Upload
others
View
7
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
izk- izHkkdj x.kir xkoaM
¼bfrgkl foHkkxizeq[k½
lqanjjko eksjs egkfo|ky;
iksykniwj&jk;xM
Email ID:- [email protected]
Mob. No. 9423382078
Lokra«; pGoGhrhy vkBo.khapk ftoar >jk& HkkbZ ydsJh
Hkkjrh; Lokra«; pGoG gk HkkjrkP;k bfrgklkrhy ,d lqo.kkZ{kjkauh fyfgyk xsysyk
v/;k; vkgs- izkphu dkGkiklwu Hkkjrh; mi[kaMkr jkts’kkghph ijaijk gksrh- e/;;qxkr vusd
ijdh; vkØedkauh Hkkjr Hkwehoj vkØe.k d:u Hkkjrh; jktlŸkkauk ijkHkwr dsys vkf.k ;sFks Lora=
jktlŸkkaph LFkkiuk dsyh- vk/kqfud dky[kaMkr fczfV’kkauh Hkkjrkrhy cgqrka’kh jktlŸkkauk ukeksgje
d:u laiw.kZ Hkkjrkoj vkiys vf/kjkT; izLFkkfir dj.;kr ;’k feGfoys-
lq#okrhP;k dky[kaMkr fczfV’k lŸkk Hkkjrh;kauk gohgoh’kh okVw ykxyh- ek= fczfV’kkaP;k
tqyeh o vR;kpkjh /kksj.kkaps pVds clw ykxY;kuarj Hkkjrh;kapk ;k lŸksyk fojks/k gksÅ ykxyk
vkf.k R;krwup 1857 P;k mBkoklkj[kk mnzsd ?kMwu vkyk- gk mBko fczfV’kkauh vxnh lgti.ks
nMiwu Vkdyk vlyk rjh [kÚ;k vFkkZus ;k mBkokrhy vi;’kkrwu Hkkjrh;kae/;s jk”Vªh;Rokph
tk.kho tkx̀r >kyh- ;kp tk.khosrwu Lokra«; pGoGhph chts isjyh xsyh-
1885 e/;s LFkkiu >kysY;k jk”Vªh; lHksus HkkjrkP;k Lokra«; izkIrhlkBh ns’kO;kih pGoG
lq: dsyh- ;kp pGoGhrwu 1947 e/;s Hkkjrkyk Lokra«; feGkys- ;k 62 o”kkZP;k dkyko/khrhy
frP;k okVpkyhpk lkaxksikax bfrgkl vki.kkl vusd iqLrdkarwu] lanHkZ xzaFkkarwu vH;klrk ;srks- ek=
Lokra«; pGoGhrhy vusd ?kVukaps lk{khnkj vlysys Lokra«;lSfud ns’kkP;k dkukdksiÚ;kr
vktgh g;kr vkgsr- R;kaP;k’kh fgrxqt dsY;kuarj Lokra«; pGoGhrhy vusd ?kVuk vki.kkleksj
ftoar gksrkr-
jk;xM ftYákrhy egkM rkyqD;krhy ukrs ;k xkoh g;kr vlysys ,d o;kso/̀n
Lokra«;lSfud Jh- j?kqukFk xaxkjke ÅQZ HkkbZ ydsJh gs gksr- o;kph ‘kaHkjh ikj dsysys 105 o”kkZps
HkkbZ ydsJh vktgh R;kaP;k jkgR;k ?kjh mŸke o B.kB.khr izdr̀h lkaHkkGwu vkgsr- Lokra«; vusd
?kVukauk vfr’k; eueksdGÓkk xIikae/kwu mtkGk nsrkr- R;kaP;’kh okrkZyki djrkuk 1930 ph
dk;nsHkaxkph pGoG] 1942 ph pystko pGoG] 10 lIVscj 1942 pk egkMpk fdlku ekspkZ
;k ,sfrgkfld ?kVukaps izR;{k lk{khnkj Eg.kwu pGoGhrhy lgHkkx o fczfV’kkaP;k dkjkoklkph f’k{kk
Hkksxrkuk vkysys vuqHko ;kaP;k jksekapd vkBo.khapk [kftukp myxMrkr- R;kaP;k fn- 21 vkWxLV
2016 jksth ?ksrysY;k eqyk[krhrwu R;kauh lkafxrysY;k vkBo.khapk gk laf{kIr vkkyk- R;kaps ofMy xaxkjke ydsJh gs eqacbZe/;s
vkS”k/k foØhpk O;olk; djhr vlY;kus f’k{k.kklkBh rs eqacbZr vkys- ,fYQULVu gk;Ldwye/;s
nk[ky >kys- rsFks 11 oh i;Zarps f’k{k.k iw.kZ dsys- ;k dkGkr eqacbZr Lokra«; pGoGhps okjs
okgr vlY;kus fo|kFkhZ n’ksrp R;kapk ;k pGoGh’kh laca/k vkyk- egkRek xka/khauh lq: dsysY;k
lfou; dk;nsHkax pGoGhpk izHkko eqacbZr loZ= fnlr gksrk- ;k pGoGhpk izHkko fo|kFkhZ oxkZoj
iMr vlY;kus HkkbZ ydsJh ;k pGoGhdMs vksk jktdkj.kk’kh laca/k vkyk- ,fYQULVu
gk;Ldwye/;s f’kdr vlrkuk dkgh fo|kF;kZauk esgsjvyh ;kauh Lokra«; pGoGhph izsj.kk fnyh-
1931 e/;s Hkxrflax jktxq: vkf.k lq[knso ;k rhu Økafrdkjdkauk baxzt ljdkjus Qk’khph f’k{kk
fnyh- ;kph ekfgrh loZlkekU; yksdkai;Zar iksgkspkoh ;klkBh jk”Vªh; lHksps dk;ZdrsZ iz;Ru’khy
gksrs- R;kosGh eh ;qlqQ esgsjvyh ;kauk eqacbZr jWyh dkk gkr R;kaP;k gkrkr fnyk- ekÖ;k lkscr vk.k[kh vkB&ngk fo|kFkhZ gksrs- jWyhyk yksdkapk
mRLQwrZ ikfBack feGkyk- jWyh iw.kZ >kY;kuarj iqUgk ekyoh; ;kauh ek>k gkr idMwu lkekftd
dk;kZr ¼lks’ky odZ½ vxz slj jkg.;kpk lYyk fnyk- fo|kFkhZ n’ksr vlrkuk ;k lYY;kpk usedk
vFkZ R;kosGh dGyk ukgh i.k iqk ifjp; MkW- ckcklkgsc vkacsMdj ;kapk eqyxk
;’koar vkacsMdj ;kP;k’kh >kyk- eh vkf.k ;’koar ,dkp oxkZr f’kdr vlY;kus vkEgh oxZfe=
o ckyfe= gksrks- vkEgh fo|kFkhZ fe= fØdsV [ksG.;klkBh ijGe/;s tkr vlr- ek= l/;kP;k
ijG clLFkkudkP;k fjdkE;k tkxsr Jhearkaph eqys fØdsV [ksGr vlY;kus vkEgk eqykauk
[ksG.;klkBh tkxk miyC/k uOgrh- l/;kP;k ds- bZ- ,e- gkWfLiVyP;k tkxsoj R;kosGh ?kk.ksjhP;k
>qMikaps taxy gksrs- ckcklkgsckauh gh tkxk lkQ djowu ?ksryh o vkEgk eqykauk [ksGko;kl
miyC/k dsyh-
vkEgh cjspnk ijG ;sFkhy ckcklkgsc vkacsMdj ;kaP;k ?kjh tkr vlr- ek= ckcklkgsc
cjspnk ?kjh ulk;ps- ,ds ‘kfuokjh vkEgh ;’koarkyk cksykfo.;klkBh R;kaP;k ?kjh xsyks- ckcklkgsc
?kjkr vlY;kps letY;koj vkEgh loZp fo|kFkhZ ?kkcjyks- izR;sdt.k rw iq
gs c?k] ^[kksVs cksyw udksl] rw vkrk ikfgysl dh] vkt eh ?kjh dlk*\ gs c?k ek>h
rC;sr Bhd ulY;kus eyk MkWDVjkauh foJkarh ?ks.;kl lkafxrys vkgs- ¼R;kosGh ckcklkgsc vkacsMdj
dksVkZr tkr vlr- ‘kfuokjh dksVkZr rkj[kk ns.;kps dke pkyr vls-½ eyk cja ulrkuk ,okyk ukgh o ;kiqkysY;k ehBkP;k lR;kxzgkr HkkbZ ydsJh ;kauh lgHkkx ?ksryk gksrk- R;kckcr R;kauk iksfylkauh
vVd dsyh o rq#axkr Mkacys- 15 fnolkaP;k rq#axoklkph f’k{kk R;kauk Hkksxkoh ykxyh- R;kuarj
1932 e/;s Lokra«; pGoGhrhy lgHkkxkckcr R;kauk dkjkokl lkslkok ykxyk-
1940 P;k oS;fDrd lR;kxzgkr lgHkkx ?ksrY;kcÌy R;kauk dSn >kyh- R;kaP;koj [kVyk
nk[ky dj.;kr vkyk- U;k;ky;kus 10 efgU;kaph f’k{kk lqukoyh- ;kosGh izFke R;kaph jokuxh
Bk.;kP;k e/;orhZ dkjkx`gkr dj.;kr vkyh- dkgh fnolkarp R;kauk iq.;krhy ;sjoMk dkjkx`gkr
gyfo.;kr vkys- ;sjoMÓkkP;k dkjkx`g v/kh{kdkus R;kaP;k uksanh riklY;k vlrk gh ihMk
vkiY;kdMs udks vls lkaxwu R;kauk ukf’kd ;sFks ikBfoys- rsFksgh rhp ifjfLFkrh gksrh- rsFkhy
dkjkx`g v/kh{kdkus R;kauk folkiwjP;k dkjkx`gkdMs gLrkarjhr dsys-
folkiwjps dkjkx`g gs uxj ftYákr vlwu rs egkjk”Vkªrhy izfr vaneku Eg.kwu vksG[kys
tkbZ- frFks >kMs>qMisgh ukghr- lk/ks euq”; n’kZugh gksr uls- ;k rq#axkr ,dw.k cjkdh ngk gksR;k
i.k dSnh toGikl ,d gtkjP;k vklikl gksrs- ;k rq#axoklkr HkkbZ ydsJh ;kaP;k lkscr ‘kadj
xksihukFk xka/kh ¼iksykniwj½ jktkHkkÅ eqdqan pkanksjdj ¼jksgk½] ‘kadj x.kir jlkG ¼jksgk½] HkkbZ ‘ksVÓks
¼jRukfxjh½] Jh- iafMr txUukFk esgsj ¼lkrikVh&iky?kj½ vls vusd dSnh gksrs-
egkM ;sFks HkkbZ ydsJh ;kaps dkgh ukrokbZd vlY;kus egkMdMs v/kwue/kwu ;s&tk gksr
vls- R;kosGh egkM ;sFkhy fnxacj fouk;d rFkk ukuk iqjksfgr ;kaP;k’kh R;kapk Lusg fuekZ.k >kyk-
1942 P;k pystko pGoGhpk ,d Hkkx Eg.kwu egkM ;sFkhy ekeysnkj dpsjh rkC;kr ?ks.;kpk
fu/kkZj ukuk iqjksfgrkauh dsyk gksrk- R;klkBh R;kauh fcjokMh&okG.k [kksÚ;krhy ‘ksrdÚ;kaps la?kVu
d:u 10 lIVscj 1942 jksth fdlku ekspkZ dkkys vkf.k iqkyks-
lanHkZ %&
1- Lokra«;lSfud Jh- j?kqukFk xaxkjke ÅQZ HkkbZ ydsJh ;kaph fn- 21 vkWxLV 2016 jksth
?ksrysyh eqyk[kr-
izk- izHkkdj x.kir xkoaM
lqanjjko eksjs egkfo|ky;
- iksykniwj] ft- jk;xM
bZesy& [email protected]
ejkBh lŸksP;k foLrkjkr vk axzs ?kjk.;kps ;ksxnku %&
17 os ‘krd gs egkjk”V ªkP;k bfrgklkr ,d lksusjh iku Bjkos vls gksrs- dkj.k ;kp ‘krdkr N=irh f’kokth
egkjktkaP;k usrR̀ok[kkyh ejkBh lŸkspk mn; >kyk- ;k ejkBh lŸksus [kÚ;k vFkkZus egkjk”Vªkpk HkkX;ksn; >kyk- bLykeh
lŸkkaP;k tks[kMk[kkyh fipysY;k ejkBh ek.klkP;k eukr LokfHkekukps LQqfYyax psrfo.;kps dke ;k lŸksus dsys- N-
f’kokth egkjktkauk R;kaP;k LojkT; foLrkjkP;k dk;kZr láknzhP;k nÚ;k[kksÚ;krhy gtkjks ekoGÓkkauh lkFk fnyh- 18
O;k ‘krdkr ejkBh lŸkspk mRd”kZ ?kMwu vkyk- ;k dkGkr egkjk”Vªkrhy vusd ekrCcj ?kjk.kh o drZcxkj ljnkjkauh
R;klkBh eksykps ;ksxnku fnys- R;krhyp ,d ?kjk.ks Eg.kts vkaxzs ?kjk.ks gks;-
vkaaxzs ?kjk.;kph ik’oZHkweh &
vkaxzs gs ?kjk.ks iq.ks ftYákrhy ekoG izkarkrhy vkaxjokMh ;sFkhy gksrs- R;kaps ewG vkMuko ldikG vls
gksrs- ek= vkaxjokMh ;k xkokP;k ukoko:up ;k ?kjk.;kyk vkaxzs gs uko iMys-1 ls[kksth vkaaxsz gs ;k ?kjk.;kps ewG
iq#”k letys tkrkr- R;kaP;kuarj rqdkth vkaxzs gs ;k ?kjk.;kr mn;kp vkys- rs ‘kgkth jktkaP;k ledkyhu gksrs-
1640 e/;s ‘kgkth jktkaauh pkSytoG dsysY;k yksrkr vkys- 1659 e/;s rs f’kokth
egkjktkaP;k injh nk[ky >kys-
dkUgksth vkaxzs ;kapk mn; &
dkUgksth vkaxzs gs ;k ?kjk.;krhy lokZr drZ̀Rooku iq#”k Eg.kwu ukok#ikyk vkys- T;kauh dksd.k fdukjiêhoj
vkiY;k vkjekjh opZLokP;k tksjkoj ;qjkih; lŸkkaukgh ukeksgje dsys vkf.k ejkBh jkT;kpk njkjk fuekZ.k dsyk-
vfyckx toGhy dqykck ;k fdYY;koj dkUgksth vkaxsz ;kauh vkiys izeq[k Bk.ks izLFkkfir d:u taftjk fdYyk
oxGrk jRukfxjh rs =ko.kdksj i;ZarP;k fdukjiêhoj vkiys lkxjh opZLo izLFkkfir dsys- g.kZs ft- jRukfxjh ;sFks
tUeysY;k o lqo.kZnqxZ fdYY;kr ckyi.k xsysY;k dkUgksthaps ofMy rqdksth vkaxzs f’kokth egkjktkaP;k injh ljnkj
Eg.kwu uksdjhl gksrs-2 R;keqGs dkUgksthaP;k vaxkr ijkdze] lkgl] /kS;Z gs xq.k mitrp gksrs-
[kkansjh o mansjh ;k csVkaoj vkiyk rG LFkkiu d:u eqacbZ canjkP;k izos’k}kjkph R;kauh ukdscanh dsyh vkf.k
;k Hkkxkrwu ;s.kkÚ;k&tk.kkÚ;k O;kikjh tgktkadMwu djolqyh lq: dsyh- 17 O;k ‘krdkP;k v[ksjhl R;kauh dqykck
fdYY;ktoG vfyckx gs xko olfoys-3 vfyckxh ;k ukokph pkanhph uk.kh gh R;kauh pyukr vk.kyh- 1681 e/;s
eq?ky ckn’kgk vkSjaxtsc loZ lkeF;kZfu’kh nf{k.ksr vkyk rsOgk dkUgksthauh dksd.k fdukjiêhoj vkiyk te
clfo.;kl lq#okr dsyh gksrh- 1698 i;Zar R;kauh dksd.k fdukjiêhojhy eksaxykaP;k o brjkaP;k rkC;krhy cgqrsd
fdYys ftadwu vkiY;k rkC;kr ?ksrys-
dkUgksthaP;k lkxjh lkeF;kZyk ?kkc:u taftÚ;kpk flÌh] xksO;kps iksrZqxht o eq?ky ;k fr?kkauh ,d= ;sÅu
vk?kkMh m?kMyh gksrh- ek= dkUgksthauh ;k f=dqVkyk ukeksgje d:u ‘kj.k ;s.;kl Hkkx ikMys gksrs- eqacbZrhy baxzt
n¶rjkr dsysY;k uksanhae/kwu dkUgksthaaP;k vusd ;’kLoh eksfgekaph ekfgrh feGrs-
ejkBh lŸksP;k foLRkkjkr ;ksxnku &
N- laHkkth jktkaP;k vekuq”k v’kk o/kkuarj ejkBh lŸksoj eksBs vfj”V vkskys-5
1729 e/;s dkUgksth vkaxzs ;kaP;k eR̀;wuarj R;kaP;k eqykae/;s lŸkslkBh la?k”kZ lq: >kyk- R;kauk ls[kksth o
laHkkth gs vkSjl rj ekukth] rqGkth] ;slkth o /kksaMth vls lgk iq= gksrs- ls[kksth o laHkkth ;k nksu vkSjl iq=kauh
lŸk sph okV.kh dsyh- eksBk eqyxk ls[kksth ;kus dqykck fdYY;koj rj /kkdVk eqyxk laHkkth ;kus jRukfxjh toGhy
fot;nqxZ fdYY;koj vkiyh lŸkk izLFkkfir dsyh- ls[kksthus 1731 e/;s pkSyP;k jktdksV fdYY;kojhy eq?kykaph lŸkk
usLrukc wr dsyh ;kposGh is’kO;kauh taftÚ;koj dsysY;k vkdze.kkosGh ls[kksth vk axzs is’kO;kaP;k enrhlkBh vkys- ek=
gh eksfge iw.kZi.ks v;’kLoh >kyh- taftÚ;kP;k fl/nhus vkiyk izns’k lqjf{kr Bsoykp] ijarq N=irh ‘kkgwaP;k
v[kR;kjhr vlysY;k eqyq[kkoj gYyk d:u ;k izns’kkps vrksukr uqdlku dsys- ;kosGh jk;xM fdYyk flÌhus
vkiY;k rkC;kr ?ksryk o rGsxM] ?kkslkGxM] futkeiwj] fcjokMh] jksgk] ek.kxko] naMjktiqjh b- Hkkx is’kO;kaP;k
rkC;kr fnyk-6
ejkBÓkkalkscr >kysY;k okjaokjP;k la?k”kkZr taftÚ;kP;k flÌhps lkeF;Z [kwip dedqor >kys- R;keqGs R;kps
vkjekjgh ejkBÓkkaP;k vkjekjkiqkysY;k ejkBk&iksrZqxht la?k”kkZr ekukth vkaxzs ;kauh is’kO;kauk lgdk;Z dsys[ ikrqZxhtkaph ukdscanh
d:u R;kauk tsjhl vk.kys- v[ksjhl R;kapk /kqOok mMoyk- taftÚ;kP;k flÌhfojks/kkr vkaxzs ;kauh is’kO;kauk loZrksijh
lkgk¸; dsys- 1739 e/;s olbZ fdYyk ejkBÓkkaP;k rkC;kr vkY;kuarj iksrqZxhtkauh pkSy&jsonaMk dksyZbZ gk Hkkx
baxztkauk nsÅu Vkdyk- ;kosGh baxzt o iksrqZxhtkaps Qkjls l[; ulys rjh iksrqZxhtkauk iS’kkph Qkj fudM gksrh-
olbZP;k fot;keqGs baxztkaP;k eukr ejkBÓkkafo”k;h /kMdh Hkjyh- R;kauh ckGkth ckthjkok cjkscj lIVscj 1740 e/;s
rg d:u pkSy&jsonaMk ejkBÓkkauk nsÅu Vkdys-8
njE;ku baxztkaps vjch leqnzkrhy opZLo okkyh gksrh- ls[kksthps okjlnkj ekukth o
;slkth ;kaP;k la?k”kkZr baxztkauh ekukthyk lgdk;Z dsys- 1740 e/;s ls[kksthpk nqljk eqyxk laHkkth ;kus rqGkth vkaxzs
;kph enr ?ksÅu dqykC;koj vkdze.k dsys vkf.k vfyckx] FkG] lkxjxM gk izns’k ftadwu ?ksryk- R;keqGs ekukthus
is’kos o baxzt ;kaph enr ?ksÅu iqUgk rqGkthoj gYyk dsyk o R;kl dSn dsys rj laHkkth ;kl lqo.kZnqxkZdMs fiVkGwu
ykoys- is’kos dqykck gLrxr djrkgsr vls ekukthyk dGY;kus ekukth o is’kos ;kaP;kr forq”V fuekZ.k >kys-
R;keqGs is’kO;kauh flÌhlkscr eS=h okkyk- rqGkth gk R;kP;k eR̀;wIk;Zar
is’kO;kaP;k dSnsr jkghyk-10
1758 e/;s ekukth vkaxsz ;kpk eR̀;w >kY;kuarj j?kqth vkaxzs gk R;kpk eqyxk dqykC;kpk mŸkjkf/kdkjh cuyk-
R;kus taftÚ;kP;k flÌhP;k okkY;kuarj R;kP;k vYio;hu vlysY;k ekukth o dkUgksth
;kaP;klg j?kqthph iRuh vkuanhckbZ dqykC;kpk dkjHkkj ikgw ykxyh- j?kqthpk vukSjl eqyxk t;flax gk ns[khy R;kaP;k
leosr dqykC;kr iqkysys dqykck ¼vfyckx½ ;sFkhy vkaxzs gs ,d egRokps
?kjk.ks gksrs- dkUgksth vkaxzs gs ;k ?kjk.;krhy drZcxkj iq:”k o ;k ?kjk.;kps laLFkkid gksrs- R;kaps ofMy rqdksth vkaxzs
gs f’kokth egkjktkaP;k injh gksrs- N=irh jktkjke ;kaP;k dkjdhnhZr vkaxzs ?kjk.ks izfl/nhP;k >ksrkr vkys- dqykck gk
vfyckx toGhy fdYyk vkaxzs ?kjk.;kps eq[; Bk.ks vlwu if’pe fdukjiêhoj R;kaph gqdqer pkyr vls- R;kapk
ijkdze o drZcxkjh ikgwu jktkjke egkjktkauh R;kauk ejkBh vkjekjkps izeq[k usewu ^lj[ksy* gh ekukph inoh fnyh
gksrh- dkUgksthauh ejkBÓkkaps vkjekj dk;Z{ke cuowu if’pe fdukjiêhoj baxzt] Qszap] Mp] iksrZqxht] fl/nh ;k ijdh;
lŸkkaoj opd fuekZ.k dsyk- -ejkBh lŸksP;k vLrkuarj vkaxzs ?kjk.;kykgh mrjrh dGk ykxyh- vkf.k baxatkaP;k jktdh;
gLr{ksikus 1839 e/;s vkaxzs ?kjk.;kpk o i;kZ;kus dqykck laLFkkukpkgh ‘ksoV >kyk tjh vls vlys rjh 18 O;k
‘krdke/;s dqykC;kP;k ;k vkaxzs ?kjk.;kus ejkBh lŸksP;k mRd”kkZe/;s ekSfyd ;ksxnku fnys gs dq.kkykgh ukdkjrk ;s.kkj
ukgh-
lanHkZ &
1½ tks’kh y{e.k’kkL=h] ejkBh fo’odks’k] [kaM 1yk] egkjk”Vª jkT; ejkBh
fo’odks’k fufeZrh eaMG] okbZ] 1985 ì- 814
2½ ijns’kh xs- uk-] lj[ksy dkUgksth vkaxzs] LVkj fizaVlZ] vfyckx] 2002] ì- 18
3½ dqykck xW>sfVvj] n’kZfudk foHkkx] egkjk”Vª ‘kklu] 1964] i`- 117
4½ dsrdj ¼MkW-½ Jh/kj O;adVs’k] egkjk”Vªh; Kkudks’k] [kaM 10 ok] ;’koarjko pOgk.k izfr”Bku] eqacbZ]1929] ì-561
5½ pkS/kjh fd- dk-] ¼laik-½ jk;xM ftYgk xW>sfVvj] n’kZfudk foHkkx] egkjk”Vª ‘kklu] 1993 i-̀ 135
6½ filqysZdj ika- l-] iksrZqxht&ejkBs laca/k] iq.ks fo|kihB] iq.ks] 1967] i`- 242
7½ pkS/kjh fd- dk-] ¼laik-½ iwoksZDr] i`- 136
8½ filqysZdj ika- l-] iwoksZDr] ì- 201
9½ pkS/kjh fd- dk-] ¼laik-½ iwoksZDr] ì- 137
10½ ns’keq[k ek- e-] e/;;qxhu Hkkjrkpk bfrgkl] fo’oHkkjrh izdk’ku] ukxiwj] 2003 i`- 89
11½ tks’kh y{e.k’kkL=h] iwoksZDr] i`- 815
izk- izHkkdj x.kir xkoaM
¼bfrgkl foHkkxizeq[k½
lqanjjko eksjs egkfo|ky;
iksykniwj&jk;xM
Email ID:- [email protected]
Mob. No. 9423382078
Ekgkjk”V ªkP;k lkaLd`frd tM.k?kM.khr yksddykaps ;ksxnku
egkjk”Vª gs Hkkjrh; la?kjkT;krhy ,d egRokps jkT; vkgs- egkjk”Vªkr Hkkjrkizek.ksp vusd ckcrhr fofo/krk vkgs-
3]07]713 pkS-fd-eh- {ks=QG vlysY;k egkjk”Vªkrhy dksd.k gk ,d iz’kkldh; foHkkx vkgsr-1 dksd.k foHkkxkr Bk.ks]
jk;xM] jRukfxjh o fla/kqnqxZ gs pkj ftYgs lekfo”V vkgsr- eqacbZ o uoh eqaaaacbZ gs ftYgs iz’kkldh; n”̀V;k dksd.k foHkkxkr vlys
rjh dksd.kph [kjh laLdr̀h ojhy pkj ftYg;kae/;s fnlwu ;srs-
lg;knzhP;k Mksaxjjkaxkae/;s vjch leqnzkP;k fdukjiêhoj xqtjkriklwu xksok&dukZVdP;k lhesyk fHkMysyh lqekjs 500
fd-eh- ykachph o 40 rs 80 fd-eh- #anhph fpapksGh iêh Eg.ktsp dksd.k gks;-2 dksd.k gs Hkkjrkps uanuou Eg.kwu lacks/kys
tkrs- dksd.kkrhy pkjgh ftYg;kauk fofLr.kZ leqnzfdukjk ykHkyk vkgs- izpaM itZU;eku vlysY;k ;k izns’kkr dq.kch] vkxjh]
dksGh] dk;LFk izHkw] HkaMkjh] ekGh] ejkBk ;k izeq[k tekrh okLrO; djrkr- ejkBh gh dksd.kkrhy izeq[k Hkk”kk vlyh rjh
ejkBhP;k vusd cksyhHkk”kk ;k Hkkxkr cksyY;k tkrkr- R;kr izkeq[;kus dksd.kh] ekyo.kh] laxes’ojh] vkxjh] eqlyekuh] dksGh
b- cksyhHkk”kk cksyY;k tkrkr-3
egkjk”Vkªr dksd.kph ,d osxGh oSf’k”B;iw.kZ laLdr̀h vksG[kyh tkrs- dksd.kP;k ;k Hkwehe/;s izkphu dkGkiklwu vusd
yksddyk mxe ikoY;k- vktgh R;krhy c&;kp’kk fVdwu vkgsr- R;kaP;k cgqfo/k oSf’k”B;kauh R;k laiw.kZ egkjk”Vªkr yksdfiz;
>kY;k vkgsr-R;krhy ueu] n’kkorkj o tk[kMh uR̀; ;k izeq[k yksddyk gksr-
1½ ueu
ueu fdaok [ksGs gk mRrj dksd.kkrhy yksddyspk ,d izdkj vkgs- ueukdMs ,d /kkfeZd fo/kh Eg.kwu ikfgys tkrs-
gh yksddyk ?kjkrhy ‘kqHkdk;Z] yXufo/kh] lR;ukjk;.k] ukedj.k fo/kh v’kk izlaxh lknj dsyh tkrs- 18 O;k ‘krdkr gk
yksddyk izdkj ‘kketh ukbZd dkGs o f’kojke ukbZd xksMcksys ;k nksu dhrZudkjkauh dukZVdkrwu egkjk”Vªkr vk.kyk- R;kpsp iqkyk rj ueu gk
izdkj jRukfxjh o jk;xM ftYg;kP;k nf{k.k Hkkxkr yksdfiz; >kyk- ueu gk yksddyk izdkj lknj dj.kkjk lekt gk vf’kf{kr
o ekxklysyk vlY;kus ;k yksddysl o rks lknj dj.kk&;kl Qkj’kh lkekftd izfr”Bk ykHkyh ukgh o R; keqGs gh
yksddykgh nqyZf{kr jkfgyh-4
ueu gh yksddyk uR̀;] ukV; o laxhr ;kauh ifjiw.kZ v’kh vkgs- dukZVd e/;s tlk ;{kxku gk dykizdkj vkgs
R;kP;k’kh ueukps lkE; vkgs- ueu lknj dj.kkjs [ksGs gs ik;k?kksG >xs ifj/kku djrkr- ikSjkf.kd dFkkaps xk;u dksjlP;k
lkg;kus dsys tkrs o brj ik=s R;koj vfHku; djrkr- ;k yksddysrwu izkeq[;kus yksdkaps euksjatu dj.;kps dke dsys tkrs-
xkopk ikVhy] ljdkjh vf/kdkjh] iksfyl] czkEg.k] lkodkj b- ph lksaxs vk.kwu R;kr fVaxyVokGh] ps”Bk&eLdjh] ‘kCnkaP;k
dksV;k] f}vFkhZ laokn] vaxfo{ksi ;k}kjs yksdkauk iksVHkj glfoys tkrs- [ksGs osxosxG;k izdkjps eq[koVs /kkj.k d:u laokn Qsd
djrkr-
ueuke/;s lknj dsyh tk.kkjh xhrs o laokn gs ekSf[kd Lo#ikr vlwu rs ijaijsus ,dk fi
dykoar Lor%p gh dyk vkRelkr djrks- R;kyk dq.kk ekxZn’kZdkph vko’;drk Hkklr ukgh- n’kkorkjke/;s lw=/kkj gk izeq[k
vlrks- rks brj loZ ik=kauk dFkkudkph dYiuk nsrks- izR;sdkyk Hkwfedk okVwu fnY;k tkrkr- n’kkorkjke/;s loZ dykdkj gs
iq#”kp vlrkr-10
n’kkorkjkps [ksG ikg.;klkBh iapdzks’khrhy yksd rqMqac xnhZ djrkr-nsokph iky[kh fejo.kwd laiY;kuarj n’kkorkjh
iz;ksxkyk lq:okr gksrs- n’kkorkjkrhy vk[;ku gs iw.kZr% ikSjkf.kd vlrs- loZizFke lw=/kkj jaxeapkoj ;sÅu fo?ugR;kZ x.kirhyk
vkokgu dj.kkjs /kz̀in Eg.krks- rs lairk lairk fj/nh&fl/nhlg x.kirh vorjrks- R;kP;k ekxksekx ljLorh ;srs- lw=/kkj
ljLorhph Lrqrh djrks- ljLorh R;kyk vk’khokZn nsrs o R;kuarj izR;{k n’kkorkjh [ksG lq: gksrks- mRrjk/kkZrhy n’kkorkjh [ksG
vR;ar euksjatd vlrks- lw=/kkj ,[kkn;k iqjk.kdFksrhy dFkkud lkaxrks- R;kosGh dFkkudkyk vuql:u ik=s jaxeapkoj izos’k
djrkr- nso&nkuo o jkts&jk{kl ;kaP;k ;q/nkph n’̀;s jaxeapkoj nk[kfoyh tkrkr- jk{kl tsOgk jaxeapkoj izos’k djrks R;kosGh
izpaM jkG mMfoyh tkrs- izpaM vkjMkvksjMk djhr ryokjhP;k Qsdk Qsdhr jk{kl izos’k djrks- nso&nkuokaP;k ;q/nizlaxh eǹax
>katk ;k ok|kapk ,dp xtj dsyk tkrks- ;q/nkr jk{klkapk ijkHko gksrks o ;sFksp dFkkud lairs- [ksGkP;k ‘ksoVh nfgdkyk okVwu
vkjrh dsyh tkrs o n’kkorkjh [ksG lairks-
n’kkorkjh [ksGkr nso&nkuokaps ;q/n gs eq[; vkd”kZ.k vlrs- jk{klkaps vkdzkGfodzkG #i] R;kaP;k gkrkrhy
y[ky[k.kk&;k ryokjh] R;kaP;k vkjksG;k] jkGspk mlG.kkjk Mksac ;keqGs izs{kdkaph ?kkcjxqMh mMrs- ;k [ksGkr ik=kaP;k rksaMh
vl.kkjs laokn gs fyfgysys ulrkr rj rs mRLQwrZ o gtjtckchi.ks dFkkuq:ikus gksr vlrkr- n’kkorkjkr iqjk.kdFkkae/khy ik=s
o R;kaph os’kHkw”kk lkdkjyh tkrs- xs:] pquk] dkGk dksGlk]dqadw] ‘ksanwj] dktG o fofo/k jax jaxHkw”kslkBh okijys tkrkr-
joGukFk] osrksck] HkwrukFk] jkes’oj] lkrsjh] iko.kkbZ b- xzkenSorkapk xzkefo/kh Eg.kwugh ;k yksddysdMs ikfgys tkrs-11 n’kkorkjh
[ksGkr L=h ik=s ns[khy iq#”k eaMGhp lkdkjrkr- n’kkorkjh [ksGkps nklcks/k xzaFkkr ns[khy o.kZu vkys vkgs-
[ksGrk usVds n’kkorkjh A
rsFk ;srh lanj ukjh AA
us= eksMrh dykdqljh A
ifj vo?ks /kfVax.k AA
v’kh L=h ik=kaph iz’kalk dsyh vkgs- n’kkorkj gh yksddyk jk=hP;k tkxj.kklkBh izfl/n vkgs- n’kkorkjkps [ksG T;k xkokr lknj gksrkr R;k xkokrhy xkodjh nsokleksj vkiyh xk&gk.kh ekaMrkr- ,desdkarhy HkkaM.kraVs] oknfookn nsokleksj
lkeksipkjkus feVfoys tkrkr- gs ;k yksddysps [kjs Qfyr Eg.krk ;sbZy-
n’kkorkjh [ksGkaph l|fLFkrh%&
n’kkorkj gh dksd.kkrhy ,d izeq[k yksddyk gks;- ;k yksddysyk ikp’ks o”kkZgwu vf/kd vlk bfrgklkpk okjlk
vkgs- n’kkorkjkph yksdfiz;rk vktns[khy eksB;k izek.kkr fVdwu vkgs- ;k yksddysP;k Lo#ikr ,okyk ukgh- ek= vfydMP;k dkGkr f’k{k.kkpk eksB;k izek.kkr izlkj >kY;kus uohu fikyh vkgs
tk[kMh u`R; & ueu o n’kkorkjkizek.ksp dksd.kP;k ejkBh ekrhr #tysyh vk.k[kh ,d yksddyk Eg.kts tk[kMh uR̀; gks;- ;kykp
ckY;k uR̀; vlsgh Eg.krkr- tk[kMh ;k ‘kCnkrhy [kMh Eg.kts mHks jkg.ks- gs uR̀; mHks jkgwu dsys tkrs Eg.kwu R;kl tk[kMh
uR̀; vls Eg.krkr- tk[kMhpk vk.k[kh ,d izdkj Eg.kts t[kM.ks] /k:u Bso.ks- ;k uR̀;kr ùR; dj.kkjs ,desdkP;k dejsl
nksUgh gkrkauh idMwu lk[kgh cuforkr o xksykdkj fLFkrhr ukprkr Eg.kwugh R;kl tkkMh uR̀; vls lacks/krkr- dksd.kkrhy
cjhp eaMGh eaqcbZe/;s pkdjekuh o ?kjxMh Eg.kwu dkekyk vlr- rs R;kaP;k dkuke/;s ckyh gs vkHkw”k.k ?kkyr vlr R;ko:u
R;kauk ckY;k gs uko iMys- xkokdMs vkY;kuarj rs uR̀; djrkuk ;k ckY;k ‘kCnko:u R;kaP;k ;k uR̀;kyk ckY;k ùR; vls
uko iMys- ckY;kuR̀; dsoG dksd.kkr uOgs rj laiw.kZ egkjk”Vkªr yksdfiz; vkgs-
ckY;k ùR;kpk mxe ‘kkfgjh dkO;krwu] rek’kkrwu >kyk- ;k ùR;kr ‘kDrhokys ¼dyxhokys½ o rqjsokys vls nksu
izdkj iMrkr-12 ‘kDrhokys vkf.k rqjsokys ;kaP;kr ùR;kps lkeus gksrkr- R;kaP;kr gks.kkjh loky&tckckph tqxycanh gh vR;ar
euksos/kd vlrs- ‘kDrhokys vkiyh vksG[k lkax.;klkBh dyxh gs lk/ku okijrkr rj rqjsokys MQ okijrkr- rqjsokys loky
Vkdrkr o ‘kDrhokys R;aP;k lokykyk dkO;krwu mRrj nsrkr-
ckY;k uR̀;kr ,d fdaok nksu xk;d] ,d katjh oknd] ,d ckljh ok lubZ oknd o nksu lqjrs
¼dksjl½ vlrkr- izR;{k uR̀; dj.kk&;kauk ukps vls Eg.krkr- ukP;kaph la[;k 10 rs 12 vlrs- e/;Hkkxh clysY;k
izk- izHkkdj x.kir xkoaM
¼bfrgkl foHkkxizeq[k½
lqanjjko eksjs egkfo|ky;
iksykniwj&jk;xM
egkjk”Vª /keZ ladYiuk & mRiŸkh o fodkl
izkLrkfod %&
lrjkO;k ‘krdkr ejkBh lŸkspk >kysyk mn; gk egkjk”VªkP;k bfrgklkrhy
lqo.kZ;qxkpk dky[kaM gksrk- lHkksorkyh bLykeh lŸkkapk foG[kk iMysyk vlrkuk] bLykeh
vR;kpkjkus gksjiGysY;k ejkBh ek.klkpk LokfHkeku tkxk d:u Lora= fganoh LojkT;kph
LFkkiuk dj.;kps vykSfdd dk; Z f’kokth egkjktkauh dsys- ;k fganoh LojkT;kps iqkyh gksrh- 105
t.kkaps gkSrkRE; nsÅu v[ksj 1 es 1960 jksth egkjk”Vª jkT;kph fufeZrh >kyh-1
egkjk”Vª gs uko useds dls iMys ;kfo”k;h bfrgkldkjkae/;s o fo}kukae/;s ererkarjs
vkgsr- la’kks/kdkaP;k ers] Hkkjrkr vkysY;k vk;kZaP;k VksGÓkkauh foa/; ioZr vksykaMwu
nf{k.kiFkkr olkgrh dsY;kuarj ;sFkhy iwohZps jfgoklh o vk;Z ;kaP;kr oa’kladj gksÅu gs yksd
jÎ] egkjÎ] jkf”Vªd v’kk ukokauh vksG[kys tkÅ ykxys- b-l-iwoZ 3 Ú;k ‘krdkr ;k izns’kkyk
egkjÎ ;k ukokus vksG[kys tk.;kl lq#okr >kyh- MkW- ik- ok- dk.ks ;kauh gh O;qRiŸkh
lkafxryh vkgs- egku jk”Vª rs egkjk”Vª v’kh ljG/kksiV ekaM.kh R;kauh dsyh-2 MkW- jk- xks-
HkkaMkjdj ;kaP;k ers] jÎ ;k ‘kCnkps laLdr̀ #i ^jk”Vªhd* gks;- tlk Hkkstkapk egkHkkst >kyk
rlk ^jk”Vªhd* pk egkjk”Vªhd o iqkY;kps lqpforkr-5
egkjk”Vª /keZ ladYiusph mRiŸkh & ^egkjk”Vª /keZ* ;k ladYiuspk loZizFke mYys[k Jh ùflag ljLorh ;kaP;k Jhxq:pfj= ;k
xzaFkkr lkiMrks-6 gk xzaFk lk/kkj.kr% 15 O;k ‘krdkP;k ‘ksoVh fyfgyk vlkok vls fo}kukaps
er vkgs- uf̀lag ljLorh gs Jh- nŸkk=;kps vorkj ekuys tkrkr- fcnjpk cgkeuh lqyrku
vYykmfÌu vgen’kgk nqljk ¼1436&58½ ;kus uf̀lag ljLorhaps f’k”;Ro iRdjys gksrs-
vkiY;k jkT;krhy fganwuk o czkEg.kkauk R;kus lUekukus okxfoys gksrs vlk mYys[k ds- ,u-
fpV.khl ;kaP;k ^e/;;qxhu Hkkjrh; ladYiuk o laLFkk* ;k xzaFkkr lkiMrks-
;k ladYiuspk nqljk mYys[k efgdkorhP;k c[kjhr lkiMrks- gh c[kj dq.;k ,dk
O;Drhus fyfgyh ulwu frps vusd drsZ vkgsr- ;k c[kjhP;k fy[kk.kkpk dky[kaM ckjkO;k rs
lksGkO;k ‘krdkP;k v[ksji;Zar gksrk- bfrgklkpk;Z fo- dk- jktokMs ;kauh ;k c[kjhps iqLrd
#ikus 1924 e/;s izdk’ku dsys- ;k c[kjhr egkjk”Vª /keZ ;k ladYiusfo”k;h Li”Vhdj.k ns.;kr
vkys vkgs] rs vls& eqlyekukaP;k vkØe.kkaeqGs egkjk”Vªkrhy yksd ØekØekus egkjk”Vª /keZ
lksMr xsys- egkjk”Vª eqfLye lŸkkauh O;kiyk] ;sFkhy yksdkaps {kk=rst deh >kys] R;kaps
jkT;kcÌyps izse deh >kys] R;kauh ‘kL=kpk R;kx dsyk] rs ‘ksrh O;olk; d: ykxys]
nqlÚ;kaph uksdjh dj.;kr /kU;rk ekuw ykxys- yksdkauh /kkfeZd vkpj.kkdMs nqyZ{k dsys] rsOgk
;k v/kksxrhP;k dkGkr efgdkorh ¼ekfge½ pk jktk uk;dksjko ;kyk R;kP;k dqyLokfeuhus
egkjk”Vª /keZ jf{k.;kph vkKk dsyh-7
egkjk”Vª /keZ ;k ladYiuspk frljk mYys[k f’kodkGkr leFkZ jkenklkaP;k fy[kk.kkr
lkiMrks-8 f’kokth egkjktkauk fyfgysY;k xkSjoij i=kr o laHkkth jktkauk fyfgysY;k mins’kij
i=kr gk mYys[k lkiMrks- ifgY;k i=kr &
;k HkweaMGkps Bk;hA /keZj{kh ,slk ukghA
Ekgkjk”Vª /keZ jkfgyk dkghA rqEgk dkj.ksAA
vls o.kZu djrkuk nsokP;k] /kekZP;k] xksekrsP;k] czkEg.kkaP;k j{k.kkdfjrk nso rqeP;k
ân;kr LFkkukiUu >kyk vkgs] rks rqEgkyk LQwrhZ nsrks vkf.k dsoG rqeP;k eqGsp egkjk”Vª
/kekZps j{k.k >kys vkgs vlk mYys[k d:u f’kokth egkjktkaP;k LojkT; LFkkiusP;k dkekpk
xkSjo dsyk vkgs-
nqlÚ;k i=kr rs fyfgrkr]
^ejkBk frrqdk esGokokA egkjk”Vª /keZ ok
R;kauk ,dk dq’ky uerR̀okph xjt gksrh] f’kokthus rh iqjfoyh- R;krwu fganoh LojkT; fuekZ.k
>kys-10
jktkjke ‘kkL=h Hkkxor ;kaP;k erkuqlkj egkjk”Vkªr /keZ ;k ladYiusr eqfLyekapk ns[khy
lekos’k gksrk] rj LojkT;kyk fojks/k dj.kkjs Lodh; R;kr clr uOgrs-11 tkoGhP;k eksÚ;kauh
LojkT;kP;k dkekr vMFkGs vk.kY;kus f’kokth egkjktkauh R;kauk èR;wnaMkph f’k{kk fnyh- rj
vusd eqlyeku lsod R;kaP;k pkdjhr jkgwu LojkT; foLRkkjkr ;ksxnku nsr gksrs- jktkapk
rksQ[kkuk lkaHkkG.kkjk bczkfge[kku fdaok vkjekjizeq[k n;kZlkjax nkSyr[kku gs eqfLye gksrs-
R;keqGs rsgh ;k ladYiusr clr gksrs- f’kojk;kaP;k dkGkr egkjk”Vª /keZ gh ladYiuk R;kaP;k
eqydh o y”djh iz’kklukrhy rRokae/kwu fnlwu ;srs- R;kaps fganoh LojkT; gs dsoG fganwaps
ulwu rs ,rÌs’kh; Eg.kts egkjk”Vª izkarkrhy ejkBh yksdkaps gksrs-
laHkkth jktkaP;k dkGkr egkjk”Vª /keZ gh ladYiuk FkksMh’kh yqIr gksÅ ykxyh- ejkBh
jkT;ke/;sp n qgh fuekZ.k >kY;kus ejkBh jkT; okpfo.;kis{kk LokFkhZ ǹf”Vdksu tkxk >kyk-
jkT;kP;k fgrkis{kk Lofgrkpk fopkj vf/kd gksÅ ykxyk- vusd vkIr Lodh;kauh R;kauk]
fdacgquk ejkBh jkT;kyk vMp.khr vk.k.;kps iz;Ru dsys- egkjk”Vª /keZ dqBsrjh yksi ikorks;
dh dk; v’kh ifjfLFkrh fuekZ.k >kyh gksrh- Eg.kwup jkenklkauh laHkkth jktkauk fyfgysY;k
mins’kij i=kr ^ejkBk frrqdk esGokok] egkjk”Vª /keZ okkyh- ek= vkSjaxtsckus R;kaph T;k i/nrhus Øwj gR;k dsyh R;kaP;k R;k
cfynkukus ejkBh eu psrfoys xsys- bFks [kÚ;k vFkkZus egkjk”Vª /keZ ejkBh ek.klkP;k jksejksekr
izTofyr >kyk- jktkjke o rkjkckbZ ;kaP;k dkGkr laHkkth jktkaP;k gR;spk cnyk ?ks.;kph
Hkkouk reke ejkBh ek.klke/;s fuekZ.k >kyh- ;kosGh f’kojk;kaph f’kdo.khus izR;sdkyk ,d
osxGh LQwrhZ feGr gksrh- larkth] /kukth lkj[ks ‘kwj lsukuh eq?ky eqy[kkr Lor%pk tho
/kksD;kr ?kkywu ‘k=wP;k xksVkr f’kjr gksrs- ghp egkjk”Vª /kekZph [kjh O;kIrh gksrh- vkSjaxtsckP;k
eR̀;wi;Zar egkjk”Vª /keZ gh ladYiuk egkjk”VªkP;k ckgsj nf{k.k o mŸkj Hkkjrkrgh fodflr >kyh
gksrh- ;k dkGkrhy ejkBÓkkaps Lokra«;;q/n gk egkjk”Vª /kekZpk osxGk vkfo”dkj gksrk-12
N=irh ‘kkgwaP;k dkGkr ejkBh jkT;kps Lo#i cnyys- ejkBh jkT;kP;k lkrkjk o
dksYgkiwj v’kk nksu xk|k izLFkkfir >kY;k- nqljhdMs iq.;ke/;s is’kokbZ izLFkkfir gksÅu ejkBh
lŸkkdsanz is’kO;kaP;k gkrh dsafnzr >kys- ;k dkGkr dksYgkiwj xknhps okjl nqljs laHkkth
futkekyk tkÅu feGkys rsOgk ‘kkgwauk rhoz nq%[k >kys- R;kauh vls EgVys dh] ^laHkkthus
egkjk”Vª /keZ lksMyk*- ;kckcr ds- ,u- fpV.khl Eg.krkr] ^’k=wph enr u ?ksrk fganw jkT;kykp
ikfBack nsÅu jkT;kph tkLr pkaxyh lsok djrk vkyh vlrh] vlk vFkZ egkjk”Vª /keZ fdaok
;ksX; jktdh; fopkjkr varHkZwr vkgs*- ‘kkgwaP;k dkGkr egkjk”Vª /kekZyk dkgh dkG lkekftd
vFkZ izkIr >kysyk fnlrks-
ejkBk dky[kaMkr egkjk”Vª /kekZpk ‘ksoVpk mYys[k 1740 e/;s >kysyk fnlwu ;srks-
olbZP;k jfgok’kkauh ckthjkokyk fyfgysY;k i=kr iksrqZxhtkauh olbZe/;s dsysY;k fo/oalkph
gfdxr fyfgyh vkgs- R;k i=kr vlk mYys[k vkgs dh] iksrqZxhtkauh nsoGs] ifo= LFkGs o
egkjk”Vª /kekZpk uk’k dsyk*-13 ;ko:u egkjk”Vª /keZ Eg.kts nsoGs] ifo= LFkGs ;kgwu fuf’prp
osxGk vkgs-
lkjka’k %& egkjk”Vª gs Hkkjrkrhy ,d izeq[k vls ?kVdjkT; vlwu egkjk”Vª Qkj eksBk
bfrgklkpk okjlk YkkHkysyk vkgs- N=irh f’kokth egkjktkalkj[kk Fkksj jktk ;k Hkwehe/;s
tUeyk- izR;sd ejkBh ek.kwl vfr’k; xokZus R;kaps uko ?ksr vlrks- ex rks dks.kR;kgh tkrh
/kekZpk vlks- R;kapk /keZ vlrks rks egkjk”Vª /keZ- gh egkjk”Vª /kekZph ladYiuk vfr’k; O;kid
v’kh vkgs- egkjk”Vª /keZ gk egkjk”VªkP;k Hkwehpk /keZ gks;- R;kr dks.krhgh tkr] iaFk] oa’k]
dwG] izkar gs vfHkizr ulwu vf[ky egkjk”Vª izkarkrhy yksdkapk LokfHkeku Eg.ktsp egkjk”Vª
/keZ- f’kokth egkjktkauh fuekZ.k LojkT;kuarj gk LokfHkeku ;k izkarkrhy yksdkaP;k vaxh
ck.koyk xsyk- Eg.kwup laHkkth jktkaP;k dkGkr gs LojkT; tsOgk ladVkr vkys rsOgk leFkZ
jkenklkauh laHkkth jktkauk mÌs’kwu reke ejkBk ,d= djkok o ‘k=wyk lkeksjs tkos ;k vk’k;kps
i= fyfgys- ejkBk frrqdk esGokok] egkjk”Vª /keZ okkY;kps fnlwu ;srs-
lanHkZ %
1½ dBkjs ¼MkW-½ vfuy] vk/kqfud egkjk”Vªkpk bfrgkl] fo|k cqDl ifCy’klZ]
vkSjaxkckn] 2009] i`- 556
2½ ikVhy ¼MkW-½ ch- Ogh-] egkjk”Vªkpk lokZaxh.k bfrgkl] ds lkxj ifCyds’ku] iq.ks]
2007] i`- 22
3½ ikVhy ¼MkW-½ ch- Ogh-] vlk gk egkjk”Vª] ds lkxj ifCyds’ku iq.ks] 2009] i`- 17
4½ tks’kh y{e.k’kkL=h] ejkBh fo’odks’k& [kaM 12] egkjk”Vª jkT; ejkBh fo’odks’k
fufeZrh eaMG] 1985 i`- 1470
5½ fdŸkk
6½ ljnslkbZ ¼MkW-½ ch- ,u-] ejkBÓkkapk lkek-] vkfFkZd-] o lkaLd`- bfrgkl] QMds
izdk’ku] dksYgkiwj] 2001] i`- 266
7½ fdŸkk
8½ fdŸkk 267
9½ HksyksaMs ¼MkW-½ txnh’k o brj] ejkBÓkkaP;k bfrgklkps iquysZ[ku ¼laik-½] fpUe;
izdk’ku] vkSjaxkckn] 2015] i`- 107
10½ dqyd.khZ ¼MkW-½ v- jk-] f’kodkyhu egkjk”Vª] jktgal izdk’ku] iq.ks] 1993
11½ ljnslkbZ ¼MkW-½ ch- ,u-] iwoksZDr] i`- 272
12½ fdŸkk
13½ fdŸkk
izk- izHkkdj x.kir xkoaM
¼bfrgkl foHkkxizeq[k½
lqanjjko eksjs egkfo|ky; iksykniwj&jk;xM
Email ID:- [email protected]
Hkkjrh; Lokra«; pGoGhrhy egkMps Økarhohj& ukuk iqjksfgr
HkkjrkP;k Lokra«; pGoGhpk 1885 rs 1947 gk dky[kaM HkkjrkP;k bfrgklkr
lqo.kkZ{kjkauh fygwu Bsokok vlk dky[kaM vkgs- ;k dky[kaMkr vusd egku usrs]
Økafrdkjd vkiY;k vykSfdd dr`ZRokus ukok#ikl vkys- jk”Vªh; ikrGhojhy usR;kaph ok
Økafrdkjdkaph ekfgrh vki.k vusd iqLrdkae/kwu vusdnk okprks- ek= LFkkfud ikrGhoj
mn;kl vkysY;k vusd usR;kauh HkkjrkP;k Lokra«; pGoGhr ekSfyd ;ksxnku fnysys
vlwugh bfrgklkus R;kaph Eg.kkoh r’kh n[ky ?ksryh ukgh- Økarhohj mekth ukbZd]
Økarhojh oklqnso cGoar QMds] Økarhflag ukuk ikVhy] lsukirh ckiV vknh Økarhohjkaizek.ks
fczfV’kkaP;k lŸksfo#/n mBko d:u vR;kpkjkps izrhd vlysyh egkM ;sFkhy ekeysnkj
dpsjh rkC;kr ?ks.;kpk o rsFks vkiys izfr ljdkj LFkkiu dj.;kpk R;kapk iz;Ru gksrk-
ijarq nqnSokus rks ;’kLoh gksÅ ‘kdyk ukgh- ek= loZlkekU; ‘ksrdÚ;kaP;k lkFkhus dsysyk
R;kapk gk iz;Ru Hkkjrh; Lokra«; pGoGhe/;s eksykps ;ksxnku ns.kkjk gksrk- Eg.kwup
R;kaP;k dk;kZph n[ky ?ks.ks vko’;d okVrs-
Ikk’oZHkweh %&
fnxacj fouk;d iqjksfgr ÅQZ ukuk iqjksfgr ;kapk tUe 28 es 1907 jksth egkM
rkyqD;krhy fcjokMh ;k xkoh ,dk deZB czkEg.k dqVqackr >kyk-1 R;kaps ‘kkys; f’k{k.k
egkM ;sFkhy jk”Vªh; ‘kkGse/;s >kys- ek= rsFkhy fczfV’k /kkftZ.kh f’k{k.k i/nrh R;kauk
#pyh ukgh- gk dky[kaM Lokra«; pGoGhpk gksrk- egkM rkyqD;krhy vusd dk;ZdrsZ
jk”Vªh; pGoGhr dk;Zjr gksrs- ;kp dkGkr yksdekU; fVGdkapk >a>kokr laiw.kZ egkjk”Vªkr
?kksa?kkor gksrk- ftYákr fVGdkaP;k vusd tkghj lHkkae/kwu fczfV’kkafo#/npk vlarks”k
fnolsafnol vf/kd rhoz gksr gksrk- ukuk iqjksfgrkaP;k ckyeukoj R;kaps izfrfcac meVr gksrs-
ek/;fed f’k{k.k lq: vlrkukp R;kauh jktdkj.kkps /kMs ?ks.;kl lq#okr dsyh-
f’k{k.k v/kZoV lksMwu R;kauh jsYos[kkR;kr uksdjh iRdjyh- uksdjh djhr vlrkuk rs
jsYosesUl ;qfu;ups fØ;k’khy dk;ZdrsZ cuys- o;kP;k 21 O;k o”khZ 1928 e/;s R;kauh
jsYos dkexkjkapk lai ?kMowu vk.kyk- gk lai ;’kLoh >kyk ukgh] laikr lgHkkxh
>kysY;kauk dkeko:u dkkyh- R;keqGs
jsYosP;k uksdjhoj R;kauk ik.kh lksMkos ykxys- R;kuarj iatkc izkarkr vkWy bafM;k fjiksVZjph
fQjrh uksdjh iRdjyh- gh uksdjh djhr vlrkukp iatkc e/khy dkgh ØkafrdkjdkadMwu
R;kauh gkrckWac r;kj dj.;kps izf’k{k.k ?ksrys-
1931 e/;s R;kaP;k ofMykapk e`R;w >kyk vlrkukgh rs ?kjh vkys ukghr- R;kaP;k
eukr osxGsp fopkj ?kksGr gksrs- fczfV’k lŸksP;k fojks/kkr mBko dj.;kP;k gkypkyh
fo”k;h rs Økafrdkjdka’kh fopkjfofue; djhr gksrs- 1937 e/;s rs vkiY;k ewG xkoh
fcjokMh ;sFks ijr vkys- rsFks vkY;kuarj R;kauk LFkkfud ‘ksrdÚ;kaP;k vusd leL;k fnlwu
vkY;k- R;keqGs ‘ksrdÚ;kaP;k O;Fkk o iz’u lksMfo.;kdMs R;kauh y{k dsafnzr dsys- R;klkBh
‘ksrdÚ;kauk la?kfVr dj.;kpk R;kauh iz;Ru dsyk- laiw.kZ dksd.kkr ‘ksrdjh la?kVuk LFkkiu
dj.kkjs rs ifgys usrs gksrs- nq”dkGxzLr ‘ksrdÚ;kauk la?kfVr d:u gtkjks ‘ksrdÚ;kaP;k
lákaps fuosnu R;kauh eqacbZ izkarkps rRdkyhu eq[;ea=h ckGklkgsc [ksj ;kaP;kdMs ikBowu ;k
‘ksrdÚ;kuk [kkoVh feGkoh v’kh vkxzgh Hkwfedk ?ksryh- eq[;ea«;kauh dqykck ftYáklkBh
10 gtkj :Ik;s eatwj dsys- ek= gk fu/kh ‘ksrdÚ;kai;Zar iksgksp.;klkBh cjkp vo/kh
ykx.kkj gksrk- rksi;Zar x.kirhpk l.k rksaMkoj vkyk gksrk- gh fudM vksG[kwu egkM
e/khy dkWaxzslps lØh; dk;ZdrsZ o izfl/n O;kikjh rqGtkjke feBkHkkbZ ‘ksB ;kauh
‘ksrdÚ;kauk vkiY;k nqdkukrwu rkanwG iqjfoyk-2 ukuk iqjksfgrkaP;k ;k dk;kZeqGs rs
egkM&fcjokMh&okG.k ifjljkr dekyhps yksdfiz; >kys- xjhckapk okyh Eg.kwu R;kapk
ukoykSfdd izkIr >kyk-
Lkekarj ‘kkluO;oLFkk fuekZ.k dj.;kpk ;kstuk %& ;kp dkGkr ;qjksikr nqljs egk;q/n lq: gksrs- 1941 P;k v[ksji;Zar baXyaM
ijkHkokP;k Nk;sr vkyk gksrk- R;keqGs ;q/nttZj >kysY;k baXyaMyk v[ksjpk tksjnkj /kDdk
nsowu Hkkjrkyk Lokra«; izkIr d:u ?;kos vlk fu/kkZj jk"Vªh; lHksus dsyk- egkRek xka/khauh 9
vkWxLV 1942 jksth eqacbZP;k vkWxLV Økarh eSnkukrwu pystko ;k pGoGhyk lq#okr
dsyh- ^djsaxs ;k ejsaxs* gk ukjk nsÅu HkkjrHkj fczfV’kfojks/kh vkanksyu iqdkj.;kr vkys- ;k
vkanksyukpk eq[; mÌs’k uksdj’kkghps euks/kS;Z [kPph d:u fczfV’kkaph laiw.kZ 'kklu ;a=.kk
f[kGf[kGh dj.ks o R;kauk Hkkjrkr jkT; pkyfo.ks v’kD; dj.ks gk gksrk-3 R;kpkp ,d
Hkkx Eg.kwu egkM ;sFks eksBh Økarh dj.;kph ;kstuk vk[k.;kr vkyh-
fdlku ekspkZps vk;kstu %& egkM ;sFkhy ekeysnkj dpsjh rkC;kr ?ksÅu rsFks lekarj 'kkluO;oLFkk fuekZ.k
dj.;kph gh ;kstuk gksrh- ukuklkgsc iqjksfgr ;kauh ;k ;kstusps usr̀Ro dsys- ;k vkanksyukph
iwoZr;kjh 10 vkWxLV 1942 iklwu lq: dj.;kr vkyh- 1942 P;k lq#okrhiklwu
dkaWxzsle/khy lektoknh xVkus ;sFkhy tehunkjkafo#/n ¼[kksr½ i;kZ;kus fczfV’k ljdkjfo#/n
tuer r;kj dj.;kl izkjaHk dsyk gksrk- 1941 e/;s fcjokMh ;sFks >kysY;k 'ksrdjh
ifj"knsus ljdkjfo#/n izpaM vlarks"k fuekZ.k dsyk gksrk- 1 lIVscj 1942 jksth iq.;kr
>kysY;k cSBdhr egkMP;k eqDrhekspkZlkBh 10 lIVsacj gk fnol fuf’pr dj.;kr vkyk-4
R;klkBh iq.;kgwu jk"Vªlsok nykps fuoMd dk;ZdrsZ egkMdMs ikBfo.;kr vkys- fcjokMh]
'ksyVksyh] okG.k ;k ifjljkr gs dk;ZdrsZ izpkj d: ykxys- jk;xM fdYY;kP;k ik;F;k’kh
vlysY;k ‘ksyVksyh ;k xkokr ,d Nko.kh mHkkj.;kr vkyh- fnol ikolkGÓkkps
vlY;kus jLR;kus ok xkMhus tk.ks /kksD;kps gksrs- R;keqGs jk=hP;k dkGks[kkr Mksaxj ekxkZus
yirNir dk;ZdrZs ‘ksyVksyhP;k Nko.khoj iksgkspys- toGikl 500 vf’kf{kr ‘ksrdjh ;k
fBdk.kh tek >kys- gs ‘ksrdjh izkeq[;kus fcjokMh] ‘ksyVksyh] okG.k [kqnZ] okG.k cqnqzd]
nfgoM] okjaxh] lkouh] nso?kj] N=h futkeiwj] ekVo.k] ok?kksyh] cksjxko vknh xkokrhy
jfgoklh gksrs-5
9 lIVscjP;k e/;jk=h ;k Nko.kho:u ekspkZ egkMdMs fu?kkyk- ^egkRek xka/kh dh
t;*] ^f’kokth egkjkt dh t;* v’kk ?kks”k.kk nsr gk ekspkZ fu?kkyk- ;k Hkxkr vusd
fnol eqlG/kkj ikÅl iMr gksrk- xfueh dkO;kus ekxZØe.k djhr] rqMqac Hk:u okg.kkjs
vkssaMk ns.;kr
vkyk-7 dkgh varj iqkMY;k R;k xksGÓkk oehZ ykxwu rks r#.k [kkyh dkslGyk- R;kps
uko deGkdj nkaMsdj- ;k >VkiVhr uFkw Vsdkoys gk r#.k iksfylkaP;k gkrkrY;k jk;Qyh
fgldko.;kpk iz;Ru djhr gksrk- iksfylkauh R;kP;k fn’ksus xu isVfoyh- R;kr uFkw Vsdkoys
tkxhp xrizk.k >kyk- olar nkrs gk lR;kxzgh iksfylkaP;k fn’ksus gkrckWaEc Qsdr gksrk- rs
pqdfor iksfylkauh jk;Qyhps rhu ckj dkkMyh
R;kr rks gh tkxP;k tkxh Bkj >kyk-
vkanksydkauh iksfylka’kh >VkiV d:u canqdk fgldkowu ?ksrY;k o R;kauk rkC;kr
?ksÅu ljdkjh dpsjhdMs fu?kkys- ek= rksi;Zar ek.kxkogwu iksfylkaph tknk dqed ;sÅu
R;kauh xka/kkjh ukD;kiklwup xksGhckjkl lq#okr dsyh- R;keqGs vkanksydkaps euks/kS;Z [kpys
o R;kauh iGkiG lq: dsyh- loZp vkanksyd Rojsus Hkwfexr >kys- iqkys rj ,d ljdkjh deZpkjh Bkj >kyk- iksfylkaP;k xksGhckjkr o ykBhekjkr vusd
vkanksyd tcj t[keh >kys- egkMP;k ;k eqDrhekspkZr toGikl 500 vkanksyd lgHkkxh
gksrs- R;krhy 141 t.kkaoj ljdkjus [kVyk Hkjyk- egkM ifjljkr izpaM ng’kr fuekZ.k
dsyh- ifjljkrhy xkokaoj lkeqfgd naM vkdkjyk- ekspkZps usr̀Ro dj.kkjs ukuk iqjksfgr
Hkwfexr >kY;kus R;kauk idM.;klkBh ljdkjus 10 gtkj #i;kaps cf{kl ykoys- ek= rs
iksfylkaP;k gkrh ykxys ukghr- [kVY;kph lquko.kh Bk.;kP;k ls’ku dksVkZr >kyh-
[kVY;kpk fudky nsrkuk U;k;ky;kus 48 vkjksihauk nks”kh Bjowu R;kauk nh?kZ eqnrhph lDr
etqjhph f’k{kk BksBkoyh- ukuk iqjksfgr iksfylkaP;k gkrh u ykxY;kus ;k [kVY;kr R;kauk
f’k{kk gksÅ ‘kdyh ukgh-
taftjk laLFkku foyhuhdj.kkrhy ;ksxnku & nqlÚ;k egk;q/nkP;k lekIrhi;Zar fczfV’kkadMwu Hkkjrkyk Lokra«; ns.;kckcrP;k
gkypkyhauk osx vkyk gksrk- Lokra«;kpk dk;nk ikfjr gksrkuk Hkkjrkph QkG.kh o
laLFkkukuk fnysys fu.kZ; Lokra«; gs HkkjrklkBh Mksdsnq[kh BjY;k gksR;k- Lora= Hkkjrkr
vlysY;k 550 gwu vf/kd laLFkkukaP;k fofyuhdj.kkpk iz’u vfr’k; fcdV cuyk gksrk-
vusd laLFkkukauh HkkjrkP;k lkehyukE;koj Lok{kjh d:u Hkkjrkr lkehy gks.;kph r;kjh
nk[kfoyh- vls vlrkuk jk;xM ftYákrhy taftjk laLFkkukP;k laLFkkfudkus lafnX/k Hkwfedk
?ksr ikfdLrkukr lkehy gks.;kP;k gkypkyh lq: dsY;k-
taftjk laLFkku ikfdLrkukr foyhu gks.ks gh HkkjrkP;k n`”Vhus eksBh Mksdsnq[kh Bjyh
vlrh- taftjk laLFkkukrhy ifjfLFkrh vR;ar LQksVd >kysys vlrkukgh Hkkjr ljdkj
ns[khy foyhuhdj.kkckcr dks.krhgh Bksl Hkwfedk ?ksr uOgrs- eqacbZ izkarkps ljdkjgh ‘kkar
gksrs- egkM eqDrh ekspkZps vxz.kh vlysys ukuklkgsc iqjksfgr ;kauh ;kdkeh iq
Ukkuk iqjksfgrkauh 28 tkusokjh 1948 jksth EglGÓkkrhy ifjfLFkrh tk.kwu ?ksryh-
EglGk rkyqD;kP;k ljgÌhoj vlysY;k [kkexko ;sFks vkiyh y”djh Nko.kh mHkkjyh-10
rsFkwup taftjk laLFkkups gaxkeh ljdkj LFkkiu d:u vkiyk Lora= dkjHkkj lq: dsyk- ;k
gaxkeh ljdkjps iariz/kku Eg.kwu rs Lor% dkjHkkj ikgw ykxys ;k ljdkjps Lora= eaf=eaMG
LFkkiu d:u R;kr eksgu /kkjh;k] lnk’kho ckxkbZrdj] gfjHkkÅ HkMlkoGs] f’kokthjko
lkoar] jktkHkkÅ pkanksjdj] ds’ko [kkacsVs] enu vkck lkoar] jkeHkkÅ lkBs] tuknZu Hkksdjs]
Jhir pkS/kjh ;k lgdkÚ;kapk lekos’k gksrk-11 Nko.khe/;s vko’;d ‘kL=lkBkgh dssssss ssyk-
R;kr ryokjh] Hkkys] canqdk v’kk izdkjph ‘kL=kL=sgh gksrh- Nko.khr toGikl nksu gtkj
r#.kkapk Hkj.kk gksrk- R;kauk ‘kL=kL=kaps izf’k{k.kgh fnys gksrs-
laLFkkuh izns’kkrwu EglGk rkyqdk eqDr dj.;kph ;kstuk vk[k.;kr vkyh- ek= ;k
;kstusph ekfgrh iztkifj”knsP;k dk;ZdR;kZauh uokcki;Zar iksgkspfoyh- R;kus laLFkkukrhy
blkd iBk.k ;k iksfyl vf/kdkÚ;kyk EglGk ;sFks ikBfoys- R;kP;klkscr toGikl ,d
gtkj iksfylkaph eksBh dqedgh fnyh-12 iqjksfgrkauh vkiY;k loZ lgdkÚ;kauk ,d= cksykowu
R;kaP;k’kh ppkZ dsyh- vkiY;k xqIrgsjkaekQZr ;kvxksnj laLFkkukrhy cÚ;kp xks”Vhaph ekfgrh
R;kauh feGfoyh gksrh- R;kauh eksgu /kkjh;k ;kaP;k usr̀Rok[kkyh ,d f’k”VeaMG EglGÓkke/;s
ikBfoys-
taftjk gs laLFkku Hkkjrkr foyhu Ogkos v’kh vkeph ekx.kh vlwu R;kplkBh vkEgh
gaxkeh ljdkj LFkkiu dsY;kps R;kl iVowu fnys- blkd iBk.k ;kl f’k”VeaMGkps fopkj
iVys o rks R;kl r;kj >kyk- ek= EglGÓkkrhy eqfLyekauk dks.krkgh /kksdk iksgksp.kkj
ukgh ;kph R;kus geh ?ksryh- R;klkBh R;kus xkokrhy dkgh izfrf”Br eqfLyekauk cksykowu
?ksrys- ;k eqfLyekauh iksfyl vf/kdkÚ;kyk ?kkbZ?kkbZus fu.kZ; u ?ks.;kpk lYyk fnyk-
ek= taftjk laLFkku Hkkjrkr foyhu gksÅ u;s ;klkBhps ;sFkhy eqfLyekaps gs dqVhy
dkjLFkku vlY;kps R;kP;k y{kkr vkY;kus rks vkiY;k QkStQkVÓkklg eq:MdMs jokuk
>kyk-13 f’k”VeaMGkus vkiyh dkefxjh pks[ki.ks ctkoyh gksrh- R;kaph f’k”VkbZ ;’kLoh
>kyh gksrh- gh ckreh Nko.khr iksgksprkp R;kauh ,dp tYyks”k dsyk- tekokus
EglGÓkkdMs /kko ?ksryh- ukuk iqjksfgrkaP;k eqDrhlsuspk EglGÓkkrhy uokckP;k loZp
vf/kdkÚ;kauh /kldk ?ksryk gksrk- R;kauh dks.kR;kgh izdkjpk fojks/k u djrk ‘kj.k vkys-
29 tkusokjh 1948 jksth igkVs laiw.kZ EglGs xkokpk rkck ?ksryk- xkokrhy loZlkekU;
yksdkauh ;k eqDrhlsusps Lokxr dsys- loZ= tYyks”k lq: >kyk- ;sFkhy yksdkaukgh Hkkjrkr
foyhu Ogkosls okVr gksrs- dkgh lektdaVdkauh R;kl fojks/k dsyk gksrk- eqDrhlsusP;k iqkyh- ukuklkgsc iqjksfgrkaP;k usr̀Rok[kkyh taftjk laLFkkukpk
,d rqdMk 29 tkusokjh 1948 jksth Lora= >kyk- gfjHkkÅ HkMlkoGs ;kaP;k
v/;{krs[kkyh rsFks rkRiqjrk dkjHkkj dj.;klkBh ,d lferh LFkkiu dj.;kr vkyh-14
R;kr ckiwlkg sc nkrkj] enu vkck lkoar] HkkÅ fopkjs] ckiw jkts ;kapk lekos’k gksrk- ;k
lferhrhy izR;sd vf/kdkÚ;kyk HkkjrHkweh’kh ,dfu”B jkg.;kph ‘kiFk ns.;kr vkyh-
ukukauh uokckP;k uksdjhr vlysY;k o utjdSn dsysY;k ekeysnkj Jh- dkj[kkuhl o
QkStnkj Jh- felkG ;kauk eqDr d:u vkiY;k ljdkjps vf/kdkjh Eg.kwu fu;qDr dsys-15
Jho/kZu rkyqdk eqDrh %& EglGk rkyqdk laLFkkuh vaeykrwu eqDr dsY;kus eqDrhlsuspk vkRefo’okl okkys- ;k ?kVuspk loZ= vkuanksRlo
lq: >kyk- ‘ksdMks o”kkZaph xqykeh u”V >kyh- Jho/kZupk rkck ?ksrY;kuarj ;sFksgh gaxkeh
ljdkjpk dkjHkkj lq: >kyk-
;k nksUgh rkyqD;kaoj gaxkeh ljdkjus vkB fnol dkjHkkj dsyk- Jho/kZu gs ;k
ljdkjps eq[;ky; gksrs- ;k ljdkjus flÌhP;k ekydhph /kkU;kph dksBkjs fjdkeh d:u rh
xksjxjhckauk okV.;kr vkyh- R;keqGs lkekU; yksdkae/;sgh ;k ljdkjfo”k;h fo’okl okVw
ykxyk- EglGk vkf.k Jho/kZu rkyqds taftjk laLFkkukrwu eqDr >kY;kph ekfgrh Hkkjr
ljdkjyk feGkY;kuarj dqykck ftYákps R;kosGps R;kosGps ftYgkf/kdkjh ¼dysDVj½
>qfYQdkj vyh >qcsnh iksfylkaP;k QkStQkVÓkklg laLFkkuke/;s vkys- R;kauh Jho/kZu o
EglGk ;k Hkkxkpk rkck vkiY;kdMs ekfxryk- gaxkeh ljdkjus rks vkuankus nsÅ dsyk-
v’kk izdkjs EglGk o Jho/kZupk Hkkx Hkkjr ljdkjdMs ;sÅu rks Lora= Hkkjrke/;s foyhu
>kyk-16
eq:M&taftjk foyhuhdj.k%& EglGk vkf.k Jho/kZu gs nksu rkyqds laLFkkukP;k rkC;krwu ,Ogkuk eqDr >kys gksrs-
vkrk FksV uokckykp vkOgku ns.;kph osG vkyh gksrh- ukuk iqjksfgrkauh EglGk o Jho/kZu
ukckP;k opZLok[kkywu eqDr dsY;kph ckreh rkjsus Hkkjrkps x`gea=h oYyHkHkkbZ iVsy] eqacbZ
izkarkps eq[;ea=h ckGklkgsc [ksj o eq#MP;k uokckyk dGfo.;kr vkyh- nqlÚ;k fno’kh
eq#Moj ekspkZ dk
uokc flÌh egen ;kus foyhuhdj.k djkjkoj lgh dsyh vkf.k taftjk laLFkku
dk;ns’khjn`”VÓk Hkkjrh; la?kjkT;kr foyhu >kys-
lkjka’k & 1857 P;k mBkokrhy vi;’kkuarj jk”Vªh; lHksP;k LFkkiusus iqUgk ,dnk
Hkkjrh;kae/;s uopSrU; fuekZ.k >kys- yks- fVGdkalkj[;k tgky fopkjkaP;k usR;kauh
fczfV’kkafo:/nP;k vlarks”kkyk vk.k[khu [krik.kh ?kkrys- R;keqGs egkjk”Vªkr fBdfBdk.kh
tgky Økafrdkjdkauh baxztkafo:/npk vkiyk jks”k R;kaP;k d`rhrwu nk[kowu fnyk-
xka/kh;qxke/khy fofo/k vkanksyukae/;s vfgalkRed i/nrhus o lR;kxzgkP;k ek/;ekrwu
tursus mRLQwrZ izfrlkn fnyk- ljdkjfo:/n ekspsZ] gjrkG] fun’kZus] ;kaps l= lq: >kys-
;kp vkanksyukpk ,d Hkkx Eg.kwu egkMP;k ekeysnkj dpsjhoj fo|kFkhZ o ‘ksrdÚ;kauh
ekspkZ dkkyk vlyk rjh R;kaP;kryk Økafrdkjd vtwugh tkxk
gksrk- ns’kkyk Lokra«; feGr vlrkuk vkiY;k uftd vlysys eq:M&taftjk gs laLFkku
ikfdLrkukr foyhu dj.;kP;k rsFkhy uokckP;k gkypkyh R;kuk LoLFk clw nsr uOgR;k-
vkiY;k lgdkÚ;kauk fo’oklkr ?ksÅu R;kauh gs laLFkku Lora= Hkkjrkr foyhu dj.;kph
;kstuk vk[kyh vkf.k dks.krkgh la?k”kZ o lDrikr u djrk gs laLFkku Hkkjrkr foyhu
dj.;kph fde;k dsyh- ukuk iqjksfgrkaps gs Økarhdk;Z HkkjrkP;k bfrgklkr n[ky ?;koh vls
fu’prp vkgs- vktgh reke jk;xMoklh;kauk izsj.kknk;h Bjrs-
lanHkZ %&
1½ tksx xksfoan] rykBh txUukFk] jk;xM ftYg;kpk Lokra«; laxzke]
jk;xM ftYgk Økafrfnu lqo.kZ egksRlo lferh is.k] 1992] i`- 71
2½ fcoydj ¼MkW-½ jke] egkMpk Økafrohj] eksj;k izdk’ku] Mksafcoyh] 1992] i`- 29
3½ pkS/kjh fd- dk-] jk;xM ftYgk xW>sfVvj] n’kZfudk foHkkx]
egkjk”Vª ‘kklu] 1993] i`- 181%
4 fcoydj ¼MkW-½ jke] iwoksZDr] i`- 33
5 pkS/kjh fd- dk-] iwoksZDr] i`- 181%
6½ ckG Jhd`”.k ¼laik½] ;K ¼vfu;rdkfyd½ 73ok gqrkRek Le`frfnu fo’ks”kkad]
JhnŸk izdk’ku] egkM] lIVsacj 2015] i`- 13
7½ ckG Jhd`”.k ¼laik½] ;K ¼vfu;rdkfyd½ 64 ok gqrkRek Le`frfnu fo’ks”kkad]
JhnŸk izdk’ku] egkM] lIVsacj 2006] i`- 16
8½ pkS/kjh fd- dk-] iwoksZDr] i`- 182
9½ fdŸkk] i`- 183
10 pkS/kjh fd- dk-] ¼laik-½ jk;xM ftYgk xW>sfVvj] iwoksZDr] i`- 190
11 tksx xks- fp-] rykBh t- N-] iwoksZDr] i`- 102
12 pkS/kjh fd- dk-] jk;xM ftYgk xW>sfVvj] iwoksZDr] i`- 190
13 pkS/kjh ds- ds-] dzkarhioZ egkjk”Vªkps ;ksxnku] iwoksZDr] i`- 218
14 fcoydj jke] ukuk iqjksfgr&,dk Økafrohjkph thoudFkk] v/;{k]
egkM&iksykniwj rkyqdk lektoknh fe= eaMG] 1974] i`- 55
15 fdŸkk
16 lkear ckG] egkioZ] egkjk”Vª jkT; lkfgR; vkf.k laLd`rh eaMG]
eqacbZ] 1986] i`- 580
17 ‘kgklus panzdkar] ns’kHkDr dks’k] cgqtu lkfgR;/kkjk] iq.ks] 2012] ì- 452
18 fpV.khl ‘kjn] taftjk laLFkkupk bfrgkl] bfrgkl la’kks/ku ea aMG] eqacbZ ejkBh
xzaaFk laxzgky; eqacbZ] 1999] i`- 94
izk- izHkkdj x.kir xkoaM
¼bfrgkl foHkkxizeq[k½
lqanjjko eksjs egkfo|ky;
iksykniwj&jk;xM
Email ID:- [email protected]
Mob. No. 9423382078
lfou; dk;nsHkax pGoGhr is.k rkyqD;kps ;ksxnku
izkLrkfod&
1920 e/;s yks- fVGdkapk eR̀;w >kyk vkf.k jk”Vªh; lHksp s usr̀Ro egkRek xka/khadMs vkys R;keqG s fczfV’kfojks/kh
vkanksyukph lw=sgh R;kaP;kdMsp vkyh- R;kpo”khZ xka/khthauh vlgdkj vkanksyu lq: d:u fczfV’k lRrsyk gknjk ns.;kps
fuf’pr dsys- gs vkanksyu iw.kZi.ks vfgalkRed ekxkZus pkyfo.;kps xka/khthaps vkns’k gksrs- lq#okrhiklwup ;k vkanksyukyk
O;kid izfrlkn feGwu lk&;k ns’kHkj mRlkg lapkjyk gksrk- ek= Qsczqokjh 1922 P;k pkSjhpkSjk gR;kdkaMkP;k ?kVusus ;k
vkanksyukyk fgalsps xkycksV ykxY;kus xka/khthauh rMdkQMdh gs vkanksyu jÌ dsys- R;keqGs laiw.kZ ns’kkr fujk’ksps okrkoj.k
okrkoj.k r;kj >kys-
1927 rs 1930 ;k dkGkr dkgh egRoiw.kZ ?kMkeksMh ?kMY;kus xka/khthauh iqUgk ,dnk fczfV’k fojks/kh vkanksyukph
gkd fnyh-1 gs vkanksyu Eg.ktsp lfou; dk;nsHkax vkanksyu gks;- ;k vkanksyuklkBh xka/khthauh ehB ;k inkFkkZph izrhd Eg.kwu
fuoM dsyh- R;keqGs ;k vkanksyukyk feBkpk LkR;kxzg vlsgh EgVys tkrs-
[kjs rj lR;kxzg gs xka/khthauh Hkkjrh;kauk fnysys vR;ar izHkkoh vls vL= gksrs- lR;kxzgkP;k ek/;ekrwu fczfV’kkaps
cykkys- is.k vkf.k iuosy rkyqD;kr jhrlj lR;kxzgkyk lq#okr gksÅu ;k
vkanksyukpk O;kid izlkj >kyk-2 is.k rkyqD;kps ;ksxnkugh R;kr eksBs gksrs- ehB lR;kxzgklkscr taxy lR;kxzg ns[khy
rkyqD;kr fBdfBdk.kh ?kMwu vkys- R;keqGs lfou; dk;nsHkax pGoGhr is.k rkyqD;kph Hkwfedk egRoiw.kZ Bjyh-
v½ feBkpk lR;kxzg %&
jk;xM ftYgk dkWaxszl dfeVhus jk;xM ftYg;kr lfou; dk;nsHkax dj.;kpk fu.kZ; ?ksryk- R;kn”̀Vhus feBkpk lR;kxzg dj.;kps fuf’pr dj.;kr vkys- is.k ;sFks ftYgk dkWaxszlP;k orhus ,dk f’kchjkps vk;kstu dj.;kr vkys- is.k ‘kgjkr nkrkj
vkGhe/;s jaxksiar fye;s ;kaP;k Hkkr fxj.khe/;s 8 ,fizy 1930 jksth lq: >kysY;k ;k f’kchjklkBh ftYg;krhy vU;
rkyqD;krwu vusd eaMGhauh gtsjh ykoyh- R;kr vfyckxps HkkÅlkgsc ysys] ek/kojko fye;s] lq/kkxM&ikyhps ckiqlkgsc
fye;s] xksjsxko&ek.kxkops O;kikjh Jh- ‘kgk] egkMps O;kikjh firkacjHkkbZ ‘ksB] iuosyps vkRekjke vkBoys] ukuklkgsc csMsdj]
ckGklkgsc iVo/kZu vknhapk lekos’k gksrk- ;k f’kchjkps v/;{k Eg.kwu is.kP;k Jh- jkeHkkÅ eaMfysd ;kaph fuoM dj.;kr
vkyh-3 u- fp- dsGdj ;kaP;k gLrs >saMkoanu gksÅu f’kchjkyk lq#okr >kyh-
14 ,fizy 1930 iklwu njjkst jk=h is.ke/;s guqeku O;k;ke ‘kkGsP;k iVkax.kkoj tkghj lHkk gksÅ ykxY;k-4 ;k
lHkkauk ftYg;krwu rlsp ftYg;kckgs:u dk Waxzlps vusd iqkys- ;k lR;kxzgkps
usrR̀o ukuk dk.ks ;kauh dsys- is.k rkyqD;krhy vusd [ksMsxkokrwu ‘ksdMks yksd ;k ehB lR;kxzgklkBh vkys gksrs- R;kr
L=h&iq:”k] vkckG&o/̀n] f’kf{kr&vf’f{kr yksdkapk lekos’k gksrk- vR;ar f’kLrc/n i/nrhus o ‘kkari.ks gk lR;kxzg dj.;kr
vkyk- ukuk dk.ks ;kauk ;kosGh vR;ar izHkkoh o vksTkLoh Hkk”k.k dsys-
30 ,fizy jksth iqUgk ,dnk is.ke/khy izfl/n vlysY;k dkiwj ckxse/;s lR;kxzg dj.;kps Bjys-6 dkiwj ckx gh
‘kgjkP;k mRrjsl Hkksxkorh unh fduk&;koj tqU;k iqyk ¼HkqaMk iwy½ uftd vkgs- d”̀.kkth ikaMqjax lkBs ;kaP;k ekydhph
vlysY;k ;k ckxsr BjY;kizek.ks ‘ksdMks yksd fejo.kqdhus tek gkÅ ykxys- jkeHkkÅ eaMfyd ;kauh f’kchj LFkGh >saMkoanu
dsys ek= iksfylkauh eaMfydkauk o x- fo dsrdjkauk fejo.kwd fu?k.;kiwohZp vVd dsyh-7 fejo.kwd dkiwjckxsr f’kjyh- ;k
fejo.kwdhr iuosy] vfyckx] egkM ;k rkyqD;karwugh yksd vkys gksrs- jkeHkkÅ eaMfyd ;kaP;k fuea=.kko:u u- fp- dsGdj
gs ;k lR;kxzgklkBh is.kyk vkys gksrs-8 R;kauh ;k lR;kxzgkps usr̀Ro dsys- R;kauh fuoMd lR;kxzghaph lR;kxzgklkBh fuoM
dsyh gksrh- R;kr fparke.k’kkL=h nkeys ekLrj] pquhyky esgrk ;kapk lekos’k gksrk- izR;sdkP;k ekF;koj yky jaxkpk dqadqe
fryd ykoyk gksrk- gkrkr ,d ekrhps dqaHk ?ksÅu loZ lR;kxzgh [kkMkfdukjh xsys o [kkMhrhy [kkjs ik.kh daqHkkr Hk:u ?ksÅu
iqUgk dkiwj ckxsr vkys o rsFks pqyhoj BsoysY;k ,dk eksB;k dkyk- u- fp-
dsGdj iq.;kyk fu?kwu xsys-
jkeHkkÅ eaMfyd ;kauk izFke oxZ U;k;naMkf/kdk&;kauh 9 efgU;kaP;k dSnsph f’k{kk lqukoyh- 2 es jksth vkpk;Z
Hkkxor iqUgk lR;kxzg dj.kkj gksrs] ek= iksfylkauk vk/khp R;kph [kcj ykxyh vkf.k Hkkxorkauk idM.;kr vkys o R;kauk 1
o”kkZph rq#axoklkph f’k{kk BksBkoyh- vuar dkVdksGh] deykdj lqear ;kaukgh idM.;kr vkys- jaxks okeu fye;s o d̀”.kkth
ikaMqjax lkBs ;kaP;k ekyeRrk ‘kklukus tIr dsY;k-9 ek= rjhgh yksdkapk fczfV’k ljdkjfo#/npk jks”k dkgh deh >kyk ukgh-
muVi{kh [ksMksikM;kae/;s rks vk.k[khup /kqelr jkfgyk- is.k rkyqD;krhy xkxksns] nq”eh] dklw] okoks’kh vknh xkokae/;sgh fczfV’k
fojks/kh vkanksyukauh osx idMyk gksrk- is.kP;k feBkP;k lR;kxzgkrhy vusd dk;ZdR;kZauk uarj egkjk”Vª dkWaxzsl dfeVhus brj
fBdk.kP;k lR;kxzgklkBh ikpkj.k dsY;kus is.ke/khy dk;nsHkaxkph pGoG FkksM;kQkj izek.kkr FkaMkoyh-
c½ taxy lR;kxzg%&
Hkkjr gk ‘ksrhiz/kku ns’k vlwu ;sFkhy ‘ksrdjh fulxkZrhy lk/ku laiRrhpk ‘ksrhP;k dkeklkBh iqjsiwj mi;ksx d:u ?ksr
vlrks- fczfV’kkauh Hkkjrkoj opZLo izLFkkfir dsY;kuarj ;k uk R;k dkj.kkus ;sFkhy ‘ksrd&;kph fiGo.kwd lq: dsyh vkf.k
R;keqGsp Hkkjrkr vusd fBdk.kh ‘ksrdjh pGoGh ?kMwu vkY;k-
egkRek xka/khauh 1930 e/;s lfou; dk;nsHkax pGoG lq: dsyh- ;k pGoGhpk ewG mÌs’k gk fczfV’k ljdkjP;k
tqyeh o vU;k;dkjd dk;n;kapk Hkax dj.ks vlk gksrk- 1927 e/;s fczfV’kkauh Hkkjrh; oudk;nk laer dsyk] tks
‘ksrd&;kaP;k o loZlkekU;k yksdkaP;k ewyHkwr gDdkaoj xnk vk.k.kkjk gksrk- ;k dk;n;kr vusd vR;kpkjh rjrqnh gksR;k
vkf.k R;kaps mYya?ku dsY;kl dBksj f’k{ksph rjrwn gh R;kr gksrh- R;keqGs ‘ksrdjh] rlsp taxyka’kh lacaf/kr yksdkaP;k
mnjfuokZgkph lk/kusp u”V gks.kkj gksrh vkf.k Eg.kwu Hkkjrkr loZ= ;k dk;n;kP;k fojks/kh okrkoj.k r;kj >kys gksrs-
jk;xM ftYgk gk lg;knzh ioZrkP;k Mksaxjjkaaxke/;s fo[kqjysyk vlY;kus ftYg;kph HkkSxksfyd fLFkrh v’kh vkgs dh
tsFks xko vkgs R;kP;k cktqykp Mksaxj vkgs- ;sFkhy yksdkaps jkg.kheku vR;ar lk/ks vlwu Hkkr o ekls gs R;kaps eq[; vUu
vkgs- R;keqGs jkstP;k xjtk Hkkxfo.;klkBh R;kauk Mksaxjke/;s o rsFkhy taxyHkkxkr tk.;kf’kok; xR;arj uOgrs- yksdkauk
?kjcka/k.khlkBh ykx.kkjs ykdwM] jkstP;k tG.kklkBh ykx.kkjs lji.k] ‘ksrhP;k votkjkalkBh ykx.kkjs ykdwM] tukojkalkBh
ykx.kkjk pkjk] ‘ksrhP;k e’kkxrhlkBh ykx.kkjs xor o ikykikpksGk ;klkBh jkstP;k jkst taxykr tk.ks xjtsps vls- rlsp xqjs
pj.;klkBh] f’kdkjhlkBh] vkS”k/kh ouLirh] e/k xksGk dj.ks] ikysHkkT;k] fofo/k izdkjph QGs b- xjtkalkBh taxys gk xzkeh.k
yksdthoukpk vfoHkkT; Hkkx gksrk- 1927 P;k oudk;n;kus ;k loZ izdkjP;k xjtkaoj e;kZnk vk.kY;k gksR;k- ,dizdkjs rks
xzkeh.k thoukP;k ewGkojp vkyk gksrk- Eg.kwup is.k rkyqD;krgh ;k dk;n;kP;k fojks/kkr loZlkekU; turse/;s rhoz vlarks”k
fuekZ.k >kyk gksrk- xka/khthaP;k lfou; dk;nsHkaxkP;k vkns’kkus rkyqD;kr uopSrU; fuekZ.k gksÅu taxy lR;kxzgkyk izsj.kk
feGkyh-
1930 P;k tqyS efgU;kr vfyckx ;sFks jk;xM ftYgk dkWaxzl dfeVhph cSBd gksÅu feBkP;k lR;kxzgk izek.ksp
taxy lR;kxzg dj.;kps Bjfo.;kr vkys- ikolkGk lq: vlY;kus ehB lR;kxzg can dj.;kr vkyk gksrk- R;keqGs jk”Vªh;
dkWaxzlus ftYgk dfeV;kauk taxy lR;kxzg dj.;kps vkns’k fnys gksrs- R;kpkp ,d Hkkx Eg.kwu ftYgk dkWaxzl dfeVhus rkyqdk
dfeV;kauk lwpuk fnY;k- R;kuqlkj is.k rkyqD;kr taxy lR;kxzgkyk lq#okr >kyh- tuknZu ds’ko nkeys ;kaP;k usrR̀ok[kkyh
Lo;alsodkaps ,d iFkd xkoksxkoh tkÅu lHkk ?ksÅ ykxys o lR;kxzgklkBh tkxsph ikg.kh d: ykxys- [ksMsxkokrhy vMk.kh]
vf’kf{kr yksdkauk fczfV’k ljdkjP;k tqyeh o vR;kpkjh /kksj.kkaph o dk;n;kaph ekfgrh ns.;kr ;sÅ ykxyh- fczfV’k ljdkjus
dsysyk 1927 pk ou dk;nk fdrh tkpd vkgs] gs yksdkauk iVowu ns.;kps iz;Ru dj.;kr vkys- rkyqD;krhy dklw xkoke/;s
j.kNksMnkl ‘ksB ;kaP;k okM;kr lR;kxzgkph iqkMs&>qMis rksM.;kpk iz;Ru dsyk- iksfylkauh R;kaP;kojgh >Mi ?kkryh- 14 vkWDVkscjyk ‘kadj +++Œ;acd Bkslj]
nRrk=; xqjo o j?kqukFk lkoar ;kauh taxykr tkÅu ykdMs rksM.;kpk iz;Ru dsyk] ek= R;kaukgh idM.;kr ;sÅu lgk efgus
lDr etqjhph f’k{kk ns.;kr vkyh- 15 vkWDVkscjyk uk.ksxkoP;k taxykr iqUgk i- jk- nkrs] ckiqth eksdk’kh] xtkuu eyckjh
;kauh taxy lR;kxzg dsyk-13 ljdkjus canh ?kkrysY;k Hkkxkr rs f’kjys Eg.kwu iksfylkauh R;kauk idMys vkf.k rhu efgus lDr
etqjhph f’k{kk fnyh-
v'kk izdkjs is.k rkqD;krhy fofo/k xkokae/khy yksdkauh ljdkjus ?kkrysyh ca/kus >qxk:u taxykr f’kj.;kpk o
i;kZ;kus oudk;n;kpk Hkax dj.;kpk iz;Ru dsyk egkRek xka/khauh lq: dsysY;k lfou; dk;nsHakx pGoGhr mRLQwrZ lgHkkx
?ksÅu ljdkjfo#/npk jks”k R;krwu O;Dr dsyk-ljdkjh nMi’kkghph tjkgh rek u ckGxrk glreq[kkus rq#axokl Hkksxyk-
xks”kokjk%&
HkkjrkP;k bfrgklkr fczfV’k dkG gk Hkkjrh;kaP;k ǹ”Vhus vR;ar tqyeh o vR;kpkjh Lo#ikpk gksrk- Hkkjrkps ;sudsu
izdkjs vkfFkZd ‘kks”k.k d:u Hkkjrh; laiRrhpk vks?k baXyaMdMs us.;kph fczfV’kkaph uhrh gksrh- ek= gs /kksj.k Hkkjrkrhy
loZlkekU; yksdkaP;k jkstP;k thou i/nrhyk ekjd B: ykxys vkf.k Eg.kwup 1857 P;k vi;’kkus [kpysY;k Hkkjrh;kauh
fczfV’kkauk ,dtqVhus lkeksjs tk.;klkBh 1885 e/;s jk”Vªh; lHkk gh ns’kO;kih la?kVuk LFkkiu dsyh-
jk”Vªh; lHksP;k Lokra«; vkanksyukrhy xka/kh iokZe/;s lfou; dk;nsHkax gh vfr’k; egRoiw.kZ pGoG gksrh- 1920
P;k vlgdkj pGoGhP;k vi;’kkuarj fczfV’k ljdkjus vusd vR;kpkjh o tkpd vls dsys gksrs- ;k dk;n;kapk Hkax
dj.;kP;k ǹf”Vdksukrwu xka/khthauh 1930 e/;s lfou; dk;nsHkax pGoG lq: dsyh- ;k pGoGhlkBh R;kauh ehB ;k inkFkkZph
izrhd Eg.kwu fuoM dsyh- R;kauh Lor% nkaMhP;k leqnzfdukjh tkÅu feBkpk lR;kxzg dsyk- R;kuarj laiw.kZ ns’kHkjkr vusd
fBdk.kh feBkpk lR;kxzg ?kMwu vkys- is.k rkyqD;krgh vls lR;kxzg ?kMwu vkys- rlsp 1927 P;k oudk;n;krhy tkpd
rjrqnhapk Hkax d:u rkyqD;kr fBdfBdk.kh taxy lR;kxzg ?kMwu vkys- ljdkjh nMi’kkghph tjkgh rek u ckGxrk lkekU;
yksdkauhgh ;k lR;kxzgkr mRLQwrZ lgHkkx ?ksÅu ,dizdkjs lfou; dk;nsHkax pGoGhr vkiys egRoiw.kZ ;ksxnku fnys-
lanHkZ %&
1 tk/ko ¼MkW-½ ccu fHkolsu] jk;xM ftYg;krhy LokraŒ; pGoG% ‘ksrd&;kapk lgHkkx] y{eh cqd ifCyds’ku] lksykiwj] 2014 i`- 174
2 pkS/kjh fd- dk-] jk;xM ftYgk xW>sfVvj] n’kZfudk foHkkx] egkjk”Vª ‘kklu]
1993 i-̀166 3 Tkksx xkfoan] rykBh txUukFk] jk;xM ftYg;kpk Lokra«; laxzke] jk;xM ftYgk dzkarhfnu lqo.kZ
egksRlo lferh is.k] 1992] ì 29
4 tk/ko ¼MkW-½ ccu fHkolsu] mijksDr% ì-179
5 pkS/kjh fd- dk-] mijksDr% ì- 167
6 Tkksx xkfoan] rykBh txUukFk] mijksDr% ì-29
7 csMsZ o oatkjs] ukuk dk.ks ;kaps pfj= o dk;Z] oS’; fo|kJe lklo.ks] 1936] ì 34
8 tk/ko ¼MkW-½ ccu fHkolsu] mijksDr% ì- 179
9 nkrs i- jk- ] is.k rkyqD;krhy Lokra«; laxzkekpk bfrgkl] nkrs izdk’ku] is.k] 1972] ì- 23
10 tk/ko ¼MkW-½ ccu fHkolsu] mijksDr% ì-187
11 Tkksx xkfoan] rykBh txUukFk] mijksDr% i`-31
12 tk/ko ¼MkW-½ ccu fHkolsu] mijksDr% ì-187
13 nkrs i- jk- mijksDr % ì- 33
izk- izHkkdj x.kir xkoaM ¼bfrgkl foHkkxizeq[k½ lqanjjko eksjs egkfo|ky; iksykniwj&jk;xM
Email ID:- [email protected]
Hkze.k/ouh dz&9423382078
bfrgklkpk le`/n okjlk ykHkysys Ikksykniwj izkLrkfod lg;knzhP;k ioZrjkaxkauh os
ifjljkrhy vusd dkVd o mens r#.k ekoGs egkjkatkauk LojkT; fufeZrhP;k dkekr lgdkjh feGkys-2 jk;xM fdYY;kpk ifjljgh ;kposGh LojkT;kr lekfo"V >kyk gksrk- jk;jhP;k Mksaxjkoj HkDde o vHks| vlk fdYyk cka/k.;kps egkjktkauh fuf’pr dsys gs cka/kdke lq: vlrkuk egkjkt cjspnk jk;xMkoj ;sr vlr R;kosGh rs iksykniwj ifjljkrwu tkr vlY;kps mYys[k lkiMrkr- iksykniwj ;sFks egkjktkauh cjspnk okLrO; dsY;kpsgh mYys[k lkiMrkr- bfrgklkP;k ikÅy[kq.kk %&
� mejB vkf.k rkukth ekyqljs & iksykniwjph [kjh vksG[k ujohj rkukth ekyqljs ;kaP;k #ikus gksrs- iksykniwj
rkyqD;krhy mejB gs rkukth ekyqljs ;kaps vktksG gksrs R;kaps ewG xko lkrkjk ftYg;krhy tkoGh rkyqD;krhy xksMksyh gs gksrs- ek= R;kaps laiw.kZ ckyi.k mejB ;k ekekP;k xkoh xsY;kus R;kaps iqkysY;k la?k”kkZosGh rkukth o lq;kZth ekyqljs gs nks?kst.k egkjktkaP;k utjsr vkys- R;kauh ;k nks?kkauk LojkT;kP;k lsosr nk[ky dsys- 1670 P;k dksakyk- f’kojkT;kfHk"ksd ikg.;kps ln~HkkX; R;kauk ykHkys ukgh- iksykniwje/;s eBxYyhr R;kaph lek/kh vkgs-
� bfrgkldkyhu izfl/n O;Drh o ?kjk.kh f’kokth egkjkt iUgkGxMkP;k os
dklksV;kP;k fdYY;koj gyfoys- nql&;kp o”khZ fczfV’kkauh is’kO;kapk ijkHko dsyk- R;kosGh jk;xMpk ikMko d:u dkaxksjhpk fdYykgh fczfV’kkauh ftadyk-
2½panzxM %& dkaxksjhxMkizek.kps iksykniwj rkyqD;kr kyk- ;k xMkps cka/kdke nkSyrjko panzjko eksjs ;kauh dsys gksrs- is’kosdkGkr panzxMkP;k fdYysnkjkyk mejB] kyk gksrk-
4½ izrkixM %& izrkixM gk vR;ar izfl/n vlysyk fdYkk l/;k lkrkjk ftYg;kr vkgs- ek= iksykniwP;k
lhesoj o iksykniwj iklwu vo?;k 16 fd-eh- vkgs- tkoGhP;k ikMkokuarj 1656 e/;s ewGP;k HkksjI;k Mksaxjkoj f’kokth egkjktkauh izrkixM gk vR;ar nqxZe vlk fdYyk cka/kyk- fotkiwjpk ljnkj vQty[kkukP;k o/kkpk izlax ;kp fdYY;koj ?kMyk- ;kosGh gh eksfge QRrs dj.;klkBh rkukth ekyqljs ;kaP;klg iksykniwj ifjljkrhy vusd ekoG;kauh egRokph Hkwfe;dk ctkoyh- f’kokth egkjkt izrkixMko:u jk;xMkdMs tkrkuk iksykniwj ekxsZ tkr vlr-
f’kodkyhu xkos %& � dksa
vkanksyukr lgHkkx ?ksrysY;k iksykniwj e/khy xksihukFk ykyth xka/kh] x.ks’k vuar djejdj] nRrk=; x.kir lkcGs] foB~By x.kir 'ksB] Nxu fHkdqyky 'ksB] nRrk=; dk’khukFk tks’kh] e.khyky Nxu 'kgk ;kauk rq:axoklkph f’k{kk Hkksxkoh ykxyh gksrh-
� lekjksi ,dq.kp iksykniwj rkyqD;kyk e/;;qxhu o vk/kqfud dkGkrhy bfrgklkpk Qkj eksBk okjlk ykHkyk vkgs- ek= MkasxjkG o nqxZe Hkkxkr toGikl 84 [ksM;kae/;s fo[kqjysyk gk rkyqdk vkfFkZd] lkaLd`frd o 'kS{kf.kd n`"V;k [kwip ekxklysyk jkfgyk- eqacbZ&xksok egkekxkZps lkfUu/; o egkcGs’oj iklwu toG vlY;kus FkksM;kQkj izek.kkr i;ZVukP;k n`"Vhus fodkl gksr vkgs- lanHkZ %& 1½ pkS/kjh fd- dk-] jk;xM ftYgk xW>sfVvj] n’kZfudk foHkkx] egkjk”Vª ‘kklu] 1993 i`-814 2½ iqjanjs c- eks-] jktk f’koN=irh] iqjanjs izdk’ku] iq.ks] 2003i`- 154 3½ xMdjh Jhfuokl] bfrgkl ti.kkjh xkoa] cqdekdZ ifCyds’ku] iq.ks] 2012] i`-145 4½ xMdjh Jhfuokl] mijksDr] i`- 145 5½ pkS/kjh fd- dk-] mijksDr] i`-815 6½ xMdjh Jhfuokl] jk;xM ftYg;krhy i;ZVuLFkGs] egktu ifCyf’kax gkÅl] iq.ks]2009 i`- 126 7½ dne izdk’k] lkIrkfgd vkiya iksykniwj] nhikoyh fo’ks”kkad] uksOgsacj 2012] 8½ dne izdk’k] mijksDr] i`- 40 9½ pkS/kjh fd- dk-] mijksDr] i`- 863 10½ ukansMdj Jhikn] jk;xMpk jRugkj] ftYgk ekfgrh dk;kZy; vfyckx] 2005]i` 41