n , sözün kısası herşeyiyle , h e r h a l i y l e m e t n i g i b i o k u n m a s ı ­n ın da b i r m u c i z e o luşundan i l e r i g e l i y o r d u . Türkçe tercümes inde b u v a ­sıfların hiçbiri y o k t u ve b i r türlü o l m u y o r d u , o lamıyordu.

T ü r k ç e , ' h i t a b e t d i l i ' o l a r a k çok k u v v e t l i i d i . B u n u n l a b e r a b e r Türkçe 'de m a k a m l a b i r n e s r i o k u m a k çok aca ip birşey o l u y o r d u . Daha

ilk başlanışında ben bu işin iyi bir sona eremeyeceğini anlamıştım. H a t t a K a d i r Gecesi A y a s o f y a C a m i i n d e , y a n i s a r a y dışarıs ında yapı lan i l k tec­rübeden d a h i arkadaş lar ın n a ğ m e ve l a h n i l e o k u m a l a r ı n a karş ı , b e n M ü z z e m m i l Sûresi 'ni ' h i t a b e t tarz ında ' o k u m u ş t u m . B u n u r a d y o i l e c i ­h a n da d i n l e d i . A t a t ü r k o gece S a r a y ' d a d i n l e y e r e k fevkalâde m a h z û z o lmuştu. Y a v e r Celâl B e y ' i n anlatışına göre, b e n b u s u r e t l e o k u r k e n o de-faa t l e " B r a v o S a d e t t i n ! ' d iye bağırmıştır .

214 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi j.

E r t e s i s e n e 1 A t a t ü r k A n k a r a ' d a n İ s tanbu l ' a b i r R a m a z a n i ç in gelmişt i . B u sene c a m i l e r d e h a l k a Türkçe K u r ' a n o k u m a tecrübe ler in i yaptırdı . B u işte çal ışacak o l a n arkadaş lara b i r e r v e s i k a v e r d i r i l d i . B e n F a t i h C a m i i n d e o k u m a y a m e m u r ed i lmiş t im ve h i t a b e t ta rz ında o k u ­y o r d u m . B i rgün F a t i h C a m i i ' n d e 2 Kur 'an ' ı A r a p ç a o k u y u p b i t i r d i k t e n sonra cemaate h i t a b e n , "Dinlediğiniz sûrenin şimdi Türkçesini de o k u y a ­c a ğ ı m " d e d i m ve Fât ı r S û r e s i n i n t e r c ü m e s i n i o k u m a y a b a ş l a d ı m . C e m a a t b u okuyuştan çok mütehass ıs ve m e m n u n o l d u l a r .

" A m a n Hâfız E f e n d i , b i r a z d a h a o k u ! " d i y e r e k b u h i t a b e t tarz ında o k u y u ş u n çok y e r i n d e ve muvaf ık o lduğunu söyledi ler ve " A l l a h razı o l ­s u n ! N e güzel o l d u , d i n i m i z i anladık, A l l a h ne b u y u r m u ş öğrendik! " d e d i ­l e r .

K a y n a k : Sadettin Kaynak, Hâtıralar, Osman Erg in , "Türkiye M a a r i f T a r i h i " içerisinde, V/1633-1634, İstanbul, 1943

1 Sadettin Kaynak, bu t a b i r i (ertesi sene), 3 Şubat 1932'deki Ayasofya ih t i fa l i y l e i l g i l i hâtıralarını nak le t t ik ten sonra kullanmaktadır k i bu doğru değildir. Çünkü bu hâdise 1933 Ramazanında değil, b i l a k i s aynı yılın (1932 yılının) Ramazanında vukû bulmuştur. 2 Hâfız Sadettin Kaynak, F a t i h C a m i i n d e k i bu Türkçe Kur'an okuma deneme­s in i Ramazanın 21 . günü (29 Ocak 1932 Cuma) yapmıştır ( "Vakit ' , 30 Ocak 1932). Gazeteler, Ramazanın 23. günü (31 Ocak 1932 Pazar) saat 14.00'de yine Fat ih Camii 'nde Türkçe K u r ' a n okuyacağını duyurmuşlarsa da kendis inin hasta­lanması sebebiyle bu mümkün olamamış, bunun üzerine ha lk , b ir süre bekledik­ten sonra dağılıvermiştir. ("Vakit" , 31 Ocak 1932; "Cumhuriyet" , 1 Şubat 1932)

V I I I

B E Y A Z I T C A M İ İ N D E T Ü R K Ç E K U R ' A N

Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n

Atatürk 'ün d e v r i m ufukları gün geçt ikçe açı l ıyor ve geniş l iyordu . B i r m i l l e t i n e n görünür vasf ını , en açık k a r a k t e r i n i , şüphe y o k k i o n u n d i l i gösterir . Atatürk 'ün b u işi y a p m a k t a o lduğu d e v r i m l e r i n b e l k i e n b a ­şında ge lecekt i : Türkçe adını taşıyan dile Türklük damgasını vurmak!

B u n a n e r e d e n başlamal ı id i ? T a r i h t e ve h e r z a m a n b i r m i l l e t i n d i ­l i n i n şu parça lara bö lündüğ ü görülmektedir : D i n d i l i , d ev l e t d i l i , edeb i ­y a t d i l i , h a l k d i l i .

B u parça lar ın i ç inde r u h l a r a kök s a l a n , duygular ı d a h a k ö k t e n k a v r a y a n , şüphesiz ' d i n d i l i ' i d i . A ta türk işte b u D i l D e v r i m i n e b u r a d a n baş lamayı başarı bak ımından u y g u n bu lmuş o lacak k i g ü n ü n b i r i n d e b u cephey i k u r d u . S a r a y ' d a b u l u n d u ğ u m u z gece ler in b i r i n d e , o n u n "Pek y a ­k ında y e p y e n i b i r d i l e kavuşacaks ın ız ! " sözü ku lak lar ımda ç ın lamakta ­dır.

1 9 3 1 R a m a z a n ı n ı n 1 onbeş inden i t i b a r e n s a r a y a çağr ı lmaya b a ş ­ladık . B u işte ça l ı şacak hâf ız lar şunlardı : 1) Beş iktaş l ı Hâf ız Rıza , 2 ) Sü leymaniye müezz in i Hâfız K e m a l , 3) Hâfız S a d e t t i n , 4) Hâfız B u r h a n , 5) Hâf ı z F a h r i , 6) Hâf ı z N u r i , 7) Hâf ı z Y a ş a r , 8) Hâf ı z Z e k i , 9) S u l t a n s e l i m l i Hâfız Rıza.

İşte b u hâfızlar R a m a z a n ı n s o n u n a k a d a r Atatürk 'ün bo l b o l i l t i f a ­t ına m a z h a r o l d u l a r .

Doğrusu "1932 Ramazanı" olacaktır.

216 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

A ta türk b ize , " İnk i lâb lar ımm son m e r h a l e s i n i siz yapacaks ın ız hâ-fız b e y l e r ! " d iye i l t i f a t l a r d a b u l u n u r d u ve " S i z i S u l t a n C a m i l e r i n e h a t i b yapacağ ım, size s ırmalı k a f t a n l a r g iyd ireceğ im" g i b i v a a d l e r l e b i z l e r i de sevindir iyor lardı . Y i n e Ata türk b u inki lâb ça l ı şmalar ından b a h i s b u y u ­r u r k e n , "Başka hâfızlar v a r k i tecvitçidirler, onları b u işe kar ış t ı rmak i s ­t e m e m , b a n a s i z i n g i b i m ü n e v v e r hâf ız lar lâz ımdır " d e r l e r d i ve b u söz ­l e r l e de Hafız İdris ' le Eyüp H a t i b i Hâfız N u r i g i b i l e r i n i k a s t e d e r l e r d i . 1

B u iş için i l k çağırı ldığımız gece Atatürk 'e mülâki o lmadık . M a a r i f V e k i l i Reş i t G a l i p Bey ' l e Saray ' ın a l t s a l o n u n d a görüştük . Reş i t G a l i p B e y m e s e l e y i b ize şu y o l d a açtı:

C a m i l e r d e Türkçe K u r ' a n okuyacaksınız . İşte size b i r e r t a n e K u r ' a n v e r i y o r u z . E v e t b u tercüme b e l k i i y i değildir . Ç ü n k ü A r a p ç a ' d a n Frans ı z ca ' ya ve o n d a n da T ü r k ç e ' y e t e r c ü m e edi lmişt ir . 2 B u n u n l a b e r a b e r A n k a r a ' d a d a h a i y i b i r K u r ' a n tercümesi yapt ı r ı lmaktadır . 3

Tebl iğ o l u n a n Atatürk 'ün b u e m r i üzer ine h a n g i hâf ızm, nerede ve s a a t kaç ta okuyacağ ın ı karar laş t ı rd ık . Reş i t G a l i p bun lar ı n o t e t t i . H a n g i sûre lerden h a n g i âyetleri okuyacağ ımız ı da b iz k e n d i a ramızda seçecektik. A y n ı sûrenin birkaç hâfız taraf ından o k u n m a [ m a ] s m ı t e m i n için, h e r hâfız b i r aşır seçti ayrıldık.

E r t e s i gün ç ıkan gazete ler , o g ü n Türkçe Kur'an o k u y a c a k hâf ız la-r m adlarını , okuyacaklar ı c a m i l e r i ve o k u m a s a a t l e r i n i i r i h a r f l e r l e y a z ­dı lar . B e n i k i n d i n a m a z ı n d a n s o n r a B e y a z ı t C a m i i n d e K ü t ü p h a n e

1 "Atatürk, Türkçe Kur'an okuma meselelerinde biz ler i saraya topladığı sırada, tecvid âşıkı olan hâfızlardan hoşlanmadığını söyleyerek etrafındakileri güldür-müştü". (A l i Rıza Sağman, Meşhur Hâfız Sâmi Merhum, sh. 53, İstanbul, 1947)

2 Kastedi len Cemil Said' in Türkçe çevirisine esas aldığı, M . K a s i m i r s k i ' n i n Le Koran adlı Fransızca çevirisidir. 3 Burada kastedilen, Mehmed A k i f Ersoy'un hazırladığı ve fakat bu gelişmeler üzerine Ankara 'ya göndermediği Türkçe çeviridir (bkz. M e t i n X I I ; krş. M e t i n IV)

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 217

K a p ı s ı n ı n önünde o k u y a c a k t ı m . 1 O g ü n c a m i y e vard ığ ımda h e r g ü n k ü ­n ü n b i r k a ç m i s l i k a l a b a l ı ğ ı n b e n i b e k l e m e k t e o l d u ğ u n u g ö r d ü m . Heyecanl ı i d i m . O âna dek y a p m a d ı ğ ı m b i r işi yapacakt ım, s ık ı l ıyordum. Zaten bu işin birşeye benzemeyeceğine ben de kani idim. T ü r k ç e m e n s û r b i r i b a r e y i m a k a m l a okuyacakt ım. Tuhaf birşey olacağını ben de kestiri­

yordum.

T ü r l ü tür lü sebep ler l e b u ka laba l ık husû le ge lmişt i . B i r tak ımı " K u r ' a n baka l ım n e l e r söy lüyor?" merakıy la k u b b e n i n altını d o l d u r m u ş ­lardı . B i r takımı d a "Türkçe K u r ' a n baka l ım nasıl o k u n a c a k ? " d i y e g e l ­miş lerdi . B i r tak ımı da " B a k a l ı m birşeye benzeyecek m i ? " şüphes iy l e orayı kaplamışlardı .

O g ü n o r a d a hususî b i r güzel l ikle de karşı laşt ım. B u kalabal ık ce­m a a t i n e n ö n ü n d e ve b e n i m o turacağ ım m i n d e r i n t a m karş ıs ında ü n l ü a r t i s t Şadi o t u r m a k t a i d i . Gazetede okuduğu havâdis üzer ine o r a d a y e r b u l m a k için, k i m b i l i r kaç saat önce gelmişti , o r a d a yerleşmişti .

Şadi i l e çok i y i ve s a m i m i g ö r ü ş ü r d ü k . D e r y a - d i l b i r a d a m d ı . Derv iş o l u r t e k k e y e g i d e r ve h a l k a y a g i r e r e k ve k i m s e n i n y a p m a y a m u k t e d i r o lamadığ ı coşkun z i k i r l e r y a p a r a k k a n - t e r i ç inde kal ırdı . So fu o l u r c a m i ye g ider , K u r ' a n d i n l e r d i . Ruhanî musik î aşkına düşer , k i l i s e ye g i r e r d i . A r t i s t o l u r , sahneye ç ıkar, aktör lük yapardı . Nası l söy leyey im, r u h b a k ı m ı n d a n tür lü tür lü b o y a y a boyanır , çeşit çeşit şekil ler göster ir t u h a f b i r zattı . B u tuhaf l ıklar ından b i r i s i de K u r ' a n ' m Türkçe okunmas ı h a k k ı n d a b e n i m l e d a h a ö n c e d e n yapt ığ ı m ü n a k a ş a l a r d ı r . İh t imal k i

1 Hâfız A l i Rıza Sağman, Ramazan'm 23. günü (31 Ocak 1932 Pazar) i k i n d i na­mazını müteakib Beyazıt Cami inde Zümer Sûresini önce Arapça, sonra Türkçe olarak okumuştur ("Cumhuriyet" , 1 Şubat 1932). Ancak ifade ettiği g ib i bu i l k Türkçe Kur'an okuma denemesi değildir. Çünkü kendis i , Beyazıt C a m i i n d e k i denemeden üç gün önce, Ramazan'm 20. günü (28 Ocak 1932 Perşembe) saat 14.30'da Çemberlitaş'ta Köprülü Camiinde Âlû İmrân Sûresi'ni segâh makamı­nda önce Arapça, sonra Türkçe okumuş ve bu esnada çekilmiş b i r resmi de gaze­telerde yayımlanmıştır. ("Vakit", 28-29 Ocak 1932)

218 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

H â ş i m N a h i d ' d e n müteess ir o lmuş, i h t i m a l k i Z i y a Göka lp ' in 1 b u h u s u s ­t a k i düşünceler inin t e s i r i altında kalmış o lacak k i h e r Türk 'ün Al lah ' ına k e n d i bi ldiği ve konuş tuğ u b i r d i l i l e ya lvarmas ın ı , iş in r u h u n a u y g u n b u l a r a k Kur 'an ' ın da Türkçe okunmasın ı yürekten i s t e y e n l e r d e n d i .

İşte o isteği b u g ü n yapı lacaktı . Niç in b u f ırsattan fayda lanmas ın? B u maksat ladır k i e r k e n d e n gelmiş , e n önce y e r bu lmuş , o turmuştu .

O ka laba l ı ğ ın gözü , d i k k a t i , h a t t a m e r a k ı ve i s t iğrab ı ö n ü n d e

Kur 'an' ın Türkçesini o k u d u m . O k u m a b i t i p h e r k e s dağılacağı s ırada Şadi

eği lerek ku lağ ıma kısaca, "Ben dâvamdan vazgeçtim" d e d i ve ayrıldı.

K a y n a k : A l i Rıza Sağman, Hâtıralar, Osman Erg in , "Türkiye M a a r i f T a r i h i " içerisinde, V/1629-1631, İstanbul, 1943

1 Hâşim Nâhid ile Ziya Gökalp'in Türkçe Kur'an konusundaki f i k i r l e r i n e i l k bölümde yer verilmişti. [Bkz. Böl. I : "1932 Ramazanı ve Türkçe Kur 'an" ]

I X

D O L M A B A H Ç E ' D E T Ü R K Ç E T E K B İ R (1)

H a s a n C e m i l Ç a m b e l

Falih Rıfkı Atay'a

D ü n k ü U l u s ' t a k i yaz ın ız ı o k u d u m . Ded iğ in i z d o ğ r u d u r . Ç ü n k ü canlı şahitleri hâ lâ b u g ü n aramızda y a ş a m a k t a o l a n e n y a k ı n t a r i h i m i ­z i n henüz unutu lmamış b i r sayfasının sâdık i f a d e s i d i r .

E v e t ! Ezan ' ı ve T e k b i r ' i Türkçe leş t i ren , b a ş k a hiç k i m s e deği l , A ta türk 'ün k e n d i s i d i r . O b u n u T ü r k t a r i h ve d i l inki lâplar ıy la giriştiği d e r i n e m e l l i ve y ü k s e k h e d e f l i Türkçeleşme ve Kültürleşme h a r e k e t i n i n millî b i r z a r u r e t i saydığı iç in, Hâfız S a d e t t i n , Hâfız K e m a l , Hâfız Yaşar , Hâfız B u r h a n e t t i n ve arkadaşları g i b i İstanbul 'un e n güzîde y e d i s a n a t ­kâr ından fayda lanmayı d ü ş ü n m ü ş ve D r . Reşit G a l i p ' i b u işe m e m u r e t ­mişt i . Reş i t G a l i p İ s tanbul 'dan ayr ı ld ıktan s o n r a , aynı v a z i f e y i b a n a v e r d i . 1

H a f t a n ı n m u t a d b i r g ü n ü n d e b u s a n a t k â r l a r D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a Türk Tarih Kurumunun küçük odas ında gene t op land ı la r . 2

B u r a d a t e k b i r i k o r o h a l i n d e h e p b i r ağızdan Türkçe okumayı b i rkaç k e r e

1 Reşit Galip, 28 Ocak 1932 gecesi Atatürk'le tartıştıktan sonra, 29 Ocak 1932 sabahı erkenden Ankara 'ya hareket edince, Hasan Cemil Çambel, Tekbirin Türkçeleştirilmesi amacıyla, aynı günün akşamı hâfızlarla yapılan toplantıya r i ­yaset etmiştir.

2 B u k u r u m u n adı o zaman Türk Tarih Tedkik Cemiyeti i d i . 12 Nisan 1931'de k u r u l a n bu Cemiyet, 1935'te Türk Tarih Kurumu adını almıştır. (Bkz. F a h r i Çöker, Türk Tarih Kurumu: Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, Ankara , 1983; Uluğ İğdemir, Cumhuriyetin 50. Yılında Türk Tarih Kurumu, Ankara , 1973)

220 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

tecrübe e t t i k t e n s o n r a , k e n d i l e r i n i husus î d a i r e y e , A t a t ü r k ' ü n n e z d i n e gö türdüm. F a k a t y o l d a m u â y e d e s a l o n u n d a n geçerken, Türkçe Tekbirin,

b u m u h t e ş e m k u b b e alt ında nasıl b i r t e s i r yapacağ ın ı d e n e m e k ak l ıma g e l d i . O s a a t l e r d e , m u â y e d e s a l o n u n d a , g e l i p geçenler in y o l u n u aydın ­l a t m a k iç in ya ln ız b i rkaç a m p u l yanard ı ve h e y b e t l i b i r boş luk vard ı . T e k b i r i b i r k e r e d a h a h e p b i r ağ ızdan okumalar ın ı r i c a e t t i m . T e s i r h a r i -kulâde i d i .

Önce b e n g i r d i m . A t a t ü r k so f rada i d i . Y a n m a yak laşarak , yalnız k e n d i s i n i n işitebileceği yavaş b i r sesle, m u â y e d e s a l o n u h ikâyes in i a n ­latt ım ve 'dışarıda b e k l i y o r l a r ' d e d i m . K e n d i l e r i n i sofrasına aldı ve i l t i f a t e t t i . B i r saat k a d a r geçt ikten sonra , " B u arkadaş lara sarayı gös tere l im" d e d i , ayağa kalktı . M u â y e d e s a l o n u n a doğru yürüyordu.

Sa lona g i r i n c e , hiç beklemediğ imiz b i r sürprizle karşı laştık. B ü t ü n a v i z e l e r y a n m ı ş , b ü y ü k s a l o n e n iht işamlı manzaras ın ı a lmış ve o r t a y a m ü k e l l e f b i r s o f ra k u r u l m u ş t u . B u r a d a A t a t ü r k ' ü n e m r i y l e , e n güze l Türk ses ler i , en güzel Türk m e l o d i s i n i , en güzel Türk d i l i y l e o k u d u l a r .

B u küçük , f a k a t mânâsı büyük, tarihî hâdiseden sonra ge len Kadir

Gecesinde,1 aynı sanatkâr hâfızlar A y a s o f y a C a m i i n d e v a z i f e l e n d i r i l d i ­

l e r . A t a t ü r k b a n a , "Sen g i t b u l u n , gördükler ini b a n a anlat ırs ın!" e m r i n i

v e r d i .

B ü y ü k m a b e d , b u m u k a d d e s g e c e n i n r u h a n i y e t i iç inde b i r mahşer i andır ıyordu. E n sanatkâr hâfızların iştirakiyle e n ulvî m e r t e b e s i n i b u l a n T e r a v i h n a m a z ı n d a n sonra , Türkçe Tekbir, b u ilahî h a v a iç inde, m ü e z z i n m a h f e l i n d e n yükseldi ve m a b e d i n huşû v e r i c i k u b b e s i n d e daîgalana d a l -g a l a n a , b i n b i r a k i s l e r u h l a r a nüfuz e t t i . Türk halkı, Al lah ' ın ses in i k e n d i d i l i y l e d u y m a k t a n gaşyolmuştu.

K a y n a k : Hasan Cemil Çambel, Türkçe Ezan ve Tekbir'e Dair, "Ulus" , sh. 2, 9 Şubat 1949; krş. aynı yazar, Makaleler-Hâtıralar, sh. 36-37, Ankara , 1964

3 Şubat 1932 Çarşamba gününün akşamında.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 2 2 1

F a l i h Rıfkı Atay , — H a s a n Cemi l ' in atıf yaptığı m a k a l e n i n i l g i l i kısmında— H i k m e t Bayur 'a cevaben şöyle demektedir:

"Lâik geçinen b i r devlet Ezanın Arapça veya Türkçe okunmasına karışmazmış. Zâti Atatürk'ün de bu k a n u n l a b i r i lg is i yokmuş. B u k a n u n kaldırılmalı imiş... Türkçe Ezan b i r din değil, b i r kültür işi­dir . Atatürk ve onunla b ir düşünen inkilâpçılar, millîleşme ve garp­

lılaşma hareket inin i l k muvaffak olma şartını, dilde ve kafada Türk m i l l e t i n i Arap kültüründen uzaklaştırmada aramışlardır. Lâtin ya­zısını a lmak, d i l i millîleştirmek ne ise-, Ezani Türkçeleştirmek de odur. Lâik devlet dine karışmaz, doğrudur. Fakat inkilâb, camiler i kapatmamıştır. Kürsülerde hutbe, minarelerde ezan okumayı ve milyonlarca Türk'ün t a m b i r vicdan serbestliği i le camilerde top­lanmasını yasak etmemiştir. Atatürk'ün Ezan ve T e k b i r l e i l g i l en ­mesi, sadece kültür bakımındandır. Kendi devrinde Ezan'ın Arapça

yerine Türkçe okunuşu ile Atatürk'ün ilgilenmediğini söylemek, b i ­zim gibi onbeş yıl onun yanında bulunmuş olanları değil, o zamanı hiç bi lmeyen vatandaşları bile kandıramaz. Benim, gazetenin baş­yazısında egemenlik yerine hâkimiyet kel imesini kullanmaklığımla hem de nasıl i lgilenen Atatürk'ün minarelerde Ezan'ın Arapça veya Türkçe okunuşu i le ilgilenmediği gibi b i r i h t i m a l akıldan geçmez. Kaldı k i ben Ezan'ın ve T e k b i r ' i n Türkçe'ye çevrilmesinde Atatürk'ün bizzat çalıştığını ve b i r hay l i değişiklikler yapıldığını b i l i r i m . H a t t a Türkçe zevki bakımından bu değişikliklerin bazıla­rını sevmemiş ve i t i raz etmiştik. Bay H i k m e t Bayur 'a haber vere­y i m k i Atatürk sağ kalsaydı, çoktan Kur'an da Türkçe okunacaktı. B u işi, önceleri b i r m e t i n meselesi, sonra da d i l çalışmalarının b i t ­memiş olması geciktirmiştir. T a r i h i doğru öğrenmek isteyenler için h a k i k a t budur!" (Ulus, 8 Şubat 1949)

X

D O L M A B A H Ç E D E T Ü R K Ç E T E K B İ R (2)

Hâfız Y a ş a r O k u r

1932 'de R a m a z a n ' ı n i k i n c i g ü n ü y d ü . A t a t ü r k ' l e A n k a r a ' d a n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a g e l d i k . 1 B e n i huzur lar ına çağırdılar, ' T a ş a r B e y " d e d i l e r ; " İ s tanbul 'un m ü m t a z hâ f ı z larmın [ i s i m l e r i n i n ve a d r e s l e r i n i n ] b i r l i s t e s i n i i s t i y o r u m . A m a b u n l a r m u s i k î y e de âşinâ olmalıdırlar."

L i s t e y i h e m e n haz ı r lad ım. B u l i s t e d e şu i s i m l e r vard ı : (1) Hâf ız S a d e t t i n K a y n a k , (2) S u l t a n S e l i m l i Rıza , (3) Beşiktaşl ı Hâfız Rıza , (4) S ü l e y m a n i y e C a m i i B a ş m ü e z z i n i K e m a l , (5) B e y l e r b e y i l i F a h r i , (6) Dar 'ut -Tâ l im- i M u s i k î [ C e m i y e t i ] â z â s m d a n B ü y ü k Z e k i , (7) M u a l l i m N u r i ve (8) Hâfız B u r h a n Beyler . . .

İ s tanbul 'un b u b e l l i başlı hâfızları e r t e s i a k ş a m S a r a y ' a g e l d i l e r . K e n d i l e r i n i B o l u M e b û s u [ H a s a n ] C e m i l B e y karşı ladı ve doğruca M a a r i f V e k i l i D r . Reş i t G a l i p B e y ' e 2 götürdü. O a n a k a d a r bun lar ın niç in çağ ­rı lmış o lduğunu b e n de b i l m i y o r d u m . O gün anladık k i tercüme ettirilmiş

1 M u s t a f a K e m a l , Ramazan'ın i k i n c i günü (10 Ocak 1932 Pazar) henüz Ankara'dadır. Ramazan'ın üçüncü günü (11 Ocak 1932 Pazartesi) t r en le Ankara 'dan İstanbul'a hareket etmiş, Ramazanın dördüncü günü (12 Ocak 1932 Salı) saat 10.30'da İstanbul Haydarpaşa İstasyonu'na gelip Söğütlü Yatıyla Dolmabahçe Sarayına geçmiştir. Metinde bu tür tar ih lendirme hataları çok fazla olduğu gibi , farklı meclislerde cereyan etmiş hâdiseler de b i rb i r ine karıştırılmış­tır, (bkz. M e t i n V I ) 2 Dr . Reşit Gal ip , bu t a r i h t e henüz Maarif Vekili değildir. Kendis i 19 Eylül 1932'de bu göreve atanmış ve 13 Ağustos 1933 tar ih ine kadar bu görevde kalmış­tır.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 223

o l a n Bayram Tekbiri k e n d i l e r i n e meşkett ir i lecektir . Hâfız lar , ik işer i k i ­şer o l d u l a r ve şu m e t i n ü z e r i n d e n m e ş k e baş ladı lar : Allah büyüktür!

Allah büyüktür!

S u l t a n s e l i m l i Hâf ız R ıza E f e n d i , b u t e r c ü m e y e i t i r a z e t t i . B o l u

M e b û s u [ H a s a n ] C e m i l Bey'e dönerek, " E f e n d i m " d e d i ; "Türk 'ün Tanrısı

vardır . B u , Tanrı şeklinde o k u n u r s a d a h a muvaf ık o l u r k a n a a t i n d e y i m . "

Rıza E f e n d i ' n i n b u t e k l i f i n i C e m i l B e y i l g i çekici bu lmuş o lmal ı k i a r z e t m e k üzere h e m e n Atatürk 'ün h u z u r u n a g i r d i . D ö n d ü ğ ü z a m a n h e ­p i m i z i G a z i n i n y a n m a gö türdü . A t a t ü r k tekbir tercümesinin sadeleşti­

rilmesi h u s u s u n d a gös ter i l en a r z u ü z e r i n e , " P e k i a r k a d a ş l a r " d e d i ; " T e k b i r i n tercümesini o k u y u n u z bakal ım!"

O k u n d u : Tanrı uludur! Tanrı uludur! Tanrı'dan başka Tanrı yok­

tur! Tanrı uludur! Tanrı uludur! Hamd O'na mahsustur!

Atatürk b u tercüme şeklini çok beğendi . O gece geç v a k i t l e r e k a d a r huzur lar ında kal ındı , hep b u k o n u üzer inde s a a t l e r süren irşad e d i c i d i ­r e k t i f l e r d e b u l u n d u l a r ve hâfızlara e r t e s i akşam y i n e g e l m e l e r i n i e m r e t ­t i l e r .

[Atatürk Türkçe Kur'an'm nasıl karşı lanacağı hakk ında halkı de­n i y o r d u ve b u d e n e m e s i n d e de m u h a k k a k m ü s b e t n e t i c e a l ıyordu . O gece 1 geç v a k t e k a d a r hep Kur 'an- ı K e r i m i n Türkçe tercümes in in c a m i ­l e r d e okunmas ı m e v z û u n d a konuşuldu. D o k u z hâfız arkadaş , d o k u z g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a t o p l a n a r a k h e p b u iş lerle m e ş g u l o l u n d u , b a y ­r a m n a m a z l a n n d a k i t e k b i r l e r i n de Türkçe tercümesi t e s b i t o l u n d u .

1 Hâfız Yaşar O k u r —1949'da kaleme aldığı hâtıralarında— "o gece" tab i r iy le Sultanahmet Camii 'nde i h t i f a l i n yapıldığı geceyi kastetmekte ve fakat bu i h t i f a ­l i n , R a m a z a n i n i l k haftasına [dolayısıyla 15 Ocak 1932 tar ih ine ] tesadüf eden Cuma günü düzenlendiğini söylemektedir. Oysa bu i h t i f a l R a m a z a n i n üçüncü haftasında (Ramazanin 21 . gününde) düzenlenmiştir ve dolayısıyla bu t a r i h , 29 Ocak 1932 Cuma gününün gecesine tesadüf etmektedir.

224 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

A t a t ü r k Türkçe Ezan, Türkçe Kur'an, Türkçe Hutbe ve Türkçe

Tekbir i l e ' d i n d e ink i lâb ' y a p m a k i s t i y o r d u . B u inki lâb ı i l e m u k a d d e s mihrab ı c e h l i n e l i n d e n alıp e h l i n e v e r m e y i de sağ lamış o lacaktı ş ü p h e ­s i z . 1 Z a t e n m ü t e a d d i t k o n u ş m a l a r ı n d a b u n o k t a y a t e m a s eder , p e k ç o k c a h i l l e r i n i lmî k i s v e l e r e bürünerek K u r ' a n ! yanl ış okuduklar ın ı , e t r a f l a ­r ına t o p l a n a n l a r a d a yanl ış t e l k i n l e r d e bu lunduklar ın ı söyler , h a l b u k i T ü r k ç e i l e b ü t ü n b u yanl ış ve zararl ı h a r e k e t l e r i n önüne geç i lebi leceği müta laas ında b u l u n u r d u . C a m i l e r i ıs lah e t m e k , i m a m , h a t i b ve müezz in ­l e r i n maaş lar ın ın artt ır ı lmasını t e m i n e t m e k , A t a t ü r k ' ü n d i n inkı lâb ı ­n d a ele a l m a k istediği mevzû la ıd ı . ]

E r t e s i a k ş a m aynı zevâtla Atatürk 'ün h u z u r u n d a toplandık . G a z i , C e m i l S a i d B e y i n Kur 'an- ı K e r i m t e r cümes in i g e t i r t t i . A y a ğ a ka lk ıp [k ı rmız ı b i r kese i ç i n d e d u r a n ] K u r ' a n - ı K e r i m i e l l e r i n e a ld ı lar . C e k e t i n i n önlerini i l i k l e d i l e r . Fatiha. Sûresinin t ercümes in i aç ıp ' h a l k a h i t a b ed iyormuş g i b i ' o k u d u l a r . [Hâfızlara da ayrı ayrı o k u t t u . ] B u d a v ­ranışlarıyla o n l a r a ' h a l k a h i t a b sanatını ' öğretmiş oluyorlardı .

K a y n a k : Hâfız Yaşar Okur , Atatürkle Onbeş Yıl IDini Hâtıralar, sh. 12-15, İstanbul, 1962; Atatürk'ten Bilinmeyen Hâtıralar 1: Kur'an-ı

Kerimin Tercümesi, Yerchatan Camisinde Tören, Türkçe Ezan,

Mehmetçiğin Mezarında Mevlût, "Bütün Hafta" , sy. 1, sh. 9-10, 22 N i s a n 1949; Atatürk ve Bayram Tekbiri: Dinde ilk Kemalizm

Reformunun Başlaması, "Dinde Reform: Kemal izm", sy. 28, sh. 7-8, M a r t 1960; Yaşanmış Olaylarla Atatürk ve Müzik: Riyâset-i

Cumhur ince Saz Hey'eti Şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okurun Anıları

(1924-1938), Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz, sh. 109-110, Ankara , 1993

1 "Mukaddes mihrabı cehlin elinden alıp ehline vermek zamanı gelmiştir" sözü, Mustafa Kemal'e a i t t i r . Hâfız Yaşar, b u sözün söylenmesine neden olan hâdiseyi başka b i r vesileyle nakletmiştir. [Bkz. Sadi Borak, Atatürk ve Din, sh. 70-71, İstanbul, 1997; 1. bas. 1962]

X I

D O L M A B A H Ç E ' D E T Ü R K Ç E T E K B İ R (3)

H â f ı z A l i R ı z a S a ğ m a n

Saray ' ın a l t ındaki k ü ç ü k s a l o n d a Tekbir mese les i b a h i s m e v z u u o l d u . "Yaklaşmakta o l a n b a y r a m da c a m i l e r d e o k u n a c a k o l a n t e k b i r l e r i n Türkçeleştirilmesi i s t e n i l i y o r d u . H a l b u k i b u , hâf iz larm yapacaklar ı b i r iş değildi . B u n u yalnız A r a p ç a b i l e n h o c a l a r da y a p a m a z d ı . H e m A r a p ç a , h e m T ü r k ç e b i l e n , h e m de m û s i k î d e t a s a r r u f s a h i b i o l a n k i m s e l e r i n y a p m a s ı l âz ım g e l i r d i . B u v a z i y e t karş ıs ında g a y r e t i n day ıya d ü ş t ü ğ ü anlaşıldı.

B u derece acele e d i l m e s i n i n türlü sebebi o l a b i l i r : [a ] Yap ı lacak işte iyiliğin, kö tü lüğün y e r i o lmaması , y a n i birşey o l s u n da nasıl o l u r s a o l s u n f i k r i n i n h â k i m b u l u n m a s ı düşünces i b i r sebep olacağı g i b i , fb] y a k l a ş ­m a k t a o l a n 1 9 3 1 yı l ının b a y r a m ' m d a 1 b u işe baş lanmış o lması düşüncesi de i k i n c i b i r sebep o l a b i l i r .

H e r h a n g i b i r r e j i m y e n i k u r u l u r k e n nasıl k u r u l u r s a öyle g i d e r ve temelleşir . B u t e m e l i l k i n doğru o l a r a k k o n u l u r s a i y i o l u r d iye u y g u n o l ­d u ğ u n u s a n d ı ğ ı m b i r düşünce ka famın içini sardı . D o ğ r u y a aykır ı b i r usû lün konmas ı , yanl ış b i r i b a r e i l e işin asl ının, r u h u n u n ç ığ ır ından çı­kart ı lması i h t i m a l i — k i b u n u n böyle olacağı o r a d a g ö r ü l ü y o r d u — yüre ­ğ imi t i t r e t t i . B u g ü n c a m i l e r d e o k u n m a k t a o l a n Türkçe Tekbir, işte b u t i treyiş in e s e r i d i r . B u n u öğünerek söy lemek hakk ına mâl ik b u l u n m a k ­tay ım. Ş imdiye k a d a r karanl ık ka lmış o l a n b u mese le , b i z d e n s o n r a k i n e s i l l e r e k a l a c a k o l a n b u eser, birkaç satır i l e t e s b i t ed i lecek o l u r s a , o ge-

Doğrusu: "1932 yılının Bayramından dolayı..."

226 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

c e k i m ü c a h a d e ve m ü c a d e l e n i n mükâfat ın ı faz las ıy la a lmış o l d u ğ u m u

i t i r a f ve k a b u l ederek b u n u birkaç fıkra i l e i z a h edeceğim:

B u g ü n [1943 'de] c a m i l e r d e o k u n a n Türkçe Tekbir, s ırf b e n i m m ü -c a h e d e m i n meyvasıd ır . B u n u yalnız i d d i a değil , i s p a t da e d e r i m . E n b i ­r i n c i şahid im, o r a d a k i hâfız arkadaşlarımdır .

H a s a n C e m i l ' i n r e i s l i k ettiği b u m e c l i s t e k i 9 hâf ızdan 8 i b i r t a r a f o l d u l a r . Bunlar ın baş ında [Süleymaniye Başmüezz in i ] Hâfız K e m a l [öl. 1939 ] vard ı . Hâf ız K e m a l , "Allahu Ekber'i ' A l l a h b ü y ü k t ü r ' t a rz ında Türkçe 'ye çevire l im" d i y o r d u . B e n , ' A l l a h büyüktür ' t e r k i b i n i n h e m sıfa­t ına, h e m m e f h u m u n a i t i r a z ederek 'Tanrı u l u d u r ' d e n i l m e s i n i i l e r i sür ­d ü m . K e m a l , d â v â s ı m hakl ı gös termek için ' A l l a h büyüktür ' t e r k i b i n i n bizce mûnis o lduğunu, ağz ımız ın b u n a al ışkın b u l u n d u ğ u n u söy lüyordu. S a d e t t i n K a y n a k d a Hâfız K e m a l tarafını t u t u y o r d u . F a k a t o d a t e z i n i müdafaa edemedi .

Allah'a karşı Tanrı; ekber'e karşı ulu ve büyük k e l i m e l e r i üzer inde h a y l i m ü n a k a ş a o l d u . N e t i c e d e görü ldü k i ' A l l a h u ekber ' , ' A l l a h b ü y ü k ­tür ' , 'Tanrı u l u d u r ' cümleler inin üçü de hece sayıs ınca b i r d i . ' A l l a h u ek ­ber ' i b a r e s i n d e k i n a ğ m e y i Türkçe leş t i rd iğ imiz i b a r e y e a y n e n geç irdik . T e k b i r i n i b a r e s i b e n i m t e z i m e göre şöyle o l d u :

Tanrı uludur! Tanrı uludur! Tanrı 'dan başka Tanrı yoktur!

Tanrı uludur! Tanrı uludur! Hamd O'na mahsustur!

M ü z a k e r e b u sa fhaya ge l ince , H a s a n C e m i l şöyle b i r t e k l i f t e b u l u ­

n a r a k m ü n a k a ş a y a son v e r d i .

H e r i k i s i n i de Atatürk 'e o k u r u z , o n u n istediği ve beğendiğ i k a b u l e d i l i r .

H a s a n C e m i l ' i n reisl iğindeki konuşmalar b i tmiş , t e k b i r şöyle böyle Türkçe leş t i r i lmiş , n a ğ m e l e r y e r l i y e r i n e k o n m u ş ve ' A l l a h büyüktür ' , 'Tanrı u l u d u r ' iht i laf ının h a l l i de Ata türk 'ün y ü k s e k t a s v i b l e r i n e b ı ra ­k ı lmış t ı . Ş i m d i b u k o m i s y o n âzâs ı , S a r a y ' ı n ü s t k a t ı n d a b u l u n a n Ata türk 'ün h u z u r u n a ç ıkıyordu. Bil lûr parmakl ık l ı m e r d i v e n d e n ç ıkar-

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 227

k e n r e i s i m i z H a s a n C e m i l b ize , " D u r u n ! " ded i ; "şunlara b i r sürpriz y a p a ­

l ım!"

Atatürk ' le yanındaki ler b i z i m üst k a t a ç ıktığımızı görmemiş lerd i . O r a y a ç ıkar ç ı k m a z , r e i s i m i z i n t e k l i f i üzer ine , ' A l l a h b ü y ü k t ü r , A l l a h büyüktür ' d iye o m â r u f nağmeler i yüksek sesle ve hep b i r ağ ızdan bağı ­r a r a k y ü r ü m e y e baş ladık . H e n ü z Allah i n adı s a r a y k u b b e l e r i n i t i t r e t ­m e y e başladığ ı s ı rada, i l k a n d a Atatürk 'ün başı b i z d e n y a n a d ö n d ü ve p e k hoş lanarak ve gülerek y e r i n d e n kalktı , b ize doğru y ü r ü m e y e başladı . B i z de o k u y a o k u y a k e n d i l e r i n e yaklaşt ık . A ta türk p e k s e v i n i y o r , tatlı tatlı gülüyordu. T e k b i r bitmişti . H a s a n C e m i l söze başladı :

T e k b i r i Türkçe 'ye çevir irken hâfızlar aras ında i h t i l a f ç ıktı . K i m i 'Tanrı uludur o l s u n ' d i y o r , ' k i m i 'Allah büyüktür o l s u n ' d i y o r . İkis inden b i r i s i n i n kabulünü yüksek t a s v i p l e r i n i z e bı ­raktık. . . ded i .

R e i s i m i z münakaşay ı o lduğu g i b i söy lememiş , kısa kesmişt i . 'Tanrı

u l u d u r ' d i y e n , hafızların b i r k ısmı değil , b i r t e k i i d i . B e n o n u n böy le söy­

l e m e s i n i i s t e r d i m . F a k a t o s ırada sükûttan başka çare y o k t u .

Atatürk ' H e r i k i s i n i de d i n l e y e l i m ! ' b u y u r d u l a r . İ lkin ' A l l a h b ü y ü k ­tür ' d i y e baş ladık . K e m a l i l e arkadaş lar ı p e k i s t e k l i ve neşel i o k u y o r ­lardı . K e n d i l e r i n i n k i n i b e ğ e n d i r m e k için azamî g a y r e t sar fediyor lardı . A ta türk ise kaş lar ım çatarak d i k k a t kesi lmiş , a y a k t a d i n l i y o r d u .

T e k b i r b i t t i . H a k i k a t e n p e k p a r l a k okunmuştu . S a r a y çın çın ötü­y o r d u . A ta türk ' B i r d a h a ! ' b u y u r d u l a r . ' A l l a h büyüktür ' avâzeleri t e k r a r yükse ld i . B u n d a n s o n r a Atatürk , 'Ş imdi ötekini ! ' b u y u r d u l a r . Ş imdi be­n i m dediğ im okunacakt ı . O k u n d u . F a k a t arkadaşlar ın —bi lâ - i l t i zam d i ­y e c e ğ i m — neşes iz okuduklar ı s e z i l i y o r d u . A t a t ü r k b u n u n için de ' B i r daha ! ' b u y u r d u l a r . B i r k e r e d a h a o k u d u k .

B u sefer b e n de o n l a r a i n a t k u v v e t l i ve neşel i o k u d u m . O k u y u ş b i t t i . E n heyecanl ı b i r âna gelmişt ik . Yalnız hâfızlar değil , o r a d a k i l e r i n h e p s i d i k k a t kes i lmiş , k u l a k kesi lmiş , göz kesi lmişti . Atatürk 'ün ne d i y e ­ceğini , h a n g i s i n i beğeneceğ in i b i r a n e v v e l ö ğ r e n m e k ist iyorlardı . O, üç

228 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

değil , i k i k e l i m e i l e h e m b u sabırsızl ıklara, m e r a k l a r a son v e r d i , h e m de

t e k b i r ' i n m e t n i n i t e s b i t e t t i ve " E v v e l k i u n u t u l s u n ! " ded i .

B e n t i t r i y o r d u m . Ç ü n k ü böyle b i r işi , böyle b i r h u z u r d a başarmış ve i m t i h a n ı k a z a n m ı ş t ı m . A r k a d a ş l a r ı m s ü k û t a d a l d ı l a r . Y a l n ı z G a l a t a s a r a y L i s e s i m u a l l i m l e r i n d e n Hâf ız N u r i [Börekç i ] k u l a ğ ı m a , ' T e b r i k e d e r i m ' d iye fısıldadı.

Atatürk , k a z a n a n tarafı b i l m i y o r d u . Beşer iyet duygular ından sıy­r ı lmış o lamayız . B u şekli i d d i a e d e n i n k i m o lduğunu Ata türk 'ün de b i l ­m e s i n i i s t e r d i m . B u n u n l a be raber so f rada , y i n e b u mesele üzer inde k o ­n u ş m a l a r o l d u . Atatürk y e n i m e t n i n as l ından d a h a p a r l a k o lduğunu ve yakışt ığını söyledi . Hâfız K e m a l de şöyle g a r i p b i r müta laada b u l u n m a k ­t a n çek inmedi :

B i z m i n a r e d e ezan o k u r k e n Allah k e l i m e s i n d e n a ğ m e y a p a ­rız da. . .

Atatürk birşey söylemedi . B e n işi üzer ime a l a r a k d e d i m k i :

B u m u a z z a m inki lâb karş ıs ında böyle b i r n a ğ m e d i n l e n m e z

y a !

Y i n e A t a t ü r k ' ü n h u z u r u n d a b u m e s e l e g ö r ü ş ü l ü r k e n , b e n T e k b i r ' d e geçen hamal ve mahsûs k e l i m e l e r i hakkındaki görüş ve anlayı ­ş ımı d a k e n d i l e r i n e a r z e t t i m . Ahterî'yi g e t i r t t i . B u k e l i m e l e r e bakt ı . L ü g a t i n verd iğ i m â n â l a r da b u n u t u t m a m ı ş o l a c a k k i : " B i z ş imdi l ik Hamel O'na mahsûstu?' d i y e l i m de ist ikbâlin Türk 'ü d a h a i y i s i n i b u l s u n ! " b u y u r d u l a r .

B u iş de böyle n e t i c e l e n d i .

K a y n a k : A l i Rıza Sağman, Hâtıralar, Osman Erg in , "Türkiye M a a r i f T a r i h i " içerisinde, V/1621-1624, İstanbul, 1943; krş. M e t i n I V

X I I

M U S T A F A K E M A L v e T Ü R K Ç E K U R ' A N (1)

Hâfız S a d e t t i n K a y n a k

O gece 1 Saray ' ın m u â y e d e s a l o n u n d a b ü t ü n hâf ız lar t op land ık . Birçok d a v e t l i l e r de vardı ve b u n l a r Türkçe Kur'an o k u n m a s ı t e c rübe ­s i n d e b u l u n m a k üzere çağ ır ı lan k i m s e l e r d e n i b a r e t t i . Saz h e y e t i de vardı . Tecrübey i y a p a c a k hâfızlar: [1 ] Sü leymaniye müezz in i K e m â l , [2 ] Beşiktaşl ı Rıza, [3 ] S u l t a n s e l i m l i Rıza, [4 ] F a h r i , [5 ] B u r h a n , [6 ] Yaşar , [ 7 ] N u r i ve [ 8 ] B e n . Saz h e y e t i a ras ında , S e l a n i k l i k a n u n î M u s t a f a , Mısırl ı İbrah im, k e m â n î N o b a r vardı . M e c l i s t e i k i e r k e k l e b i r de kad ın b u l u n u y o r d u .

[Atatürk, i m t i h a n ve tecrübe y a p m a y a haz ır lanmış görünüyordu . E l i n d e C e m i l S a i d ' i n tercümesi , Türkçe Kıır'an-ı Kerim vardı . ]

T e c r ü b e l e r e b a ş l a d ı k . O s ı rada a y a ğ a k a l k a r a k o g ü n F a t i h

C a m i i n d e k i hâdisey i , ha lk ın h i t a b e t tarz ında o k u y u ş u m e m n u n i y e t l e

nası l karş ı ladıklar ını Atatürk 'e a r z e t t i m . C e v a b e n , "Öyle ise , o şeki lde

1 Ramazan'ın 24une tesadüf eden bu Pazartesi gecesi (1 Şubat 1932), B a l k a n Paktı delegasyonu onuruna saat 19.30'da Dolmabahçe Sarayında b i r ziyafet ve­rilmiş ve kend i l e r i için a l a t u r k a b i r konser t e r t i p edilmiştir. Musta fa Kemal Atatürk'ün de hazır bulunduğu bu gecenin konser heyeti , saz heyetinin ve 1 adın sanatçıların yanısıra, b i r grup hâfız tarafından teşkil edilmiştir. Saz Heyeti: Kemal N iyaz i (Kemençe), Nobar (Keman), Hakkı (Keman), Selahatt in (Tanbur) , İbrahim (Ud) , İhsan (Ney), Musta fa (Kanun) ; Hâfızlar: Hâfız Yaşar, Hâfız Burhan , Hâfız Sadettin, Hâfız Fahr i , Hâfız N u r i , Hâfız A l i Rıza, Hâfız Beşiktaşlı Rıza ve diğer sanatkârlar: Leman E k r e m , Seyhan Suzan, Muzaffer ve Sabiha hanımlar.

230 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

t e c r ü b e l e r y a p a l ı m " b u y u r d u l a r v e K u r ' a n t e r c ü m e s i n d e n F a t i h a

S û r e s i n i açıp [sol tarafında b u l u n a n Hâfız] Kemâl 'e uzattı lar.

K e m a l o k u d u . "Olmadı ve b e n okuyay ım" b u y u r d u l a r ve o k u d u l a r . [ H a k i k a t e n o k u d u a m m a , hâlâ g ö z ü m ü n önünded i r ; a s k e r e k u m a n d a eder, e m i r l e r v e r i r g i b i b i r a h e n k ve tavır la o k u d u . B u n u n d a fark ına vardı . ] S o n r a b u s û r e y i s ıra i l e o r a d a b u l u n a n l a r a o k u t t u l a r . F a k a t hiç b i r i s i n i n okumas ın ı beğenmedi ler . Ç ü n k ü Türkçe nası l h i t a b e d i l i r , b u ­n u n u s û l ü n ü ve i n c e l i k l e r i n i arkadaşlar i ç inde b i l e n ve Atatürk 'ün i s t e ­diği şekilde o k u m a y a m u k t e d i r o l a n k i m s e y o k t u .

Sıra b a n a g e l d i . B e n e n sonda ve Atatürk 'ün sol taraf ında o t u r u ­y o r d u m . O k u d u m .

"İşte böy le o k u y u n u z , böy le i s t i y o r u m " b u y u r d u l a r . T e k r a r b a n a dönerek , " S a n a b i r y e r gös terd im, orasını o k u ! " d e d i l e r . [Hiç u n u t m a m , Elham'ı, öteki lere verdiği g i b i kapal ı değil , açmış , e v v e l d e n t e s b i t ettiği anlaşı lan sayfanın a l t kısmını göstererek, " B u işaret ett iğim a y e t i o k u y a ­caksın ! " d i y e vermişt i . ] Gösterdiği y e r , N i s a S û r e s i n d e hürmet - i m u s â -h a r a âyet in in [23 . a y e t i n ] t ercümes i i d i . B u âyette , "ve e n t e c m a u bey -n e ' l - u h t e y n i , illâ m â k a d selef. İnnal lahe kâne gafûren r a h i m e n " [ i b a r e s i ] şöyle tercüme edilmişti :

[ V a l i d e l e r i n i z i , kızlarınızı , hemşireler iniz i , h a l a ve t e y z e l e r i ­n i z i ve b i r a d e r v e y a hemşire ler in iz in k ız lar ım, süt n i n e l e r i ­n i z i , süt hemşire ler in iz i , kadın lar ın ız ın vâl ide ler ini , taht- ı n ikahınızda b u l u n m u ş kadınlar ın v e s a y e t i n i z e ver i lmiş k ı z ­lar ını taht- ı n i k a h a a l m a k size h a r a m d ı r . Y a l n ı z b i r l i k t e yatmadığ ın ız kadınlar ın kızlarını a l m a k t a hiçbir g ü n a h y o k ­t u r . K e n d i oğul lar ınız ın z e v c e l e r i n i ] ve iki hemşireyi nikâh

etmeyiniz. Lâkin bir emr-i vâki olmuş ise, Allah Gafur ve

Rahim 'dir.

B u r a d a Ata türk yüksek sesle [şöyle dedi : ]

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 2 3 1

K o n y a ' y a g i t , o r a d a kar ın ın hemşires in i b i l m e d e n a l , s o n r a d a " B i r e m r - i vâki o l d u . A l l a h Gafûr ve Rahîm'd ir " de h a ! B u b i r h e z e y a n d ı r !

B u sözler ve b u anlayış üzer ine h e r k e s d e r i n b i r sükûta ve acı b i r k o r k u y a düşmüştü . [Atatürk haklı i d i . B e n de o k u r k e n , b u n d a b i r yanl ış ­lık o lduğunu hissetmiş , f a k a t k i t a b a göre h a r f i h a r f i n e o k u m a k m e c b u r i ­y e t i n d e kalmışt ım. ] B e n ayağa k a l k a r a k , "Atatürk 'üm! Buras ı yanl ış t e r ­c ü m e edi lmiştir . [ K u r ' a n böyle değildir. ] A y e t i n asıl t e r cümes i şöyledir" d i y e r e k a n l a t m a y a çalıştım. [ F a k a t o, " I s b a t et yanlış o lduğunu" dey ince ] şunları da sözler ime ilâve e t t i m :

İki hemş i rey i b i r z a m a n d a n ikâh ın ı zda b u l u n d u r m a y ı n ı z . A n c a k b i r i n i b ı rakt ıktan, y a h u t ö ldükten s o n r a ötekini alı­n ız ; " b i r e m r - i vâk i o l m u ş i se " deği l , " i l l a m â k a d s e l e f , K u r ' a n ' m nüzû lünden , y a n i İs lâmiyet ' ten önce vâki o l a n ev­l e n m e l e r müstesnadır . B u n l a r d a n dolayı Cenab- ı H a k s i z l e r i m u h a t a b t u t m a z . Gafûr ve R a h î m o l a n A l l a h , b u m ü s a a d e ­s iy le b u evsâfta b u l u n a n birçok kadınların kocasız ka lmasın ı m ü e d d î o lacak h a r e k e t i lüt fen a f f ed iyor , d e m e k t i r . . . d iye de i z a h e t t i m .

[ Y a a a L d iye h a y r e t l e y ü z ü m e bakış ından da b e l l i i d i k i A t a t ü r k b u t e r c ü m e n i n s a k a t o l d u ğ u n u b i l m i y o r d u . B u n u n üzer ine , b u yanl ı ş l ığ ın s e b e b i n i n , b u t e r c ü m e n i n K u r ' a n ' m as l ından deği l , F r a n s ı z c a s m d a n 1

t e r cüme edi lmiş o lduğu anlaşı ldı ve yar ım saat b u t e r cümenin yanl ış l ı ­ğını m ü n a k a ş a e t t i k . F a k a t o k u y u ş u m u beğenmişt i . ] A t a t ü r k b u i zahâ -t ımı s o n u n a k a d a r a lâka i l e d i n l e d i ve hiçbir şey söy lemedi ler ; ve " B u gece b u k a d a r l a i k t i f a e d e l i m , mûsikî faslına geçel im!" b u y u r d u l a r .

Kastedilen, Kasımiriski'nin Le Koran adlı çevirisidir.

232 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

E r t e s i gece y i n e huzur lar ına çağır ı ldım. İsmet Paşa da o r a d a i d i . 1

[Atatürk] b e n i y a n m a o t u r t t u ve " D ü n geceki b a h s i b i r d a h a a n l a t ! " ded i .

[ B e n de dün gece yapı lan hatanın sebebin i ] anlatt ım. [ B u n u n üzer ine ] ;

S e n i n dediğin doğru imiş . B e n b u g ü n t e d k i k e t t i m , e l i m i z d e b u l u n a n tercümenin yanlışl ığı m e y d a n a çıktı . S a h i h b i r t e r ­c ü m e elde edinceye k a d a r b u işi bırakal ım. . . b u y u r d u l a r .

[Arkamı s ıvayarak, " A f e r i n ! H a k i k a t e n hâ f ı zmışsm! " d i y e i l t i f a t t a b u l u n d u . M e ğ e r K u r ' a n i n aslı i l e diğer kitapları t e d k i k ederek karş ı laş ­t ı rmış , yanl ış l ığ ı o d a t e s b i t e tmiş . " B u tercümeyi b ı raka l ım, M e h m e d A k i f i n t e r cümes in i a la l ım" d i y o r d u a m m a , b ü t ü n a r a m a l a r a r a ğ m e n , Â k i f i n Mıs ır 'da b u l u n a n tercümesi b i r türlü ele geçiri lemedi. B i r m ü d d e t s onra , Mısır 'a gitt iğim z a m a n , A k i f i n de h e r h a n g i b i r yanl ış l ığa d ü ş m e k i h t i m a l i n i düşünerek , tercümesini yakmış o lduğunu öğrendim. ]

K a y n a k : Sadettin Kaynak, Hâtıralar, Osman Erg in , "Türkiye M a a r i f T a r i h i " içerisinde, V/1634-1635, İstanbul, 1943; Sadettin Kaynak, Atatürk Dolmabahçe'de İlk Türkçe Kur ani Nasıl Okudu? [ N i y a z i A h m e t Banoğlu, Nükte, Fıkra ve Çizgilerle Atatürk III, sh. 83, İstanbul, 1955; Banoğlu, Atatürk: Siyasi ve Hususî Hayatı, sh. 178-180, İstanbul, 1963; Banoğlu, Atatürk'ün istanbul'daki Hayatı, 11/351¬352, İstanbul, 1974; Sadi Borak, Atatürk ve Din, sh. 76-78, İstanbul, 1997; 1. bas. 1962]

1 Başvekil İsmet İnönü (muhtemelen 3 Şubat'ta yapılacak olan K a d i r Gecesi i h ­t i f a l i n i izlemek maksadıyla) Dahil iye V e k i l i Şükrü Kaya ile b i r l i k t e b i r gün önce, yan i 1 Şubat 1932 Pazartesi günü İstanbul'a gelmiş bulunmaktadır. N i t e k i m kendisi , ih t i fa lden b i r gün sonra (4 Şubat 1932 gecesi) Ankara 'ya g i tmek üzere İstanbul'dan ayrılmıştır.

X I I I

M U S T A F A K E M A L v e T Ü R K Ç E K U R ' A N (2)

Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n

Atatürk 'ün Din ve Kur'an hakk ındak i k a n a a t i b e n i m an lad ığ ıma

göre şudur : O d i y o r d u k i :

Türk , b u n u n ( K u r ' a n i n ) arkas ından koşuyor . F a k a t o n u n ne dediğ in i an lamıyor , i ç inde n e l e r v a r b i l m i y o r ve b i l m e d e n tapmıyor . B e n i m m a k s a d ı m , arkasından koştuğu k i t a p t a n e ­l e r o lduğunu Türk anlasın! E v e t , b e n b i l i r i m k i i n s a n d i n s i z o l m a z . Fakat Türk'ün dini tabiattır.1 B u n u size m ü n e v v e r ­s i n i z d iye söy lüyorum.

K a d i r Geces i y a k l a ş ı y o r d u . 2 B u gece, T ü r k ç e o k u m a l a r ı n e n

öneml i s i A y a s o f y a ' d a yap ı lacakt ı ve b ü t ü n d ü n y a c a d i n l e n m e k üzere

A y a s o f y a ' y a r a d y o cihazı da konulmuştu .

K a d i r ' d e n b i r e v v e l k i gece 3 A t a t ü r k b ize , h e m m ü m e y y i z l i k ; h e m de hocal ık yaptı . F a t i h a S û r e s i n i h e p i m i z e b i r e r b i r e r o k u t t u . Hiçbir imiz n u m a r a a lamadık. B u okunuş , nağme i l e değil , hitabe şekl inde o l u y o r d u . N i s b e t e n e n i y i okuyanımız S a d e t t i n Kaynak ' t ı . F a k a t o n u n d a beğeni l -mediğ i görülüyordu.

1 "Türk yalnız tabiatı takdis eder!" (30 Kasım 1929'da Vossische Zeitung m u h a ­b i r ine ver i len demeçten, "Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri", I I I / 1 2 4 , A n k a r a , 1989)

2 K a d i r Gecesi, 3 Şubat 1932 Çarşamba gününe tesadüf etmektedir. 3 2 Şubat 1932 Salı. Doğrusu: " 1 Şubat 1932 Pazartesi akşamı."

2 3 4 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

E n sonra Atatürk ayağa kalktı . G ö ğ s ü n ü i l i k l e d i . H ü m e t k â r â n e b i r v a z i y e t aldı. Ö n ü n d e k i m a s a üzer inde Türkçe Kur'an aç ık d u r u y o r d u . F a t i h a S û r e s i n i n Türkçesini o ezberlemişti . Sûre 'yi b i r k e r e d a h a gözden geçirdi . Güze l y ü z ü n e verdiği c i d d i y e t a lâmetler iy le , g ö z ü n ü karş ıda b i r n o k t a y a d i k e r e k o k u m a y a başladı . Aras ı ra k i t a b a da bakıyordu . O k u d u , o k a d a r güzel ve canlı o k u d u k i güzel ve canlı o k u y a n b i l e b u n a h a y r a n o l d u . İyyake ' l e r d e k i h e m n i y a z nüktelerini , h e m h a s r mânâlar ın ı h a k i k a ­t e n can land ı rd ı . îholinadaki ya lvar ış lar ı , p s i k o l o j i s i n e e n u y g u n d u ­r u m d a okumayı başardı . Hâsıl ı Türkçe b i r i b a r e ; nükteler i , bedi î r o l l e r i , a n c a k b u k a d a r m e y d a n a ç ıkarı lmak s u r e t i y l e o k u n a b i l i r d i .

H i t a b e b i t t i k t e n s o n r a , A y a s o f y a ' d a da böyle o k u n m a s ı n ı t a v s i y e

b u y u r d u l a r .

C) 1

Atatürk 'ün ö r ü n d e k i m a s a üzer inde K u r ' a n tercümes i d u r u y o r d u . B u k i t a b ı n ö t e s i n - , b e r i s i n e k a ğ ı t t a n i şare t l e r k o n u l m u ş o l m a s ı , K u r ' a n ' m i n c e l e n m e k t e o l d u ğ u n u ve bazı y e r l e r i n e i l iş i ldiğini göster i ­y o r d u .

A t a t ü r k o i şaret l i y e r l e r d e n b i r i s i n i açtı ve o k u m a s ı n ı Hâ f ı z S a d e t t i n ' e e m r e t t i . N i s a S û r e s i n i n hürmet - i m u s â h a r a a y e t i [ 23 . a y e t ] i d i . B u âyette anaların. - ızKrın, kardeşlerin, t e y z e l e r i n , halalar ın e r k e k ­lere h a r a m olduğu b e y a n e d i l i y o r d u .

A ta türk b u ayete ilişti. Yükse lmiş , m e d e n i y e t i gel işmiş b i r â l eme , "Analarınız ı . . .mz, kızlarınızı . . .nız" d e m e n i n mânâs ız o lduğunu söylüyor ve b i l h a s s a a y e t i n , "ve e n t e c m a u b e y n e ' l - u h t e y n i , i l lâ m â k a d s e l e f p a r ­ças ın ın m â n â s ı o k u n d u ğ u z a m a n , "İki k ızkardeş i aynı z a m a n d a . . .nız, eğer böyle birşey yapt ıysanız A l l a h affeder. İ ş t e b u h e z e y a n d ı r ! " ded i .

1 Hâfız A l i Rıza Sağman, hâtıralarında, aşağıda gelecek olan pasajı daha önce ve müstakil b i r bölüm gibi aktarmaktaysa da biz, diğer kar ine ler in yanısıra, Hâfız Sadettin ' in aktarımını esas almak suretiyle metni bu şekilde düzenledik.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 235

A y e t i n Türkçes ini Hafız S a d e t t i n okuduğu ve Atatürk 'e m u h a t a b o b u l u n d u ğ u iç in, i t i raz lar ına cevap v e r m e k c e s a r e t i n i de o gösterdi ve : " E f e n d i m ! B u , iki kardeşi aynı zamanda nikâh altında bulundurmayınız.

Biri ölür veya boşanırsa, o vakit bulundurunuz d e m e k t i r " ded iyse de Atatürk k a n i o lmadı ve mesele de o gün b u k a d a r l a k a p a n d ı . 1

K a y n a k : A l i Rıza Sağman, Hâtıralar, Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i " içerisinde, V/1631-1632, İstanbul, 1943; krş. M e t i n I V

1 Hâfız Sadett in ' in hâtıralarında görülmüş olacağı üzere, bu mesele esas i t i b a ­r iy le ertesi gün kapanmıştır, (bkz. M e t i n X I I )

X I V

A Y A S O F Y A C A M İ İ N D E T Ü R K Ç E K U R ' A N v e T Ü R K Ç E T E K B İ R

H â f i z Y a ş a r O k u r

1932 senesinde K a n u n - i Sânî [Ocak] ve Şubata ras t layan Ramazan-ı Şerifin yirmialtmcı gecesine tesadüf eden K a d i r Gecesi Atatürk'ün emir ­leriyle Ayasofya Cami inde radyo ile i l k defa yayımlanan büyük mevl id .

A k ş a m , 1 D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a A t ü t ü r k ' ü n h u z u r u n d a y d ı m . [ S u l t a n a h m e t C a m i i n d e k i ] m e r a s i m i n ta fs i lât ın ı a n l a t t ı m . A t a t ü r k [halkın m e r a s i m e karşı gösterdiği a lâkadan dolayı ] z i yades iy l e m e m n u n o l d u . " K a d i r Gecesi , A y a s o f y a C a m i i n d e (de) aynı m e r a s i m yap ı l s ın ! " d i y e e m r e t t i . E r t e s i a k ş a m 2 b ü t ü n hâfızlar A t a t ü r k ' ü n h u z u r u n d a b u ­l u n d u l a r . K a d i r Gecesi A y a s o f y a C a m i i n d e yapı lacak m e r a s i m hakk ında görüşüldü.

[Atatürk Türkçe Kur'an m nası l karş ı lanacağı h a k k ı n d a halkı de­n i y o r d u ve b u d e n e m e s i n d e de m u h a k k a k m ü s b e t n e t i c e a l ıyordu . O gece 3 geç v a k t e k a d a r h e p Kur 'an' ı K e r i m i n Türkçe t e r cümes in in c a m i ­l e r d e o k u n m a s ı m e v z û u n d a konuşuldu . D o k u z hâfız arkadaş , d o k u z g ü n D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a t o p l a n a r a k hep b u işlerle m e ş g u l o l u n d u , b a y ­r a m namazlar ındaki t e k b i r l e r i n de Türkçe tercümesi t e s b i t o l u n d u .

A t a t ü r k Türkçe Ezan, Türkçe Kur'an, Türkçe Hutbe ve Türkçe

Tekbir i l e ' d i n d e ink i lâb ' y a p m a k i s t i y o r d u . B u inki lâbı i l e m u k a d d e s

1 29 Ocak 1932 Cuma gününün akşamı. 2 1 Şubat 1932 Pazartesi gününün akşamı. 3 29 Ocak 1932 Cuma gününün gecesi.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 237

mihrab ı c e h l i n e l i n d e n alıp e h l i n e v e r m e y i de sağ lamış o lacaktı ş ü p h e ­siz. . . Z a t e n m ü t e a d d i t k o n u ş m a l a r ı n d a b u n o k t a y a t e m a s eder , pekçok c a h i l l e r i n i lmî k i s v e l e r e bürünerek Kur 'an' ı yanl ış okuduklar ını , e t r a f l a ­r ına t o p l a n a n l a r a d a yanl ış t e l k i n l e r d e bu lunduklar ın ı söyler , h a l b u k i Türkçe i l e b ü t ü n b u yanl ış ve zararl ı h a r e k e t l e r i n önüne geçi lebi leceği müta laas ında b u l u n u r d u . C a m i l e r i ıslah e t m e k , i m a m , h a t i b ve müezz in ­l e r i n maaş lar ın ın artt ır ı lmasını t e m i n e t m e k , A t a t ü r k ' ü n d i n inkı lâb ı ­n d a ele a l m a k istediği mevzûlardı . j

A k ş a m n a m a z ı n d a n s o n r a c a m i n i n kapıları kapatı lmışt ı . Dış a v l u

ve içerisi h ıncahınç d o l u i d i , [ benzer ine az r a s t l a n a n b i r kalabal ık vard ı ] .

K o m i s e r b e y i n delâletiyle güç h a l i l e içeriye g i r e b i l d i k ve m ü e z z i n m a h ­

f i l i n e çıktık.

T e r a v i h n a m a z ı n ı Hac ı F a i k E f e n d i kı ldırdı ve n a m a z aras ında İlâhî ve Âyin- i Şeri f kıraat e d i l d i . N a m a z ı müteâk ib m e r a s i m e baş landı . C a m i n i n dört taraf ına hopar lör k o n u l m u ş t u . [ B u dinî m e r a s i m ] r a d y o vasıtasıy la i l k defa bütün dünyaya yayınlandı . [Başta İstanbul Müf tüsü F e h m i H o c a , b e n , S a d e t t i n K a y n a k , Beş iktaş l ı R ıza , K e m a l , S u l t a n S e l i m l i R ıza , Z e k i , F a h r i , M u a l l i m N u r i ve B u r h a n B e y l e r o l m a k üzere sıra i l e ] Kur 'an- ı K e r i m ' d e n bazı sûreler ve Sü leyman Ç e l e b i n i n M e v l i d ' i y i r m i h â f ı z m i ş t i rak iy le o k u n d u . [ Y i r m i h â f ı z m i ş t i rak iy le o k u n a n M e v l i d p e k m u h t e ş e m ve u lv î o l d u . P e r d e p e r d e y ü k s e l e n b u i lahî nağmeler , A y a s o f y a C a m i i ' n i n c idar lar ından Türk iye sath ına ve b ü t ü n d ü n y a y a y a y ı l ı y o r d u . C e m a a t s a n k i b ü y ü l e n m i ş , g a ş y o l m u ş t u . H e l e m u a z z a m c e m a a t i n de i ş t i r a k e t t i ğ i o t e k b i r s a d a l a r ı , i n s a n a h a v a l a n a c a k m ı ş g i b i b i r h a f i f l i k h i s s i v e r i y o r d u . B u u lv î ve i l ah î nağmeler i ] Atatürk de Do lmabahçe S a r a y ı n d a r a d y o i l e t a k i p e d i y o r d u .

M e v l i d i m ü t e â k i b h a t m - i şerif ler k ı raat e d i l d i ve D u â - g û Hac ı Hâfız F a i k E f e n d i taraf ından müess i r b i r d u a i l e m e r a s i m e n i h a y e t ve­r i l d i .

238 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

E r t e s i a k ş a m 1 S a r a y ' a g i t t i m . A t a m b e n i huzur lar ına k a b u l e t t i . " [Dinî m e r a s i m i r a d y o d a n t a k i p e t t i m . ] Çok güzel o k u d u n u z , z i yades iy l e m e m n u n [ve mütehass ıs ] o l d u m . [Arkadaşlar ınız hâfız b e y l e r i yar ın a k ­ş a m s a r a y a i f t a r a dave t e d i y o r u m , k e n d i l e r i n i h a b e r d a r e d i n i z " ] d e d i ve hâfız b e y l e r e yar ın a k ş a m S a r a y ' d a b i r i f t a r v e r m e m i e m r e t t i . [ A t a ' m m b u b a h a biç i lmez iltifatları hayat ımın e n b ü y ü k m a n e v i s e r v e t i d i r . ]

Arkadaş lar ı h a b e r d a r e t t i m . E r t e s i a k ş a m 2 hâfızlar S a r a y ' a g e l d i ­l e r . Saray ' ın üst kat ında m u a z z a m b i r so fra t e r t i b edi lmiş[t i ] . A t a t ü r k de so f rada b i z i m l e b e r a b e r i f t a r e t m e k l û t m n d a b u l u n d u ve b i z l e r e b ü y ü k b i r şeref v e r d i l e r . İ f tardan s o n r a hâf ız lardan ayrı ayrı K u r ' a n o k u m a l a ­rını a r z u e t t i l e r ve h e p i m i z i b ü y ü k b i r n e z a k e t l e " S i z l e r i t e b r i k e d e r i m arkadaşlar ! " d i y e f r e k ] sonsuz iltifatlarına m a z h a r [ e y l e d i l e r ] .

Huzur lar ından ayrı l ırken, hâfız b e y l e r i alıp ser -yâver b e y ' i n oda­sına gö türmemi söyledi. Arkadaşlar ı alıp ser-yâver b e y ' i n odas ına g i d i l d i . T a n z i m e d i l e n cedvelde k e n d i i s i m l e r i m i z i n h izas ında imzalar ımız ı a t a ­r a k Atatürk 'ün i h s a n ettiği ik iyüzer l irayı al ıp , t a h s i s o l u n a n o t o m o b i l ­l e re b i n e r e k Do lmabahçe 'den ayrıldık.

K a y n a k : Hâfız Yaşar Okur , Yaşanmış Olaylarla Atatürk ve Müzik: Riyâset-i Cumhur İnce Saz Hey'eti Şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okurun Anıları (1924-1938), Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz, sh. 115, A n k a r a , 1993; Atatürk'ten Bilinmeyen Hâtıralar 1: Kur'an-ı Kerimin Tercümesi, Yerebatan Camisinde Tören, Türkçe Ezan, Mehmetçiğin Mezarında Mevlût, "Bütün Hafta" , sy. 1, sh. 9-10, 22 Nisan 1949; Atatürkle Onbeş Yıl IDinî Hâtıralar, sh. 19-23, İstanbul, 1962

1 4 Şubat 1932 Perşembe gününün akşamı. 2 5 Şubat 1932 Cuma gününün akşamı. (28 Ramazan 1350)

X V

S Ü L E Y M A N İ Y E C A M İ İ N D E T Ü R K Ç E H U T B E

H â f ı z S a d e t t i n K a y n a k

Türkçe Kur'an o k u n m a s ı tecrübe ler ine n i h a y e t ver i ld iğ i g e c e n i n e r t e s i günü , R a m a z a n ı n son C u m a s ı i d i . 1 O gün Süleymaniye C a m i i çok k a l a b a l ı k o l u r . İ s t a n b u l h a l k ı a r a s ı n d a şöy l e b i r k a n a a t y a ş a r : R a m a z a n ı n son C u m a s ı Süleymaniye 'de n a m a z kı lanın bütün günahlar ı a f f o lunurmuş . A t a t ü r k ha lk ın b u t op lant ı s ından i s t i f a d e e d i l e r e k i l k Türkçe Hutbenin Sü leymaniye 'de okunmasın ı a r z u ve e m i r b u y u r d u l a r . [ " H a y d i baka l ım , T ü r k ç e h u t b e y i de Sü leymaniye C a m i i n d e m u k a b e l e i l e o k u ! A m m a , o k u y a c a ğ ı n ı evve lâ t e r t i b e t , b i r g ö r e y i m " d e d i . ] H u t b e n i n m e v z u u n u da k e n d i l e r i , e l l e r i n d e k i K u r ' a n tercümes inden seç­t i l e r . M e v z u şu i d i :

O gafillere "Yeryüzünü ifsad etmeyin" denildiği zaman, "Biz

ifsad değil, ıslah istiyoruz" derler. Halbuki işte onlar müfsid-

dirler. Fakat ne yaptıklarının farkında değillerdir. [ B a k a r a : 11-12]

B u m e v z u u geniş letmek ve h u t b e y i haz ır lamak için z a m a n a ihtiyaç vardı . M ü s a a d e i s t e d i m . [Yazdım v e r d i m , beğendi . F a k a t , "Paşam! Bende h i t a b e t k a b i l i y e t i y o k . B u b a ş k a iş , hâfızl ığa benzemez" d e d i m . "Zarar ı y o k , b i r tecrübe e d e l i m " b u y u r d u . ] Kıyafet h u s u s u n d a b i r i r a d e l e r i o l u p o l m a d ı ğ ı n ı [ " H u t b e y e ç ı k a r k e n s a r ı k s a r a c a k m ı y ı m ? " ] s o r d u m : " K a t ' i y y e n sarık i s t e m e m . [Sarığı bırak!] İşte b u gece g iymiş o lduğun e l ­bise i l e başı açık [ b e n i m g i b i baş açık ve fraklı] o l a r a k [ g i t ] , f a k a t h a v a

1 28 Ramazan 1350 (5 Şubat 1932) Cuma günü.

240 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

soğuktur , p a l t o g i y e b i l i r s i n " b u y u r d u l a r . 1 [ N e d i y e y i m inki lâb yapı l ıyor ,

' p e k i ' d e d i m . ]

İ smet Paşa da o r a d a i d i . 2 O k u m a şekl ine ve h i t a b e t tarz ına dâir bazı t a v s i y e l e r d e b u l u n d u l a r . E r t e s i g ü n şu h u t b e y i S ü l e y m a n i y e m i n ­b e r i n d e o k u d u m . 3

E y u l u l a r d a n u l u Tanrı ! S a n a h a m d e d e r i z . B ü t ü n âlemleri y o k t a n v a r e d e n ve o n l a r a rızık v e r e n sens in ! Sana şükrederiz . B ü t ü n m a h -lukât içinde insanları e n m ü k e r r e m y a r a t a n sens in !

[ E y u l u l a r d a n u l u Tanr ı ! ] E n şerefl i k u l u n u , d o ğ r u l u ğ u n d a hiç

şüphe e tmed iğ imiz b ü y ü k Ki tab ın la b ize h a k P e y g a m b e r o l a r a k

gönderd in . 4

[ E y u l u Tanrı ! ] Yalnız sana t a p a r ve yalnız senden y a r d ı m i s t e r i z . [ B i z e doğru y o l u gösteren büyük K i t a b i O gönderdi . U l u T a n r ı n ı n k u l u ve p e y g a m b e r i s e v g i l i m i z H z . M u h a m m e d ' e şehadet eder i z . B i ze büyük K i t a b i o d u y u r d u . ] E y u l u Tanrı ! B i z i i m a n d a n ay ırma!

E y müs lümanlar ! U l u Tanrı b u y u r u y o r k i :

1 6 Şubat 1932 t a r i h l i M i l l i y e t gazetesinde, Sadettin K a y n a k i n başı açık ve smokin üstünde paltosu olduğu halde Süleymaniye minberinde iken çekilmiş b i r fotoğrafı yer almaktadır. 2 Başvekil İsmet İnönü, 4 Şubat 1932 Perşembe gününün akşamı İstanbul'dan Ankara 'ya doğru yola çıkmıştır. (Vakit , 4 Şubat 1932) 3 Hâfız Sadettin ' in bu hutbesi, bazılarınca, "Cemaleddin E f e n d i n i n 22 M a r t 1926 t a r i h i n d e verdiği İlk Türkçe Hutbe" o larak aktarılmaktadır k i mehaz göste-r i lmeks i z in öne sürülen bu iddia kes inl ik le doğru değildir. Çünkü nakledi len hutbe m e t n i , aslında, Osman E r g i n i n Türkiye Maarif Tarihinden alınmıştır ve bu eserde böyle b i r iddiayı doğrulayacak hiçbir kar ine mevcut değildir. (Bkz. Hasan Hüseyin Ceylan, Cumhuriyet Dönemi Din ve Devlet İlişkileri, 11/63-64, Ankara , 1993) 4 Osman Erg in , burada b ir not düşüp, " H a t i b i n Peygamberle K i t a b i n adını söy­lememesi d ikkate değer" demekte ise de (1943: V/1628), b i r a l t paragraf ta (hutben in 7 Şubat 1932 t a r i h l i Vakit gazetesi tarafından yayımlanan metninde), Hz. Peygamberin ismi sarahaten z ikredi lmektedir .

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 2 4 1

Bazı i n s a n l a r [ k i m s e l e r ] , " A l l a h ' a ve A h i r e t G ü n ü n e inandık , b iz [de] mü 'min iz " d e r l e r . Böylel ikle A l l a h ! ve mü'minler i a l ­d a t m a k i s t e r l e r . H a l b u k i o n l a r , yalnız k e n d i l e r i n i a ldatır lar ve böyle yaptıklarını da a n l a m a z l a r . O n l a r a "Dünyay ı fesada v e r m e y i n i z " deni ld iğ i z a m a n , " H a j a r ! B i z ı s lah e d i y o r u z [ e d i c i l e r i z ] " d e r l e r . H a l b u k i i f s a d eder l e r , lâkin a n l a m a z l a r . K e n d i l e r i n e " H e r k e s g i b i i m a n e d i n i z " denildiği z a m a n , " B i z a p t a l l a r g i b i m i inanacağ ız? " d e r l e r . H a l b u k i k e n d i l e r i a p ­taldırlar, b u n u b i l m e z l e r . [ B a k a r a : 8-9, 11-13]

A l l a h i l e yapt ık lar ı a h d i b o z a n l a r , A l lah ' ın b i r leş [ t i r ]meyi emrett iğini ayıranlar ve y e r y ü z ü n ü fesada v e r e n l e r hüsran ­dadır lar [ B a k a r a : 2 7 ] . I s l a h e d i l e n y e r y ü z ü n ü i f s a d e t m e y i ­n i z [ A ' r a f : 5 6 ] . A l l a h i f s a d e d e n l e r i s evmez [ M â i d e : 6 4 ] . K e n d i n i z y a p m a d ı ğ ı n ı z i y i l i k l e r i başka lar ına nası l t a v s i y e eders in iz? Kitabı o k u y o r s u n u z , hiç d ü ş ü n m ü y o r m u s u n u z ? [ B a k a r a : 44]

E y i n s a n l a r ! Ş e y t a n a uymayın ız . O - s i z i n açık d ü ş m a n ı n ı z -dır. Size fenalığı ve namussuz luğu o e m r e d e r [öğretir] . A l l a h h a k k ı n d a b i lmediğ iniz i söy lemey i [s ize] o öğret ir [ B a k a r a : 168 -169 ] . Al lah ' ın K i t a b ı n ı o k u y a n l a r , n a m a z k ı lanlar [ve ] i h s a n ett iğ imiz r ız ıktan g i z l i ve âşikâr s a d a k a v e r e n l e r , tü ­k e n m e z b i r m a l a sah ip o lacaklarından e m i n o l a b i l i r l e r . A l l a h o n l a r a m ü k a f a t ı n ı v e r e c e k ve lü t funu [ d a ] a r t ı racakt ı r . [Fâtır: 29-30]

— O t u r u l a c a k —

A y a k t a :

A l l a h ve m e l e k l e r i , P e y g a m b e r e salât ve se lâm e d e r l e r . E y mü'minler ! Siz de Peygamber 'e salât ve selâm e d i n i z . [Ahzâb: 56]

— D u a —

242 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

U l u T a n r ı m ! H a k ve a d a l e t l e h a r e k e t e d e n l e r i sen pay idâr eyle ! C u m h u r i y e t i m i z i [ C u m h u r i y e t h ü k ü m e t i n i ] ve T ü r k m i l l e t i n i sen m u h a f a z a eyle! Türk o r d u s u n u h a v a d a , denizde ve k a r a d a d a i m a m u z a f f e r eyle! Toprak lar ımıza b o l b e r e k e t i h s a n eyle! Mahsûlât ımız ı h e r tür lü a f e t l e r d e n s a k l a [âfattan v ikâye ey le ] ! M ü b a r e k şehit ler imize ve ö lü ler imize r a h m e t eyle!

— H â t i m e —

A l l a h a d i ve i h s a n i l e e m r e d e r . Akraban ızdan , m u h t a ç o l a n ­l a r a m u a v e n e t i e m r e d e r . Fuhşu , kö tü lüğü [ inkârı ] ve h a k ­sızlığı n e h y [ m e n ] eder. A l l a h size n a s i h a t v e r i y o r u m u l u r k i [ b u n u can kulağıyla d i n l e r ve] düşünürsünüz . [ N a h l : 90]

O g ü n çok k a r yağmışt ı . B u n a r a ğ m e n Sü leymaniye C a m i i t ıkl ım t ıkl ım do lmuştu . [O gün hıncahınç d o l a n Süleymaniye C a m i i n d e c e m a a t aras ına kar ı şmış y ü z e h ' de s i v i l po l i s vardı . ] N a m a z ı b e n k ı ld ı rmad ım, i m a m k ı ld ı rd ı . H u t b e i l e n a m a z a r a s ı n d a k i z a m a n d a , [ b e n T ü r k ç e H u t b e y i o k u r o k u m a z , ka labal ık aras ından, b i lâhare ] A r a p o lduğu a n ­laşı lan b i r a d a m [ s e s i n i yükse l t e rek ] m i h r a b a y a k ı n b i r y e r d e , "Böy le h u t b e o l m a z , n a m a z fâsiddir" d i y e bağırdı . F a k a t b u n u ne c e m a a t d i n ­l e d i , ne de i m a m . [Çok şükür i t i r a z eden yalnız b u Arap't ı . O n u d a d e r h a l k a r a k o l a götürdüler ve t a b i i b e n z e t t i l e r . ]

K a y n a k : Sadettin Kaynak, Hâtıralar, Osman Erg in , "Türkiye M a a r i f T a r i h i " içerisinde, V/1627-1629, İstanbul, 1943; S a d e t t i n K a y n a k , Süleymaniye'de Okunan İlk Türkçe Hutbenin Hikâyesi, (Niyazi A. Banoğlu, Nükte, Fıkra ve Çizgilerle Atatürk, sh. 83-84, İstanbul, 1955; Banoğlu, Atatürk: Siyasî ve Hususî Hayatı, sh. 178-180, İstanbul, 1963; Banoğlu, Atatürk'ün İstanbul'daki Hayatı, H/352, İstanbul, 1974; Sadi Borak, Atatürk ve Din, sh. 75-76, İstanbul, 1997; 1. bas. 1962); Türkçe Hutbenin Metni, "Vaki t " , 7 Şubat 1932

X V I

P A Ş A L A R I N H U Z U R U N D A T Ü R K Ç E K U R ' A N

Hâfız S a d e t t i n K a y n a k

Y i n e b u R a m a z a n d a n s o n r a b i r gece i d i . 1 A t a t ü r k b ü t ü n O r d u müfe t t i ş l e r in i d a v e t e tmiş t i . O gece H a s a n C e m i l B e y v a s ı t a s ı y l a , " S a d e t t i n , O r d u müfett iş ler ine K u r ' a n ' d a n b i r h i t a b e î rad e t s i n , l ü z û m görürse hazır lansın! " tarz ında b i r e m i r tebliğ e d i l d i . M e c l i s t e n ayr ı ld ım. K u r ' a n ' d a n m u h a r e b e y e ve asker l iğ in f a z i l e t i n e ve şehi t l iğ in y ü k s e k m e r t e b e s i n e dâir o l a n bazı âyetlerin tercümeler ini yazd ım. B e n b u n l a r l a m e ş g u l k e n Ata türk , H a s a n C e m i l B e y ' i i k i de fa b u l u n d u ğ u m y e r e gön ­dermiş ve " D a h a haz ır lanmadı mı , b i r a z çabuk o l s u n ! " buyurmuştu .

B i r ç e y r e k s a a t i ç inde h a z ı r l a n d ı m . T a m a m h a b e r i n i v e r d i m . M e c l i s t e m a s a baş ında Ata türk 'ün t a m karş ıs ına düşen b i r y e r seçt im. A t a t ü r k ' ü n i k i tara f ında O r d u müfet t i ş ler inden A l i S a i d , F a h r e d d i n ve Şükrü Nâil î ve d a h a bazı paşalar la h u z u r u m u t a d z a t l a r ve diğer b irçok m i s a f i r l e r vardı ; ve y i r m i kişiye yakın da b i r saz h e y e t i b u l u n u y o r d u .

1 Sadettin Kaynak, "Yine bu Ramazandan sonra b i r gece" deyip, açık ve kesin b i r t a r i h vermiyorsa da bu gecenin, Ramazan Bayramının i l k gecesi (S Şubat 1932 Pazartesi) olduğu tahmininde bu lunab i l i r i z . Çünkü Atatürk'ün yaveri M . Celâl Bey ' in tuttuğu resmî "Nöbet Defter i "ndeki kayıtlar, Ali Said Paşa müstesnâ, hâtıratta adı geçen beş kişinin de (Fahre t t in Paşa, Şükrü Nâilî Paşa, İzzettin Paşa, Şükrü Kaya ve Hasan Cemil ' in) bu tar ih te (8 Şubat gecesi) t op lu o larak Dolmabahçe'de Musta fa Kemal ' in huzurunda bulunduklarını göstermektedir k i Nöbet Defterinde bundan maada Refik ve Cevat Abbas beyefendiler o lmak üzere i k i kişinin daha adı kayıtlıdır. (Özel Şahingiray, Atatürk'ün Nöbet Defteri 1931¬1938, sh. 34, Ankara , 1955)

244 Tüi 'kçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

H i t a b e y e , " A t a t ü r k ' ü m v e K a h r a m a n T ü r k O r d u s u ' n u n

Kumandanlar ı ! " d iye baş ladım ve şöyle d e v a m e t t i m :

U l u T a n r ı n ı n b ü y ü k K i t a b i n d a n A l u İ m r a n Sûres i : 163. a y e t i ,

T a n r ı y a s ığ ınarak o k u y o r u m :

Tanr ı y o l u n d a m u h a r e b e e d e r k e n , ö lenleri ö ldü z a n n e t m e ­y i n i z . O n l a r T a n r ı ' n ı n n e z d i n d e y a ş a r l a r ve r ı z ı k l a r ı m Tanrı 'dan alırlar.

E n f a l Sûresi : 47 , 62 ve 67. aye t l e r . Tanr ıya sığınarak o k u y o r u m :

E y m ü ' m i n l e r ! D ü ş m a n o r d u s u karş ı s ında b u l u n d u ğ u n u z z a m a n , d a i m a Tanrı nın adını z i k r e d i n i z , f e l a h b u l u r s u n u z .

E y mü 'minler ! Tanrı nın düşmanlar ın ı ve k e n d i düşmanlar ı ­nızı ve T a n r ı n ı n b i l i p de s i z i n b i lmediğiniz g i z l i düşmanlar ı k o r k u t m a k ve o n l a r a karşı k o y a b i l m e k için e l i n i z d e n geldiği k a d a r k u v v e t ve gücünüzün yettiği m e r t e b e h a r b âletleri h a ­z ır layınız . İ ç in izden az îm s a h i b i y ü z kiş i , ik iyüz d ü ş m a n ı m a ğ l u b e d e c e k t i r ve b i n kişi T a n r ı n ı n i z n i y l e i k i b i n ' e galebe çalacaktır . Tanrı az îm s a h i p l e r i y l e b e r a b e r d i r .

Sa f Sûresi : 4, 11-13. aye t l e r . T a n r ı y a s ığ ınarak o k u y o r u m :

Tanr ı k e n d i uğrunda saff-ı h a r b n i z a m ı n d a k a l e g i b i m e t i n o l a r a k h a r b e d e n l e r i sever.

E y mü 'min ler ! C e h e n n e m i n e l i m azab ından k u r t u l m a k iç in s ize b i r çare h a b e r v e r e y i m m i ? T a n r ı y a ve Elç i s i o l a n M u h a m m e d ' e i m a n e d i n i z ve mallarınızı , canlarınızı (onların uğrunda) feda ed in i z . Eğer b i l i r s e n i z , işte b u s i z i n için hayır ­lıdır.

Ad iyât Sûresi . Tanrı 'ya s ığ ınarak o k u y o r u m :

S o l u k soluğa koşan ve ayaklarını yere vurduğu z a m a n kıvıl ­

c ım ç ıkaran ve s a b a h l e y i n d ü ş m a n a h ü c u m e d e r k e n a y a k l a ­

r ıyla t o z l a r s a v u r a n a t l a r ve d ü ş m a n kıtalarını y a r a r a k y o l

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 245

açan g a z i l e r hakkı için y e m i n e d e r i m ( k i ) : İnsan T a n r ı y a karşı nankördür !

B ü y ü k b i r d i k k a t ve alâka i l e d i n l e n e n b u h i t a b e n i n s o n u n d a b e n i

çok alkışladılar. B u a r a d a Atatürk , " K u r ' a n ' d a n e l e r varmış ! ? B u n l a r d a n

b i z i m hiç h a b e r i m i z y o k t u ! " b u y u r d u .

B u a r a d a F a h r e d d i n Paşa ayağa k a l k a r a k şöyle b i r m u k a b e l e d e

b u l u n d u :

Atatürk 'üm! Türk O r d u s u , vücuda getirdiğin b ü y ü k inkilâbı hırz-ı can etmişt ir . B u inkilâbını da öyle yapacakt ı r . M a d d i ve m a n e v î i k i k u v v e t e d a y a n a n O r d u . ş imdiye k a d a r m â n â ­sını an lamadığ ı manev î k u v v e t i n ne o l d u ğ u n u b u inki lâbla d a h a i y i a n l a y a c a k ve b u n u b i l e r e k d ü ş m a n a öyle h ü c u m edecekt i r .

İzzettin Paşa da b u m e â l d e kısa b i r söz söyledi. Bunlar ı m ü t e a k i b , A ta türk d e d i k i :

T ü r k m i l l e t i Şark ' tan , G a r p ' t e n gelecek h e r h a n g i b i r t e h l i ­k e y e karş ı s i z i n v a k t i n d e t e d b i r a lmış o l m a n ı z d a n dolayı e m n i y e t i ç inde e v i n d e yat ıyor ve h u z u r i ç inde do laş ıyor . J a p o n b e l i y y e s i (o s ırada Ç in -Japon H a r b i y e n i başgöster i -y o r d u ) , Çin'i istilâ eder, g ü n ü n b i r i n d e Rusya 'y ı d a ç iğnerse , b u belâyı d u r d u r a c a k ancak Türk O r d u s u ' d u r .

Y i n e o sâzendelerden k i m o lduğunu iy i ce hat ı r lamadığ ım b i r i s i , b i r aralık mûs ik îmiz hakk ında i l t izamkâr ve h i m a y e ed ic i b i r söz söy lenme­s i n i r i c a etmişt i . [ D a h i l i y e V e k i l i ] Ş ü k r ü K a y a b i r a z s o n r a bazı söz ler söy led i . B u söz ler h e m m e v s i m s i z i d i , h e m de r u h s u z s ö y l e n m i ş t i . B i t t a b i i hiçbir alâka ve yankı uyand ı rmadan geçti.

K a y n a k : Sadettin Kaynak, Hâtıralar, Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f T a r i h i " içerisinde, V/1636-1638, İstanbul, 1943

X V I I

D O L M A B A H Ç E S A R A Y I N D A B İ R G E N Ç H A F I Z

Hâfız A s ı m

Hâdiseyi bana Hâfız Âsim anlattı. Bu yazıyı yazdıktan sonra kendisine okudum. Aynen tasdik ve teyid etti. A. K. A.

G a z i M u s t a f a K e m a l , tasarladığı inki lâbları f i i l sahas ına k o y m a ­d a n önce , d a i m a etraf ında b u l u n a n l a r d a n başka k i m s e l e r l e de ist işare eder, asıl maksadın ı g i z l e y e r e k v a r m a k istediği g a y e n i n k â h l e h i n d e , k â h a l e y h i n d e f i k i r yürütür , ortalığı y o k l a r , n i h a y e t kararını v e r i r d i .

D i n e müte ferr i ink i lâb larda da böy le yapmış t ı : Baz ı lar ına göre , s o n r a d a n y a p m a y ı düşündüğü esas değişikliklere z e m i n haz ı r lamak için t a a s s u b z i h n i y e t i n i y ı k m a k l ü z û m u n u d u y m u ş ve b u n a K u r ' a n ' m ter cü ­m e s i y l e baş lamayı muvaf ık görmüştü .

" K u r ' a n ' m tercümesi m ü m k ü n değildir , cevaz y o k t u r ! " k a b i l i n d e n v u k û b u l a n çeşit çeşit i t i r a z l a r a rağmen , d a h a e v v e l de K u r ' a n t e r cüme o lunmuştu . F a k a t ne g a r i p t i r k i b u te r cüme Fransızca 'dan yapı lmışt ı ve a n c a k bazı merakl ı lar v e y a laubâli k i m s e l e r e l inde do laş ıyordu. 1 G a z i n i n maksad ı , m a h d u d i y e t i ka ld ırmak, Arapça m e t i n y e r i n e "Türkçe sözlü b i r K u r ' a n " k o y m a k , bütün i b a d e t l e r d e b u n u okutmakt ı .

T a r i h k i t a p l a r ı n d a g e ç e n ta fs i lâta göre , hâf ız lar ı D o l m a b a h ç e S a r a y ı n a çağırt ıp h e r b i r i n e ayrı ayrı aş ır lar okutması , asıl m e t n i n t i l a ­v e t i n d e n s o n r a t e r cümenin okunmasın ı e m i r d i n l e y e n l e r i n i h t i s a s l a -

1 Burada kastedilen eser, Cemil Sa'd ' in Türkçe Kur'an-ı Kerim (İstanbul, 1924) adlı çevirisidir.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 247

rını a n l a m a k i s t e m e s i ve b u tercümeyi t e k r a r yapması . . . hep b u gayeye mütevecc ih teşebbüslerdi .

H e r nedense t e reddüt ten k u r t u l a m ı y o r d u : Y a p ı l a c a k değiş ik l ik ,

m i l l e t i n v i c d a n i y l e a lâkal ı çok n â z i k b i r h a r e k e t t i , ' d i n ink i lâb ı ' i d i .

H u s û l e get ireceği t e s i r — A l l a h e s i r g e s i n ! — v a h i m n e t i c e l e r e m ü n c e r

o l a b i l i r d i . K a r a n v e r m e d e n , evvelâ tercümeler i t e k r a r l a m a k , u m u m î ef­

kârı y o k l a m a k , m u h i t i haz ı r lamak ve h e r h a l d e at ı lacak adımı i y i c e ölç­

m e k lâzımdı.

O, u s a n m a k n e d i r b i l m e z d i . Gaye için muttası l çal ışıyor, h e r vası ­t a y a başvuruyordu ; araşt ırmalarını çeşit çeşit k a f a l a r a göre derinleşt ir i -y o r d u . F a k a t b i r türlü k a r a r a varamıyordu .

Birgün ona Hâfız As ım 'dan bahsetmişlerdi ; "Sesi güzel , yüzü güzel , mûs ik iye âşinâ, genç b i r hâfız ; Türkçe Kur'an o k u m a k h u s u s u n d a p e k u s t a " demiş lerdi . F i l h a k i k a A s ı m , b i r a k ş a m evve l , B a y e z i d C a m i i n d e A k i f i n m e ş h u r Gece şiirini b i r n a ' t , y a h u t m ü n a c a a t g i b i o k u m u ş , g ına ­nın [ tegannînin] bü tün i n c e l i k l e r i n i , bü tün coşturucu t itreyişlerini k u l ­l a n a r a k ; " N e r e n g â r e n k u b û d i y e t l e y â R a b , h e r e ü m e r c â fak/Karanl ık lar , ış ıklar, gölgeler , l e b r i z - i i s t iğrak" d e y i p ; n i h a y e t , " G e l ey dünyalar ın Mevlâs ı , ey L e y l a - i v i cdanım/Senin y â d o l d u ğ u m s i n e n d e o l s u n , v a r s a , p a y â n ı m " 1 t e m e n n i s i y l e b ü t ü n c e m a a t i ağ la tmış , s e s i n i n m a k a m d a n m a k a m a u ç a n iht izazlar ıy la b irçok k i m s e l e r e " K u r ' a n o k u ­y o r " zannını vermişt i . Türkçe Kur'an o k u m a k t a k i ustalığı , b u v e h i m d e n doğmuştu .

İşte o g ü n ü n a k ş a m ı D o l m a b a h ç e S a r a y ı n ı n m ü k e l l e f b i r sa lo ­n u n d a , m û t a d üzere eğlenil irken, ' d i n ' b a h s i açılmış ve tabiatıyla K u r ' a n o b a h s i n e n e h e m m i y e t l i faslını teşkil etmişti .

G a z i n i n d i m a ğ ı n d a t a m o s ırada A s i m i n hayâl i b i r ş i m ş e k g i b i parladı . O n u d i n l e m e n i n t a m zamanıydı . B u sitâyişi b i t m e y e n hâfız d a

1 Mehmet Âkif Ersoy, Gece, "Safahât", (Haz. Ertuğrul Düzdağ), sh. 474-475, İstanbul, 1991

248 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

baka l ım ne d i y o r ve nasıl o k u y o r d u ? . . Çok sürmedi , A s ı m s a r a y a g e l d i . S a l o n y i n e din b a h i s l e r i y l e h e y e c a n l a r i ç indeyken, " K u r ' a n , n i h a y e t ser­b e s t v e z i n d e b i r ş i i rd i r , A l l a h t a r a f ı n d a n v a h y o l u n m u ş o l a m a z , M u h a m m e d ' i n k e n d i sözleridir . . . " iddiaları g u r u r ve i s t i h f a f l a yükse l i -y o r k e n , i m t i h a n için çağrı lmış o l a n A s ı m içeri g irmiş ve b u sözleri i s t e ­m e y e r e k işitmişti .

Güze l g iy inmişt i ; g i r e r k e n usûl ve âdâba , m ü m k ü n o lduğu k a d a r

r iâyet etmiş , h e r veçhi le nazar-ı d i k k a t i üzerine çekmişti .

K e m a l Paşa , genç hâfızı b ü y ü k b i r n e z a k e t l e k a b u l e t t i . B u m u ­amele , A s ı m için b i r t e m i n a t y e r i n e geçtiği g i b i yak ından tanıdığı T a h s i n (Üzer ) B e y ' i n 1 o r a d a b u l u n m a s ı ve g ü l ü m s e y e r e k b a k m a s ı d a k a l b i n e k u v v e t vermişt i .

O t u r u r o t u r m a z , G a z i , As ım 'a ne iş yaptığını , i ş inden kaç p a r a k a ­zandığını s o r d u . S o n r a — b i r amatör farzetmiş o lsa g e r e k — K u r ' a n t e r ­cümes i h a k k ı n d a k i f i k r i n i yokladı . A s ı m ihtiyatı e l d e n b ı r a k m ı y o r d u : Kifayetsizl iğini i l e r i sürdü, müta laa beyanından çekindi . M u s t a f a K e m a l Paşa , " B i r tecrübe e d e l i m " d e d i , A s ı m a İsrâ S û r e s i n i n Türkçe t e r c ü m e ­s i n i göstererek ilâve e t t i :

— O k u bakal ım!

K e k e l e m e m e k , i l t izâmı b i r fa lso yapıyor zehabını u y a n d ı r m a m a k

ve m a a z a l l a h , e l i m b i r a k i b e t e u ğ r a m a m a k için, A s ı m o lanca d i k k a t i y l e

ve bütün m e h a r e t i y l e o k u d u . M u s t a f a K e m a l , hiç şüphe y o k , mûs ik iye

bayı lmışt ı , f a k a t asıl maksad ı unutmuş değildi.

1 Nöbet Defterindeki kayıtlara göre, Mustafa Kemal Atatürk'ün sofrasında bu ­lunan zevât arasında T a h s i n Bey' ismi sıkça zikredilmektedir . Metinde adı geçen 'Tahsin Üzer' i le Ramazan ayı boyunca l istelerde adına 9 kez rastladığımız Tahsin Bey'in aynı kimse olma i h t i m a l i çok yüksektir. Bu iht imale binâen, 1932 Ramazanı boyunca Tahsin Bey ' in adının geçtiği günlere işaret etmekte fayda mülâhaza ediyoruz. Ocak: 19, 24, 26, 28, 30; Şubat: 1, 3, 4, 5. (bkz. A.N.D.)

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 249

— H a y d i baka l ım, d e d i ; ş imdi sen de istediğin s û r e y i A r a p ç a o l a ­r a k o k u !

O z a m a n a k a d a r s a l o n l a r d a m û t a d o l a n şekilde o t u r a n genç hâfız ,

h e m e n v a z i y e t i n i düze l t e rek ko l tuğa çıktı ve d iz ç öktü . B u h a r e k e t

M u s t a f a K e m a l ' i n k e s k i n gözünden kaçar mıydı?

— T a h s i n bey, d e d i ; Kur 'an ' ı Türkçe o k u r k e n ayaklarını uzatmışt ı ,

ş imdi diz çöktü. Anlaşı l ıyor k i e v v e l k i n i Kur'an t e l a k k i e t m i y o r .

Sözler inde b i r h i d d e t , y a h u t h a y r e t s e z i l i y o r d u . P a r l a y a n gözlerini Âs ım 'a d ikmiş , s a n k i b i r suçluyu i s t i n t a k eder g i b i cevap i s t i y o r d u . A s ı m , yardımcıs ıdır doğruların H a z r e t i A l l a h k a n a a t i y l e , "Paşam! " d e d i ;

— B u b i r a l ı şkanl ıkt ı r , h a r e k e t i m d ü ş ü n ü l e r e k y a p ı l m ı ş deği l . F a k a t ne y a l a n söyleyeyim, n o k t a - i nazar ım d ü ş ü n d ü ğ ü n ü z ü n aynıdır .

B u doğru, dürüst sözler h i d d e t , y a h u t h a y r e t i tatlı l ık ve y u m u ş a k ­

l ığa k a l b e t t i . G a z i b e l k i b i r a z ac ıyarak, A s ı m a gü lümsed i . " H e r k e s k a ­

n a a t l e r i n d e hürdür , e l v e r i r k i b u k a n a a t l e r s a m i m i o l s u n genç ! " ded i .

Hâf ız t i l a v e t e baş ladı . Hiç d ü ş ü n m e d e n aynı h u s u s î b i r i n t i h a b y a p m a d a n o k u m a y a baş lad ı . B i r d e n b i r e h a t ı r ı n a g e l i v e r e n H a k k â Sûres i ' yd i . B u n d a K u r ' a n - ı K e r i m ' i n m a h i y e t i an la t ı l ı yor ; " K u r ' a n , Al lah ' ın yan ında p e k kıymetl i b i r elçinin sözüdür . O şâir sözü deği ldir ! " d e n i l i y o r d u . Tenzihin min Rabb'il-Alemîn âyeti A s i m i n ağz ından b i r i h ­t a r nidası g i b i dökülürken , sükûta da lmış o l a n s a l o n d a b i r d e n b i r e b i r değişikl ik o l d u . G a z i ayağa k a l k a r a k , " T a h s i n Bey ! " ded i :

— S e n i n hâ f ı zm sade hâfız değil , aynı z a m a n d a d i p l o m a t ! B i z i m b i r a z e v v e l k o n u ş t u ğ u m u z m e v z û a — ş ü p h e s i z , g i r e r k e n d u y m u ş — K u r ' a n l isanıyla karışıyor, b ize cevap v e r i y o r .

İ lhamlı târiz ve i t i r a z l a r d a n h o ş l a n m a y a n M u s t a f a K e m a l s i n i r l i g ö r ü n ü y o r d u . Zaval l ı Â s i m , h a k i k a t e n fark ına v a r m a y a r a k iş i t t iğ ini ş imdi anladığı o sözlere m u k a b e l e e t m e y i hat ı r ından b i l e geç i rmemişt i . F a k a t K u r ' a n i n m u ' c i z e s i y d i b u ! Hakkın lisanı kendi l iğ inden cevap v e r i ­y o r d u . N e y a p a b i l i r d i ? K o r k u ve endişe içinde kısacık b i r müda faa yaptı :

250 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

— P a ş a m ! d e d i ; B e n hâf ız ım a m m a K u r ' a n i n m â n â s ı n a m a a t t e e s ­

süf v u k û f u m yok ! Eğer size muâraza s u r e t i n d e birşey y a p m ı ş s a m , b u be­

n i m e s e r i m değil , a n c a k Al lah ' ın b i r t e c e l l i s i d i r !

B u sözler , b u s a m i m i m ü d a f a a b i r a z e v v e l k i feverânı yat ış t ı rd ı , m e c l i s i n havas ı değişt i ve A s ı m , b i r a z s o n r a hatır ı sayıl ır b i r câ izenin verdiği sevinç iç inde e v i n i n y o l u n u t u t t u .

K a y n a k : A l i Kemâli Aksüt, M. K. Paşa ve Kur'an Tercümesi, "Sebilürreşad", c. IV , sy. 96, sh. 328-330, Şubat 1951. [Bu metinde aktarılan hâdi­senin kesin t a r i h i (1932 Ramazanının hangi akşamı olduğu) tesbit edilememiştir.]

X V I I I

T Ü R K Ç E K U R ' A N , M U S T A F A K E M A L v e M A R T İ N L U T H E R

C h a r l e s H . S h e r i l l

Türkiye 'de yapı lan s e k i z i n c i b ü y ü k inki lâb, b i z i M u s t a f a K e m â l i l e M a r t i n L u t h e r i m u k a y e s e y e s e v k e d e c e k t i r . D i n ve D e v l e t iş ler inin a y ­r ı lmas ına dâir fası lda, d i n i n Türkiye 'de oynadığı siyasî t e s i r i gös termiş ­t i k ; ve M u s t a f a K e m a l i l e V I I I . H e n r i aras ında b i r m u k a y e s e yapmışt ık . Ş imdi dinî s a h a d a A r a p D i l i n i n y e r i n e Türk D i l i n i n nası l k â i m o l d u ­ğ u n u göreceğiz . B u ince l eme , b i z i m Türk m i l l e t i n i n hakik î dinî hayat ına d a h a d e r i n d e n nüfuz e t m e m i z e yard ım edecekt i r .

Şark-Ekspres S i m p l o n t r e n i i l e P a r i s ' t e n İstanbul 'a s e y a h a t i k i b u -çuk g ü n sürer . B u z a m a n ı n m ü h i m b i r k ı smın ı , zor o lduğu k a d a r d a a lâka v e r i c i o l a n Türkçe 'y i t e d k i k e t m e k l e geç ird im. W a g o n - l i t (yatakl ı vagon ) kondüktörü Türktü ; arasıra o n u çağırıp bazı k e l i m e l e r i n t e l a f f u ­z u n d a b a n a yard ım e t t i r i y o r d u m .

Son g ü n , e v v e l k i sene h ü k ü m e t i taraf ından Kur'an'ın Türkçe'ye

tercüme edilmesi kararı hakk ında ne düşündüğüne dâir f i k r i n i s o r d u m . O n u n cevabı b e n i ç ok y a k ı n d a n i l g i l e n d i r i y o r d u . Z i r a h ü k ü m e t icraat ı hakk ında , l e h t e ve a l e y h t e hususî hiçbir itirazı o l m a y a n b i r h a l k adamı i l e k o n u ş u y o r d u m . B a n a cevaben, " M ü s l ü m a n o l m a k l a b e r a b e r b i l h a s s a d i n d a r deği l im" ded i . "Birkaç seneden b e r i " d e d i ; hayat ının çoğu zamanı t r e n d e geçt iğ inden çok seyrek o l a r a k b i r c a m i y e gitmişti , ayrıca duaları okumay ı b i l e unutmuştu . Art ık b u n l a r imkâns ız değilse b i l e çok z o r d u . B i r k e l i m e y l e , sık sık h e r d i n d e ve h e r m e m l e k e t t e rast lanı lan h a r p son­rası m o d e r n b i r a d a m olmuştu.

E v i m i z d e h e r z a m a n rast lanı lan güzel y a z m a b i r Kur 'an - ı

K e r i m ' i m i z vard ı r . B u n u n l a i f t i h a r e d i y o r d u k . B i r m a s a

252 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

[ r a h l e ] üzer inde b u l u n u r ve d a h a z iyade b i r süs v a z i f e s i gö ­r ü r d ü ; z i r a h i ç b i r i m i z A r a p ç a b i l m i y o r d u k . İ lk e v v e l â K u r ' a n ' m Türkçe ' ye t e r c ü m e edi leceğini d u y d u ğ u m z a m a n h o ş u m a gi tmemişt i . B u n u b i r h a t a say ıyordum. B i z müslü¬m a n l a r Al lah ' ın, sözünü P e y g a m b e r i m i z e A r a p ç a o l a r a k söy­lediğine inanır ız . H a k i k a t t e b e n bütün bunlar ı p e k az düşü­n ü r ü m . Z i r a b i r yatakl ı v a g o n k o n d ü k t ö r ü n ü n g ü n l ü k iş le ­r i n d e n başka şey d ü ş ü n m e y e p e k az v a k t i vardır . T e r c ü m e ç ıkt ıktan b i r müddet s o n r a , b i r nüsha u c u z f iyat l ıs ından a l ­d ım ve o k u d u m , b i l h a s s a m e r a k t a n . H a y r e t l e m ü ş a h e d e e t ­t i m k i i ç inde pekçok ahlâkî ve p r a t i k kâide ler vard ı . O za­m a n d a n b e r i ç ok defa e n i y i k ıs ımlar ın ı o k u r d u m . Siz de okumalıs ınız Mösyö , göreceksiniz k i o k u m a y a değermiş .

A m e r i k a ' d a Ü n i v e r s i t e ' d e y k e n o k u d u ğ u m u s ö y l e d i ğ i m z a m a n , tasvibkâr b i r tebessümle m u k a b e l e e t t i .

B u k o n u ş m a d a b e n i m için e n mânâl ı t a r a f şurasıydı k i m u h a t a b ı m b i r h a l k adamıyd ı ve hükümet i c i d d e n siyasî b i r t e d b i r s i z l i k o lab i l e cek K u r ' a n t e r cümes in i onun anlayabileceği bir dilde n e ş r e t m e m i ş o l m a ­saydı , aslâ K u r ' a n ' m kâideler ini öğrenmiş o lmayacakt ı . B ü t ü n b u n l a r , G a z i n i n güya d i n e hiçbir i l g i gös termediğ i h a k k ı n d a har iç te d u y u l a n sözlerle nasıl t e l i f e d i l i r .

E v v e l k i fası lda g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , M u s t a f a K e m a l , d i n i l e d e v l e t i n bağdaşamayacağ ına ( V I I I . H e n r i , M u s s o l i n i , Fransız ve Birleşik A m e r i k a C u m h u r i y e t l e r i g i b i ) inandığı için, H i l a f e t i i l g a etmiş ve s iyasî -dinî m a ­kamlar ı kaldırmışt ı . F a k a t b u n u n l a ka lmamışt ı . H a l k t a n b i r e l i l e aldı­ğ ı m , d iğer e l i l e iâde e d i y o r d u ; ona Kutsal Kitabi kendi dilinde veri­

yordu. Hilafet zamanında Kur'ani tefsir edebilecek yalnız din adamları

iken, şimdi okur-yazar herkesin bunu yapmaya kudreti vardı.

O r t a ç a ğ ' d a A v r u p a ' d a b ü y ü k b i r d inî iht i lâ l o l m u ş t u : İnc i l , L a t i n c e ' d e n bazı m i l l e t l e r i n h e r g ü n k ü d i l i n e [ h a l k d i l i n e ] t e r cüme e d i l ­mişti . T a b i i b u h a l karş ıs ında, İncil'i okuyanlar ın sayısı arttı. B u m ü h i m değişikl ik, R u h b a n S ın ı f ın ın iç inde v u k u b u l a n b i r h iz ip leşmeden s o n r a yapı lmışt ı . İleri f i k i r l i bazı p a p a z l a r , halk ın İncil ' i o k u y a b i l m e l e r i n i ve

1932 Ramazanı 'na Dâir M e t i n l e r 253

t e f s i r e d e b i l m e i m k â n ı n a s a h i p o l m a s ı n a taraf tardı . H a l k iç in kapal ı v e y a eriş i lmez b i r h a l d e o l a n İncil ' in, yabancı b i r d i l d e ka lmas ı ve m â n â ­sına u l a ş m a k için papazlar ın t e f s i r i n e muhtaç bu lunmas ı b e k l e n e m e z d i . M a r t i n L u t h e r ve arkadaş lar ı , İnci l ' in h a l k a k a d a r i n m e s i iç in çok uğ ­raşmışlardı . Kitab-ı M u k a d d e s i t ercüme e t m e k l e g i r d i k l e r i t e h l i k e y i b i l i ­y o r u z ; f a k a t b u n u , b i l e r e k yapıyor lardı ve b u g ü n b u c e s a r e t l e r i n i t a k d i r e d i y o r u z . C e s a r e t b a h s i n d e şuras ını s ö y l e m e k g e r e k i r k i b u n u t a k d i r e d e b i l m e k iç in İ s lâm D ü n y a s ı n d a b i r m ü d d e t y a ş a m a k , e s k i âdet ler in k u v v e t i n i yak ından g ö r m e k lâzımdır. İşte o z a m a n , G a z i n i n K u r ' a n i t e r ­c ü m e e t t i r m e k l e giriştiği ' t e h l i k e l i t e şebbüs ' lây ıkıy la m e y d a n a çıkar. Mustafa Kemal, sayısız mücadeleleri boyunca bunun kadar tehlikelisine

girişmemişti. H a l b u k i b u n d a da m u v a f f a k o l d u !

Ş imdi d a h a z i y a d e A m e r i k a l ı o k u y u c u l a r ı i l g i l e n d i r e n k ısa b i r aç ık lama yapacağ ım: D a h a önce George W a s h i n g t o n i l e M u s t a f a K e m a l aras ında b i r m u k a y e s e yapmışt ık . B u m u k a y e s e y i t e n k i d e mütemayi l b i r t a r i h t a l e b e s i şu sathî m ü l a h a z a y ı i l e r i sürebi l ir : "George W a s h i n g t o n h a s s a t e n d i n d a r b i r adamdı , M u s t a f a K e m a l ise b u n u n a k s i y d i . "

M u h a k k a k k i bütün hayatı boyunca W a s h i n g t o n imanl ı b i r d i n d a r o l a r a k yaşadı ; dahası v a r , iç h i s l e r i n i i fade e t m e k için m u h t a z a m a n dinî ây in lere i ş t i rak lâz ım ge ld iğ ine [de inandı . ] B i z A m e r i k a l ı l a r , k ı saca R e i s i c u m h u r u m u z u n b u açık v a z i y e t a l ı ş ından dolayı baht iyar ı z . B i z A m e r i k a n m i l l e t i , d i n i m i z e t a m o l a r a k bağlı o lduğumuz k a d a r , b i r Devlet

Dini o lmasının d a a l e y h i n d e y i z . Çok şükür m e m l e k e t i m i z d e bütün d i n l e r m e v c u t t u r , f a k a t D e v l e t , hiçbirini k o r u m a y a s e l a h i y e t l i değildir . B u b a ­k ımdan b i z , d i n i d e v l e t t e n ayıran ve hiçbir mezhebe diğerlerine n a z a r a n siyasî üstünlük tan ımayan G a z i y i t a s v i b eder iz .

F a k a t Türk iye C u m h u r r e i s i g i b i , Kur'an i s m i n d e k i b ü y ü k K i t a b i n s a h i f e l e r i n i açıp bütün Türklerin anlayabilecekleri şekle s o k a n b i r a d a m a ' d i n s i z ' d e m e k doğru m u d u r ? T a b i i hayır ! B u hâlen bütün m e m l e k e t l e r d e İncil 'i millî d i l l e r d e o k u t a n a d a m l a r a böyle b i r vas ı f v e r m e k k a d a r h a k ­sızl ık o l u r . K u r ' a n l n okunmas ın ı b a s i t b i r t r e n k o n d ü k t ö r ü n ü n ve o n u n g i b i d a h a yüzb in lerce T ü r k ' ü n hayat ına s o k a n a d a m , m i l l e t i hesab ına e h e m m i y e t l i b i r Din İnkilâbı yapmış d e m e k t i r . Yapt ığ ı işi, lâyıkıyla i d -

254 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

râk e t s i n veya e t m e s i n , gayes i ne o l u r s a o l s u n , M u s t a f a K e m a l , Luther ve

Wycliffe gibi b ü y ü k d i n inki lâpç ı lar ımn safına geçmiştir .

G a z i i l e Y a l o v a ' d a M a r m a r a s a h i l i n d e k i ve George W a s h i n g t o n ' u n Mount Vernon'daki e v i n d e n d a h a sade yazl ık köşkünde ik ibuçuk s a a t l i k b i r k o n u ş m a d a n sonra , (Fransızca o l a r a k yazı lan) s a h i f e l e r i al ıp g i t m e k ­t e y d i m . G a z i n i n b u e v i n i b i r a z an la tay ım: Buras ı m ü t e v a z i ö l çülerde sade b i r binadır ; s u y u n kenar ına , yüz lük ağaçların ortasına inşa edi lmiş­t i r . E v e yakın , sah i lde k u m üzer ine kuru lmuş i k i i p e k çadır vardı , b u n l a r X V I I . as ırdandı ve S u l t a n l a r a se f e r l e r inde r e f a k a t etmişti . B i r i n d e r a h a t k o l t u k l a r a o turmuş , arasıra k ü ç ü k fincanlarda nef is Türk k a h v e l e r i iç i ­y o r , yazmış o lduğum fasıllar üzerinde konuşuyorduk.

M u s t a f a K e m a l işbu fasıl hakk ında bazı i z a h l a r d a b u l u n d u , t e f e r ­r u a t a a i t husus lar ı t a m a m l a d ı , f a k a t o a n d a z a m a n ı m ı z ı n b ü y ü k b i r k ı smın ı d iğer fas ı l lara t a h s i s e t t iğ imiz siyasî v e y a askerî hâd i se l e re ay ırmamız ı açıkça i f ade e t t i .

B ü isteğini t a b i i b u l d u m ; yak ın lar ından çoğu — b a n a karşı h i s l e ­r i n d e n aslâ şüphe e tmediğ im k i m s e l e r d i — Gazi ile her türlü dinî müna­

kaşadan kaçınmamı tavsiye etmişlerdi. D ü ş ü n m ü ş t ü m ve t a b i i demişt im. Hilafet'in kaldırılmasına ve Kur'anin tercümesine dâir fasıllar —her

ikisi de din ile ilgiliydi tabii— hep onun elinden geçmişti. " H a k k ı n d a k i ­t a p y a z a n b i r i sıfatıyla v i cdanımı t e m i z h i s s e d i y o r u m ve d a h a f a z l a üs ­tünde d u r m a m a lüzum y o k " d i y o r d u m . F a k a t mesele bi lâhare t e k r a r ele alındı ve m ü n a k a ş a d a h a i l e r i götürüldü.

T ü r k hükümet i , E z a n i n Arapça y e r i n e Türkçe o l a r a k o k u n m a s ı n ı emretmişt i (1932) . B u n u h a b e r v e r i r k e n , A y a s o f y a ' d a yap ı lacak Kadir

Gecesi m e r a s i m i n d e okunacağ ı söy lendiğ i z a m a n , ha lk ın a lâkas ı s o n h a d d i n e varmışt ı . H a l k o m u a z z a m c a m i y i do ldurmuştu , f a k a t herşey s ü k û n e t l e c e r e y a n e t t i . A l a y e d e n l e r o l d u ve h a l k ı n k a l a b a l ı ğ ı n ı , " R a m a z a n l n 27. g ü n ü n d e 1 m ü s l ü m a n inanç lar ına göre b ü t ü n dualar ın

Doğrusu "Ramazanin 27. gecesi" olacaktır.

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 255

k a b u l edi leceğine değil , A r a p ç a y e r i n e Türkçe 'n in ku l lan ı lmas ına karşı o l a n m e r a k sâ ikasmdadır " şeklinde i z a h ve t e f s i r e t t i l e r .

Sonraları Türkçe o l a r a k ezan okunmas ı , İstanbul idarî m a k a m l a r ı taraf ından aynı s e r t l i k l e t a t b i k o lunmadı ; diğer mınt ıkalarda da v a z i y e t aynı o l d u . N i h a y e t 1933 yı l ının b a ş l a r ı n d a 1 k ü ç ü k ve sâkin B u r s a şeh ­r i n d e b i r k ı p ı r d a m a o l d u : Bazı k i m s e l e r e z a n i n Arapça y e r i n e Türkçe

o k u n m a s ı n a karşı i t i r a z e t t i l e r . H ü k ü m e t m e s e l e y i g a y e t sükûnet le ele aldı , bü tün c e p h e l e r i n d e n işi d i k k a t l e tedkîk e t t i , elebaşıların Türk ol­

madıklarını t e s b i t e t t i 2 ve vâki o l a n kar ış ık l ık lardan dolayı h a f i f ceza h a p i s l e r i k e s t i . 1931 'de 3 aynı şeki lde b i r kargaşa l ık İzmir v i l a y e t i n d e , M e n e m e n ' d e v u k û bu lmuştu , f a k a t çok d a h a c i d d i y d i ; b i r s u b a y v.s ö ldü­r e n âsi lere karşı b u defa çok s e r t ceza lar ver i lmişt i . M a a m a f i h b i rkaç

. t a n e i p e çekme ' kâfi gelmişti . B u r s a kargaşal ığı vukû b u l d u ğ u n d a d a h a d a çok kişi as ı lacağı şâyi o l m u ş t u , f a k a t G a z i , m a h i r â n e b i r bu luş la , " B u n u n sebebi dinî değil , d i l d i r " d e d i . 4 H a l k çabucak yatıştı .

B u hâdise lerden b i r m ü d d e t sonraydı , G a z i i l e y a z m a k t a o l d u ğ u m k i t a p hakk ında b i r görüşmede b u l u n d u m ( b u defa A n k a r a ' d a b u l u ş m u ş , üç saat görüşmüştük) . Bursa hâdiseleri bizi tabii olarak dinden de bah­

setmeye şevketti. M u s t a f a K e m a l ' i n u z u n uzadıya ve serbestçe b u m e v z û u k o n u ş m a s ı n a h a y r e t e t t i m . B a n a b u g ü n k ü T ü r k m i l l e t i n i n dinî h iss iyâ-t m a dâir şahsî görüşlerini ve fikrini anlattı . U z u n ve t a m b i r m ü n a k a ş a ­d a n sonra mutab ık o lmadığ ımız t e k n o k t a şu o lmuştu : Ben kaniydim ki

1 1 Şubat 1933 tar ihinde.

2 O l a y l a r a sebebiyet veren vaazın sah ib i Yahyaoğlu İbrahim, K a z a n Türklerindendir ve kendisine 'Tatar İbrahim' de denmektedir . T u t u k l a n a n l a r içinde ayrıca b i r A r n a v u t (Arnavut Seyfettin) ile b ir Gürcü (Gürcü Hafız Mustafa) bulunmaktadır k i Sherr i l l ' in "Türk olmadıkları tesbit edilen elebaşılar" ifadesiyle kasdettiği muhtemelen b u i k i şahıs olmalıdır.

3 Menemen olayı, 23 Aralık 1930'da vukû bulmuştur.

4 Mustafa Kemal ' in 6 Şubat 1933'de Anadolu Ajansı muhabir ine verdiği resmî beyanâta atıf yapılmaktadır: "Meselenin mahiyet i esasen d in değil, d i l d i r . " [ B u beyanât 7 Şubat 1933 t a r i h l i gazetelerde yer almıştır.]

256 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

bugünkü Türkler, Mustafa Kemal'in zannettiğinden çok daha fazla din­

dardılar.

M u s t a f a K e m a l ' i n b a n a din h a k k ı n d a söylediği b ü t ü n f i k i r l e r i n i a ç ı k l a m a m , b e n i m için b ü y ü k b i r n e z a k e t s i z l i k o l u r . B u n u n l a b e r a b e r o n u " b i r d i n s i z ve d i n aleyhtarı ' g i b i gösteren abes hikâyeler i düşünerek söy lemek i s t e r i m k i G a z i n i n A l l a h ' a , insanl ığ ın A l l a h ' a o l a n iht iyac ına, insanl ığın A l l a h ' a d u a e t m e lüzûm ve hakkına inandığını i f ade e t m e k çok y e r i n d e o l u r . Fakat bu demek değildir ki Allah'a dua etmeler baki kala­

caktır!

G a z i b e n i m şahsî görüşümle a lâkadar o l d u ve b a n a "niçin dinî v a ­z i f e l e r i n i y a p a n b i r h r i s t i y a n o l d u ğ u m u ve b iz A m e r i k a l ı l a r ı n b u d u ­a l a r l a ne elde e t m e k istediğimizi" s o r d u .

M u s t a f a K e m a l merakl ı b i r şahsiyett ir , z i r a aynı f i k i r d e o lmadığ ı k i m s e n i n sadece düşüncelerini öğrenmek i s t e m e k l e k a l m a z , f a k a t n o k t a -i nazarını a n l a m a y a çalışır. O n u n k a d a r bî - taraf f i k i r l i b i r k i m s e i l e aslâ k o n u ş m u ş deği l im; b u h u s u s ona evvelâ E r z u r u m , s o n r a S ivas ve n i h a y e t A n k a r a ' d a Türk m i l l e t i n e " k e n d i k e n d i n i i d a r e e t m e hakkı " o lduğunu ve b u n u y a p a b i l e c e k k a b i l i y e t t e b u l u n d u ğ u n u a n l a t m a k t a çok y a r d ı m e t ­miştir .

Ş imdi , işte b u g ü n k ü T ü r k m i l l e t i n i n b irçok s a h a l a r d a gösterdiğ i m o d e r n anlayışa rağmen , h a k i k a t t e çok d e r i n dinî h i s l e r i o l a n b i r m i l l e t o l a r a k kaldığına dâir inançlarımı aç ıklayacağım.

Türkiye 'deki i k a m e t i m esnas ında zamanımın çoğunu, u m u m i y e t l e dost lar ımla v e y a h e r i k i cinse m e n s u p h e r yaştan Kemalist tanıdıklar la , müs îümanl ığ ı i n c e l e m e k l e geçir irdim. H e p s i anl ıyordu k i başka b i r d i n e m e n s u p o l m a k l a b e r a b e r onlar ın d i n i n e karş ı s e m p a t i g ö s t e r i y o r d u m . ( U z u n z a m a n İstanbul Müzes i M ü d ü r ü ) H a l i l B e y taraf ından b e n i m ve eş imin A y a s o f y a ' d a k i b ü y ü k n a m a z d a b u l u n m a y a d a v e t edi l iş imizi b u ­r a d a anmal ıy ım! O, s e v i m l i eşi ve E v k â f M ü d ü r ü , n a m a z ve d u a l a r m ü d -det ince b e n i m l e b i r l i k t e kaldı lar ve pek e n t e r e s a n izahâtlar v e r d i l e r .

1932 R a m a z a n ı n a Dâir M e t i n l e r 257

A y a s o f y a ' m n d ü n y a n ı n e n m u a z z a m c a m i s i o lduğunu söy leyenler çoktur. Şüphes iz hiçbir y e r d e , k u b b e s i b u k a d a r geniş b i r âb ideye r a s t ­lanı lmaz . B ü y ü k y a n k ıs ımlardan kıb leye d ö n m ü ş kalabal ığ ı s e y r e t m e k b ü y ü k b i r z e v k v e r i r . R a m a z a n ' ı n y i r m i y e d i n c i geces id ir ; b ü t ü n d ü n y a m ü s l ü m a n l a r ı b i l i r l e r k i g ü n batt ıktan şafağa k a d a r söy lenecek d u a l a r işit i lecek ve k a b u l o lunacaktır . O n u n iç in b u geceye Kadir Gecesi d e n i r . Baz ı şakac ı lar ın dediğ i g i b i d i n d e n eki ldiği k a d a r b iç i l iyorsa , b u r a y a ge lmiş o l a n o n b i n d e n f a z l a m ü ' m i n , dünyalar ı y a r a t a n a a r z e d i l e n b u dualar ın karşı l ığını h e r h a l d e alacaktır . B u r a d a f e r t t e n A l l a h ' a g i d e n b i r k u d r e t i l e b i r i t i k a d vardır .

B u r a d a İs lâm itt ihadı , mutavass ı t r u h b a n l a r d a n âzâde e n y ü k s e k dereces ine var ı r ; m ü s l ü m a n l ı ğ ı h r i s t i y a n d i n l e r i y l e m u k a y e s e edecek o l u r s a k , [o] b i r nevî 'Protestanl ık ' d e m e k t i r . Şahs ın i t ikadı , b u r a d a ulvî i t i k a d a yüksel ir . D i y e b i l i r i m k i 23 Ocak 1933 a k ş a m ı 1 A y a s o f y a ' d a gör­d ü ğ ü m ve h i s se t t t i ğ im i m a n s a m i m i y e t i n i h i çb ir h r i s t i y a n â y i n i n d e d u y m a d ı m . B u İs lâm kalabal ığını h a r e k e t e g e t i r m e k için ne b i r h a t i b , ne b i r m ü z i k vardı . B ü t ü n içt imaî sınıflar m e v c u t t u ; kadınlar aşağıda y a n ­ları d o l d u r u y o r d u ; o r t a d a e r k e k l e r sıkı sıralar [ s a f l a r ] h a l i n d e (yüz sıra vardı ) ve h e r sırada d o k s a n a r kişi o m u z o m u z a vermiş d iz çöküyor , k a l -kıvor, d iz çöküp secdeye varıyor , y a n m d a k i n d e n b î -haber Tanr ı i l e karşı karş ıya g e l m e n i n huşûu içindeydi .

T ü r k m i l l e t i n i n r u h u n u a n l a m a n ı n y e r i ve zamanıyd ı . Sade ve imanl ı T ü r k ' ü böyle b i r şerâitte gördükten s o n r a , T ü r k m i l l e t i n i i y i c e a n l a m a k ve M u s t a f a K e m a l g i b i , Türkiye C u m h u r i y e t i n i n k u r u c u s u ve i l k R e i s i c u m h u r u n u d o ğ u r a n b u t a b i a t ı ö l ç m e k m ü m k ü n o l u r . M u h a k k a k k i T ü r k m i l l e t i b i z Amer ika l ı la r k a d a r d indard ır , b e l k i de h a t t a b i z d e n faz la . . .

B u m i l l e t i n böy le b i r ' K a d i r Gecesi ' v a r . B i l h a s s a 'gece' d i y o r u m , z i r a h a r i c i n nazar ında T ü r k m i l l e t i n i n e l i n d e n , h e r savaş tan s o n r a ve b i l h a s s a b ü y ü k h a r p t e n s o n r a bütün fethettiği t o p r a k l a r a l ınmışt ır : B i r

26 Ramazan 1351 Pazartesi günü akşamı.

258 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

z a m a n l a r V i y a n a ' d a n T r a b l u s ' a u z a n a n hudut lar ı d u r m a k s ı z ı n k ü ç ü l ­tü lmüş , o derece k i 1923 L o z a n m u a h e d e s i n i n s ınır landırdığı Türk iye , 14 m i l y o n l u k t e m i z T ü r k nüfusunu a n c a k iç inde t u t a b i l m e k t e d i r . Ya ln ız u n u t m a m a k lâz ımdır k i Türkler iç in 'gece', g ü n ü n s o n u d e m e k değildir ; günlük beş v a k i t namaz ın i l k i , a k ş a m namazıd ır . T ü r k için ' gecenin g e l i ­şi', y e n i b i r g ü n ü n başlangıcıdır . Gece, m u h a k k a k k i gece, f a k a t Türk iye iç in b u k u d r e t i n geces id ir ; z i r a b u n d a n böyle , M u s t a f a K e m a l sayes inde içeride Osmanl ı ve l e v a n t e n sükûtundan sıyrı lmış, dışarıda ise u z a k vâs i v i l a y e t l e r d e n kurtu lmuştur , b i r k e r e d a h a e s k i zamanlar ın cesur ve m ü ­t e c a n i s T ü r k ırkı o lmuştur ; asırlar önce O r t a A s y a yay la lar ından i n i p A k d e n i z sularına doğru koşan cesur Türk ırkı! O n u n ' K a d i r Gecesi ' , y e n i b i r şafağın başlangıcıdır !

K a y n a k : Amer ika Birleşik Devletleri , Ankara Büyükelçisi Charles Hitchcook Sher i l l ' in A Year's Embassy to Mustafa Kemal (Londra, 1934) adlı eserinin Türkçe'de, 1) Gazi Mustafa Kemal Hz. Nezdinde Bir Yıl

Elçilik, (Çev. Ahmet Ekrem) , İstanbul, 1934; 2 ) Mustafa Kemal,

Eseri ve Memleketi, (Çev. Enver Esenkova), İstanbul, 1955; 3) Gazi

Mustafa Kemal, (Çev. Alp İlgaz), İstanbul, 1973 olmak üzere t a m üç çevirisi bulunmaktadır. B iz im burada yayımladığımız met in , Enver Esenkova'nm 1955 t a r i h l i çevirisinden (sh. 78-82) alınmıştır; z i ra A h m e t Ekrem çevirisi eks ik t i r ; A lp İlgaz'ın çevirisinde ise yayım­ladığımız bu bölüm y o k t u r . [ K i t a b i n bu bölümü, A h m e t E k r e m (1934) çevirisinden ikt ibas edilmek suretiyle Niyaz i Ahmet Banoğlu tarafından da yayımlanmıştır: Türkçe Kur'an, Mustafa Kemal ve

Martin Luther, "Nükte, Fıkra ve Çizgilerle Atatürk", sh. 87-90, İstanbul, 1955; krş. Türkçe Kur'an, "25. Ölüm Yılı Münasebetiyle Atatürk: Siyasî ve Hususî Hayatı", sh. 177-178, İstanbul, 1963; Sadi Borak, Atatürk ve Din, sh. 100-101, İstanbul, 1997; 1. bas. 1962]

rv. B Ö L Ü M

H Â T I R A L A R E T R A F I N D A K İ M Ü N A K A Ş A L A R

"Burada hülâsa olarak der im k i : Azîm ve pürdehşet b i r sel önünde b i r koca kütük olamadık. Herkes gibi biz de resmî ve s iv i l köpükler i le gelen bu sel önünde b i r saman çöpü durumuna düşmüştük.

Falan kişinin bu selden ürkmediğini, kimse iddia edemez. Böyle b i r i d d i ­anın ne kadar yalan olduğunu, arzu edenlere açıklayabiliriz. H e m böyle b i r arzuda bu lunan varsa çabuk olsun. Zira bu işler ile alâkalı olanlar pek azalmıştır. İyi ve kötü, hakikat ler g iz l i kalmamalıdır."

Hâfiz A l i Rıza Sağman, 1951

1932'de t a t b i k m e v k i i n e k o n u l a n Türkçe Kur'an Projesinin çeşitli safhalarıyla alâkalı hâtıralar, b u hâdiseler içerisinde b i r i n c i derecede r o l almış zevât ın d i l i n d e n ve k r o n o l o j i k s e y r i de nazar- ı i t i b a r a a l ınmak s u ­r e t i y l e b i r ö n c e k i b ö l ü m d e a k t a r ı l m ı ş b u l u n u y o r . B u h â t ı r a l a r ı n — C h a r l e s H . S h e r r i l l ' i n , h e m asl ının h e m de Türkçe çevir is inin 1934'de yay ımlandığ ı kitabı m ü s t e s n a — t a m a m ı n ı n M u s t a f a K e m a l A t a t ü r k ' ü n ö l ü m ü n d e n beş yı l s o n r a ( 1 9 4 3 ' d e n i t i b a r e n ) y a y ı m l a n m a y a baş lad ığ ı düşünü lecek o l u r s a , hât ıralar ın i l k neşir t a r i h i i l e 1932 R a m a z a n ı a r a ­s ında e n az 1 1 yıll ık b i r z a m a n d i l i m i n i n bu lunduğunu ve siyasî ge l i şme­lere u y g u n o l a r a k hât ıralar ın miktar ında da , üs lûbunda da z a m a n l a de­ğişmeler v u k û a geldiğini söyleyebil iriz . N i t e k i m e l d e k i m e t i n l e r i n y a y ı m t a r i h l e r i n e göre b i r t a s n i f e tâbi tutu lmas ı h a l i n d e , bunlar ın esas i t i b a ­r i y l e üç ayrı siyasî dönemde neşrolundukları görülecektir :

I . T e k P a r t i Dönemi : C .H.P . ( İsmet İnönü; Şükrü Saraçoğlu)

I I . Ç o k P a r t i l i D ö n e m : C . H . P . ( İsmet İnönü ; Recep P e k e r , H a s a n

S a k a , Şemsett in Günaltay)

I I I . Çok P a r t i l i D ö n e m : D .P . ( C e l a l B a y a r ; A d n a n M e n d e r e s )

B u siyasî d ö n e m l e r (gelişmeler) nazar - ı i t i b a r a a l ınmadığ ı t a k ­d i r d e , hât ı ra lar ın o r t a y a ç ıkış n e d e n l e r i n i , satır ara lar ında sakl ı o l a n v u r g u l a r ı , üs lûb lar ındak i değ i şmeler i , d a h a da öneml i s i k a m u o y u n a v e r d i k l e r i örtülü y a da açık mesaj lar ı sağlıklı b i r b iç imde aç ık lamak p e k m ü m k ü n o lamayacakt ır . B u b a k ı m d a n , hâtıralar etraf ındaki m ü n a k a ş a m e t i n l e r i n e ge çmeden önce , b u m e t i n l e r i n b i b l i y o g r a f i k serene ân ımdan , yukar ıda k e n d i s i n e işaret ett iğimiz siyasî dönemler le irt ibatını gös . e r i r gene l b i r çerçeve içerisinde söz e t m e y i faydalı b u l u y o r u z .

I . T e k P a r t i D ö n e m i : C . H . P .

O s m a n N u r i E r g i n i n —Türkiye Maarif Tarihi ( İstanbul , 1943) adlı

e s e r i n i n yaz ımı s ı r a s ı n d a — 1932 R a m a z a n ı n d a b izzât görev a lmış üç

262 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

hâf ıza (Hâfız Y a ş a r , Hâfız S a d e t t i n ve Hâfız A l i R ı z a y a ) m ü r a c a a t e t ­m e s i üzer ine , b u hâfızlar, hâtıralarını k a l e m e alıp E r g i n e vermiş ler , y a ­zar da e l i n d e k i m e t i n l e r i n bazı k ıs ımlar ını , k i tabının i l g i l i b a h i s l e r i n e serpişt i rmek — m s l . K l a s i k Türk Mûsikîs i 'y le alâkalı kıs ımları b i r baş l ık alt ında, dinî inki lâblar (1932 R a m a z a n ı ) i l e alâkalı k ıs ımlar ı ise başka b i r başl ık alt ında ve f a k a t h e r hâ lukârda bunlar ı parça parça n a k l e t m e k s u r e t i y l e — yay ımlamış t ı r . 1 A n c a k b u hât ıralar ın , beş c i l t l i k b i r e s e r i n beşinci c i l d i n i n sayfaları aras ında y e r a lması , aktar ı lan b i l g i l e r i n i s t e r i s t emez birçok k i m s e n i n nazar-ı d i k k a t i n d e n kaçmas ına y o l açmış ve Tek

Partinin katı yönet imin in t e s i r i y l e de b u m e t i n l e r üzer ine b u d ö n e m d e y e n i mütalaalar s e r d e d i l m e s i b i r türlü m ü m k ü n olamamıştır .

I I . Çok P a r t i l i D Ö n e m : C . H . P .

O s m a n N u r i E r g i n ' i n neşr inden s o n r a , b u k o n u n u n y e n i d e n ele alınıp bazı hâtıraların günyüzüne çıktığı i k i n c i safha, 1946 'da çok p a r t i l i h a y a t a geçi ldiği b i r döneme , 1947 yılı sonbahar ına tesadüf e t m e k t e d i r . N i t e k i m 1947'de Müni r H a y r i E g e l i , Millet m e c m u a s ı n d a b u k o n u y l a i l ­g i l i b i r k ıs ım hâtıralar yay ımlamakla m e ş g u l k e n , 2 b u a r a d a (1948 yı l ının i l k ay lar ında ) Millet m e c m u a s ı d a E r g i n ' i n k i t a b ı n d a adı g e ç e n i k i hâfızla (Hâfız Yaşar ve Hâfız A l i R ı z a y l a ) b i r e r röportaj gerçekleştir ip b u röpor ta j lar ın m e t i n l e r i n i y i n e Atatürk ve Din adı a l t ında p e y d e r p e y neşre tmeye baş lamışt ı r . 3 Anlaş ı ld ığ ı kadar ıy la , önceler i b u neşr iyât d a

1 Hâtıraların yayımlandığı bölümler için bkz. Osman E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi (İstanbul, 1943) içerisinde: Hâfız Yaşar Okur, V/1520-1522, 1534-1536; Sadettin Kaynak, V/1526-1533 1627-1629, 1632-1638; A i t Rıza Sağman, V/1522¬1525, 1621-1624, 1629-1632. 2 Esk i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i Egel i ] , Atatürk ve Din HI-IV-V, " M i l l e t " (Bilinmeyen Atatürk'ten Hâtıralar), c. 4, sn. 2, sy. 88, 90, 97; sh. 4, 9 E k i m 1947; 23 E k i m 1947; 11 Aralık 1947; Atatürk ve Din -5-, " M i l l e t " (Bilinmeyen Atatürk'ten Hâtıralar), c. 4, sn. 2, sy. 101, sh. 4, 8 Ocak 1948 3 Hâfız Yaşar Okur , Atatürk ve Türk Musikisi, " M i l l e t " (Bilinmeyen Atatürk 'ten Hâtıralar), c. 5, sn. 3, sy. 106-107-108, sh. 4, 12-19-26 Şubat 1948; A l i Rıza Sağman, Atatürk ve Din, " M i l l e t " (Bilinmeyen Atatürk'ten Hâtıralar), Söyleşiyi

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşa lar 263

h e r h a n g i b i r t e p k i a l m a m ı ş , a n c a k 1948 y ı l ın ın M a r t ay ında A l i R ıza Sağman ' ın hâtıraları , i l k o k u l l a r a d i n d e r s l e r i n i n konulmas ıy la i l g i l i a k ­tüel b i r k o n u y a atıf y a p a n b i r sunuşla b i r l i k t e m e c m u a n ı n üç say ıs ında t e f r i k a ed i l ince , i l k şiddetli t e p k i Eşreb E d i b ' d e n ( F e r g a n ) ge lmişt i r . 1

Eşref E d i b ' i n , ağır ve k e s k i n b i r d i l l e k a l e m e al ınmış o l a n Din'de

Reform Kahramanı başlıklı yaz ıs ına , A l i Rıza S a ğ m a n cevap v e r m e k t e gec ikmemiş ve f a k a t Eşreb E d i b ' e n a z a r a n d a h a m ü l a y i m a d d e d i l e b i l e ­cek b i r üs lûbla k e n d i s i n e u z u n b i r m u k a b e l e d e b u l u n m u ş t u r . 2 B u üs lûb , Eşre f Ed ib ' e de t e s i r ett iğinden o lacak k i o da b u sefer, aynı eleştirilerini sürdürdüğü ve f a k a t b u eleştirileri d a h a y u m u ş a k b i r t a r z d a d i l e g e t i r ­diği y e n i b i r yazı k a l e m e almış , böylel ikle A l i Rıza S a ğ m a n a artık o de­v i r l e r i n geçtiğini , g e ç m e k z o r u n d a o lduğunu hat ır latmayı b i r v a z i f e b i l ­miş t i r . 3

A l i R ıza Sağman , Eşre f E d i b ' i n b u yaz ıs ına da y i n e b i r cevap y a z ­mış ve f a k a t b ir takım t e k n i k n e d e n l e r d e n dolayı b u cevabî yazıyı y a y ı m -1 atamadığı için, tart ışma i l k bakışta sona erer g i b i o lmuştur . T a m b i r yıl s o n r a (1949 N i s a n i n d a ) , b u sefer Hâf ız Y a ş a r O k u r , "gazete sü tun la ­r ında v e y a m e c m u a s a h i f e l e r i n d e pekçok hâtıralara rast landığını ve f a ­k a t b u kıymet l i hâtıraların ( " A l i Rıza Sağman ' ın hâtıralarının") bazı k a ­l e m l e r d e garazkârâne t a h r i f l e r e , h a t t a h a k i k a t çerçeves inden dışarı ç ı ­kar ı lmak g a d r i n e uğradığını görmekten dolayı e l e m d u y d u ğ u " iç in k e n d i hât ıralar ını y a z m a y a k a r a r verdiğ ini bel irtmiş ve hât ıra lar ın ın i l k k ıs -

yapan: M . Ş. Ö. [Mahmud Şevket], c. 5, sn. 3, sy. 109-110-111, sh. 4, 4-11-19 M a r t 1948 1 Eşref Edib , Dinde Reform Kahramanı, "İslâm-Türk Ansiklopedi ve Mecmuası", c. 2, sy. 98, sh. 67, M a r t 1948 2 A l i Rıza Sağman, Hâfız Rıza "Atatürk ve Din" Hakikatinin înkârcısına Cevap Veriyor, " M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5, 17, Nisan 1948 3 Eşref Edib , Dinî Meselelerde Ölçülü Konuşmak, "İslâm-Türk Ansiklopedi ve Mecmuası (Muhit 'u l -Maar i f ) " , c. 2, no. 100, sh. 2-6, Nisan 1948

264 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

m i m Bütün Hafta m e c m u a s ı n ı n 22 N i s a n 1949; i k i n c i k ı smını ise aynı

m e c m u a n ı n 6 May ıs 1949 t a r i h l i sayı larında neşretmişt i r . 1

I I I . Çok P a r t i l i D ö n e m : D . P .

Hafız Y a ş a r ı n hâtıraları , yay ımlandığ ı yıl —bi leb i ld iğ imiz k a d a ­r ıy la— matbuât ta b i r aksülamel bu lmamış ve b u hâtıralar t a m d a Bütün

Hafta m e c m u a s ı n ı n s a y f a l a r ı n ı n a r a s ı n d a k a y b o l u p g i d e c e k k e n , Demokrat Partinin i k t i d a r a g e l i p A d n a n M e n d e r e s ' i n Başvek i l o lduğu b i r d ö n e m d e (Ağustos 1950) , N e c i p Fazıl K ısakürek taraf ından ve f a k a t ' D e d e k t i f X B i r ' adı a l t ında i r o n i k b i r b i ç imde h i cved i lmiş t i r . Hâf ı z Y a ş a r ' ı n h â t ı r a l a r ı n ı n y a y ı m l a n d ı ğ ı s a y f a n ı n k ü p ü r ü n e y e r v e r d i ğ i h a l d e , N e c i p Fazı l , m e c m u a n ı n kaç yıl e v v e l ç ıktığını b i lmediğ ini ve b u m e c m u a n ı n b i r b a k k a l dükkanın ın okkal ık kağıt ları aras ında e l i n e geç ­t iğ ini söy lemiş , e n n i h a y e t yaz ı s ına da şu cümle le r l e son v e r m i ş t i r : " Y e r e b a t a n C a m i i n d e n baş lanarak , c a m i , böy lece y e r e b a t ı r ı l m a k i s ­tenmişt i r . " 2

B u sırada (1950 Temmuzunda), lâik b i r d e v l e t t e , r a d y o d a K u r ' a n o k u n u p o k u n a m a y a c a ğ m a dâir ç ıkan m ü n a k a ş a l a r ü z e r i n e , h e m e n Hazret-i Kur'an Radyoda Okunabilir mi? (Ağustos 1950) adl ı e s e r i n i y a z m a y a baş layan A l i Rıza Sağman, b u eser inde , h â k i m siyasî s ö y l e m e u y g u n b i r tavır almış ve A d n a n M e n d e r e s hükümet in in r a d y o ' d a K u r ' a n o k u n m a s ı n a i z i n v e r m e s i n i lâ ikl iğe aykır ı b u l a n çevre lere , k e l i m e n i n t a m anlamıy la ateş p ü s k ü r m ü ş t ü r . 3 N e d i n ' i n resmî leş ip e l i n e kıl ıç a l a -

1 Hâfız Yaşar O k u r , Atatürk'ten Bilinmeyen Hâtıralar 1: Kur'an-ı Kerim'in Tercümesi, Yerebatan Camisinde Tören, Türkçe Ezan, Mehmetçiğin Mezarında Mevlût, "Bütün Hafta" , sy. 1, sh. 9-10, 22 Nisan 1949; Atatürk 'e Dâir Bilinmeyen Hâtıralar 2: Atatürk'ün Musikiseverliği, Sarayburnu Hâdisesi, Fasıllar Nasıl Tertib Edilirdi?, Dolmabahçe'de Heyecanlı Bir Gece, "Bütün Hafta" , sy. 2, sh. 9¬10, 6 Mayıs 1949

2 Dedekti f X B i r [ N . F. Kısakürek], (O) ve Olanlardan Biri, "Büyükdoğu", sn. 6, sy. 23, sh. 3, 11, 25 Ağustos 1950, İstanbul 3 Radyoda dinî program yayınlama yasağı, D.P. i k t i d a r a geldikten i k i ay sonra, (5 Temmuz 1950'de) kaldırılmıştır.

Hâtıralar Etraf ındaki Münakaşa lar 265

bi leceğini , ne de d e v l e t i n ruhanî leş ip m i h r a b a geçebi leceğini söy leyen S a ğ m a n , r a d y o ' d a K u r ' a n o k u n m a s ı n ı n Kemalizm'e aykır ı o lmad ığ ın ı ; z i r a Atatürk 'ün k e n d i s i n i n K u r ' a n ! r a d y o ' d a okut tuğunu i f a d e e tmiş ve i lginç b i r b i ç imde , K a d i r Gecesi r a d y o ' d a n n a k l e n y a y ı n l a n a n A y o s o f y a i h t i f a l i n d e o k u n a n parçalar arasında K u r ' a n i n da bu lunmas ın ı d e l i l o l a ­r a k öne sürmüştür .

A l i R ı z a S a ğ m a n , M e n d e r e s h ü k ü m e t i n c e Türkçe Ezan ve

Tekbirlerin ka ld ır ı lmasıy la R e j i m e ve İnki lâb 'a aykırı b i r ad ım atı lmış o lmayacağın ı i z a h ettiği bö lüme b i r d i p n o t düşerek, Türkçe Tekbir mese­l e s i n i n k e n d i s i n i ş a h s e n i lg i lendirdiğ ini be l i r tmiş ve böy le l ik le E ş r e f E d i b ' l e arasındaki t a m a m l a n a m a m ı ş e s k i m ü n a k a ş a y a dâir k a n a a t l e r i n i d i l e g e t i r m e k fırsatı bu lmuştur . B u a r a d a , N e c i p F a z ı l i n Hâfız Y a ş a r i n hât ıra lar ıy la i l g i l i m a k a l e s i n e de atıf y a p a n y a z a r , d o k u z h â f ı z m 1932 Ramazanı 'ndak i h i z m e t l e r i n e karşı l ık aldıkları 1800 l iranın o g ü n ü n p a ­rasıy la 10.000 l i r a y a tekabül ett iğine dâir iddiayı r e d d e d i p , 'o k a d a r d a e tmez ' k a b i l i n d e n b i r cevap vermiş ve Büyükdoğu'mm dâvâsıy la k e n d i öz d â v â s ı n m aynı o lduğunu söyleyerek açıklamasını nokta lamışt ı r . 1

S a ğ m a n ' ı n b u k i tab ın ın y a y ı m l a n m a s ı n d a n k ı sa b i r süre s o n r a , — E ş r e f E d i b i n 1948 M a y ı s i n d a n i t i b a r e n y e n i d e n ç ı k a r m a y a baş la ­d ı ğ ı — Sebilürreşad m e c m u a s ı n d a H a s a n - A l i Yüce l ' e b i r t e n k i d y a z a n R a i f Oğan , b u m a k a l e s i n d e A l i Rıza Sağman ' ın da i s m i n i z i k r e d e r e k ağır söz ler s a r f e t m i ş , " T e k b i r i n T ü r k ç e ' y e d ö n d ü r ü l d ü ğ ü n ü , — A l i Rıza

Sağman n a m kişinin Millet Mecmuasında, aç ıkladığına g ö r e — y a m n d a k i h a n e n d e l e r l e Do lmabahçe 'dek i rakı so fras ında t e k r a r l a n m a k s u r e t i y l e t e c r ü b e e d i l e r e k t a t b i k â t a geç i ld iğ in i " i f a d e e t m i ş , d a h a s o n r a d a " K u r ' a n i n , Kas ımir isk i ad ındaki müsteşr ik in t e r c ü m e s i n d e n Türkçe ' ye döndürülerek S a r a y hanende-hâf ız lar ından Aksaray l ı Yaşar ve o n u n g i ­b i l e r taraf ından Y e r e b a t a n ve A y a s o f y a c a m i l e r i n d e Kur'an d i y e m u k a ­be le lerde okutturu lduğunu, çanak yalayıc ı ların, h u z u r u m u t a d tü fekyan ve s i lahşöran 'm b u teşebbüsler i beğen ip alkış ladıklarını , a n c a k a r a d a n

1 A l i Rıza Sağman, Hazret-i Kur'an Radyoda Okunabilir mi?, sh. 101-105, İstanbul, 1950

266 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

b i r a z v a k i t geç ince , b i rşeye benzemed iğ i görü lüp sessizce b u p r o j e n i n

t a t b i k i n d e n vazgeçi ldiğini" söylemişt ir . 1

R a i f Oğan , m e z k û r m a k a l e s i n d e bunlar ı söy lemekle k a l m a z , aynı z a m a n d a " e z a n ı n da Türkçeleştiri ldiğini , f a k a t m u v a f f a k o îunamadığ ın ı ; z i r a g ü n d ü z c a m i d e K u r ' a n , akşamı m e y h a n e ve rakı so fras ında sarhoş k e y f i n i g e t i r m e k üzere gaze l o k u y a n h a n e n d e l e r i n b e s t e y i e s k i besteye u y d u r u p sırf onların b u gayretkeşl iği y ü z ü n d e n 14 Mayıs înkilâbina k a ­d a r m i l l e t i n r u h u n u n ta 'zîb edi ldiğini" de b e l i r t i r . A r d ı n d a n , " d i n a l e y ­h i n d e k i b a s k ı y ı ve sap ık l ığ ı d e v a m e t t i r m e k t e ı s rar ve i n a t e d e n C u m h u r i y e t H a l k P a r t i s i S a l t a n a t ı n ı n , 14 Mayısta milletin müşterek

darbesi altında son n e f e s i n i v e r e r e k t a s f i y e o lunduğunu" aç ıkça d i l e ge­t i r e n O ğ a n , i s i m l e r i n i a n a r a k i k i hâfızı da e leşt irmişt ir . K e n d i s i n e b u hâf ı z larm sadece b i r i n d e n , A l i Rıza S a ğ m a n ' d a n cevap ge lmiş ve b u ce­vabî yazı aynı m e c m u a n ı n Şubat 1 9 5 1 sayısında yayımlanmışt ır .

S a ğ m a n ı n yazıs ın ın başl ığı , âdeta b ü t ü n o l u p b i t e n l e r i özet leyic i b i r m a h i y e t taş ımaktadır : O Müthiş Sele Karşı Duramadık!

A l i R ıza S a ğ m a n , Oğan ' ın ü s l û b u n u n b ü t ü n sert l iğ ine r a ğ m e n munis ve mahcub o l a r a k n i t e l e n e b i l e c e k i f a d e l e r kul lanır ve b u hâd i se ­n i n ' işin zâtı ' ve ' işin t a t b i k i ' c i h e t i n d e n o l m a k üzere i k i b a k ı m d a n m ü t a ­l a a edi lebi leceğini söyler. B i r i n c i k ı s ımda , y a n i Türkçe Kur'an o k u n u p o k u n a m a y a c a ğ ı mese les inde b u kez söyledikleri , yı l lar önce söy ledikle ­r i n d e n d a h a farklıdır : " B u n a istediğiniz k a d a r h ü c u m e d i n i z , h a t t a b e n i de yanınıza almayı unutmayınız ! "

İşin t a t b i k i c i h e t i n e ge l ince , k e n d i s i d u y d u ğ u nedâmet i b ü t ü n sa-m i m i y e t i y l e d i l e g e t i r i p , "az îm ve pürdehşet b i r sel önünde b i r koca k ü ­tük o lamadık . H e r k e s g i b i b iz de resmî ve s i v i l köpükler i l e g e l e n b u se l önünde b i r s a m a n çöpü d u r u m u n a düşmüştük" der ve " k i m s e n i n , b u se l ­d e n ürkmediğ in i i d d i a e tmeye hakkı bu lunmadığ ın ı " üzer ine basa basa v u r g u l a r .

1 Rai f Oğan, Hasan Ali Yücel Avukatının Tuhaf Davası, "Sebilürreşad", c. 4, sy. 92, sh. 261-263, Aralık 1950

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşa lar 267

S a ğ m a n ı n b u cevap yazıs ında söylemiş olduklarıyla ve p e k t a b i i k i s ö y l e m e b iç imiy le D e m o k r a t P a r t i ikt idar ının sağ lamış o l d u ğ u o r t a m arasında doğrudan b i r i l işkinin bu lunduğu m u h a k k a k t ı r . 1 Ar t ık y e n i b i r d e v i r ge lmiş ve o e s k i m ü t e h a k k i m üs lûbu s ü r d ü r m e n i n de b i r an lamı k a l m a m ı ş t ı r . B u m ü l â h a z a l a r l a o l sa g e r e k , k e n d i s i , y a z ı s ı n a şu cümle ler le son v e r i r : "Sözü k e s i y o r u m . M u h t e r e m R a i f Oğan 'a d i y o r u m k i : Sizinle münakaşa etmek istemem. Çünkü aynı cephenin erleri, silah­

larını birbirlerine çevirmemelidirler. Bundan zarar görecek bir tek varlık,

o cephenin kendisi olur."2

Sebilürreşad'\n A l i Rıza S a ğ m a n ı n b u yazıs ının yay ımlandığ ı ayın i k i n c i sayısında, M. K. Paşa ve Kur'an Tercümesi başl ığıyla Hâfız A s ı m ı n hât ıralar ının y a y ı m l a n m a s ı (bkz . M e t i n X V I I ) , h â k i m söy lemin çok kısa b i r z a m a n i ç inde değ iş t iğ in in ve değ i şmeye de d e v a m edeceğ in in e n öneml i göstergeler inden b i r i d i r . 3 N i t e k i m İslâmcı d e r g i l e r d e y a y ı m l a n a n yazı lardaki edâ ve üs lûb , b u n d a n böyle d a h a cesur b i r n i t e l i k k a z a n a c a k ve ' g e ç m i ş t e o l u p b i t e n l e r ' h a k k ı n d a k i t a s v i r l e r — h i ç değ i l se 1960 ihti lâline k a d a r — k e n d i s i n e k e s k i n eleştirilerin eşlik ettiği b i r m a h i y e t e bürünecekt ir .

B u a r a d a , 1960 M a r t ay ında Dinde Reform: Kemalizm d e r g i s i n i n Hâfız Y a ş a r i n Türkçe Tekbir hakk ındak i kısa b i r hât ıras ına y e r v e r d i ­ğ ine , ihti lâlle b i r l i k t e s ö y l e m i n r e n g i n i n iy i ce değişip farklı i s t i k a m e t t e

1 A l i Rıza Sağmanin f i k i r l e r i n d e k i serbestliğin boyutlarını görmek bakımından şu hâtıra gayet aydınlatıcıdır: "Dört yıl evvel k a d i m dostum r a h m e t l i A l i Rıza Sağmanin evinde Bağdat Üniversitesi Profesörlerinden b i r İslâm b i l g i n i i le t a ­nışmıştım. B i r zamanlar I r a k Kabines inde Bakanlık da yapmış olan bu zât, Bağdat ulemasının banka fa iz ler inin riba sayılamıyacağı hakkında fetva verdik­l e r i n i söyledi ve mucib sebeplerini de teker teker izah e t t i . Ölümü ile yer i dolmaz büyük b ir boşluk bırakan rahmetli Ali Rıza Sağman da bu görüşe iştirak etmişti." (Ercümend Demirer, Din, Toplum ve Kemal Atatürk, sh. 115, Ankara , 1969) 2 A l i Rıza Sağman, O Müthiş Sele Karşı Duramadık, "Sebilürreşad", c. 4, sy. 95, sh. 312-313, Şubat 1951

3 A l i Kemâlî Aksüt, M. K. Paşa ve Kur'an Tercümesi, "Sebilürreşad", c. 4, sy. 96, sh. 328-330, Şubat 1951

268 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

yayınlar yapı ldığına, mese lâ 1962'de Hâfız Y a ş a r i n , 1963'de ise S a d e t t i n K a y n a k ' m hât ı ra lar ın ın m ü k e r r e r e n y a y ı m l a n d ı ğ ı n a i şaret e t m e k , hiç k u ş k u y o k k i yukar ıdan b e r i çizilen t a b l o y u tamamlay ı c ı b i r k ıymet taş ı ­yacakt ı r . 1

B u a r a d a , 60 İhti lâl i 'na k a d a r karşı c e p h e n i n s u s t u ğ u n u ve y e n i iktidarın estirdiği rüzgârlar karşıs ında e l i k o l u bağlı o turduğunu s a n m a k yanı lt ıc ıdır ; z i r a b u d ö n e m d e , Ata türk ink i lâb larmdan sapı ldığı , i r t i c a -n ın hort lad ığ ı , y e n i d e n ve h a t t a d a h a k ö k l ü b i r b i ç imde i n k i l â b l a r m t a t b i k e konulmas ı lâz ım geldiği şekl indeki ş ikayetler s ık sık s e s l e n d i r i ­lecek, mese lâ K u r ' a n i n Türkçe 'ye çevri lmesi s u r e t i y l e inki lâblara kaldığı y e r d e n d e v a m e d i l m e s i n e dâir a r z u ve t e m e n n i l e r matbuât ta a y y u k a çı ­kacakt ı r . N i t e k i m 1957 y ı l ında sadece Ismayı l H a k k ı Ba l tac ı oğ lu i l e O s m a n Nebioğ lu 'nun K u r ' a n çeviri lerinin yay ımlanmas ıy la p a t l a k v e r e n m ü n a k a ş a l a r s e r i s i n d e , gazete ve m e c m u a l a r d a y a y ı m l a n a n l e h t e ve a l e y h t e k i m a k a l e l e r i n sayısının 100'ü aştığı düşünülecek o l u r s a , D . P . i k ­tidarı dönemindek i çat ı şmanın ne d e n l i ş iddetl i geçt iğ ine dâir b i r f i k i r e d i n m e k m ü m k ü n o l a b i l i r . 2

Hâsıl ı , hâtıralar i l e siyasî i k t i d a r l a r arasındaki sıkı m ü n a s e b e t b u yıl lar süresince hiç zayı f lamamış , b i l a k i s siyasî ikt idarın d u r u m u n a göre hât ıra lar ın h e m miktar ında , h e m de muhtevas ında önemli değiş ikl ikler

1 Hâfız Yaşar Okur , Atatürk ve Bayram Tekbiri, "Dinde Reform: Kemal izm" , sy. 28, sh. 7-8, M a r t 1960; aynı yazar, Atatürkle Onbeş YılIDinî Hâtıralar, İstanbul, 1962; Sadet t in K a y n a k , Atatürk Dolmabahçe'de İlk Türkçe Kur'ani Nasıl Okudu1?, Yanlış Tercümesini Nasıl Anlamıştı?, Niyaz i Ahmet Banoğlu, "25. Ölüm Yılı Münasebetiyle Atatürk: Siyasî ve Hususî Hayatı" içerisinde, sh. 178-180, İstanbul, 1963

2 Sadett in K a y n a k ' m hâtıralarının 1943'deki i l k yayımından sonra, i k i n c i kez 1955'de ve farklı b i r muhtevayla b i r l i k t e neşredilmiş olması cal ib- i d i k k a t t i r . Bkz. Sadett in Kaynak , Atatürk'ün Sofrasında Okuduğum Şarkılar, Sakarya-Taymis Şiiri, Atatürk'ün Verilmeyen imzası, Atatürk Dolmabahçe'de ilk Türkçe Kur'an'ı Nasıl Okudu?, Atatürk Kur'anin Yanlış Tercümesini Nasıl Anlamıştı?, Süleymaniye'de Okunan ilk Türkçe Hutbe'nin Hikâyesi, N i y a z i Ahmet Banoğlu, "Nükte, Fıkra ve Çizgilerle Atatürk I I I " içerisinde, sh. 82-84, İstanbul, 1955

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşa lar 269

v u k û bulmuştur . İşte b iz de b u bö lümde , d a h a önce naklett iğ imiz hât ıra­ları tamamlayıc ı m a h i y e t t e o l a n altı m e t i n d a h a neşredecek ve böylel ikle hâtıralar etrafında oluşan l iteratürü tanı tmak imkânı bulacağız .

İ lerideki s a y f a l a r d a k e n d i l e r i n e y e r vereceğimiz m e t i n l e r , k r o n o l o ­j i k b i r s ıraya tâbi tutu lmuş ve önce Eşre f E d i b ' i n , b i r önceki b ö l ü m d e y a ­y ı m l a n a n A l i Rıza S a ğ m a n i n röportaj ına i l işkin eleştirileri nakled i lmiş ­t i r . İkinci m e t i n o l a r a k , A l i R ıza S a ğ m a n ı n Eşre f E d i b e ; ü ç ü n c ü m e t i n o l a r a k Eşre f E d i b ' i n A l i Rıza S a ğ m a n a; d ö r d ü n c ü m e t i n o l a r a k N e c i p F a z ı l ı n Hâf ız Y a ş a r O k u r ' a ; beş inc i m e t i n o l a r a k A l i R ıza S a ğ m a n ı n Eşre f E d i b i l e N e c i p Fazıl 'a ; altıncı m e t i n o l a r a k A l i Rıza S a ğ m a n ı n R a i f Oğan 'a cevaben k a l e m e almış o lduğu yazı lara y e r vereceğiz . R a i f Oğan ' ın m a k a l e s i n e gel ince , b u m a k a l e esasen başka b i r k o n u y l a alâkalı o l u p , Ali

Rıza Sağman i s m i n i dolaylı o l a r a k zikrettiği için, yaz ının t a m a m ı y e r i n e , sadece i l g i l i k ı smın n a k l i y l e i k t i f a edilmiştir.

X I X

D İ N D E R E F O R M K A H R A M A N I

Eşref E d i b

M i l l e t refikimiz, sahneye dinde inkilâb yapacak yeni bir kahraman

çıkarıyor.

V a k t i y l e , hoca kıyafet inde " K a v m - i C e d i d c i " d i y e anı lan ne i d ü ğ ü b e l i r s i z b i r a d a m ç ıkmış , c a m i l e r d e Hulefâ-yı Râşidîn l e v h a l a r ı m 1 k a l ­d ır ıp on lar ın y e r i n e E n v e r l e r i n , T a l â t l a r m r e s i m l e r i k o n u l m a s ı n ı v e b u n l a r a salavât g e t i r i l m e s i n i i l e r i s ü r m ü ş t ü . 2

1 Y a n i : "Hz. Ebubekir , H . Ömer, Hz. Osman ve Hz. A l i ' n i n adlarının yazılı olduğu levhaları..." 2 Burada kastedilen kişi, Kavm-i Cedîd: Kitab'ul-Mevâiz (Dersaadet, 1331) adıyla b i r r isale kaleme almış olan Ubeydu l lah Efendi (1858-1937) adlı şahıstır. Kendis ini , eserlerinde 'Şeyh Ubeydul lah Afganî' veya 'İzmirli Hocazâde Mehmed Ubeydul lah ' g ib i is imlerle tanıtırdı. Yahya A f i f (Ahmed Şîrânî) 1924'de yayımla­nan b i r yazısında bu zât hakkında şöyle demektedir: "Bu f i k i r l e r i bunlara t e l k i n edenlerden b i r i Ubeydullah Efendi nâmında Afganlı b i r serseri i d i . Edirne v i l a ­yet i dahil inde b i lmem hangi kasaba veya karyede mütevattın olan bu serseri, b i r tar ih te İstanbul'a gelmiş ve mühim b i r k u v v e t i n himayesine ist inaden cevâmi kürsülerinde, bu zehir l i f i k i r l e r i saf müslümanlara telkine başlamış i d i . Yazdığı Kavm-i Cedid nâm hezeyannâmesiyle büyük b i r şöhret kazanmış olan bu serse­r i n i n tesis ettiği cehl u dalâl mekteb in in asrî ve sâdık şakirdleri, K u r ' a n i n Türkçe'ye tercüme edilmesine pek ziyade hâhişkerdirler." ["Sebilürreşad", Lisan¬ı Beşer Lisan-ı Kur'an'a Tercemân Olamaz, XXIV/602, sh. 51-52, Mayıs 1340; U b e y d u l l a h Efend i hakkında genel mâlumat için bkz. A h m e t T. A l k a n , Ubeydullah Efendinin Amerika Hatıraları, İstanbul, 1997]

272 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

B i r z a m a n l a r d a E r e n k ö y taraf lar ında müra î b i r i m a m zuhûr e t ­

m i ş , Türkçe Namaz k ı ld ı rmaya kalk ışmış , c emaat k e n d i s i n i c a m i d e n dı­

şarı a tmışt ı . 1

Şimdi de Hafız Ali Rıza Sağman n â m ı n d a b i r za t , donkişotvâri b i r eda i l e , ' d i n d e r e f o r m k a h r a m a n ı ' o l a r a k o r t a y a çıkıyor. M e ğ e r ezan ve t e k b i r l e r i Türkçeleştirmek h u s u s u n d a A t a t ü r k üzer inde b u z a t m ü e s s i r o lmuş imiş! . .

Millet r e f i k i m i z , mûmâ- i l eyh hâfız e fendiye b u p a y e y i v e r e r e k o n u s a h n e y e ç ıkar ıyor . U z u n u z u n m ü l a k a t l a r , suâl ve c e v a p l a r . . . H a f i " e f e n d i y i coşturdukça coşturuyor. D i n d e i n k i l a b y a p m a k iç in D ö l m a b a h ç e S a r a y ı n d a "se lâhiyattar zevâttan m ü r e k k e b " m e c l i s l e r k u r u l u y o r . Hâfız A l i R ıza E f e n d i i l e m e ş h u r C e m i l S a i d , 2 b u se lâhiyattar zevât tan m ü ­r e k k e b m e c l i s t e ' re is 'u l -u lemâ' m e v k i i n d e b u l u n u y o r l a r . O C e m i l S a i d B e y k i A r a p ç a b i lmediğ i h a l d e Kur 'an ' ı Frans ızca 'dan Türkçe ' ye çevir ­m e y e ka lk ı şan ve b a ş t a n b a ş a h a t a ve t a h r i f l e r l e d o l u o l a r a k Türkçe

Kur'an [ İstanbul , 1924] d i y e b i r eser neşre tmek cür 'et inde b u l u n a n zat !

D i n d e r e f o r m y a p a c a k selâhiyattar zevâtın diğerleri m â l u m değil . B u n l a r b i r R a m a z a n g ü n ü D ö l m a b a h ç e S a r a y ı n d a top lanıyor lar , dinde

reform y a p a c a k l a r . Tasarladıklar ı r e f o r m esaslarını t e s b i t edecekler , h a ­z ı r layacaklar ı tasar ıy ı A t a t ü r k ' e t a k d i m edecek ler . B ü y ü k ink i lapç ı , Hâfız A l i Rıza E f e n d i , b i r reis'ul-ulemâ tavr ıy la anlat ıyor : "Ata türk 'ün r u h u n d a d ine karşı k u v v e t l i b i r r e a k s i y o n varmış . B u r e a k s i y o n u n m e m -

1 1926 Ramazanında, İstanbul'da Göztepe İmamı Mehmed Cemaleddin (Seven) adlı b i r zât (öl. 1964), Kur'an'ı Türkçe okumak suretiyle namaz kıldırmaya k a l ­kışmış, Diyanet İşleri Riyaseti de hemen bu imamı görevden almıştı. A h m e t Ağaoğlu'nun, 11 Nisan 1926 t a r i h l i M i l l i y e t gazetesinde Cemalett in E f e n d i y i sa­v u n a n b i r makales i yayımlanmıştır. [ B u m a k a l e n i n m e t n i için bkz. E r g i n , Türkiye Maarif Tarihi, V/1614-1616, İstanbul, 1943; krş. Jâschke, Yeni Türkiye'de İslâmlık, sh. 45, İstanbul, 1972; Cemaleddin Efendi için bkz. Bedi N . Şehsuvaroğlu, Göztepe, sh. 96-99, İstanbul, 1963] 2 A l i Rıza Sağman'm b i r zühûl eseri o larak 'Hasan Cemil ' yerine 'Cemil Said ' demesi, Eşref E d i b i de yanıltmıştır.

Hâtıralar Etraf ındaki Münakaşa lar 273

l e k e t e f ayda lar ı o l m u ş . D i n d e b i r r e f o r m h a r e k e t i y a p ı l m a k l â z ı m imiş . . . " 1

İşte b u b ü y ü k inki lapç ı Hâfız E f e n d i anlat ıyor : S a r a y d a k i b u iç ­t i m a , ' d i n d e r e f o r m ' işini s i s t e m l i b i r s u r e t t e t a t b i k e t m e k m a k s a d ı y l a yap ı lmış . B u inki lâb m e r h a l e m e r h a l e o lacakmış . E z a n ve t e k b i r l e r i n T ü r k ç e l e ş t i r i l m e s i n d e n işe b a ş l a n a c a k m ı ş . D i n d e r e f o r m h a r e k e t i n i n m e k t e p l e r e teşmi l i i k i n c i p l a n a b ı rak ı lmış . M a a r i f V e k i l i Reş i t G a l i p B e y i n i f a d e s i n e göre, A n k a r a ' d a selâhiyetl i b i r heye t taraf ından Türkçe

bir Kur'an haz ı r lanmakta imiş . B u n d a n s o n r a c a m i l e r d e ve n a m a z l a r d a b u Türkçe Kur'an okunacakmış . . .

M ü z a k e r e l e r baş lamış , u z u n münakaşa lar o lmuş , n i h a y e t ' A i l a h u E k b e r i n tercümesi , 'Tanrı u l u d u r ' d iye yapı lmış . Tanrı k e l i m e s i , ' t a n ye­r i n d e k i ' m â n â s ı n a e s k i şamanı Türkler in p u t p e r e s t l i k z a m a n ı n d a tanr ı ­ları o l a n g ü n e ş e v e r d i k l e r i a l e m ise [de] , b u g ü n k ü t e l a k k i y e göre Allah'ı

Tanrı d i y e Türkçe leşt i rmekte beis görülmemiş . . .

B u selâhiyet l i zevât b u n a k a r a r v e r d i k t e n s o n r a , "yanlar ı b i l lûr p a r m a k l ı k l a r d a n yap ı lmış m e r d i v e n l e r " d e n ç ıkmış lar , o r t a b ü y ü k sa­l o n d a b u l u n a n inki lâb arkadaşlar ı Atatürk 'e b i r sürpriz yapmış lar . H e p b i r ağ ızdan b u Türkçe Tekbiri okumuşlar . O da çok b e ğ e n m i ş , " E v v e l k i u n u t u l s u n ! B u , A r a p ç a s m d a n saltanatlı o lmuş ! " demiş. . .

İşte b u ' m u a z z a m i n k i l a b ' d a başro lü o y n a y a n , Atatürk 'ün üzer inde böy le m ü e s s i r o l a n inki lâb k a h r a m a n ı Hâfız A l i Rıza E f e n d i , " B u i şde b e n i m t e m e l e a i t çok d e r i n t e s i r i m o lduğunu söylemekle i f t i h a r d u y a r ı m " d i y o r .

1 Mısırda biraz Arapça tahsi l etmiş b ir Bandırma Rüşdiyesi hocası vardı. Mısır'ın ve İslâm dünyasının en yüksek âlimlerinden olan Şeyh M u h a m m e d Abduh'dan bahsederken, sınıf arkadaşından bahseder gibi " B i z i m A b d u " derdi . Mecliste bu lunan zevât da b i rb i r ine bakar gülerlerdi... Hâfız A l i Rıza efendi, Atatürk'ten de böyle bahsediyor. H a n i , Atatürk'ün b i r inkilapçı arkadaşı g ibi . H a t t a K u r ' a n i t a h r i f eden Cemi l Said Bey'le beraber dinde reform esaslarını hazırlayarak Atatürk'e akıl hocalığı edecek derecede büyük inkilapçı!... [ B u paragraf , asıl metinde küçük puntoyla ve parantez içinde aktarılmaktadır.]

274 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

B u ' d i n d e r e f o r m k a h r a m a n ı ' i l e m ü l â k a t h e n ü z b i t m e d i , d e v a m

ediyor . Baka l ım, ' d i n d e r e f o r m ' h a r e k e t i n d e Atatürk 'e akıl hocal ığı eden

b u zât ın b u h u s u s t a d a h a ne g i b i r o l l e r i o lmuş!? Millet r e f i k i m i z i n gele­

cek nüshalar ında b u n u göreceğ iz . 1

Yaln ız b u r a d a b i r h a k i k a t v a r k i Hâfız A l i Rıza E f e n d i o n d a n hiç b a h s e t m i y o r , y o k s a hat ı r ından mı çıktı? K e n d i l e r i se lâhiyattar zevât i l e R a m a z a n ayında Saray 'da ' d inde r e f o r m ' içt imaını a k d e t t i k l e r i ve inki lâb z i y a f e t i i l e mütena ' im oldukları z a m a n , Adapazar l ı Hâfız N u r i , Saray ' ın diğer b i r odas ında i f t a r e t m e d e n , aç susuz gece yar ı lar ına k a d a r kapal ı kalmışt ı . K a b a h a t i de Hâfız A l i Rıza E f e n d i i l e C e m i l S a i d B e y ' e , 2 " B e n T ü r k ç e K u r ' a n o k u m a s ı n ı b e c e r e m e m . B u işi h a n e n d e hâf ız lar y a p a r " demes i i d i . [Üsküdarl ı ] Hâfız A l i i l e m e r h u m [Eyüb H a t i b i ] Hâfız İdris de böyle d e d i k l e r i için o selâhiyattarlar m e c l i s i n e k a b u l ed i lmemiş lerd i . 3

B u ' d i n r e f o r m u ' h a r e k e t i n d e n tantana l ı b i r s u r e t t e b a h s e d e n Millet r e f i k i m i z i n aynı nüshas ında K â z ı m N â m i üstadımız d i y o r k i : " B i z böyle b i r r e f o r m düşünmüyoruz . Çünkü maksad ımız y e n i b i r mezheb i c a t e t m e k g i b i b i r küstahl ıkta b u l u n m a k değildir."

1 Millet Mecmuası, 111 no ' lu üçüncü sayıdan sonra Hâtıralar'm devamını ya­yımlamaktan vazgeçtiği için, Eşref Edib ' in bu arzusu tahakkuk edememiştir. 2 Doğrusu, 'Hasan "Cemil (Çambel)' olacaktır. 3 'Y ine Atatürk b u inkilâb çalışmalarından bahis b u y u r u r k e n , "Başka hâfızlar var k i tecvitçidirler, onları bu işe karıştırmak istemem, bana sizin gibi münevver hâfızlar lâzımdır" derlerdi ve bü sözlerle de Hâfız İdris'le Eyüp H a t i b i Hâfız N u r i g ib i ler in i kastederlerdi." (A l i Rıza Sağman: Osman Erg in , Türkiye Maarif Tarihi, V/1630, İstanbul, 1943'den); "Atatürk, Türkçe Kur'an okuma meselelerinde biz­l e r i saraya topladığı sırada, tecvid âşıkı olan hâfızlardan hoşlanmadığını söyle­yerek e t r a f m d a k i l e r i güldürmüştü". ( A l i Rıza Sağman, Meşhur Hâfız Sâmi Merhum, sh. 53, İstanbul, 1947); "Ben, saray'a b u hâfızlarm ge ld ik ler in i görme­d i m . Yalnız onlar g i t t i k t e n sonra işittim. H e m de bizzat Atatürk'ün ağzından. Demişti k i : Tecvid'den başka birşey bilmeyen hâfızlardan hoşlanmam. Onlar an­cak kalkale çıkarmayı b i l i r l e r . " (A l i Rıza Sağman, Hâfız Rıza "Atatürk ve Din" Hakikatinin Inkârcısına Cevap Veriyor, " M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5, 17, 8 Nisan 1948)

Hâtıralar Etraf ındaki Münakaşa lar 275

Üstad , o n sütunluk u z u n b i r vaaz yapmış . F a k a t m a k a l e s i n i n ser­l e v h a s ı m e v ' i z e değ i l de " İ s l â m D i n i , A s l ı n a D ö n ü ş İ n k i l a b ı ' n ı n Eşiğ indedir" g i b i yaz ın ın kalınlığı k a d a r kalın mânâl ı b i r baş l ık ! 1

M e v z u u m u z a g e l e l i m : Hâfız A l i Rıza E f e n d i ve şürekâs ın ın haz ır ­ladığı d i n d e r e f o r m h a r e k e t i n i n t a t b i k i n e nasıl geçildi? T a b i i m û m â - i l e y h b u n d a n d a b a h s e d e c e k l e r d i r . B i z ş i m d i d e n söy leye l im: Türkçe Kur'an

d i y e C e m i l S a i d ' i n o y a l a n yanl ı ş , m u h a r r e f t e r cümes i , bazı h a n e n d e hâfız lar tara f ından c a m i l e r d e o k u n m a y a baş layınca , m ü s l ü m a n c e m a a t etraf lar ından dağ ı lmaya başladı . B irkaç gün d e v a m e t t i k t e n s o n r a , b u işin yürümes ine i m k â n olmadığı görülerek vazgeçildi .

A n c a k ezanlar ı A r a p ç a o k u y a n l a r a üç a y h a p i s cezası h a k k ı n d a Ceza K a n u n u n a b i r m a d d e i l a v e edildiği için, c a m i l e r d e ve m i n a r e l e r d e A l l a h u E k b e r ' d e n i l e m e m e k t e d i r . F a k a t ş imdi d e m o k r a s i i l a n o lunduğu iç in d i n hürr iyet ine , v i c d a n hürr iyet ine münâf i o l a n ve a n t i d e m o k r a t i k k a n u n l a r d a b u l u n a n b u m a d d e n i n de ka ld ır ı lması z a r u r i b i r h a l k e s -betmiştir .

B u münasebet l e Hâfız A l i Rıza E f e n d i y e b iz de b i r vâk ıa n a k l e d e ­l i m . M e v s û k r i v a y e t l e r e göre, o s ırada ( 'd inde r e f o r m ' h a r e k e t i y a p ı l m a k istendiği s ırada) b i r zât, çok c i d d i , çok ağırbaşlı ve h ü r m e t k â r â n e b i r l i ­s a n l a Atatürk 'e b i r m e k t u p gönderir ve der k i :

S e v g i l i Paşamız ! Y ü k s e k vası f larını p e k i y i b i ldiğiniz T ü r k m i l l e t i , İstiklâl S a v a ş ı n d a ne i s t e d i n i z s e size v e r d i . P a r a i s ­t e d i n , var ını y o ğ u n u b e z l e t t i . C a n i s t e d i n , e n k ıymet l i ev lât ­larını v e r d i . Fedakâr l ık i s t e d i n , kad ın lar o m u z l a r ı n d a cep­h a n e taşıdı . . . B u m i l l e t , v a t a n u ğ r u n d a , i s t ik lâ l u ğ r u n d a herşeyi v e r d i . . . Gene v e r i r . A n c a k birşeyini v e r e m e z P a ş a m ! O da göğsündek i imanıd ır . B u m i l l e t , b u i m a n l a d ü n y a y a

1 Kâzım Nâmi D u r u , İslâm Dini, Aslına Dönüş İnkilabı'nın Eşiğindedir, " M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 109, sh. 6-7, 14, 4 M a r t 1948. [Bu yazı, esasen Musa Caru l lah i le yapılan b i r mülâkatm tahkiyesinden ibaret t i r . ]

276 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

m e y d a n o k u d u . D ü n y a n ı n e n m u a z z a m ordular ı b u i m a n ı

y ıkamadı . . .

B i r gece sofrasında k e y i f l e r y e r i n d e o lduğu b i r s ırada, A t a t ü r k b u m e k t u b u o r a d a h a z ı r b u l u n a n l a r d a n b i r i n e v e r i r , c e h r e n o k u t u r . Haz i rûn 'un h e p s i k o r k a r a k lâl u e b k e m kalır lar . F a k a t A t a t ü r k hiç çe ­k i n m e d e n , tereddüt e t m e d e n , " B u adamın yazdığı doğrudur ! " der ve d e r ­h a l e m i r v e r i r :

M i l l e t i k e n d i h a l i n e b ı rak ın ız . Kur 'an ' ın ı A r a p ç a o k u s u n , i b a d e t i m d i n i n i n , K u r ' a n ' m m lisanıyla y a p s ı n ! 1

B u n u n üzer ine Hafız A l i E f e n d i n i n d i n d e r e f o r m u da s u y a düşer .

Ş imdi "Sen MişeF'de hoca b u l u n a n Hâfız A l i Rıza E f e n d i , inki lapçı a r k a ­

daşına ( y a n i Atatürk 'e ) k i m b i l i r ne k a d a r küskündür! . . ,

Hâf ız A l i R ı z a E f e n d i y e ş u n u d a h a b e r v e r e l i m k i A t a t ü r k son d e m l e r i n d e , o d i n d e r e f o r m m e c l i s i n i n t op land ığ ı aynı s a r a y d a , e s k i Türkler in , p u t p e r e s t l i k zamanındaki Güneş Tanrıs ın ı hiçbir defa ağz ına a lmadı . H e p K u r ' a n l isanıyla " A l l a h ! A l l a h ! " d iye i s t i m d a d e t t i . Böy lece r u h u n u , Tanrı Güneş ine değil , Hâlık-ı Zülcelâl o l a n A l l a h ' a t e s l i m e t t i .

Hiç hayıf lanma! . . K u r ' a n l isanıyla A l l a h u E k b e r ' d i y e n müezz in ler h a k k ı n d a k i 'üç ay h a p i s cezası ' da çok g e ç m e d e n k a l k a c a k , m ü s l ü m a n T ü r k m i l l e t i d i n hürr iye t ine , v i c d a n hürr iye t ine k a v u ş a c a k t ı r . S i z i n ,

1 Eşref Edib , yıllar sonra Yeni İstiklâl gazetesinde, devrin Başbakanı Süleyman Demirel 'e hitaben yazdığı açık mektupta bu hâdiseyi nakletmiş ve fakat bu kez m e k t u b u n İsmet İnönü'ye yazılmış olduğunu söylemiştir: " B i r aralık şefleri İnönü, namazlarda K u r ' a n lisanını kaldırıp yerine uydurma d i l i koymaya k a l ­kıştı. Fakat o sırada m i l l e t efradından ciğeri yanık b i r zât tarafından şöyle b i r mektup aldı: Ey bizim sevgili millî şefimiz İnönü! Millet ve memleketin selâmeti için bizden ne istedinizse verdik; evlâdımızı istediniz verdik, canlarımızı istediniz verdik. Daha ne isterseniz veririz. Yalnız bir şeyimizi veremeyiz, o da göğsümüz­deki imandır. B u n u n üzerine daha i l e r i gidemedi, bu ibadet inkılâbını yapamadı, yapmaya cesaret edemedi." (Eşreb Edib, Kara Kitab, sh. 110, İstanbul, 1967; 2. bas.)

Hâtıralar Etraf ındaki Münakaşa lar 277

' d i n d e r e f o r m ' h a r e k e t i de b u s u r e t l e ge lmiş geçmiş h a z i n b i r m a c e r a o l a ­cakt ı r . 1

Hâfız A l i Rıza E f e n d i ! Size şunu kemâl- i s a m i m i y e t l e ve kardeşçe

a r z e d e r i m k i h e r ne yaparsan ız yap ın ız , h e r ne söylerseniz söy ley in iz ,

ya ln ız K u r ' a n ' l a o y n a m a y ı m z . . . Ç ü n k ü K u r a n l a oynayan lar ın âkibet i

p e k hüsranla neticelenmiştir .

K a y n a k : Eşref Edib , Dinde Reform Kahramanı, "Îslâm-Türk Ansiklopedi ve Mecmuası", c. 2, no. 98, sh. 6-7, M a r t 1948. [ B u yazı, A l i Rıza Sağman'la yapılan söyleşiyi muhatab almaktadır. Bkz. M e t i n I V ]

1 B u satırların yazılmasından i k i yıl sonra, 1950 yılında Arapça Ezan yasağı, 16 Haz i ran 1950 t a r i h l i ve 5665 sayılı kanunla , Türk Ceza K a n u n u n u n 526. mad­desinin değiştirilmesiyle kaldırılmıştır.

X X

B İ R H A K İ K A T İ N K A R C I S I N A C E V A P

Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n

Atatürk'ü dinsiz ve kâfir göstermek, ham-yobazlığm büyük dert ler inden b i r i d i r . H a l b u k i hak ikat , bu iftiranın aksinedir. Milletin, aylardır neşret­tiği vesikalar, hâdiseler, hâtıralar; tarihî real i te ler i bu isnadın aleyhine çık[ar]mıştır. Bugün aramızda olmayan ve müdafaası sadece vicdanları­mıza ve kadirşinaslık his ler imize mevzû bu k a h r a m a n , " D i n , m i l l e t i n bölünmez parçasıdır. Fakat d in , taassub ve hurafelere âlet olmamalıdır" derken, onu, duyduğundan gayr is ini söylemeye k i m zorluyordu? Fakat i r ­t ica, i l m i n ve mantığın hâkimiyetini her zaman reddeder. Îslâm-Türk Ansiklopedisinin 98. sayısında, sadece hâtıralarını rica ettiğimiz ve b i r m u h a r r i r i m i z l e konuşmak nezaket ini esirgemeyen m u h t e r e m A l i Rıza Sağman (Hâfız Rıza), bu mecmua sahibinin haksız, yersiz, aşırı ve baştan nihayete kadar mugâlata dolu b ir taarruzuna uğramıştır. Atatürk, " T a r i h yazmak, t a r i h yapmak kadar zordur" demişti. Yanlış ve eksik t a r i h , ancak vâki olmayan hâdiselerden hisse çıkarmak yolundaki istismarcıları sevin­d i r i r . Ne yapmak lâzım? Atatürk'e i f t i r a edip herşeyin ondan sonra düzel­diği masalına katılmak mı? Fakat biz, ne vicdanlarımızı, ne aklımızı k i r a ­lamadık! [ M i l l e t M e c m u a s ı ]

" D i n d e R e f o r m K a h r a m a n ı " yazarı sayın Eşre f Ed ib ' e !

Sayın d o s t u m !

İslâm Türk Ansiklopedisi Mecmuasının 98 . n ü s h a s ı n d a " D i n d e R e f o r m K a h r a m a n ı " başl ıkl ı , b a n a a i t u z u n yazınız ı o k u d u m . B a ş t a n başa yanl ış ve d i p t e n durağa gayr-ı s a m i m i o l a n b u yaz ın ıza işte cevap­larımı s u n u y o r u m :

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşa lar 279

1. Yaz ın ıza b i r hikâye i l e baş l ıyorsunuz : V a k t i y l e ne idüğü b e l i r s i z b i r i , c a m i l e r d e H u l e f â - i R â ş i d î n ' i n i s i m l e r i n i k a l d ı r t ı p y e r l e r i n e Ta lât larm, E n v e r l e r i n i s i m l e r i n i k o y m a y a kalkışmış imiş !

D o ğ r u d a n doğruya b a n a a i t o l a n b i r yaz ıya böy le b i r h ikâye k o y ­m a n ı n ve iç inde söyleni len "ne idüğü b e l i r s i z " k e l i m e s i n i n i s t i h d a f ettiği m â n â aç ıkça anlaşı l ıyor. B a n a "ne idüğü b e l i r s i z " d e m e k lüt funda b u l u ­n u y o r s u n u z .

B u yazıyı y a z a r k e n çok s i n i r l i o lduğunuz anlaşılıyor. Ç ü n k ü yers i z , m â n â s ı z yaz ı lar böy le z a m a n l a r d a yazı l ı r . Öyle deği l m i say ın E ş r e f Ed ib? ! B e n n e d e n "ne idüğü b e l i r s i z " o l u y o r m u ş u m ? Eşre f E d i b i n dahî 25 y ı ldan b e r i tanıdığı ve nelâm v e r m e d e n geçmediği b i r Hâfız Rıza, nası l o l u r d a "ne i d ü ğ ü b e l i r s i z " o l a b i l i r ? Ç o k şükür , s i z i n k a d a r deği lse de y i n e y u r d u n iç inde ve dış ında g e r e k sâdık , g e r e k kâz ib şöhret im vardır . N e idüğü b e l i r l i o l m a k , sizce nası l o lur? B i r k i m s e n i n ne i d ü ğ ü n e dâir e l i n d e m u t l a k a b i r 'şecere'si m i o lması lâzımdır? O h a l d e s i z i n böy le b i r şecereniz v a r mı? Şayet v a r s a , i t i r a f e d e r i m k i b e n , şeceresiz o l a r a k ne idüğü b e l i r l i o lanlardanım.

Talât larla E n v e r l e r i n i s i m l e r i n i câmilere a s m a k i s t e y e n s e r s e r i n i n , b a n a a i t yazıda ne işi vardı? Siz o hikâyeyi , Talât lara, E n v e r l e r e t a p m a n ve u y a n l a r h a k k ı n d a k i yaz ın ıza sak lasayd ın ız , y e r i n d e b i r iş y a p m ı ş o l u r d u n u z . D o s t u m ! Onlar, sizin memduhlarmızdı! B e n , b u y a ş ı m a k a d a r a n c a k b i r var l ığa b o y u n e ğ d i m ve a n c a k O 'na d a y a n d ı m ve O 'na tapındım: U l u Tanr ım!

2. "Millet r e f i k i m i z , sahneye d i n d e inki lâb y a p a c a k y e n i b i r k a h ­r a m a n ç ıkarıyor" d i y o r s u n u z . Yaz ın ızda b u n a benzer d a h a b irçok sözle ­r i n i z v a r . Hiçbiri doğru ve y e r i n d e değildir. H e p s i tehzî l , i s t i s f a r ve i s t i h ­zardır. Hülâsa , t opyekûn yakış ıksız alaylardır . "Ş imdi de Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n ad ında b i r za t , Donkişo tvâr î b i r edâ i l e . . . " g i b i sözler , b i r adı 'Eşref , öteki adı ' E d i b ' o l a n b i r zâta nasıl yakışır?

B u sözlerinize şöylece karşı l ıkta bu lunacağ ım:

280 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

a) Millet r e f i k i n i z i n , sahneye dinde inkilâb y a p a c a k y e n i b i r k a h ­

r a m a n çıkardığı y o k t u r . Millet r e f i k i n i z , b u n d a n 17 yıl ö n c e 1 v u k û a g e l i p ,

o lmuş b i tmiş o l a n b i r hâdiseyi y e n i nesle n a k i l ve h ikâyeden b a ş k a b i r iş

y a p m ı y o r . M e s e l e l e r i ' tağ l î t ' e t m e k , b a ş k a ş e k i l l e r d e g ö s t e r m e y e

ça l ı şmak, c i d d i insanların tenezzül etmeyeceği b i r iştir.

Millet'teki s ö z l e r i m d e n dolayı b a n a ' k a h r a m a n l ı k ' i z a f e e t m e k , doğruyu yanl ış g ö r m e k ve yanl ış gös termek de h a y l i b i r kahramanl ıkt ı r . A i k i g ö z ü m ! Siz b e n i m ' d i n d e r e f o r m ' y a p m a k düşünce ve i s teğ inde b u ­l u n d u ğ u m u , söz ler imin n e r e s i n d e n ç ıkar ıyorsunuz? İşte Millet, işte söz ­l e r i m ! H a y d i , h a n g i sat ırdan, h a n g i cümleden böyle b i r m â n â ve i m a çı­k ıyorsa , anlat ınız da b u ince anlayış ınız ın f e y i z l e r i n i b i z l e r e i n a y e t b u ­y u r d u ğ u n u z d a n dolayı e l l e r i n i z i ve ayaklarınızı öpel im ve size hayır d u ­a l a r e d e l i m . E s k i d e n o lmuş , t a r i h e kar ışmış işleri n a k i l ve h ikâye e t m e k , y e n i d e n r e f o r m y a p m a y a ça l ı şmak mı d e m e k t i r ? Eğer böyle i se , b u a n ­layış , yüksek şahsınıza mahsûs ve münhasırd ır .

H e r h a n g i b i r r e f o r m , y ü k s e k ve e n d e r ş a h s i y e t l e r i n i ş id i r .

Böyle ler inin karş ıs ında b e n k i m o l u y o r u m , sen k i m ? B i z i m g i b i l e r d e ne o

k u d r e t b u l u n u r , ne o n i y e t !

B i r g ü n b e n i , Millet Mecmuası yazar ı z i y a r e t e t t i . S o r d u , b e n de hat ı r lad ık lar ımı söy led im. M e s e l e n i n esası , 17 yıl ö n c e 2 o l u p b i t e n b i r iş in sadece h ikâyes inden i b a r e t t i r . H a y d i söyleyiniz , y e n i b i r r e f o r m i s ­teğini b u işlerin ve b u sözlerin n e r e s i n d e n ç ıkarıp d a ortal ığa b i r 'umacı ' at ıyorsunuz? Y o k s a b u g i b i şeylerin ağıza a l ınmasına, yazı l ıp ç iz i lmesine t a r a f t a r mı değilsiniz? Lâkin neden? Niç in? O l a b i l i r . F a k a t h e r k e s i n s i ­z i n g i b i d u y u p , s i z i n g i b i düşünmes in i sağ layamazs ın ız . D ü n y a k u r u l d u kurulal ı ne N e m r u d l a r g e l d i , ne F i r a v u n l a r geçti de hiçbiri bü tün i n s a n ­ların d u y g u ve düşünceler ini k e n d i isteğine a d a p t e edemedi .

1 Doğrusu "16 yıl önce" olacaktır; zira hâdiseler 1932'de vukû bulmuş, bu yazı ise, 1948 yılında yazılmıştır. 2 Doğrusu "16 yıl önce" olacaktır.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşa lar 2 8 1

Y a z ı n ı z ı n t a m 12 y e r i n d e 'Hâ f ı z R ı z a E f e n d i ' s ö z ü n ü z v a r .

B u r a d a k i ' E f e n d i ' s ö z ü n e , e s k i z a m a n d a o lsa i d i , t e ş e k k ü r e d e r d i m .

L â k i n b u g ü n b u s ö z ü n ü z ü ' t eessür ' i l e k a r ş ı l a d ı m . S a y ı n d o s t u m !

' E f e n d i l i ğ i n b u y u r t t a n k a n u n l a k a l k m ı ş o l d u ğ u n u y o k s a u n u t t u n u z

m u ? 1

b ) "Ş imdi de b i r Hâfız Rıza , Donkişo tvâr î b i r edâ i l e . . . " s ö z ü n ü z , c i d d i ve s a m i m i a d a m l a r için p e k 'ayıp ' o l a n ' ist ihzâ 'ya m a h m u l d ü r . B u ist ihzanıza şöyle hakikî b i r edâ i l e cevap sunar ım:

B a y Eşre f E d i b ! H a y d i b i z , " önünde d u r u l m a z b i r m e c b u r i y e t a l ­

t ında e z i l e r e k vaz i f e yapt ık " d i y e l i m . B i z m e m u r i d i k , m â z u r i d i k , mec­

b u r i d i k , f a l a n f a l a n ! Y a siz?

E l i n i z d e k i haş in k a l e m i n i z l e , ağzmızdak i müstehz i d i l i n i z l e , e tvâ-r m ı z d a k i t u f e y l i h i d d e t ve ş iddet iniz le neye , k i m e b e n z i y o r s u n u z , f a r ­k ında mıs ın ız? ! B i l m e m , h a n g i k a y n a k t a n aldığınız h a k ve se lâhiyet le k e n d i n i z e ' büyük b i r mücteh id ' süsü ve sıfatı v e r e r e k o n u n yan ına aza­m e t l i b i r ' d i n hâmis i ' v a z i f e s i ve selâhiyeti t a k a r a k d i n duygu lar ına ve i m a n aşklar ına, zâta m a h s û s b i r ölçü ve s i s t e m koyarcas ına o r t a d a b e l i ­r e n b i r kılıkçı (formalist) k a h r a m a n a b e n z e m i y o r m u s u n u z ?

B e n Tekbir'in Türkçeleştirilmesine h i z m e t etmiş i s e m , size ne o l u ­yor? ! B u h a r e k e t i m , b e n i azar lamanız iç in size se lâhiyet m i v e r i y o r ? ! İ m a n a s i s t e m vereceğinize , k a l e m i n i z e d ü m e n taksanız d a h a i y i e d e r s i ­n i z .

Yaz ın ız ın r u h u n d a g i z l e n e n ' t e k f i r silâhı ' , neredeyse s ır ı tacak! B u da görünse , o z a m a n ' taassub ç ığl ıkları 'nm müse l lâh b i r mücahid i o l a r a k ortalığa dehşet saçacağa b e n z i y o r s u n u z .

1 1934 yılında kabul edilen, Efendi, Bey, Paşa gibi Unvanların kaldırılması hak­kındaki 2590 sayılı k a n u n u n b i r inc i maddesi şu hükmü iht iva etmektedir : "Ağa, Hacı, Hâfız, Hoca, Molla, Efendi, Bey, Beyefendi, Paşa, Hanım, Hanımefendi ve Hazretleri lakap ve ünvanları kaldırılmıştır. Erkek ve kadın vatandaşlar, k a n u n karşısında ve resmî belgelerde yalnız adlarıyla anılırlar."

282 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

"Ş imdi b i r de Hâfız Rıza adında b i r zât, Donkişotvâr î b i r edâ i l e . . . " s özünüz le y e n i d e n b i r r e f o r m h a r e k e t i n e b a ş l a n m ı ş g i b i s a k a t b i r d ü ­şünce o r t a y a at ıyorsunuz . Pekâ lâ b i l i r s i n i z k i Hâfız R ı z a n ı n b u işe h i z ­m e t i , — ş a y e t v a r s a — ş imdi değil , b u n d a n 17 yıl ö n c e 1 i d i ; s e n i b u g ü n İstanbul 'da yaşatan , s a n a ve b a n a bütün m i l l e t e b u y u r t t a s o l u k a l m a k imkânlar ın ı bağ ış layan zâtın, B ü y ü k Atatürk 'ün i d a r e s i ve e m r i a l t ında o l a r a k ! B u h u s u s t a k i sözleri kısa k e s i y o r u m .

B e n i Donkişo t ' a b e n z e t m e k s u r e t i y l e u l u - o r t a a l a y e t m e k t e n çe ­k i n m i y o r s u n u z . B u s u r e t l e b e n i m de size a y n e n m u k a b e l e e t m e k l i ğ i m için b a n a b i r ' h a k ' bağış lamış o lduğunuzu d ü ş ü n m ü y o r m u s u n u z ? Y a h u t , b u i s t ihzanız la b e n i m güceneceğ imi h e s a b a k a t m a n ı n lâz ım o l d u ğ u n a i n a n m ı y o r [ m u j s u n u z ? Y a b e n de s ize , " B u nası l yaz ı , ey E ş r e f E d i b E fend i ? ! A l e n e n söğüp s a y m a n ı n h e m d i n e n , h e m de k a n u n e n y a s a k o l ­d u ğ u n u ne d iye d ü ş ü n m ü y o r s u n ey d i n kahramanı? ! B u yasağı , b u de fa ­l ık s ize h a t ı r l a t m a k l a i k t i f a e t t i ğ i m i a r z e d e r i m ey m ü c t e h i d l e r Donk i şo tu ! " g i b i sözler k u l l a n s a m , dar ı lmaya , g ü c e n m e y e hakk ın ı z o l ­m a z . Ç ü n k ü k e n d i n i z d e tasar ladığ ınız i z z e t - i n e f s i n , başkas ında da b u ­lunduğunu k a b u l e t m e l i s i n i z .

Siz , i y i b i r ed ib , o l g u n b i r y a z a r , b ü y ü k b i r a l lâme, hü lâsa herşey

o l a b i l i r s i n i z ; ya lnız b irşey o lamazsınız : Başkalar ıy la i s t i h z a e t m e k , b a ş ­

kalar ını t a h k i r e t m e k , ötekinin b e r i k i n i n i z z e t - i n e f s i n i k ı r m a k se lâhi -

y e t i n e s a h i p !

İ l im a lanında , f i k r e , m ü t a l a a y a h ü c u m e t m e k , ne k a d a r l ü z u m l u ve faydalı b i r iş ise, şahsa e n k ü ç ü k b i r t a a r r u z b i l e e n abes b i r h a r e k e t ­t i r . B ü y ü k b i r acze delâlet eder. B e n i m i z z e t - i n e f s i m , e lbe t te s i z i n yaz ı ­nızın için için anlattığı kaygı lar ın üstündedir sayın d o s t u m ! B u h u s u s t a çok k ıskanç o lduğumu b i l d i r m e k l e şereflenirim.

T a r i h boy lar ına bakı ld ığ ı z a m a n , c e m i y e t l e r i n b a z e n böy le zecrî

adımlar la y ü r ü t ü l m ü ş o lduklar ı görülür . B u yaz ın ız öyle anlat ıyor k i

eğer s i z i n e l i n i z e b u g ü n dahî böy le iş lerin m e k a n i z m a s ı ver i lmiş o lsa ,

Doğrusu "16 yıl önce" olacaktır.

Hâtıralar Etraf ındaki Münakaşa lar 283

d e r h a l ric'î h a r e k e t l e r ibdaı i l e aynı z e c r i y e t i göstereceksiniz . Ç ü n k ü y a ­zınızdaki ş iddet ve huşûnet , eğer s a m i m i ise, k a r a t a a s s u b u n gös termeye yeltendiği korkunç h a m l e l e r d e n başka değildir.

B e n b i r inkilapçı deği l im. Ç ü n k ü b u iş — d e m i n ded iğ im g i b i — e n büyükler in yapacağ ı iştir. B i z Atatürk 'ün d a v e t i n e uğradık . S a r a y ' a g i t ­t i k . Bir saatin içinde Tekbiri Türkçeleştirmek v a z i f e s i karş ıs ında kaldık. " B a y r a m g ü n l e r i n d e c a m i l e r d e o k u n a n t e k b i r l e r , m u t l a k a Türkçe leşecek ! " d e n i l i y o r d u . B u iş , m a d e m k i m u t l a k a o lacak ve yap ı la ­caktı , b a r i b i r a z i y i , o l g u n ve asl ına u y g u n o lması iç in ça l ı şmak ve uğ ­raşmak , üzer ler imize düşen vaz i f e değil m i id i ? B e n , işte b u n a çal ışt ım ve b u g a y r e t l e i f t i h a r ett iğimi Millet'e söyledim. M u v a f f a k o lmamış deği ­l i z . B u n u n l a b u g ü n de yar ın da i f t i h a r e d e r i m .

Say ın Eşre f E d i b ! A ta türk , s a r a y a s i z i d a v e t e d e y d i , ne yapard ı ­nız? Söyleyin , g i t m e z m i y d i n i z ? H a y d i g i t t i n i z , böyle b i r işle vaz i f e l ense i d i n i z , yapacağ ın ı z iş ne id i ? T e k l i f i d o ğ r u d a n d o ğ r u y a r e d d e t m e k m i , y o k s a ka fan ı za göre b i r t e r c ü m e y a p m a k mı? Eğer i k i n c i ş ıkkı y a p a r i d i y s e n i z , b i ze karşı söyleyecek sözünüz y o k t u r . Çünkü b i z de b u n u y a p ­tık, h e m de i y i yapt ık ! Siz t e k b i r i , b i z i m k i n d e n d a h a i y i t e r c ü m e e d e b i ­l i r s e n i z , işte m e y d a n ! H a y d i yapınız da görel im. H e m b i z , o n u yarım sa­

atte yapmışt ık . Siz yar ım a y d a yapınız !

B i r i n c i ş ıkka bakal ım. " T e k l i f i r e d m i e d e r d i n i z ? Böyle b i r m e d e n î c e s a r e t l i n i z ] , hak ik î b i r şecaat in iz vardı d a b u ş imdi b a n a yazd ığ ın ız m ü k e m m e l yazıyı , o z a m a n n e d e n yazmadın ı z ? " d iye s o r a b i l i r m i y i m ? O z a m a n ' d i l s i z l i k ' i l e ş imdiki 'bülbül lük ' arasındaki b u b ü y ü k t e z â d m se­b e b i n i gösteremeyeceğinize e m i n i m .

Son yı lda d i n i s t e k l e r i n e karşı görülen şu h e y e c a n l a r d a n i s t i f a d e ederek ortalığı çorbaya çevirirsek, e m i n o l u n u z mill î b ü n y e m i z d e b i r r e ­a k s i y o n d a h a baş lar . İşte b u r e a k s i y o n , art ık r e a k s i y o n s u z kal ır . Ç o k d i k k a t l i b u l u n m a n ı n çağında o lduğumuzu unutmaya l ım d o s t u m !

B e n b u r a d a o z a m a n k i yap ı lan işlerin doğru v e y a eğri o l d u ğ u n u k a t ' i y y e n hesaba k a t m a y a r a k konuşuyorum. Yalnız s i z i n taarruz lar ımze karşı k e n d i m i m ü d a f a a d a n başka b i r iş g ö r m ü y o r u m ve d i y o r u m k i : Biı

284. Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

m ü s l ü m a m n i m a m , eğer 'Tanrı u l u d u r ' şekl indeki Türkçe d u a i l e u y u ş ­m a k i m k â n ı b u l a m a z s a , s i z i n b u t a r z l a r d a söğüp s a y m a k t a n i b a r e t m e ­t o d u n u z l a hiç u y u ş a m a z . Ya ln ız m ü d a f a a s ı n a değil , h i m a y e s i n e de y e l ­tenmiş g ö r ü n d ü ğ ü n ü z yüce İs lâm, istihzayı hiç sevmediği g i b i , 'gal îz 'ul -k a l b ' o lmay ı d a e n ağır ve şâyân- ı h a y r e t ve d i k k a t b i r t a r z i l e y a s a k etmiştir . H e l e insanlar ın ' i z z e t l e r i n e verdiği değer ve ö n e m i n dereces in ­d e k i yüksekl iğ i , b u h u s u s t a mü'minler i , A l l a h ve Rasûl 'ün s ırasında gös ­t e r m e k l e i f ade eylemişt ir ; "İzzet , Al lah ' ın , Rasû l 'ün ve mü 'min le r ind i r " demişt ir . N e tuhaft ır , İ s lâm d i n i n i h i m a y e y e ka lk ı şan b i r i n i n , m ü s l ü ­m a m n i z z e t - i ne f i s ve h a y s i y e t i n i k ı rmaktan çek inmemes i , hiçbir dinî sı­f a t ve kanun î selâhiyet i bu lunmadığ ı h a l d e ötekinin b e r i k i n i n g ö n l ü n ü ve şerefini ça îakalem ve u l u o r t a e z m e k t e n korkmamas ı , o n u n sözü i l e işi arasındaki korkunç b i r t e n a k u z u ürküdler [gösterir] . Haksız l ığ ın hasmı , h a k ve h a k i k a t t i r .

Hü lâsa sayın Eşre f E d i b ! B e n i Donkişot 'a b e n z e t m e n i z , ne h a k ve h a k i k a t , ne e d e b i y a t k a i d e l e r i n e u y g u n b i r teşbih o lmamış ; b i l a k i s s i z i n g i b i yaşını başını almış ve m e m l e k e t e o ldukça ün salmış b i r y a z a r a y a ­k ı şmayacak d u r u m göstermiştir .

3. "Meğer ezan ve t e k b i r l e r i Türkçe leş t i rmek h u s u s u n d a A t a t ü r k

üzer inde müess i r o lmuş imiş " d i y o r s u n u z .

B i z , m u g â l a t a n m ne o l d u ğ u n u a n l a y a c a k k a d a r t a h s i l e mâ l ik i z d o s t u m ! O r t a d a , "Atatürk üzer inde müess i r o l d u m " d iye b i r söz söy leyen m i var? Böyle b i r sözü söyleyen v a r s a , o da s i zs in i z . B e n i m söz ler im işte m e y d a n d a d u r a n Millettedir. N e d e n i y i o k u m a d a n c e f f e l k a l e m y a z a r a k böyle m a h c u b d u r u m a düşüyorsunuz? S i z i n c e f f e l k a l e m yazdığınız ı , b e n işte isbat l ıyayım da görünüz :

a ) B u sözünüzle , " E z a n i n Türkçeleşt ir i lmesini" de b a n a i s n a d e d i ­y o r s u n u z . H a l b u k i b e n Millette, " E z a n i n b u c e m i y e t t e değil , A n k a r a ' d a D i y a n e t İşleri R i y a s e t i n d e Türkçeleşt ir i lmiş o lduğunu iş i tt iğ imizi" söy­l emiş t im. B u i b a r e y i 18 M a r t 1948 t a r i h l i ve 1 1 1 sayıl ı M i l l e t i n dör ­düncü s a h i f e s i n d e b u l u n a n söz ler imin 4. s ü t u n u n d a b u l u r s u n u z . B u n a b a k m a d a n y a z a r a k — t e k r a r e d e y i m — m a h c u b d u r u m a d ü ş t ü ğ ü n ü z e üzü ldüm.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşa lar 285

Ş imdi sayın y a z a r ! Ezanı Türkçe 'ye çev irene h ü c u m edeceks in i z , b a n a değil ! O z a m a n A n k a r a ' d a k i D i y a n e t İşleri R e i s i n i 1 b u l u p b a t a r ­yanızı o n u n üzer inde kul lanmalıs ınız . B e n i zayı f s a n a r a k b o m b a r d ı m a n ı hep b e n i m üzer imde y a p m a k istediğiniz anlaşıl ıyor. Lâk in görüyorsunuz k i b e n sandığınız g i b i deği l im. Bazı müdafaa lar vardır , taarruzlar ı s u y a düşürür.

b) B e n Atatürk 'e nasıl müess i r o l a b i l i r i m ? Böyle b i r i d d i a m ı v a r ? B u i d d i a , b i r y a n d a n hoppal ık , b i r y a n d a n küstahlıktır k i b e n i m s e m t i m e u ğ r a m a m ı ş t ı r . B e n h a d d i m i ona göre y a ş a y a n l a r d a n ı m ! B u iddiayı siz u y d u r m u ş s u n u z ! Yalnız ayıp değil, günahtır da.

c ) A ta türk bütün dünyan ın bildiği üzere , b i r dâhi i d i . B u l u p p l a n ­ladığı ve yürür lüğe s o k m a k istediği işler hakk ında y a n m d a k i l e r d e n b i r i müta laa d e r m i y a n ederse o n u d i n l e r , doğru b u l u r s a k a b u l e d e r d i . B e n de o n a karş ı b i rkaç cümle l ik söz söy lemiş o l a n l a r d a n ı m . Şu h a r e k e t i m i "Atatürk üzer inde müess ir o lmuş" şekline s o k m a k [ve] güya b e n i öyle b i r i d d i a d a b u l u n m u ş gös termek iç in yüreğ in kötü d u y g u l a r a es i r d ü ş m ü ş olması i k t i z a eder k i b u n u size çok görürüm.

E v e t , b e n bütün arkadaş lar ım g i b i o h u z u r d a b irkaç söz söy lemiş o l m a k l a i f t i h a r e d e r i m . Y e r d e n göğe k a d a r o l a n hakk ımı , s iz de lütfen i t i r a f e d i n i z . B e n i m iğrendiğ im ve s e m t i n e uğramad ığ ım ve k i m d e görür­s e m o n d a n uzak laş t ığ ım b i r hâlet - i r u h i y e v a r s a , o da t e m e d d u h t u r . iftihar i l e temedduh 'u karışt ırarak göstermeye çal ışmayınız , r i c a e d e r i m .

4. Millet'in b a n a paye v e r e r e k b e n i coş turduğundan b a h s e d e n söz­l e r i n i z , doğrudan doğruya t a h k i r d i r . Öyle b i r t a h k i r k i ' h a k i r ' o l m a y a n üzer inde zerre k a d a r t e s i r i o l a m a z ve m a s d a r m a rücû e t m e k t e n b a ş k a çare b u l a m a z .

B u t a a r r u z u n u z u şöyle de püskürtebi l ir im:

Millet b a n a paye v e r d i ise , h e r h a l d e s i z d e n b irşey a l a r a k v e r m i ş

değildir . O h a l d e size ne o luyor? S i z i n cebinize e l d o k u n d u r m a d a n , b i r i

1 Rifat Börekçiyi (öl. 1941).

286 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

başka b i r i n e birşey vermiş olsa, siz böyle b i r çığlık k o p a r a r a k ' N e d e n ve ­r i y o r s u n u z ? ' d i y e haykır ı r ve boğazınız ı y ır tar mıs ın ız? Milletin b a n a verdiği paye , s i z i n n e n i z i e k s i l t t i de böylece zavall ı k ı skanç lara yakış ı r b i r edâ i l e f e r y a d u figana düştünüz.

A n l a m ı y o r m u s u n u z k i Millet'in b a n a verdiğ i paye , A t a t ü r k ' ü n d a h a e v v e l ve rmiş o lduğu p a y e n i n doğurmasıd ır . Y i n e t a k d i r b u y u r m u -y o r m u s u n u z k i Atatürk 'ün b a n a vermiş o lduğu paye, d a h a evve l Cenab- ı H a k k i n b a n a v e r m i ş o lduğu p a y e n i n doğurmas ıd ı r . B e n böy le şeyleri s ö y l e m e m , a m a s i z i n y e r s i z söz ler iniz in t a m karş ı l ığ ıd ır d a o n u n iç in b i l m e c b u r i y e söy lemiş b u l u n u y o r u m . Öyle t a a r r u z u n böy le m ü d a f a a s ı o l u r . Sayın o k u y u c u l a r d a n a f d i l e r i m .

5. S a r a y ' d a "Cemil Said'in r i y a s e t i n d e t o p l a n m ı ş o l d u ğ u m u z u " Millette söy lemişt im. B u ' C e m i l S a i d ' sözünün b i r zuhûl eser i o l d u ğ u n u b u r a d a s u n a r ve düzel t i r im. Başkan l ığ ında top land ığ ımız z a t , ' H a s a n C e m i l ' i d i . Sayın B o l u m i l l e t v e k i l i o l a n H a s a n C e m i l ! S izde b u h u s u s t a d i k k a t s i z l i k h ü k ü m r a n o lmuş bay Eşre f E d i b ! Ç ü n k ü Millette " A r d a h a n m e b û s u C e m i l S a i d " s özümden teferrüs ed ip de anlat ı lmak i s t e n e n zâtın K u r ' a n i Fransızca 'dan Türkçe 'ye çev irmek cüretkârlığını gösteren b i r zât o lamadığını a n l a y a c a k ve b u m e v z û etrafında b i r sürü müta laa israf ında bulunmayacakt ın ız . N e ise. . .

6. "Selâhiyattar zâtların diğerleri m â l u m değil" d i y o r s u n u z . N e d e n m â l u m o lmasın? Pekâlâ h e p s i de m â l u m . Sizce m â l u m deği lse , işte a d ­larını size de s u n a y ı m : [1 ] Beşiktaşl ı Hâfız Rıza m e r h u m , [2 ] m e ş h u r Hâfız K e m a l m e r h u m , [3 ] B u r h a n m e r h u m , [4 ] b u g ü n k ü b ü y ü k m ü z i k üstadı değerli Hâfız S a d e t t i n K a y n a k , [5] A d l i y e ' d e k i m e ş h u r Hâfız N u r i , [6 ] E n d e r u n l u Hâfız Y a ş a r ! 1

7. " B u n l a r Do lmabahçe S a r a y ı n d a toplanıyorlar . D i n d e r e f o r m y a ­p a c a k l a r " s özünüz , ç ıp lak b i r 'tağlît 'tir. Reform i d i i se , o n u b i z deği l , Atatürk yapacakt ı . İtirazınız m a h a l l i n e m a s r u f o l s u n . A ç ı k konuşunuz !

B u listede i k i hâfızin ismi zikredilmemiştir: Hâfız F a h r i ve Hâfız Zeki.

Hâtıralar Etraf ındaki Münakaşa lar 287

8. B i r R ü ş d i y e h o c a s ı v a r m ı ş . M ı s ı r M ü f t i s i m e ş h u r Ş e y h M u h a m m e d A b d u h ' a 1 ' b i z i m A b d u ' dermiş . An laş ı ld ığ ına göre b e n de ' b i z i m A t a t ü r k ' d e m e y e v a r ı y o r m u ş u m . B u s u r e t l e say ın üs tad , b e n i 'hoppal ık ' i l e i t h a m b u y u r a c a k l a r . H a l b u k i b e n i m tara f ımdan böy le b i r söz , i m a y o l u i l e de sâdır o lmuş değildir. F a k a t s a m i m i y e t e d a y a n a n b i r d i l , ' b i z i m Atatürk ' d i y e b i l i r , h e m d e m e l i d i r . ' B i z i m P e y g a m b e r i m i z ' de­m e k l e d e r i n b i r zevk ve yüksek b i r şeref d u y d u ğ u m u z g i b i , Rüşd iye h o ­casını sevg i b e l i r t e n sözünden dolayı ne d i y e teşnî e d i y o r s u n u z ? Şeyh M u h a m m e d A b d u l l a h [ A b d u h ] g i b i b i r d i n âl imi, ağıza tür lü f o r m a l i t e ­l e r l e m i al ınmalıdır . Geç b u g i b i demode o lmuş şekilperestl ikleri !

9. "Atatürk 'e akıl hocalığı edecek derecede b ü y ü k inkı lapç ı " söz le ­r i n i z , b a n a karş ı e s r a r e n g i z b i r s ebeb in d o ğ u r d u ğ u h a m l e d i r . Siz h e r ­h a l d e b e n i s e v m e y e n b i r i tara f ından b e n i m a l e y h i m d e teçhiz ve t e s l i h edi lmişe b e n z i y o r s u n u z . B e n ve b iz k i m o l u y o r u z k i Atatürk 'e akıl hoca­lığı y a p m a y a kalkışal ım? Y o k s a o r t a d a böyle b i r i d d i a d a b u l u n a n m ı var? Hayır d o s t u m ! Böyle b i r i d d i a d a b u l u n a n yok ! K a t ' i y y e n ! Lâk in böyle b i r i d d i a d a bu lunulmuş g i b i b i r d u r u m i h d a s eden v a r k i o da s i zs in i z .

10 . Reşit G a l i p ' i n sözlerini Millet'e b i ' l - i l t i z a m v e r d i m . B i r M a a r i f V e k i l i n i n 2 b u g i b i m e v z û l a r üzer inde nası l k o n u ş t u ğ u n u Millet'e a n ­l a t m a k , baş m a k s a d ı m i d i . B u m a k s a d ı m ı b e n i m l e k o n u ş m a y ı y a p a n Millet m u h a r r i r i n e açmışt ım. O n u y a z m a m ı ş . N e b i l s i n , s i z i n b u n u da t a a r r u z u n u z d a b a r u t o l a r a k kullanacağınızı?

1 1 . B i r i t h a m ı n ı z d a h a v a r k i ağırdır ; " inki lâb z i y a f e t i y l e m ü -t e n a ' i m o l d u ğ u m d a n " b a h s e d i y o r s u n u z . A z i z d o s t u m ! Lüt fen d i n l e y i n i z ! B e n hâf ız ım, a m m a a m a t ö r ü m , cerrar deği l im. B u h u s u s t a ' f e r a g a t ' g i b i tükenmez b i r h a z i n e n i n mülkiyet ini taş ıyorum. Hırs ve t a m â d a n gözleri k ızmış ve k ızarmış bazı y a z a r l a r g i b i , neşret t iğ im e s e r l e r i s a t m a k iç in ötekine b e r i k i n e b i z za t d i l dökenlerden o lmadığ ıma şükreder im.

1 M e t n i n aslında 'Abde' geçmektedir.

2 Hâdisenin geçtiği tar ihte (1932 Ramazan'mda) Reşit Galip henüz Maarif Vekili değildi. Kendisi 19 Eylül 1932'de bu göreve atanmış ve 13 Ağustos 1933 tar ih ine kadar bu görevde kalmıştır.

288 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

12. D a h a ağır b i r i ft iranız da şudur : 0 R a m a z a n bazı hâf ız lar sa¬

r a y ' a d a v e t edilmişler . B u n l a r iftarsız, aç ve susuz o l a r a k gece yar ı lar ına

k a d a r s a r a y i n a l t odas ında kalmış lar . B u n l a r , Türkçe okumayı k a b u l

e t m e d i k l e r i n d e n b e n i m t e s i r i m y ü z ü n d e n b u d u r u m a düşmüşler !

İnsaf, d i n i n parçasıdır! . . B u h a b e r i s i z i n kulağınıza k i m s o k t u ise , s i z i b e r b a t ey lemiş , z i h n i n i z i idlâl, kafanızı ihlâl eylemiş ! B e n , s a r a y a b u h â f ı z l a r m g e l d i k l e r i n i g ö r m e d i m . Y a l n ı z o n l a r g i t t i k t e n s o n r a iş i t t im. H e m de b i z z a t Atatürk 'ün ağzından. Demişt i k i : " T e c v i d ' d e n başka birşey b i l m e y e n h â f ı z l a r d a n h o ş l a n m a m . O n l a r a n c a k k a l k a l e ç ı k a r m a y ı b i l i r l e r . "

İşte S a d e t t i n K a y n a k , işte [Hâfız] F a h r i ! M e y d a n d a l a r , s o r u n u z söylesinler! İş b u t a r z d a o lmamış mıdır anlatsınlar!

E m i n o lmal ıs ın ız k i b e n o r a y a g e l e n hâfız ları aç b ı rakt ı racak ve

ger iye çevirtt irecek g i b i o t e s i r ve k u d r e t t e n de uzakt ım.

İftira, İs lâm'ın y a s a k ettiği en iğrenç m e l ' a n e t l e r d e n b i r i d i r .

M e ş h u r Hâfız Sâmi m e r h u m da o günlerde s a r a y a d a v e t edi lmişti . B u za t , s a r a y a g i t t i . K e n d i s i n i çok seven İsmet İnönü 'nün i l t iması saye­s i n d e k e n d i s i n i o v a z i f e d e n a f f e t t i r e b i l d i . Ş u n u hat ı r l a tay ım k i Hâf ız Sâmi m e r h u m , y ı l lardan b e r i hiçbir y e r d e hiçbir şey o k u m a m a k a z m i n e d ü ş m ü ş ve m u t l a k s u r e t t e yürürlüğe sokmuştu.

13. Türkçe o k u m a k iş inin, ' h a n e n d e hâfızlar işi ' o l d u ğ u n u söyle­

m e k g i b i g a r i p b i r t e z i n i z v a r . B i l m i y o r m u s u n u z k i b izde ' h a n e n d e ' d iye

g a z i n o l a r d a , s a z l a r d a şarkı ve gazel o k u y a n a d e r l e r . B u r h a n m e r h u m b u

işle iştigal e d e r d i . O da hâfız deği ld i . 1

1 Yazar, bu sözüyle Hâfız B u r h a n i n (öl. 1943) ' i y i b ir hâfız olmadığını' kastediyor olmalıdır. N i t e k i m kendisi 'Hâfız B u r h a n ' hakkında 1947'de şöyle yazmaktadır: " B u r h a n arkadaşımız birçok kimselerce sevilmemektedir. B u n u n sebebi b i r ince anlayışa dayanmaz. Bence B u r h a n çok okumak suret iy le k e n d i s i n i ibtizâle uğrattı ve k u l a k l a r üzerinde b i r 'usanç' yarattı. B u n u n da sebebi para aşkını çok benimsemiş olması id i . Bence Burhan zengindir. Bilhassa haf i f ve oynak şarkıları

Hâtıralar Etraf ındaki Münakaşa lar 289

Siz b u sözlerinizle ' h a n e n d e y i de k ü ç ü m s e m i ş o lmaktas ın ız . B izce öyle değil ! Ç ü n k ü 'hanende ' , güzel sanat lar ın e n b a ş ı n d a g e l e n 'müz ik ' e r b a b m d a n d ı r . Y ü k s e k m i l l e t l e r , h a n e n d e l e r i n i k ü ç ü m s e m e k şöyle d u r ­s u n , b i l a k i s o n l a r a b ü y ü k saygı gösterir ler . Siz , öyle s a n ı y o r u m k i m ü ­z i k t e n zevk a l m a y a n , o y ü k s e k s a n a t a k a v u ş m a k k a b i l i y e t i n d e n m a h ­r u m b i r tak ım k e s â n m t e s i r i alt ına düşerek b u b e n d d e k i paragraf ı y a z ­mışsınız . D o ğ r u değil .

14. O s ı r a d a b i r z â t ı n , A t a t ü r k ' e y a z d ı ğ ı m e k t u p t a , " m ü s l ü m a n l a r m i m a n ı n a d o k u n m a m a s ı n ı " i s ted iğ i , A t a t ü r k ' ü n b u m e k t u p üzer ine , giriştiği ' y e n i inki lâb ' i ş inden vazgeçt iği hakkındaki y a ­z ı lar ın ız p e k d i k k a t e değer ve g a r i p t i r . B u f ıkran ız ın asl ı o lsa i d i , Atatürk , ezanların A r a p ç a okunmas ın ın memnûiyet i hakk ındak i madde­

yi ceza k a n u n u n a koydur tmazd ı . 1

15. "Ş imdi , b e n i m inkilapçı arkadaş ıma, y a n i Atatürk 'e k i m b i l i r ne k a d a r k ü s k ü n o l d u ğ u m u " söy l emek g i b i aşırı k a l i t a d a (?) b i r söz söy lü ­y o r s u n u z . A n l a y a m a d ı m , B a y Eşre f E d i b ! B u sözünüz le b e n i m i i t h a m e d i y o r s u n u z , b e n i m i büyütüyorsunuz? Y o k s a arkadaşınızı , y a n i o n u m u küçü l tüyorsunuz? [ B u ] ayarsız b i r sözdür. A ta türk b u g ü n h a y a t t a deği l -

herkesten mükeminel okur. Kur'an okumasını saymayalım. Lâkin mevl id , gazel, şarkı okuma işlerinde Sâmi'den ve Osman'dan sonra gelen sınıftadır." (A l i Rıza Sağman, Meşkûr Hâfız Sâmi Merhum, sh. 112, İstanbul, 1947; krş. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cemal Ünlü, "Sesyılmaz, B u r h a n " maddesi , VI/539, İstanbul, 1994)

1 Eşref Ed ib ' in de bu yazıya verdiği cevapta dile getireceği üzere, i l g i l i ceza maddesi Mustafa Kemal Atatürk tarafından yürürlüğe konmuş değildir. Çünkü Arapça Ezan yasağını müeyyide altına alıp, "Arapça Ezan ve Kamet okuyanların üç aya kadar haf i f hapis veya on l i radan ikiyüz l i raya kadar haf i f para cezası i le cezalandırılmasını" öngören 2 H a z i r a n 1941 t a r i h l i ve 4055 sayılı k a n u n , Mustafa Kemâl Atatürk'ün ölümünden üç yıl sonra, İsmet İnönü döneminde yü­rürlüğe girmiş; 1950'de Demokrat P a r t i ' n i n i k t i d a r a gelmesinden sonra, 16 Haz i ran 1950 t a r i h l i ve 5665 sayılı kanunla , Türk Ceza K a n u n u n u n 526. mad­desinden kaldırılmıştır.

290 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

d i r ve o n u sadece t a r i h h a k i k a t l e r i , v e fa ve kadirş inas l ık İ l iş lerimizle

m u h a f a z a ed iyoruz .

G ü y a ben , Atatürk ' ten d a h a çok inkilapçı imiş im de o n u n l a b i r l i k t e h a b a b a m ça l ı ş ıyormuş ve d i n d e inki lâblar yap ı lacak d iye bayı l ıyor ve g e r e k e n m a l z e m e y i b u l u p ona get i r iyormuşum; sonra g ü n ü n b i r i n d e ona g e l e n b i r m e k t u p , k e n d i s i n i i k a z ve i rşad e tmiş , o d a giriştiği y e n i i ş ­l e r d e n v a z g e ç m i ş ; b u s u r e t l e b e n i m sevda çekt iğ im reform m e s e l e l e r i s u y a düşmüş . B u n d a n dolayı — d a h a T ü r k ç e s i — yapı lan şu mızıkç ı l ıktan dolayı b e n arkadaş ıma k ü s m ü ş ü m !

B u ne b iç im düşünce! Eğer o r t a d a b i r caymtı v a r , b u n d a n dolayı d a b i r k ü s k ü n l ü k görü lüyorsa — k i bunlar ı g ö r e n ya ln ız s i z s i n i z — b u n u b a n a izafe ve t a h s i s e t m e n i z k a d a r mânâs ız b i r iş o lamaz . Ç ü n k ü o g ü n ­l e r d e y u r d u n h e r bucağı , b u işlerin n ü m â y i ş ve alâyişleri i l e b e z e n m i ş , süs lenmiş ve donanmış i d i . Bütün matbuât âlemi baştan başa bülbül k e ­si lmiş , iş in l e h i n d e ça lakalem g i d i y o r , tür lü r e s i m l e r l e gazete s a h i f e l e r i süs leniyor , r a d y o l a r b u iş in m e d i h ve sitayişi i l e m e ş g u l [ i d i ] . H e r y e r , h e r y ö n ve h e r y a n k u l a k kesi lmiş d i n l i y o r , dudaklaşmış gü lüyor ve se­v i n i y o r , b i n b i r çeşit tamtıraklar h e r bucağı d o l d u r u y o r d u . K o l l e k s i y o n l a r b u evrâkı hâla saklamaktadır .

16 . Yaz ın ız ın s o n u n d a b a n a 'kardeşçe ' kaydı i l e b i r öğüt v e r i y o r s u ­

n u z . Hülâsası şudur : " K u r ' a n ' l a o y n a m a ! "

B u öğüt pek güzeldir . H a k i k a t e n " K u r ' a n ' l a o y n a m a k " g i b i ya ln ız cahilce değil , aynı z a m a n d a kâfirce de o l a n b i r işle uğraşanlara v e r i l m e s i lâz ım g e l e n e n c a n d a n n a s i h a t t i r . L â k i n a z i z i m , d o s t u m öğütçü! Siz b u ö ğ ü d ü , " K u r ' a n ' l a o y n a m a k " s u ç u n u k i m yap ıyorsa ona v e r e c e k t i n i z . B e n i m l e b u ö ğ ü d ü n medlû lü arasında ne münasebe t var? B e n , e n k ü ç ü k oyunlar ı b i l e b i l m e m . K u r ' a n g i b i , âsuman- ı r u h u m u n ışıtıcı , ısıtıcı ve yaşatıc ı güneşiyle o y n a m a k , b e n i m d ü n y a m a b i l e g i remez .

D e m a g o j i yapmayın ız . H a k k ı m d a yazdığ ınız b u yazı , baş tan aşağı k a b a b i r d e m a g o j i örneğidir . B u b i r tenezzüldür k i b u g ü n k ü i r f a n karş ı ­sında değme y a z a r b u n a cesaret edemez.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşa lar 2 9 1

Şu c ü m l e m i de s i z i n şahs ın ıza a r m a ğ a n e d e b i l i r i m : S i z i n g i b i d u y m a k ve düşünmeye k i m s e m e c b u r değildir. F a k a t İs lâm d i n i n i n g e r e k r e a l i t i s i n e (bâtınına), g e r e k f o r m a l i t e s i n e (zâhirine) o l a n i t ikad ım da , i t iyadım da s i z i n k i n d e n aşağıya düşmez .

S o n o l a r a k d e r i m k i : M a d e m siz b a n a kardeşçe b i r öğüt i h s a n ey­

l e d i n i z . B e n de siz ağabeyime b i r ' r i ca ' sunayım:

Y ü c e K u r ' a n i n m u k a d d e s tanıdığı ve i n s a n l a r a öyle tanıtt ığı ' h a k ve h a k i k a t l e r ' i l e — h e r ne ardında koşarsanız k o ş u n u z — oynamay ın ı z ! K e n d i n i z , h e r h a n g i b i r işte ne derece y ü k s e l m i ş o lursanız o l u n u z , hiç k i m s e y i t e k d i r e , t a h k i r e . . . h a k ve selâhiyet iniz bu lunmadığ ın ı — l ü t f e n o l s u n — k a b u l e d i n i z . " K u r ' a n , mü 'min ler in i z z e t - i n e f i s l e r i n i m ü b a r e k t u t m u ş , o n u Al lah ' ın ve Rasûlü 'nün i z z e t i yan ında göstermişt i r " demiş ­t i m . B u , i z z e t - i ne f i s le oynamakt ır k i K u r ' a n ' l a oynamanın t a k e n d i s i d i r !

A z i z d o s t u m ! Size şunu da a r z e d e y i m : B e n b u y a z ı m d a Tekbirin

Türkçeleştirilmesinin doğru m u , yanl ış mı o lduğununun m ü n a k a ş a s ı c i ­h e t i n e aslâ g i t m e d i m . Y u k a r ı d a da söylediğ im g i b i , b u r a d a sadece, size cevap v e r m e k işiyle vazi fe lenmiş b u l u n d u m . Yazınız ın yüzündeki k a l a y , t ırnakla b i r a z k u r c a l a n s a , a l t ından kaskatı b i r Türkçe aleyhtarlığı sırıt­m a k t a d ı r . T e k b i r Türkçe ' ye çevri ldi d i y e k ıyamet l e r k o p a r ı y o r s u n u z . T ü r k d i l i n e karşı o l a n buğz ve h u s u m e t i n i z i , h i m a y e e t m e k istediğiniz İs lâm da hoş görmez . Ç ü n k ü güzel Türkçe 'n in s a h i b i o l a n b u b ü y ü k m i l ­l e t , g e r e k u lemâsıy la , gerek ordular ıy la İs lâm' ın h e m r u h u n u , h e m be­d e n i n i asır larca k o r u m u ş ve yaşatmışt ır . V e l s ' i n dediği [ g i b i ] , b o z u l m a k , dağ ı lmak üzere b u l u n a n İs lâm bünyes ini t u t a n , s a k l a y a n ve çözü lmek­t e n k u r t a r a n , b u m ü b a r e k T ü r k m i l l e t i o lmuştur . B u n d a n dolayı İ s lâm d i n i , b u d i y a n e t p e r v e r m i l l e t e m e d y û n o lduğu g i b i , o n u n güzel d i l i n e de sargmdır .

Tekbir'in Türk •. leştirilmesi, i m a n işi değildir. T e k b i r , ne t i c e La

kın ımdan ' d u a ' çerçevesine g i r e n b i r iştir. Duanın , Tanrı 'ya y a l v a r m a m ı öz d i l i l e yapı lmas ı , e lbe t te an laş ı lmayan b i r d i l i l e y a p ı l m a s ı n d a n d a h a s a m i m i , d a h a yürekten o l u r . Ç o k şükür k i İs lâm d i n i , ' f o r m a l i s t ' değildir. H e l e m e z h e b i m i z o l a n H a n e f i l i k , a m e l i n i m a n d a n cüz'ü o lamadığ ını söy-

292 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

l e m e k l e f o r m a l i t e n i n k ö k ü n ü kaz ımış , y e r y ü z ü n ü n e n m ü n e v v e r a d a ­m ı n a b i l e İs lâm'ın nasıl [ b i r ] ' h a k i k a t d i n i ' o lduğunu anlatmıştır .

Ezanin Türkçe okunması b a h s i n e ge l ince , b u işi y a p a n ve m i n a r e ­l e r d e o k u t t u r a n D i y a n e t İşleri Müessesesi 'd ir . O b u mese le l e rde selâhi -y e t s a h i b i d i r . B a n a da , sana da söz düşmez . Ezan hakk ında b e n i m özel duyuş ve d ü ş ü n ü ş ü m ü a n l a m a k i s t e r s e n i z , b i r yıl önce [1947 'de] neşr ine m u v a f f a k o lduğum "Hâfız Sâmi" [adlı] e ser ime başvurunuz !

Son o l a r a k sunar ım: G e r e k m e v k i i n i z i , g e r e k hayatınız ı , T ü r k çev­r e s i n i T ü r k d i l i sayes inde e d i n i p kazan ıyorsunuz . B i n a e n a l e y h b u u l u m i l l e t i n güzel d i l i n e saygı gös termeniz baş v a z i f e n i z d i r . B ü t ü n İ s lâm â leminin p a r l a k yıldızı , T ü r k d i l i n i n b ü y ü k üstadı A k i f m e r h u m , b ü y ü k şan s a h i b i K u r ' a n ! m ü b a r e k Türk d i l i n e çevirdi. Siz de m e r h u m u sever­seniz , y o l u n d a yürüyünüz .

B u n d a n 40 yıl önce yaşay ıp var l ığ ın b ü t ü n h a k i k a t l e r i n i yekûlü-

n ü n i ' lâlinde s a n a n , hayat ın kanunlar ın ı b u n d a n i b a r e t gören softa kıl ı ­ğ ında g ö r ü n m e k i l e hiç k i m s e b u g ü n ü n gidişlerine a y a k u y d u r a m a z .

B ü y ü k P e y g a m b e r i m i z i n k e n d i s i ' f o r m a l i s t ' deği lken, ona m e n s u ­b i y e t d â v â s m a kalkışanlar ın kılıkçıl ığa (formalist) ka lk ışmalar ı , kötü b i r i m a n d a n başka birşey değildir. İ m a n elfâz ve h u r û f ve ke l imât çerçeve ­s ine g i r e n var l ık lardan değildir.

Sayın Eşref E d i b ! Saygı larımla.

K a y n a k : A l i Rıza Sağman, Hâfız Rıza "Atatürk ve Din" Hakikatinin İnkârcısına Cevap Veriyor, " M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5, 17, 8 Nisan 1948; [Makalenin yazım t a r i h i : 27 M a r t 1948]

X X I

D İ N Î M E S E L E L E R D E Ö L Ç Ü L Ü K O N U Ş M A K

Eşref E d i b

M i l l e t Mecmuası'ndan ve Hafız Ali Rıza Sağmandan1 'din' bah­

sinde daha ağır ve temkinli konuşmalarını rica ederiz.

Millet Mecmuası r e f i k i m i z , " M e m l e k e t t e y e n i b i r d i n r e f o r m u b a h i s m e v z u u o l u r k e n , b u dinî r e f o r m u fiiliyât sahas ına geç i rmek iç in evvelce s a r a y d a a l m a n kararları b u g ü n k ü gidiş y o l u n a y e n i b i r ışık t u t m a k ga ­y e s i y l e " m e z k û r h e y e t aras ında b u l u n a n Hâfız A l i R ıza S a ğ m a n l a y a p ­tığı b i r k o n u ş m a y ı , "Atatürk ve D i n " d i y e tantanal ı b i r s e r l e v h a i l e n e ş ­r e t t i .

Say ın A l i R ıza S a ğ m a n , b i rkaç n ü s h a 2 d e v a m e d e n b u b e y a n â ­t ında; e n n a z i k dinî mese le lere t e m a s e t t i . Dinî r e f o r m d a n , c a m i l e r d e ve n a m a z l a r d a o k u n a n E z a n , T e k b i r ve K u r ' a n sûrelerini Türkçe l e ş t i rme h a r e k e t i n i n s i s t e m a t i k p lanlar ından b a h s e t t i . A l i Rıza Sağman ' ın b u k o ­n u ş m a s ı n d a k i a ld ığ ı tav ır ve eda t u h a f ı m ı z a g i t t i : " D i n d e r e f o r m . . . R e f o r m a s y o n h a r e k e t i . . . E z a n l a r ı n , T e k b i r l e r i n , K u r ' a n ' m Türkçe leşt i r i lmes i . . . Dinî r e f o r m u n s i s t e m l i b i r şeki lde t a t b i k i . . . D i n e karş ı r e a k s i y o n u n m e m l e k e t e b ü y ü k faydalar ı o lması . . . D i n d e r e f o r m h a r e k e t i n i n m e k t e p l e r e teşmili . . . Türkçe Kur'an haz ı r lanarak c a m i l e r d e ve n a m a z l a r d a okunması . . . " A c a b a b u k e l i m e l e r a y n e n k e n d i s i n i n m i i d i ? Y o k s a m u h a r r i r taraf ından mı k o n u ş m a y a b u şekil veri lmişti?

1 A l i Rıza Sağmanın soyadı, metinde hep 'Sayman' şeklinde yazılmıştır. 2 Üç nüsha.

294 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

Hafız A l i Rıza Sağman d o s t u m u z u n e n m ü h i m dinî mese le lerde b u

k a d a r laubali, b u k a d a r temkinsiz b i r l i s a n kul lanması , h ü k ü m l e r v e r ­

m e s i , b i z i m g i b i b u beyanât ı o k u y a n bütün m ü s l ü m a n gönül ler in i çok

üzdü , çok i n c i t t i .

B u teessür sâikasıyla , kul lanı lan b u l i s a n ve eda hakk ında b irkaç söz söyledik. Sayın A l i Rıza Sağman d o s t u m u z , b u yaz ımızdan müteess ir o lmuş , 12 sütunluk u z u n b i r cevap yazmış . K e n d i s i n i b u k a d a r z a h m e t e s o k t u ğ u m u z d a n dolayı m a z u r görmeler ini r i c a eder iz . Şahıs lar ına karşı h ü r m e t i m i z vardır . B i z b i r şey söy lemişsek , söz ler imiz a n c a k söy lenen sözlere ve a l m a n tavır ve edâya mâtuftur. A l i Rıza S a ğ m a n d o s t u m u z da t e s l i m b u y u r u r l a r k i şahsî münakaşa , m e c m u a m ı z ı n e n şiddetle a l e y h t a r o l u d u ğ u b i r şeyd ir . A n c a k b e y a n â t t a k i tav ı r ve e d â y a m a t u f o l a n 'donkişotvâr i ' t a b i r i n i şahsî b irşey t e l a k k i e d i y o r l a r s a , b u sözü söy len­m e m i ş k a b u l ederek a f b u y u r s u n l a r .

K a v m - i C e d i d c i i l e Erenköyü 'nde n a m a z l a i s t i h f a f a ka lk ı şan m ü ­naf ıklar hakkındak i sözlerin de k e n d i sayın şahıs lar ına b i r t a a l l u k u o l ­m a d ı ğ ı m b u r a d a ayrıca b e y a n e d e r i m . "Vağluz a l e y h i m " e m r - i celî l ine i t -t ibâen mütecav iz münaf ık lar hakk ında en ağır sözleri s a r f e t m e k , İ s lâm i zze t ve şerefi m u k t e z a s m d a n i k e n , "ne idüğü b e l i r s i z " k e l i m e s i y l e i k t i f a ed iş imiz , b i z i m m e s k e n e t i m i z d e n başka birşeye h a m l e d i l e m e z . N i t e k i m böyle münaf ık lar hakkında Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n da şöyle d i y o r l a r :

Bence b i r mesleği dışarıdaki düşmanlar ın hücumlar ı değil , i çerdeki sayg ıs ız lar ın sa ld ı r ımı y ıkar . (Hâfız Sami [ad l ı ] eser i , s h . 90)

Şimdi şahsî şeyleri b ırakal ım d a esas mesele hakk ında konuşa l ım. M u h t e r e m A l i Rıza S a ğ m a n d o s t u m u z ! O r t a y a b i r takım m ü h i m mesele ­l e r attınız, kat' î hükümler v e r d i n i z . . . B u mese le ler ve h ü k ü m l e r üzer inde b i r a z müdave le - i efkâr e t m e k z a r u r i d i r . M ü s l ü m a n l ı ğ ı n e n b e l l i baş l ı t e m e l i o l a n namaz h a k k ı n d a y a p ı l m a k i s t e n e n b i r r e f o r m , b i r ink i lâb hakk ındak i sözleri sükût la geç i ş t i rmek hiçbir m ü s l ü m a n a y a k ı ş m a y a n b i r h a r e k e t o lduğunu, hiç şüphe e t m e y i z k i siz de k a b u l b u y u r u r s u n u z .

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşa lar 295

Evve lâ Millet Mecmuasının m e s e l e y i ve zâtıâlinizi t a k d i m edişini be raber okuyal ım:

M e m l e k e t t e y e n i b i r din reformu b a h i s m e v z u u o l u r k e n , Atatürk 'ün senelerce evve l aynı s a h a d a n e l e r y a p m a k i s t e d i ­ğini b i l m e k t e , e l b e t t e k i b ü y ü k f a y d a vardır . . . Tasar lad ığ ı dinî reformu, fiiliyât sahas ına g e ç i r m e k i ç in D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a selâhiyet l i şahs iye t l e rden m ü r e k k e b b i r h e y e t top lamış , o n gün k a d a r süren b i r i ç t imadan s o n r a m u h t e l i f k a r a r l a r almıştır . B u h e y e t aras ında kıymet l i hâf ız lar ımız -d a n ve h a l e n Sen Mişel ve Dârüşşafaka Liseleri T a r i h Öğretmeni o l a n B a y A l i Rıza Sağman da vardı . B u reformas-

yon hareketini, t a k i p ettiği s e y i r i ç inde b i l d i r m e k ve b u ­g ü n k ü gidiş y o l u n a y e n i b i r ışık t u t m a k gayes iy l e k ıymet l i hâfizla b i r k o n u ş m a yaptık . (Millet Mecmuası, sayı: 109, sa-h i f e : 4, sütün: 1)

S i z i n l e y a p ı l a n k o n u ş m a d a k i g a y e y i g ö r ü y o r s u n u z y a ! B u k o ­n u ş m a , " m e m l e k e t t e y e n i b i r d i n r e f o r m u bah is m e v z u u o l u r k e n , dinî r e ­f o r m u fiiliyât sahas ına geç i rmek için s a r a y ' d a s i z i n b u l u n d u ğ u n u z heye ­t i n verd iğ i k a r a r l a r , b u g ü n k ü gidiş y o l u n a y e n i b i r ış ık t u t m a k gaye ­s i y l e " yapı lmış ! . . Öyle geçmiş b i r hâdisenin alelâde h i k a y e s i n d e n i b a r e t birşey değil!

S i z i n beyanâtınıza g e l e l i m . D i y o r s u n u z k i :

* A t a t ü r k ' ü n din reformu y a p m a k istediği as lâ ş ü p h e g ö ­t ü r m e z . A t a t ü r k b u reformasyon h a r e k e t i n e , ezan lar ın ve b a y r a m n a m a z l a r ı n d a o k u n m a k t a o l a n t e k b i r l e r i n Türkçe leş t i r i lmes iy le başladı . Kur'an-ı Kerim'in de Türkçe

okunması, b u m e r h a l e n i n i k i n c i kısmını teşkil e d i y o r d u .

• B u işleri s i s t e m l i b i r şeki lde t a t b i k iç in D o l m a b a h ç e ' d e topladığı e l e m a n l a r arasında b e n de vard ım.

Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

• Atatürk 'ün r u h u n d a d ine karşı k u v v e t l i b i r r e a k s i y o n ş im­

şeğinin çaktığı muhakkakt ı . B u r e a k s i y o n u n m e m l e k e t e b ü ­

yük faydası o lmuştur .

• S a r a y ' d a yapt ığ ımız top lant ı larda b u reform hareketinin

mekteplere teşmili işi i k i n c i p l a n d a i d i . İ lk iş o l a r a k c a m i l e ­r i n ı s l a h ı e le a l ı n m ı ş t ı . . . Arapça âyet ve sûreler

Türkçeleştir i lecekti .

• O s ı r a d a M a a r i f V e k i l i R e ş i t G a l i p ş ö y l e d e m i ş t i : " A n k a r a ' d a s e l a h i y e t l i b i r h e y e t t a r a f ı n d a n Türkçe bir

Kur'an haz ı r lanmaktad ı r . B u n d a n s o n r a camilerde ve na­

mazlarda o n l a r okunacaktır . " {Millet, sayı: 109, sah i f e : 4, sü ­tün: 1)

• A t a t ü r k b ize demişt i k i : "Hâfiz bey ler ! Son inki lâbı siz y a ­pacaks ın ız . S i z i b ü y ü k c a m i l e r e h a t i b y a p a c a ğ ı m . Size sır­mal ı k a f t a n l a r g iyd i receğ im. Size üçyüz l i r a m a a ş verece ­ğ im. " (Millet, sayı: 110, sahi fe : 4, sütün: 1)

• B u işde b e n i m t e m e l e a i t çok derin ve değerli tesirim o l d u ­

ğ u n u söy lemekle i f t i h a r e d e r i m . (Millet, sayı : 1 1 1 , sah i f e : 4,

sütün: 1)

• Tanrı k e l i m e s i , ' t a n y e r i n d e k i ' m â n â s ı n a e s k i Türk ler in , tanr ı lar ı o l a n Güneş'e v e r d i k l e r i a l e m i d i . Z a m a n ı m ı z d a ma'bûdun bi'l-hakk m â n â s ı n a g e l e n Allah karş ı l ığ ı o l a ­mazdı . Lâkin b u g ü n k ü m ü s l ü m a n t e l a k k i s i Allah'tan ne a n ­l ıyorsa, Tanrı ' d a n d a o n u an lad ık tan s o n r a mese le k a l m ı ­y o r d u . B i r a rkadaş , Allah'ı b ı r a k m a y a l ı m , Allah büyüktür

d i y e l i m ' d e d i . B e n , 'Türkler in b i r Tanrısı o lmas ın mı? ' d i y e bağırmışt ım. (Aynı sayı ve sah i f e , sütün: 1 ve 2)

B u n a k i l d e yanlış birşey v a r m ı ? B u n l a r t a m a m i y l e s i z i n sözleriniz

değil m i ? Görü lüyor k i b i z i m yazdığ ımız yaz ıda a n c a k s i z i n b u sözleriniz

b a h i s m e v z u u o lmuştur . K e n d i m i z d e n birşey katmış değiliz.

296

Hâtıralar Etraf ındaki Münakaşa lar 297

M ü s a a d e n i z l e b ize verd iğ in iz c e v a p t a n d a (Millet Mecmuası, sy. 114) şu beyanâtınız ı n a k l e d e l i m :

• D i n d e re form^ b a h i s m e v z u u değildir. E s k i şeyleri h i k â y e ­d e n i b a r e t t i r . D i n d e r e f o r m b e n i m n e h a d d i m e ? . . H e r h a n g i b i r r e f o r m yüksek ve ender şahısların işidir. D ü n y a k u r u l d u kurulal ı ne N e m r u d l a r g e l d i , ne F i r a v u n l a r geçti de hiçbiri bü tün insanlar ın d u y g u ve düşünceler in i k e n d i i s t e ­ğine a d a p t e edemedi , ( sahi fe : 4, sütun: 2)

• Ö n ü n d e d u r u l m a z b i r m e c b u r i y e t a l t ında e z i l e r e k b i r v a ­

zife yapt ık , ( sahi fe : 4, sütun: 3)

• B e n b i r inkilapçı deği l im. B i z Atatürk 'ün d a v e t i n e uğradık . S a r a y ' a g i t t i k , (sütun: 4)

• A t a t ü r k s a r a y ' a s i z i d a v e t etse ne yapardınız? . , ( sah i fe : 5,

sütun: 1)

• B e n o z a m a n k i yap ı lan iş lerin doğru v e y a eğri o l d u ğ u n u

hesaba k a t m a y a r a k konuşuyordum, (sahi fe : 5, sütun: 1)

• B u işde müess i r o lduğuma dâir birşey söy lemedim, ( sahi fe : 5, sütun: 2)

• M i l l e t i n b a n a verdiği paye , Ata türk 'ün d a h a evve l vermiş o lduğu p a y e n i n doğurmasıdır . ( sahi fe : 5, sütun: 4)

» D i n d e r e f o r m u b i z deği l , A t a t ü r k yapacakt ı . A n k a r a ' d a selâhiyetli b i r h e y e t taraf ından hazır lanan Türkçe Kur'anva,

c a m i l e r d e ve n a m a z l a r d a o k u n a c a ğ ı n a dâir M a a r i f V e k i l i Reş i t G a l i p ' i n sözler ini n a k l e t m e k t e n m a k s a d ı m ı , b e n i m l e k o n u ş a n Millet m u h a r r i r i n e a ç m ı ş t ı m . O n u y a z m a m ı ş , ( sahi fe : 17, sütun: 1)

• K u r ' a n ' m Türkçe okunmasını k a b u l e t m e y e n , i ftarsız, aç ve susuz o l a r a k gece yar ı l a r ına k a d a r s a r a y ' m a l t o d a s ı n d a k a l a n hâ f ı z larm b u v a z i y e t i , b e n i m t e s i r i m l e o l d u ğ u n u söy­l e m e d i m . B e n b u hafızların saray 'a g e l d i k l e r i n i , o n l a r g i t t i k -

298 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

t e n s o n r a i ş i t t im. H e m de b i z z a t A t a t ü r k ' ü n ağz ından . . .

Demiş t i k i : " T e c v i d d e n başka b irşey b i l m e y e n hâ f ı z lardan

hoş lanmam. O n l a r a n c a k k a l k a l a ç ıkarmayı b i l i r l e r . " ( sahi fe :

17, sütun: 1)

• O s ı r a d a A t a t ü r k ' e g ö n d e r i l e n b i r m e k t u p ü z e r i n e Atatürk 'ün giriştiği b u y e n i inki lâb i ş inden vazgeçt iğ i doğru olsaydı , Atatürk 'ün ezanlar ın A r a p ç a o k u n m a s ı n ı n m e m n u -i y e t i h a k k ı n d a k i m a d d e y i Ceza K a n u n u n a k o y d u r t m a z d ı . ( sahi fe : 17, sütun: 2)

• E z a n hakkındaki b e n i m özel duyuş ve d ü ş ü n ü ş ü m ü a n l a ­m a k i s t e r s e n i z , b i r yıl önce neşr ine m u v a f f a k o l d u ğ u m Hafız

Sami [adlı] eser ime başvurunuz , (sahi fe : 17, sütun: 41

B u cevaplar ınız la e s k i beyanât ın ız ı t e l i f e t m e k ne k a d a r m ü ş k ü l

o lduğunu siz de t a k d i r eders in iz .

1 . B i r k e r e ' d i n d e r e f o r m ' b a h i s m e v z u u o l d u ğ u n u , g e r e k Millet

Mecmuasının yazıs ı ve g e r e k size a f f o l u n a n beyanât s a r a h a t e n göster ­m e k t e d i r . H e m de ne r e f o r m , ne inkilâb! . . Dinî r e f o r m u f i i l i y a t sahas ına geç i rmek için verdiğiniz k a r a r l a r , b u g ü n k ü gidiş y o l u n a y e n i b i r ış ık t u ­t a c a k ! . . R e f o r m a s y o n h a r e k e t i n e e z a n l a r ı n , t e k b i r l e r i n Türkçe leşt i r i lmesiy le baş lanacak , s o n r a K u r ' a n ' a geç i lecek, Kur'an Dili

b e r t a r a f ed i lecek , A n k a r a ' d a Türkçe bir Kur'an yapı lacak , c a m i l e r d e ve n a m a z l a r d a b u Türkçe Kur'an okunacak ! . . B u i l e r i işler, s i s t e m l i b i r şe ­k i l d e t a t b i k ed i lecek ! . . İk inc i p l a n d a b u r e f o r m h a r e k e t i m e k t e p l e r e teşmil edilecek! . .

S o n r a b ü y ü k b i r cesaret le kat'î b i r h ü k ü m v e r i y o r s u n u z ; " D i n e Inrş ı b u r e a k s i y o n h a r e k e t i m e m l e k e t e b ü y ü k f a y d a vermişt i r " d i y o r s u ­n u z . D i n e karşı b u r e a k s i y o n h a r e k e t i n d e n , y a n i d i n d e r s l e r i n i n m e k t e p ­l e r d e n ka ld ı r ı lmas ından , bü tün dinî müessese ler in kapı lar ına z i n c i r l e r as ı lmasından, c a m i l e r d e hıfz-ı K u r ' a n l a meşgul olanların cürm-i m e ş h û d i l e suç landır ı lmasmdan, lâiklik nikahına bürünerek m ü s l ü m a n l a r m i b a ­d e t l e r i n e (ezanlarına, t e k b i r l e r i n e , K u r ' a n okumalar ına ) m ü d a h a l e e d i l ­m e s i n d e n , d i n kitaplar ında K u r ' a n D i l i y l e ve K u r ' a n Y a z ı s ı y l a âyetlerin

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşa lar 299

k a l d ı r ı l m a s ı n d a n , K u r ' a n L i s a n ı y l a ' A l l a h u E k b e r ' d i y e n l e r i n üç a y hapse m a h k û m e d i l m e l e r i n d e n , H a l k e v l e r i n e dinî e s e r l e r i n g i r m e s i [ n i n ] y a s a k e d i l m e s i n d e n , d i n i n teâl î ve inkişaf ı iç in dinî c e m i y e t l e r k u r u l ­m a s ı n ı n ] m e n o l u n m a s m d a n m e m l e k e t ne g i b i f a y d a l a r gördü? Lüt fen i z a h eder m i s i n i z ?

Görüyorsunuz y a , yalnız e s k i şeyleri h ikâye i l e ka lmadın ız , b ü y ü k h ü k ü m l e r v e r d i n i z ve " B u işde b e n i m t e m e l e a i t çok d e r i n ve değerl i t e ­s i r i m o lduğunu söylemekle i f t i h a r e d e r i m " d e d i n i z .

2. " B i z , önüne d u r u l m a z b i r m e c b u r i y e t alt ında e z i l e r e k b i r vaz i f e yapt ık . B e n inki lapçı deği l im. B i z Atatürk 'ün d a v e t i n e uğradık . S a r a y ' a g i t t i k . Siz o lsanız ne yapard ın ız? " d i y o r s u n u z . A m a e v v e l k i beyanât ın ız böy le değildi . S a r a y ' a gidişinizi , o r a d a k i içt imalarınız ı , y ü k s e k e l e m a n ­l a r d a n m ü r e k k e b h e y e t i n i z i n verdiği kararları , ' d inde r e f o r m ' h a r e k e t l e ­r i n i ne k a d a r tantanal ı b i r s u r e t t e anlatmışt ınız . O beyanât ın ız ın hiçbir k e l i m e s i n d e n böyle b i r m â n â çıkmıyor.

H e r ne ise, m a d e m k i bugün , davete uğrayarak , b i r m e c b u r i y e t a l ­t ında e z i l e r e k b u i l e r i işleri gö rdüğünüzü söy lüyorsunuz , b iz de bunlar ı böylece k a b u l eder iz ve bütün m ü s l ü m a n kardeş ler imiz [ in ] de s i z i n b u i l e r i işleri b i r m e c b u r i y e t altında yaptığ ınıza inanmalar ın ı t e m i n eder iz . M u h t e r e m Millet Mecmuası r e f i k i m i z de s i z i , böyle b i r m e c b u r i y e t a l ­t ında kaldığınızdan dolayı e lbe t te m a z u r görürler.

Ya ln ız size şurada b i r suâl s o r m a m a m ü s a a d e b u y u r m a n ı z ı r i c a e d e r i m : A c a b a siz de Hâfız İdrisler, Hâfız N u r i l e r g i b i , " B i z ö teden b e r i K u r ' a n i , K u r ' a n L i s a n ı y l a o k u m a y a hasr- ı vücud e t t i k B u n u b a ş k a l i ­s a n l a o k u m a y ı beceremey iz " deseniz ne o l u r d u ? E m i n o l u n u z k i hiçbir şey yapmazlard ı . . . A ta türk , karş ı s ındaki a d a n ı n i c t i h a d ve k a n a a t i n e h ü r m e t e d e n b i r a d a m d ı ; ve d i y e b i l i r i m k i d i l l e r i i ç ler ine u y m a y a n adamlar ı iş inde k u l l a n m a k l a b e r a b e r , onları i cab ında t a h k i r e t m e k t e n de çekinmezdi . H a k a r e t edecek b i r v a z i y e t hâsı l o l m a s a d a o n l a r a karşı iç inde b i r saygı taş ımazdı . H a l b u k i içlerindeki s a m i m i k a n a a t ve i c t i h a d -

300 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

l a r m ı d i l l e r i n d e taş ıyan lara karş ı , e n k ü ç ü k b i r h a k a r e t t e b u l u n m a k

şöyle d u r s u n , o n l a r a saygı göster ird i . 1

E m i n o l a b i l i r s i n i z k i o R a m a z a n gecesi s a r a y ' d a siz b e r i t a r a f t a k i m ü z e y y e n sa l onda d i n d e r e f o r m kararları v e r i r k e n , öte t a r a f t a gece yar ı ­larına k a d a r iftarsız, aç ve susuz k a l a n Hâfız İdrisler[ in] , Hâfız N u r i l e r i n b u v a z i y e t i n d e n A t a t ü r k ' ü n h a b e r i y o k t u . O küçük lük le r , o z a m a n k i b e n d e g â n m m a r i f e t l e r i i d i .

O l s a o lsa, n i h a y e t , aziz d o s t u m , siz de " B u ileri işi b e n y a p a m a m " d e s e y d i n i z , i f tarınız gece yar ıs ına k a d a r uzamış olacaktı . . . S o n r a d a o b ü y ü k ve k a h r a m a n r u h l u hâfızlar g i b i e v i n i z e gönder i lecekt iniz . İşte o k a d a r ! B a ş k a ne o l a b i l i r d i ? Z a n n e d e r i m Millet r e f i k i m i z de başka b irşey o lmayacağına size t e m i n a t v e r e b i l i r .

"Siz o lsanız , ne yapard ın ız? " d i y o r s u n u z . O n u bize sormayın ! O n u başkalar ına s o r u n u z da ne yapt ığ ımız ı , ne yapacağ ımız ı size söylesinler . B i z harekât-ı milliye'nin b a ş ı n d a n s o n u n a k a d a r A n k a r a ' d a İst ik la l S a v a ş ı n d a çalıştık. Hiçbir v a k i t , h içbir meselede , k a n a a t ve i ç t ihadımı ­zın hi laf ında görünmed ik . E n m ü h i m dinî mese l e l e rde f i k r i m i z i aç ıkça söyledik . O n u n [Ata türk 'ün ] f i k r i n e u y m a m a k l a b e r a b e r , h içb ir de fa i tâba m a r u z ka lmad ık . M ü n a k a ş a ett iğ imiz m e s e l e l e r i size söy leyecek o l s a m , e m i n i m k i d i n l e m e k t e n b i l e çekinirsiniz.

3. " O z a m a n k i yap ı lan iş ler in doğru v e y a eğri o l d u ğ u n u h e s a b a k a t m a y a r a k k o n u ş t u ğ u n u z u " söy lüyorsunuz . A m a o beyanât ın ı z böy le değildi . H e r ne ise , m a d e m k i o yap ı lan işlerin doğru veya eğri o lduğunu hesaba k a t m a y a r a k konuştuğunuzu söylüyorsunuz, b u h u s u s t a k i f i k i r ve k a n a a t i n i z i ş imdi aç ıkça söyleyebil ir m i s i n i z ? K u r ' a n L i s a n ı y l a " A l l a h u E k b e r ! A l l a h u E k b e r ! Lâ i l a h e i l l a l l a h ! . . . " d iye ezan o k u y a n l a r hakk ında , b i r h a f t a d a n üç a y a k a d a r h a p i s c ezas ın ı d i n h ü r r i y e t i n e , v i c d a n h ü r r i y e t i n e , d e m o k r a s i y e , h a t t a lâ ik l iğe m u v a f ı k b u l u y o r m u s u n u z ? S o n r a , n a m a z l a r d a K u r ' a n sûre ve âyetlerin[ in] y e r i n e A n k a r a ' d a haz ır ­l and ığ ından b a h s o l u n a n Türkçe Kur'an o k u n s a , o n a m a z , n a m a z o l u r

1 Bkz. M e t i n X V I I

Hâtıralar Etraf ındaki Münakaşa lar 3 0 1

m u ? Türkler in Tanrıs ı o l m a k için, Allah lafz-ı celâl ini b e r t a r a f e d i p de

Tanrı d e m e k m i lâz ım gel i r?

4. Şu i b a r e n i z i y a n y a n a k o y m a m a müsaade eder m i s i n i z ?

[a] B u işde b e n i m t e m e l e a i t çok d e r i n ve değerli t e s i r i m o l ­duğunu söylemekle i f t i h a r duyarım. . . (Millet Mecmuası, sayı: 1 1 1 , sahi fe : 4, sütun: 1)

[ b ] B u i şde m ü e s s i r o l d u ğ u m a dâir b i r ş e y s ö y l e m e d i m .

(Millet Mecmuası, sayı: 114, sahi fe : 5, sütun: 1)

5. A n k a r a ' d a selâhiyet l i b i r h e y e t tara f ından haz ı r lanan Türkçe

Kur'an, c a m i l e r d e ve n a m a z l a r d a o k u n a c a ğ ı n a dâir M a a r i f V e k i l i n i n sözlerini n a k l e t m e k t e n maksadınız ı , s i z i n l e konuşan Millet Mecmuasına

açtığınızı , f a k a t m u h a r r i r i n o n u yazmadığ ın ı söy lüyorsunuz . B u n a cevap v e r m e k , Millet Mecmuasına düşer. . . D e m e k , s i z i n beyanât ın ız a y n e n ve t a m a m i y l e nakledi lmemiş !?

6. K u r ' a n i n Türkçe okunmasın ı k a b u l e t m e y e n hâfızların, gece y a ­rı larına k a d a r i ftarsız, aç ve susuz kalmalar ı , s i z i n t e s i r i n i z l e o l d u ğ u n u s ö y l e m e d i k . S i z , b u h â d i s e y i n e y e ü z e r i n i z e a l ı y o r s u n u z ? O n l a r ı — y u k a r ı d a söy led iğ imiz g i b i — b u v a z i y e t e düşüren , o z a m a n k i s a r a y bendegânı i d i .

7. K u r ' a n i , Türkçe okumay ı k a b u l e t m e y e n , gece yar ı lar ına k a d a r i ftarsız, aç ve susuz b ırakı lan o b ü y ü k ve k a h r a m a n r u h l u hâf ı z lardan b a h s e d e r k e n , onların s a r a y a g e l d i k l e r i n i , s o n r a d a n Atatürk 'ün ağz ından işittiğinizi söylerken, " t e c v i d d e n başka birşey b i l m e y e n hâf ız lardan h o ş ­lanmadığ ın ı , onlar ın a n c a k k a l k a l a ç ıkarmayı b i l d i k l e r i n i " s öy lüyorsu ­n u z . B u , s i z i n g i b i aynı m e s l e k t e n o l a n b i r hâfızın ağıza alacağı b i r söz değildir. Böyle ist ihfafkârâne b i r sözü n a k l e t m e k b i l e size yak ı şmaz .

Asl ı v a r , y o k , b u hâdiseyi "Hâfız Sâmi" adlı e s e r i n i z i n 53 . s a h i f e -s inde de yaz ıyorsunuz :

302 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

A ta türk , Türkçe Kur'an o k u m a m e s e l e s i n d e b i z l e r i s a r a y a

topladığ ı s ırada, t e c v i d âşıkı o l a n hâf ız lardan h o ş l a n m a d ı ­

ğını söyleyerek e t r a f i n d a k i l e r i gül dürmüştü. . . d i y o r s u n u z .

Siz de g ü l m ü ş m ü y d ü n ü z ? Güldüyseniz , t a b i i b u gü lüşünüz , i ç ten değil , " b i r m e c b u r i y e t alt ında e z i l e r e k " o lmuştu değil m i ?

8. O s ırada Atatürk 'e gönder i len b i r m e k t u p üzer ine , A t a t ü r k ' ü n b u y e n i ink i lâb i ş inden ( y a n i i b a d e t l e r d e K u r ' a n l i s a n ı n ı m e n e t m e k iş inden) vazgeçt iğ i hakk ındak i r i v a y e t i k a b u l e t m i y o r s u n u z . B u n a d e l i l o l a r a k da şöyle d i y o r s u n u z :

Eğer b u r i v a y e t doğru olsaydı , Atatürk 'ün , ezanlar ın A r a p ç a o k u n m a s ı n ı n m e m n u i y e t i h a k k ı n d a k i m a d d e y i C e z a K a n u n u n a koydurtmazdı .

B u d e l i l i n i z esassızdır . Ceza K a n u n u n a k o n u l a n m a d d e n i n t a r i ­h i n i t e d k i k ederseniz , Atatürk 'ün ö ldükten s o n r a b u k a n u n m a d d e s i n i n vaz 'edildiğini anlars ın ız . 1

9. "Ezan h a k k ı n d a k i özel duyuş ve d ü ş ü n ü ş ü n ü z ü a n l a m a k iç in Hâfız Sâmi e ser in i ze başvuru lmas ın ı " söy lemeniz üzer ine , b u e s e r i n i z i alıp göz g e z d i r d i m . N e k a d a r güzel b i r eser! Çok beğend im. O r a d a b ü s ­bütün başka b i r l i s a n kul lanmışs ınız . Millet Mecmuasındaki " D i n d e r e ­f o r m , dinî r e f o r m a s y o n , r e a k s i y o n , d i n inki lâbını s i s t e m l i b i r şek i lde t a t b i k . . . " g i b i o a l a f r a n g a k e l i m e l e r d e n , ezanlar ın , t e k b i r l e r i n , n a m a z d a o k u n a n K u r ' a n sûre ve âyetlerinin Türkçeleşt ir i lmesi g i b i söz lerden h iç ­b i r i y o k ! B i l a k i s Allah lafz-ı celâl inin haşmet inden , kulaklar ı , ufukları , ruhları ve arşları t i t r e t e n o m e ş h u r ezanın , p e y g a m b e r i m i z z a m a n ı n ı n e z a n l a r m d a k i k e l i m e l e r l e Bilâl- i Habeş î 'n in a ğ z ı n d a n ç ıkan laf ız lar la o k u n d u ğ u n d a n b a h s e d i y o r s u n u z . Müsaaden iz l e b irkaç cümleniz i n a k l e ­d e y i m :

1 Ezan yasağı, 2 Haz i ran 1941 t a r i h l i ve 4055 sayılı kanunla , Musta fa Kemâl Atatürk'ün ölümünden üç yıl sonra, İsmet İnönü döneminde yürürlüğe girmiştir.

Hâtıralar Etrafındaki Münakaşa lar 303

• Kur 'an- ı M ü b î n , b i r e d e b i y a t m u ' c i z e s i d i r . B u d ü n y a n ı n , t a r i h i n ve h i l k a t i n e n b ü y ü k m u ' c i z e s i n i n , y ı l larca h i z m e t e t m e d e n okunabi leceğ in i s a n m a k , azılı b i r c e h l i n y a p a b i l e ­ceği b i r iştir. (Hafız Sami, sahi fe : 54)

• C e m a l ezan o k u y o r . T i z d e n b i r perde , u z u n b i r so luk . . . K â h k a l m l a ş a n dalgal ı b i r ses u f u k l a r d a y ü z ü p d u r u y o r . Allahu

Ekber'in lafzı , kulaklar ı ve ufukları , mânâs ı ruhlar ı ve arş­ları t i t r e t i y o r d u . H ü l a s â , g e r e k l a f z m d a k i h a ş m e t , g e r e k m â n â d a k i u l v i y e t , o e zan için yarat ı lmış ses in dalgaları üze ­r i n d e gökler i do laş ıyordu . C e m a l i n b u m e ş h u r ezan lar ı , P e y g a m b e r i m i z zamanın ın e z a n l a r m d a k i k e l i m e l e r l e Bilâl- i Habeşî 'n in ağz ından ç ıkan lafızlarla o k u n u r d u . (Hafız Sâmi,

sahi fe : 99)

A M u h t e r e m Hâfız Rıza dos tumuz ! . . M a d e m k i ' A l l a h u E k b e r ' lafz-ı ce lâ l indeki haşmet i , ku laklar ı ve ufuklar ı , ruhlar ı ve arşları t i t r e t e n iht işam ve a z a m e t i d u y u y o r s u n u z , t a k d i r e d i y o r s u n u z , o h a l d e n i y e p u t ­p e r e s t l i k z a m a n ı n d a e s k i Türk ler in , tanrı lar ı o l a n g ü n e ş e v e r d i k l e r i a l e m o l a r a k söylediğiniz Tanrı k e l i m e s i y e r i n e , Allah lafz-ı celâliyle ezan okuyanlar ın üç a y h a p i s cezas ına düçar o lmalar ını , ' d i n d e r e f o r m ' i n k i -l â b m a b i r müeyy ide o l a r a k i l e r i sürüyorsunuz?

A z i z d o s t u m Hâfız Rıza S a ğ m a n , ' d inde r e f o r m , dinî r e f o r m a s y o n ' g i b i h o p p a c a sözleri b ı r a k a l ı m d a Hâf ız S â m i h a k k ı n d a yazd ığ ın ı z o k ıymet l i e ser in i zde dediğiniz g i b i , " B i r e d e b i y a t m u ' c i z e s i o l a n Kur 'an- ı Mübîn ' in ; b u dünyanın , t a r i h i n ve h i l k a t i n e n b ü y ü k m u ' c i z e s i n i n , y ı l ­l a r c a h i z m e t e t m e d e n okunabi leceğini s a n m a k , azılı b i r c e h l i n y a p a b i l e ­ceği b i r iş o l d u ğ u n u " hep b e r a b e r bağıra bağ ıra , g ö ğ s ü m ü z ü gere gere bütün c i h a n a karşı söyleyel im. . . Size, s i z i n r u h u n u z a K u r ' a n i n verdiği f eyz i , hiçbir inki lâb, hiçbir r e f o r m a s y o n veremez . Ve's-selâmu ala men'it-

tebaa'l-huda!

K a y n a k : Eşref E d i b , Dinî Meselelerde Ölçülü Konuşmak, "İslâm-Türk Ansiklopedi ve Mecmuası", c. 2, no. 100, sh. 2-6, Nisan 1948

X X I I

' O ' v e O L A N L A R D A N B İ R İ

N e c i p Fazı l K ı s a k ü r e k

1. Sene 1931 . . . R a m a z a n ı n B i r i . . . 1 'O ' , A n k a r a ' d a n İstanbul 'a g e l d i .

2. A y n ı g ü n ü n a k ş a m ı , Hâf ız Y a ş a r O k u r i s i m l i zât ı , t e l e f o n l a D o l m a b a h ç e S a r a y ı n d a n çağırdı lar . T a b i i b u zât , dave te , b i l e t i B ü y ü k İkramiye 'yi kazanmış b i r işsizin şevk ve neşesiyle koştu.

3. 'O ' , E s k i M a a r i f V e k i l l e r i n d e n Reşit G a l i p ve B a y Hâfız. . . Hâfız 'a s o r u l d u :

— Yaşar Bey ! R a m a z a n ' d a h a n g i c a m i l e r d e m u k a b e l e o k u y o r s u n ?

— Y e r e b a t a n C a m i i n d e Paşam!

E m i r v e r i l d i : "Yar ın Y e r e b a t a n C a m i i n d e Kur 'an ' ı T ü r k ç e o l a r a k okuyacaksın ! S a b a h k i gazete ler de b u işi i l a n edecek!"

B a y H â f ı z i n bizzât k e n d i n o t u : ...'ün, Türkçe Kur'an mevzuunda

yapmak istediği inkilab tahakkuk safhasına giriyor demekti. Uzun, za­

mandan beri Türkçe tercümesi hazırlanan Kur'an-ı Kerim 'den bazı par­

çaları Türkçe olarak okutur, hatta bazı yerlerinde hatalara işaret ederek

tashih edilmesi lüzumuna işaret eylerdi.

1 Doğrusu, 'Sene 1932... Ramazanın Dördü' olacaktır. Çünkü kendisine 'O' şek­linde işaret edilen Mustafa Kemal Atatürk'ün İstanbul'a geliş t a r i h i , Ramazan'm dördüncü gününe (12 Ocak 1932) tesadüf etmektedir . [ B u met indek i ha ta lar , esasen Hâfız Yaşarin makalesine i t i m a d etmekten kaynaklanmıştır.]

Hâtıralar Etraf ındaki Münakaşa lar 305

4. O gece, y a n i R a m a z a n ın i l k gecesi , Hâfız Y a ş a r , s a b a h a k a d a r

h u z u r d a kaldı . H u z u r u n çerçevesi , üs tünde ne y e n i p , ne içi ldiği m â l û m

b i r sofradır; ve işte b u so f rada güya din konuşu lmakta , y a h u t d in ' e b e l l i -

başl ı b i r m u a m e l e t a t b i k e d i l m e k t e d i r .

5. E r t e s i g ü n ü , kadınl ı e r k e k l i b i n l e r c e kişi , y a h u t b i n l e r c e g a f i l , c a m i i n i ç inde ve önünde top lanmış v a z i y e t t e . . . Hâfız , güç h a l l e içeriye g i ­r e r ve b i r köşede , üstü şallarla örtülü kürsüye doğru yürür .

6. H e m e n aynı z a m a n d a , c a m i i n önünde m u h t e ş e m b i r o t o m o b i l

d u r u r . G e l e n i , 'O ' z a n n e d e n h a l k t a h e y e c a n ve kaynaşma . . . A ç ı l a n açı ­

l a n a . . . H a l b u k i ge l en , M a a r i f V e k i l i D o k t o r Reşi t G a l i p 1 ve h a n g i iş lere

m e m u r b i r m e b û s o lduğu r e s m e n b i l i n m e y e n Kılıç A l i ' d i r .

M a a r i f V e k i l i e m r e d e r : " B u y u r u n Hâfız Bey! Çıkın kürsüye ! "

V e Hâf ız k ü r s ü y e ç ıkar . K e n d i t a b i r i y l e ' evve lâ A r a p ç a o l a r a k '

B e s m e l e çeker ve a rkas ından 'Arapça o l a r a k ' Y â s î n S û r e s i n i r a s t m a ­

k a m ı n d a n o k u r . S o n r a d a 'Türkçe tercümesi 'n i aynı m a k a m l a o k u m a y a

başlar.

Hâfız 'a göre h a l k şöyle bağırmışt ır :

Allah razı olsun! Tanrının emirlerinin mahiyetini öğrendik.

Gazi Paşa'ya minnettarız. Büyük Dâhiyi Allah başımızdan

eksik etmesin!

7. A y n ı g ü n ü n a k ş a m ı y i n e h u z u r . . . Hâf ız 'a , v a z i y e t i a n l a t m a s ı e m r e d i l i y o r . Hâf ız , b a ş ı n d a n s o n u n a k a d a r anlat ıyor . K e n d i t a b i r i y l e : "Çok m e m n u n ve mütehass is o l d u l a r . B e n i y e m e ğ e al ıkoydular . "

8. Hâf ız , b u kadar ıy la ka lmıyor . Y e r e b a t a n C a m i i ' n i n p e k k ü ç ü k o lduğunu , halk ın a y a k t a kaldığını , b u m u a z z a m inki lâba b ü y ü k b i r c a m i t a h s i s e d i l m e s i n i i s t i y o r . Ricas ı , N a s r e d d i n H o c a n ın T i m u r ' d a n b i r de dişi f i l i s t e m e s i n d e k i ince nükteye eş o l a r a k , f a k a t t a m a m i y l e ayrı ve zıt b i r m e v z û d a h e m e n k a b u l o l u n u y o r . Ge lecek t e c rüben in S u l t a n a h m e t

1 Aydın Mebûsu Dr. Reşit Galip, bu tar ihte M a a r i f V e k i l i değildir.

306 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

C a m i i n d e icrâsı e m r o l u n u y o r . Üstel ik o k u y u c u l a r k a d r o s u n u n d a geniş ­

l e t i l m e s i için şu e m i r v e r i l i y o r :

— Hâfız Bey ! B u işi başarabi lecekler ine e m i n o lduğunuz arkadaş ­

larınız k i m l e r d i r ?

D e r h a l l i s t e s i t a k d i m o l u n u y o r : [ 1 ] B e ş i k t a ş l ı R ı z a ; [ 2 ] S ü l e y m a n i y e M ü e z z i n b a ş ı s ı K e m a l ; [ 3 ] S a d e t t i n K a y n a k ; [ 4 ] S u l t a n s e l i m l i R ıza ; [5 ] F a h r i ; [6 ] M u a l l i m N u r i ; [7 ] Z e k i ; [8 ] B u r h a n . . . K e n d i s i y l e be raber 9 hâfız.. .

E m i r : ' Y a r ı n akşam b u arkadaşlarınızla g e l i n ! "

9. E r t e s i a k ş a m h e p s i b i r d e n h u z u r d a . . . P r o v a ve t a t b i k a t . . .

B u n d a n s o n r a i l k C u m a g ü n ü S u l t a n a h m e t C a m i i n d e yap ı lacak m e r a ­

s i m hakk ında talimât. . .

10 . R a m a z a n i n i l k ha f tas ına t e s a d ü f eden C u m a . . . 1 9 h â f ı z m h e p b i r ağ ızdan 'Tanrı u l u d u r ' d i y e , k e n d i t a b i r l e r i y l e ' T e k b i r l e r i . . . 2 V e s t a y l a T ü r k ç e y ü k s e l e n sesler. . . A k ş a m ı 9 'u b i r d e n h u z u r d a . . . Hâf ız Y a ş a r i n t a b i r i y l e h a l k denenmiş ve m ü s b e t net i ce al ınmışt ır . Y i n e m a ­l u m çerçeve ; ve B a y r a m n a m a z ı n ı n T e k b i r l e r i iç in t e s b i t e d i l e n Türkçe şekiller.. .

Hâfız Y a ş a r i n b i z z a t k e n d i n o t u : ... Türkçe Ezan, Türkçe Kur'an,

Türkçe Hutbe ve Türkçe Tekbir ile "dinde inkilâb" yapmak istiyordu. Bu

inkılâbıyla, mukaddes mihrabı, cehlin elinden alıp ehline vermeyi de sağ­

lamış olacaktı şüphesiz...

1 Doğrusu, 'Ramazanin üçüncü haftasına tesadüf eden Cuma..." olacaktır. Çünkü S u l t a n a h m e t C a m i i ' n d e k i i h t i f a l Ramazan ayının 2 1 i n d e (29 Ocak 1932) ger çeki e şmi ştir. 2 Sultanahmet Cami i 'ndeki iht i fa lde Türkçe Tekbir okunmamıştır. İlk Türkçe Tekbir, beş gün sonra, yani 3 Şubat 1932 tar ih ine tesadüf eden K a d i r Gecesinde (Ayasofya Camiinde) okunmuştur.

Hâtıra lar Etraf ındaki Münakaşa lar 307

İ l . 1 B i r yıl s o n r a k i R a m a z a n ay ında ( 1 9 3 2 ) , 2 b u de fa A y a s o f y a C a m i i n d e y i n e aynı tecrübe. . . 9 hâfız. . . V a z i y e t r a d y o y l a s a r a y d a n t a k i p e d i l i y o r . Hâfız b a y l a r , v a z i f e l e r i b i t e r b i t m e z , s a r a y so fras ında m e v k i l e ­r i n i al ıyorlar.

Hepimize ayrı ayrı iltifatta bulundu. Ayrılırken de herbiri-

mize ikişer yüz lira hediye etti.

O z a m a n ı n paras ıy la 1800 , b u z a m a n ı n paras ıy la d a e n aşağ ı 10 .000 l i r a k ıymet indeki b u h e d i y e , a n c a k resmî ve u m u m î b i r h e y e t e , diş kirası k a b i l i n d e n v e r i l e n d i r . Münfer i t ve b ü y ü k payl ı a t i y e c i v e y a a t i y e c i l e r i n k i m veya k i m l e r o lduğu ve ne aldıkları meçhul . . .

12 . Sene 1934. . . Hâfız Yaşar , E v k a f Müdür ler inden S a i t B e y ' i n i m ­zasını taş ıyan b i r dâvet t e z k e r e s i alıyor. E v k a f a g i d i y o r . Hat ı r ında k a l ­d ı ğ ı n a g ö r e , g ü n l e r d e n P a z a r t e s i ' d i r . S a i t B e y , D i y a n e t İ ş l e r i R e i s l i ğ i n d e n g e l e n b i r m e k t u b u k e n d i s i n e u z a t a r a k m u a l l i m t a y i n e d i l ­diğini b i l d i r i y o r . B a y Hâfız , Türkçe Ezan işi iç in Sü leymaniye C a m i i ' n d e açı lacak k u r s a t a y i n b u y u r u l m u ş t u r . 3

1 3 . Sene 1934. . . H e p aynı s a b i t f i k i r ve değ i şmez hedef . . . Hâf ız

Y a ş a r a Gülcemal Vapuru i l e Çanakkale 'ye g i t m e s i ve Şehid M e h m e d c i k

 b i d e s i n d e aynı 'Türkçe ' l e r i t e k r a r e t m e s i e m r o l u n u y o r . 4 İ s t a n b u l

Müf tüsü Hâfız F e h m i E f e n d i de beraber . . . Müftü , z a t e n birçok tecrübede ,

1 M e t n i n aslında bu madde, sehven '10' olarak geçmektedir. Sonraki madde baş­ları, tarafımızdan düzeltilmiştir.

2 1931 yılını esas alarak söylenen, 'B i r yıl sonraki Ramazan ayında' t a b i r i yan­lıştır. Çünkü Ayasofya'daki i h t i f a l de diğerleri g ibi aynı Ramazan ayı içerisinde (3 Şubat 1932) yapılmıştır.

3 Türkçe Ezan uygulamaları 1932 Ramazanının akabinde başlayıp, İstanbul'daki müezzinler b i r sonraki Ramazan (29 Aralık 1932/27 Ocak 1933) için eğitim gördüklerinden, Hâfız Yaşarın muallimliğe t a y i n edildiği t a r i h i n '1932 yılı' olması gerekir.

4 Hâfız Yaşar Okur , 1962'de yayımladığı hâtıralarında Çanakkale'deki i h t i f a l i r 1932 Ramazanı'nda gerçekleştiğini yazmaktadır. (Atatürk'le Onbeş Yıl, sh. 36)

308 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

mese lâ A y a s o f y a tecrübes inde de haz ır ; ve h e m h u z u r u , h e m de sükûtu i l e b u iş in c e v â z m a kâildir . V a p u r d a , K a p t a n K u l e s i n d e n etrafı ç ınlatan ' e z a n l a r ; ve güvertede o k u n a n , k e n d i t a b i r l e r i y l e ' zamm-ı şer i f ler . . . V e Şehid M e h m e d c i ğ i n baş ında , m a k a m üstüne m a k a m oyunlar ıy la gösteri ­l e n m a r i f e t . . . Şehit Mehmedc iğ in başına gelenler . . .

14 . Y u k a r ı d a n b e r i g e l e n 13 m a d d e , iç ine hiçbir fazlal ık karışt ır ı l ­m a d a n , yalnız k e n d i k ıymet h ü k m ü m ü z ü n n a k i l üs lûbuna b ü r ü n d ü r ü l e -r e k B a y H â f i z i n b u n d a n kaç yıl evve l çıktığını b i lmediğ imiz Bütün Hafta

i s i m l i b i r m e c m u a y a h i t a b ed i c i söz ler inden al ınmışt ır . E l i m i z e b i r b a k ­k a l d ü k k â n ı n ı n okkal ık kağıt ları aras ında geçen , kl işesini aşağ ıda gör ­d ü ğ ü n ü z y a p r a k 1 k a d a r b a s i t , o n u n k a d a r m ü h i m b i r ves ikay ı a y l a r v e yı l lardır dosyamızda m u h a f a z a e t m e k işi de Dedektif X Birin s ı fatına a i t b i r k e y f i y e t t i r .

1 5 . İş te A l l a h ' ı n , P e y g a m b e r i n , K i t a b i n , D i n i n , K u b b e ' n i n , M i h r a b i n , E c d a d i n , n i h a y e t Şehid M e h m e d c i ğ i n razı o l u p o lmadığ ı so­r u l m a d a n e m r o l u n a n iş lerin baş l ı ca larmdan b i r i n e a i t h ikâye , etraf ına aldığı , haf ızları , müftüler i , v e k i l l e r i , mebûs lar ı , g a z e t e c i l e r i , h a l k k a l a ­bal ıklarını ve " H a k i m i y e t M i l l e t i n d i r " düstûruna yapış ık d e m o k r a t i k ö l ­çü lerden i b a r e t yard ımc ı unsur lar ıy la ve r i y a z i b i r k a t i y e t l e ' b e r - v e c h - i bâlâ 'd ır . Y e r e b a t a n C a m i i n d e n baş lanarak , c a m i , böy lece y e r e bat ır ı l ­m a k istenmişt ir .

K a y n a k : D e d e k t i f X B i r [ N . F. Kısakürek] , (O) ve Olanlardan Biri, "Büyükdoğu", sn. 6, sy. 23, sh. 3, 11, 25 Ağustos 1950, İstanbul

1 B u yazının yayımlandığı i l k sayfanın altında, Bütün Hafta mecmuasına a i t küçük b i r kupür yer almaktadır.

X X I I I

' T Ü R K Ç E T E K B İ R ' M E S E L E S İ

Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n

Türkçe Tekbir mese les i , b e n i şahsen i l g i l e n d i r i y o r . K ısaca arzede -

ceğim. Lütfen okumanız ı çok r i c a e d e r i m .

B i r a k ş a m e v i m e ge ld iğ im z a m a n , " S i z i b i r gazete m u h a r r i r i aradı . İki defa g e l d i " d e d i l e r . E r t e s i g ü n kap ı çal ındı . T a n ı m a d ı ğ ı m b i r z a t , k e n d i s i n i p r e z a n t e e t t i : "Millet M e c m u a s ı n d a n M e m d u h Şevket ! "

' B u y u r u n u z ' d e d i m .

— S i zden , Atatürk 'ün d i n inkidâbı hakkında yazı r i c a e d i y o r u z .

Şaşalar g i b i o l d u m :

— A t a t ü r k ' ü n y a n ı n d a n ayr ı lmayan , o n u n m a k s a t l a r ı n a , f i k i r l e ­r i n e y a k ı n d a n vâk ı f b u l u n a n b u k a d a r zevât d u r u r k e n b a n a ne d i y e g e l ­d i n i z b i r a d e r ? !

— E f e n d i m , Maarif Tarihinde s i z i n adınız geç iyor . Siz o i ş lerde bu lunmuşsunuz da. . .

— İyi y a , Maarif Tarihinden alıp yazınız .

— A m m a e f e n d i m , o r a d a m e v z û d a r ve kısadır. B i z , geniş m a l u m â t i s t i y o r u z .

— P e k i b u y u r u n u z . N e ist iyorsanız s o r u n u z . B i l d i k l e r i m i ve hat ı ­r ımda kalanları söyleyeyim.

M u h a r r i r s o r d u , b e n söy led im, o yazdı . B i rkaç g ü n s o n r a ç ıkan

Millet Mecmuası yaldızl ı k e l i m e l e r , tumturakl ı cümleler i l e b u y e n i yazı

310 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

s e r i s i n i i l a n e d i y o r , söy leyen i gök lere ç ıkar ıyordu . B u ya ld ı z la r , b u

u ç u r t m a l a r , g a z e t e c i l i k sanat ın ın a le lâde b i r gös ter i ş inden i b a r e t i d i .

M u h a r r i r e söylediğim sözler, bazen a y n e n , b a z e n meâlen çıkıp d u r d u .

B u nüsha larda ç ıkan sözlerimin hülâsası şu i d i :

S a r a y ' a götürüldük. İ lkin M a a r i f V e k i l i Reşit G a l i b ' i n , s o n r a m e b u s l a r d a n H a s a n R ı z a n ı n 1 başkanl ığ ı a l t ında top landık . A r k a d a ş l a r ı m ı z ; Beşiktaşl ı Hâfız Rıza , Hâf ız K e m â l , Hâf ız B u r h a n , Hâf ız S a d e t t i n K a y n a k , Hâf ız F a h r i , Hâf ız N u r i (Börekçi ) i d i l e r . 2

B a ş k a n H a s a n C e m i l d e d i k i : " [ M u s t a f a K e m a l ] Paşa , y a k ­l a ş m a k t a o l a n b a y r a m ' d a ( çünkü Ramazan ' ın 1 5 - 1 8 ' l e r i i d i ) c a m i l e r d e t e k b i r l e r i n Türkçe a l ınmas ın ı i s t i y o r . B u iş b u gece b u r a d a olacaktır ."

H i çb i r imiz b u i ş in a d a m ı deği ld ik . A r k a d a ş l a r d a n baz ıs ı , ' A l l a h u E k b e r ' karş ı l ığ ında ' A l l a h büyüktür ' , baz ıs ı ' A l l a h u l u d u r ' d i y e l i m g i b i t e k l i f l e r d e b u l u n d u l a r . B e n de "Tanrı

uludur d e m e k , h e p s i n d e n u y g u n d u r " d e d i m ve ı srar e t t i m . A r a d a m ü n a k a ş a l a r çıktı , s i n i r l e n m e l e r o l d u . H a s a n R ı z a , 3

"Münakaşay ı b ı rakal ım, b u işi Paşa h a l l e t s i n " ded i . Saray ' ın yukar ıs ına çıktık. P a ş a y a ' A l l a h büyüktür ' d i y e de o k u d u k , yalnız b e n i m t e z i m o l a n 'Tanrı u l u d u r ' d iye de. H e r i k i s i n i de d i n l e d i k t e n sonra , b e n i m t e z i m i k a b u l e t t i . B e n de s e v i n d i m . ' A l l a h u E k b e r ' i n kalkt ığına değil , o n u n y e r i n e 'Tanrı u l u d u r -' u n k a b u l e d i l m e s i n e s e v i n d i m .

B u n a H a y a d i k k a t i s t e r i m . Karş ımızdaki z a t , "Allahu Ekber m u t ­l a k a k a l k a c a k , y e r i n e Türkçe fs i ] k o n a c a k " demişt i . B u m u h a k k a k o l a -

1 Doğrusu, 'Hasan Cemil ' olacaktır. 2 B u grup içerisinde, A l i Rıza Sağman tarafından zikredi lmeyen i k i hâfız daha bulunmaktadır: Hâfız Yaşar Okur ve Hâfız Zeki. 3 Doğrusu, 'Hasan Cemil ' olacaktır.

Hâtıralar Etraf ındaki Münakaşa lar 3 1 1

çaktı . M a d e m k i m u h a k k a k olacaktı , Türkçe t e r k i b l e r i ç inde 'Tanrı u l u -d u r ' d a n d a h a elverişlisi y o k t u . B u t e z i başka b i r yaz ımızda geniş letece ­ğ i z . 1

Cevdet Paşa , kriz karşı l ığı buhran k e l i m e s i n i b u l u p k o y d u ğ u iç in kızı F a t m a A l i y e , Cevdet Paşa [ İstanbul , 1332] adlı e ser inde i f t i h a r e d i ­yor . B i z i m üstadımız İzmirli İsmail Hakkı , 'hiyta k e l i m e s i n i b e n b u l d u m ' d i y e s e v i n i r d i . O m e c l i s t e b e n i m g i b i b i r âc iz in şöyle b i r işe m u v a f f a k o lması e lbe t te i f t i h a r a değer m e v z û o l u r d u . M a k s a d ı m ı yanl ış anlıyorlar. ' A l l a h u E k b e r ' kaldır ı ld ığ ı t a k d i r d e , y e r i n e 'Tanrı u l u d u r ' u o t u r t m a k b e n i m için h a k i k a t e b i r h i z m e t t i r .

O günlerde Darüşşa faka 'da derse g i r d i m . T a l e b e d e n b i r i y a n ı m a g e l e r e k , " H o c a m ! B a k ı n ı z , s i z d e n b a h s e d i y o r " d e d i . Türk-Islâm

Ansiklopedisi Mecmuasını gösterdi (sayı : 98) . B i r de ne görey im, Eşre f E d i b adındaki d o s t u m u z b e n i almış ele, g irmiş y o l a , v e r i p ver iş t i rmiyor m u ? N e d i n d e r e f o r m c u l u ğ u m ka lmış , ne Donkişo tvâr i r e f o r m m e y d a ­n ına atı l ış ım b ırakı lmış , ne 'ne idüğü bel irs iz l iğ im' u n u t u l m u ş , n e l e r de ne ler . . . H e r b i r i b i r m a h k e m e y e b i r dâvâ m e v z u u o lab i l e cek t e z y i f l e r , t e ­câvüzler , târizler . Öyle k i yazar ın adını t e r k i b eden i k i k e l i m e d e n i k i s i ­n i n de mânâ lar ı i l e t a b a n t a b a n a zıt, k a n u n dışı , m ü n a z a r a b igânes i , t e r b i y e züğürdü sözler.

B u zâta Millet'te cevap v e r d i m (114. sayı ) . Lâk in k e n d i yazıs ı so­y u n d a n o l m a y a n t a r z d a b i r cevap! B u y a z ı m , h e m mütecav i z i b u d a d ı , h e m h e r k e s taraf ından beğeni ldi . B irçok selâhiyetl i zevâttan t e b r i k l e r e m a z h a r o l d u m . H e r h a l d e m u â r ı z ı m da y u m u ş a m ı ş k i b i r a y s o n r a k i n ü s h a s ı n d a (100. no 'da ) verd iğ i c evapta ağzı bu laş ık değil , değiş ik i d i . E v v e l k i yaz ıs ında "Hâfız A l i Rıza E f e n d i , r e f o r m y a p m a k iç in donkişot ­vâr i m e y d a n a at ı l ıyor" d e m i ş k e n , i k i n c i y a z ı s ı n d a , "Hâf ız A l i R ı z a S a ğ m a n b i r a d e r i m i z a f f eder l e r . . . " g i b i i b a r e l e r bu lundurab i lmiş t i . B u yazı d a h i h a k i k a t l e r e büsbütün u y g u n değilse de e v v e l k i yaz ıs ına n i s b e -t e n y u n m u ş , y ıkanmış sayılabil irdi . B u n a da cevap yazd ım. F a k a t neşir

A l i Rıza Sağman'm bu vaadi yerine gelmemiştir.

312 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

vas ı tamız o l a n m e c m u a n ı n , o s ı ra larda d u r m a d a n y e r değ iş t i rmes i ve şâire g i b i b i rçok m â n i a l a r ve müşkül l e r iç ine düşmes i , i k i n c i c evab ımın int işar ına engel o l d u . V a k i t de geçti . B e n de şuna k a r a r v e r m e k z o r u n d a ka ld ım: İ ler ide "Atatürk 'ün D i n İnk i lâb ından Bazı Parça lar" g i b i b i r a d i l e naç iz b i r eser neşreder im ; o r a d a , gördük ler imi , b i l d i k l e r i m i y a z a r , Eşre f Ed ib ' e de h a k i k a t adına istediğim g i b i cevap v e r i r i m .

O eser inşaa l lah yaz ı lacak ve cevap v e r i l e c e k t i r . 1 B u r a d a sadece

h ikâye e d i y o r u m :

O g ü n l e r d e E ş r e f E d i b ' e o tobüste r a s t l a d ı m . Y a n ı b a ş ı m a o t u r ­m u ş t u . B a n a bakt ığ ı h a l d e kayıts ız davrandı . H a l b u k i tanış ıyor , d a i m a m e r h a b a l a ş ı y o r d u k . D u r m a d ı m , " M e r h a b a E ş r e f E d i b B e y ! " d e d i m . İcabeden i l g i y i gös termeden ' m e r h a b a ' ded i .

— Tanımadın ız g a l i b a !

— Maalesef . . .

— (Gülümseyerek) Hâfız A l i Rıza S a ğ m a n E f e n d i . . .

— ( Y ü k s e k sesle) Oo... b i r a d e r ! V a l l a h i sen o l d u ğ u n u b i l m e d i m .

C a n ı m , b e n t e k b i r l e r i n T ü r k ç e o lmas ına b i rşey d e m i y o r u m . B e n ezan

hakkındaki k a n u n a kız ıyorum, a z i z i m !

— Ezanin Türkçeleştirilmesi ve Türkçe Kur'an o k u n m a s ı iç in k a ­n u n yapı lmas ı i l e b e n i m ne a lâkam v a r , dos tum? ! Ezan ' ı Türkçe leşt i ren , D i y a n e t İşleri R i y a s e t i ; k a n u n u y a p a n , B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i . S e n i n b a ­taryalar ının h e d e f i b u n l a r o l m a k lâz ım g e l i r k e n , b ü y ü k b i r yanl ış l ık o l a ­r a k b e n i h e d e f t u t u y o r s u n . . .

— D e d i m y a , Milletin u çurduğu Hâfız Rıza 'n ın sen o l d u ğ u n u b i l ­

m i y o r d u m .

— V e l e v k i b i l m e . Hede f , b i lmediğ in Hâfız R ıza o lamazdı . H e d e f

m e y d a n d a d u r u y o r : D i y a n e t İ ş l e r i R i y a s e t i i l e M i l l e t M e c l i s i .

Ne yazık k i bu temenni de tahakkuk etmemiştir.

Hâtıralar Etraf ındaki Münakaşa lar 313

M e ç h u l ü n ü z o l a n Hâfız R ı z a y a g i r i l g i r i l i ş leyen si lahınız , asıl hede f l e re

karşı atmıyor m u y o k s a !

D a h a k o n u ş m a l a r d a n s o n r a dostça ayrı ldım. F a k a t ne o lsa , b u za­t ın 98 . say ıs ındaki k u s u n t u s u , ya ln ız bazı k a f a l a r a , a l e y h i m e g idecek e n j e k s i y o n y a p m a k l a kalmadı , bazı d o l u k a f a l a r a da serpişti , sıçradı. H e r i k i c i n s t e n k a f a l a r , E ş r e f E d i b ' i n m e c m u a s ı n d a n b a ş k a m e c m u a okumadık lar ından , b e n i m Millet Mecmuasında ç ıkan cevabımı görmed i ­l e r . G ö r m e y i n c e b e n i m s u s t u ğ u m u z a n n e t t i l e r . B u z a n , E ş r e f E d i b ' i n , y e r d e n göğe hakl ı o lduğu zehabını onların kafas ında b e s i l e d i , büyüttü .

Boş kafa l ı lar ın h a k k ı m d a sû-i zan lar ına değer v e r m e m . Ç ü n k ü d ü n y a k u r u l d u kurulal ı b u güruhtan b e k l e n e n , a n c a k böyle sû-i z a n l a r -dır. B e n i üzen , d o l u kafal ı ların sû-i t e f ehhüm ve sû-i z a n n a kap ı lmalar ı ­dır.

Scbilürreşcıd'da yaz ı y a z a n M e h m e t R a i f O ğ a n b i l e b i r g ü n Yeni

Sabah i d a r e s i n d e b e n i m o y a z ı m a a i t i m a l a r d a ve t e l m i h l e r d e b u l u n ­m u ş t u . 1 D a h a y ü k s e k s imalar ın d a b u h u s u s t a t e reddüde düştükler in i s e z i y o r u m . İşte bunlaradır k i üzü lüyorum. B e n i üzen n o k t a sakın yanl ış an laş ı lmas ın . B e n , bazı y ü k s e k z e v â t m göz ler inden d ü ş m ü ş o l d u ğ u m a üzülür c i n s t e n b i r a d a m deği l im. As lâ ! B e n i üzen n o k t a , b u y ü k s e k tanı ­d ığ ım zevatın, hiçbir i lmî, fikrî ve hakikî sebeplere d a y a n m a y a n şöyle b i r k a n a a t i v i cdan lar ına sokmalar ıd ır . İ lmin , i r fanın b u l u n d u ğ u y e r e sû-i z a n n ı n d a s o k u l a b i l m e s i d i r ; h a k i k a t i n k u r u l u p o t u r m a s ı g e r e k e n b i r yere , sû-i t e f e h h ü m ü n yerleşmesidir .

B u h u s u s l a r hakk ında b e n i m söyleyeceğim ön ve son söz şudur :

G e r e k gürûh- ı s ebükmağzan , gerek diğer zevât , i s t e d i k l e r i g i b i d u ­y u ş , d ü ş ü n ü ş ve ed in iş te s e r b e s t t i r l e r . B u n a k i m s e k a r ı ş m a z . L â k i n yanl ış f i k i r e d i n m e n i n , h a k i k a t e aykır ı k a n a a t e v a r m a n ı n , h e r h a n g i b i r k i m s e y e karş ı y e r s i z sû-i z a n n a d ü ş m e n i n m a n e v i mesû l iye t i a l t ında

1 B i r sonraki metinde de görüleceği üzere, Raif Oğan bu t e l m i h l e r i , hem açıkça hem de yazılı olarak yapacaktır.

314 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

e z i l d i k l e r i n i n farkına varmalar ın ı k e n d i l e r i n e ac izâne t a v s i y e e d e r i m , o

k a d a r ! Boş lardan gelecek n i k m e t t e n y ı ld ı rmamasmı , d o l u l a r d a n gelecek

n i m e t i n g e t i r i l m e m e s i n i U l u T a n r ı m d a n t a z a r r u ve n i y a z e y l e r i m .

Altmış oldu yaş, eğilmiş olmadı boynum, benim,

Az veya çok, kudretimden başka hiçbir kudrete.

inhina eyler belim, Hüdâ-yı kadre,

Ben demek ki doğmadan âşıkmışım hürriyete.

8 Ağustos 1 9 5 0 / A l i Rıza S a ğ m a n

H â t ı r a : M a a m a f i h b u işleri ince ve i b r e t l i gözle g ö r m e k i cab eder .

0 s ırada yapı lanları a lk ış lamak için kükreyen heyecan , ş imdi b e ğ e n m e ­

m e k husus lar ındak i f e v e r a n l a r d a n çok y ü k s e k ve taşkındı . H e r y a n ve

h e r yön, yapı lanları t e b r i k için d i l ve a lk ış lamak için el kesi lmişti . Ş imdi

ise. . . tilke'l-eyyâml

N e c i p Fazıl Kısakürek , Büyük Doğu Mecmuasının (yıl: 6, s. 2 5 ) ' t e 1

b u m e s e l e y i m e ş h u r Dedektif X Birin i s t ihbarına a t f e n yazıyor . G i z l i l i k , kapal ı l ık g i b i şeylerle aslâ i l g i s i b u l u n m a y a n b u m e s e l e y i , d e d e k t i f g i b i , s ı r f e s r a r e n g i z iş ve şey ler i b u l u p m e y d a n a ç ı k a r m a k t a m a h a r e t i b u l u n a n ve a n c a k böyle şeyleri i fşa e t m e k t e ü n s a l a n b i r c ingözün e l i n e v e r m e m e l i y d i . H a n g i m i z e so ru l sa , d e d e k t i f t e n d a h a fazlasını seve seve, s e v i n e s e v i n e söy ler ; K ı s a k ü r e ğ i d o l d u r u r ve d o y u r a b i l i r d i k . B a y D e d e k t i f i n p u s u l a r a y a t a r a k araşt ırmalar y a p m a s ı n a , tür lü z a h m e t l e r çekmes ine ihtiyaç y o k t u .

G i z l i o l m a y a n şeyleri , g i z l i imiş g i b i gösterip u ç u r m a k , b i r b a r d a k s u d a f ırt ına y a r a t a r a k a l a r m işaretleri i l e ortalığı a l l a k b u l l a k e t m e k , 'çıkar y o l u ' o l a b i l i r s e de 'çıkar y o l ' o lamaz .

D e d e k t i f i n b e n i i l g i l e y e n y e r i , yalnız S a r a y ' d a n aldığımız p a r a m e ­se les id i r . D o k u z hâ f ı zm aldığı ik işeryüz l iranın tutarı o l a n 1800 l irayı ,

Doğrusu, 'sy. 23' olacaktır.

Hâtıralar Etraf ındaki Münakaşa lar 315

b u g ü n k ü p a r a i l e 10.000 l i r a y a ç ıkaran d e d e k t i f d o s t u m u z ö l çüyü p e k geniş tutmuş . O k a d a r a ç ıkmaz!

B a y D e d e k t i f e şurasını da b e n ifşa e d e y i m k i o s ıralarda günlerce

d e v a m ett iğ imiz s a r a y ' d a h e r gece saat lerce o k u d u k . B u k a d a r v a z i f e y i

nerede y a p s a k , d a h a çok p a r a a lacağımızdan e m i n o l s u n l a r .

Şu cümley i de s u n m a y ı vaz i f e b i l i r i m : Büyük Doğunun güttüğü

dâvâ, bizim de öz davamızdır.

K a y n a k : A l i Rıza Sağman, Hazret-i Kur'an Radyo'da Okunabilir mi?, sh. 101-105, not: 23, İstanbul, 1950

X X I V

O M Ü T H İ Ş S E L E K A R Ş I D U R A M A D I K

A l i R ı z a S a ğ m a n

Değerli derginizde 92 numaralı nüshada çıkan M . Rai f Oğan imzasıyla b i r yazıda adım zikredilmiştir. B u yazı, hüviyetim ve husus iyet im hakkında yanlış fikirler yayınlamış ve hilâf-ı h a k i k a t kanaat ler in husulüne kapılar açmıştır. Yanlışları doğrultmak maksadıyla sunduğum şu kısa m e k t u ­b u m u neşretmenizi hak, h a k i k a t ve kanun adına rica ederim.

1. E y m u h t e r e m kişi! Siz b e n i g ö r m ü ş i sen iz de k a r a k t e r i m i tanı ­mış deği ls iniz . K i m o l u r s a o l s u n , b i r insanın , tanımadığ ı b i r i n s a n h a k ­k ı n d a şöyle v e y a böyle l ik le h ü k ü m v e r m e s i , ' i lmî as ı l lar 'dan h içb ir ine d a y a n m a z . İ n s a n o ğ l u n a böyle b i r k u d r e t ve se lâhiyet v e r e c e k m e n h e c tan ımıyoruz ; m e ğ e r k i v a h y u i l h a m a m a z h a r o la ! S i z i n , h a n g i h a k ve selâhiyetle , böyle u l u o r t a şahsiyet imi r enc ide edecek h a r e k e t l e r e cesaret ettiğinizi an layamadım.

2. H a n e n d e l e r i t a h k i r ve t e z y i f de e d e m e m . Ç ü n k ü h e m k a n u n î , h e m m e d e n î ve h e m de ahlâkî b a k ı m d a n b u n a m e s a ğ y o k t u r . Z i r a h a ­n e n d e l e r , m e d e n î c e m i y e t i n m ü h i m b i r u z v u n u m e y d a n a g e t i r i r l e r . A n c a k b e n ' h a n e n d e ' deği l im, hiç o lamadım da.

Rakı masa lar ında o t u r m a m . Eğer hasbe ' l - icâb o t u r d u ğ u m vâki ise , b u k e r h e n d i r . G ü n d ü z c a m i l e r d e m u k a b e l e o k u y u p gece rakı sofralarına g i d e n hâfızlar b e l k i vardır . B u m ü m k ü n d ü r . F a k a t b e n o n l a r d a n deği l im.

3. B e n hâf ız ım. H e m de b u g ü n ü n miyar ınca t a m m â n â s ı y l a . B u

m e s l e k t e yetişkinl iğin vesikası d e m e k o l a n ' i câzetnâme ' taş ıyorum.

4. Ders iâmım. Süleymaniye 'n in 'Ke lâm ve Felsefe Şubesi ' m e z u n u ­y u m . E l i m d e 'aliyyü'l -âlâ ' derece l i i caze tnâmem vardır . Y a z d ı ğ ı m tez , üç

Hâtıralar Etraf ındaki Münakaşa lar 317

şâyân- ı t a k d i r e m a z h a r o l m u ş t u r , H o c a l a r ı m ; S ü l e y m a n i y e l i m e ş h u r M ü t e k e l l i m A b d u r r a h m a n S e y y i d A b d ü l h a k î m , S e y y i d T â h â , [Elmal ı l ı ] K ü ç ü k H a m d i , İzmir l i İ smai l H a k k ı , M ü d e r r i s F e r i t [ K a m ] , M e h m e d Şemsedd in (Günal tay) g i b i z a t l a r i d i .

5. İs tanbul Dârul fünûn 'u ' H u k u k Fakültes i ' m e z u n u y u m . 'Âlâ ' de­

recede d i p l o m a d a taş ıyorum.

6. Avukat l ık stajımı yapmış , ves ikamı almışımdır .

7. 1923 d e n b e r i m u h t e l i f m e k t e p l e r d e T ü r k ç e , T a r i h , Coğra fya , Y u r t B i l g i s i m u a l l i m l i k l e r i n d e b u l u n d u m . Ş imdi D a r ü ş ş a f a k a i l e S e n Mişe l L i s e l e r i n d e T a r i h ; İ m a m - H a t i b K u r s u n d a K u r ' a n ve H u t b e m u a l ­l i m i b u l u n u y o r u m .

Y e t e r ! İşte karş ıdan g ö r ü n e n ve söz i l e b e l i r t i l e n Hâf ız A l i R ı z a

S a ğ m a n b u d u r ! B i r b i r i m i z i b i r de yak ından , özden tanımış o l sak var l ık­

larımızı y a p a n c e v h e r l e r i n , aynı c i n s t e n o lduğunu görür ve b i r b i r i m i z i

hiç şüphe y o k s e v e r d i k .

D i y e c e k s i n i z k i : "Mâdeni k i böyle i d i ; o Türkçe Kur'an o k u m a l a r . . . ne o l u y o r d u ? "

H a ! B u r a d a söz çoktur. H e p s i n i söy lemeye de b u r a d a y e r y o k t u r . B u m e s e l e l e r i , ayr ıca tar ih î b i r v e s i k a o l m a k ü z e r e n e ş r e d e c e ğ i m . 1

Burac ıkta şu kadarc ık d i y e y i m k i :

B u hâdise i k i bak ımdan müta laa e d i l i r :

a ) i ş in zâtı.

"Türkçe Kur'an o l u r m u , o k u n u r m u ? " mese les i . B u n a is tediğ iniz k a d a r h ü c u m e d i n i z , h a t t a b e n i de yanınıza almayı unutmayın ız .

b ) i ş in t a t b i k i c i h e t i .

Daha önce de işaret edildiği üzere, bu arzu tahakkuk etmemiştir.

318 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

B u r a d a hülâsa o l a r a k d e r i m k i : A z î m ve pürdehşet b i r sel ö n ü n d e

b i r koca k ü t ü k o lamadık . H e r k e s g i b i b iz de resmî ve s i v i l köpük le r i l e

ge len b u sel önünde b i r s a m a n çöpü d u r u m u n a düşmüştük .

F a l a n k iş in in b u se lden ürkmediğ in i , k i m s e i d d i a edemez. Böy le b i r iddianın ne k a d a r y a l a n o lduğunu, a r z u edenlere açıklayabil iriz. H e m böy le b i r a r z u d a b u l u n a n v a r s a ç a b u k o l s u n . Z i r a b u iş ler i l e a lâkal ı o l a n l a r p e k azalmıştır . İyi ve kötü, h a k i k a t l e r g i z l i ka lmamal ıd ır .

K i m s e n i n akl ına ge lmediğ in i sandığ ım b i r h a k i k a t v a r k i b u r a d a

hülâsa o l a r a k sunayım:

T a n z i m a t i l e baş layıp aydın gençler in kafa lar ında t u t u n a n ve X X . asrın baş lar ında Z i y a Göka lp i l e tetevvüc eden f i k i r , b i z i m 1 9 3 1 ' d e k i 1 o h a r e k e t i m i z i l e f i i l e n ö ldürülmüştür . B u s u r e t l e i y i ce anlaşı lmış o l d u k i Türkçe Kur'an o lamadığ ı g i b i , Türkçe Kur'an o k u n a m a z da. B u nüktey i , nükte -b în o l a n a n l a r . ( B k z . Hafız Sami [adlı e ser im] )

Sözü k e s i y o r u m . M u h t e r e m R a i f Oğan 'a d i y o r u m k i : S i z i n l e m ü ­

nakaşa e t m e k i s t e m e m . Çünkü aynı c e p h e n i n e r l e r i , s i lahlarını b i r b i r l e ­

r i n e çevirmemel id ir ler . B u n d a n z a r a r görecek b i r t e k varl ık , o c e p h e n i n

k e n d i s i o l u r .

K a y n a k : A l i Rıza Sağman, O Müthiş Sele Karşı Duramadık: "Türkçe Kur'an" Olmaz ve Okunmaz, "Sebilürreşad", IV/95, sh. 312-313, Şubat 1951

M . Raif Oğan'ın Hasan Ali Yücel Avukatının Tuhaf Davası başlı­ğıyla yayımladığı makalen in A l i Rıza Sağman'la alâkalı bölümü şöyledir:

"(...) Tekbir , Türkçe'ye döndürüldü ve ' A l i Rıza Sağman' nam kişi­n i n Millet Mecmuasında açıkladığına göre, yanındaki hanendelerle Dolmabahçe'deki rakı sofrasında t e k r a r l a n m a k suretiyle tecrübe­l e r i yapılarak beğendirildi ve öylece ta tb ik ine de geçildi. K u r ' a n , Kazımiriski adındaki müsteşrikin tercümesinden Türkçe'ye döndü­rülerek Saray hanende hâfızlarından Aksaraylı Yaşar ve onun g ib i ­ler tarafından Yerebatan ve Ayasofya camilerinde Kur'an diye m u -

Doğrusu '1932' olacaktır.

Hâtıralar Etraf ındaki Münakaşa lar 319

kabelede o k u t t u r u l d u . Çanak yalayıcılar, h u z u r u m u t a d tüfekyân ve silahşörân beğenip alkışladılar. Aradan biraz vak i t geçince, b i r -şeye benzemediği görüldü ve sessizce t a t b i k i n d e n vazgeçildi; uy ­durma "Güneş D i l Teorisi"yle saçma sapan îugatlardan b i r dereceye kadar vazgeçildiği gibi .

Ezan, Türkçeleştirildi. B u da olmadı ve olamazdı. Fakat ne yazık k i b iz im gündüz camide K u r ' a n , akşamı meyhane ve rakı sofrasında sarhoş keyf in i getirmek üzere gazel okuyan hanendelerimiz besteyi eski besteye uydurdu lar ve böylelikle sırf onların bu gayretkeşliği yüzünden 14 Mayıs Inkilâbı'na kadar m i l l e t i n r u h u n u ta'zîb et­mekte devam eyledi! V a k t a k i 'lâiklik, vicdan hürriyeti' g ib i p ren ­siplerin gölgesine sığınarak d in aleyhindeki baskıyı ve sapıklığı de­vam e t t i r m e k t e ısrar ve i n a t eden Cumhuriyet Halk Partisi Saltanatı, 14 Mayıs'ta m i l l e t i n 'müşterek darbesi ' altında son ne­fesini vererek tasfiye olundu, artık mâni zâil olduğundan memnûun avdeti i k t i z a eyledi. Y i r m i mi lyon Müslüman-Türk çoğunluğunun müşterek iradesine uymak, hâkimiyet-i m i l l i y e ve demokrasi 'nin icabı olduğundan, M i l l e t Mecl isi , d in ve ibadetlerin erkân ve âdâbı üzerindeki baskıları i lga eyledi. Ezan, Tekbir, Kur'an dinsizliğin savletlerinden k u r t u l d u . ("Sebilürreşad", IV/92, sh. 261-263, Aralık 1950)

S E Ç İ L M İ Ş K A Y N A K Ç A

Acaroğlu, Türker (1981), Açıklamalı Atatürk Kaynakçası, Ankara

Afi f , Y a h y a (1924), Lisan-ı Beşer Lisan-ı Kur'an'a Terce mân Olamaz, "Sebilürreşad", XXIV/602, sh. 51-52

A k g ü n , Seç i l 11980), Türkçe Ezan, " T a r i h Araştırmaları Dergisi 1979-1980", c. X I I I , si. 24, sh. 105-113, Ankara

Aksüt, A l i Kemâli (1951), M. K. Paşa ve Kur'an Tercümesi, "Sebilürreşad", IV/96, sh. 328-330

A l b a y r a k , Sadık (1973), Türkiye'de Din. Kavgası, İstanbul

A l b a y r a k , Sadık (1977), Şeriat'ten Lâikliğe, İstanbul

A l b a y r a k , Sadık (1983), Devrimin Çakıl Taşları, İstanbul, (3. bas.)

A l k a n , A h m e t T u r a n (1997), Ubeydullah Efendi'nin Amerika Hatıraları, İstanbul

Altuğ, Yılmaz (1973), Türk Devrim Tarihi Dersleri 1919-1938, İstanbul

A r a r , İsmail (1969), Atatürk'ün İzmit Basın Toplantısı, İstanbul

Atalay , B e s i m (1960), Türk Dili ile İbadet, İstanbul

Atatürk, Din ve Lâiklik, Belgeler Türk T a r i h i Dergisi Özel Yayını, No: 2 İstanbul, 1968

Atatürk, Mustafa K e m a l (1934), Nutuk, İstanbul

Atatürk, Mustafa K e m a l (1989), Atatürk 'ün Söylev ve Demeçleri, A n k a r a , (4 bas.)

Atatürk, M u s t a f a K e m a l (1989), İzmir Yollarında, ıSad. Mehmet Önder) Ankara, 1989

Atay, F a l i h Rıfkı (1949), Açık Konuşmak. " l" !us" , 10 Şubat 1949

322 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

A t a y , F a l i h Rıfkı (1949), Bay Hikmet Bayur'a Cevap, "Ulus" , 8 Şubat 1949; "Cumhuriyet" , 8-9 Şubat 1949 Sah-Çarşamba

Atay, F a l i h Rıfkı (1958), Çankaya, İstanbul; 2. bas. 1968

Atay, F a l i h Rıfkı (1966), Atatürkçülük Nedir?, İstanbul

A y d e m i r , Şevket Süreyya (1969), Tek Adam, İstanbul

Baltacıoğlu, İ. Hakkı (1924), Hz. İbrahim, (a.s) Bir Türk'tür, "Tevhid- i Efkâr", 9-10 Haziran 1340

Baltacıoğlu, I . Hakkı (1924), Hz. Sârâ Hz. İbrahim'in Nesi İdi?, "Tevhid - i Efkâr", 19 Haziran 1340

Baltacıoğlu, İsmail Hakkı (1928), Türk İnkilâbı Karşısında Müslümanlık, "Millî Mecmua", 15 Mayıs 1928

Banoğlu, N i y a z i A . (1954), Fıkra, Nükte ve Çizgilerle Atatürk, İstanbul

Banoğlu, N i y a z i A . (1955), Nükte, Fıkra ve Çizgilerle Atatürk, İstanbul

Banoğlu, N i y a z i A . (1963), 25. Ölüm. Yılı Münasebetiyle Atatürk: Siyasî ve Hususi Hayatı, İstanbul

Banoğlu, N i y a z i A . (1974), Atatürk'ün İstanbul'daki Hayatı I - I I , İstanbul

Başar, A h m e d H a m d i (1945), Atatürkle Üç Ay ve 1930'dan Sonra Türkiye, İstanbul

B a y d a r , Mustafa (1973), Atatürk ve Devrimlerimiz, İstanbul

B e l e n , F a h r i (1970), Tarih Işığında Devrimlerimiz, İstanbul

B e h a r , Büşra E r s a n h (1992), İktidar ve Tarih: Türkiye'de 'Resmî Tarih' Tezinin Oluşumu (1929-1937), İstanbul

B e r k , B e k i r (1959), Millete Mal Olmayan Bir İnkılâp, "Türk Düşüncesi", yıl. 5, c. 10, Haziran-Temmuz 1959

B e r k e s , N i y a z i (1978), Türkiye'de Çağdaşlaşma, İstanbul

B e r k e s , N i y a z i (1982), Atatürk ve Devrimler, İstanbul

Birinci Türk Dili Kurultayı: Tezler-Müzâkere Zabıtları, İstanbul, 1933

B o r a k , S a d i (1997), Atatürk ve Din, İstanbul, (1 . bas. 1962)

Bozdağ, İsmet (1995), Atatürk 'ün Sofrası, sh. 93-106, İstanbul

B o z k u r t , M a h m u t E s a t (1940), Atatürk İhtilâli, İstanbul

Kaynakça 323

Cevdet , A b d u l l a h (1909), Son Kırk Sene Zarfında İslâmiyet, "R. Dozy, T a r i h - i İslâmiyet" içerisinde, Mısır

C e y l a n , H . H . (1993), Cumhuriyet Dönemi Din ve Devlet İlişkileri, A n k a r a

Cündioğlu, Dücane (1995), Anlamın Buharlaşması ve Kur'an, İstanbul; 2. bas. 1997

Cündioğlu, Dücane (1996), Matbu Türkçe Kur'an Çevirileri ve Kur'an Çevirilerinde Yöntem Sorunu, "2. K u r ' a n Sempozyumu: Tebliğler-Müzakereler 4-5 Kasım 1995" içerisinde, sh. 164-171, Ankara

Cündioğlu, Dücane (1997), Sözlü Kültürden Yazılı Kültüre Anlamın Tarihi, İstanbul

Çambel, H a s a n C e m i l (1949), Türkçe Ezan ve Tekbire Dair, "Ulus" , sh. 2, 9 Şubat 1949

Çambel, H a s a n C e m i l (1964), Makaleler-Hâtıralar, Ankara

Çerman, O s m a n N u r i (1958), Modern Türkiye İçin Dinde Reform, İstanbul

Çöker, F a h r i (1983), Türk Tarih Kurumu: Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, Ankara

Çöker, F a h r i (1995), Türk Parlamento Tarihi 1919-1923, Ankara

Danişmend, İ. H a m i (1942), Ali Suâvi'nin Türkçülüğü, (bas. yer i yok)

Dâver, Bülent (1955), Türkiye Cumhuriyetinde Lâyiklik, Ankara

D e d e k t i f X B i r (1950), 'O' ve Olanlardan Biri, "Büyükdoğu", sn. 6, sy. 23, sh. 3, 11

D e m i r e r , Ercümend (1969), Din, Toplum ve Kemal Atatürk, A n k a r a

D u r u , Kâzım Nâmi (1948), islâm Dini, Aslına Dönüş İnkilâbı'nın Eşiğindedir, " M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 109, sh. 6-7, 14

E d i b , Eşref (1948), Dinde Reform Kahramanı, "İslâm-Türk Ansik lopedi ve Mecmuası", c. 2, no. 98

E d i b , Eşref (1948), Dinî Meselelerde Ölçülü Konuşmak, "İslâm-Türk Ansiklopedi ve Mecmuası", c. 2, no. 100

E d i b , Eşref (1959), Dinde Reformcular, İstanbul

E d i b , Eşref (1960), Mehmed Âkif: Hayatı-Eserleri, İstanbul, (2. bas.)

E d i b , Eşref (1967), Kara Kitab, İstanbul, (2. bas.)

324 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

E g e l i , Münir H a y r i (1947-48) Atatürk ve Din, " M i l l e t " (Bilinmeyen Atatürk'ten Hâtıralar), c. 4, sn. 2, sy. 88, 90, 97, 101, sh. 4

E g e l i , Münir H a y r i (1955), Atatürk'ün Bilinmeyen Hâtıraları, İstanbul; 2. bas. 1959

E k i n c i , Necdet i l 9 9 7 ) , 27. Dünya Savaşından Sonra Türkiye'de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler, İstanbul

E l m a n , Ahmet Şevket (1953), Dr. Reşit Galip, Ankara , (2. bas. 1959)

E n g i n , Arın 11955), Atatürkçülükle Dil ve Din, İstanbul

E n g i n , Arın (1971), Yükseliş Savaşımızda Jüpiter: Kur'an'da Atatürkçülük ve Rus-Çin Işkencesindeki Türklük, İstanbul

E r g i n , O s m a n (1943), Türkiye Maarif Tarihi, İstanbul; 2. bas. 1977

F e r o z - A h m a d , B e d i a T . (1976), Türkiye'de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi 1945-1971, Ankara

Goloğlu, M a h m u t (1973), Atatürk İlkeleri ve Bursa Nutku, A n k a r a

Goloğlu, M a h m u t (1974), Tek Partili Cumhuriyet 1931-1938, Ankara

Gökalp, Z i y a (1339), Türkçülüğün Esasları, Ankara

Gökalp, Z i y a (1952), Külliyat: Şiirler ve Halk Masalları, (Haz. Fevziye A. Tansel), A n k a r a

Gökman, Muzaffer (1973), 50 Yılın Tutanağı 1923-1973, İstanbul

Gökman, Muzaf fer (1981), Atatürk ve Devrimleri Tarihi Bibliyografyası, Ankara (3. bas.)

Gündüz, Necat i (1973), Atatürk Çağı ve Zihniyeti, Ankara

Güralp, Şerif (1961), Dinler Devrimler, İstanbul

Hakkı, İzmirli İsmail (1927), Din Dersleri, İstanbul, (1 . bas. 1926)

Hakkı, İzmirli İsmail (1947), Gençlere Din Dersleri, İstanbul

Hanioğlu, M. Şükrü (1981), Bir Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, İstanbul

H i l m i , İbrahim (1330), Zavallı Millet, İstanbul

H i l m i , İbrahim (1332), Avrupalılaşmak, İstanbul

H i l m i , İbrahim (1332), İhvân-ı Dinime, "Kur'an-ı K e r i m Tercüme ve Te f s i r i " içerisinde, İstanbul

Kaynakça 325

I r m a k , S a d i (1981), Atatürk 'ün Yakın Çevresi, (Bas. yer i yok)

İğdemir, U luğ (1973), Cumhuriyetin 50. Yılında Türk Tarih Kurumu, Ankara

İnan, A r ı (1982), Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün 1923 Eskişehir-İzmit

Konuşmaları, Ankara , 2. bas. 1996

Jâschke, G o t i h a r d (1972), Yeni Türkiye de İslâmlık, İstanbul

K a d r i , Hüseyin Kâzım (1989), Ziya Gökalp'in Tenkidi, (Haz. İsmail Kara ) , İstanbul

K a r a , İsmail (1989), Tahsin Banguoğlu'ndan Birkaç Hatıra: Çok Partili Hayata Girerken, "Tar ih ve Toplum", sy. 66, Haziran 1989

K a r a , İsmail (1994), İslamcıların Siyasî Görüşleri, İstanbul

K a r a , İsmail (1997), Bizden Biri Olarak Ahmet Hamdi. Akseki, "Ülke", yıl. 2, sy. 31 , sh. 29-31, Aralık 1997

K a r a , İsmail (1997), Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi, İstanbul, 1. bas. 1987

K a r p a t , K e m a l H . (1967), Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul

Kasım, N a c i (1924), Mukaddime, "Kur'an-ı K e r i m ' i n Terceme ve Te f s i r i " içeri­sinde", İstanbul

K a s i m i r s k i , M. (1909), Le Koran, Paris

Kocatürk, U t k a n (1983), Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938, Ankara

K r e i s e r , K l a u s (1986), Modern Avrupa Tarihi İçinde Atatürk, "Çağdaş Düşüncenin Işığında Atatürk" içerisinde, sh. 517-556, İstanbul

K u n t a y , M i t h a t C e m a l (1986), Ölümünün 50. Yılında Mehmet Akif, A n k a r a

K u r a n , A l p (1972), Burada Atatürk Yargılanıyor, İstanbul

L e w i s , B e r n a r d (1984), Modern Türkiye'nin Doğuşu, A n k a r a

Midhat , A h m e d (1317), Beşâir-i Sıdk-ı Nübüvvet-i Muhamm.ediyye, Dersaadet

Millî Kütüphane G e n e l Müdürlüğü (1973), Atatürk'ün Özel Kütüphanesi'nin Kataloğu: Anıtkabir ve Çankaya Bölümleri, Ankara

M i r a s , K a m i l (1949), Kur'an Tercümesi Hakkında Tarihî Hâtıralar ve İlmî Hakikatler, "Sebilürreşad", H/38, Nisan 1949

Mustafa Kemal, Eskişehir-İzmit Konuşmaları (1923), İstanbul, 1993

Nâhid , Hâş im (1331), Türkiyâ İçin Necat ve İ'tilâ Yolları, İstanbul

326 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

Oğan, M . R a i f (1950), Hasan Ali Yücel Avukatının Tuhaf Davası, "Sebilürreşad", c. 4, sy. 92, sh. 261-263.

Oğan, R a i f (1949), Kur'an Tercümesi Kuranın Yerini Alabilir mi?, "Sebilürreşad", 11/32, sh. 110, Şubat 1949

O k u r , Hâfız Yaşar (1948), Atatürk ve Türk Musikisi, " M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 106-107-108

O k u r , Hâfız Yaşar (1949), Atatürk'ten Bilinmeyen Hâtıralar 1-2, "Bütün Hafta" , sy. 1-2

O k u r , Hâfız Yaşar (1960), Atatürk ve Bayram Tekbiri, "Dinde Reform: Kemalizm", sy. 28, sh. 7-8.

O k u r , Hâfız Yaşar (1962), Atatürkle Onbeş Yıl IDinî Hâtıralar, İstanbul

O k u r , Hâftz Yaşar (1993), Yaşanmış Olaylarla Atatürk ve Müzik: Riyâset-i Cumhur İnce Saz Hey'eti Şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okurun Anıları 1924¬1938, (Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz), Ankara

Öklem, Necdet (1973), Atatürk Döneminde Darülfünun Reformu, İzmir

Önder, Mehmet (1975), Atatürk'ün Yurt Gezileri, Ankara

Özeğe, S e y f e t t i n (1971), Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Katalogu, İstanbul

Özerdim, S a m i N. (1966), Atatürk Devrimi Kronolojisi, İstanbul

Öztürk, Kâzım (1973), T.B.M.M. Albümü 1920-1973, A n k a r a

Pesmazoğlu, Y o r g i (1938), Kemal Atatürk, "Yabancı Gözüyle C u m h u r i y e t Türkiyesi" içerisinde, Ankara

S a b r i , Mustafa (1338), Dinî Müceddidler, İstanbul

Sağman, A l i Rıza (1947), Meşhur Hâfız Sâmi Merhum, İstanbul

Sağman, A l i Rıza (1948), Atatürk ve Din, " M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 109-110-111, sh. 4.

Sağman, A l i Rıza (1948), Hâfız Rıza "Atatürk ve Din" Hakikatinin inkarcısına Cevap Veriyor, " M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5

Sağman, A l i Rıza (1950) Hazret-i Kur'an Radyoda Okunabilir mi?, İstanbul

Sağman, A l i Rıza (1951), O Müthiş Sele Karşı Duramadık, "Sebilürreşad", c. 4, sy. 95, sh. 312-313

S a i d , C e m i l (1924), Türkçe Kur'an-ı Kerim, İstanbul, (2. bas. 1926)

• Kaynakça 327

Saygın, M. Celâl (1952), Diyanet Cephesinden Atatürk İnkılâpları, A n k a r a

Seçkin, H a y d a r (1995), Atatürk'ü Kur'an'da Aradım ve Buldum, İstanbul

Seyfi , A l i R ıza (1933), Gazi ve İnkilâp, İstanbul

S h e r r i l l , G . H . (1934), Gazi Mustafa Kemal Ez. Nezdinde Bir Yıl Elçilik, (Çev. Ahmet Ekrem) , İstanbul

S h e r r i l l , G . H . (1955), Mustafa Kemal, Eseri ve Memleketi, (Çev. Enver Esenkova), İstanbul

S h e r r i l l , G . H . (1973?), Gazi Mustafa Kemal, (Çev. A lp İlgaz), İstanbul

Soyak , H a s a n Rıza (1973), Atatürk'ten Hatıralar, İstanbul

S u p h i , H a m d u l l a h (1929), Dağ Yolu, İstanbul

Şahingiray, Özel (1955), Atatürk'ün Nöbet Defteri 1931-1938, A n k a r a

Şehsuvaroğlu, B e d i N. (1963), Göztepe, İstanbul

T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, 1925-1930

Talıir'ul-Mevlevî (1924), İbrahim, (a.s) Hakkında Bir İstizah, "Tevhid- i Efkâr", 14 Haziran 1340

Tarih IV, İstanbul, 1934, (2. bas.)

Tevf ik , Süleyman (1926), Terceme-i Şerife, İstanbul

T e v f i k , Süleyman (1927), Türkçe Mushaf-ı Şerif, İstanbul

T e v f i k , Süleyman (1933), İlâveli-Yâsîn-i Şerîf-Amme ve Şurût'us-Salât, İstanbul

Tevf ik , Süleyman (1933), Mükemmel Mızraklı İlmihal, İstanbul

T u n a , O s m a n N e d i m (1990), Sümer ve Türk Dillerinin Tarihî İlgisi ile Türk Dili 'nin Yaşı Meselesi, Ankara

T u n a y a , Tarık Zafer (1962), İslâmcılık Cereyanı, İstanbul

Tunçay, Mete (1981), Türkiye Cumhuriyeti'nin Tek-Parti Yönetimi'nin Kurulması 1923-1931, Ankara

T u r a n , Şerafettin (1982), Atatürk'ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, Ankara

Tüfekçi, Gürbüz D. (1983), Atatürk'ün Okuduğu Kitaplar, Ankara , 1983

Türkçe Hutbe, İstanbul, 1927

U b e y d u l l a h , M e h m e d (1324), Kıvâm-ı islâm, Mısır

328 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

U b e y d u l l a h , M e h m e d (1331), Kavm-i Cedid, Dersaadet

U b e y d u l l a h , M e h m e d (1908), Lisan Neler Yapıyor, " M i l l e t " , sy. 9, sh. 2, 13 Ağustos 1908

Uluğ, Naşit Hakkı (1973), Hemşehrimiz Atatürk, İstanbul

U s , Hakkı T a n k (1943?), Elli Yıl, İstanbul

Ünlü, C e m a l (1994), Sesyılmaz, Burhan maddesi, "Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi", VI/539, İstanbul

Velidedeoğlu, Hıfzı V . (1990), İlk Meclis, İstanbul

Yazır, Elmalılı H a m d i (1935), Hak Dini Kur'an Dili: Yeni Meâlli Türkçe Tefsir, İstanbul

Yazır, Elmalılı H a m d i (1993), Hak Dini Kur'an Dili: Kur'an-ı Kerim ve Meali, (Haz. Dücane Cündioğlu), İstanbul

Y e t k i n e r , A y h a n (1984-88), Bâb-ı Âlî'nin Hatıra Defteri, İstanbul, (1 . böl.: 1984; 2. ve 3 böl.: 1988)

Yücer, Rıza Ruşen (1947), Atatürk'e Ait Birkaç Fıkra ve Hâtıra, İstanbul

Z i y a , Y u s u f (1924), Hz. İbrahim'e Dâir, "Tevhid-i Efkâr", 21 Haz i ran 1340

Not: Çalışmalarımız sırasında taradığımız gazete ve mecmualardaki mâkalele-r i n e k s e r i y e t i n e b u k i t a p t a işaret ed i l emed iyse de b u r a d a —araştırmacılara yararlı olur düşüncesiyle— 1908-1962 yılları arasındaki gelişmelerin genel seyrini tesbit ederken faydalandığımız süreli yayınların hiç değilse b i r kısmının i s im l i s tes in i vermeyi uygun b u l d u k : Akşam; Ankara İlahiyat Fakültesi Dergisi; Beyan'ul-Hak; Büyükdoğu; Ceride-i İlmiye; Cumhuriyet; Din Yolu; Dinde Reform.: Kemalizm; Hâkimiyet-i Milliye; Halka Doğru; Hayrul-Kelâm; Hergün; Ttisam; islâm; islâm Mecmuası; İslâm-Türk Ansiklopedisi ve Mecmuası; Medâris; Medrese İtikadları; Mihrab; Millet Gazetesi; Millet Mecmuası; Milliyet; Sebilürreşad; Selâmet; Sırat-ı Müstakim; Son Posta; Tasavvuf; Teârüfül-Müslimîn; Tercümân-ı Hakikat; Tevhid-i Efkâr; Türk Düşüncesi; Türk Yurdu; Ulus; Vakit; Vatan, Volkan; Yeni Adam; Yeni Sabah; Yirminci Asır.

Mustafa Kemal Atatürk'ün son dileği, ezandan

başka ibadetleri de Türkçe olarak yaptırmak ve Türk

kafasını Arap kafası köleliğinden kurtarmaktı. Türk

Ocağı'na gittiğimiz gün, Kur'an'ı Türkçe'ye çevirmek

konusunu açmıştı. Orada bulunan Kâzım Karabekir

şöyle dedi:

-Kur'an-ı Azîmüşşân Türkçe'ye çevrilemez, Paşa

Hazretleri!

-Niçin çevrilemez efendim? Bu sözünüz, "Kur'an'ın

manası yoktur!" demektir.

-Hayır efendim ama meselâ "Elif-Lâm-Mim"... Ne

diyeceğiz buna?

-Ne demektir 'Elif-Lâm-Mim'?!

-Meçhul efendim...

-Öyle ise karşısına bir sıfır koyar, çevirmeye devam

edersiniz.

FALİH RIFKI ATAY