İstanbul - 2014

PROF. DR. AYŞEGÜLSERTKAYA

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ

ESKİ TÜRK DİLİ ANABİLİM DALI

TÜRK – MOĞOL ARAŞTIRMALARI ÇALIŞTAYI

GAZİ ÜNİVERSİTESİ

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI MERKEZİ

24 EKİM 2014, ANKARA

MOĞOLCA’DAN TÜRKÇE’YE ve TÜRKÇE’DEN MOĞOLCA’YA

GEÇEN KELİMELERİN SİSTEMATİĞİ ve BU ALINÇLAMALAR

ÜZERİNDE YAPILAN ÇALIŞMALAR

Türkçe ile Moğolca yapıları bakımından eklemeli diller grubuna girerler.

Bu iki dil filologlar tarafından bu güne kadar Altay Dil Grubu veya Altay Dil

Ailesi içerisinde değerlendirilmiştir.

Türkçenin yazılı metinlerinden tarihlendirilebilen en eskisi yedinci yüzyılın

ikinci yarısında, 687-688 yılları arasında yazıldığı düşünülen Runik yazılı

Çoyr Bengüsü’dür.

Moğolcanın bilinen en eski yazılı metni ise on üçüncü yüzyılın ilk

yarısında Uygur harfleri ile yazılan 1225 tarihli Çiŋgis Taşı’dır.

Bu durumda her iki dil arasında en az beş yüz elli yıla yakın bir boşluk

var demektir.

Türkçe ile Moğolca’nın akraba diller olduğu veya olmadığı en az iki yüz

yılı aşkın bir zamandan beri Altay dilleri araştırıcıları arasında

tartışılmaktadır. Ancak bizim değerlendireceğimiz konu bu değildir.

Ben aynı coğrafyalarda çok uzun yıllar birlikte veya komşu olarak yaşayan

Türk ve Moğol dillerinin yakın komşuluk ve kültür ilişkileri dolayısıyla

yaptıkları kelime alış verişi üzerinde durmak istiyorum. Türk ve Moğol

dilleri arasındaki kelime alış verişini Türkçeden Moğolcaya geçen

kelimeler ve Moğolcadan Türkçeye geçen kelimeler olmak üzere iki

bölümde değerlendireceğim.

Araştırıcılar her iki dil arasındaki yazılı metinlerden Türkçenin en az beş

yüz yıllık bir tarihi derinliğe sahip olmasına karşılık, Altay araştırmalarında

Rotasizmus’tan Zetasizmus’a yani r’leşmeden z’leşmeye ve

Sigmatizmus’tan Lamdaizmus’a yani ş’leşmeden l’leşmeye gibi iki

ölçüye dayanarak Moğol dilindeki r’li kelimeler yüzünden Moğolcayı daha

eski yapıya sahip bir dil olarak kabul etmişlerdir.

A. Moğolcadan Türkçeye geçen kelime ve şekiller üzerinde yapılan

çalışmalar:

Moğolcadan Türkçenin Eski Türkçe, Kuman-Kıpçak Türkçesi, İdil Boyu

Kıpçak Türkçesi, Karayim ve Başkır Türkçesi, Yakut (Sahalar), Tuva,

Çuvaş gibi Sibirya Türk Dilleri, Osmanlı ve Azarbaycan Türkçesi gibi Batı

Oğuzcası gibi kollarına geçen Moğolca kelime ve şekiller üzerinde N.

Poppe, J. R. Krueger, L. V. Clark, W. Zajackowski, St. Kalujinski, E. F.

İşbertin, Á. Birtalan, É. Csáki, É. K. Nagy, Cl. Schönig, E. Z.

Abdullayev gibi araştırıcılar yanında Türkiye’den de A. Caferoğlu, H.

Eren, R. R. Arat, O. N. Tuna, T. Gülensoy, O. F. Sertkaya, A. G.

Sertkaya, Z. Ölmez ve M. Ölmez gibi araştırıcıların yaptığı yirmiden fazla

araştırmada konu detaylı olarak araştırılmış ve incelenmiştir. Bu

çalışmaları burada sıralıyorum.

1. İlk bahsedeceğim çalışma Mongolist John R. Krueger’in Sir G. Clauson’un An

Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish adlı etimoloji

sözlüğünde zikrettiği Moğolca kelimeler ve unsurları değerlendiren yazısıdır.

Kruger bu yazısında 326 kelime ile 5 ek (-çü, -d, -güle, -mal ve -tay/-tey)

zikretmektedir.(Kelimeler: abağa, açi, ada, adağ, ağsum, ağula, ay-, ail, ayrağ, ajira, al, albağud, altan, alağa, amarağ,

amta-, amur, amurli-, amura, anda, ang, aŋçi, aŋgir, aŋna-, aqa, arbis, arça, argali, arslan, [asara-], aşig,

ata (atan), atar, ayağa, ayağka tegimlig, baçağ, badar, bağana, bağatur, bağşi, balğasun, bars, basa,

beçin, beke, belçir, beleg, belge, bere, berke, besereg, biçi-, bider, birağu, boğuni, bor, boru, botuğun,

böge, böke, bögere, bögse, buğu, buğura, bulğan, buyan, büdekire-, büdüne, büyi-, bülüg, bürge, bürgüd,

çağ, çağan, çeçek, çerig, çike, çilağun, çiray, çöl, dabağa, dabçi, dağağan, dağaki, dağari, dayin, dalay,

dalu, daku, darqan, dayir, del, doliya-, duğulğa, düri, eçige, ed, egeçi, egel, ejey, eyen, eleg, edrem,

erdeni, ereseg, erke, erlig kağan [erte çağ-da], ğubçiğur, ğurğuul, -gerü, gkir, gölüge, ide-, iduğan, ikere,

ilere-, imağan, inağ, inder, iŋyi, irbis, irge, irua, itelgü, jada, jağan, jam, jaka, jarğu, jarliğ, jasa-, jasağ,

jegerde, jegere, jığar, jige, jil, jilbi, jirga-, jiru-, jirüken, jorçi-, joba-, joğdur, jud, jula, kebid, kebteül, kele-,

keŋgerge, kenje, kesig, kesigtü, kiçi, kira, kirağu, kirğağul-, kirğui, kirsa, köbege, kögere, kökülte, kömel,

kömüldürge, kömüsge, kösige, küçün, küji, küli-, kürene, küreŋ, kürgen, luu, mağta-, malur, maral, marta-,

maŋlai, miŋğan, moŋğul, möndür, möŋke, mören, nasun, nidurğa, niğur, nilbusun, noğusun, nom, nökür,

obuğa, ordu, orun, oruŋğa, osul, otaçi, öbüge, öçi-, öregesün, ös-, ötege, qabirğa, qabqağ, qada, qağan

(qan), qayçi, qalağa-, qalqa, qana-, qara, qara-, qaraçağay, qaraçu, qarağana, qaranğuy, qari, qarşi,

qaşaŋ, qatari-, qobuğur, qonin, qonuğ, qoŋğur, qor, qorğuljin, qoriya, qorum, quça, quad, quduğ, qudurğa,

quğur, quyqa, qula, qurça, qurağan, qurud, quvarağ, quyağ, sağa-, sağadağ, sandura-, sebke, serke,

sigürde-, sigür[ge], sijir, siltağan, silükei, simda-, siŋğu-, siŋqur, sira, soluğay, soŋgina, soqur, sori-, soru-,

soyurqa-, sögüd-, suburğan, sura-, surağ, şatu, taysi, takiya, tala-, tamğa, taŋsuğ, tarağ, tariyaçi, tarqa-,

tauli, tavar, tebsi, temege, temür, teŋri, toğta-, toğudağ, toğus, toğusun, toyin, tonu-, toqum, torğa, torğay,

torqaru, torumtay, tölü-, törü, törü-, tuğ, tuğurğa, tulum, tura, turğağud, tuğurğa, tusa, tusqu, tuturğan,

tümen, uçira-, uğurğa (urğa), ulağa, ulus, umarta-, uqa-, üker, ümen, üre, üyer, yara, yatuğan, yeke

mongğul ulus, yirtinçü. Ekler: -çü, +d, -güle, -mal, +tay/+tey).

2. Eski Türkçe ile ilgili iki değerlendirme yapılmıştır. Bunlardan ilki Tuncer

Gülensoy’un “Eski ve Orta Türkçede Moğolca kelimeler ve Moğolca-Türkçe

müşterek kelimeler üzerine notlar” başlıklı yazısıdır.

3. Larry Vernon Clark’ın “Mongol Element in Old Turkic?” başlıklı yazısında

110 kelime değerlendirilmiştir.(Kelimeler: abācı, āg, açu, alaŋad-, alçı-, amsaq, aŋ = eŋ, aral, arda, ayı, ayu, azma, azrağı, balıq başlıg,

beder burhan, biçe, bileg, bodraq, boq-, bög- ~ büg-, buluŋ, çakır, çaqlıq, çerke, çiŋ, çölig, ebügen, ende-

ep, eriç, ilımga, keleçü, kem, kimsen, köjek, kölük, k¢g, k¢l, mag, maga, magu, mançu, mat, matı, meŋde,

müŋre-, otacı, örgin, örgü, ös-, ötgün-, qalan, qamdu, qant, qara, qara-, qarma, qaya, qayıg yir, qayr, qaw,

qıragu, qowdaq, qogur, qolan, qolu, qōm, qomı-, qoŋ, qorugçın, quda, şıpar, sırı-, talgag, talpın-, taluy,

taygan, tekşü, ten-, tirnegül-i, tō, toqta-, torum, tos-, töre-, töret-, turumtay, turuq, tusu, tuturgan, uçraş-, ula,

ulam, uyma, ügür, ülgür, ülke, ün-, üpüp, üren, ürgesin, yanu-, yanşaq, yasa-, yasaq, yigde, yılga, yobal-,

yoğdu, yosun, yükse-).

4. Kuman-Kıpçak Türkçesindeki Moğolca unsurlar önce Nikolaus Poppe

tarafından “Die Mongolischen Lehnwörter im Komanischen” başlıklı

yazısında değerlendirilmiş, Poppe bu yazısında 49 Moğolca kelime

üzerinde durmuştur.(Kelimeler: abağa, abra-, amraq, arçıla-, asar-, bagatur, baqşı, bilev, bulov, büsre- çeber, çıray, egeçi, elbek

~ elpek, emegen, eremsi- erkelen-, kenete, küse-, magat, mahta, maŋlay, noqta, nöker, oba, olca, öbüge,

qaburqa, qada-, karaŋgu, sergek, serövün, silövsün, soyurga-, solagay, soqur, tekşi, tepsi, tornaqıy, tothar,

tovulga, töle-, tuŋa-, udaa, yada-, yırga-, yege, yobap, yöpsen- ~ yöpsin-).

Türkoloji Dergisi, VI/1, Ankara, 1974, s. 235-259.

Journal de la Société Finno-Ougrienne, 75, s. 110-168.

Németh Armağanı, Ankara, 1972, s. 331-340.

5. W. Zajaczkowski’nin “Die mongolischen Elemente in der karaimischen Sprache” adlı

araştırmasında verdiği örnekler;

6. E. F. İşbertin’in “Mongolskiye Zaimstrovaniya v başkirskom yazıke” adlı araştırmasında

verdiği örnekler;

7. a-b. Á. Birtalan’ın “On some Mongolian loanwords in Nogai” ve “Further remarks on the

Mongolian loanwords in Nogai” adlı araştırmasında verdiği örnekler; aşağıda verilen Éva

Csáki’nin araştırmasında geçtiği için burada zikretmiyorum.

8. Ancak bu araştırma bir öncü çalışma olmuş, Éva Csáki’nin Middle Mongolian Loan Words

in Volga Kipchak Languages adlı 136 kelimenin Tatar, Başkır, Kıpçak, Çagatay ve Çuvaş

Türkçelerindeki şekillerinin değerlendirildiği esere ilham vermiştir.(Kelimeler: abısın, abra-, alış, alısın, aljı-, aŋgar-, aŋkau, arça, arçı, asara-, ederne, elçe, elelge, ezegey ~

ezgey, bağana, baytal, batır, baja, berege, biren, berket- ~ berketü-, bıljira-, biyeley, bobaŋgır, böldörke,

buljal, buran, burlı, busaga, büdene, bülbe, bürte, buteke, çağan, çaptar, çeçen ~ sesen, ıda-, çılbır, çıray,

çiber, çir, çüeçey, çürekey, dilbege, dim, dimçe, dömeg-, dülene, dünen, dünezen, har, haralyın, ılga-, ırcay-,

irke, irkele-, yada-, yadau, yalga-, yasavıl, yauçı, yöde-, kabırga, kayçı, kançıga, kaptırga, karaçay, karagay,

karaŋgı, karavıl, karçıga, karū, kavırsın, kegel, kırpak, kıtat, kinet, kinje, koda, kodık, konajin, konan, kören,

kunalka, kuŋır, kur, kükrek, kümegey, makta-, malakay, maŋ lay ~ maŋ gay, mata-, Mergen, mesekey, mokıt,

möçe, möldere-, muyıl, nagas, narat, nık, nöger, nukta, oçora- ~ oçra-, oŋgı, ölke, sadak ~ sagaydak,

sakau, sarana, seleüsen, selte, sıltau, sırhau, soga, solo, söyem, suyer, sukır, sulagay, şıbaga ~ şobaga,

şılagay, şoŋkar, takım, taŋlay, tapkır, tasma, tirme, tomağa, totkavıl, tukım, tukta-, tugerek, tüle-, uba, ugata,

ulja, uram).

Folia Orientalia, II, 1960, s. 296-302.

Sovyetskaya Tyurkologiya, 1979, s. 20-29.

Altaic Religious Beliefs and Practicles. Proceedings of the 33rd Meeting of the Permanent International Altaistic Conference,

Budapest, June 24-29, 1992, s. 37-40.

Bamberger Zentralasianstudien Konferenzakten. ESCAS IV, Berlin, 1994, s. 37-44.

Wiesbaden, 2006, 258 s.

9. Çağatay Türkçesi’ndeki Moğolca kelimeler Reşid Rahmeti Arat

tarafından Vekayi, Babur’un Hâtıratı’nda değerlendirilmiştir. Arat 24

kelime üzerinde açıklama yapmıştır.(Kelimeler: ahtaçı, bahşı, böke ~ büke, borçin ~ burçin, ciran, çerge, çerig, erk, gele, karavul, karı ~ karış,

kebk-i derî, korgan ~ kurgan, kutas-ı bahrî, kütavul, mirza, miskal, olca, ong, sar, sona ~ suna, suyurgal,

tanap, töre).

10a-b-c. Osman Fikri Sertkaya, “Mongolian Words and Forms in

Chagatay Turkish (EasternTurki) and Turkey Turkish (Western Turki)” ; O.

F. Sertkaya, “Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern

Turki) and Turkey Turkish (Western Turki)” ; O. F. Sertkaya, “Mongolian

Loan Words in the Islamic Turkish Uighur Textes”, adlı araştırmasında

Uygur harfleri ile yazılan Sirâcü’l-kulûb, Muhabbet-nâme, Bahtiyar-nâme

ve Mirac-nâme gibi dört eserde geçen 32 Moğolca kelimeyi işlemiştir.(Kelimeler: abaka, bosaġa, çeçek, çeçek ~ çiçek, çibe, çibilger, çidagan, çiray, çölge, davıs-, ġacir

(kuş), igeçi, kaburga, kada-, karakol, karaŋgu, karçigay, keç(i)ge, kökeldaş, kögüz, kölege, kubul-,

maŋgan, maŋlay, mundur, nöker ~ nökör, oktas, olca, ögülge, öndür ~ ündür, şilen, yasa-).

Cilt II, Ankara, 1946, s. 573-669.

Olon Ulsın Mongolç Erdemtniy V İh Hural (Fifth International Congress of Mongolists), <September 14-

21, 1987, Ulanbator / Mongolia>, Cilt, 3, Ulaanbaatar, 1992, s. 297-305.

Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1987, Ankara 1992, s. 265-280.

L’Asie Centrale et ses Voisins, Influences Réciproques, Paris 1990, s. 103-120.

Osman F. Sertkaya, araştırmasının ikinci bölümünde -ay/-ey, -tay/-tey, -al/-el,

-l, -ngu(y) gibi beş Moğolca ek ile bu eklerle türetilen çarp-ay, böl-ey, danış-

tay, sayış-tay, yargı-tay vs gibi “öztürkçe” kelimeler ile Türkiye Türkçesi’nde

kullanılan göğüs, kaburga, kâkül ~ kekül, şerha, narin, taluy, müren, serin,

dulda, maral ~ meral, ceyran ~ ceylan, güderi, Nogay, bota, cibi, cida > çıta,

tulga, sicim, şilen ~ şölen vs gibi Moğolca kelimeler üzerine de açıklamalar

yapmıştır.

11. Osman Fikri Sertkaya, “Mongolian Words and Elements in the Epic

Oghuz Legend of Dede Qorqut. I. (Words related to military), adlı

araştırmasında Dede Korkut’ta geçen 17 askerî kelimeyi işlemiştir. O. F.

Sertkaya Dede Korkut’ta geçen diğer 40 Moğolca kelimeyi işlediği

makalesini henüz yayımlamamıştır.(Kelimeler: bahadır, cilasun, epçün, cebe, togulga, cıda, çomag ~ çomak, kalkan, sadag ~ sadak,

balçag, namlamak, karavul, cılavı, çılbır, yılga-, ılgar, keher).

12. Éva Kincses Nagy, “Mongolian Loanwords in Chagatay”, adlı

araştırmasında konuyu kelime bazında değil, “semantic aspect, historical

aspect, etymological aspect” olarak üç bölümde değerlendirmiştir.

Historical and Linguistic Interaction between Inner-Asia and Europe, Proceedings of the 39th Permanent

International Altaistic Conference (PIAC) Szeged, Hungary: June 16-21, 1996, Szeged, 1997, s. 139-145.

Mongolica, An International Annual of Mongol Studies, 22 (43), Ulaanbaatar, 2009, s. 445-454.

13. Türkçeye geçen Moğolca kelimeler konusuna ilk olarak Osman Fikri Sertkaya

doktora derslerinde dikkatimizi çekmişti. Ancak benim bu konuda daha fazla

faydalandığım kişi merhum Prof. Dr. Osman Nedim Tuna olmuştur. Profesör Tuna

konuyu bana uzun uzun anlattı. Notlar almama müsaade etti. Kendisinin ilk maka–

lesindeki ses denkliklerini açıkladı. Böylece hem Moğolcadan Türkçeye giren

kelimeler, hem de Türkçeden Moğolcaya giren kelimelerin Moğolcalaşması konu–

sunda epeyi bilgi sahibi oldum. Kendisini rahmetle anıyorum.

14a. Ben “Mongolian Words in the Chaghatay Turkish Translation of Farîdeddin-i

Attâr’s Tazkira-i Aulia in the Uiguric Script”, adlı araştırmamda 20 Moğolca kelimeyi

işlemiştim.(Kelimeler: bolçar, çaġlık, cėr cėbelik, çerge, çergelik, cida, cilavı, çiray, egeçi, ėsen, kaburġa, karaŋġu,

karaŋġuluk, maŋlay, nöker, oktas, ölen, tėbşi, yasavul, yoçin).

14b. Ayrıca derslerimde Seyf-i Sarayî’nin Gülistan çevirisini okuttuğum için

Sibicabî’nin Çağatayca Gülistan çevirisini de okudum. Çağatayca çeviride aga,

agıl, ahar-, ahşa-, alkı-, asra-, bahadur, çag çak, çerig, çeçek, çiray, çögürtke,

dekle, kadag, kar- karangu, karçigay, köküs, nöker, sakdak gibi 20 Moğolca

kelime tespit ettim.

14c. Daha önce de Mîr Haydar’ın Mahzenü’l-esrâr mesnevisini okumuş, onda da

bökse < bökseg, çerge, çiray, ’eçike, öbeke, sarkut < sarhud, şıdurgu <

şudurgu, yoçin, dür gibi 9 Moğolca kelime tespit etmiştim. Ama tespitlerimi henüz

birer araştırma olarak yayımlamadım.Mongolica, An International Annual of Mongol Studies, Vol. 20 (41), 2007, A Special Issue Containing the

Papers of The 9th International Congress of Mongolists Convenedunder the Patronage of N. Enkbayar,

President of Mongolia (8-12 August, 2006, Ulaanbaatar), s. 420-428.

15a-b-c. Zühal Ölmez, “Mongolian Loanwords in the Classical

Chaghatay Period”, Zühal Ölmez, “Çağataycadaki Moğolca Sözcük–

ler”, Zühal Ölmez, “Ali Şir Nevâyî’nin eserlerindeki asru sözü hak–

kında”, adlı üç araştırmasında klâsik Çağatay Türkçesi devresindeki

aldara-, daban, alban, cüldü, çağdavul, asru gibi Moğolca kelimeleri

açıklamış ve cöp, çıda-, darı-, daruga, konalga, suyurgal, çağ,

maŋlay, uçra, maqta- yada- aral, ahta, arca, argamçı, çerge, çıray,

çurpa, dulga, egeçi, eke, erevül, gırgavul, gol, guma, irevül gibi

Moğolca kelimeleri listelemiştir.

16. Nicholas Poppe “Mongolian Loan Words in Kazak” adlı

araştırmasında Kazak Türkçesinden tespit ettiği 41 Moğolca kelimeyi

işlemiştir.(Kelimeler: abısın, nağaşı, qotan, küreŋ, capsar, togay, qabırga, aymaq, qayran, beder, nöker, dönen,

dönejin, qunan, qunajın, qulgana, qadagala-, qudagay, qomagay, qolanta, qora, Mergen, gecige,

bosaga, aşa, bağana, bos- ker, kerildes-, qancıga, maŋday, altınemel, bayancürek, borgustay, inder,

cüncürek, qayşı, qapsagay, qobdu, narınqol, caysaŋ).

Türk Dilleri Araştırmaları, 17, Festschrift in Honour of Andras Bodrogligeti, İstanbul, 2007, s. 229-236;

Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri 20-25 Ekim 2008, III. Cilt, Ankara, 2013, s. 3371-3377;

Türk Dilleri Araştırmaları, 21/2, 2011, 161-169.

Varia Eurasiatica, Festschrift für Professor Andras Rona-tas, Szeged, 1991, s. 149-152.

17. Hasan Eren 1940’lı yıllarda Sibirya Türk dillerindeki Moğolca unsurları incele-

diği el yazısı ile tek nüsha olarak yazdığı doçentlik tezini kontrol için hocası Gyula

Németh’e vermiş, ancak Budapeşte’nin bombalanması sırasında çıkan yangında

hocasının evi ile birlikte doçentlik tezi de yanmıştır. Elindeki fişlerden “Sibirya

Türk dillerinde Moğol unsurları”, adlı kısa makalesini yazmıştır. Hasan Eren

makalesinde 50 Moğolca kelime üzerinde durmuştur.(Kelimeler: alaka, alakan, alar, andazın, çabıdar, çağazın, çîrak, çolo, elyigen, eŋgiske eŋgikse, erbekkey,

er¢, er¢l, ikkere, ile, ilede, keçim, kelegey, kere, keremel, kilincek, kömüskö, körük, k¢ler, malyaŋ, möŋün,

noqta, oram, ölö, örüm, peley, kalagay, kıladı, koldazın, kulu, kuluzun, sabar, sımın, solaŋgır, sorbı, süder,

sugä, şırqa, şili, şülüzin, telen, tolay, tôtka, udazın, üldü).

18 a-b-c. St. Kalujynski’nin “Mongolische Elemente in der jakutischen Sprache” ,

Mehmet Ölmez’in Tuvinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen

Paralellen = Tuvacanın Sözvarlığı. Eski Türkçe ve Moğolca Denklikleriyle, Andras

Rona-tas’ın “Loanwords of ultimate Middle Mongolian Orijin in Chuvash” gibi

araştırmalarında yer alan Sibirya Türk dillerindeki kullanılan Moğolca kelime ve

unsurlar sayılamayacak kadar çoktur. Dolayısıyla Moğolca kelimeler burada

sıralanmamıştır.

Türk Dili, Belleten, Seri III, Sayı: 14-15, Ocak 1950, s. 35-43.

Warszawa, 1961.

Wiesbaden, 2007, XII+516 s.

Studies in Chuvash Etimology. Studia Uralo-Altaica 17, Szeged, 1982, s. 66-134.

19a. Osman Nedim Tuna, “Osmanlıcada Moğolca Ödünç kelimeler”,

adlı araştırmasında 50 Moğolca kelimeyi incelemiştir.(Kelimeler: alçı, barçak, bolcaş, bor, calasun, cebe, ceyren, cevüngar, cıda, cılavu, cılkı, andavul,

çidam, dalda, dapkur, dümük, dür sın-, ece, güm, kaburga, kapçur, karaŋgu, karavul, keçim, kēkül,

keleci, keşik, köyegen, kurultay, küren, küse-, makta-, maral, namla-, nārin, nohda, nöker, olcala-

sadak, serün ~ serin, sicim, sinci, soyurgal, şakak ~ şıkak, şıltak, şilen, tepsi, torumtay, yada-).

19b. Osman Nedim Tuna, “Osmanlıcada Moğolca kelimeler”, adlı

araştırmasında ise ikinci 50 kelimeyi incelemiştir.(Kelimeler: aga, alak, belek, borcin ~ borçin, bos ~ bosun, böke, büdre-, cankı, car, çerge(len-),

çılbur, çigre, çokmak, çokman, çokmar, çomak, çoman, çomar, dulda, eme, göre, güderi,

ılgadur, inçü, iremek ~ iremik, kadan-, kalkan, kancuga, kotan, küregen, mançuk, mantı,

mogolçin, nahille- ~ nakılla-, Noyan, oram, otağa, salbur, salkum, sırtak, sokur, şahram ~

şahrem, şarha ~ şerha, talu, tavulga ~ tugulga, tegele, tegeltü, ulus, uran, yosun).

19c. Osman Nedim Tuna’nın “Kadı Burhaneddin’de Moğolca kelimeler”

adlı 52 Moğolca kelimeyi incelediği araştırması ise henüz

yayımlanmamıştır.

Türkiyat Mecmuası, XVII, İstanbul, 1972, s. 209-250.

Türkiyat Mecmuası, XVIII, İstanbul, 1976, s. 281-314.

20a-b-c-ç-d-e. Merhum hocamız Ahmet Caferoğlu, “Azeri lehçesinde

bazı Moğol unsurları”, “Der Ursprung der Wörter tongal, küräkän und

nämär im aserbaidschanischen Dialekt”, Türk dilinde nöker ve

nökerzâdeler müessesesi”, “Azeri şivesinde nohur ve lap kelimeleri”,

“Azerbaycan ve Anadolu ağızlarında Moğolca unsurlar”, “Tarla kültürü

ve etnografyasına göre Kotan” adlı araştırmalarında Azerbaycan

Türkçesi’nde kullanılan 19 Moğolca kelimeyi işlemiştir.(Kelimeler: cida > çıta, daruga, gaci, gadagan, henir, hündür, kantar, kotan,

keşik, küregen, lap, nemer, noḫta, noḫur, nöker, şile, tala, tongal, yeke).

21. Elöfset Zakiroğlu Abdullayev, “Azerbaycan Moğol Dil İlişkileri”, adlı

araştırmasında Altayistik ölçüleri içerisinde Azerbaycan Türkçesini

Moğolca ile karşılaştırmıştır.

Azerbaycan Yurt Bilgisi, I/6-7, 1932, s. 215-226; III/25, 1934, s. 3-8.

Die Welt des Islams, Festschrift Friedrich Giese, Berlin, 1941, s. 53-60.

IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1952, s. 251-261.

Rocznik Orientalistyczny, XVII, 1953, s. 180-183.

Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1954, s. 1-10.

Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XIX, 1971, s. 43-50.

Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1987, Ankara, 1992, s. 19.

22a. Claus Schönig, “Mongolian loanwords in Oghuz as indicators of

linguistic and cultural areas in Southwest Asia” ,

22b. Claus Schönig, Mongolische Lehnwörter im Westoghuzischen adlı

araştırmasında 179 kelime ile +Al, -Ay, +cUn < +lcUn, -GUl ~ -’Ul, -(I)l, -lGA,

-mAI, +ngUy, +tAy gibi 9 ek üzerinde durmaktadır.(Kelimeler: alag, alaşa, alçu, anir, aqa, aqta, arga, asara-, baldag ~ bardag, balta, baraŋgar < bara’un gar,

bauliya, bälgä, begeley, beläk, besereg, bogtag, bolcar, bora, borcin, boro’an, bosuga, botogan, bödene,

bökä, büdüre-, cada, calasun ~ cilasun, cam, caŋgi, car(çi), casa-, casag, casa’ul, cavuŋgar < je’un gar, ce,

cebe, ceren < cegeren, cerge, cida, cil(a)ga, cilu’a, cölge, cüldü, çagdagul, çeber, çida-, çilbur < çilbugur,

çiray, çirga, çomaq, dabqur, dalda ~ dulda, dalu, daruga, degeltey, delbegen, dogulga, dologana, dömüg,

dönen, düre ~ dürü, eçige, ecen, elçi, elhan ~ ilhan, eme, ençü, eremeg, erke, gancuga, gobçigur, göre’e(sun), gün,

hire’ül, horam ~ horim ~ horum, ilga-, ilgar, itagu, itelgü, qa’a, qabturga, qaburga, qada-, qadagan, qayçi, qalqan, qantar-,

qantarga, qaraŋgu, qara’ul, qobur < qobogur, qonalga, qoşun < kosigun, qota(n), quad, quma, quriltay, käläçü, kebte’ül, keybür,

kecim, kekül ~ kökül, keşig, köhürge ~ körge, kökägün, köke(n), küderi, küregen, küreng, küriyen, küsä-, lab, mançuq,

mantu, maŋlay, maqta-, maral, mergen, mese, moŋgolcin, möçelge, naki(l)-, namna-, narin, na’ur, nemeri(n),

noqta, noyan ~ noyin, nöker, olca, ona < oguna (?), oŋgun, otaga, oymaq, ölcey, ölke, öndür, öpçin,

sagadag, sagamal, sayn < sayin, salburi, salqin, saltag, sauqa, sergeg, serigün ~ seregün, sicim, sigqor,

sinci, sirdeg, si’üsün > şi’üsün, soŋa, soqur, soyurga-, soyurgal, sögem, subay, şilen ~ şölen, şiltag(an) <

siltag(an), şirhan < sirhan, şiha- ~ < siha-,tala, tamga, tasma, tämir, tebşi, tomaga, toqta-, torlag, törä,

turımtay, türgen ~ türgün, ulus, uran, yada-, yeke, yosun).

22c. Hasan Eren Claus Schönig’in eseri üzerine yazmış olduğu “Türkçede

Moğolca kalıntılar” başlıklı yazısında bu 179 kelimeden 33 kelime ve 9

ekten biri (+cUn < +lcUn eki) üzerinde durmuştur.Turkic Languages, 4, s. 239-252.

Wiesbaden, 2000, 210 s.

Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 2003/I, , 2006, s.171-186.

Bu çalışmalar hakkında söylenecek son söz yabancı dillere vakıf

bir meslekdaşımızın burada sayılarını verdiğim 1256 kelimeden

mükerrer olanları ayıklayarak 1000’den fazla kelime ve şekilleri

toplayarak bir sözlük haline getirmesi ve malzemenin bütününü

istifadeye açmasıdır.

Şimdiye kadar diller arası kelime alış verişine Loanword ~

Lehnword karşılığında “Ödünç kelime, ödünçleme” gibi çeviri

karşılıklar kullanılmıştır. Ancak bu karşılıklar dil olayını

karşılamıyor. Biz Arapçadan cevâb kelimesini 1000 yıl önce aldık.

Dilimizde kullanıyoruz. Yani dilimizde cevap şeklinde kullandığımız

kelime “ödünç” değil “alınç” bir kelimedir. Dilimizden başka dillere

geçen kelimeler ise “verinç” kelimelerdir. Ben bu karşılıkları

kullanıyorum.

Konuşmamda şu ana kadar Moğolcadan Türkçeye giren “alınç”

kelimeler üzerinde durdum. Bir de Türkçeden Moğolcaya

verdiğimiz “verinç” kelimeler vardır. Bu konuda yapılan çalışmalar

ise sınırlıdır. Ben burada künyeleri zikretmek istiyorum.

23. B. Ja. Vladimirtsov, “Turetskiye elementi v mongolskom yazıke [Moğol dilinde

Türkçe unsurlar]” ,

24. N. Poppe, “The Turkic Loan Words in Middle Mongolian [Orta Moğolca’da

Türkçe ödünçlemeler]”,

25. Valentin L. Rassadin, “O turkizmah v buryatskom yazıke [Buryat dilinde

Türkizmler]” ,

26. Sir Gerard Clauson, “The Turkish Elements in 14th Century Mongolian [14.

Yüzyıl Moğolcasında Türkçe unsurlar]” ,

27. Tuncer Gülensoy, “Moğolların Gizli Tarihi’ndeki Türkçe kelimeler üzerine bir

deneme” .

Zapiski Vostoçnago Otdeleniya Russkago Arheologiçeskih Obşestva, XX, St. Petersburg, 1911, s. 153-

184.

Central Asiatic Journal, I/1, 1955, s. 26-42. İngilizceden Türkçeye çevirisi için bk. = Nicholas Poppe,

Orta Moğolca’daki Türkçe kelimeler”, Türk Dünyası Araştırmaları, 1984, s. 255-262.

K İzuçeniyu Bur. Kn. İzd-vo, 1969.

Central Asiatic Journal, VI, 1961, s. 301-316.

Türkoloji Dergisi, V/1, Ankara, 1973, s. 93-135.

B. Türkçeden Moğolcaya geçen kelime ve şekillerin sistematiği:

Bazı Türkçe kelimeler Moğolcaya geçtikleri zaman tek hece ise iki hece,

iki hece ise üç heceye yükselirler. Moğolcalaşmak için de Moğolca ekler

alırlar. Bu kelimelerden bazıları Moğolcalaşmış Türkçe kelimedir.

Aşağıda verdiğim örneklerin mükemmel bir listesi için Fevzi Ersoy’un

Türk-Moğol Dil İlişkisi ve Çuvaşça isimli eserine bakılabilir.

Ankara, 2012, 566 s.