1

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM

VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

T.JO‘RAYEV, D.TOJIBOYEVA

IQTISODIYOT

NAZARIYASI

(I QISM)

КO‘RGAZMALI VA TARQATMA MATERIALLAR

O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim

vazirligi tomonidan oliy o‘quv yurti talabalari uchun o‘quv qo‘llanma

sifatida tavsiya etilgan

TO‘ILDIRILGAN 2-NASHRI

TOSHКENT – 2014

2

UO‘К: 336.63+346.26

KBК 65.290-93+65.9(5U)09

J-13

J-13 T.Jo‘rayev, D.Tojiboyeva. Iqtisodiyot nazariyasi (ko‘rgazmali va

tarqatma materiallar). (Qayta nashr). 1-qism. –T.: «Fan va

texnologiya», 2014, 332 bet.

ISBN 978–9943–10–550–8

Mazkur qo‘llanma iqtisodiyotni nazariy jihatdan o‘rganishda jahon tajribasi-

dan kelib chiqib, iqtisodiy kategoriyalar, bozor iqtisodiyotining qonuniyatlari, amal

qilish mexanizmi, iqtisodiy jarayonlar dinamikasini o‘zlashtirishni yengillashtirish,

fanning mazmunini chuqurroq tushunishga yordam berish maqsadida tayyorlan-

gan. Qo‘llanmada iqtisodiyotdagi asosiy masalalar, muammolar, yetakchi nazariy

maktablar, yo‘nalishlar va ularning namoyandalari fikrlari, konsepsiyalari hisobga

olingan. Unda iqtisodiyot nazariyasi fanining o‘quv dasturda o‘rganish ko‘zda

tutilgan barcha mavzulari qamrab olingan.

Qo‘llanma mantiqan bir-biri bilan bog‘langan ikki qismdan iborat bo‘lib, un-

da iqtisodiyotning umumiy asoslari va bozor iqtisodiyotiga oid ko‘rgazmali va

tarqatma materiallar berilgan.

Qo‘llanmani tayyorlashda Respublika Prezidenti I.A.Кarimov asarlaridan,

Respublika qonunlari va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlardan hamda mamlakat

iqtisodiy hayotiga tegishli rasmiy statistik ma’lumotlardan o‘z o‘rnida foyda-

lanilgan.

Qo‘llanma oliy o‘quv yurtining barcha yo‘nalishdagi bakalavrlari va iqtiso-

diyot nazariyasi fanidan dars beruvchi o‘qituvchilarga mo‘ljallangan. Shu bilan

birga undan magistratura talabalari, tadqiqotchilar va hozirgi zamon iqtisodiyot

nazariyasining muammolarini o‘rganishga qiziquvchi kitobxonlar foydalanishi

mumkin.

UO‘К: 336.63+346.26

KBК 65.290-93+65.9(5U)09

Taqrizchilar: Sh.Shodmonov – iqtisod fanlari doktori, professor;

U.Gafurov – iqtisod fanlari nomzodi, dotsent;

P.Hoshimov – iqtisod fanlari nomzodi, dotsent;

K.Umarov – iqtisod fanlari nomzodi, dotsent;

B.Xajiyev – iqtisod fanlari nomzodi, dotsent.

ISBN 978–9943–10–550–8

© «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2013.

© «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2014.

3

КIRISH

Bozor iqtisodiyoti har bir kishidan qanday kasb egasi bo‘lishidan qat’i

nazar, iqtisodiy mushohada yuritish va shu asosda xulosa chiqarishni o‘rga-

nishni talab qiladi. Bo‘lg‘usi iqtisodchilardan esa voqeliklarni, iqtisodiy

jarayonlarni tahlil qilish va ulardan tegishli xulosa chiqarish bilan chegara-

lanmay, iqtisodiyotning barqaror o‘sishini ta’minlash, ishlab chiqa-rish sama-

radorligini oshirish, tanlovning eng optimal variantlarini amalga oshirish,

buning uchun chora-tadbirlar ishlab chiqish, bilganlarini joriy qilish layo-

qatiga ega bo‘lishni talab qiladi.

Fanni o‘rganishda talabalarni tahliliy xulosa chiqarishga o‘rgaish – eng

muhim masala hisoblanadi. Tahliliy xulosa chiqara oladigan odam mustaqil

fikrlaydi. Mustaqil fikrlaydiganlar doimo izlanadi, ularning fikri-o‘ylari,

ijodiy, mehnati tufayli jamiyatda fan-texnika taraqqiyoti yuz beradi.

Demak, talabalarning mustaqil fikr yuritishi, hayotda yuz beradigan turli

muqobil variantlar ichidan eng maqbulini tanlashni o‘rganishi hozirgi zamon

talabidir.

O‘qish, o‘rganish idrok qilish, xayolan qayta jonlashtirish bilan cham-

barchas bog‘liq. Hayot tajribasi ko‘rsatadiki, inson o‘zi ko‘rib, tasavvur qil-

gan narsani to‘liq o‘zlashtiradi. Avtomobil yoki traktor haqida qancha o‘qi-

gan, og‘zaki eshitgan bo‘lmang, o‘zini ko‘rib, mashq qilmay, ularni boshqa-

rib bo‘lmaydi. Inson tabiatan shunday yaratilgan ekanki, u biron narsani

o‘rganishi uchun uni tasavvurida jonlantira bilishi kerak ekan. Shuning uchun

ham fanni o‘rganishda turli vositalar, tasvir, maket, rasm, chizma va boshqa

shu kabilardan foydalaniladi, ya’ni ta’limning ko‘rgazmaliligi ta’minlanadi.

Ta’limning ko‘rgazmali uslublarining o‘ziga xos xususiyati shundaki,

ular og‘zaki ifodalash uslubi bilan u yoki bu darajada uyg‘unlashib ketadi.

Obyektiv borliqdagi qonuniyatlar so‘z va ko‘rgazmalilikning chambar-

chas bog‘liqligini amaliyotda birgalikda qo‘llashni taqozo etadi. Demak, so‘z

va ko‘rgazmalilik aloqasining xilma-xil shakllari mavjud. Bunda ta’lim vazi-

fasi, mavzuning mazmuni, mavjud ko‘rgazmali vositalarning xarakteri,

o‘quvchi-talabalar tayyorgarligi darajasidan kelib chiqib, ularni oqilona

uyg‘unlashtirishdan iborat.

Taraqqiyotning o‘zi bir tomondan fanni chuqur o‘zlashtirishni zarur qilib

qo‘ysa, ikkinchi tomondan turli-tuman yangi usullarni qo‘llash, ko‘rgazma-

lilikni oshirish, texnik vositalardan foydalanish, ularni qo‘llashni takomil-

lashtirish orqali bilim olishni osonlashtirish, uni qiziqarli jarayonga aylanti-

rishga yordam beradi.

4

Кo‘rgazmali qurollar yordamida bir vaqtning o‘zida muhokama

qilinayotgan savolni, axborotni ham eshitish, ham ko‘rish orqali qabul qilish

shubhasiz talabalarning puxta bilim olishlariga yordam beradi.

Iqtisodiy fanlarning boshqa fanlardan ajralib turadigan tomoni ham

shundaki, u faktlar, ma’lumotlar, raqamlar bilan ish ko‘radi. Iqtisodchidan

ular bilan ishlay bilish, qo‘ygan maqsadga erishish uchun hisob-kitob,

matematik amallar, kuzatishlarni amalga oshirish, ularning dinamikasi

(o‘zgarishi)ni o‘rganish asosida xulosalar chiqarish, qaror qabul qilish

ko‘nikmasiga ega bo‘lish talab qilinadi.

Bu o‘z navbatida iqtisodiy fanlarni chuqur o‘rganish, imkon qadar real

voqelikka yaqin tajribalar o‘tkazish, nazariy qonun-qoidalarni sinab ko‘rishni

zarur qilib qo‘yadi. O‘tilayotgan darsda talabalarga axborot yetkazish, ular

darsni puxta o‘zlashtirishlari va faol qatnashishlarini ta’minlashda tarqatma

materiallarning ahamiyati katta.

Darslarda tarqatma materiallardan foydalanish tobora keng qo‘llanil-

moqda. Tarqatiladigan materialning muhim ijobiy tomoni shundaki, u

bevosita talabaning qo‘lida bo‘lib, ko‘rgazmali qurollarning uzoqdan

ko‘rsatilishi kamchiliklardan holi qiladi.

Axborot ko‘lami katta bo‘lgani sababli qisqa vaqt ichida barcha

axborotni talabalarga to‘liq yetkazib berish qiyin. Bunday paytda axborotni

tarqatma material sifatida yetkazib berish muhim rol o‘ynaydi. Tarqatma

materiallarni maqsadi, mazmuni jihatdan shartli ravishda:

a) axborot beruvchi;

b) topshiriq beruvchi;

d) bilimni nazorat qiluvchi turlarga ajratish mumkin.

Mazkur o‘quv qo‘llanma yordamida tarqatma materiallarni mavzuni

o‘rganishdan qo‘yilgan maqsadga ko‘ra turli variantlarda qo‘llash mumkin.

Ma’lumki, iqtisodiy fanlarning xususiyatidan kelib chiqib, ularni

o‘rganishda markaziy o‘rinni masala, mashq yechish egallaydi.

Birinchidan, masala, mashq yechish fanni o‘rganishning bosh maqsadi –

olingan bilimni amaliyotda qo‘llash imkonini ta’minlaydi.

Ikkinchidan, talabalarning bilim olishdagi faolligi ortadi.

Uchinchidan, ularning mustaqil fikrlash darajasini oshiradi.

Shuning uchun ham masala so‘ziga faqat hisob-kitob asosida topshiriqni

bajarish, javobini aniqlash emas, balki fikr yuritish obyekti sifatida qaralishi

bejiz emas. Aytaylik, yechimini kutayotgan masalalar, hal qilinishi zarur

masalalar va shu kabilar.

Mashqlar mushohada qilish, xulosa chiqarishga o‘rgatish bilan birga

vaqtni tejash, ayrim masalalarda ikkilanib turgan talabalarni to‘g‘ri javob

topishga o‘rgatish imkonini beradi.

Masala va mashqlar hisob-kitob qilishni taqozo qiladi. Bu esa o‘quvchi,

talabalarda aniq miqdorlar, raqamlar yordamida qonun va kategoriyalarni

5

tushunishni osonlashtiradi. Chunki iqtisodiyotni nazariy jihatdan o‘rganishda

ko‘pincha ilmiy abstraksiyadan foydalaniladi. Кo‘pchilik o‘quvchi-talabalar

ilmiy abstraksiya metodini tezda tushunaverishmaydi. Matematik ifodalar

orqali iqtisodiy hodisalarni o‘zaro bog‘lanishini tushunish esa oson. Shuni

hisobga olib, kitobda iqtisodiyot nazariyasi fanidan har bir mavzu bo‘yicha

masala va mashqlar tayyorlangan va o‘ziga xos topshiriq sifatida testlar

javobi bilan berilgan.

Masala-mashqlarni mustaqil yechar ekansiz, unga sarflagan intellektual

energiyangiz va vaqtingizga achinmaysiz. Chunki ular iqtisodiyot muam-

molarini chuqur o‘rganishga katta yordam beradi.

Masala-mashqlarning javobini qidirishga oshiqmang. Berilgan masala-

mashqni o‘zingiz mustaqil yechib, uning javobi to‘g‘riligini bilgach

intellektual jihatdan qoniqish hosil qilish, zavqlanish nashidasi o‘zgacha

bo‘ladi. Bunday tuyg‘uni totib ko‘rishdan o‘zingizni bebahra qoldirmang.

Qo‘llanmani tayyorlashda Respublikamizda qabul qilingan qonunlar,

me’yoriy hujjatlar, Prezidentimiz asarlaridan, mamlakatimiz iqtisodiy hayo-

tiga tegishli rasmiy statistik ma’lumotlardan foydalanilgan.

Qo‘llanma talabalarga fanni puxta o‘zlashtirishlari uchun ko‘mak bersa,

professor-o‘qituvchilarga dars jarayonini va mustaqil ta’lim olishni zamo-

naviy interfaol usullarni qo‘llab tashkil etishga yordam beradi.

Qo‘llanmadan elektron materiallar, virtual stendlar va boshqa shu kabi-

larni tayyorlashda, dars jarayonida axborot-kommunikativ texnologiyalarni

qo‘llashda keng foydalanish mumkin.

Mazkur kitob qo‘llanmaning birinchi qismi bo‘lib u iqtisodiy taraqqi-

yotning umumiy asoslari hamda bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning

asosiy qonun va kategoriyalarini o‘rganishga qaratilgan mavzularni qamrab

olgan.

Bunday turdagi qo‘llanma iqtisodiyot nazariyasi fanidan o‘zbek tilida

birinchi marta qayta nashr qilinmoqda. Mualliflar u haqda bildirilgan masla-

hatlar va fikr-mulohazalarni kutadi va bajonidil qabul qiladi.

6

I BO‘LIM. IQTISODIY TARAQQIYOTNING UMUMIY

ASOSLARI

1-MAVZU. IQTISODIYOT NAZARIYASI FANINING

PREDMETI VA USLUBI

1-§. Iqtisodiyot va uning asosiy muammolari

Iqtisodiyotning doimiy va bosh masalasi jamiyat ehtiyojlarining

cheksizligi va iqtisodiy resurslarning cheklanganligidir

Mikroiqtisodyot

Mezoiqtisodiyot

Makroiqtisodiyot

Turli-tuman iqtisodiy faoliyatlarni, ishlab

chiqarishning muayyan usulini hamda

infratuzilmaviy muassasalarni yaxlit qilib

birlashtiruvchi iqisodiy tizim

Tovarlar ishlab chiqaruvchi, xizmatlar

ko‘rsatuvchi va ish bajaruvchi korxona

(firma)lar hamda alohida bozorlar

Hududiy iqtisodiyot va yirik tarmoq hamda

tarmoqlararo majmualar (Harbiy-sanoat, agro-

sanoat majmuasi va h.k.)

Milliy iqtisodiyot va uning alohida yirik

sektorlari (davlat sektori, kooperativ va xususiy

sektor)

Jahon xo‘jaligi va davlatlararo hududiy

tuzilmalar iqtisodiyoti(Yevropa ittifoqi, MDH

va boshq.

Insonlarning moddiy va ma’naviy ne’matlarni

ishlab chiqarish, iste’molchiga yetkazib berish

hamda xizmatlar ko‘rsatishga qaratilgan, bir-

biriga bog‘liqlikda amalga oshiriladigan

faoliyatlar

Iqtisodiy faoliyat

Iqtisodiyot

Megaiqtisodiyot

7

Takror ishlab chiqarish – ishlab chiqarishning yangidan boshlanib va

qaytadan to‘xtovsiz takrorlanib turishi.

Oddiy

Кengaytirilgan Ishlab chiqarish kengayib borish tartibida

takrorlanadi.

Takror ishlab chiqarish turlari

Qisqarib boruvchi Ishlab chiqarish hajmi kamayib borish

tartibida takrorlanadi

Ishlab chiqarish hajmi bir me’yorda,

o‘zgarmasdan takrorlanadi

Ishlab chiqarish

Takror ishlab chiqarish bosqich (faza)lari

Tovarlar va xizmatlar yaratiladi

Yaratilgan tovar (xizmat)lar hududiy bir-

liklar, tarmoqlar, sohalar hamda resurs

egalari o‘rtasida taqsimlanadi

Turli xil bozorlarda tovar(xizmat)lar pul

vositasida ayirboshlanib, ishlab chiqaruv-

chidan iste’molchi qo‘liga o‘tadi

Tovar (xizmat)lar pirovard foydalaniladi,

ya’ni ular shaxsiy va unumli iste’mol

qilinadi

Taqsimot

Ayirboshlash

Iste’mol

8

Infratuzilma – bu ishlab chiqarish va ayirboshlashni me’yorida amalga

oshirish hamda kishilarning turmush kechirishining umumiy shart-

sharoitlarini tashkil qiluvchi sohalar

Infratuzilma

turlari

ishlab chiqarish infratuzilmasi;

ijtimoiy infratuzilma;

bozor infratuzilmasi;

qishloq xo‘jaligi infratuzilmasi

Iqtisodiyotning asosiy muammosi –

bu iqtisodiy resurslar cheklanganligi sharoitida jamiyatning cheksiz

ehtiyojlarini qanday qilib to‘laroq qondirib berish mumkinligi

to‘g‘risidagi masaladir.

Iqtisodiyotning

asosiy

muammosini hal

qilish yo‘llari

Iqtisodiy resurslar miqdorini ko‘paytirish;

Resurslar unumdorligini oshirish;

Resurslardan foydalanishning turli xil vari-

antlaridan eng samaralisini tanlash;

Resurslarni samarali uyg‘unlashtirish;

Ehtiyojlarni cheklash

9

2-§. Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishi

Iqtisodiyot nazariyasi ko‘pgina mamlakatlarda milliy bozorlarning

qaror topishi va jahon bozorining vujudga kelishi sharoitida (XVI–XVII

asr) iqtisodiy bilim va qarashlarning yaxlit tizimi sifatida «siyosiy iqtisod»

nomi bilan mustaqil fan sifatida shakllana boshladi.

«Siyosiy iqtisod» yunoncha so‘zdan olingan bo‘lib, «politikos» –

ijtimoiy, «oykos» – uy, uy xo‘jaligi, «nomos» – qonun degan ma’noni

anglatadi. Fransuz iqtisodchisi Antuan Monkret’en (1575–1621y.) birinchi

marta «Siyosiy iqtisod traktati» (1615 y.) asarida bu fanni ilmiy jihatdan

asosladi va u 300 yildan ortiq vaqt davomida shu nom bilan rivojlandi.

Iqtisodiy bilimlarning paydo bo‘lishi

Miloddan avvalgi davrdagi qadimgi Misr, Hindiston, Xitoy,

Yunoniston, Rim va Sharq mutafakkirlari (Xammurapi, Manu, Кonfutsiy,

Кsenofont, Platon, Aristotel, Varran, M.Кaton, Кolumella va

boshqalar)ning iqtisodiy qarashlari. Ular mehnat taqsimoti, yaratilgan

mahsulot taqsimlanishi, boylikning vujudga kelishi, xo‘jalik yuritish

qoidalari, mehnatni tashkil qilish, yerga mulkchilik masalalariga o‘z

yondashuvlarini bayon qiladi.

Miloddan keyingi dastlabki ming yillikdagi iqtisodiy qarashlar. Bu

davrda iqtisodiy bilimlarning rivojlanishida muqaddas kitoblar («Qur’on»,

«Hadis») hamda O‘rta Osiyo va Sharqning buyuk allomalari qarashlari alohida

o‘rin tutgan.

Ular inson ehtiyojlari (Forobiy), daromadlar va xarajatlar muvozanati (Ibn

Sino), pulning kelib chiqish sabablari (Abu Rayhon Beruniy), jamiyatdagi

mehnatning roli, moddiy ne’matlarning xususiyatlari, pul va uning vazifalari

(Yusuf Xos Hojib) jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishi, davlat moliyasi,

soliqlarni belgilash tartibi (A. Navoiy), insonlarning ishlab chiqarish faoliyati,

mehnat va uning jamiyatdagi roli, tovar qiymati va iste’mol qiymati,

ayrboshlash jarayoni, tarixiy-ijtimoiy taraqqiyot prinsiplari (Ibn Xoldun) kabi

masalalarga o‘z munosabatlarini bildirishgan.

10

– Sismondi (Jon Sharl Leonard Simon de Sismondi) kapitalistik

iqtisodiy mexanizmni tanqid qilib, siyosiy iqtisod inson baxti yo‘lida

ijtimoiy mexanizmni takomillashtirishga qaratilgan fan bo‘lmog‘i lozim,

deb ko‘rsatadi.

– Sotsial-utopistlar (A.Sen-Simon, Sharl Fur’e, Robert Ouen)

kapitalizmni tanqid qilib, xususiy mulkchilikni yo‘q qilish, ishlab

chiqarish, taqsimot va iste’molni qayta tashkil etish va adolatli tuzum

(industrial jamiyat, garmonik jamiyat, kommunizm) o‘rnatish talabi

bilan chiqadilar.

– Marksizm jamiyat taraqqiyotiga tabiiy-tarixiy jarayon deb qarab,

ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar, ularning vujudga kelishi, rivojlanishi

va boshqasi bilan almashinishi sabablari to‘g‘risidagi ta’limotni hamda

qo‘shimcha qiymat nazariyasini yaratadi.

Iqtisodiyot nazariyasi fan sifatida shakllanish jarayonida vujudga kelgan asosiy

g‘oyaviy oqimlar

Merkantelizm – jamiyatning boyligi pul va oltindan iborat bo‘lib, u

savdoda, «asosan tashqi savdoda paydo bo‘ladi va ko‘payadi», deb

tushuntiriladi. Merkantelizm – italyancha «mercante» so‘zidan olingan

bo‘lib, «savdogar» ma’nosini anglatadi. Bu oqimning namoyondalari: U.

Stafford, Tomas Men, Antuan Monkret’en, Jon Lou, Gaspar Skaruffi va

boshqalar.

Fiziokratlar – jamiyatning boyligi qishloq xo‘jaligida vujudga keladi

degan g‘oyani ilgari suradilar. Bu ta’limotning asoschisi Fransua Кene

(1694–1774 y.y.) hisoblanadi.

Кlassik siyosiy iqtisod – boylik faqat qishloq xo‘jaligida emas, balki

sanoat, transport, qurilish va boshqa sohalarda ham yaratilishini isbotlab

berdi.

– U.Petti (1623–1686 yy.) boylikning manbai yer va mehnat

ekanligini e’tirof etgan. «Mehnat boylikning otasi, yer uning onasi»

degan ibora unga tegishlidir.

– A.Smit «Odamlar boyligining tabiati va sabablari to‘g‘risida

tadqiqot» (1776 y.) asarida talab va taklif asosida shakllanadigan erkin

narxlar asosida bozor o‘z-o‘zini tartibga solishi («ko‘rinmas qo‘l»)

g‘oyasini ilgari suradi. Insonni faollashtiradigan asosiy rag‘bat shaxsiy

manfaatdir, deb ko‘rsatadi.

– D.Rikardo qiymatning, turli sinflar daromadlari va foydaning

yagona manbai mehnat ekanligini ko‘rsatadi.

11

Iqtisodiyot nazariyasidagi yangi oqimlar

(XIX asr oxiri va XX asr boshlari)

Кeynschilik – rivojlangan bozor iqtisodiyotini davlat

tomonidan tartibga solib turish zarurligini asoslashga diqqat

qaratiladi. Jon Meynard Кeyns «Bandlik, foiz va pulning -

nazariyasi» (1936 y.) nomli kitobida bunday tartibga solish yalpi

talabga hamda shu orqali inflatsiya va bandlikka ta’sir ko‘rsatishini

asoslaydi.

Neoklassik maktab (asoschichi Alfred Marshall) bozor iqtisodiyoti

sharoitida davlatning aralashuvini cheklash g‘oyasini ilgari suradi. Bozor

mexanizmining buzilishi monopoliyalar vujudga kelganda ham yuz

berishini ko‘rsatadi. Funksional bog‘lanish g‘oyasini asoslaydi, bozor

narxini belgilovchi omillar talab va taklifdan iborat deb hisoblaydi.

Bu maktab vakillaridan L. Valras umumiy iqtisodiy muvozanatlik

modelini ishlab chiqishga, I. Shumpeter esa iqtisodiy tizimlar

o‘zgarishning ichki kuchlarini ko‘rsatib berishga harakat qilgan hamda

iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi asosiy kuch tadbirkorlik degan

xulosaga kelgan.

Marjinalizm vakillari (marginal – me’yoriy, qo‘shilgan) tovar

nafliligi, qo‘shilgan mehnat yoki resurs unumdorligining pasayib

borishi nazariyalarini ishlab chiqqan. Кeyingi tovar nafliligining

kamayib borish qonuni bu oqimning asosiy prinsipi hisoblanadi.

Shunga ko‘ra, narx xarajatga bog‘liq bo‘lmay, me’yoriy naflilik

asosida belgilanadi. Marjinalizm asoschilari Кarl Menger, Fridrix

fon Vizer, Eygen fon Bem-Baverk, Uilyam Stenli Jevons

hisoblanadi.

12

3-§. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va vazifalari

Neoklassik yo‘nalishda yangidan vujudga kelgan oqimlar

(XX asrning 50–60-yillaridan boshlab)

Neoliberalizm (F.Xayek, L.fon Mizes, L.Erxard) – davlatning

iqtisodiyotga aralashuvini eng kam darajaga keltirishga, xususiy

tadbirkorlikni rivojlantirishga qaratish lozimligini uqtiradi.

Institutsionalizm tarafdorlari (T.Veblen, J.Gelbreyt) fikriga ko‘ra –

xo‘jalik yurituvchilar o‘rtasidagi munosabatlar nafaqat iqtisodiy, balki

noiqtisodiy omillar ta’sirida vujudga keladi. Shu sababli iqtisodiyotga

muassasaviy o‘zgarishlar orqali ham ta’sir ko‘rsatish mumkin.

Monetarizm – (M.Fridman) iqtisodiyotni boshqarishni pul

muomalasini tartibga solish orqali amalga oshirish mumkinligini

asoslab beradi.

Iqtisodiyot nazariyasi iqtisodiy resurslar cheklangan sharoitda jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini qondirish maqsadida moddiy ne’matlarni (va xizmatlarni) ishlab chiqarish, taqsimlash, ayriboshlash va iste’mol qilish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni, ijtimoiy xo‘jalikni samarali yuritish qonun-qoidalari, kishilarning iqtisodiy xatti-harakatini o‘rganadi.

Fanning predmeti

Iqtisodiy munosabatlar – bu iqtisodiy ne’mat va boyliklarni takror

ishlab chiqarish jarayonida kishilar o‘rtasida vujudga keladigan muno-

sabatlardir.

Iqtisodiy

munosabatlar-

ning aniq

namoyon bo‘lish

shakllari

Iqtisodiy hodisalar: ishsizlik, krizis, inflatsiya,

bandlik va hokazolar.

Iqtisodiy jarayonlar: ishlab chiqarish, xizmat ko‘r-

satish, taqsimlash, ayirboshlash, iste’mol va h.k.

13

1

Кarimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. – T.: «O‘zbekiston», 1999, 87-bet.

Iqtisodiyot nazariyasi fanining maqsadi

Cheklangan iqtisodiy resurslardan foydalanishning muqobil

variantlaridan eng samaralisini topish orqali jamiyatning cheksiz

ehtiyojlarini to‘laroq qondirib borishning nazariy va amaliy

muammolarini tadqiq qilishdan iborat.

Iqtisodiyot nazariyasi fanining vazifalari

Ilmiy bilish vazifasi – iqtisodiy hodisa va jarayonlarning tub

mazmunini, ular o‘rtasidagi aloqa va bog‘lanishlarni, shakl va

mazmun o‘zgarishlarni o‘rganishga qaratiladi.

Amaliy vazifasi – xo‘jalik yuritishning oqilona usullari, asosiy

qoidalarini ishlab chiqib, amaliyotga joriy qiladi.

Metodologik asos vazifasi – boshqa iqtisoliy fanlar o‘z

predmetini iqtisodiyot nazariyasi asoslab bergan qonun va

kategoriyalarga tayangan holda o‘rganadi. Ayni vaqtda bu fan

boshqa fanlar chiqargan xulosalarni nazariy jihatdan

umulashtiradi.

Ilmiy taxmin qilish vazifasi – jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy

rivojlanishining istiqbollarini ilmiy asoslab beradi.

«Кishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirishi,

ularning dunyoqarashlari o‘zgarishi»1 vazifasi iqtisodiyotni isloh

qilish sohasidagi strategik maqsadlarni amalga oshirishga

xizmat qiladi.

14

4-§. Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar

(ilmiy tushunchalar)

Maxsus iqtisodiy qonunlar – alohida olingan iqtisodiy tizimlar

sharoitida amal qiladi. Masalan, u yoki bu tizimning asosiy

iqtisodiy qonunlari.

Iqtisodiy qonunlar – iqtisodiy hodisa va jarayonlar o‘rtasidagi ichki,

barqaror, doimiy takrorlanib turadigan sabab-oqibatli bog‘lanish va

aloqadorlikni ifodalaydi. Masalan, talab qonuni narx bilan sotib olinadigan

mahsulot miqdori o‘rtasidagi teskari, taklif qonuni esa mahsulot narxi bilan

uning ishlab chiqariladigan miqdori o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri

bog‘liqlikni ifodalaydi.

Iqtisodiy qonunlarning obyektiv xarakteri

Ularning amal qilishi kishilarning xohish-irodasiga bog‘liq

emasligini bildiradi. Shu bilan birga, ular insoniyat jamiyati mavjud

bo‘lganda va takror ishlab chiqarish ro‘y berganda amal qiladi

hamda kishilarning maqsadli iqtisodiy faoliyati orqali namoyon

bo‘ladi.

Iqtisodiy qonunlar tizimi

Umumiy iqtisodiy qonunlar – kishilik jamiyati rivojlanishining

barcha bosqichlarida amal qiladi. Masalan, ehtiyojlarning yuksalib

borish qonuni, vaqtni tejash qonuni, mehnat unumdorligining

o‘sishi qonuni va h.k.

Davriy-oraliq iqtisodiy qonunlar – jamiyat taraqqiyotining

ma’lum bosqichlariga xos ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarga bog‘liq

bo‘lmagan holda amal qiladigan qonunlar. Masalan, bozor

iqtisodiyotiga xos qonunlar (talab qonuni, taklif qonuni, pul

muomalasi qonuni va boshqalar).

15

5-§. Iqtisodiy tahlil uslubi va tamoyillari

Ilmiy kategoriyalar (ilmiy tushunchalar) – iqtisodiy voqelikning ilmiy

ifodasi bo‘lib, iqtisodiy hodisa va jarayonlarning tub mohiyatini aks

ettiradi. Masalan, talab, taklif, narx, raqobat, bozor, pul va h.k.

Iqtisodiy kategoriyalar amal qilish davriga ko‘ra quyidagi guruhlarga

ajratiladi:

Maxsus – alohida iqtisodiy tizim sharoitida amal qiladigan

Oraliq – jamiyat taraqqiyotining alohida bosqichlarida amal qiladigan

Umumiy – jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida amal

qiladigan

.

Iqtisodiy tahlil uslubi – bu ilmiy bilishga yondashish yo‘llari, tamoyillari,

qonun-qoidalari va aniq hadislar tizimi

Ilmiy bilish usullari:

Dialektik

metod

Iqtisodiyotga bir-biri bilan chambarchas bogliq va o‘zaro aloqada bo‘lgan turli bo‘g‘inlardan iborat yaxlit bir tizim sifatida qarab, unda ro‘y beradigan jarayonlar doimiy o‘zgarishda (od-diydan murakkablikka, quyidan yuqoriga) va rivojlanishda deb hisoblaydi.

Ilmiy

abstraksiya

Mantiqiy tahlil paytida hodisa va jarayonlarning

eng asosiy belgilarini ajratib olish va ikkinchi

darajali belgilarini yo‘q deb faraz qilish, fikrdan

chetlashtirilish orqali ularning mohiyatini ochib

berishga harakat qilish.

16

Pozitiv va

normativ usuli

Grafik usuli

Farazlash, taxmin qilish

usuli

Pozitiv usul voqea-hodisalarni real hayotda qanday bo‘lsa shu holicha aks ettirish, normativ usul esa qanday bo‘lishi kerakligi to‘g‘risidagi kishilarning fikr-mulohazasidir.

O‘zgaruvchi miqdorlar o‘rtasidagi bog‘liq-

likni ko‘rgazmali qilib tasvirlaydi.

Iqtisodiy tahlilda «boshqa sharoitlar o‘zgar-may qolganda» yoki «boshqa omillar ta’sir qilmaganda», degan farazdan foydalanib, ya-gona omil ta’sirida iqtisodiy hodisaning mo-hiyatini ochishga harakat qilinadi.

Tahlil va sintez

usuli

Mantiqiylik va

tarixiylik usuli

Tahlil – bu o‘rganilayotgan voqea-hodisalarni alohida qismlarga ajratish, sintez esa ularni yaxlit bir butun qilib birlashtirish orqali

mohiyatini ochib berish.

Eksperiment

Matematik va statistik usul

Tarixiylik – iqtisodiy hodisa va jarayonlarni tarixiy rivojlanish davrlari nuqtayi-nazaridan mantiqiylik esa ularning ichki qonuniy bog‘-

lanishlari orqali tahlil qilish.

Amalga oshirilishi lozim bo‘lgan iqtisodiy chora-tadbirlarni sinov tariqasida iqtisodi-yotning alohida bo‘g‘inlarida qo‘llash. Bu usul islohotlarni amalga oshirish, iqtisodiyot inqiroz va turg‘unliklarga uchragan davrlarda alohida muhim ahamiyatga ega.

Iqtisodiy hodisalar miqdoriy o‘lchamga ega bo‘lganligi sababli ularni tahlil qilishda mate-matik amallardan keng foydalaniladi. Statistik usul - statistik kuzatish, tanlash, alohida belgi-lari bo‘yicha guruhlarga ajratish va o‘rtacha

miqdorlar chiqarish kabilarni o‘z ichiga oladi.

17

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar:

Asosiy tushunchalar

1. Normativ iqtisodiyot

2. Pozitiv iqtisodiyot

3. Mikroiqtisodiyot

4. Makroiqtisodiyot

5. Iqtisodiy qonunlar

6. Iqtisodiy kategoriya

7. Gipoteza

8. Ilmiy abstraksiya

9. Induksiya

10. Deduksiya

11. Funksional tahlil

12. Iqtisodiy fikrlash

Optimallashgan

modellar

Muvozanatlashgan

modellar

Turlari Alohida olingan iqtisodiy komponentlar

xatti-harakatini tadqiq qilishda foydala-

niladi. Ular ko‘pincha cheklanganlik xa-

rakteriga ega bo‘ladi. Masalan, daromadlar,

ish haqi, xarajatlar modeli va h.k.

Iqtisodiy komponentlar o‘rtasidagi o‘zaro

iqtisodiy munosabatlarni tadqiq qilishda

foydalaniladi. Masalan, yalpi talab va yalpi

taklif, iste’mol va investitsiyalar, tovarlar

miqdori hamda pul massasi modeli va h.k.

Iqtisodiy modellar – bu iqtisodiy jarayon va hodisalarning bir tomondan

obyektiv xususiyatlariga, ikkinchi tomondan, tadqiqotning subyektiv

maqsadi, xarakteriga ko‘ra abstrakt tarzda umumlashtirib ifodalangan

reallikning konstruksiyasi, andozasidir.

Resurs cheklangan sharoitda tanlash zarurligi

Qiymatning muqobilligi;

Keyingi o‘zgarishlarni inobatga olish.

Qabul qilingan qarorlarning oqibatlarini hisobga olish.

Samaraning kamayib borishi.

Iqtisodiyot nazariyasining tamoyillari (prinsiplari)

18

Quyidagi javoblardan to‘g‘risini tanlang:

a) xarajatlar va olinadigan natijani taqqoslash asosida ratsional qaror

qabul qilish;

b) iqtisodiy jarayonlarni baholab, iqtisodiyotda qanday tadbirlar

belgilash yoki qanday iqtisodiy siyosat yuritish kerakligini, iqtisodiy

rivojlanish maqsadini ko‘rsatishga asoslangan yo‘nalish;

d) ishonchli nazariya bo‘lishi uchun tajribada sinash va nazariy jihatdan

asoslab berish lozim bo‘lgan, muayyan hodisaning yuz berishi sabablarini

izohlash uchun ilgari surilgan ilmiy taxmin;

e) iqtisodiy hodisa jarayonlar o‘rtasidagi muhim iqtisodiy zaru-riyatni

taqozo etuvchi, sabab-oqibat, sifat va miqdor bog‘lanishlari bo‘lib, individ va

institutlarning xatti-harakati, tanlash sabablari va motivlarini umumlashtirgan

holda xarakterlab berilishidir;

f) nazariy iqtisodiyotning birinchidan, iqtisodiy alohidalashgan birliklari

(firma, korxona, uy xo‘jaligi), ikkinchidan, alohida olingan bozor, aniq

mahsulot narxlari, sotuvchi va xaridorlar samarali tanlov tamoyillarining

shakllanishini o‘rganuvchi bo‘lim;

g) faktlar, dalillar yordamida tadqiqot olib borib, ular tahlili asosida

iqtisodiy faoliyat jarayonida o‘zlarini qanday tutishlari, iste’mol tanlovini

ilmiy asoslashga harakat qiladi;

h) nazariy iqtisodiyotning iqtisodiyotga bir butun tizim sifatida

yondashib, iqtisodiy siyosatning maqsadini shakllantiradi, uni realizatsiya

qilish uchun zarur chora-tadbirlar belgilashni tadqiq qiluvchi bo‘limi;

i) jamiyat iqtisodiy hayotining eng muhim tomonlarini ifodalovchi

iqtisodiy voqelikning ilmiy ifodasidir;

j) iqtisodiy hodisalarning eng barqaror bog‘lanishini olib, masa-laning

mohiyatiga putur yetkazmaydigan ikkinchi darajali faktlarni ajratib olib,

ularni yo‘q deb faraz qilinadi yoki o‘zgarmaydi deb olib tadqiq etilishi;

k) empirik bilimdan abstraksiyaga o‘tish, xususiy xulosadan umumiy

xulosa chiqarish metodi;

l) funksional bog‘lanish, ya’ni bir miqdorning o‘zgarishiga qarab boshqa

miqdorning o‘zgarishi o‘rtasidagi bog‘lanish asosida iqtisodiyotni tahlil etish;

m) nazariyadan amaliyotga, umumiy xulosadan amaliy xulosa

chiqarishga, ilgari surilgan gipotezani real iqtisodiy faktlar yordamida

tekshirishga, tadqiq qilishga asoslangan usul.

19

Masala va mashqlar

1. Iqtisodiyot nazariyasi fanining nisbatan eng to‘liq va sodda qilib

berilgan ta’rifini tanlang:

a) iqtisodiyot nazariyasi ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonida yuz

beradigan munosabatlarni o‘rganadi.

b) iqtisodiyot nazariyasi o‘zgaruvchi miqdorlarni, ularning milliy

iqtisodiyotga qanday ta’sir ko‘rsatishini o‘rganadi.

d) resurslarning cheklanganligi va ehtiyojlarning yuksalib borishi

sharoitida samarali xo‘jalik yuritish qonunlari va iqtisodiy faoliyat

muammolarini o‘rganadi.

e) iqtisodiyot nazariyasi ishlab chiqarish va iste’mol munosabatlarini

o‘rganadi.

2. Hind rivoyatlaridan birida Budda va uning shogirdi o‘rtasidagi suhbat

shunday hikoya qilinadi:

Bir kuni Budda shogirdidan so‘rabdi, yo‘lga qarachi, kim kelayapti

ekan?

– Yosh va go‘zal bir ayol, – debdi shogirdi.

– Aniqrog‘i, – debdi Budda.

– Yosh ayol.

– Aniqrog‘i.

– Ayol.

– Aniqrog‘i.

– Odam.

– Aniqrog‘i.

– Skelet.

Diqqat qiling. Sizningcha, shogirdning qaysi javobida abstraksiya

metodining bilish qadr-qimmati yo‘qoldi? Nima sababdan?

3. Tilshunos olim, yozuvchi Lev Uspenskiy o‘zining «So‘z haqida so‘z»

kitobida Avstraliya aborigenlari tilida «Tepalikda daraxt o‘sib turibdi. Uning

shoxida qush o‘tiribdi, deb aytilmaydi. Aborigen tilida albatta, «Tepalikda

kauri o‘sib turibdi. Uni shoxida kakadu o‘tiribdi» yoki «Evkalipt o‘sib

turibdi, uning tagida emu yuribdi», deyiladi. Ya’ni albatta o‘simlik va

hayvonning nomi aytiladi, deb yozadi.

Sizningcha, nima sababdan Avstraliyalik aborigenlar tilida «daraxt»,

«qush» va hokazo tushunchalari yo‘q. U inson tafakkuri rivojining ma’lum

bir bosqichi bilan bog‘liq deb ayta olasizmi? O‘zbek tilidan shunday misollar

keltira olasizmi?

4. Quyidagi tushunchalarni diqqat bilan o‘qib chiqing. Ulardan qaysi biri

guruhga taalluqli bo‘lmagan tushunchalar ekanligini aniqlang. Ularni

ro‘yxatdan chiqaring. Sababini izohlang.

20

Tushunchalar: Ilmiy abstraksiya, induksiya, deduksiya, tajriba o‘tkazish,

tarixiylik, mantiqiylik, iqtisodiy-matematik modellashtirish.

5. Taniqli klassik yozuvchi A. Qodiriyning o‘g‘li H. Qodiriy «Otam

haqida» kitobida A. Qodiriy ko‘rsatgan quyidagi misolni keltiradi: «Qarg‘a

o‘ladi. Qarg‘a qushlar turkumiga kiradi. Demak, qushlarning hammasi

o‘ladi».

Aksincha, «Qushlar o‘ladi. Qarg‘a qushlar turkumiga kiradi. Demak,

qarg‘a ham o‘ladi».1

Atoqli yozuvchimiz yuqoridagi parchada shunday sodda misol bilan

qaysi metodni tushuntirib bergan? Uni iqtisodiyotga qiyoslab tushuntirib bera

olasizmi?

Quyidagi bildirilgan fikrlar to‘g‘ri (T) yoki

noto‘g‘ri (N)ligini aniqlang (T/N)2

1. Nazariya amaliyotda qo‘llanishi uchun har bir aniq holatda, voqelikda

o‘z isbotini topishi kerak.

2. Iqtisodiyot nazariyasi aniq fan emas, lekin u statistik ma’lumot

tahlilidan foydalanib, juda ko‘p aniq muammolarni tadqiq etadi.

3. Ma’lum bir sharoitda ijobiy natija bergan iqtisodiy siyosat, boshqa

bir sharoitda xato bo‘lishi mumkin.

4. Agar iqtisodchilar iqtisodiyotning asosiy tamoyillarini bir xil

sharhlasalar, demak, ular albatta vaziyatni baholashda hamfikr bo‘lishadi.

5. Agar gipoteza praktikada tasdiqlansa, u holda foydalanilayotgan

nazariy asos bo‘la oladigan xulosa doimo to‘g‘ri.

6. Iqtisodiy qonunlar tabiat qonunlariga o‘xshash obyektiv xarakterga

ega. Demak, iqtisodiy qonunlarni tabiat qonunlari bilan bir xil amal qiladi,

deb ayta olamiz.

7. Iqtisodiyot nazariyasi ijtimoiy fan bo‘lib, barcha iqtisodiy fanlar

uchun fundamental asos bo‘lib xizmat qiladi.

8. Iqtisodiyotda avval dalillar, ma’lumotlar to‘planadi, ular o‘rganiladi.

So‘ngra xususiy va umumiy xulosalar chiqariladi.

Testlar

1. Iqtisodiyot nazariyasi fan sifatida shakllangan:

a) kishilik jamiyati vujudga kelgandan boshlab;

b) XVII–XVIII asrlar orasida;

d) XIX asrda;

e) A.Smitning «Xalqlar boyligi...» kitobi chop etilishi bilan; 1 H. Qodiriy. Otam haqida. T.: G‘. G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1985, 50-bet.

2 Keyingi mashqlarda T/N

21

f) O‘rta asrlarda.

2. Quyidagi sanab o‘tilganlardan qaysisi iqtisodiyotni nazariy jihatdan

o‘rganishda amaliy ahamiyatga ega emas:

a) har bir kishi iqtisodiy jarayonlar ta’sirida bo‘ladi va unga o‘zi ham

ta’sir ko‘rsatadi;

b) har bir kishi o‘z bilimi va tajribasidan u yoki bu faoliyatda foydalanib

pul ishlab topadi. Iqtisodiy nazariya odamlarni yashay bilishga o‘rgatadi;

d) har bir kishi siyosiy muammolar bilan to‘qnashadi, ularning ko‘pi esa

iqtisodiyot bilan bog‘liq;

e) har bir kishi iqtisodiyotning qonunlarini qanday amal qilishini bilsa,

o‘z iqtisodiy muammolarini to‘g‘ri yechishga qodir bo‘ladi;

f) yuqoridagilarning barchasi.

3. Quyidagilardan qaysi biri iqtisodiy modelning mazmunini ifodalaydi.

a) iqtisodiy prognozlash;

b) iqtisodiy tamoyillar kompleksi;

d) iqtisodiy jarayon va hodisalarning obyektiv xususiyatlariga va

tadqiqot maqsadi va xarakteriga ko‘ra abstrakt tarzda umumlashtirib

ifodalangan reallikning konstruksiyasi, maketi, andozasi;

e) iqtisodiyot va siyosatning ideal tipi bo‘lib, uni amalga oshirish uchun

zarur;

f) iqtisodiy bilish usullari.

4. Quyidagi ifodalangan iqtisodiy maqsadlardan qaysi birini aniq

raqamlar bilan o‘lchash mumkin?

a) iqtisodiy kafolat;

b) iqtisodiy erkinlik;

d) to‘la bandlik;

e) daromadlarni adolatli taqsimlash;

f) ijtimoiy himoya.

5. Agar qo‘yilgan ikki iqtisodiy maqsad bir-biriga zid ekanligi

ta’kidlansa, u holda quyidagini bildiradi.

a) bir vaqtning o‘zida ikkala maqsadni amalga oshirib bo‘lmasligini;

b) Amalga oshirilishi lozim bo‘lgan maqsad sifatida qo‘yib bo‘l-

masligini;

d) ulardan birini amalga oshirilishi ikkinchisini ham amalga

oshirilganini;

e) bu maqsadlarni miqdor jihatdan o‘lchash mumkinligini bildiradi;

f) ular qarama-qarshi ekanligini bildiradi;

22

6. Pozitiv iqtisodiy nazariya:

a) iqtisodiy hodisalarni qanday bo‘lsa shunday o‘rganadi;

b) iqtisodiy hodisalarni qanday bo‘lishi kerakligini ko‘rsatadi;

d) iqtisodiy rivojlanishdagi ijobiy tendensiyalarni o‘rganadi;

e) bildirilgan fikrlarni tahlil qiladi;

f) iqtisodiy tahlillarni umumlashtiradi.

7. Agar iqtisodiy jihatdan umumlashtirish dalillar, raqamlarga

asoslansa, u holda bunday tahlil usuli:

a) bayon qilish;

b) qiyosiy tahlil;

d) tarixiy;

e) deduktiv;

f) induktiv.

8. Agar iqtisodiyotda korxona, firma, uy xo‘jaligi, alohida olingan

bozorlar muammosi tadqiq qilinsa, bunday tahlil:

a) normativ;

b) pozitiv;

d) ilmiy abstraktiv;

e) mikroiqtisodiy;

f) makroiqtisodiy.

9. Qur’oni karimda aks etgan asosiy iqtisodiy g‘oya nimadan iborat?

a) insonlar dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullanishi

ta’kidlangan;

b) «ehtiyoj» – tushunchasi ta’riflangan va jamiyat hayotida moddiy

ehtiyojlar ahamiyati ko‘rsatib berilgan;

d) musulmonlar qardoshligi g‘oyasi ilgari surilgan, mulk muqaddasligi

qayd qilingan, savdoga katta o‘rin berilgan va jamiyat tengsizligi azaldan deb

tan olingan;

e) moddiy boylik yaratishda mehnat va mehnat qurollari o‘rni belgilab

berilgan;

f) yuqoridagilarning barchasi.

10. Iqtisodiyot nazariyasining qaysi oqimida savdo-sotiq va asosan

tashqi savdo barcha boyliklarning manbai deb hisoblanadi?

a) merkentalizm;

b) fiziokratlar;

d) klassik burjua iqtisodiy maktab;

e) marksistik nazariya;

f) marjinalizm.

23

11. Hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasining qaysi oqimida iqtisodiy

o‘sishni ta’minlashning va tartibga solishning asosiy vositasi pul deb

hisoblanadi?

a) keynschilar;

b) monitarizm;

d) institusionalizm;

e) liberalizm;

f) yangi iqtisodiy oqimlar.

12. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti nimadan iborat?

a) ijtimoiy munosabatlarni o‘rganish;

b) siyosiy munosabatlarni o‘rganish;

d) iqtisodiy munosabatlarni va ijtimoiy xo‘jaliklarni samarali

yuritishning iqtisodiy qonun-qoidalarini o‘rganish;

e) huquqiy munosabatlarni o‘rganish;

f) tashkiliy munosabatlarni o‘rganish.

13. Quyidagilardan qaysi biri umumiy iqtisodiy qonunlar jumlasiga

kiradi?

a) qiymat qonuni;

b) talab qonuni;

d) taklif qonuni;

e) ehtiyojlarning yuksalish qonuni;

f) yuqoridagilarning barchasi.

14. Iqtisodiy jarayonlarni ilmiy bilishning qaysi usuli dalillardan asosiy

qonun-qoidalar ishlab chiqishni yoki amaliyotdan nazariya tomon borishni

bildiradi?

a) ilmiy abstraksiya;

b) deduksiya;

d) induksiya;

e) empirik;

f) mantiqiy.

15. Quyidagilardan qaysi biri iqtisodiy resurslar tarkibini to‘liq aks

ettiradi?

a) mehnat vositalari va ishchi kuchi;

b) kapital, yer, ishchi kuchi va tadbirkorlik layoqati;

d) tabiiy va inson resurslari;

e) ishlab chiqarishning moddiy omillari;

f) tabiiy omillar.

24

16. Iqtisodiy resurslarning barcha turi uchun umumiy bo‘lgan xususiyat

nimadan iborat?

a) mutlaq cheklangan;

b) inson mehnatining natijasi;

d) nisbatan cheklangan yoki kamyob;

e) qiymatga ega;

f) tabiat mahsuli.

17. Iqtisodiy nazariya fani fanlarning qanday guruhiga kiradi?

a) iqtisodiy fanlar;

b) siyosiy fanlar;

d) ijtimoiy fanlar;

e) ijtimoiy-gumanitar fanlar;

f) tabiiy fanlar.

18. Iqtisodiyot nazariyasi fani nimani o‘rgatadi?

a) ijtimoiy tuzumlarni;

b) kishilik jamiyati rivojlanishining iqtisodiy qonun va qonuniyatlarini;

d) ishlab chiqarish kuchlarini;

e) moddiy ne’matlar ishlab chiqarishni;

f) kishilarning xulq-atvorini.

19. Takror ishlab chiqarish nazariyasini birinchi bo‘lib kimlar

yaratganlar?

a) merkantelistlar;

b) fiziokratlar;

d) klassik siyosiy iqtisodchilar;

e) keynschilar;

f) marjinalistlar.

20. Iqtisodiy qonunlar qanday xarakterga ega?

a) obyektiv;

b) subyektiv;

d) ham obyektiv va ham subyektiv;

e) huquqiy;

f) ijtimoiy.

25

1.1-chizma.

Iqtisodiyot deganda siz nimani tushunasiz? Yuqoridagi ta’riflarga

yana nimani qo‘shgan bo‘lar edingiz?

Iqtisodiy qonunlar turkumlari bo‘yicha misol keltira olasizmi?

Javoblar:

Asosiy tushunchalar:

1b), 2e), 3d), 4yo), 5g), 6j), 7v), 8z), 9i), 10k), 11u), 12a

Masala va mashqlar:

1. Кeltirilgan fikrlar o‘zaro bog‘liq nazariy iqtisodiy muammolarni

xarakterlaydi, nisbatan «v» javob to‘laroq ifodalaydi.

2. Oxirgi javobda.

3. Inson, eng avvalo, hayvondan abstrakt tafakkur qilish bilan ajralib

turadi. Кishilik jamiyati rivoji qancha yuqori bo‘lsa, abstrakt fikrlash

qobiliyati uning tilida ifodalanadi.

Abstrakt tushunchaga muvofiq ravishda so‘zlar, bizni misolimizda daraxt,

qush so‘zlarini aborigenlar tilida ishlatilmasligi abstrakt fikrlash taraq-

qiyotning nisbatan past darajada ekanligini ifodalaydi. O‘zbek tilida tanga,

pul so‘zlarini kelib chiqishini izohlab berishimiz mumkin.

Iqtisodiyot

Xo‘jalik yuritish, inson tomonidan yaratilgan

turli ne’matlardan foydalanib hayot kechirish, turli

xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida iqtisodiy

munosabatlar, aloqalar, jarayonlarni bir butun holda

muayyan tarzda tarkib topishi va tartibga solish

tizimi.

Resurslar va jamiyat a’zolari tomonidan

yaratilgan tovar va xizmatlarni firma, uy-xo‘-

jaliklari o‘rtasidagi uzluksiz doiraviy harakati.

Fan, turli-tuman cheklangan resurslardan

foydalanib jamiyat ehtiyojlarini qondirish bilan

bog‘liq bo‘lgan xo‘jalik yuritish jarayonida odamlar

o‘rtasida vujudga keladigan munosabatlar, aloqalar

haqidagi bilimlar majmui.

26

4. Bu tushunchalar fanning predmetini o‘rganish metodlari bo‘lib, shu

guruhga qo‘shilmaydigani tajriba o‘tkazish. Qolganlari iqtisodiyot nazari-

yasini o‘rganishning asosiy metodlari.

1.2-chizma.

5. A. Qodiriy ana shu sodda misol bilan induksiya va deduksiya metodini

osongina tushuntirib bergan. Birinchi alohidadan umumiy xulosa chiqa-

rilayapti. Bu induksiya metodi. Ikkinchi umumiydan alohida, juz’iy xulosa

Iqtisodiy qonunlar – iqti-

sodiy hodisa va jarayonlar

o‘rtasida muhim, barqaror,

takrorlanuvchi, iqtisodiy za-

ruriyatni taqozo etuvchi sa-

bab, oqibat, sifat va miqdor

bog‘lanishlari, aloqalari. U

individlar va institutlar xatti-

harakati, tanlash va qaror

qabul qilish sababi, motiv-

larini umumlashtirgan holda

xarakterlab beradi.

Umumiqtisodiy qonunlar jamiyat

taraqqiyotining barcha bosqich-

larida amal qiladi. Jamiyatning olg‘a

qarab rivojlanishini ifodalaydi. Ma-

salan: Ehtiyojlarni yuksalib borishi,

vaqtni tejash qonuni, ijtimoiy meh-

nat taqsimotini chuqurlashib borishi

va hokazo.

Alohida, davriy oraliq qonunlar.

Amal qilish sharoiti saqlangan tari-

xiy davrlarga xos bo‘lgan qonunlar

bo‘lib, turli sotsial-iqtisodiy tizim-

larni birlashtirib, bog‘lab turuvchi

munosabatlarga xos, masalan, bozor

iqtisodiyotiga xos qonunlar.

Maxsus iqtisodiy qonunlar –

muayyan sotsial iqtisodiy tizim doi-

rasida amal qiluvchi qonunlar. Ular

aniq tarixiy xo‘jalik shaklining rivoj-

lanish qonunlaridir. Masalan, ibti-

doiy jamoa, quldorlik, krepostnoylik

qonunlari va boshqalar.

27

chiqarilayapti. Bu deduksiya metodi. Bu metodlardan iqtisodiy fanlar,

jumladan, iqtisodiyot nazariyasi fanini o‘rganishda ham keng foydalaniladi.

Iqtisodiyotdan misol: Кorxona, firmalarda mahsulot ishlab chiqarish hajmi

ortdi. Demak, mamlakat miqyosida iqtisodiy o‘sishga erishiladi. Aksincha,

ko‘pchilik korxona va firmalarda mahsulot ishlab chiqarish hajmi qisqarsa,

mamlakat miqyosida iqtisodiy tanazzul yuz beradi, deb aytish mumkin.

Boshqa juda ko‘plab misollar keltirish mumkin.

6. T/N

1N; 2T; 3T; 4N; 5N; 6N; 7T; 8T;

Testlar:

1b); 2b); 3d); 4v); 5a); 6a); 7d); 8g); 9v); 10a); 11b); 12v); 13g); 14v);

15b); 16v); 17v); 18b); 19v);20a).

Asosiy tushunchalar va testlarning javob variyantlari lotin alifbosi, to‘g‘ri javoblar esa kirill alifbosi ketma-ketligi

tartibida berilgan.

28

2-MAVZU. IQTISODIY RESURSLAR VA JAMIYAT EHTIYOJLARI

1-§. Iqtisodiy resurs tushunchasi va uning turlari

Resurslar – bu iqtisodiy faoliyat (ishlab chiqarish)ning umumiy shart-

sharoitlari, moddiy asosi va iqtisodiy omillaridir. Ularni umumlashtirilib

ishlab chiqarish resurslari va iqtisodiy resurslarga ajratiladi.

Ishlab chiqarish resurslari

Jamiyat ixtiyorida mavjud bo‘lgan

tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar

ko‘rsatishda foydalaniladigan qimmat-

liklar.

Ishlab chiqarish resurslari funksional vazifasiga ko‘ra quyidagi

turlarga bo‘linadi:

tabiiy resurslar – bu tabiat inomlari;

moddiy resurslar – inson tomonidan yaratilgan ishlab

chiqarish vositalari;

mehnat resurslari – mehnatga layoqatli yoshdagi aholi;

moliyaviy resurslar – ishlab chiqarishni tashkil qilishga

ajratilgan pul mablag‘lari;

Tabiiy resurslar o‘z navbatida qayta hosil qilinadigan va qayta hosil

qilinmaydigan, tiklanadigan va tiklanmaydigan turlarga bo‘linadi.

Iqtisodiy resurslar ishlab chiqarish jarayonida o‘zlarining xusu-

siyatlarini namoyon qilishiga ko‘ra obyektiv va subyektiv yoki

moddiy va shaxsiy omillarga ajratiladi.

Iqtisodiy resurslar uchun umumiy bo‘lgan xususiyat – ular kamyob

yoki miqdori nisbatan cheklangan.

29

2-§. Ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarning mazmuni

va shakllari

Ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar – bu jamiyat a’zolarining yashashi va kamol

topishi uchun kerakli hayotiy vositalarga ishlab chiqaruvchilarning

iqtisodiy resurslarga bo‘lgan zaruriyatidir.

Кishilar uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy ne’matlarni ishlab chiqarishda

korxonalar hamda ularning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishda davlat ham

qatnashishi sababli jamiyat ehtiyojlari quyidagi shakllarda namoyon

bo‘ladi:

Mehnat

(ishchi

kuchi)

Ishchi kuchi – insonda mavjud bo‘lgan jismo-

niy va aqliy layoqat. Mehnat uning sarflanish

jarayoni.

Iqtisodiy

resurslar

Bu iqtisodiy faoliyatda zaruriy hajmda

foydalaniladigan tabiiy, moddiy va inson

resurslari yoki uning potensial omillaridir.

Insonlar tomonidan vujudga keltirilgan ishlab

chiqarish vositalari. Bular xom-ashyo, mate-

riallar, mashina va uskunalar, bino va inshoot-

lar, transport va aloqa vositalari.

Кapital

Bu foydalanishga yaroqli yerlar va boshqa

tabiiy resurslar (suv resurslari, foqdali

qazilmalar, o‘rmonlar va ishlab chiqarishning

tabiiy-iqlim sharoitlari) Yer

Alohida kishilarga xos bo‘lgan noyob xislat,

talant va qobiliyatdir

Tadbir-

korlik

layoqati

30

Jamiyat ehtiyojlarining barcha tarkibiy qismlariga xos bo‘lgan umumiy

xususiyat – ularning cheksiz va chegarasizligidir.

Ehtiyojlar iqtisodiy mazmuniga ko‘ra ishlab chiqarish va iste’mol

ehtiyojlariga, qondirilishining dolzarbligiga ko‘ra birlamchi va ikkilamchi

ehtiyojlarga ajratib o‘rganiladi.

Alohida kishilar yoki

jamiyat a’zolari ehtiyojlari

Iste’mol tovarlari, xizmatlar, yashash

va turmush kechirish vositalariga

bo‘lgan ehtiyojlar

Кorxona (firma)lar

ehtiyoji

Iqtisodiy resurslar va ishlab chiqarish-

ning boshqa shart-sharoitlariga bo‘lgan

ehtiyojlar

Davlat ehtiyojlari Iqtisodiy resurslarga, iste’mol to-

varlari va xizmatlarga bo‘lgan eh-

tiyojlar.

Мamlakatlarning iqtisodiy taraqqiyot darajasi.

Jamiyatdagi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy tizim.

Tabiiy-geografik va iqlim sharoitlari.

Tarixiy, milliy an’analar va urf-odatlar.

Aholi sonining o‘sishi va uning ijtimoiy tarkibining o‘zgarishi.

Hududiy, milliy va xalqaro iqtisodiy munosabatlarning rivojlanish

darajasi.

Xalqaro aloqa va kommunikatsiya tizimlarining rivojlanish holati

Jamiyat ehtiyojlari darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar

31

Ehtiyojlarning yuksalib borishini taqozo qiluvchi omillar:

aholining tabiiy o‘sishi. Buning natijasida ehtiyojlar miqdoran ortib

boradi;

fan-texnika taraqqiyoti va reklama. Uning ta’sirida kishilarda yangi

tovarlar vujudga keladigan ehtiyojlar takomillashib boradi.

Ehtiyojlarning yuksalib borishi qonuni ishlab chiqarish bilan ehtiyojlar

o‘rtasidagi o‘zaro va uzviy bogliqlikni aks ettiradi. Ishlab chiqarish

ehtiyojlarni qondirishga qaratiladi, o‘z navbatida uning rivojlanishi yangi

ehtiyojlarni vujudga keltiradi.

Ehtiyojlarga xos bo‘lgan muhim xususiyat – turli ehtiyojlarning bir-

birini taqozo qilishidir. Bu bir ehtiyojning boshqa bir ehtiyojni keltirib

chiqarishini anglatadi. Masalan, kompyuterlarga paydo bo‘lgan ehtiyoj o‘z

navbatida uni ishlatishni o‘rganish, xizmat ko‘rsatish, dastur tuzish

kabilarga ehtiyojlarni keltirib chiqaradi.

Ehtiyojlarning yuksalib borishi qonuni

Jamiyat ehtiyojlarining miqdoran ortib va sifat jihatdan takomillashib

borishini bildiradi.

Jamiyatdagi mavjud hukmron munosabatlar

Favquloddagi holatlar (urushlar, iqtisodiy tizimlarning

almashinishi)

Tabiiy ofatlar (zilzila, suv toshqini va h.k.)

Ehtiyojlarning yuksalib borishiga qarshi ta’sir qiluvchi omillar

Ishlab chiqarishning rivojlanish holati

Iqtisodiy faoliyatning siklliligi

32

3-§. Ehtiyojlarning turlari va tarkibi, ularning

qondirilish darajasi

Ehtiyojlar bir qator mezonlar bo‘yicha turkumlanib tahlil qilinadi.

Qondirilish xarakteri va darajasiga ko‘ra:

Yakka yoki individual tarzda qondiriladigan ehtiyojlar

Jamoa yoki guruhlar darajasida qondiriladigan ehtiyojlar

Umumjamiyat miqyosida qondiriladigan ehtiyojlar

Ehtiyojlar qondirilishi shakliga ko‘ra:

Moddiy ehtiyojlar – moddiy ko‘rinishga ega bo‘lib, kishilarning ular

bilan ta’minlanishi, hayot kechirishining birlamchi shartidir. Bular

hayotiy zarur vositalarni (oziq-ovqat, turar-joy) va hayot kechirish

uchun turli qulayliklar yaratuvchi narsalar (mebel, avtomobil,

xolodilnik, televizor, dala hovli) va zebu-ziynat buyumlarini o‘z

ichiga oladi.

Ijtimoiy-ma’naviy va madaniy-maishiy ehtiyojlar xizmatlar

shaklida qondirilib, insonning axloqiy, ma’naviy, madaniy va

jismoniy kamol topishiga xizmat qiladi. Mehnat qilishga bo‘lgan

ehtiyoj ham ijtimoiy ehtiyojning tarkibiy qismidir.

Bevosita qondiriladigan ehtiyojlar – kishilar tomonidan to‘g‘ridan-

to‘g‘ri iste’mol qilinadigan tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan

ehtiyojlar.

Bilvosita qondiriladigan ehtiyojlar – bu ishlab chiqarish maqsadlari

uchun iqtisodiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojlar.

Qondirish usuliga qarab:

ya:

33

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar:

Asosiy tushunchalar:

1. Ehtiyoj

2. Ehtiyojlarning yuksalib borishi

iqtisodiy qonuni

3. Iqtisodiy resurslar

4. Iqtisodiyotning bosh muammosi

5. Tanlovning muqobil qiymati

6. Ishlab chiqarish imkoniyati

chegarasi

7. Ishlab chiqarish imkoniyatlari

egri chizig‘i

Quyidagi javoblardan to‘g‘risini tanlang:

a) Turli ehtiyojlarni qondiradigan ne’matlar ishlab chiqarish uchun zarur

barcha vositalar va mehnatga layoqatli kishilar;

b) insonning yashashi, kamol topishi uchun hayotiy ne’matlarga bo‘lgan

obyektiv zaruriyat;

d) resurslar cheklanganligi sharoitida jamiyat a’zolarining ehtiyojlarini

qondirish muammosi;

e) ishlab chiqarish va madaniyat rivojlanishi bilan inson ehtiyojlarining

yuksalib, miqdoran o‘sib va tarkiban yangilanib borishi;

f) tanlov natijasida voz kechilgan imkoniyat ichidan tanlovchi uchun eng

katta naf keltiruvchi yoki qadrlanuvchi imkoniyat;

g) mavjud resurslardan to‘la foydalanish evaziga turli kombi-

natsiyalarda eng ko‘p mahsulot ishlab chiqarishning grafikda ifodalanishi;

h) mavjud iqtisodiy resurslardan to‘la foydalanish evaziga eng ko‘p

mahsulot ishlab chiqarish.

Iqtisodiy adabiyotlarda mutlaq va nisbiy, minimal va maksimal,

qondirilishi muqarrar zarur bo‘lgan va keyinchalik qondirsa bo‘ladigan,

joriy davrda va istiqbolda qondiriladigan, birlamchi hamda ikkilamchi

ehtiyojlar ham ajratib ko‘rsatiladi.

Ehtiyojlarning qondirilish darajasi (EQD) har bir davrdagi haqiqiy

iste’mol (HI)ni ehtiyojlarning umumiy darajasi (EUD)ga taqqoslash

orqali aniqlanadi, ya’ni:

EQD = HI / EUD x 100

EQD tovar va xizmatlarning alohida turlari va guruhlari bo‘yicha

aniqlanadi.

34

Masala va mashqlar

1. Zahro opasi va singlisi Adiba bilan kichik korxona ochdi. Zahro bir

yilda 400 ta qizlar ko‘ylagi yoki 450 ta erkaklar ko‘ylagi tika oladi. Opasi esa

350 ta qizlar ko‘ylagi yoki 400 ta erkaklar ko‘ylagi tika oladi. Singlisi esa

300 ta qizlar ko‘ylagi yoki 350 ta erkaklar ko‘ylagi tika oladi.

Oilaviy kichik korxonaning ishlab chiqarish imkonini hisoblang va uni

grafikda tasvirlang.

2. Uch opa-singil oilaviy kichik korxona tashkil qilishdi. Кorxonada jun

va aralash iplardan bolalar uchun paypoq, nimcha to‘qiladi. Opa-singillarning

kattasi yil davomida 500 dona nimcha yoki 600 juft paypoq, ikkinchi singil

esa 420 ta nimcha yoki 700 juft paypoq, uchinchi singil 300 ta nimcha yoki

600 juft paypoq to‘qiy oladi. Oilaning ishlab chiqarish imkoniyati egri

chizig‘ini chizing.

3. Ota, qiz va o‘g‘il hovliga qulupnay terish va o‘toq qilish uchun

kelishdi. Uchastkada 6 soat ishlashlari mumkin. Ota soatiga 1 chelak, qiz ikki

chelak, o‘g‘li 0,5 chelak qulupnay teradi. Qiz o‘toqni 2 soatda, o‘g‘il 7

soatda, otasi 6 soatda bajaradi. Oilada ishni qanday taqsimlash kerakki, o‘toq

qilib bo‘lib, eng ko‘p miqdorda qulupnay terishsin.

4. Respublikamizda avtomobil va traktor ishlab chiqariladi va u quyidagi

jadvalda ifodalangan:

Avtomobil 5 4 3 2 1 0

Traktor 0 7 13 18 22 25

Muqobil (alternativ) xarajatlarni aniqlang.

a) bitta qo‘shimcha avtomobil ishlab chiqarish uchun;

b) qo‘shimcha bitta traktor ishlab chiqarish uchun.

5. Mamlakatda ikki xil A va B turdagi tovar ishlab chiqariladi deylik.

Ularning imkoniyati chegarasi quyidagi jadval ma’lumotlarida ko‘rsatilgan.

Mahsulot turlari A B V G

A tovar (dona) 0 1 2 3

B tovar (dona) 12 10 6 0

A) Jadval ma’lumotlari asosida ishlab chiqarish imkoniyati egri

chizig‘ini grafikda tasvirlang.

B) A tovarning B tovarda ifodalangan muqobil qiymatini hisoblang.

D) B tovarning A tovardagi muqobil qiymati: o‘suvchi, pasayuvchi yoki

doimiymi? A tovarning B tovardagi muqobil qiymatini, ko‘rsating.

G) Agarda muqobil qiymat doimiy bo‘lsa, imkoniyat egri chizig‘i

qanday shaklda bo‘ladi? Jadval va grafikda tasvirlang.

35

6. Jamiyat doimo joriy iste’mol uchun hamda kelajak uchun tovarlar

boshqacha aytganimizda, iste’mol mollari va investitsion tovarlar (ishlab

chiqarish vositalari) ishlab chiqarish, ilmiy tadqiqotlar o‘tkazish, maorif,

ta’lim, profilaktik meditsina (kasallikni oldini olish uchun chora-tadbirlar)ga

qanday miqdorda resurslar sarflashni tanlaydi.

A,B,C,D mamlakatlar uchun 2002-yili a) rasm va 2012 yili; b) rasmda

ishlab chiqarish imkoniyatlari ko‘rsatilgan.

a) rasm

b) rasm

Har ikki rasmdagi imkoniyatlar egri chizig‘ini taqqoslang va quyidagi

savollarga javob bering.

A) Nima sababdan har bir mamlakat imkoniyati egri chizig‘i a) rasm,

2008-yili b) rasmdagi darajaga ko‘tarildi?

B) Nima sababdan C va D mamlakatlarida A va B mamlakatlariga

qaraganda imkoniyat egri chizig‘i yuqori.

D) Joriy iste’mol bu mamlakatlarda 2012-yilda qanday o‘zgargan?

E) Sizningcha, kelgusida bu mamlakatlarda imkoniyat egri chizig‘i

qanday o‘zgarishi mumkin?

7. Quyidagilarni diqqat bilan o‘qing. Tushunchalar orasida guruhga

taalluqli bo‘lmaganlarini aniqlang va ularni ro‘yxatdan chiqaring. Sababini

izohlang.

Tushunchalar: Makaron, tuz, kostyum-shim, uy, dala hovli, ish, non,

sayohat.

T/N

1. Individual ehtiyoj bu har bir oilaning, jamoaning ehtiyoji esa

birgalikda yashash va faoliyat yuritishga bo‘lgan ehtiyojni o‘z ichiga oladi.

2. Guruhiy ehtiyoj – bu oilaviy yoki kishilarning biron maqsadda

birlashgan guruhlari: mehnat jamoasi, turli uyushmalar ehtiyojlari bo‘lib,

birgalikda yashash, faoliyat yuritish jarayonida vujudga keladigan umumiy

ehtiyojlardir.

3. Umumjamiyat ehtiyojlari mamlakat miqyosida, qolaversa, yer shari

miqyosida insonlarning bir butun bo‘lib tarkib topgan ehtiyojlaridir.

Inv

esti

tsio

n t

ov

arla

r

Iste’mol tovarlari In

ves

tits

ion

to

var

lar

Iste’mol tovarlari

36

4. Mahallada militsiya tayanch punkti ochildi. Uni individual ehtiyojga

misol qilsa bo‘ladi.

5. Atrof-muhitning holatini o‘rganish uchun laboratoriya tashkil etildi.

Bu umumjamiyat ehtiyojini qondirishga kiradi.

6. Bizni ehtiyojlarimiz olgan axborotlarimizga ko‘ra shakllanadi.

7. Ovqatga intilish har bir odamda kishi oshqozonining kichik sig‘imi

bilan cheklanadi, lekin qulayliklarga hamda uy-joy, kiyim-kechak, uy

sharoiti, uni anjomlar bilan bezashga intilish, aftidan cheksiz yoki muayyan

chegaralarga ega bo‘lmasa kerak, deb ta’kidlagan Gegel.

8. Кomfort(qulaylik)- umuman tugamaydigan narsa degan, Gegel.

9. Qaror qabul qilish uchun turli muqobil variantlarni tanlash mezonlari

asosida taqqoslanadi.

10. Resurslarni cheklanganligi ham, imkoniyatlar kattaligi ham tanlashni

zarur qilib qo‘yadi. Faqat tanlash mezonlari tubdan farq qiladi.

11. Talaba oziq-ovqat mahsulotlarini xarid qildi. Bu individual ehtiyojga

kiradi.

12. Кorxona kiyim-kechak ishlab chiqarish uchun chet eldan so‘nggi

modadagi material xarid qildi. Bu individual ehtiyojni qondirish.

Testlar

1. Resurslar cheklanganligi muammosini yechish mumkin:

a) agar hamma odamlar resurslarni tejashsa;

b) agar hamma ixtiyoriy ravishda o‘z ehtiyojlarini cheklasa;

d) kelajakda, fan va texnika taraqqiyoti tovar ishlab chiqarishni

ko‘paytirish imkonini bersa;

e) muammoni yechib bo‘lmaydi;

f) to‘g‘ri iqtisodiy siyosat yuritilsa.

2. Pulingiz yetmagani sababli bir nechta qimmat, lekin sifatli, shu bilan

birga bir nechta arzon daftar sotib oldingiz. Siz ...

a) resurslar cheklanganligi muammosiga;

b) resurslar cheklanganligi tufayli murosali tanlovning zarurligiga;

d) resurslar cheklanganligi, murosali tanlov zaruriyati va muqobil

qiymatni baholash muammosiga;

e) resurslar cheklanganligi va muqobil variantni baholash muammosiga;

f) yuqoridagilarning barchasiga duch keldingiz.

3. Quyidagi keltirilgan qaysi iqtisodiy tushunchalar ishlab chiqarish

imkoniyati egri chizig‘ni ifodalaydi.

a) talab va taklif;

b) yalpi talab va yalpi taklif;

37

d) ishlab chiqarish resurslari cheklanganligi, murosali tanlov, muqobil

qiymat;

e) mavjud ishlab chiqarish imkoniyati darajasida ehtiyojlarni

qondirishning eng yaxshi usuli;

f) iste’mol va jamg‘arma.

4. Ishga avtobusda yoki marshrut taksida borish mumkin. Siz marshrut

taksida borishni yoqtirasiz. «Toshshaharyo‘lovchitrans» shu liniyaga yangi

«Mersedes» avtobuslarini qo‘ydi, shu bilan birga yo‘l xaqi ham oshirildi.

Sizni marshrut taksidan foydalanish bo‘yicha qaroringiz muqobil qiymati

o‘zgaradimi?

a) o‘sadi;

b) aniqlab bo‘lmaydi;

d) kamayadi;

e) o‘zgarmaydi;

f) doimiy qoladi.

5. Iqtisodiyotning asosiy savollari quyidagi javob variantlaridan qaysi

birida berilgan?

a) nima ishlab chiqarish, qanday ishlab chiqarish, kim uchun ishlab

chiqarish?

b) nima iste’mol qilinadi, qanday ishlab chiqariladi, kim ishlab

chiqaradi?

d) nima ishlab chiqariladi, qanday iste’mol qilinadi, kim ishlab

chiqaradi?

e) nima iste’mol qilinadi, qanday ishlab chiqariladi, kim iste’mol qiladi?

f) qanday ishlab chiqarish, kim uchun ishlab chiqarish.

6. Muqobil tanlov muammosi:

a) faqat alohida kishilar oldida;

b) faqat firmalar oldida;

d) faqat davlat organlari oldida;

e) kishilar, firmalar oldida ham, davlat organlari oldida ham turadi;

f) faqat korxonalar oldida.

7. Quyidagilarni qaysi biri birgalikda qondiriladigan ehtiyoj hisoblanadi?

a) moddiy ehtiyoj;

b) madaniy-maishiy ehtiyoj;

d) ijtimoiy ehtiyoj;

e) ma’naviy ehtiyoj;

f) mehnat ehtiyoji.

38

8. Jamiyat ehtiyojlarining miqdoran o‘sib va tarkiban yangilanib

borishiga nima ta’sir ko‘rsatadi?

a) aholi sonining o‘sishi, fan-texnika taraqqiyoti;

b) mehnat unumdorligi;

d) reklama va aloqa kommunikatsiyasining rivojlanishi;

e) tovar sifati;

f) mehnat intensivligi.

9. Aholi ehtiyojlarining qondirilish darajasi qanday aniqlanadi?

a) ularning talabi va ehtiyojlari taqqoslanadi;

b) aholining haqiqiy iste’moli darajasi va ehtiyojlari taqqoslanadi;

d) aholi pul daromadlari va talablari taqqoslanadi;

e) aholi real daromadlari va ehtiyojlari taqqoslanadi;

f) aholi nominal va real daromadlari taqqoslanadi.

10. Alohida kishilar, korxonalar va davlat ehtiyojlarining umumiy

xususiyatlari nimadan iborat?

a) tarkiban bir xil;

b) cheksiz va chegarasiz;

d) miqdoriy o‘lchamga ega;

e) nisbatan cheklangan;

f) miqdoran cheklangan.

Quyidagi chizmalarga qarang

2.1-chizma.

Ularni solishtiring va javobingizni izohlang.

Tarqatma material

Hayotdagi turli-tuman vaziyatda tanlovning variantlari nihoyatda xilma-

xil bo‘lib, qaror qabul qilishni qiyinlashtiradi. Muqobil variantlardan birini

tanlash uchun har bir kishi beixtiyor shu variantlarni taqqoslashga tushadi.

Taqqoslashdagi mezonlar juda ko‘p va xilma-xil bo‘lib, ular ma’lum

sharoit, vaziyat, qo‘yilgan maqsad va boshqalarga bog‘liq. Xuddi shu fikrni

A A

B B

39

muqobil variantlar haqida ham aytish mumkin. Muqobil variant ikki va

undan ortiq bo‘lsa tanlash, buning uchun esa taqqoslash zarur bo‘ladi.

Taqqoslash natijasida u yoki bu qarorga kelinadi. Bu jarayon alohida kishi,

oiladan boshlab to butun mamlakat miqyosida amalga oshiriladi.

Qaror qabul qilish jarayonini quyidagi model orqali izohlash mumkin.

QAROR QABUL QILISHNING QADAM-BAQADAM MODELI

1. Muammoni aniqlash. Eng avvalo muammo(erishish lozim bo‘lgan

natija)ni ajratish, ayni shu vaqt, shu vaziyat uchun qaysinisi asosiy

hisoblanadi, aniqlash zarur.

2. Muqobil variantlarni aniqlab chiqish (belgilangan natijaga

erishishning turli usullarini aniqlash). Masalan: auksion, musobaqa, navbatda

turish, boshliqning qarori, mulk egasining xohishi va boshqalar.

3. Mezonlarni belgilash (har bir variantni baholashning mezonlarini

aniqlaydigan standartlarni belgilash). Masalan: hammaga teng shans, naflilik,

eng yuqori narx, mukofot, qadr-qimmat, omad va hokazo.

4. Muqobil variantlarni baholash (har bir mezon har bir muqobil variant

uchun qo‘llaniladi).

5. Qaror qabul qilish (turli variantlar mezonlari bo‘yicha taqqoslanadi va

ulardan eng maqbuli tanlanadi).

Qaror qabul qilish setkasi

Muqobil

variantlar

M e z o n l a r

Ham

mag

a

teng

sh

ans

En

g y

uqo

ri

nar

x

Qad

r-

qim

mat

,

naf

M

ulk

egas

inin

g

tanlo

vi

Om

ad

Muk

ofo

t

Bosh Boshliq

(o‘qituvchi)ning

qaroriga ko‘ra

+

Lotereya o‘tkazish + +

Auksion + +

Tanlov + + +

Mulk egasining

xohishiga ko‘ra +

2.2-chizma.

40

Albatta boshqa narsalar, maqsadlar uchun muqobil variantlar va qaror

qabul qilish mezonlari boshqacha bo‘ladi. Masalan: tadbirkorning qanday

faoliyat turini tanlashi muqobil variantlari, maktabni bitiruvchining kelajakda

qanday kasb tanlashi variantlaridan farq qiladi. Albatta mezonlari ham. Oliy

Majlisga deputat nomzodiga ovoz berishda ham, albatta, muqobil variantlar

ichidan o‘zimiz belgilagan mezonlarga ko‘ra qaror qabul qilamiz.

Undan tashqari imkoniyat cheklangan sharoitda bir xil mezon tanlasak,

imkoniyat nisbatan katta bo‘lgan sharoitda boshqa xil mezon tanlanadi.

Siz oliy o‘quv yurtiga o‘qishga kirish uchun mutaxassislik tanlashda

qanday mezonlarga asoslanib, qaror qabul qildingiz?

Aholining ijtimoiy infratuzilma obyektlari bilan ta’minlanish

darajasi dinamikasi

2.1-jadval

Yillar

Aholining ta’minlanganligi

1 yashovchi

hisobiga turar

joy bilan

ta’minlanganlik,

kv. m.

10 ming kishi

hisobiga

shifoxonadagi

o‘rinlar soni

10 ming kishi

hisobiga ambu-

latoriya-polik-

linika muassa-

salari

Markazlash-

tirilgan suv

ta’minoti

bilan, %

Tabiiy

gaz

bilan %

1991 12,2 123,0 133,7 80,0 46,2

1995 13,0 83,7 137,6 71,5 59,4

2000 13,7 55,9 158,2 68,5 73,9

2005 14,5 54,1 109,9 61,4 78,2

2006 14,6 53,9 200,0 61,4 80,1

2010 15,0 47,9 205,7 65,5 79,8

2012 !5,0 46,1 212,0 66,5 79,8 Manba: O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi

Umumiy uy-joy fondi hajmining oshib borishi

2.2-jadval

Кo‘rsatkich 2002 2003 2004 2005 2006 2010 2012

Uy-joy fondi ja-

mi, mln. kv.m

360,9 365,7 373,5 379,3 386,9 427,7 446,4

Sh.j. davlat 6,2 5,1 5,0 4,2 4,3 4,2 3,3

Shaxsiy 354,7 360,6 368,5 375,1 382,6 423,5 443,1

O‘rtacha har bir

yashovchiga,

kv.m

14,3 14,3 14,4 14,5 14,6 15,0 15,0

Jadval ko‘rsatkichlari keyingi yillarda qanday o‘zgarganligi haqida

41

ma’lumotlar toping. Ularni solishtiring. Ular asosida qanday xulosalar

chiqarish mumkin? Кo‘rsating.

Aholining ayrim oziq-ovqat mahsulotlari iste’moli (Bir kishining bir yillik iste’moli, kg. )

2.3-jadval

Mahsulotlar 1990y. 2000y. 2009y. 2010y.

1 Non va non mahsulotlari 170 167 165 160

2 Go‘st va go‘sht mahsulotlari 32 34 35 38

3 Sut va sut mahsulotlari 210 162 212 239

4 Кartoshka 29 36 41 45

5 Poliz va sabzavot mahsulotlari 107 128 237 238

6 Meva-cheva (uzumni ham

qo‘shib) 23 42 74 82,8

8 Tuxum, dona 120 47 130 138

9 O‘simlik yog‘i 12,6 11 13 13

Jadval ko‘rsatkichlari keyingi yillarda qanday o‘zgarganligi haqida

ma’lumotlar toping. Belgilangan meditsina normativlari bilan ularni

solishtiring. O‘zgarishlarni qanday baholaysiz? Izohlang.

Javoblar:

Asosiy tayanch tushunchalar:

1b), 2g), 3a), 4v), 5d), 6j), 7e).

Masala va mashqlar:

1). 1050 ta qizlar ko‘ylagi yoki 1200 ta erkaklar ko‘ylagi.

Grafik: ho‘qida qizlar ko‘ylagi, y o‘qida erkaklar ko‘ylagi ifodalangan

imkoniyat chizig‘i.

2. Qiz 2 soat o‘toq qilardi, qolgan vaqtda qulupnay teradi. Ota va o‘g‘il

qulupnay terishadi. Jami 17 chelak qulupnay teriladi.

3. Bitta qo‘shimcha avtomobil ishlab chiqarish xarajatlari 7,6,5,4,3

traktor, qo‘shimcha bitta traktor ishlab chiqarish 1/7, 1/6, 1/5, 1/4, 1/3

avtomobilga teng.

4. A) Ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig‘i quyidagicha bo‘ladi.

42

B) A tovarning B tovarlagi muqobil qiymati 2, 4, 6.

D) Tovarlarning muqobil qiymati doimiy, o‘suvchi yoki pasayuvchi

ekanligini aniqlash uchun ularni ketma-ketlikda taqqoslaymiz.

B tovarning A tovar ishlab chiqarish evaziga yo‘qotilgan muqobil

qiymati o‘sib boruvchi, chunki u 2 dan 4, 6 ga o‘sdi.

A tovarning B tovarda ifodalangan muqobil qiymati esa pasayuvchi,

chunki u 12, 10, 6, 0 ga teng.

G) Agarda muqobil qiymat doimiy bo‘lsa, A tovar ishlab chiqarishni

kamayishi yoki ko‘payishi, B tovarning teng miqdorda ko‘payishi yoki

kamayishida ifodalanadi.

Uni jadval yoki grafikda tasvirlasak, quyidagicha bo‘ladi:

Mahsulot turlari A B V G D E Yo

A tovar (dona) 0 1 2 3 4 5 6

B tovar (dona) 12 10 8 6 4 2 0

Demak, muqobil qiymat doimiy bo‘lsa, imkoniyat egri chizig‘i to‘g‘ri

chiziq shaklida bo‘ladi.

5. A) Hamma mamlakatlarda ishlab chiqarish egri chizig‘i fan-texnika

taraqqiyoti natijasida o‘ngga siljigan. Chunki fan-texnika taraqqiyoti ishlab

chiqarish imkoniyatini kengaytiradi.

B) C va D mamlakatlarida ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig‘i

Tovar

Tovar

Tovar

Tovar

43

yuqori. Sababi, bu mamlakatlarda 1990-yili investitsion tovarlar miqdori

ulushi yuqori bo‘lgan.

D) 2012-yili barcha mamlakatlarda 2002-yilga nisbatan joriy iste’mol

o‘sgan. Lekin C, D mamlakatlarida A, B mamlakatlariga nisbatan yuqori.

Sababi, bu mamlakatlarda dastlab kelajak uchun tovarlar ko‘proq ishlab

chiqarilgan. Bu o‘z navbatida ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig‘ini

yuqori bo‘lishiga, jumladan, joriy iste’molning ham A, B mamlakatlariga

nisbatan C, D mamlakatlarida yuqori bo‘lishiga olib keladi.

6. Guruhga taalluqli bo‘lmagani ish, sayohat. Qolganlari moddiy

ehtiyojlar.

T/N:

1N; 2T, 3T, 4N; 5T, 6T, 7N(A. Smit), 8T, 9T, 10T,11T; 12N.

Testlar

1g), 2v), 3v), 4b), 5a), 6g); 7v); 8a); 9b); 10a).

2.1-chizma

Birinchi grafikdagi imkoniyat egri chizig‘i o‘zgarmas, doimiy muqobil

qiymatga ega ishlab chiqarish, ikkinchi grafik esa, A tovarni kamayib yoki B

tovarning ortib borishini ko‘rsatadi. Bunday tarzda transformatsiya egri

chizig‘i yoy shaklida bo‘ladi.

44

3-MAVZU. IQTISODIY TIZIMLAR VA ULARNING O‘ZGARISHI

1-§. Iqtisodiy tizim tushunchasi va uni bilishga turli

xil yondashuvlar

Iqtisodiy

tizimlarning tarkibiy

qismlari

Ishlab chiqaruvchi kuchlar ishlab chiqarish vositalari va ularni

harakatga keltiruvchi kishilar birligidan iborat.

Hayotiy ne’matlarni takror ishlab chiqarish jarayonida vujudga

keladigan iqtisodiy aloqa va munosabatlar iqtisodiy munosabatlar

deyiladi.

Iqtisodiy tizim – bu ma’lum bir davr va makonda jamiyatdagi

turli xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida iqtisodiy munosa-

batlar, aloqalar, jarayonlarni bir butun holda, muayyan tarzda

tarkib topishi va tartibga solinishini ifodalaydi.

Texnologiya va ishlab chiqarishning

tabiiy shart-sharoitlari.

Xo‘jalik yuritish mexanizmlari

Iqtisodiy siyosat

P.Gregori va R.Styuartlarning fikricha, iqtisodiy tizim – bu ma’lum

geografik hudud doirasida ishlab chiqarish, daromad va uni taqsim-

lashga doir qarorlar qabul qilish va uni amalga oshirish mexanizm-

lari va institutlari (tartiblari) majmuidir.

F. Prayor esa iqtisodiy tizim iqtisodiy jihatdan o‘zini tutish va

uning natijalariga bevosita yoki bilvosita ta’sir qiluvchi barcha

institutlar, tashkilotlar, qonun va qoidalar, e’tiqod, pozitsiya,

an’analar, baholar, taqiqlar va axloqiy sxemalarni o‘z ichiga oladi

deb ta’rif beradi

45

Кlassik yondashuvga ko‘ra iqtisodiy munosabatlar bir vaqtda bazis

ham hisoblanadi. Uning ustida mazkur iqtisodiyotda xos bo‘lgan

alohida siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, milliy, axloqiy, oilaviy va

boshqa ijtimoiy munosabatlar hamda tartibotlarning alohida turlari

vujudga keladi. Ularning barchasi jamiyatning ustqurmasini tashkil

qiladi. Ishlab chiqarish usuli bilan jamiyat ustqurmasi ijtimoiy-

iqtisodiy formatsiya deyiladi.

Jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida ishlab chiqaruvchi

kuchlar va iqtisodiy munosabatlar mavjud turning birligi ishlab chiqa-

rish usulini tashkil qiladi.

Iqtisodiy munosabatlarning turlari

Tashkiliy iqtisodiy munosabatlar — ishlab chiqarish jarayonini

tashkil qilish orqali vujudga keladi. Masalan, bunga mehnat

taqsimoti, uning ixtisoslashishi va kooperatsiyasi, ishlab

chiqarishning to‘planishi va uyg‘unlashtirilishi natijasida

vujudga keladigan munosabatlarni kiritish mumkin.

Ijtimoiy - iqtisodiy munosabatlar — hayotiy ne’mat va

vositalarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va

iste’mol qilish jarayonida vujudga keladi.

Texnologiya – bu xomashyo va materiallarga ishlov berish usullari

va uni amalga oshirishning ketma-ketligi.

Iqtisodiy siyosat – bu davlatning iqtisodiy munosabatlar va takror

ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir ko‘rsatishga qaratilgan chora-

tadbirlari bo‘lib, u uch: makro, mikro, mega (xalqaro) miqyosda

amalga oshiriladi.

46

2-§. Jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini bilishga turli

xil yondashuvlar

Iqtisodiy tizimlar turkumlanishi

Ibtidoiy jamiyat

Quldorchilik

Feodalizm

Кapitalizm

Кommunizm

(sotsializm)

Oddiy kooperatsiga

asoslangan iqtisodiy

tizim.

Manufakturaga

asoslangan iqtisodiy

tizim.

Yirik mashinalashgan

ishlab chiqarishga asos-

langan iqtisodiy tizim.

Ishlab

chiqarishning

texnologik usuli

III

Texnologik

yondashuv

Turkumlashga

yondashuvlar

Turkumlash

mezonlari Iqtisodiy tizim

turlari

I

Sivilizatsion

yondashuv

1. Iqtisodiy jara-

yonlarni boshqarish

va uyg‘unlashtirish

mexanizmi

2. Mulkchilikning

hukmron shakli

Bozor

iqtisodiyoti

Buyruqbozlik

iqtisodiyoti

Aralash

iqtisodiyoti

An’anaviy

iqtisodiyot

II

Formatsion

yondashuv

Ishlab chiqarish

kuchlarining ri-

vojlanish dara-

jasiga ishlab

chiqarish muno-

sabatlarining mos

kelishi

47

IV

Industrial

taraqqiyot

Toindustrial

Industrial

Postindustrial

Industrial sanoat

ishlab chiqa-

rishining vujudga

kelishi va

rivojlanishi

An’anaviy jamiyat

O‘tkinchi jamiyat

Industrial jamiyatga

o‘tish

Industrial jamiyat

«Ommaviy iste’mol»

jamiyati

V

Jamiyatning

iqtisodiy

rivojlanish

darajasiga ko‘ra

Jamiyatning

iqtisodiy

taraqqiyoti

VI

Mulkiy

jihatdan

yondashuv

Ishlab chiqarish

vositalariga

mulkchilik

shakli

Monoiqtisodiyot

Poliiqtisodiyot

VII

Siklli

rivojlanish

darajasiga

ko‘ra

Jamiyaining

siklli

rivojlanish

sivilizatsiyasi

Neolitik (30–35 asr.)

Quldorchilik bronza asri

(20–23 asr.)

Antik temir asri (11–13

asr.)

Dastlabki feodal (7 asr.)

Toindustrial sivilizatsiya

(4–5 asr.)

Industrial asr (2–5 asr.)

Postindustrial asr

(1–3 asr.)

48

Industrial jamiyatning asosiy belgilari:

ishlab chiqarishning mashinalarga asoslanganligi;

sanoat, fan-texnika yutuqlari asosida rivojlanishi;

shahar aholisining qishloq aholisiga nisbatan tezroq

ko‘payishi.

Toindustrial jamiyatning asosiy belgilari:

Aholining asosan qishloq xo‘jaligi bilan bandligi

Qo‘l mehnatining ustuvorligi;

Mehnat taqsimotining juda sayozligi;

Natural xo‘jalik hukmronligi.

Oddiy kooperatsiya – bu bir turdagi mahsulot ishlab chiqarish

yoki bir xil ishni bajaruvchilar mehnatining oddiy shaklda (bir

joyda) uyushtirilishi.

Manufaktura – oddiy kooperatsiyaga uyushgan ishlab chiqaruv-

chilar o‘rtasida mehnat taqsimotining joriy qilinishi. Manufaktura

qo‘l mehnatiga va oddiy mehnat qurollariga asoslanadi.

Mashinalashgan ishlab chiqarish – manufakturaga uyushgan

xodimlar mehnatiga mashinalarning joriy qilinishi natijasida

vujudga keladi.

VIII

Qamrov

darajasiga

ko‘ra

Amal qilish darajasi

Mikroiqtisodiyot

Makroiqtisodiyot

Mezoiqtisodiyot

Megaiqtisodiyot

Mehnat vositalari, materiallar, texnologiya, energiya, axborotlar va

ishlab chiqarishni tashkil etish birgalikda ishlab chiqarishning

texnologik usuli deyiladi.

49

Postindustrial (yuqori darajada industrlashgan) jamiyatning

asosiy belgilari:

xizmat ko‘rsatish sohasining yuksak darajada rivojlanganligi;

aholining asosiy qismi (60–70%) ning xizmat ko‘rsatish

sohalarida bandligi;

fanning bevosita ishlab chiqarish jarayoniga kirib borishi;

iqtisodiyotning hamma sohalarida axborot va hisoblash

texnikasini keng qo‘llanilishi;

iqtisodiy resurslarning barcha turlarini tejash imkonini, bera-

digan yangi texnika va texnololgiyalarning keng qo‘lla-

nilishi.

Jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining bosqichlari belgilari (amerikalik

iqtisodchi U. Rostouning «Iqtisodiy o‘sish bosqichlari» kitobiga

asosan)

An’anaviy (tra-

ditsion) jamiyat

Qishloq xo‘jaligi ustuvorligi;

Yirik yer egalari hukmronligi;

Mehnat qurollarining oddiy, primitivligi;

Mehnat unumdorligining pastligi.

* Markazlashgan davlatning vujudga kelishi;

* Ijtimoiy mehnat taqsimotining chuhur-

lashuvi;

* Hunarmandchilik hamda tadbirkorlikning

vujudga kelishi;

* Iqtisodiy jamg‘arish jarayoni boshlanishi

Industrial

jamiyatga o‘tish

Mehnat qurollarining takomillashuvi, sanoatda

inqilob (to‘ntarish) yuz beradi

Mehnat unumdorligi o‘sadi;

Ishlab chiqarish infratuzilmasi shakllanadi,

rivojlana boshlaydi;

Qo‘l mehnati o‘rniga mashinalashgan mehnat

keladi;

Jamg‘arish avvalgiga nisbatan o‘sib boradi.

O‘tkinchi jamiyat

50

Alohida mulk shaklining ustuvorligini inkor

qiladigan, asosini turli-tuman mulkchilik

tashkil qiladigan iqtisodiy tizim. Masalan,

aralash iqtisodiyot.

Mono va poliiqtisodiyot belgilari:

Bir mulk shakli hukmron bo‘lgan iqtisodiy

tizim. Davlat mulki hukmronlik qilgan jami-

yatlar. Masalan, qadimgi sharqdagi «osi-

yocha» ishlab chiqarish usuli va sobiq

sotsialistik mamlakatlar iqtisodiyoti.

Xususiy mulk monopoliyasiga asoslan-

gan jamiyatlar. Masalan, bunday jamiyat-

lar quldorlik, feodalizm va sof kapitalizm

sharoitida mavjud bo‘lgan. Poliiqtisodiyot

Industrial jamiyat

yirik mashinalashgan industriya

vujudga keladi. Fan-texnika taraqqiyoti

jadal boradi;

Og‘ir sanoat rivojlanadi;

Urbanizatsiya ro‘y beradi;

Jamg‘arish jadal boradi

«Ommaviy iste’-

mol» jamiyati

Ommaviy iste’mol tovarlari ishlab

chiqarish ustuvor bo‘ladi;

xizmat ko‘rsatish sohalari rivojlanadi;

Uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol

tovarlarini ishlab chiqarish yetakchi

o‘ringa chiqadi.

jamg‘arish jarayoni boshlanishi

Monoiqtisodiyot

51

3-§. Iqtisodiy tizim modellari

Iqtisodiy jarayonlarni boshqarish va uyg‘unlashtirish mexanizmi

hamda mulkchilikning ustuvor shakllariga ko‘ra iqtisodiy tizimning bir

qator modellari ajratiladi.

Bozor

iqtisodiyoti

Xususiy mulk ustuvorlikka ega;

Iqtisodiy jarayonlar bozor mexanizmi

orqali tartibga solinadi.

Aralash

iqtisodiyot

Mulkchilikning turli-tuman shakllari mav-

jud bo‘ladi;

Iqtisodiy jarayonlar bozor mexanizmi bilan

birga davlat tomonidan ham tartibga soli-

nadi.

Bozor iqtisodiyoti bosqichlari:

I. Erkin raqobatga asoslangan klassik bozor iqtisodiyoti

yoki sof kapitalizm;

II. Hozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyoti

Buyruqbozlikka

asoslangan

iqtisodiyot

Davlat mulki ustuvorlikka ega;

Iqtisodiy jarayonlar bir markazdan turib

boshqariladi va uyg‘unlashtiriladi.

Belgilari

An’anaviy

iqtisodiyot

Mulkchilik munosabatlarida merosxo‘rlik

va sulolalarning mavqei hukmronlik qiladi;

Iqtisodiy jarayonlar urf-odatlar, udumlar,

an’analar, ijtimoiy va diniy qoidalar yorda-

mida tartibga solinadi;

Natural mayda tovar xo‘jaligi xo‘jalik yuri-

tishning ustuvor shakli hisoblanadi.

52

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar:

Asosiy tayanch tushunchalar:

1. Ijtimoiy-iqtisodiy tizim

2. Monostrukturali iqtisod

3. Polistrukturali iqtisod

4. Ierarxik boshqarishga asoslangan

iqtisod

5. Aralash iqtisodiyot

6. An’anaviy iqtisod

Quyidagi javoblardan to‘g‘risini tanlang:

a) Bir mulk shakli hukmron bo‘lgan tizim.

b) Jamiyatdagi turli xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida

iqtisodiy munosabatlar, aloqalar, jarayonlarni bir butun holda, muayyan

tarzda tarkib topishi va tartibga solinishini ifodalaydi.

d) Iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirish, tartibga solishni yakka

boshliq hokimligiga tayanadigan axborot olish, buyruq va topshiriqlar

asosida olib boriladigan iqtisodiyot.

e) Mulkchilikning turli-tumanligi va ularning tengligiga asoslangan

iqtisodiyot.

f) Mulkchilikning turli-tumanligi, ularning tengligi, aralash tartibda

boshqariladigan, iqtisodiyotni tartibga solishda ma’lum chegarada

davlatning aralashuvini taqozo qiladigan iqtisodiyot.

g) Cheklangan resurslardan foydalanish tartibi an’ana va urf-odatlar,

udumlar asosida belgilanadigan iqtisodiyot.

Masala va mashqlar:

1. Aytaylik, xususiy firma tovar partiyasini sotib olishga qaror qildi.

Tovar sotib olish uchun shartnoma tuzish maqsadida menejer avvaldan

potensial sotuvchilarni topish, tovar narxi, tovarni sotish, olib keltirish

sharti, haq to‘lash haqida axborot to‘plashga kirishdi.

Xalqaro telefonda gaplashishlar va telegrammalar uchun 1 mln.

so‘m sarfladi. Tovarlarni ko‘rib kelish uchun transport xarajatlari 500

ming so‘m, undan tashqari firma faoliyatining ishonchliligini tekshirish

va shartnoma tuzish uchun yuridik xizmat ko‘rsatuvchi firmaga 500

ming so‘m to‘landi.

Oxir oqibat bitim tuzildi. Sotib oluvchi firma tovarlar partiyasi

uchun 20 mln. so‘m avvaldan haq to‘ladi. Sotib oluvchi firmaning

53

transaksion xarajatlarini aniqlang va baholang. Qanday sharoitda

transaksion xarajatlar jamiyatda katta miqdorda va unchalik ko‘p

bo‘lmagan miqdorni tashkil etadi, ko‘rsating?

2. Beshinchisi ortiqcha.

Quyidagilarni diqqat bilan o‘qing. Ulardan qaysi biri shu guruh

uchun ortiqcha va nima sababdan, ko‘rsating.

Tushunchalar: Tadbirkorlik imkoniyatining kengayishi, iqtisodi-

yotni davlat va bozor mexanizmi orqali boshqarilishi, mamlakat miqyo-

sida barcha tarmoqlar uchun rejalar ishlab chiqish, yalpi ichki mahsulot-

ning xususiy va davlat sektori tomonidan yaratilishi, manfaatlarning

rag‘batlantirilishi.

T/N

1. Markazdan rejalashtiriladigan ma’muriy buyruqbozlikka asoslan-

gan, jamiyat uchun ham, an’anaviy jamiyat uchun ham, bozor iqtiso-

diyotiga asoslangan jamiyat uchun ham umumiy iqtisodiy muammo bor:

2. «Nima ishlab chiqarish» muammosi faqat resurslar cheklangan-

ligi tufayli kelib chiqqani sababli faqat xususiy biznes uchun xarakterli.

3. «Qanday ishlab chiqarish kerak?» muammosi mehnatga layoqatli

aholisi ko‘p bo‘lgan mamlakatlar uchun xos emas.

4. «Кim uchun ishlab chiqarish» muammosi markazdan rejalash-

tiriladigan ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan jamiyat uchun xos

emas.

5. Iqtisodiyotni tartibga solishni tahlil qilib, mashhur iqtisodchi R.

Кouz iqtisodiy nazariyaga transaksion xarajatlar degan tushunchani

kiritdi.

6. Iqtisodiyotning tizim sifatida rivojlanishida bir-biriga qarama-

qarshi ikki tendensiya amal qiladi.

Testlar

1. Quyidagilardan qaysi biriga ierarxik boshqarish xos emas?

a) «O‘zdeuavto» korporatsiyasi doirasida avtomobil ishlab chiqa-

rish;

b) oilada oila a’zolarining uy yumushlarini bajarishi;

d) fermer xo‘jaligida mahsulot ishlab chiqarish;

e) Toshkent Moliya institutida kafedra faoliyatini boshqarish;

54

f) Yaponiya milliy iqtisodiyoti miqyosida avtomobil ishlab

chiqarish.

2. Quyidagi sanab o‘tilganlardan qaysi birini transaksion

xarajatlarga qo‘shmagan bo‘lar edingiz?

a) tijorat menejeri uchun uyali telefon sotib olindi;

b) shartnoma tuzmoqchi bo‘lgan korxonaning moliyaviy ahvoli

haqida ma’lumotlar to‘plash;

d) bitim tuzilganini tasdiqlash uchun notariusga xizmat haqi to‘lash;

e) bitim tuzayotgan korxona egasiga o‘z mahsulotingizdan sovg‘a

qildingiz;

f) tuzilgan bitimni sherigingiz qanday bajarayotganini nazorat qilin-

gani uchun haq to‘ladingiz.

3. Qachonki iqtisodiy muammolar qisman bozor, qisman hukumat

tomonidan yechilar ekan, bunday iqtisodiyot:

a) markazdan boshqariladigan iqtisodiyot;

b) bozor iqtisodiyoti;

d) natural xo‘jalik; e) aralash iqtisodiyot;

f) an’anaviy iqtisodiyot.

4. Barcha iqtisodiy tizimlarda asosiy muammolar: nima, qanday,

qancha, kim uchun? mikro va makro darajada yechiladi. Quyidagilardan

qaysi biri mikro darajada yechiladi?

a) to‘la bandlikni qanday ta’minlash mumkin?

b) nima va qancha ishlab chiqarish zarur?

d) inflatsiyadan qanday qutilish mumkin?

e) iqtisodiy o‘sishni qanday rag‘batlantirish mumkin?

f) yalpi daromad va yalpi xarajatlarni qanday muvozanatga keltirish

mumkin?

5. Rivojlanish bosqichlariga sivilizatsion yondashuvning asoschisi

kim?

a) Alfred Marshall;

b) Uolter Rostou;

d) Ronald Кouz;

e) Artur Pigu;

f) Кarl Marks.

55

6. Sivilizatsion yondashuv bo‘yicha jamiyat taraqqiyoti 5 bosqichga

bo‘linib, u quyidagilardan iborat:

a) o‘tkinchi jamiyat, industrial jamiyatga o‘tish, industrial jamiyat,

ommaviy iste’mol jamiyati, kommunistik jamiyat;

b) an’anaviy jamiyat, industrial jamiyatga o‘tish, feodalizm, indus-

trial jamiyat, kommunistik jamiyat;

d) an’anaviy jamiyat, quldorlik, industrial jamiyatga o‘tish, indus-

trial jamiyat, ommaviy iste’mol jamiyati;

e) an’anaviy jamiyat, o‘tkinchi jamiyat, industrial jamiyatga o‘tish,

industrial jamiyat, ommaviy iste’mol jamiyati;

f) an’anaviy jamiyat, o‘tkinchi jamiyat, kommunistik jamiyat,

industrial jamiyat, ommaviy iste’mol jamiyati.

7. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarni almashinish sabablarini formatsion

yondashuvda qanday izohlanadi?

a) ishlab chiqarish kuchlari rivojlanish darajasiga ishlab chiqarish

munosabatlarining mos kelishi;

b) ishlab chiqarish texnologik usulining o‘zgarishi;

d) ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasiga ishlab

chiqarish munosabatlarining mos kelmasligi o‘rtasidagi ziddiyat;

e) ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasiga ustqurmaning

mos kelmasligi.

8. Iqtisodiy tizim nima?

a) jamiyatning asosiy yo‘nalishidir;

b) ishlab chiqarishni tashkil etish shaklidir;

d) sotsial-iqtisodiy munosabatlar asosidir;

e) ijtimoiy ishlab chiqarish shaklidir;

f) siyosiy va ma’naviy munosabatlardir.

9. Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyot qanday tizim?

a) ishlab chiqarishni reja asosida yurgazishga asoslangan;

b) yakka hokimlik asosida ishlab chiqarishni tashkil etishga

asoslangan;

d) davlat tomonidan ishlab chiqarish, taqsimot, almashuv va

iste’mol ustidan to‘liq nazorat o‘rnatishga asoslangan;

e) ishlab chiqarishni ijtimoiy mulk va ijtimoiy mehnat asosida

tashkil etishga qaratilgan;

f) ishlab chiqarish xususiy mulk asosida tashkil qilinadigan.

56

10. Aralash iqtisodiyot nima?

a) turli mulk shakllariga va ularning teng huquqligiga asoslangan

iqtisodiyot;

b) ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyot;

d) xususiy va jamoa mulkiga asoslangan iqtisodiyot;

e) buyruqli va bozor iqtisodiyoti qo‘shilishi natijasida vujudga

kelgan iqtisodiyot;

f) an’ana va udumlarga asoslangan iqtisodiyot.

11. Iqtisodiy tizimning qaysi nusxasi (modeli)da xususiy mulkning

ustunligi va boshqarishning bozor mexanizmi ta’minlanadi?

a) buyruqli iqtisodiyot;

b) sof kapitalizm;

d) aralash iqtisodiyot;

e) an’anaviy iqtisodiyot;

f) yuqoridagilarning barchasida.

12. Nima, qanday, kim uchun ishlab chiqarish muammolari qaysi

tizimga aloqador?

a) faqat totalitar tizimlarga yoki markazlashgan rejalashtirish hukm-

ron bo‘lgan jamiyatlarga;

b) faqat bozor iqtisodiyotiga;

d) faqat an’anaviy iqtisodiyotiga;

e) sotsial-iqtisodiy va siyosiy tashkil qilinishidan qat’i nazar, har

qanday jamiyatga;

f) aralash iqtisodiyotga.

57

3.1-Tarqatma material.

Iqtisodiy tizimlarning texnik taraqqiyot nuqtayi nazaridan bosqichlarga

bo‘linishi

I. Toindustrial bosqich xususiyatlari:

— iqtisodiyotning dastlabki sohasi — qishloq xo‘jaligi ustun

bo‘ladi;

— aholi asosan dehqonchilik va chorvachilik bilan band;

— asosan qo‘l mehnatiga tayaniladi;

— mehnat taqsimoti nihoyatda past, natural xo‘jalik yuritishga

asoslanadi;

— aholi ehtiyojlari turg‘un holatda bo‘lgan ishlab chiqarishga xos.

Ishlab chiqarishning bu bosqichi hozir ham ayrim Afrika

mamlakatlari (Mali, Gvineya) ga xos bo‘lib, qishloq xo‘jaligida band

bo‘lganlar mehnat unumi 2 kishini boqishga yetadi.

II. Industrial bosqich xususiyatlari:

— iqtisodiyotda asosiy rolni mashinalashgan sanoat ishlab

chiqarishi o‘ynaydi;

— sanoat boshqa muhim tarmoqlar (qishloq xo‘jaligi, qurilish,

transport)ni ham qayta qurishga olib keladi;

— aholining asosiy qismi industrial tarmoqda band bo‘ladi;

— mehnat taqsimotining chuqurlashuvi ro‘y berib, ko‘plab yangi

tarmoqlar vujudga keladi. Natijada iqtisodiyotda ishlab chiqarishni

tashkil qilishning murakkab shakli — tovar ishlab chiqarish

rivojlanadi;

— aholi urbanizatsiya (urbahis — shahar)si ro‘y beradi.

Aholining asosiy qismi shaharlarda yashay boshlaydi;

— ishlab chiqarish imkoniyatlarining kengayishi turli-tuman

ehtiyojlarni qondirish uchun yo‘l ochadi.

III. Postindustrial bosqich xususiyatlari:

— iqtisodiyotning muhim sohasi — xizmat ko‘rsatish nihoyatda tez

rivojlanadi. Unda ishlovchilarning 50-70%i band bo‘ladi;

— fan bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylanadi. Fan yutuqlari natijasida

ishlab chiqarishda, tabiatda mavjud bo‘lmagan mahsulotlar yaratiladi;

— xo‘jalikning barcha tarmoqlarida va maishiy maqsadlarda informatika va

hozirgi zamon hisoblash texnikasi yutuqlaridan keng foydalaniladi. Jismoniy va

aqliy mehnatni ham avtomatlashtirish kuchayadi;

58

— korxonalarda ilmiy xodimlar va yuqori malakali mutaxassislarning roli

tezlik bilan oshib boradi;

— barcha turdagi resurslarni iqtisod qiladigan, mahsulotni yuqori sifatli

bo‘lishini ta’minlaydigan yuqori texnologiyaga o‘tish amalga oshadi;

— barcha kishilarning eng zarur ehtiyojlarini to‘la qondirishni ta’minlash,

yuqori darajadagi ehtiyojlarni kengaytirish imkoniyatlariga ega bo‘linadi.

Кo‘rsatilgan har bir bosqichning xususiyatlariga yana nimalarni qo‘shgan

bo‘lar edingiz? Кo‘rsating.

Qaror qabul qilish, iqtisodiy boshqarishga ko‘ra tizimlarning guruhlanishi

An’anaviy iqtisodiy

tizim

Ma’muriy

iqtisodiy tizim

Bozor

iqtisodiyoti tizimi

Iqtisodiy qarorlar

odatda avvalgi avlod

yoki ilgari qabul

qilingan qarorlarni

takrorlaydi.

Iqtisodiy qarorlar asosan

avtoritar masalan, feodal,

lord tomonidan yoki

davlat organi tomonidan

qabul qilinadi.

Muhim iqtisodiy qarorlar

alohida shaxslar va biznes

(firmalar) tomonidan qabul

qilinadi.

Iqtisodiy hayotda

an’analarni davom

ettirish qadrlanadi.

Reja organlari nima

ishlab chiqarish, kimga

sotishni hal qiladilar.

Bozor narxlari ishlab chi-

qaruvchilar uchun xaridorlar

nima xohlashi haqida signal

beradi, uning asosida alohida

shaxslar va biznes (firmalar)

tomonidan qaror qabul qili-

nadi.

3.2-chizma

Aralash iqtisodiyot haqida nima degan bo‘lar edingiz? U bozor iqtisodiyoti

tizimidan farqlanadimi? O‘z fikringizni asoslang.

Javoblar:

Asosiy tayanch tushunchalar:

1b)); 2a); 3g); 4v); 5d); 6e).

Masala va mashqlar:

1. Transaksion xarajatlar 2 mln. so‘m. Jami tovarlarning narxga nisbatan 2 x

100 = 20% ni tashkil etadi.

2. Ikkinchisi ortiqcha, u markazdan rejalashtiriladigan ma’muriy iqtisodiy

tizimga xos, qolganlari aralash iqtisodiyotning tub belgilari hisoblanadi.

T/N

1T; 2N; 3N, 4N; 5T; 6T.

Testlar:

1d); 2a); 3g); 4b); 5b); 6g); 7v); 8b); 9v); 10g); 11b); 12b).

59

Mulkchilikning hukmron shakli va tartibga solish mexanizmiga ko‘ra sotsial-iqtisodiy tizimlar

Siz tizimlarning o‘zgarishi haqida qanday fikrdasiz?

3.3-chizma

Ijtimoiy-

iqtisodiy

tizimlar

tizimlar Mulkchilikda

merosxo‘rlik,

sulolalar mavqei

hukmronligi

Manufaktura, fabrika.

mashinalashgan ishlab

chiqarish

Xususiy mulk

ustuvorligi

An’anaviy

iqtisod

Bozor

iqtisodiyoti

Sivilizatsiyala

shgan yoki

aralash

iqtisod

Iqtisodiy jarayonlar,

aloqalar, urf-odatlar,

an’analar, diniy qoidalar

asosida tartibga solinadi

Markazdan

boshqariladi-

gan ma’muriy

rejali iqtisod

Tartibga solish

mexanizmi

Dastlab tabiat ne’matla-

rini o‘zlashtirishga aso-

slanadi. So‘ngra natural,

mayda tovar xo‘jaligi

kelib chiqadi

Mulkchiliking

hukmron shakli

Ishlab chiqarishni

tashkil etish

Iqtisodiy aloqalar, jarayonlar

bozor mexanizmi orqali

tartibga solinadi

Rejali asosda

sotsialistik ishlab

chiqarish

Hozirgi zamon ishlab

chiqarishi

Iqtisodiy aloqalar, jara-

yonlar bir markazdan

ma’muriy buyruq yo‘li

bilan boshqariladi,

uyg‘unlashtiriladi, rejani

bajarishga qaratiladi

Mulkchilikning

turli shakllari

mavjudligi va

qonuniy

tengligi

Iqtisodiy aloqalar, jara-

yonlar bozor mexanizmi

bilan davlat mexanizmi

hamkorlikda tartibga

solinadi

Davlat mulki

ustuvorligi

60

4-MAVZU. IQTISODIY FAOLIYAT VA UNING

SAMARADORLIGI

1-§. Iqtisodiy faoliyat mazmuni va turlari

Iqtisodiy faoliyat insonning ehtiyojini qondirish, ya’ni hayot kechirishini

ta’minlashning asosi bo‘lib, u muayyan vosita va usullar asosida iqtisodiy

ne’matlarni takror ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarini qamrab oladi.

Ayirboshlash

Taqsimot

Iste’mol

Iqtisodiy faoliyat

Ishlab chiqarish

Кishilarning iste’moli uchun zarur bo‘lgan hayotiy ne’matlarni va

boyliklarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq amalga

oshadigan faoliyatdir.

Ishlab chiqarish har doim ijtimoiy xarakterga ega va shu bilan

birga insoniyat jamiyati tarixiy rivojlanishining natijasidir.

Yaratilgan mahsulotning ashyoviy-buyum shakliga ko‘ra ishlab

chiqarish quyidagi turlarga ajratiladi:

Moddiy ishlab chiqarish – moddiy ko‘rinishga ega

bo‘lgan ne’matlar va boyliklar ishlab chiqaradigan

tarmoqlar hamda sohalardan iborat bo‘ladi. Bular

sanoat, qishloq xo‘jaligi qurilish, o‘rmon xo‘jaligi kabi

tarmoqlar

Ishlab chiqarish (xizmat

ko‘rsatish)

61

O‘zbekistonda YaMMning ashyoviy- buyum tarkibi

(joriy bozor narxlarida)3

4.1-jadval

Кo‘rsat-

kichlar

Y I l l a r

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2011 2012

% % % % % % % % %

Jami 100 100 100

100

100

100

100

100

100

Sh. j.

tovarlar 50,5 50,1 49,8 49,1 48,6 50,6 57,6 41,2 40,3

xizmatlar 36,8 38,0 38,5 37.2 37,4 38,4 49,0 50,5 52,0

3 Социално-экономическое положение Республике Узбекистан за 2008 год. –T 2009 г. Стр. 8.

Yaratilgan mahsulotning iste’mol qilinish xususiyatiga ko‘ra

ishlab chiqarish tarmoqlari ham ikkiga ajratiladi:

* Ishlab chiqarish vositalari, ya’ni investitsion tovarlar

ishlab chiqaruvchi tarmoqlar.

* Iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi tarmoqlar

Ishlab chiqarish bir tomondan qiymatning vujudga kelishi va

boshqa tomondan naflilikning yaratilish jarayonidir.

Nomoddiy ishlab chiqarish – moddiy ko‘rinishga ega

bo‘lmagan, lekin jamiyat uchun zarur bo‘lgan ma’naviy

ne’matlar yaratadigan va xizmatlar ko‘rsatadigan

sohalarni o‘z ichiga oladi. Bular maorif, sog‘liqni

saqlash, transport, aloqa, savdo, kommunal va maishiy

xizmat ko‘rsatish kabi sohalardir.

62

2-§. Ishlab chiqarish omillari va uning tarkibi

Ayirboshlash jarayoni. Iqtisodiy resurslar va mahsulotlar tovar

shaklini olib, ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga o‘tadi. Ayri-

boshlash ishlab chiqarish bilan iste’molni bog‘lovchi bo‘g‘in

hisoblanadi.

Mahsulot ayriboshlash – bunda bir mahsulot bosh-

qasiga ma’lum miqdoriy nisbatlarda ayriboshlanib, u

barter deyiladi.

Tovar ayriboshlash – bunda mahsulot (xizmat)lar pul

vositasida, oldi-sotdi yo‘li bilan ayirboshlanadi.

Ishlab chiqarilgan mahsulotlar va iqtisodiy resurslar taqsimlash

jarayonidan o‘tadi. Mahsulot taqsimlanishi natijasida undagi

ishlab chiqaruvchilar, mulk va resurs egalari hamda davlat ulushi

aniqlanadi. Iqtisodiy resurslar mamlakat hududlari va korxonalar

o‘rtasida ularga bo‘lgan talabni hisobga olgan holda taqsimlanadi.

Iste’mol ishlab chiqarish natijalaridan foydalanish jarayonini

anglatadi. Iste’mol o‘z xususiyatlariga ko‘ra ikki turga ajratiladi:

shaxsiy iste’mol – bunda iste’mol tovarlari va xizmatlar

bevosita iste’mol qilinadi.

ishlab chiqarish iste’moli – bunda investitsion tovarlar

bilvosita iste’mol qilinadi, ya’ni ular ishlab chiqarish

jarayonida foydalanilib, kishilar uchun zarur bo‘lgan hayotiy

vositalar yaratiladi.

Iqtisodiy resurslar ishlab chiqarish jarayonida uning omillariga

aylanadi.

Ayirboshlash shakllari:

63

Mehnat vositalari va mehnat predmetlari birgalikda ishlab

chiqarish vositalari deyiladi.

Ishlab chiqarish omillari mahsulot yaratish (xizmat ko‘rsatish) dagi

o‘rniga ko‘ra uch guruhga ajratiladi:

ishchi kuchi — insonning mehnat qilish layoqati bo‘lib,

ishlab chiqarishning asosiy va zaruriy shartidir. Shu sababli u

ishlab chiqarishning shaxsiy omili deb ham ataladi. Ishchi

kuchi ishlab chiqarishning boshqa omillarini o‘zaro

biriktirib, ularni harakatga keltiradi.

mehnat vositalari — inson mehnat predmetlariga ta’sir

qiladigan barcha vositalardir (mashina, mexanizmlar, asbob-

uskunalar va h.k.)

mehnat predmetlari — insonning maqsadga muvofiq faoliya-

ti o‘zlashtirishga qaratilgan barcha narsalardir. Mehnat

predmetlari tabiatda tayyor holda yoki oldingi davrdagi

mehnat mahsuli (xomashyo shaklida) bo‘lishi mumkin.

Ishlab chiqarish omillari to‘g‘risidagi nazariyalar

J.B.Sey (fransuz iqtisodchisi) – ishlab chiqarishning uch

omili nazariyasini asoslab, unga yer, kapital va mehnatni

kiritadi.

mehnat qurollari – mehnat predmetlariga bevosita ta’sir

ko‘rsatadi. Masalan, mashinalar, mexanizmlar,

uskunalar va h.k.

saqlash vositalari – yoqilgi, materiallar va mahsu-

lotlarni saqlash hamda uzatishga xizmat qiladi (sister-

nalar, turli sig‘im idishlari, omborlar, quvurlar va h.k)

umumiy vositalar – bevosita ishlab chiqarish jarayonida

qatnashmaydi, balki unga umumiy shart-sharoit bo‘lib

xizmat qiladi (binolar, inshootlar, yo‘llar, va h.k)

Mehnat vositalari mehnat predmetlariga ta’sir qilish xususiyat-

lariga ko‘ra quydagi guruhlarga ajratiladi:

64

3-§. Ishlab chiqarishning natijalari. Ishlab chiqarish funksiyasi va

imkoniyatlari chegarasi

Ishlab chiqarish natijalari — turli darajada ishlab chiqarish

hajmini tavsiflovchi ko‘rsatkichlardir:

korxona (firma) darajasida: yalpi mahsulot, yalpi daromad,

foyda;

milliy iqtisodiyot darajasida: yalpi ichki mahsulot, sof milliy

mahsulot, milliy daromad.

Ishlab chiqarish natijalarini tahlil qilishda umumiy, o‘rtacha va

me’yoriy (qo‘shilgan) mahsulot tushunchalaridan foydalaniladi

Umumiy mahsulot – resurslarning mavjud darajasida

ishlab chiqarilgan mahsulotning umumiy hajmi.

O‘rtacha mahsulot – iqtisodiy resurslarning har birligiga

to‘g‘ri keladigan mahsulot miqdori. Bu ko‘rsatkich

mahsulotning umumiy hajmini alohida resurslar miqdoriga

bo‘lish orqali aniqlanadi.

Me’yoriy (qo‘shilgan) mahsulot — qo‘shimcha jalb

qilingan iqtisodiy resurs, ya’ni ishchi kuchi va kapital

hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.

Кlassik iqtisodiy maktab – ishlab chiqarishning shaxsiy

va moddiy omili nazariyasini ilgari suradi.

E.Baverk (Avstriya maktabi) – ishlab chiqarishning ikki

omili: kapital va mehnat mavjud bo‘lishini tan oladi.

Hozirgi zamon nazariyalari – ishlab chiqarishning to‘rt

omili (kapital, yer, mehnat va tadbirkorlik layoqati)

mavjud bo‘lishini ko‘rsatadi.

65

Ishlab chiqarish imkoniyatlari jadvali

Mahsulot muqobil variantlar

A B V G D

Un 6000 5700 4000

3000

0

Tegirmon 0 50 120 150

200

Jadval ma’lumotlari grafikga joylashtirilsa, ishlab chiqarish

imkoniyatlari egri chizig‘i hosil bo‘ladi.

Ishlab chiqarish omillari va uning natijalari

o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalaydi. Bu bog‘liqlikni

quyidagicha ifodalash mumkin:

Y = f(a1, a2, a3, ... an)

Bunda, Y — ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori;

a1, a2, a3, ... an — ishlab chiqarish omillari.

Bu funksiyani quyidagicha korxona (firma) faoliyati

natijasida ishlab chiqarishga jalb qilingan omillar bilan

ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi o‘rtasidagi bog‘lanish

tarzida ham ifodalash mumkin.

Q = f(L·K·N)

Q — mahsulot miqdori.

L, К, N — ishlab chiqarish omillari: mehnat, kapital,

yerning turli xildagi birlashuvi.

Ishlab chiqarish funksiyasi

Ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasi – iqtisodiy resurslarning

mavjud hajmida mahsulot chiqarishning (bir turdagi yoki

uyg‘unlashgan) eng yuqori miqdorini ko‘rsatadi.

Agar iqtisodiyotda 2 turdagi mahsulot (un va tegirmon) ishlab

chiqariladi, deb faraz qilinsa, iqtisodiy resurslarning o‘zgarmas

hajmida jamiyat ularning quyidagi uyg‘unlashgan miqdorini ishlab

chiqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

66

Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig‘i

4-§. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko‘rsatkichlari

Samaradorlik — bu «natija» va «xarajat»lar nisbatidir.

Samaradorlik ishlab chiqarish pirovard natijasining qilingan resurs

xarajatlariga nisbati tarzida hisoblanadi.

Iqtisodiy resurslarning mavjud hajmi va unumdorligida imkoniyat

egri chiziqning ichida ikki turdagi mahsulotning har qanday

uyg‘unlashgan miqdorini ishlab chiqarish imkoniyatiga ega

bo‘ladi. F nuqtadagi darajaga erishish imkoniyati esa cheklanadi.

Unga iqtisodiy resurslar hajmining ortishi yoki ular unumdorligi-

ning o‘sishi yoxud yangi texnologiyaning kiritilishi hisobiga

erishib boriladi.

Foyda normasi (P'), ya’ni olingan foydaning

iqtisodiy resurslar sarf-xarajatlariga (Ux) nisbati:

P1 = P / Ux *100%

Samaradorlikning asosiy ko‘rsatkichlari

50 100 150 200

1000

2000

3000

4000

5000

6000

250 tegirmon

un

A

B

V

G

D

67

Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish omillari

Samaradorlik iqtisodiy resurslarning alohida turlari bo‘yicha ham

aniqlanadi:

Ishchi kuchidan foydalanish samaradorligi –

mehnat unumdorligi ko‘rsatkichini xarakterlaydi. Bu

ko‘rsatkich vaqt birligida ishlab chiqarilgan mahsulot

miqdori (Y) bilan yoki mahsulot birligini ishlab

chiqarishga ketgan vaqt (V) bilan aniqlanadi

U. = Y/L; yoki U. = Y / V;

Кapital samaradorligi — kapital unumdorligi (Uk )

ko‘rsatkichida aniqlanadi. U kapital birligi (К) hisobiga

ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori (Y) yoki bajarilgan

ishni (Yl ) ko‘rsatadi.

Uk = Y / К yoki Uk = Yl / К;

Yerdan foydalanish samaradorligi — ekin maydon-

lari birligi hisobiga ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jalik

mahsulotlari (YN) hajmi ko‘rsatkichida ifodalanadi. Alohida

ekin turlari hosildorligi ham yerlardan foydalanish

unumdorligini ko‘rsatadi. UN = YN / N;

Ishlab chiqarish samaradorligiga baho berishda mahsulotning

mehnat sig‘imi, material sig‘imi, energiya sig‘imi kabi

ko‘rsatkichlar ham tahlil qilinadi.

fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab chiqarishga

joriy qilish;

ishlab chiqarish intensivligini ta’minlaydigan texnolo-

giyalarni qo‘llash;

ishlab chiqarishni to‘g‘ri joylashtirish, ixtisos-

lashtirish va kooperatsiya;

iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini importning o‘rnini

bosadigan va eksportga layoqatli tovarlar ishlab

68

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar:

Asosiy tushunchalar

1. Ishlab chiqarish funksiyasi

2. Ishlab chiqarish

3. Iqtisodiy faoliyat

4. Iste’mol

5. Izokvanta

6. Iqtisodiy samaradorlik

qonuni

7. Me’yoriy mahsulot

8. Ayirboshlash

9. Taqsimot

10. O‘rtacha mahsulot

11.Me’yoriy unumdorlik

(daromad)ning pasayish

qonuni.

Quyidagi javoblardan to‘g‘risini tanlang:

a) insonning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan

ne’matlar yaratish jarayoni;

b) ishlab chiqarish natijalaridan foydalanish, ehtiyojni qondirish

jarayoni;

d) insonning ehtiyojini qondirish, ya’ni hayot kechirish, tirikchilikni

ta’minlashning vosita va usullari majmui;

e) bir xil hajmda mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan ishlab

chiqarish omillarining turli variantlarda birlashuvini ifodalovchi

nuqtalarning geometrik o‘rnini ko‘rsatuvchi egri chiziq;

f) ishlab chiqarish omillarining har qanday to‘plami bilan shu omillar

yordamida maksimal imkoniyat darajasida mahsulot ishlab chiqarish

hajmi o‘rtasidagi bog‘lanishni ifodalovchi funksiya;

chiqarishni ta’minlaydigan tarzda o‘zgartirish;

ishlab chiqaruvchilarning o‘z mehnatlari natijalaridan

manfaatdorligini ta’minlash;

tabiiy, moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan

oqilona va tejab-tergab foydalanish;

xodimlar malakasini oshirish va yetuk mutaxassislar

tayyorlash.

69

g) qo‘shimcha bir birlik har qanday o‘zgaruvchi omil evaziga

yaratilgan umumiy mahsulot (TP) hajmining o‘zgarishi tushuniladi.

Masalan, MP= TP/ L;

h) xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida resurslarni, ishlab chiqa-

rish omillarining egalari o‘rtasida esa yaratilgan mahsulotni taqsimla-

nishini ifodalaydi;

i) ma’lum miqdordagi ne’matlarni bir subyektdan boshqa subyekt

ixtiyoriga o‘tish jarayoni;

j) bir omilning o‘zgarishi va qolganlari o‘zgarmagani holda ma’lum

chegaradan so‘ng har bir qo‘shimcha sarflangan omil avvalgisiga

nisbatan kamroq unum(daromad) olib kelishini ifodalaydi.

k) iqtisodiy xarajatlar evaziga erishilgan ishlab chiqarish natijasi,

yaratilgan mahsulot.

l) ishlab chiqarilgan umumiy mahsulot(TP)ning o‘zgaruvchi ishlab

chiqarish omillariga nisbatini ifodalaydi. Masalan, AP=TP/ L

Masala va mashqlar:

1. Boshqa omillar o‘zgarmagani holda mehnat miqdori, ya’ni

ishchilar sonining o‘sishiga qarab, natura shaklidagi me’yoriy mahsulot

quyidagicha o‘zgargan Ishchilar soni, kishi Mahsulot miqdori. dona

1

2

3

4

5

6

200

300

350

380

390

395

Natura shaklida me’yoriy mahsulotni hisoblang. Raqamlar nimani

ko‘rsatadi, izohlang.

Agar mahsulot narxi 4000 so‘m bo‘lsa, ish haqi darajasi 60000

so‘m bo‘lsa, tadbirkor maksimal darajada nechta ishchini yollashi

mumkin?

Agarda uning mahsulotlariga talab kamayib, narxini 2200 so‘mga

tushirishga majbur bo‘lsachi? U bu miqdorni qanday ko‘rsatgich orqali

aniqlaydi?

70

2. «Vaqt-pul» iborasi Benjamin Franklinga tegishli. Bu fikrga

nisbatan o‘z nuqtayi nazaringizni izohlang.

3. Yagona o‘zgaruvchi omil mehnat, qolgan omillar doimiy. Mehnat

omilining o‘zgarishiga ko‘ra ishlab chiqarilgan mahsulot soni

quyidagicha o‘zgargan.

Ishchilar soni, kishi 0 1 2 3 4 5 6

Ishlab chiqarilgan

mahsulot, dona 0 40 90 126 150 165 180

a) Me’yoriy mahsulot nechanchi ishchini qabul qilingandan so‘ng

qisqarishni boshlaydi ?

b) Oxirgi yollangan oltinchi ishchining me’yoriy mahsulotini

hisoblang?

d) O‘rtacha mahsulot nechanchi ishchini yollaganda maksimal

darajaga yetadi?

4. Oltinchisi ortiqcha.

Quyidagilarni diqqat bilan o‘qing. Ulardan qaysi biri ortiqcha va nima

sababdan ko‘rsating.

Tushunchalar: ish haqi, foiz, amortizatsiya, dividend, foyda, renta.

T/N

1. Toindustrial davrda qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarish

ustun bo‘lgan.

2. Postindustrial davrda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish ustun

bo‘lgan.

3. Ishlab chiqarish omillarini jalb qilish nuqtayi nazaridan vaqtni

qisqa va uzoq muddatlarga ajratish shart emas. Bu bilan hech nima

o‘zgarmaydi.

4. Ishlab chiqarish funksiyasi bu ishlab chiqarishning formulada

ifodalangan modeli.

5. Bozor iqtisodiyotida resurslarning taqsimlanishi bozor mexanizmi

orqali amalga oshadi.

6. Bozor iqtisodiyotida daromad omillarning mahsulotdagi hissasiga

qarab emas, balki belgilangan reja asosida taqsimlanadi.

71

7. Iste’mol ishlab chiqarish natijalaridan qanday maqsadda

foydalanishiga ko‘ra ikki turga ajratiladi.

8. Omillarning ma’lum nisbatda birikishi deganda, har qanday

mahsulot ishlab chiqarish uchun ma’lum bir miqdorda yer, kapital,

mehnat, tadbirkorlik omilini talab qilishi tushuniladi. Aynan tadbirkor

qolgan uch omilni eng optimal variantini topishi jihatidan boshqalardan

ajralib turadi.

9. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish faqat tadbirkorlarga

ko‘proq foyda olish uchun zarur. Uning jamiyat uchun zaruriyati yo‘q.

10. Ishlab chiqarish funksiyasining ahamiyati shundaki, u omillar-

ning birlashuvi imkoniyatlarini muqobil variantlari borligini ko‘rsatadi.

11. Ixtiyoriy ayirboshlashdan odamlar doimo yutishadi.

12. Bir omil o‘zgarib, boshqa omillar o‘zgarmaganda yaratilgan

qo‘shimcha mahsulot shu ishlab chiqarish omili uchun me’yoriy

mahsulot bo‘ladi degan fikr, mazmuni jihatidan qo‘shimcha jalb

qilingan resurs evaziga (boshqalari o‘zgarmagani holda) olingan

mahsulot me’yoriy mahsulot bo‘ladi degan fikrdan farq qilmaydi.

Testlar:

1. Iqtisodiyotda ishlab chiqarish omillari unumdorligi pasayib borishi

qonuni amal qiladi. U holda iqtisodiy o‘sish qanday tarzda ta’minlanadi?

a) borgan sari kamroq resurslar talab qilinadi;

b) qo‘shimcha resurslarning o‘sishi ishlab chiqarish umumiy hajmini

ko‘paytirmay, balki kamaytiradi;

d) qo‘shimcha resurslar zarur, lekin ularning narxi ortib boradi;

e) borgan sari ko‘proq resurslar talab qilinadi, ularni tejab ishlatish

yo‘llari topiladi;

f) resurslarni tejab-tergab ishlatish yo‘llari topiladi.

2. Industrial bosqich quyidagi qaysi asosiy xususiyati bilan boshqa

bosqichlardan ajralib turadi?

a) iqtisodiyotda asosiy rolni mashinalashgan sanoat ishlab chiqarishi

o‘ynashi;

b) xizmat ko‘rsatish nihoyatda tez rivojlanishi;

72

d) moddiy ishlab chiqarish ustunligi;

e) qishloq xo‘jaligi ustun bo‘lishi;

f) nomoddiy ishlab chiqarish ustunligi.

3. Boylik faqat moddiy ishlab chiqarishda yaratiladi deb ta’kidlash

nimaga olib keladi?

a) xizmatlar ko‘rsatishni nazar-pisand qilmaslikka, bu sohaning

rivojlanishini sekinlashtirishga;

b) ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga;

d) aholini to‘la bandligini ta’minlashga;

e) moddiy ishlab chiqarishda xarajatlarni pasaytirishga;

f) resurslarni tarmoqlar o‘rtasida optimal tarzda taqsimlanishiga.

4. Ishlab chiqarishning to‘rt omili: yer, kapital, mehnat, tadbirkorlik

evaziga muvofiq ravishda yaratilgan mahsulotdagi ulushini uning egasi

qaysi ketma-ketlik shaklida oladi?

a) yer rentasi, ish haqi, foiz-dividend, foyda;

b) yer rentasi, foiz-dividend, foyda, ish haqi;

d) yer rentasi, foiz-divident, ish haqi, foyda;

e) foiz-divident, foyda, ish haqi, yer rentasi;

f) foyda, yer rentasi, ish haqi, foyda-dividend.

5. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi bu...

a) ishlab chiqarish natijalarining mehnat xarajatlariga nisbati;

b) ishlab chiqarish natijalarining kapital sarflariga nisbati;

d) ishlab chiqarish natijalarining yer omiliga nisbati;

e) ishlab chiqarish natijasi (mahsulot)ning sarflangan xarajatlarga

nisbati;

f) yerga va kapitalga qilingan xarajatlar natijasidir.

6. Naflilikni pasayib borishi qonunining amal qilishini izohlashga

quyidagilardan qaysi biri to‘g‘ri kelmaydi?

a) universal qonun bo‘lib, doimo amal qiladi;

b) uning amal qilishi doirasi cheklangan bo‘lib, eng avvalo,

kundalik ehtiyojlarni qondiradigan tovar, xizmatlarga tegishli;

d) qisqa muddatli davrga xos;

e) ko‘plab tovarlarga nisbatan qo‘llab bo‘lmaydi;

f) naflilikni baholovchi yagona o‘lchov yo‘q.

73

7. F.Кene, A.Smit va D.Rikardolardan farqli ravishda A. Marshall

boylikka:

a) ijtimoiy zaruriy mehnat natijasi deb;

b) moddiy ishlab chiqarish natijasi deb;

d) qishloq xo‘jaligida yaratilgan moddiy mahsulot deb;

e) savdo-sotiq natijasi deb;

f) inson ehtiyojlarini to‘laroq qondirishi nuqtayi nazaridan qarash

to‘g‘riroq bo‘lardi, deb ta’kidlaydi.

8. Izokvanta ko‘rsatadi:

a) mahsulotning umumiy hajmi egri chizig‘ini;

b) ishlab chiqarish funksiyasini;

d) mavjud resurslar evaziga turli hajmda mahsulot ishlab

chiqarishni;

e) o‘rtacha mahsulot egri chizig‘ini;

f) me’yoriy mahsulot egri chizig‘ini.

9. Iqtisodiy faoliyat turlaridan qaysi birining natijasi bo‘lib moddiy-

ashyoviy ko‘rinishdagi ne’matlar chiqadi?

a) xizmat ko‘rsatishda;

b) iste’molda;

d) iqtisodiy nafli ish bajarishda;

e) ishlab chiqarishda;

f) yuqoridagilarning barchasi.

10. Quyidagilarni qaysi biri ishlab chiqarishning moddiy omili

hisoblanadi.

a) xomashyo;

b) materiallar;

d) bino va inshootlar, mashinalar, asbob va uskunalar, xom-ashyo;

e) mehnat quroli;

f) pul mablag‘lari.

11. Iqtisodiy resurslar hisobiga olinadigan daromad turini aniqlang?

a) ish haqi, foiz, renta, me’yoridagi foyda;

b) mukofot;

d) dividend;

e) foyda;

f) yalpi daromad.

74

12. Bozorda juda ko‘p sotuvchilar va xaridorlar mavjud bo‘lib,

ulardan hech biri bozor baholariga o‘z ta’sirini o‘tkaza olmasa, hamda

bozorga kirish uchun hech qanday to‘siqlar bo‘lmasa bu qanday bozorni

xarakterlaydi?

a) sof raqobatli bozor;

b) sof monopolistik bozor;

d) monopolistik raqobatli bozor;

e) oligopolistik bozor;

f) milliy bozor.

13. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi qanday aniqlanadi?

a) ishlab chiqarish natijalari sarf-xarajatlar bilan taqqoslanadi;

b) ishlab chiqarish natijalari jonli mehnat sarflari bilan taqqoslanadi;

d) ishlab chiqarish natijalari kapital sarflari bilan taqqoslanadi;

e) ishlab chiqarish natijalari aylanma mablag‘lar qiymati bilan

taqqoslanadi;

f) yuqoridagi barcha usulda.

14. Quyidagilardan qaysi biri mehnat kooperatsiyasini xarakter-

laydi?

a) mehnatning alohida faoliyat turlariga ajralishi;

b) xodimlarning iqtisodiy faoliyatining biron turini bajarishga yoki

mahsulotning alohida turlarini ishlab chiqarishga moslashuvi;

d) mehnatning alohida va bir-biriga bog‘liq turlarining uyushishi;

e) iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarining bir-biriga bog‘liqligining

kuchayishi;

f) yuqoridagilarning barchasi.

15. Mehnat unumdorligi qanday aniqlanadi?

a) mahsulot miqdorini uni ishlab chiqarishga ketgan ish vaqtiga

nisbati bilan;

b) mahsulot miqdorini qilingan sarf-xarajatlarga nisbati bilan;

d) mahsulot miqdorini asosiy kapitalga taqqoslash yo‘li bilan;

e) mahsulot miqdorini aylanma kapitalga taqqoslash yo‘li bilan;

f) yuqoridagi barcha usulda.

16. Iqtisodiy rivojlanish nima?

a) moddiy ne’matlar ishlab chiqarish;

b) ehtiyojlarni qondirish;

75

d) bozorga tovarlar yetkazib berish;

e) ishlab chiqarish natijalarining to‘xtovsiz ortib borishi;

f) xizmatlar ko‘rsatish.

17. Iqtisodiy resurslar nima?

a) tovar;

b) pul;

d) insonlar;

e) kapital, yer, ishchi kuchi, tadbirkorlik layoqati;

f) tabiiy resurslar.

18. Samaradorlik nima?

a) iqtisodiyotning o‘sishi;

b) sarflangan resurslarni tejash;

d) ishlab chiqarish xarajatlarining o‘sishi;

e) «natija» va «xarajat» nisbati;

f) narxlarning pasayishi.

19. Ijtimoiy ishlab chiqarish nima?

a) ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish jarayoni;

b) iste’mol buyumlarini ishlab chiqarish jarayoni;

d) ishchi kuchini ishlab chiqarish jarayoni;

e) jamiyat miqyosida amalga oshiriladigan ishlab chiqarish jarayoni;

f) xizmat ko‘rsatish jarayoni.

76

Qisqa muddatli davrning uzoq muddatli davrdan farqi

Qisqa muddatli davr Uzoq muddatli davr

Bu shunday vaqtki u firmaning

ishlab chiqarish omillarining

barchasini o‘zgartirish uchun

yetmaydi, lekin firma

ning kattaligi o‘zgarmagani

holda ayrim omillarni o‘z-

gartirish uchun yetarli bo‘ladi.

Bu shunday vaqtki, u firmaning

barcha ishlab chiqarish omillari

miqdorini shu jumladan firmaning

ishlab chiqarish quvvati (katta-

kichikligi)ni o‘zgartirish

uchun yetarli bo‘ladi.

Bu vaqt mobaynida firmaning

quvvati (katta-kichikligi)

o‘zgarmaydi.

Bu vaqt mobaynida firmaning

quvvati (kattaligi) o‘zgaradi.

Ba’zi xarajatlar o‘zgaruvchi,

ba’zi xarajatlar doimiy bo‘ladi.

Barcha xarajatlar o‘zgaruvchi

bo‘ladi.

Tarmoqda firmalar soni

o‘zgarishi uchun vaqt juda

qisqalik qiladi.

Tarmoqda mavjud firmalarni

chiqib ketishi va yangilarini kirib

kelishi uchun vaqt yetarli.

Hamma ishlab chiqarish

bevosita amalga oshiriladi.

Uzoq muddatli davrni rejalash-

tirish uchun gorizont tariqasida

qarash mumkin.

4.1-chizma

Nima sababdan iqtisodiyotni qisqa va uzoq muddatli davrga bo‘lib

o‘rganiladi? O‘z fikringizni ayting.

77

Ishlab chiqarish omillari tarkibi

4.2-chizma

Chizmaga diqqat qiling. axborot resurslarini qaysi omillarga kiritish

mumkin yoki ularga alohida omil sifatida qarash kerakmi? Кeyingi

paytda ayrim adabiyotlarda moliyaviy resurslar ham alohida ishlab

chiqarish omillari sifatida talqin qilinmoqda. Siz bunga qanday

qaraysiz? Iqtisodiy resurslar bilan ishlab chiqarish omillarining qanday

farqi bor? Fikringizni bildiring.

Yer, barcha tabiiy

resurslar. Bu omil

egasi oladigan

daromad renta deb

ataladi

Insonlarning jismoniy

va aqliy qobiliyatlarini

ishga solishlari. Yara-

tilgan mahsulotdagi

ulushi oladigan ish

haqi bo‘ladi

Кapital yoki investitsion

tovarlar yoki ishlab

chiqarish vositalari. Bu

omil egasi oladigan

daromad, foiz, dividend

deb ataladi

tadbirkorlik

Risk qilgan holda mablag‘larni samarali

sarflab, faoliyat yuritishni tashkil etish. Bu

omil oladigan daromad normal foyda deb

ataladi

Ishlab chiqarish omillari

Iqtisodiy resurslar

yer mehnat kapital

78

Iqtisodiyotning asosiy tarmoqlaridagi o‘sish sur’atlari, foizda

4.2-jadval

Кo‘rsatkichlar Yillar

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2011 2012

Sanoat mahsuloti 105,9 107,6 108,3 106,2 109,4 107,3 108,5 106,4 107,7

Iste’mol mollari

ishlab chiqarish 106,2 107,6 108,4 108,5 113,5 116,6 112,4 111,1 107,8

Qishloq xo‘jaligi 103,1 104,2 106,0 107,3 108,9 106,2 106,9 106,6 107,0

Xizmat

ko‘rsatish 115,7 114,7 108,6 109,5 113,8 116,3 112,5 112,7 114,2

Qurilish ishlari 103,0 103,4 103,4 103,7 104,3 110,7 105,1 107,8 113,7

Transportda yuk

tashish 112,8 105,4 102,5 106,6 100,9 104,0 105,8

Transportda

yo‘lovchi tashish 112,8 102,2 106,3 109,4 110,1 115,4 108,7 107,8 108,1

Chakana savdo

aylanmasi 107,6 109,6 102,1 104,2 105,2 105,1 113,6 117,1 113,9

Jadval ma’lumotlariga diqqat qarating. O‘sish sur’atlariga ko‘ra

iqtisodiyotning samarali ekanligi haqida fikr yuritish mumkinmi? Siz

qanday ko‘rsatkichlarni olgan bo‘lar edingiz?

Javoblar:

Asosiy tayanch tushunchalar:

1d), 2a), 3v), 4b), 5g), 6i), 7e), 8j), 9yo), 10y), 11z);

Masala va mashqlar: 1)

Ishchilar soni, kishi Mahsulot miqdori. Dona Natura shaklida me’yoriy

mahsulot, dona

1

2

3

4

5

6

200

300

350

380

390

395

200 (200-0)

100 (300-200)

50 (350-300)

30 (380-350)

10 (390-380)

5 (395-390)

Mahsulot narxi: 4000 so‘mdan bo‘lganda 5 ishchi;

2200 so‘mdan bo‘lganda 4 ishchi;

Maksimal darajada yollanishi kerak bo‘lgan ishchilar soni yaratilgan

me’yoriy mahsulot miqdoriga qarab aniqlanadi.

2) Hamma narsaning bahosi bor. Vaqtning ham. Maqsadsiz, besamar

o‘tkazilgan vaqtda bir qancha boshqa ishlarni bajarish mumkin. Turli

faoliyat bilan shug‘ullanib, pul ishlash mumkin. Ayniqsa, har bir inson

79

uchun eng cheklangan resurs bu vaqt. Undan qay tarzda foydalanishga

qarab muqobil qiymati aniqlanadi.

3. a) 3 – ishchidan so‘ng

b) 15 dona

d) 2 - ishchi

4. Ortiqchasi amortizatsiya, qolganlari ishlab chiqarish omillari

egalarining oladigan daromad shakllari

5. T/N

1T, 2N, 3N, 4T, 5T, 6N, 7T, 8T, 9N, 10T, 11T, 12T.

Testlar:

1g), 2a), 3a), 4v), .5g), 6a), 7d) 8v); 9g); 10v); 11a); 12a); 13a); 14v);

15a); 16g); 17g); 18g); 19g).

80

5-MAVZU. IQTISODIY TIZIMDA TOVAR VA PUL

1-§. Ijtimoiy xo‘jalik shakllari va ularning rivojlanishi

Ijtimoiy xo‘jalik — insoniyat jamiyati taraqqiyotining alohida

uzoq davrlari davomida ishlab chiqarishning maqsadini ancha to‘liq

ifodalab, barqaror umumiy belgilarga ega bo‘lgan va rivojlani-

shida ma’lum bir qonuniyatlarga asoslangan xo‘jalik yuritishning

barqaror turlaridir.

Ijtimoiy xo‘jalik shakllari

Tovar xo‘jaligi — bunda mahsulot bozor uchun,

ayriboshlash orqali o‘tib, boshqalarning ehtiyojlarini

qondirish maqsadini ko‘zlab ishlab chiqariladi.

Natural xo‘jalik — bunda mahsulot ishlab chiqaruv-

chilarning o‘z iste’molini qondirish va ichki xo‘jalik

ehtiyojlari uchun ishlab chiqariladi.

Tovar xo‘jaligining rivojlanish bosqichlari:

• Oddiy tovar xo‘jaligi – bunda muayyan tovarlar

jamiyatning asosiy mayda, alohidalashgan va ma’lum darajada

ixtisoslashgan qatlamlari tomonidan yaratilib, ayirboshlashga

taqdim qilingan;

• Ommaviylashgan (kapitalistik) tovar xo‘jaligi –o‘zining

ko‘lamligi bilan tavsiflanadi. Bunda bozor munosabatlari

umumiy xarakter kasb etadi, ya’ni nafaqat barcha mahsulotlar,

balki ishlab chiqarish omillari ham tovarga aylanadi. Xususiy

mulk ustuvorlik kasb etadi.

• Hozirgi zamon madaniylashgan tovar xo‘jaligi – bozor va

davlat mexanizmi hamda globallashuv jarayonining afzalliklarini

o‘zida mujassamlashtiradi.

81

2-§. Tovar va uning xususiyatlari

Mehnat taqsimoti rivojlanmagan;

Ishlab chiqarish biqiq xarakterga ega bo‘lib, ishlab chiqa-

ruvchilarning o‘z ehtiyojlarini qondirishga bo‘ysundirilgan;

Ishlab chiqarish bilan iste’molning o‘zaro mosligi bevosita

xo‘jalik ichida ta’minlangan;

Mehnat tor doirada ijtimoiy xarakterga ega bo‘lgan;

Ishchi kuchining safarbarligi cheklangan.

Natural xo‘jalik belgilari

Ijtimoiy mehnat taqsimoti va uning chuqurlashuviga

asoslanishi;

Ishlab chiqaruvchilarning mulk egasi sifatida iqtisodiy

alohidalashuvi;

Mahsulot bozorda sotish, erkin ayirboshlash uchun ishlab

chiqarilishi.

Tovar xo‘jaligining belgilari

Ijtimoiy mehnat taqsimoti — bu mehnatning bir turidan boshqa

turlarining ajralib chiqishi, ya’ni ishlab chiqaruvchilarning biron -

bir mahsulot turini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvidir. U ijtimoiy

mehnat faoliyatining sifat jihatidan ajralishini bildiradi.

Xususiy mulkning paydo bo‘lishi ishlab chiqaruvchi-

larning alohidalashuvini taqozo qiladi.

Ne’mat

Noiqtisodiy

ne’mat

Iqtisodiy

ne’mat

Ehtiyojni qondirishning noiq-

tisodiy va iqtisodiy vositalari

Tabiatdagi tayyor holatdagi

inomlar (havo, suv va boshq.)

Iqtisodiy faoliyat natijasida

vujudga keltirilgan ne’matlar

82

Tovar deb, ma’lum bir naflilikka ega, ayirboshlash uchun yara-

tilgan ne’matga aytiladi.

Naflilikka ega — bu tovarlarning kishilarning biron-

bir ehtiyojini qondirishida ko‘rinadi.

* Almashuv qiymatiga ega — bu bir tovarning

boshqasiga muayyan miqdoriy nisbatlarda ayirbolanishida

namoyon bo‘ladi

Mahsulotning zaxiralarda turgan, ichki iste’mol uchun foyda-

laniladigan va qaytadan ishlab chiqarishga jalb qilinadigan qismi

tovarga aylanmaydi.

Tovarning xususiyatlari

Me’yoriy naflilik nazariyasi – tarafdorlari, jumladan,

G.Gossen (nemis iqtisodchisi)ning «naflilikning pasayib

borish qonuni»ga asoslanib, ne’matlarning qiymati ularning naf

keltirishi darajasiga qarab aniqlanadi. Boshqacha aytganda bu

yondashuvda bir turdagi tovar qiymati, uning eng zaruriy ehtiyojini

qondiradigan qo‘shimcha birligining nafliligi bilan aniqlanadi.

* Qiymatning mehnat nazariyasi — tovarlar ayirbosh-

lanishi asosida ularning qiymati yotadi, qiymatning

miqdori esa ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari, ya’ni ijtimoiy

zaruriy ish vaqti bilan aniqlanadi deb hisoblaydi.

Tovarlarning almashuv qiymatini asoslashga qaratilgan

nazariyalar:

A. Marshallning sintezlashtirilgan nazariyasiga ko‘ra, tovar

qiymati teng darajada tovarning me’yoriy nafliligi, ishlab

chiqarish xarajatlari hamda talab va taklif nisbati bilan aniqlanadi.

Me’yoriy (marjinal) naflilik deb, qo‘shimcha iste’mol qilingan

mahsulotdan qo‘shimcha olinadigan nafga aytiladi.

83

3-§. Pulning kelib chiqishi, mohiyati va vazifalari

* Oddiy yoki tasodifiy shakli (1 bolta = 1 qop don).

Qiymat (ayriboshlash) shakllarining rivojlanishi

* To‘la yoki kengaygan shakli (1 bolta = 1 qo‘y yoki 1

qop don yoki 1 ketmon).

* Umumiy shakli (1 bolta yoki 1 qo‘y yoki 1 ketmon = 1

qop don).

* Pul shakli (1 bolta yoki 1 qo‘y yoki 1 qop don = 1

untsiya oltin).

O‘z qiymatini boshqa tovarda ifodalagan tovar qiymatning nisbiy shaklini,

boshqa tovarlar qiymatini ifodalashga xizmat qiluvchi tovarlar esa

qiymatning ekvivalent shaklini tashkil qiladi.

Qiymat shakllarini rivojlanishiga sabab bo‘lgan omillar:

Mehnat taqsimotining rivojlanishi va chuqurlashuvi;

Mehnat unumdorligining o‘sishi;

Mahalliy va milliy bozorlarning vujudga kelishi.

Oltin pul – hamma tovarlar uchun umumiy ekvivalent rolini o‘ynovchi

maxsus tovar.

Hozirgi zamon pullari – har qanday tovarni ayirboshlash yoki qarz to‘lashga

qabul qilinadigan davlat tomonidan belgilangan ekvivalentlikning umumiy

vositasi.

sifat jihatdan bir xil o‘lchamga keltirish mumkinligi;

zanglamasligi va uzoq muddat saqlash mumkinligi;

bo‘linuvchanligi va yaxlit holatga keltirish mumkinligi;

tabiatda nisbatan kamyobligi;

oz miqdordagi nodir metall qiymatining ancha yuqoriligi;

Umumiy ekvivalentlik rolining oltinga yuklatilishi sabablari:

sabablari:

84

milliy xo‘jalikda tovar va xizmatlar harakatini ta’minlovchi naqd

pul;

naqd bo‘lmagan muomala va to‘lovlar uchun ishlatiladigan

vositalar, yani kredit pullar (kvazi pul, lotincha quasi – deyarli,

xuddi) tashkil etadi.

Hozirgi paytda pul tushunchasi ikki ma’noda ishlatiladi:

Qiymat o‘lchovi vazifasi – bunda tovar (xizmat)ning alma-

shuv qiymati pul vositasida hisoblanadi va baholanadi.

Shuningdek, iqtisodiy resurs sarf- xarajatlari va daromad-

larni hisoblashning yagona o‘lchov birligi ham puldir.

Pulning vazifalari:

Muomala vositasi vazifasi — bunda pul tovarlar muomalasi

jarayonida vositachi sifatida maydonga chiqadi.

To‘lov vositasi vazifasi — tovarlar nasiyaga to‘lov muddati

kechiktirib sotilganda va turli xil to‘lov majburiyatlari amalga

oshirilganda pul bu vazifani bajaradi.

Jamg‘arish vazifasi – pul muomaladan chiqarib olinganda bu

vazifani bajaradi. Real ravishda oltin pul va oltin buyumlar

boylik to‘plash vazifasini bajaradi.

Jahon puli vazifasi — oltin pulga tegishli. Ba’zi nufuzli valutalar

ham ideal ravishda bu vazifani bajarishi mumkin.

Likvidlik darajasi turlicha bo‘lgan barcha pul vositalarining muay-

yan nisbatlarda yaxlit pul massasini tashkil etishi, pul kompleksi,

boshqacha aytganda pul agregati deyiladi.

Pul agregati likvidlik darajasi absolyut bo‘lgan (100%) naqd

puldan boshlab, borgan sari likvidligi kamayib boruvchi pul

vositalaridan tashkil topadi.

85

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar:

Asosiy tayanch tushunchalar:

1. Natural xo‘jalik

2. Tovar xo‘jaligi

3. Tovar

4. Naflilik

5. Me’yoriy naflilik

6. Pul massasi

7. Likvidlik darajasi

Hozirgi zamon puli – naqd pullar va naqd pulsiz hisob

vositalaridan iborat.

• naqd pullar

• naqd pulsiz

hisob

vositalari

Qog‘oz pullar va tangalar

Elektron pullar, cheklar, plastik

kartochkalar, viza, to‘lov

talabnomasi, zayomlar va boshq.

Qog‘oz pul belgilari tegishli nominal va real qiymatga ega

bo‘lishi zarur.

• pulning

nominal

qiymati

• pulning real

qiymati

Bu qayd qilingan miqdor (100, 200, 500

yoki 1000 so‘m)lar bo‘lib, unga narx

darajasidagi ro‘y beradigan o‘zgarishlar

ta’sir ko‘rsatmaydi, faqat sotib olish

layoqati o‘rtishi yoki pasayishi mumkin.

Bu uning xarid qilish layoqati yoki pul

birligiga sotib olish mumkin bo‘lgan tovar

va xizmatlar miqdoridir.

Pulning xarid quvvati (F) tovar va xizmatlarning narxiga (P)

bog‘liq bo‘lib quyidagi formula bilan aniqlanadi.

PF

1

Sotib olish layoqati narxlar darajasiga teskari mutanosiblikda

joylashadi.

86

Quyidagi javoblardan to‘g‘risini tanlang:

a) Tovar deb ma’lum bir naflilikka ega, ayirboshlash uchun yaratilgan

ne’matga aytiladi.

b) Mahsulot ishlab chiqaruvchining o‘z ehtiyojlarini qondirishga

qaratilgan xo‘jalik yuritishning yopiq shakli.

d) Tovar ishlab chiqarishga asoslangan, ishlab chiqarish bilan

iste’mol bozor orqali bog‘lanadigan xo‘jalik yuritish shakli.

e) Xaridorning o‘z ehtiyojini qondirish, ne’matni iste’mol qilishdan

oladigan qoniqishi.

f) Pul va naqd pulga aylantirish imkoniyati turlicha bo‘lgan naqd

bo‘lmagan pul va kvazi pullar, qimmatli qog‘ozlar.

g) Qo‘shimcha iste’mol qilingan mahsulotdan qo‘shimcha olinadigan

naf.

h) Pul massasini naqd pulga aylantirish imkoniyati.

Masala va mashqlar

1. Quyidagi sanab o‘tilgan ne’matlardan qaysi birlari iqtisodiy, qaysi

birlari noiqtisodiy ne’matlarga ajratiladi?

a) siz nafas olayotgan havo;

b) qishda yoqqan qor;

d) restoran, barlar va boshqalarda ishlatilayotgan muz;

e) qishda ariqlardagi muz;

f) uyingiz yaqinidagi buloq suvi;

g) chinni idishlar tayyorlashda ishlatiladigan tuproq;

h) bog‘ingizda ekilgan daraxt.

Javob bering va uni asoslang.

2. Barcha iqtisodiy ne’matlarning nafliligi haqida qanday fikr

yuritish mumkin? Masalan, narkotiklar, spirtli ichimliklar, parnografiya,

nafaqat insonning jismiga, balki ruhining sog‘lomligiga ham qattiq zarar

yetkazadi! Siz mana shu fikrga qo‘shilasizmi? Iqtisodiyot nazariyasida

naflilik deganda nimani tushunish kerak?

3. Sizda 1 mln. so‘m naqd pul bor. Do‘stingizda esa shuncha so‘mlik

aksiyalar bor. Ikkinchi do‘stingizda 1 mln. so‘mga baholangan dala

87

hovli bor. Кimning mulki yuqori darajada likvidli? Doimo mulkni

likvidli shakliga qarab saqlash ratsional hisoblanadimi?

4. Topqirlik mashqi

Кatakchalarga mos ravishda iqtisodiy tushunchalarning harfini

joylashtiring.

1) ma’lum bir naflilikka ega, ayirboshlash

uchun yaratilgan ne’mat;

2) raqobatlashuvchi tomonlar;

3) sotuvchi va xaridorning tovar, ish,

xizmatlarni pul vositasida ayirboshlash

munosabati, ya’ni oldi-sotdi aloqalari va ularni

ma’lum bir tartib asosida amalga oshiriladigan

joy.

4) yer va boshqa tabiiy resurslar keltiradigan

daromad;

5) xo‘jalik yurituvchi subyektlarning xo‘jalik va moliyaviy

operatsiyalarining to‘g‘ri yuritilishi, ularning qabul qilingan qonun va

me’yoriy hujjatlarga mosligi, talabga javob berishini tekshirish va

qonunda belgilangan boshqa xizmatlar ko‘rsatishni o‘rganadigan fan;

6) pul mablag‘lari bilan ta’minlangan ehtiyojning bozorda namoyon

bo‘lishi yoki to‘lov qobiliyatiga ega ehtiyoj;

7) savdo-sotiq ishlari, tovarlar narxi kotirovkasini aniqlash, narx

oshkoraligini ta’minlashga xizmat qiluvchi tijorat muassasasi;

8) biror ish yuzasidan keyinchalik hisob-kitob qilish sharti bilan

oldindan beriladigan pul, oziq-ovqat va h.k;

9) ayirboshlash, olish-sotish bilan bog‘liq muomala, savdo-sotiqdan

tushgan pul, oldi-sotdi jarayonida narx ustida tortishuv, qiyishuv;

10) yer egasiga mahsulot shaklida to‘lanadigan renta;

11) biror narsa yoki kishi haqida boshqalarni ishontirib, mas’uliyatni

o‘zzimmasiga oluvchi, kafolat beruvchi yuridik yoki jismoniy shaxs;

12) biror narsaning cheklangan normasi, foydalanish uchun

belgilangan muayyan miqdor;

T/N

1. Tovar ishlab chiqarishning vujudga kelishi:

1) mehnat taqsimoti va uning chuqurlashuvi;

88

2) ishlab chiqaruvchilarni mulk egasi sifatida iqtisodiy

alohidalashuvi sabab bo‘ladi.

2. Tovar ikki xossaga ega:

1) biror-bir ehtiyojni qondirish;

2) ayirboshlash.

3. Naflilikni yagona o‘lchov bilan o‘lchash mumkin.

4. Me’yoriy naflilikni pasayib borish qonuni universal qonun. U

barcha ne’matlar uchun ham umumiy.

5. Xaridor o‘z pulini ratsional sarflash uchun shunday yo‘l tanlaydiki,

natijada eng yuqori naf olishga erishadi.

Testlar

1. Quyidagilardan qaysi biri noiqtisodiy ne’mat hisoblanadi?

a) harbiy kema;

b) teatr, konsert zali;

d) bilim, malaka;

e) quyosh nuri;

f) ko‘prik, yo‘l;

2. Buyuk Aristotel har xil iste’mol qiymatlari, ya’ni tovarlarni

ayirboshlash uchun nima bo‘lish kerak deydi:

a) tenglik bo‘lishi, tenglik bo‘lishi uchun esa taqqoslash

mumkin bo‘lishi kerak;

b) tovar miqdorini o‘lchashni bilish kerak;

d) har xil tovarlarni ayirboshlash uchun miqdor jihatidan umumiy

o‘lchov birligini topish kerak;

e) ayirboshlash uchun narxni adolatli bo‘lishini ta’minlash kerak;

f) tovarlarni ayirboshlash uchun ularning nafliligi tengligini

ta’minlash kerak.

3. Qaysi nazariyada tovarning qiymati unga sarflangan ijtimoiy

zaruriy mehnat xarajatlari bilan o‘lchanadi deyiladi?

a) marjinal nazariyasida;

b) klassik nazariyasida;

d) ratsionalistik nazariyasida;

e) institusional nazariyasida;

f) neoliberalizm nazariyasida.

89

4. Qaysi nazariyada tovarning qiymati uning naf keltirishiga qarab,

xaridorning iqtisodiy psixologik nuqtaiy nazaridan aniqlanadi deyiladi?

a) marjinal nazariyada;

b) klassik nazariyada;

d) ratsionalistik nazariyada;

e) institusional nazariyada;

f) neoliberalizm nazariyada;

5. Naflilikning pasayib borishi qonuni amal qilishini izohlashda

quyidagilardan qaysi biri to‘g‘ri kelmaydi?

a) qonunning amal qilishi qisqa muddatli davrga xos;

b) universal qonun bo‘lib, doimo amal qiladi;

d) amal qilish doirasi cheklangan bo‘lib, shaxsiy ehtiyojni

qondiradigan, eng avvalo, kundalik ehtiyojlarni qondiradigan tovar,

xizmatlarga tegishliligi;

e) ko‘plab tovarlarga nisbatan qo‘llab bo‘lmaydi;

f) naflilikni baholovchi yagona o‘lchov, ko‘rsatkich yo‘q;

6. Hozirgi zamon pulining qadr-qimmati nima bilan o‘lchanadi.

a) undagi oltin miqdori;

b) narxlar darajasi;

d) mutlaq likvidliligi;

e) muomaladagi pul miqdori;

f) mamlakatning oltin zaxirasi.

7. Pul agregatlari, bu...

a) likvidlik darajasi turlicha bo‘lgan barcha pul turlarini muayyan

nisbatlardagi yaxlit massasi;

b) naqd pullar va elektron pullarning ma’lum nisbatdagi pul massasi;

d) cheklar, qimmatli qog‘ozlar kompleksi;

e) naqd bo‘lmagan pullarning ma’lum nisbatdagi massasi;

f) naqd pullar va qimmatli qog‘ozlarning ma’lum nisbatdagi massasi.

8. Demonitizatsiya deganda nima tushuniladi.

a) qog‘oz pullarning qadrsizlanishi;

b) pulni yaroqsiz holga kelishi;

d) qog‘oz pulni erkin ravishda oltinga almashtirish;

e) pulning baho masshtabini almashtirish;

f) oltinning pul funksiyasini bajarishini to‘xtatilishi.

90

9. Кlassik iqtisod vakillari tovar qiymati qanday mehnat sarflarini

ifodalaydi deb ko‘rsatishgan?

a) individual;

b) zaruriy;

d) qo‘shimcha;

e) ijtimoiy-zaruriy;

f) ortiqcha.

10. Mehnat intensivligi nima?

a) mehnatning aniq turining mahsuldorligi;

b) mehnatning sarflanish tezligi va jadalligi;

d) qo‘llaniladigan mehnat hajmining ortishi;

e) qo‘llaniladigan mehnat hajmining qisqarishi;

f) mehnatning unumdorligi.

11. Pulning qaysi vazifasi narxning shakllanishi bilan bog‘liq?

a) muomala vositasi;

b) to‘lov vositasi;

d) qiymat o‘lchovi;

e) jamg‘arma vositasi;

f) jahon puli.

12. Natural xo‘jaligi nima?

a) jamiyat uchun mahsulotni natural holda ishlab chiqaruvchi

xo‘jalik;

b) ishlab chiqarishni tashkil etish mashina va texnikalarga emas,

qo‘l mehnatiga asoslangan xo‘jalik;

d) bozorda sotish uchun emas, balki xo‘jalikning o‘z xodimlari va

ishlab chiqaruvchilarning iste’moli uchun mahsulotlar ishlab

chiqaradigan xo‘jalik;

e) aholi va tashkilotlarga sotish uchun iste’mol buyumlari ishlab

chiqaruvchi xo‘jalik;

f) oilaviy xo‘jalik.

13. Pulning vazifasi nimadan iborat?

a) pul iste’mol bilan ijtimoiy talabga bo‘lgan investitsiya omili;

b) ijtimoiy taklif va almashuv uchun zarur bo‘lgan miqdorni

belgilaydigan kapital qo‘yilmalar omili;

91

d) daromadlar va xarajatlarni hisobga olish tizimi;

e) yagona hisob-kitob yurgizish, jamg‘arma, muomala, to‘lov

vositasi vazifasini bajaradi;

f) boylik to‘plash vositasi.

Qiymat shakllari Nisbiy Ekvivalent

Oddiy, tasodifiy 1 qop don 1 ta bolta

To‘la yoki kengaytirilgan

20 metr bo‘z

1 ta kostyum yoki

2 qop don

2 ta bolta

Umumiy

1 ta kostyum

2 qop don

2 ta bolta

20 kg tuz

Pul

20 metr bo‘z

1 ta kostyum

2 ta bolta

2 qop don

5 gr. oltin

5.1-chizma

Sizningcha, qaysi yondashuv haqiqatga yaqin?

Pulning kelib chiqishi haqida yondashuvlar

Ratsionallik Evolutsion

Bu yondashuv asoschilari

pulning kelib chiqishini

kishilar o‘rtasida kelishuv

tufayli yuz bergan deb

tushuntirishadi. U XVIII asr

oxirlarigacha hukm surgan.

Bu subyektiv – psixologik

yondashuv hozir ham ayrim

iqtisodchilar tomonidan

quvvatlanadi.

Evolutsion yondashuvda pul

jamiyatning ijtimoiy - iqtisodiy

taraqqiyoti mahsuli deb

qaraladi.

92

Pulning funksiyalariga diqqat qiling. Pulga klassik va hozirgi zamon

iqtisodiy nazariyasi nuqtayi nazaridan berilgan tariflarni solishtiring.

O‘z fikringizni bildiring.

Pulning funksiyalari

5.2-chizma

Hozirgi zamon pul tizimida pulning funksiyalari

Pul – bu davlat tomonidan belgilangan har qanday tovarni

ayirboshlash yoki qarz to‘lashga qabul qilinadigan ekvivalentlikning

umumiy vositasi.

5.3-chizma

Pul – bu umumiy ekvivalent rolini o‘ynovchi maxsus tovar

Qiymat o‘lchovi. Tovar va xizmatlar

almashuvi qiymat vositasida

hisoblanadi. Resurs xarajatlari,

daromadlar hisoblanadi.

Jahon puli. Pullar xalqaro

miqyosda o‘z milliy liboslarini

yechib, quyma oltin sifatida

ishlatilgan.

Pulning funksiyalari (metall pul)

Muomala vositasi. Tovar-

xizmatlar oldi-sotdi qilinadi.

To‘lov vositasi. Nasiyaga olib,

to‘langan turli xil to‘lov

majburiyatlari.

Jamg‘arish vositasi. Pul muomaladan chiqarilsa

jamg‘ariladi, boylik sifatida to‘planadi.

Qiymat o‘lchovi. Qadr-qimmat

o‘lchovi sifatida tovar va xiz-

matlarning qiymati o‘lchanadi

Jamg‘arish vositasi 100 %

likvidlikka ega boylik sifatida

saqlanadi

Pulning funksiyalari (Hozirgi zamon puli) tizimi)

Ayirboshlash va to‘lov vositasi. Har qanday tovar va xizmatlar

uchun to‘lanadi.

93

Har ikki ta’rif o‘rtasida farq bormi? Izohlang.

Naqd pullar

Naqd

bo‘lmagan

pullar

Milliy

pullar

Xalqaro yoki

baynalmilal

pullar

Qog‘oz

pullar

Tanga

pullar

Elektron

pullar

An

iq s

ha

kl-

sha

mo

yil

ga

eg

a b

o‘l

ga

n,

qo

‘ld

an

-qo

‘lg

a o

‘tu

vch

i p

ull

ar

Ba

nk

da

gi

bir

jo

riy

his

ob

va

raq

da

n

ikk

inch

isig

a k

o‘c

hir

ib y

ozi

sh o

rqa

li

ha

rak

at

qil

uv

chi

pu

lla

r

Ma

mla

ka

tnin

g o

‘z p

uli

Ma

xsu

s ja

ho

n p

uli

yo

‘q.

Lek

in b

u

roln

i er

kin

ko

nv

erti

rla

na

dig

an

pu

lla

r

o‘y

na

yd

i

Qa

bu

l q

ilin

ga

n q

on

un

ga

mu

vo

fiq

,

yir

ik p

ull

ar

Od

atd

a m

uo

ma

lad

a i

shla

tila

dig

an

ma

yd

a p

ull

ar

Kre

dit

ka

rto

chk

ala

ri

5.4- chizma

Pul turlarini yana qanday guruhlarga ajratgan bo‘lar edingiz?

5.1 –grafik. Muomalaga chiqarilcan bank kartochkalari

Pul turlari

Ishlatilishi qanday

tarzda amalga

oshirilishiga ko‘ra

Muomalada

ishlatilishi miqyosi

jihatidan

Muomalaga

chiqarilishi shakliga

ko‘ra

94

Bank kartochkalarini qanday pul turlariga kiritamiz? Bank kartochka-

larini vujudga kelishiga sabab nima? Uning qanday afzalliklari bor?

Fikringizni bayon qiling.

Javoblar:

Asosiy tayanch tushunchalar:

1b); 2v); 3a); 4g); 5v); 6d); 7e)..

Masala va mashqlar:

1. a), b), g), d) – noiqtisodiy ne’matlar

v), e), yo) – iqtisodiy ne’matlar

2. Naflilik – bu tovarning inson ehtiyojini qondirish xususiyati. Ma’naviy-

axloqiy jihatdan berilgan baholar qanday bo‘lishidan qat’i nazar, uni hisobga

olinmaydi.

3. Sizning mulkingiz likvidli. Lekin inflatsiya, noaniqlik sharoitida mulkning

asosiy qismini likvidliligiga qarab saqlashning ma’nosi yo‘q.

4. Topqirlik mashqi: 1.Tovar; 2. Raqib; 3. Bozor; 4. Renta; 5. Audit;

6. Talab; 7. Birja; 8. Avans; 9. Savdo; 10. Obrok; 11. Kafil; 12. Limit;

T/N 1T; 2T; 3N; 4N; 5T.

Testlar:

1g); 2a); 3b); 4a); 5v); 6g); 7a); 8d); 9g); 10b); 11v); 12v); 13g).

95

6-MAVZU. BOZOR IQTISODIYOTIDA MULKCHILIK

MUNOSABATLARI

1-§. Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy mazmuni.

Mulk obyektlari va subyektlari

Mulkchilik ham iqtisodiy ham huquqiy kategoriya hisoblanadi

Mulk tadbirkorlik faoliyatining biror bir turi orqali ro‘yobga

chiqarilmasa, ya’ni iqtisodiy faoliyatda foydalanilmasa,

bunda u «huquqiy» kategoriya sifatida qoladi.

Mol - mulk ishlab chiqarish jarayonida foydalanilsa va o‘z

egasiga daromad keltirsa yoki uning iste’molini

qondirishga xizmat qilsa, u iqtisodiy munosabatlarni ifodalab,

iqtisodiy kategoriya sifatida yuzaga chiqadi.

Mulkchilik munosabatlari – bu mulkka egalik qilish, undan

foydalanish va uni tasarruf etish hamda ishlab chiqarish natijalarini

o‘zlashtirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosa-

batlardir.

Mulkka egalik qilish – bu mol - mulkning egasi qo‘lida

saqdanib turishini bildiradi va yaratilgan boyliklarni

o‘zlashtirishning iqtisodiy shaklini ifodalaydi.

Mulkdan foydalanish – bu mol - mulkning iqtisodiy faoliyatda

ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo‘llanishidir. Bundan

daromad olish yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish maqsadi

ko‘zda tutiladi.

Mulkni tasarruf qilish – bu mol - mulkning taqdirini mustaqil

hal qilishdir. Bu mulk obyektlarini sotish, meros qoldirish,

hadya qilish, ijaraga berish kabi yo‘llar bilan ro‘y beradi.

96

Mulkchilikning huquqiy me’yorlarini quyidagilar belgilab

beradi:

ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy ne’matlarning

muayyan shaxslarga tegishli ekanligi;

mulk egalarining qonun bilan himoyalanadigan vakolatlari;

mol - mulkni himoya qilish usullari.

Mulk obyektlari — bu mulkka aylangan barcha boylik turlaridir.

Bular :

– ishlab chiqarish vositalari;

– inson yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar;

– intellektual boyliklar;

– insonning mehnat qilish qobiliyati bo‘lgan ishchi kuchi va h.k.

Mulk subyekti — bu mulkiy munosabatlarning ishtirokchilari, ya’ni

mulk obyekti va ishlab chiqarish natijalarini o‘zlashtirishda

qatnashuvchilardir. Ular:

* davlat (turli darajadagi hukumat va boshqaruv organlari);

* korxonalar, xo‘jalik birlashma (uyushma)lari, jamoat va boshqa

tashkilotlar;

* fuqarolar va oilalar;

* chet elliklar (xorijiy fuqaro, tashkilot va davlatlar).

Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmuni (egalik qilish,

foydalanish va tasarruf etish) bitta mulk shakli doirasida ham

ro‘yobga chiqarilish usullariga qarab farq qilishi mumkin.

mulkchilik mehnatga majbur qilish yo‘li bilan ro‘yobga

chiqarilsa, quldor yoki feodal xususiy mulki vujudga

keladi.

mulkchilikni ro‘yobga chiqarish mulkdorning o‘z mehnati

yordamida amalga oshirilsa, mayda tovar ishlab chiqarish

uchun xarakterli xususiy mulk paydo bo‘ladi;

mulk obyekti yollanma mehnatga asoslanib harakatga

keltirilsa, korporativ (kapitalistik) xususiy mulk paydo

bo‘ladi.

97

2-§. Mulkchilikning turli shakllari va ularning iqtisodiy mazmuni

«Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O‘zbekiston iqti-

sodiyotining negizini xilma xil shakllardagi mulk tashkil etadi»4

4 O‘zbekiston Respublikasi Кonstitutsiyasi. – T.: «O‘zbekiston», 2003, 11-bet.

Davlat mulki ikki darajada mavjud bo‘ladi:

Ma’muriy - hududiy tuzilmalar mulki — bular davlat

hokimiyati mahalliy organlari mol-mulki, mahalliy budjet

mablag‘lari, munitsipial uy-joy fondi va kommunal xo‘jaligi

hamda boshqa mulkiy majmualar, xalq ta’limi, madaniyat,

sog‘liqni saqlash muassasalari kabilar mol-mulki.

Respublika mulki – bular yer, yer osti boyliklari, suv, havo,

o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar,

respublika hukumati va boshqaruv tuzilmalari mol-mulki,

davlatga qarashli madaniy va tarixiy boyliklar, budjet

mablag‘lari, oltin zaxirasi, valuta fondi va boshqa davlat

fondlari.

Davlat mulki — bunda mulkka egalik qilish va uni tasarruf etish

davlat ixtiyorida bo‘ladi. Davlat mulkidan foydalanish huquqi

ko‘pincha xo‘jalik subyektlariga beriladi.

Davlat mulki quyidagi yo‘llar bilan hosil bo‘ladi:

boshqa mulk shakllarini milliylashtirib davlat qo‘liga olish;

davlat mablag‘lari hisobidan korxonalar va boshqa obyektlar

qurish;

davlat korxonalari va tashkilotlariga investitsiyalar kiritishi.

Jamoa mulki

Bunda ishlab chiqarish vositalari va uning natijalarini

o‘zlashtirish jamoa - guruh xarakteriga ega bo‘ladi.

98

Xususiy mulk

Ayrim tadbirkorlarga qarashli, yollanma mehnatga,

asoslangan va o‘z egasiga foyda keltiruvchi mulkdir. Bunda

mulkka egalik qilish va uni tasarruf etish huquqi xususiy

shaxslarga tegishli bo‘ladi.

Jamoa mulki turlari:

kooperativ mulki;

ijara va jamoa korxonalarining mulki;

aksioner jamiyatlarining mulki;

xo‘jalik birlashmalari va shirkat mulki;

jamoat va diniy tashkilotlar mulki.

Shaxsiy mulk

Fuqarolar mulki bo‘lib, ularning shaxsiy yoki oilaviy

ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi

Shaxsiy mulk obyektlari:

– uy-joylar;

– bog‘ va dala hovlilar;

– transport vositalari;

– uy-ro‘zg‘or va shaxsiy iste’mol buyumlari;

– xo‘jalik faoliyati hisobiga olinadigan mahsulotlar;

– pul jamg‘armalari.

ijtimoiy ishlab chiqarishdagi ishtirokidan oladigan

daromadlari;

o‘z xo‘jaligi (oila, dehqon)ni yuritish hisobiga

oladigan daromadlari;

aksiyalardan olinadigan dividend;

foizli daromadlar;

shaxsiy tadbirkorlikdan olinadigan daromad;

transfert to‘lovlari evaziga kelib tushadigan daro-

madlar.

Shaxsiy mulk manbalari:

99

3-§. O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va

xususiylashtirish yo‘llari, maqsadi va usullari

«Mulkchilik masalasini hal qilish "... bozorni vujudga keltirishga

qaratilgan butun tadbirlar tizimining tamal toshi bo‘lib xizmat qiladi»5.

5 Кarimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. – T.: «O‘zbekiston», 1996, 202-bet.

Aralash mulk

Alohida olingan mulk obyektlari va uning natijalarini turli

mulkdorlar tomonidan o‘zlashtirishni bildiradi.

Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish — bu davlat mulki hisobidan

boshqa nodavlat mulk shakllarini vujudga keltirishdir.

Xususiylashtirish — bu davlat mulkiga egalik huquqining davlatdan

alohida shaxslarga o‘tishidir.

davlat korxonalarini hissadorlik jamiyatlariga

aylantirish;

davlat korxonalarini jamoa mulkiga aylantirish;

davlat mulkini cheklar (vaucher) bo‘yicha fuqa-

rolarga bepul berish;

mulkni ayrim tadbirkor va fuqarolarga ma’lum

shartlar bo‘yicha sotish;

chet elliklarga sotish yoki qarz evaziga berish;

davlat mol-mulkini «kim oshdi» savdosi orqali

sotish.

Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish yo‘llari:

pulli yoki haqini to‘lash orqali;

pulsiz yoki tekin;

imtiyozli.

Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish usullari:

100

O‘zbekistonda davlat mulkini xususiylashtirishning o‘ziga xos

jihatlari:6

6 Кarimov I. A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. – T.: «O‘zbekiston», 1999, 210-225-betlar

O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va

xususiylashtirishga yondashishning xususiyatlari:

* dasturlar asosida bosqichma-bosqich amalga oshirilishi;

* maqsadli va manzil (adres) li yo‘naltirilgani;

* to‘lovga asoslanishi.

xusuylashtirishning amalga oshirilayotgan islohotlarning ichki

mantiqiga bo‘ysundiriladi;

xususiylashtirish davlat tomonidan boshqariladi;

xususiylashtirishni huquqiy-me’yoriy jihatdan ta’minlashda

qonunlarga rioya etiladi,

O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va

xususiylashtirish bosqichlari:

Birinchi bosqich – kichik xusuiylashtirish bosqichi (1992–

1993y.y.)

uy-joy fondi, savdo, umumiy ovqatlanish, mahalliy sanoat va

xizmat ko‘rsatish sohalaridagi kichik korxonalar xususiy-

lashtirildi;

sanoat (yengil, mahalliy), transport, qurilish va boshqa

tarmoqlardagi ayrim o‘rta va yirik korxonalar ijara hamda

jamoa korxonalariga, yopiq turdagi aksionerlik jamiyatlariga

aylantirildi.

-

Ikkinchi bosqich (1994–1995y.y.)

davlat mulkchiligidagi o‘rta va yirik korxonalar hissadorlik

jamiyatlariga aylantirildi;

ochiq turdagi aksionerlik jamiyatlari vujudga keltirish va davlat

mulkini tanlov asosida sotish amaliyoti joriy qilindi;

turli mulkchilikka asoslangan kichik va o‘rta xususiy biznes

korxonalari tashkil qilina boshlandi.

101

Hozirgi bosqichda iqtisodiyotni erkinlashtirish bilan birgalikda:

«Xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish bu borada haqiqiy

mulkdorlar sinfini shakllantirish, bu jarayonga tarmoqning asosini

tashkil qiluvchi korxonalarni jalb etish»7 islohotlarni chuqurlashtirishda

alohida ahamiyatga ega bo‘ladi.

O‘zbekistonda davlat korxonalarini xususiylashtirish

(1995-2012 y.y)

6.1-jadval

Кo‘rsatkichlar Yillar

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2004 2005 2010 2012

• Xususiylashtiril-

gan korxonalar soni

8537

1915

1231 451

448

374 1228 908 96 83

• Xususiylashtirish

orqali vujudga kel-

gan nodavlat korxo-

nalar soni

8537

1915

899

266

373

372

1228

980

...

• Aksionerlik

jamiyatlari 1026

1257

456 110 141 152 28 3 ...

• Xususiy

korxonalar 6036

420

260 1032 156 103 1038 902 ...

• Boshqa shakldagi

korxonalar 1475

238

183 53 76 117 162 75 ...

• Xususiylashtirish-

dan olingan mab-

lag‘, mld.so‘m.

2,4

5,3

4,4 8,9

9,1

14,3 78,4 80,5 23,0 32,0

7 Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. – T.: «Yangi asr avlodi», 2001, 63-bet.

Uchinchi bosqich (yakunlovchi bosqich, 1996y.)

davlat ro‘yxatiga kirmagan barcha obyekt va korxonalarni davlat

tasarrufidan chiqarila boshlandi;

yopiq turdagi aksionerlik jamiyatlari keng aholi qatlami, shu

jumladan, chet el kapitali ishtirokini ta’minlaydigan ochiq

turdagi jamiyatlarga aylantirilib borildi.

102

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar: Asosiy tushunchalar

1. Mulk

2. Mulk-iqtisodiy kategoriya

3. Mulk-huquqiy kategoriya

4. O‘zlashtirish.

5. Mulkka egalik qilish.

6. Mulkdan foydalanish.

7. Mulkni tasarruf etish

8. Mulk huquqi.

9. Manfaatlar

10.Iqtisodiyotni

erkinlashtirish

Quyidagi javoblardan to‘g‘risini tanlang:

a) Mulkdorlik huquqining mulk egasi qo‘lida saqlanib turishi,

yaratilgan mahsulotni o‘zlashtirishning ijtimoiy shakli.

b) Kishilarning narsaga (mulkka) nisbatan kelib chiqadigan muno-

sabatlar qonun va huquqiy hujjatlarda, davlat tomonidan belgilangan va

har bir fuqaro uchun majburiy tartib-qoidalarni ifodalaydi.

d) Mulk bo‘lgan boylikni taqdirini mustaqil hal etish, ya’ni undan

kelajakda qanday maqsadda foydalanish, ishlatishni belgilash.

e) Mulkka nisbatan, uni o‘zlashtirish, xo‘jalik yuritish uchun ishlatish

jarayonida kishilar o‘rtasida yuz beradigan munosabatlar.

f) Mulkni ishlatib, ko‘zlangan maqsadga, natijaga erishish: daromad

topish yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish.

g) Kishilar o‘rtasida ne’matlar va ulardan foydalanish natijasida

vujudga keladigan munosabatlarning jamiyat tomonidan qabul qilingan

qoidalari (qonunlar, an’analar, urf-odatlar, ma’muriy farmoyishlar).

h) Cheklangan ne’matlarni qabul qilingan tartib asosida o‘zlashtirish.

i) Mulkchilikni mazmunini ifodalab, egalik qilish, foydalanish va

tasarruf etish yaxlitligi.

j) Odamlar ehtiyojining munosabatlar orqali ifodalanishi.

k) Davlatning iqtisodiy faoliyatdagi hukmronligini, monopol mavqei-

ni sindirib, iqtisodiyotni boshqarishda yagona davlat mexanizmi o‘rniga

aralash iqtisodiyotga xos bo‘lgan bozor mexanizmiga keng yo‘l berish

103

Masala va mashqlar

1. Sentabr oyida davlat korxonalarida 25 ming kishi ishlab 19,5 mln.

so‘mlik mahsulot ishlab chiqarildi. Xususiy kichik korxonalarda 22

ming kishi band bo‘lib, 17,5 mln. so‘mlik mahsulot yaratildi. Chet ellik-

lar bilan birgalikda tashkil etilgan qo‘shma korxonalarda esa 24 ming

kishi band bo‘lgani holda 30,5 mln. so‘mlik mahsulot ishlab chiqarildi.

O‘rtacha har bir ishlovchiga to‘g‘ri keladigan mahsulot miqdorini

(mehnat unumdorligini) hisoblang. Mehnat unumdorligi nuqtayi nazari-

dan qaysi mulk shakli samarali ekanligini aniqlang. Sizningcha buning

sababi nimada, izohlang.

2. Qo‘shningiz ekkan baqaterak tezda o‘sib, sizning qulupnay ekkan

yeringizga soya sola boshladi. Siz kelishmovchilik vaziyatini hal qilish

uchun qanday chora qo‘llagan bo‘lar edingiz. Mulk huquqi nuqtayi

nazaridan qaysi biri eng ratsional hisoblanadi?

a) mahalliy sudga murojaat qilasiz;

b) mahalla oqsoqoliga murojaat qilasiz;

d) bildirmaygina baqaterakni yeydigan hasharot to‘la idishni

tashlaysiz;

e) qo‘shni bilan teragini qirqsa, tovon tariqasida 2 chelak qulupnay

berishga kelishasiz;

f) qulupnay yetishtirishga «bor-e deb, qo‘l siltaysiz»

3. Nima sababdan madaniyatli kishi sivilizatsiyalashgan dunyoda

birovning narsasini o‘g‘irlamaydi?

a) jinoyat qilgani uchun jazolanishdan qo‘rqadi;

b) jamiyatdagi urf-odatlarga bo‘ysunadi;

d) bunga uning ichki axloqiy qarashlari yo‘l bermaydi;

e) kelajakda amaldor bo‘lish imkoni yo‘qotiladi

4. Quyidagi keltirilgan vaziyatlarni tahlil qilib aytingchi, amalga

oshirilgan faoliyat tufayli «mulk huquqi» dastasining qaysi bir elementi

realizatsiya qilinadi?

a) Fermer yer uchastkasini ijaraga oldi, unda bug‘doy yetishtirib,

davlatga sotdi.

104

b) Erkinjon «Neksiya» avtomobilini sotib oldi va unda dala hovlisiga

qatnab turibdi.

d) Korxona o‘zining sexi binosini boshqa firmaga ijaraga berdi.

e) Tadbirkor Odiljon boshqa tadbirkordan uncha katta bo‘lmagan

ikkita xonani sotib oldi. Bitta xonani buzib, ikkinchisini kengaytirib,

ta’mirladi.

f) Xo‘jalik sudi tadbirkor Rahimovdan ishlatib turgan uskunasini

qarzini to‘lamagani uchun, qarz evaziga olib qo‘yishga qaror qildi.

g) Fuqaro Akbarova o‘zi yashab turgan uyini o‘g‘illariga vasiyat

qildi.

h) Davlat korxonasi birovning bog‘idan avtomobil yo‘li o‘tkazdi.

Bunda uning egasiga qirqilgan daraxtlar uchun kompensatsiya to‘lan-

madi.

i) Avtomobilning egasi undan foydalanmay, avtostoyankaga qo‘yib

qo‘ygan. O‘rtoqlari undan avtomobilidan foydalanishga ruxsat so‘rashsa

bermadi.

j) Uyidagi mulkini o‘g‘irlab ketishgani uchun fuqaro militsiyaga

murojaat qildi.

k) Sud korxonani tozalanmagan oqavasini anhorga oqizgani uchun

jarima soldi.

l) Fuqaro mulk qilib olgan yer uchastkasiga ishlov berdi. Kelajakda

uni sotmoqchi emas.

5. Quyidagi jadval raqamlariga e’tibor bering. Unda mamlakatimizda

1995–2008-yillarda iqtisodiyotni erkinlashtirishni, chuqurlashtirishni

amalga oshirish jarayoni aks etgan. Berilgan raqamlar asosida tashkil

etilgan nodavlat korxonalari va unda aksionerlik jamiyatlari, xususiy

korxonalar va boshqa turdagi korxonalar ulushini hisoblang.

Undan qanday xulosa chiqarish mumkin? Mulkchilik nuqtayi

nazaridan qarasak, korxona maqomi mahsulot ishlab chiqarish turlarini

tanlashda rol o‘ynaydimi? Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish bilan

xususiylashtirishni farqi bormi? Iqtisodiyotni erkinlashtirishningchi?

105

Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish jarayonida tashkil qilingan

nodavlat korxonalari soni (dona)

6.2-jadval

Ko‘rsatkichlar 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2012

Davlat tasarrufidan

chiqarilgan

korxonalar soni

8537 374 1449 1912 1519 1228 980 83

Tashkil etilgan

nodavlat mulki

shaklidagi

korxonalar soni

8537 372 1238 1800 1452 1228 980 ...

Aksionerlik

jamiyatlari 1026 152 227 223 75 28 3 ...

Xususiy korxonalar 6036 103 827 1252 981 1038 902 ...

Boshqa tashkiliy-

huquqiy shakldagi

korxonalar

1475 117 184 325 396 162 75 ...

Xususiylashtirishdan

tushgan mablag‘

(mlrd.so‘m)

2,4 14,3 23,3 43,6 56,1 78,4 80,5 32,0

Manba: O‘zR Davlat mulk qo‘mitasi.

Izoh: Bir qator aksiyadorlik jamiyatlari bir nechta davlat korxonalari mulkini birlashtirish yoki bitta

korxona mulkini bo‘lish yo‘li bilan tashkil qilingan. Misol uchun, shu tariqa 2003-yili 142 ta davlat

korxonalari negizida 75ta aksionerlik jamiyatlari tashkil qilingan.

6. Buyuk allomalardan biri Pifagor avlodlarga vasiyatomuz xitob

qilgan ekan: «Ey, xaloyiq! Qonunga ega bo‘lishdan oldin axloqli

bo‘ling, chunki axloq – inson o‘ylab topgan ilk qonun». Siz bu fikrga

nima deysiz?

7. Oltinchisi ortiqcha.

Quyidagilarni diqqat bilan o‘qing. Ulardan qaysi biri ortiqcha va nima

sababdan ko‘rsating.

Tushunchalar: tikuvchilik sexi joylashgan bino, stanok, aksiya, yuk

mashinasi, oilaning o‘zi foydalanayotgan uy anjomlari, kichik

korxonadagi mahsulot ishlab chiqarish uchun sotib olingan xomashyo.

T/N

1. Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O‘zbekiston

iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi.

106

2. Mulkdor mulkiga o‘z xohishicha egalik qiladi, undan foydalanadi

va tasarruf etadi. Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar

yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini

hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarni buzmasligi kerak.

3. Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda

boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona

foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir.

4. Jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlariga xos bo‘lgan mulk

shakli bor. Bu shaxsiy mulk.

5. Klassik iqtisod maktab vakillari iqtisodiy nazariyaga «Mulk

huquqi dastasi» tushunchasini kiritishdi.

6. Iqtisodiy manfaatlar kishilarni harakatga keltiruvchi, ularning

sa’y-harakatini, intilishini, tanlovini belgilovchi kuchdir.

7. Mulkning iqtisodiy jihatdan alohidalashuvi doirasida manfaatlar:

shaxsiy, oilaviy, jamoa, jamiyat manfaatlari sifatida yuzaga chiqadi.

Testlar

1. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda qaysi mulk shakli

eng ko‘p tarqalgan hisoblanadi?

a) aksionerlik jamiyati;

b) kooperativ;

d) individual va xususiy mulk;

e) jamoa;

f) qo‘shma korxonalar.

2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish natijalari

o‘zlashtiriladi;

a) resurslar kimning mulki ekanligiga ko‘ra;

b) mehnat omili tomonidan;

d) moddiy resurs egalari tomonidan;

e) menejerlar tomonidan;

f) davlat tomonidan.

3. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, bu ...

a) davlat mulkini fuqarolarga sotish;

b) davlat mulkini imtiyozli bo‘lib berish;

107

d) davlat mulkini nodavlat mulk va xo‘jalik yuritish shakllariga

aylantirish;

e) davlat mulkini xususiy mulkka aylantirish;

f) davlat mulkini yuridik shaxslarga sotish.

4. Manfaatlarning bir tomondan obyektivligiga sabab, ...

a) har bir kishining inson sifatida ehtiyoji mavjudligi;

b) ehtiyojlarning obyektivligi va uni qondirish zaruriyati;

d) insonlar uchun umumbashariy qadriyatlarning umumiyligi;

e) kishilarning manfaati mos kelishi zaruriyati;

f) shaxsiy, guruh, umumjamiyat manfaatlari mavjudligi.

5. Manfaatlarning ikkinchi tomondan subyektivligiga sabab, ..

a) insonning shaxs, mulk egasi sifatida manfaatlari mavjudligi;

b) insonlar uchun umumbashariy qadriyatlarning mavjudligi;

d) subyektning shaxsiy, oila, jamoa, jamiyat manfaatlarini mujas-

samlashtirishi;

e) manfaat doimo ikki subyektga tegishli;

f) manfaat har bir insonning o‘zida mujassamlashgan.

6. Aksionerlik jamiyatida mulk egalari kim?

a) jamiyatning prezidenti;

b) boshqaruv a’zolari;

d) nazorat kengashi;

e) aksionerlar;

f) ijrochi direktor va menejerlar.

7. Mulkiy munosabatlarning qaysi jihati to‘liq mulkdorlik mavqeini

ta’minlaydi?

a) mulkka egalik qilish;

b) mulkdan foydalanish;

d) mulkni tasarruf qilish;

e) mulkni ijaraga olish;

f) yuqoridagilarning barchasi.

8. Iqtisodiy munosabatlar tizimida mulkchilikning o‘rni qanday?

a) boylik manbai;

b) mulkchilik-ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqaruvchilar

o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning xarakterini belgilaydi;

108

d) mulkchilik-mulkka egalik munosabatini ifodalaydi;

e) iste’molchi talabini qondirish vazifasini bajaradi;

f) o‘rniga ega emas.

9. Manfaatlar tizimi nima?

a) ishlab chiqaruvchining manfaati;

b) iste’molchining manfaati;

d) shaxsiy, jamoa va davlat manfaati;

e) iqtisodiy manfaat;

f) iste’molchi manfaati.

10. Mulkning qaysi obyekti bevosita shaxsiy iste’mol qilinishi

mumkin?

a) ishlab chiqarish vositalari;

b) tabiiy boyliklar;

d) insonning mehnat qilish qobiliyati-ishchi kuchi;

e) iste’mol tovarlari va xizmatlar;

f) mehnat ashyolari.

11. Quyidagilardan qaysi biri mulk subyekti tushunchasining

mazmunini to‘laroq xarakterlaydi?

a) mulk obyektini o‘zlashtiruvchilar;

b) mulkdan foydalanuvchilar;

d) mulkiy munosabat ishtirokchilari;

e) ishlab chiqaruvchilar;

f) iste’molchilar.

12. Bozor munosabatlariga o‘tish davrida Respublika iqtisodiyoti-

ning negizini qanday mulk tashkil qiladi?

a) davlat mulki;

b) jamoa mulki;

d) aralash mulk;

e) xilma-xil mulk;

f) chet elliklar mulki.

13. Mulkning quyidagi shakllaridan qaysi biri alohida olingan mulk

obyekti va uning natijalari turli mulkdorlar ishtirokida o‘zlashtirilishini

bildiradi?

a) xususiy;

109

b) shaxsiy;

d) jamoa;

e) aralash;

f) davlat.

14. Mulkning davlat tasarrufidan chiqarishning qaysi yo‘li erkin

tadbirkorlikka keng imkoniyatlar ochib berishni ko‘zda tutadi?

a) hissadorlik jamiyatiga aylantirish;

b) jamoa mulkiga aylantirish;

d) ijaraga berish;

e) xususiylashtirish;

f) chet elliklarga sotish.

15. O‘zbekistonda xususiylashtirishga yondashishning muhim

xususiyati nimadan iborat?

a) dasturlar asosida bosqichma-bosqich amalga oshiriladi;

b) adresli yo‘naltirilganligi;

d) chet el tajribasi bo‘yicha;

e) vaucher orqali;

f) to‘lovliligi.

Mulkchilik bilan bog‘liq bosh sotsial-iqtisodiy masalalar

Ishlab chiqarish omillari va natijalari qanday o‘zlashtiriladi?

Qanday iqtisodiy aloqalar, o‘zlashtirish resurslardan samarali

foydalanish imkonini yaratadi?

Xo‘jalik faoliyati yuritishdan olinadigan daromad kimga

tegishli bo‘ladi va qanday taqsimlanadi?

Mulkchilik iqtisodiy munosabatlarning yagona tizimi sifatida:

Bildirilgan fikrlardan kelib chiqib, har biriga misol keltira olasizmi?

ishlab chiqarish omillari va natijalarini o‘zlashtirish;

iqtisodiy resurslardan xo‘jalik yuritishda foydalanish;

mulkchilikni iqtisodiy realizatsiya qilishni amalga oshirish.

110

Mulk turlari va shakllari Turlari Shakllari

6.2-chizma.

Shaxsiy mulk xususiy mulkdan nimasi bilan farqlanadi? Uni qaysi guruhga

kiritish mumkin? Siz mulkni shunday guruhlashga qo‘shilasizmi?

Dastlab vujudga kelgan mulk,

qabilalar mulki.

Davlat mulki

Respublika

mulki

Ma’muriy-hududiy

tuzilmalar mulki

Ijtimoiy mulk

Individual mulk

Daromad topish maqsadida mulk

egasining o‘zi mehnat qiladi.

Yakka xususiy mulk. Mehnat

omillariga to‘liq yoki qisman egalik

qiluvchi quldorlar va feodallar, yol-

lanma mehnatga asoslangan kapital egalari mulki

Xususiy mulk

Mulk egasining o‘zi mulkdan

foydalanishda qatnashadi. Кooperativlar,

turli jamoalar, shirkatlar, jamiyat, diniy

tashkilotlar mulki

Mulk egasi mulkdan foydalanishida

(mehnat qilishi) qatnashishi shart

emas. Aksionerlik jamiyatining

mulki

Aralash mulk.

Jamoa mulki

111

Xususiylashtirishdan tushgan mablag‘lar taqsimotining

tarkibi (%)

6.3-jadval

Taqsimlanish yo‘nalishlari 2003 2004 2005 2010 2012

Respublika budjeti 32,0 39,7 42,7

Mahalliy budjet 8,1 19,9 10,6

Savdo-sanoat palatasi 4,9* 3,4 2,2

Davlat monopoliyadan

chiqarish qo‘mitasi - 1,0 0,6

Xususiylashtirilayotgan

korxonalar 8,1 3,3 1,1

Alohida hukumat qarorlari

asosida taqsimlangan 46,9 37,1 42,8

JAMI 100 100 100

Jadvaldagi raqamlarga e’tibor qarating. Uni keyingi yil ma’lumotlari

bilan to‘ldiring. Ular asosida xulosa chiqaring.

Korxona va tashkilotlarning mulk shakllariga ko‘ra

taqsimlanishi

6.4-jadval

Jamiga

nisbatan

ulushi, %

da

Soni,

ming

Jamiga

nisbatan

ulushi,

% da

2007y. 2012y.

JAMI 100 100

Davlat korxonalari 7 39,4

Xususiy korxonalar 21,1 102,0

Fermer va dehqon xo‘jaliklari 56,4 4814,8

Aksionerlik jamiyatlari 0,4 1,0

Qo‘shma korxonalar 0,9 4,7

Boshqalar 14,3 154,5

Jadvaldagi raqamlarga e’tibor qarating. 2012 va keyingi yillarda

korxona va tashkilotlarning mulk shakllariga ko‘ra ulushini hisoblang.

Keyingi jadval raqamlari bilan birgalikda qanday xulosa chiqarish

mumkin?

112

YaIMning mulk shakllariga ko‘ra tarkibi

6.5-jadval

Jamiga nisbatan ulushi, % da Y I L L A R

1995 2000 2008 2010 2012

JAMI 100 100 100 100 100

Nodavlat mulk hissasi 58,4 72,6 79,4 81,7 83,6

Shu jumladan

Aholi mulki Х 40,8 32,4 29,2 30,3

Fermer xo‘jaliklari Х 1,9 6,5 6,5 6,5*

Dehqon xo‘jaliklari Х 0 0,2 0,1

Xo‘jalik birlashmalari Х 17,4 24,3 27,4 28,5

Qo‘shma korxonalar Х 5,2 12,8 14,2 14,7

Boshqalar 7,3 3,2 4,3 3,6

Davlat mulki hissasi 41,6 27,4 20,6 18,3 16,4 * Dehqon xo‘jaliklari birgalikda

Jadvalda keltirilgan raqamlarga e’tibor qarating. Keyingi yillar

bo‘yicha mulk shakllariga ko‘ra YaIM ulushini hisoblang. YaIM

yaratishda nodavlat sektori ulushining deyarli 84% ga yetishi qanday

yuz bergan deb o‘ylaysiz? Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish necha

bosqichga bo‘linadi va ular qanday farqlanadi? Kichik guruhlar

chiqargan xulosalarni darsda muhokama qiling

Ro‘yxatdan o‘tgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mulk

shakllariga ko‘ra taqsimlanishi

6.6 -jadval

Jamiga nisbatan ulushi, % dа

Yillar 2007 2008 2010 2011 2012

JAMI 100 100 100 100 100

Davlat korxonalari 7 7 7,3 7,5 7,4

Xususiy korxonalar 21,8 20,8 20,8 20,6 19,2

Fermer va dehqon

xo‘jaliklari

56,4 56,1 54,3 50,8 51,1

Аksionerlik jamiyatlari 0,4 0,4 0,9

Qo‘shma korxonalar 0,9 0,9 0,3 0,9 0,9

Boshqalar 14,3 14,8 13,4 20,2 21,4

113

Jagvalni keying yil ma’lumotlari bilan to‘ldiring va ularni tahlil

qiling. Mulk shakllari xo‘jalik yurituvchi korxonalar misolida qanday

farqlanishini lo‘rsating.

Javoblar:

Asosiy tayanch tushunchalar:

1yo); 2g); 3b); 4j); 5a); 6d); 7v); 8e); 9z); 10i).

Masala va mashqlar:

1.Har bir kishiga o‘rtacha to‘g‘ri keladigan mahsulot (mehnat

unumdorligi) davlat mulkchiligiga asoslangan korxonalarda 78000 so‘m,

xususiy korxonalarda 79500 so‘m, qo‘shma korxonalarda 127100 so‘m.

Demak, qo‘shma korxonalarda eng samarali.

2. To‘g‘ri javob g).

3. a), b) va d) javoblar to‘g‘ri

4. a) Vaqtincha egalik, nazorat qilish, foydalanish, boshqarish,

tasarruf qilish va daromad olish huquqi.

b) Egalik qilish, foydalanish va boshqarish, tasarruf qilish huquqi.

d) Foydalanish huquqi.

e) Egalik qilish, tasarruf qilish va foydalanish huquqi.

f) Qarzini to‘lash javobgarligi, mulkdan qarzini to‘lash uchun

foydalanish huquqi.

g) Tasarruf qilish, meros qoldirish huquqi.

h) Mulk huquqi buzildi.

i) Egalik qilish, tasarruf qilish huquqi.

j) Mulk huquqi buzildi.

k) Tashqi muhitga, birovga zarar keltiradigan tarzda foydalanish

usullarini taqiqlash huquqi.

l) Egalik qilish, tasarruf qilish, foydalanish huquqi.

5. Ortiqchasi oilaning o‘zi foydalanayotgan uy anjomlari, u shaxsiy

mulk. Qolganlari xususiy mulk, ular daromad topish uchun

foydalaniladi.

T/N

1.T (O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 53-modda); 2T(54-

modda); 3T(55-modda); 4T; 5N(neolinstitutsional yo‘nalish namoyon-

dalari kiritishgan); 6T; 7T.

Testlar:

1a); 2a); 3v); 4b); 5d); 6g); 7v; 8b); 9v); 10g); 11v); 12g); 13g); 14g);

15a).

114

II BO‘LIM. BOZOR IQTISODIYOTI

7-MAVZU. BOZOR IQTISODIYOTI VA UNING BELGILARI

1-§. Bozor iqtisodiyoti va uni vujudga kelishi

Uy xo‘jaliklari – iqtisodiyotning iste’molchilik sohasini

tashkil qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida uy xo‘jaliklari

resurslarni yetkazib beruvchi va ishlab chiqaruvchi ham

hisoblanadi..

Korxona, firma yoki tadbirkorlik sektori — iqtisodiy

resurslarning iste’molchisi, iqtisodiyotning birlamchi

bo‘g‘ini va tovar (xizmat)larning asosiy ishlab chiqaruvchisi

hisoblanadi.

Davlat — iqtisodiy resurslar va tovarlar iste’molchisi hamda

ijtimoiy iste’mol xarakteridagi ne’matlar bilan ta’minlovchi

hisoblanadi.

Bozor iqtisodiyoti — bu xususiy mulk ustunligiga asoslangan hamda

iqtisodiy jarayonlar bozor mexanizmi yordamida boshqariladigan

va tartibga solinadigan iqtisodiyotdir.

Bozor iqtisodiyoti subyektlari

Bozor mexanizmi – bozor iqtisodiyotining tabiati taqozo qiladigan

iqtisodiy jarayonlarni boshqarish va uygunlashtirishga qaratilgan

iqtisodiy dastak hamda vositalardir.

115

2-§. Bozor iqtisodiyotining tub va umumiy belgilari

Bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari

Xususiy mulk ustuvorligi

Iqtisodiy manfaatlarning rag‘batlantirilishi

Tadbirkorlik va tanlash erkinligi

talab

narx

raqobat

Bozor

mexanizmi

Davlat rolining cheklanganligi

Ilg‘or texnologiya va yangi texnikadan keng

miqyosda foydalanish

Ishlab chiqarishning ixtisoslashishi va koope-

ratsiyasi ;

Pul va unga tenglashtirilgan moliyaviy vositalarning

qo‘llanilishi.

Barcha iqtisodiy tizimlarga xos bo‘lgan belgilar

taklif

116

Bozor iqtisodiyotining asosiy muammolari

Foyda olish yoki zarar ko‘rish mumkinligi korxona umumiy daro-

madlarini barcha xarajatlari bilan taqqoslash orqali aniqlanadi.

1. Nima ishlab

chiqarish zarur?

Foyda keltiradigan tovarlar ishlab

chiqariladi, zarar keltiradiganlari

ishlab chiqarilmaydi.

2. Qanday ishlab

chiqarish zarur?

Aholining alohida tabaqalari (yuqori,

o‘rta va kam ta’minlanganlar) talabini

hisobga olib ishlab chiqarish tashkil

qilinadi.

4. Kim uchun ishlab

chiqarish zarur?

Talab va iqtisodiy resurslar taqozo

qiladigan miqdorda ishlab chiqariladi

Yangi texnika va texnologiyaga asos-

langan korxonalarda ishlab chiqarish

zarur.

5. Iqtisodiy tizim ro‘y

beradigan

o‘zgarishlarga

moslasha oladimi?

3. Qancha ishlab

chiqarish zarur?

Bunda mavjud iqtisodiy tizim bozor

iqtisodiyoti muhitiga moslasha olishlik

darajasi hisobga olinadi.

Muammolar

(5 savol)

Yechimlar

(5 javob)

korxona umumiy pul

daromadi

(tovar birligi bahosi

X sotiladigan tovar,

xizmatlar miqdori)

ishlab chiqarishga

qilingan barcha

xarajat (resurs birligi

bahosi X

foydalanilgan resurs

miqdori)

Foyda yoki

zarar miqdori

117

3-§. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va kamchiliklari

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar:

Asosiy tushunchalar:

1. Tub belgilar

2. Bozor (aralash) iqtisodiyoti

5. Deformatsiyalashgan bozor iqtiso-

diyoti

Afzalliklari

Resurlarni samarali taqsimlaydi.

Iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi.

Erkinlikni ta’minlaydi.

Xo‘jasizlik va isrofgarchilikka barham beradi.

Raqobatning kuchsizlanishiga yo‘l qo‘yadi (korxona-

larning qo‘shilib ketishi, monopol tizimlarning

vujudga kelishi, xufyona kelishuv shafqatsiz raqobat va

iqtisodiyotga davlat aralashuvi kuchayishi hamda texnika

taraqqiyoti natijasida).

Daromadlar tengsizligining kuchayishiga va aholining

mulkiy tabaqalanishiga olib keladi.

Tovarlar va xizmatlar hajmi va pul massasi o‘rtasidagi

ro‘y berib turadigan nomuvofiqliklarni bartaraf eta

olmaydi.

Qayta tiklanmaydigan resurslarni asrash, tabiatni va

atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik muvozanatni

ta’minlashga layoqatli emas.

Ish haqi bilan narxlar darajasi barqarorligini

kafolatlamaydi.

Tezda foyda keltirmaydigan yoki jamiyat va kelajak

uchun muhim bo‘lgan fundamental tadqiqotlar olib

borish imkoniyati cheklangan.

Ijtimoiy iste’mol xarakteridagi tovar va xizmatlar bilan

ta’minlash layoqatiga ega emas.

Кamchiliklari

118

3. Dastlabki bozor iqtisodiyoti

4. Erkin(klassik) bozor

iqtisodiyoti

6. Bozor iqtisodiyoti belgilari

7. Bozor iqtisodiyoti obyekti

8. Bozor iqtisodiyoti subyektlari

Quyidagi javoblardan to‘g‘risini tanlang:

a) Davlatning mulk monopoliyasi, ma’muriy buyruqbozlikka

asoslangan markaziy rejalashtirilgan iqtisod.

b) Har bir hodisa, jarayon, tizimning boshqalardan ajratib turuvchi,

uning sifat jihatdan farqlanishiga sabab bo‘lgan xususiyatlarga aytiladi

d) Turli-tuman mulkchilik va iqtisodiy faoliyat erkinligiga, aralash

tarzda tartibga solishga asoslangan, har bir insonni o‘z faoliyat natijasini

o‘ylab, oqilona xo‘jalik yuritishga undovchi demokratik iqtisodiyot.

e) Munosabatlar va aloqalar nimaga qaratilganligini, nimaga nisbatan

yuz berishini ifodalaydi. Bozor iqtisodiyotining obyekti tovar va pul (pul

massasi)dir.

f) Tovar ishlab chiqarish vujudga kelishi bilan shakllana boshlagan,

oddiy tovar ishlab chiqarish hukmron iqtisodiyot.

g) Yakka xususiy mulkchilik, erkin raqobatchilik, bozorga xos

munosabatlar hukmron iqtisod. Uning dastlabki bosqichi bilan keyingi

bosqichlari farqlanadi.

h) Munosabatlar, aloqalar kimlar o‘rtasida yuz berishini ifodalaydi.

Bozor iqtisodiyoti subyektlari: uy xo‘jaligi, firma (korxona), davlat,

i) Bozor iqtisodiyotining boshqa sotsial-iqtisodiy tizimlardan

farqlanishiga sabab bo‘luvchi xususiyatlari.

Masala va mashqlar

1. Ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotda barcha ishlar

yuqoridan beriladigan buyruq bilan amalga oshiriladi. Bu qanday

oqibatlarga olib kelishini quyidagi masala yordamida ko‘rib chiqamiz.

Shaharda bo‘yi 64 m. va eni 64 m. avtomobil to‘xtash joyi bor.

Mamlakatda 3 xil avtomobil bo‘lib, yengil avtomobil eni 2 m. va bo‘yi 4

119

m. joy egallasin. O‘rtacha avtomobillar esa eni 3 m. va bo‘yi 6 m.,

katta avtomobillar eni 4 m. va bo‘yi 8 metrli joyni egallasin deylik.

Mashinasini to‘xtash joyiga qo‘ymoqchi bo‘lgan uchala turdagi

avtomobil shofyorlari juda ko‘p. Aytaylik,

a) avtomobil to‘xtash joyini eng qisqa muddat davomida to‘ldirish

zarur degan buyruq olindi. U holda avtomobillar qanday tarzda

joylashtirilgan bo‘lardi? Nima sababdan, izohlang;

b) avtomobil to‘xtash joyiga eng ko‘p mashina sig‘dirishiga ko‘ra

musobaqa g‘olibiga mukofot beriladi degan buyruq olindi. Unday

buyruq nimaga olib keladi, izohlang;

d) barcha avtomobil turlari teng miqdorda joylashtirilsin, degan

buyruq olindi. U holda nechtadan avtomobil sig‘ishi mumkin, izohlang.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu masala qanday hal etilgan bo‘lar edi?

Fikringizni bildiring.

2. Korxonada kattalar paltosini tikish uchun moddiy xarajatlar 70

ming so‘mni tashkil qiladi. Agarda yoqasiga mo‘yna o‘rnatilsa, 140

ming so‘mga yetadi. Bolalar paltosi uchun esa 30 ming so‘m xarajat

qilinadi. Mehnat sarfi bir xil bo‘lib, o‘rtacha 30 ming so‘mga to‘g‘ri

keladi. Agar har bir paltodan olinadigan foyda xarajatlarga nisbatan 10%

ni tashkil qilsa, korxona rejani tezda bajarish uchun qanday turidan palto

va qancha tikkan bo‘lar edi. Korxona quvvati kuniga 50 ta paltoga teng.

Ish kuni 24 kun va bir smenali deb hisoblang.

1) Agar mo‘yna yoqali, oddiy yoqali va bolalar paltolariga talab

teng desak, talab bo‘yicha palto tikkanda korxona rejani necha foizga

bajargan bo‘lar edi?

2) Qanday turdagi paltolarni tikish bilan korxona rejani bajarishi

mumkin? a) U qanday oqibatga olib keladi? b) Bozor iqtisodiyotida bu

masala qanday hal etiladi?

3. Ishlatilgan kompyuterlar bozorida ikki guruh sotuvchilar mavjud.

Bir guruh sotuvchilar kam ishlatilgan, hali ancha-muncha foydalansa

bo‘ladigan, texnik jihatdan yaxshi kompyuterlar bilan savdo qilishadi.

Sotuvchilar ularni 400 ming so‘mdan kamiga berishmaydi. Potensial

xaridorlar esa 450 ming so‘mgacha to‘lashga tayyor.

120

Ikkinchi guruh sotuvchilar o‘z resursini deyarli to‘la ishlatib bo‘lgan

kompyuterlarni sotishadi. Ular 150 ming so‘mdan yuqori har qanday

narxga sotishga tayyor. Iste’molchilar bunday kompyuterlarga 180 ming

so‘mdan ortiq pul to‘lashmaydi. Axborot asimmetriyasi tufayli bozorda

kompyuterlarni sotish bahosi qancha bo‘ladi? U qanday oqibatlarga olib

keladi?

4. Siz «Panasonic» firma magazinidan videomagnitofonni 500 ming

so‘mga sotib olishingiz mumkin. Xuddi shunday magnitofon

«Ippodrom» bozoridagi audio-video texnika rastasidan 400 ming turadi.

Boshqa sharoitlar teng. Bu farqning sababi nimada deb o‘ylaysiz?

T/N

1. Ma’muriy buyruqbozlik tizimi sotsialistik doktrinaga asoslangan

bo‘lib, uning o‘ziga tortadigan jihati, kishilik jamiyati doimo diqqatini

qaratgan 2 muammoni yechishni zimmasiga olishi bo‘lib, bu:

a) notinchlikni yo‘q qilish;

b) jamiyat va har bir kishining hayotini jamiyatning yuqori organlari

tomonidan tartibga solish, iqtisodiyot va jamiyatning boshqa sohalarini

ratsional va ilmiy boshqarish orqali insonning baxtli yashashini

ta’minlash.

2. Ma’muriy buyruqbozlikka tayangan sotsializm «xalqparvarlik»

g‘oyasini ilgari surishiga qaramay, inqirozga yuz tutdi. XX asr tarixida

markaziy o‘rinni real sotsialistik jamiyatning vujudga kelishi,

rivojlanishi, inqirozi egallaydi.

3. Ma’muriy buyruqbozlikka tayangan sotsializmning inqirozga

uchrashiga sabab, uning xususiy mulkni, bozorni, raqobatni tan olish,

jamiyatning demokratiyalashuvi prinsiplariga amal qilishi bo‘ldi.

4. Markazdan rejalashtirishga asoslangan sotsialistik tizim xo‘jalik

yuritishda ma’muriy boshqarishga asoslanishi muvozanat buzilgani,

hayot kechirish pastligi va fan - texnika taraqqiyotini qabul qilmasligi

bilan ajralib turgan.

5. Bozor iqtisodiyoti hozirgi davrga qadar o‘z rivojlanishida qator

bosqichlarni bosib o‘tdi.

6. Bozor (aralash) iqtisodiyot mukammal iqtisodiyot bo‘lgani uchun

ham umuminsoniy iqtisodiyot deb ataladi.

121

7. Bozor iqtisodiyotida erkin iqtisodiy faoliyat yuritishning asosi

mulkning turli-tumanligi va uning huquqiy jihatdan bir xilda muhofaza

qilinishidir.

8. Bozor iqtisodiyotining zaif tomonlari davlat tomonidan ko‘rilgan

chora-tadbirlar orqali yo‘qotiladi.

9. Iqtisodiyot nazariyasida odamlarning tavakkalchilik xatariga

munosabatlarini hisobga olib, ularni uch guruhga: tavakkalchilikka

neytral, tavakkalchilikka o‘ch, ishqivoz; tavakkalchilikni yoqtirmay-

digan yoki unga qarshilarga ajratadi.

10. Odiljon uyining yonidagi magazindan 70 ming so‘mga kostyum -

shim olmay, bozorga borib kelish uchun 1000 so‘m sarflab, xuddi

shunday kostyum - shimni 68 ming so‘mga sotib oldi. U to‘g‘ri qildi.

Bunda sanoq nuqtasi effekti hech qanday rol o‘ynamaydi.

11. Bozorda «Nobop tanlov»ning yuz berishidan manfaatdor shaxslar

axborotning asimmetrik tarqalishiga harakat qilishadi.

12. Bozor iqtisodiyotida olib-sotarlik va chayqovchilik bo‘lmaydi.

Testlar

1. Sotsialistlar inson tengligi deganda, eng avvalo, birinchi o‘ringa

...ni qo‘yishgan.

a) moddiy tenglik;

b) huquqiy tenglik;

d) qonunlar oldidagi tenglik;

e) siyosiy huquqda tenglik;

f) hududiy tenglik;

2. Davlat mulk monopoliyasi va majburiy rejalashtirishga asoslangan

tizimning tekischilik g‘oyasi bilan qo‘shilib ketishi quyidagilarga olib

kelgan:

a) moddiy ne’matlarning adolatli taqsimoti;

b) moddiy ne’matlarning noiqtisodiy taqsimoti;

d) nomoddiy ne’matlarning adolatli taqsimoti;

e) nomoddiy ne’matlarning iqtisodiy taqsimoti;

f) jamiyatda adolat o‘rnatilishiga.

122

3. Bozor (aralash) iqtisodiyoti asosini ... tashkil etadi.

a) mulkchilikning turli-tumanligi va ularning tengligi qonun

tomonidan birday muhofaza qilinishi;

b) xususiy mulkchilikning qonun asosida alohida qo‘llab-quvvat-

lanishi;

d) hamkorlikdagi mulk alohida qo‘llab-quvvatlanishi;

e) jamoa mulkiga alohida e’tibor berilishi;

f) davlat mulkining asosiy o‘rin tutishining ta’minlanishi;

4. Bozor iqtisodiyotini harakatlantiruvchi kuch, bu - ...

a) iqtisodiy faoliyat erkinligi, xususiy mulkning ustunligi, daromadl-

arni cheklanmaganligi;

b) iqtisodiy faoliyat erkinligi, raqobat, daromadlarni cheklanma-

ganligi;

d) raqobat, davlatning qo‘llab-quvvatlashi, daromadlarni cheklanma-

ganligi;

e) iqtisodiy faoliyati erkinligi, davlatning qo‘llab-quvvatlashi,

daromadlarni cheklanmaganligi;

f) raqobat, iqtisodiy faoliyati erkinligi, xususiy mulk ustunligidir.

5. Bozor iqtisodiyotining obyekti:

a) tovar, korxona;

b) tovar, jamoa xo‘jaligi;

d) tovar, pul (agregati)

e) pul, korxona;

f) pul, pul kompleksidir.

6. Bozor iqtisodiyotining subyekti:

a) firma, korxona, uy xo‘jaligi, tovar;

b) firma, korxona, uy xo‘jaligi, davlat, pul;

d) firma, korxona, uy xo‘jaligi, moliyaviy institutlar;

e) firma, korxona, davlat, moliyaviy institutlar;

f) firma, korxona, uy xo‘jaligi, davlat, moliyaviy institutlar.

7. Bozor iqtisodiyotining muhim afzalliklaridan biri cheklangan

resurslar sharoitida:

a) iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlash;

b) resurslarni qimmatga sotish;

123

d) resurslarni arzon sotib olish;

e) resurslarni qimmatga sotib olish;

f) resurslarni arzon sotishni ta’minlash.

8. Faoliyat natijasi qanday bo‘lishi ehtimolini bilgan holda, bari bir

oqibati qanday tugashini aniq, aytib bo‘lmaydigan vaziyat, ya’ni noaniq-

lik ... ni ifodalaydi.

a) tavakkalchilik yutug‘i;

b) risk mardlik belgisi;

d) xatarning namoyon bo‘lishi;

e) tavakkalchilik xatari;

f) tavakkalchilik natijasi;

9. Biz ko‘pincha sifatsiz tovar sotib olganimizda aldagan sotuvchini

jazolashga urunmaymiz. Sababi, ...

a) yuz - xotir qilamiz;

b) rahmimiz keladi;

d) asabimizni buzishni xohlamaymiz;

e) olgan nafimiz, qilgan transaksion xarajatlarimizni qoplamaydi;

f) sifatsiz bo‘lsa ham zarur;

10. Chayqovchilik faoliyati ...

a) qonun asosida ish yurituvchi tadbirkorlar uchun riskni orttiradi;

b) narxlarni beqarorligi tendensiyasini kuchaytiradi;

d) iqtisodiy bum va resessiyaga olib keladi;

e) doimo foyda olishga olib keladi;

f) tadbirkorlar uchun riskni kamaytiradi.

11. Quyidagi ta’riflardan qaysi biri bozor iqtisodiyotining mohiyatini

to‘laroq xarakterlaydi?

a) mehnat taqsimoti mavjud bo‘lgan iqtisodiyot;

b) iqtisodiy subyektlar faoliyati erkin amalga oshiriladigan iqtiso-

diyot;

d) bu xususiy mulk ustunligiga asoslangan hamda iqtisodiy jarayonlar

bozor mehanizmi yordamida boshqariladigan va tartibga solinadigan

iqtisodiyotdir.

e) urf-odat, udumlar va an’analarga asoslangan iqtisodiyot;

124

f) yuqoridagilarning barchasi.

12. Bozor iqtisodiyotining qaysi subyekti iqtisodiy resurslarni

yetkazib beruvchi va pirovard mahsulotlarning asosiy iste’molchisi

hisoblanadi?

a) uy xo‘jaliklari;

b) korxonalar;

d) davlat tashkilotlari;

e) davlat muassasalari;

f) chet elliklar.

13. Quyidagilardan qaysi biri bozor iqtisodiyotining tartibga soluvchi

mexanizmining tarkibiy qismini xarakterlaydi?

a) narx, talab va taklif;

b) raqobat, talab va taklif;

d) narx, raqobat, talab va taklif;

e) narx, soliq, raqobat, davlat ijtimoiy dasturlari;

f) talab va taklif.

14. Bozor iqtisodiyotining muhim belgisi nima?

a) mulkning turli-tumanligi;

b) tadbirkorlik va tanlash erkinligi;

d) davlat manfaatini rag‘batlantirish;

e) xalq manfaatini hisobga olish;

f) yakka mulk hukmronligi.

15. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning qaysi yo‘lida oddiy tovar

xo‘jaligidan raqobatga asoslangan kapitalizm va undan madaniylashgan

bozor iqtisodiyoti tomon boriladi?

a) rivojlangan mamlakatlar (g‘arbcha model) yo‘li;

b) sobiq sotsialistik mamlakatlar yo‘li;

d) rivojlanayotgan mamlakatlar yo‘li;

e) an’anaviy iqtisodiyotiga ega bo‘lgan mamlakatlar yo‘li;

f) yuqoridagilar barchasi.

16. Bozor mexanizmining tarkibiy qismlaridan qaysi biri tadbir-

korlarga ishlab chiqarish hajmini o‘zgartirish zarurligini, uy xo‘jalik-

lariga esa mavjud daromadlariga qancha mahsulot iste’mol qilishi

mumkinligini ko‘rsatib beradi?

125

a) raqobat;

b) narxlar;

d) talab;

e) taklif;

f) ehtiyoj.

17. Bozor iqtisodiyotida bozor, ishlab chiqarish kimning izmiga

bo‘ysunadi?

a) ishlab chiqaruvchilarning;

b) iste’molchining;

d) resurslarni yetkazib beruvchilarning;

e) xizmat ko‘rsatuvchilarning;

f) davlatning.

18. Bozor iqtisodiyotining salbiy tomoni nimada namoyon bo‘ladi?

a) resurslarni taqsimlashda;

b) erkinlikni ta’minlashda;

d) pul daromadlarining notekis taqsimlanishida;

e) davlatning iqtisodiyotda cheklangan rol o‘ynashida;

f) narxlar erkin tashkil topishida.

19. Quyidagilardan qaysi biri bozor munosabatlarining mohiyatini

to‘laroq xarakterlaydi?

a) takror ishlab chiqarish munosabati;

b) moddiy ne’matlarini taqsimlash jarayonidagi munosabatlar;

d) tovar (xizmat)larni ayriboshlash jarayonida bozor subyektlari

o‘rtasida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar;

e) ijtimoiy va siyosiy munosabatlar;

f) tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar.

20. Bozor iqtisodiyotining eng asosiy sharti (tamoyili) nima?

a) tadbirkorlik va tanlash erkinlgi;

b) daromadlarni bir tekis taqsimlash;

d) ishlab chiqarish vositalaridan keng foydalanish;

e) iqtisodiyot rivojlanishini barqarorlashtirish;

f) iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishi.

126

21. Bozor iqtisodiyotining asosiy afzalligi nimadan iborat?

a) ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlash;

b) aholini ijtimoiy himoyalash;

d) ishlab chiqarishning iqtisodiy resurslarini samarali taqsimlash;

e) iqtisodiy rivojlanishning barqarorligini ta’minlash;

f) daromadlar tengsizligini bartaraf qilishi.

22. Bozor iqtisodiyoti quyidagilarga kafolat beradi?

a) tovarlarning yetarli ishlab chiqarilishiga;

b) resurslarning samarali taqsimlanishga;

d) pulning qadrsizlanmasligiga;

e) inflatsiyaning mavjud bo‘lmasligiga;

f) iqtisodiy farovonlikka.

7.1-чизма

7.1-chizma.

Bozor iqtisodiyotining tub belgilari deganda nimani tushinasiz? Siz

ularga yana nimalarni qo‘shgan bo‘lardingiz? Fikrlaringizni asoslab

bering.

mulkchilikning turli-tumanligi va huquqiy

jihatdan tengligi. Xususiy mulk ustuvorligi;

iqtisodiy erkinlik. Narxlarning liberallashuvi;

manfaatlarning rag‘batlantirilishi;

iqtisodiyotga davlat aralashuvi cheklanib, bozor

mexanizmiga keng yo‘l berilishi;

tadbirkorlikning qo‘llab-quvvatlanishi;

raqobatchilik muhitining yaratilishi.

Bozor iqtisodiyotining tub belgilari:

127

7.2-chizma.

Аfzalliklari:

Resurslarni samarali taqsimlaydi.

Iqtisodiy erkinlikni ta’minaydi.

Bozorning moslashuvchanligi va safar-

barligining yuqoriligi.

Tejamli xo‘jalik yuritishni rag‘bat-lantiradi va

isrofgarchilikka barham beradi.

Mulkdan asrab avaylab foydalaniladi.

Fan - texnika yutuqlarini tezda joriy qilinishga

imkon yaratadi.

Tashabbuskorlik va ishbilarmonlikni rag‘-

batlantiradi.

Raqobat asosiy o‘rinda turadi.

Ishlab chiqarish iste’molchi manfaat-lariga,

xaridor izmiga bo‘ysunadi.

Daromad topishning cheklanmasligini

ta’minlaydi.

Bozor iqtisodiyoti afzalliklari va kamchiliklari

Kamchiliklari:

Ish bilan ta’minlash va narxlar barqa-

rorligini kafolatlamaydi.

Aholining tabaqalanishini kuchaytiradi.

Fanda fundamental tadqiqotlar olib borish

imkoniyatlarini cheklaydi.

Foyda keltirmaydigan yoki zarar keltira-

digan ijtimoiy tovar (ish, xizmatlar) ishlab

chiqarishni rag‘batlantirmaydi.

Qayta tiklanmaydigan resurslarni asrash,

tabiatni, ekologiyani muhofaza qilishni

ta’minlamaydi.

Monopolistik tendensiya mavjud.

Doimo noaniqlik va riskning mavjudligi.

128

Bozor iqtisodiyoti afzalliklari va kamchiliklarini solishtiring. Nima

sababdan kishilik jamiyati bozor iqtisodiyoti tizimini tanlaganini asoslab

bering.

Siz, ko‘rsatilganlarga yana nimalarni qo‘shgan bo‘lar edingiz?

Bozor iqtisodiyotining subyektlari.

7.3-chizma

Uy xo‘jaligi: bir yoki bir necha kishidan iborat oila. U mehnat

resurslari yetkazib beradi. Boshqa resurslarning egasi hisoblanadi.

Yaratilgan mahsulotlar iste’molchisi.

Firma, korxona: iqtisodiy faoliyat yurituvchi xo‘jalik subyektlari

bo‘lib, iqtisodiy resurslarni sotib olib, ishlab chiqarish omillariga

aylantiradi. Ulardan mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatishda

foydalaniladi. Foyda olish uchun harakat qiladi.

Moliyaviy institutlar: bozorning firma (korxona)larning normal

faoliyat yuritishini ta’minlaydilar.

Davlat: uning barcha idora, mahkama va tashkilotlari mamlakatning

o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga erishish uchun huquqiy, siyosiy

hokimiyat orqali xo‘jalik subyektlarini, bozorni zarur darajada nazorat

qiladi. Shu bilan birga ishlab chiqarish va iste’mol bilan ham

shug‘ullanadilar.

Siz yana nimalarni qo‘shardingiz yoki aksincha?

Javoblar:

Asosiy tushunchalar:

1b), 2v), 3d), 4e), 5a), 6j), 7g), 8yo);

Moliyaviy

institutlar

Davlat

Uy xo‘jaligi Firma

(korxona)

129

Masala va mashqlar:

1.a) 128 ta katta avtomobil joylashtiriladi. Kichik va o‘rtacha

avtomobil egalari norozi bo‘ladilar.

b) 512 ta kichik avtomobil joylashtiriladi. Katta va o‘rtacha mashina

egalari to‘xtash joyiga qo‘yilmagani uchun norozi bo‘ladilar.

d) Har biridan 70 tadan avtomobil joylashtiriladi, lekin 32 kv. metr

joy bo‘sh qoladi. Bozor iqtisodiyotida sharoitga ko‘ra talab va taklif

nisbatiga qarab qaror qabul qilinadi.

2. 24 ish kunida o‘rtacha 1200 ta palto

1) teng miqdorda tikilsa, reja 67,3% bajariladi.

2) korxona eng qimmat mo‘yna yoqali paltoni tikib, rejani 104,1%

ga bajaradi.

a) Natijada nisbatan arzon palto va bolalar paltosi yetishmaydi yoki

umuman yo‘q.

b) Bozor iqtisodiyoti sharoitida palto bozorning talabiga ko‘ra ishlab

chiqariladi. Yetishmasa ishni 2 smenada tashkil qilish mumkin yoki

aksincha ortiqcha bo‘lsa, palto tikishni kamaytirish mumkin, ya’ni bozor

talabiga moslashgan holda ishlab chiqariladi.

3. Sotish narxi 315 ming so‘m darajasida o‘rnatiladi. Bu o‘z

navbatida sifati yuqori tovarni sifati past tovarlar siqib chiqarishiga olib

keladi.

4. Magnitofonning sifati haqida axborotning yetarli emasligi katta

risk bilan bog‘liq.

T/N

1T; 2T; 3N; 4T; 5T; 6N; 7T; 8N; 9T; 10N; 11T; 12N.

Testlar

1a); 2b); 3a); 4b); 5v); 6d); 7a); 8g); 9g) ; 10b); 11v); 12a); 13v);

14a); 15a); 16b); 17b); 18v); 19v); 20a); 21v); 22b).

130

8-MAVZU. O‘TISH DAVRI VA UNING O‘ZBEKISTONDAGI

XUSUSIYATLARI

1-§. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning tamoyillari va

xususiyatlari

Bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘llari

• Rivojlangan mamlakatlar yo‘li. Bu g‘arbcha model deb

ham atalib, bunda oddiy tovar xo‘jaligidan erkin raqobatga

asoslangan bozor iqtisodiyotiga va undan hozirgi zamon

madaniy jihatdan rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o‘tiladi.

• Rivojlanayotgan mamlakatlar yo‘li. Bu mustaqil

rivojlanayotgan mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga o‘tish

yo‘li bo‘lib, unda qoloq, an’anaviy iqtisodiyotdan erkin

bozor iqtisodiyotiga o‘tiladi.

• Sobiq sotsialistik mamlakatlar yo‘li. Bu yo‘lnig xususiyati,

bir-biriga butunlay qarama-qarshi bo‘lgan bir iqtisodiyotdan

boshqasiga, ya’ni markazlashtirilgan, ma’muriy buyruq-

bozlikka asoslangan iqtisodiyotdan hozirgi zamon rivojlangan

bozor tizimiga o‘tiladi.

• Revolutsion yo‘l – katta to‘ntarishlar qilishni taqozo

qiladi va bunda «karaxt qilib davolash» usuli keng

qo‘llaniladi. Polsha, Chexoslovakiya, Rossiya va boshqa

ayrim mamlakatlar bu yo‘lni tanlagan.

• Evolutsion yo‘l — asta-sekinlik bilan revolutsion to‘n-

tarishlarsiz, bosqichma-bosqich bozor iqtisodiyotiga

o‘tishni ko‘zda tutadi. O‘zbekiston va boshqa ayrim sobiq

sotsialistik mamlakatlar mazkur yo‘lni tanlagan.

Bir iqtisodiy tizimdan (ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan

iqtisodiyotdan) boshqa iqtisodiy tizimga (bozor iqtisodiyotiga)

o‘tish yo‘llari:

131

«Bizning bozor munosabatlariga o‘tish modelimiz respublikaning

o‘ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini an’analar, urf-odatlar va

turmush tarzini har tomonlama hisobga olishga, o‘tmishdagi iqtisodi-

yotni bir yoqlama beso‘naqay rivojlantirishning mudhish me’rosiga

barham berishga asoslanadi»8.

Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichi butunlay yangi iqtisodiy

tizimning huquqiy negizlarini yaratishga davlatchilikni shakllantirish va

mustahkamlashga, eskicha fikrlash tarzlarini ongimizdan chiqarib

tashlashga qaratiladi.

Ikkinchi bosqich bozor tizimlarining shakllanishi tugallanadigan

davr bo‘lib, soliq, moliya va pul-kredit siyosatini yanada takomillash-

tirishni, butun tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirishni ko‘zda tutadi.9

8 Кarimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. – T.: «O‘zbekiston», 1998, 101, 102 betlar.

9 Кarimov I. A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. – T.: «O‘zbekiston», 1998, 185-331 betlar.

O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tishning birinchi bosqichida

quyidagi ikki vazifani birdaniga hal etishni maqsad qilib qo‘ydi:

Ijtimoiy yo‘naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyoti, ochiq tashqi siyosatga ega bo‘lgan demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo qilish..

O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdan

ko‘zlangan asosiy maqsad:

Iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish, uning ustunligini

ta’minlash.

O‘tish davrida davlatning o‘zi bosh islohotchi bo‘lishi.

Butun yangilanish va taraqqiyot jarayoni qonunlarga

asoslanishi, qonunlarning ustuvorligi ta’minlanishi.

Bozor munosabatlariga o‘tish bilan bir qatorda aholini

ijtimoiy himoyalash sohasida kuchli chora-tadbirlarni

amalga oshirish.

Bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror toptirish.

O‘zbekistonda iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga Prezident

I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan beshta muhim tamoyil asos

qilib olinadi.

132

Totalitar tizimning og‘ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham

berish, iqtisodiyotni barqarorlashtirish.

Respublikaning o‘ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini

hisobga olgan holda bozor munosabatlarining negizlarini

shakllantirish. 1

Iqtisodiy islohotlar huquqiy negizini yaratish;

Davlat mulkini xususiylashtirish va ko‘p ukladli

iqtisodiyot asoslarini shakllantirish;

Institutsional o‘zgarishlar va boshqaruvning ma’-

muriy-buyruqbozlik tizimini tugatish.

Qishloq xo‘jaligini isloh qilishda agrar munosa-

batlarning yangi turini shakllantirish.

Narxlarni erkinlashtirish va bozor infratuzilma-

sini shakllantirish.

Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish va jahon

iqtisodiy hamjamiyatiga qo‘shilish.

Ishonchli ijtimoiy kafolatlarni ta’minlash.

Xalqning ma’naviy-ruhiy tiklanishi.

Iqtisodiy va ijtimoiy, siyosiy barqarorlikni

ta’minlash.

Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida isloh, qilishning

muhim yo‘nalishlari:

Xususiylashtirish jarayonini chuqurlashtirish va

raqobatchilik muhitini shakllantirish;

Makroiqtisodiy barqarorlikka erishish:

Milliy valuta qadrini oshirish;

Chuqur tarkibiy o‘zgarishlarga erishish.

Iqtisodiy islohotlar ikkinchi bosqichining ustuvor

yo‘nalishlari:

133

2-§. Respublikada bozor islohotlarini amalga oshirish va uning

asosiy yo‘nalishlari

osnovnыe napravleniya.

Iqtisodiy islohotlar — bu iqtisodiyotda bozor munosabatlarini shakl-

lantirishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir.

O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy

yo‘nalishlari:

• Agrar islohotlar

• Moliya-kredit va narx-navo tizimi islohoti.

• Tashqi iqtisodiy aloqalar islohoti.

• Ijtimoiy islohotlar

• Boshqarish tizimini isloh qilish va bozor infratuzilmasini

yaratish.

Respublikada iqtisodiy islohotlarning huquqiy negizini yaratish

bo‘yicha amalga oshirilgan ishlarning asosiy yo‘nalishlari

• Davlat va iqtisodiy mustaqillikning huquqiy negizlarini

yaratish, davlatning boshqarish qoidalarini tartibga soluvchi

qonunlarni qabul qilishi.

• Xo‘jalik yuritishning va institutsional o‘zgarishlarning bozor

sharoitlariga mos keladigan yangi mexanizmini yaratishga

qaratadigan qonunlar.

• O‘zbekistonni xalqaro munosabatlarning teng huquqli

subyekti sifatida ta’riflovchi huquqiy me’yorlarni yaratish.

• Tizimdagi o‘zgarishlarga, yangi iqtisodiy munosabatlarga va

shu jumladan, mulkchilik munosabatlariga asos bo‘ladigan

qonunlar tizimini yaratish.

• Kishilarning konstitutsion va yuridik huquqlarini,

ijtimoiy kafolatlarini va aholini ijtimoiy himoyalashni

ta’minlaydigan qonunlar.

134

• Yerga bo‘lgan mulkchilik munosabatlarini isloh qilish;

• Shaxsiy tomorqalarni kengaytirish, yangi sug‘oriladigan

yerlarni shaxsiy xo‘jaliklar va bog‘-dala hovli, uchastkalarga

ajratib berish.

• Barcha davlat qishloq xo‘jalik korxonalarini jamoa va

mulkchilikning boshqa shakllariga asoslangan xo‘jaliklarga

aylantirish.

• Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishini

takomillashtirish.

Respublikada agrar islohotlarning asosiy yo‘nalishlari:

O‘zbekiston qishloq xo‘jaligini isloh qilishga ustuvorlik

berilishining asosiy sabablari:

• Respublika iqtisodiyotida agrar soha ustunlikka egaligi,

aholining ko‘pchiligi qishloq xo‘jaligida bandligi, iqtisodiy

o‘sish ko‘p jihatdan shu tarmoq axvoliga bog‘liqligi.

• Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari (asosan paxta) valuta

resurslari, respublika uchun zarur bo‘lgan oziq-ovqat mahsu-

lotlari, dori-darmonlar, texnika va texnologiya uskunalarini

chetdan sotib olishni moliyaviy ta’minlashning asosiy

manbaidir.

• Mustaqillik sharoitida qishloq xo‘jaligining oziq-ovqat

muammosini hal etishdagi ahamiyati ortib boradi.

• Respublika sanoat potensialining yarmiga yaqinini tashkil

qiladigan ko‘pgina sanoat tarmoqlarini (paxta tozalash,

to‘qimachilik, yengil, oziq-ovqat, kimyo sanoati, qishloq

xo‘jalik mashinasozligi va boshqalar) rivojlantirish

istiqbollari bevosita qishloq xo‘jaligiga bog‘liqligi.

135

• Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani jadal

rivojlantirish.

* Narxlarni erkinlashtirish

* Ichki narxlarni jahon narxlariga muvofiqlashtirib borish

* Davlat xarid narxlarining amal qilish doirasini qisqartirish

* Davlat budjeti taqchilligini kamaytirib borish.

* O‘ta muhim umumdavlat ehtiyojlari uchun budjetdan mablag‘

ajratish.

* Budjetdan beriladigan dotatsiyalar va subsidiyalarni bosqichma-

bosqich qisqartirish.

* Iqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiya kreditlaridan keng

foydalanish.

* Banklarning mustaqilligini va pul muomalasi uchun

javobgarligini oshirish.

* Markaziy bank va keng tarmoqli tijorat banklaridan iborat ikki

bosqichli bank tizimini vujudga keltirish.

• Qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan ortiqcha ishchi kuchini

bo‘shatib olish va ularni iqtisodiyotning boshqa

tarmoqlariga jalb qilish.

Moliya-kredit

tizimini

isloh qilishning

asosiy yo‘nalishlari

Narx-navo

islohotining

asosiy

yo‘nalishlari

136

* Xomashyo va mahsulot ayrim turlari narxi bilan aholi va

korxonalar daromadlari o‘rtasidagi mutanosiblikka erishish.

* Xomashyo va qishloq xo‘jalik mahsulotlari narxlari bilan ishlab

beruvchi va qayta ishlovchi tarmoqlar tovarlari narxlari

o‘rtasidagi nomutanosiblikka barham berish.

Narxlarni erkinlashtirish bosqichlari

I. 1992 y. – keng doiradagi ishlab chiqarish vositalari, ayrim turdagi

xalq iste’mol mollari, bajarilgan ishlar va xizmatlarning kelishilgan

narxlari (tariflari)ga o‘tildi.

Aholini himoyalash maqsadida cheklangan doirada oziq-ovqat va

sanoat tovarlari narxlarining chegarasi belgilab qo‘yildi.

II. 1993y. - kelishilgan ulgurji narxlarni davlat tomonidan tartibga

solish to‘lig‘icha to‘xtatildi.

III. 1994y. oktabr-noyabr – xalq iste’mol mollari asosiy

turlarining narxi erkin qo‘yib yuborildi.

Respublikada boshqarish tizimini isloh qilishning xususiyatlari

Ko‘plab markaziy iqtisodiy organlar va vazirliklar tugatildi

yoki ularning faoliyati qayta qurildi hamda tugatilgan ma’mu-

riy apparatlar o‘rniga yangi boshqarish bo‘g‘inlari shakl-

lantirildi.

Moliya vazirligi va markaziy bankning tarkibiy tuzilishi hamda

vazifalari o‘zgartirildi.

Yagona soliq va bojxona siyosatini o‘tkazish maqsadida Davlat Soliq

va Bojxona qo‘mitalari tuzildi

Amalga oshiriladigan iqtisodiy islohotlar natijalarini muvofiq-

lashtirib turish uchun Prezident huzurida iqtisodiy islohot,

tadbirkorlik va chet el investitsiyalari bo‘yicha idoralararo

kengash tashkil etildi.

Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish dasturlarini

ishlab chiqish hamda bu jarayonni amalga oshirish uchun Davlat

mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash davlat

qo‘mitasi tuzildi.

137

Tovar-xomashyo birjasi tizimini rivojlantirish.

Bu o‘z navbatida brokerlik va dilerlik idoralari, savdo

uylari, vositachi firmalar paydo bo‘lishiga olib

keladi.

Kapital bozori ishini ta’minlaydigan tuzilmalarini

vujudga keltirish. Bu yo‘nalishda kredit resurslari bozori

valuta bozori va davlatga qarashli bo‘lmagan sug‘urta

kompaniyalari paydo bo‘ldi.

Mehnat bozorini shakllantirish. Bu sohada 240 dan

ortiq mehnat birjasini o‘z ichiga oluvchi katta tizim

vujudga keldi.

Auditorlik, yuridik va konsalting firmalar tizimini

qaror toptirish.

Bоzor infratuzilmasini vujudga keltirishning asosiy yo‘nalishlari

O‘zbekistonda aholini ijtimoiy himoyalashga qaratilgan

Tashqi iqtisodiy aloqalarni muvofiqlashtirib turish uchun Tashqi

iqtisodiy aloqalar vazirligi tuzildi.

Tarmoq vazirliklari uyushmalarga, konsernlarga,

korporatsiyalar va boshqa xo‘jalik birlashmalariga

aylantirildi.

Faoliyatning ayrim sohalari (transport, turizm) da milliy

kompaniyalar tuzildi.

Boshqarishning mahalliy darajasida (viloyat, tuman, shahar)

ijroiya - boshqaruv vazifalarini bajarish uchun hokimliklar

tashkil qilindi.

Narxlar erkinlashtirilishi va pulning qadr-

sizlanish darajasi ortib borishi munosabati bilan

daromadlarning eng kam va o‘rtacha darajasini

muntazam oshirib borish;

138

3-§. Bozor munosabatlariga o‘tish jarayonida makroiqtisodiy

barqarorlikka erishish vazifalari

Makroiqtisodiy barqarorlik – bu, eng avvalo, makroiqtisodiyot

darajasida muvozanatlikni ta’minlash, ishlab chiqarishning

keskin pasayishiga va ommaviy ishsizlikka yo‘l qo‘ymaslik, pul

qadrsizlanishining oldini olish hamda to‘lov balansini bir

me’yorda saqlashga qaratilgan siyosatdir.

Barqarorlashtirish siyosatini amalga oshirishga qaratilgan

yondashuvlar

* I. Monetar yondashuv – pulning qadrsizlanish darajasini

pasaytirib turishga, pul massasini hamda to‘lovga qodir

bo‘lgan jami talabni keskin kamaytirish hisobiga pul

muomalasini barqarorlashtirishga asoslanadi.

Kamchiligi: ishlab chiqarishning jismoniy hajmi

kamayishiga va investitsion faollikning susayishiga olib

keladi.

Respublikaning ichki iste’mol bozorini himoya qilish

hamda oziq-ovqat mahsulotlari va sanoat mollari asosiy

turlari iste’molini muayyan darajada saqlab turish;

Islohotlarning dastlabki bosqichida aholining kam ta’min-

langan tabaqalarini ijtimoiy himoyalash va keyingi bosqich-

larida ularning ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq

yo‘naltirilgan tarzda qo‘llab-quvvatlash.

139

1

1 O‘zbekistonda o‘tish davrida makroiqtisodiy barqarorlikka erishishda ikkinchi yondashuvga

ustuvorlik beriladi va u monetar siyosat bilan qo‘shib olib bo‘riladi.

• ishlab chiqarish hajmini qisqarishiga yo‘l qo‘ymaslik;

• ustuvor tarmoqlarda ishlab chiqarishni yuksaltirish uchun qulay

sharoitlarni vujudga keltirish va rag‘batlantirish;

• davlat budjeti va korxonalr moliyaviy ahvolining

barqarorligini ta’minlash;

• II. Ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatini

rag‘batlantirishga, tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshi-rishga

yordamlashish, iqtisodiyotda nomutanosibliklarga barham

berishga asoslangan siyosat.

Kamchiligi:. qattiq moliyaviy va pul-kredit siyosatini tovar

bilan qoplashning iloji bo‘lmagan ortiqcha talablarni cheklash

bo‘yicha tadbirlar bilan bog‘lab olib boriladi.1

O‘zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlikka erishishning

asosiy mezonlari:

• pulning qadrsizlanishini to‘xtatish;

• to‘lov balansi va davlat valuta zaxiralarining holatini

yaxshilash;

• muvozanatlashtirilgan ijtimoiy siyosat asosida aholi turmush

darajasini yaxshilash.

Respublikada o‘tish davrida milliy valuta barqarorligini

ta’minlash vazifalari:

I. Milliy valutaning tovarlar bilan barqaror ta’minlashiga

erishish.

II. Yetarlicha barqaror valuta zaxiralariga ega bo‘lish.

III. Ishlab topilgan har bir so‘mni qadrlash va sarflangan har

bir so‘mning foyda bilan qaytishiga erishish.

IV. Pul qadrsizlanishiga, inflatsiyaga qarshi siyosat o‘tkazish.

140

4-§. O‘zbekistonda iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni

chuqurlashtirish vazifalari

Iqtisodiyot sohasida erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish

vazifalari

Xo‘jalik yurituvchi subyektlar erkinligi va iqtisodiy

mustaqilligini oshirish:

– davlatning nazoratchilik va boshqaruvchilik vazifalarini

qisqartirish;

– xususiy biznesga ko‘proq erkinlik berish;

– muassasaviy o‘zgarishlarni amalga oshirish;

– moliya-bank tizimini isloh etishni chuqurlashtirish va rivojlan-

gan bozor infratuzilmasini yaratish.

Xususiylashtirish jarayonini chuqurlashtirish va amalda

mulqdorlar sinfini shakllantirish.

Iqtisodiyotga xorijiy sarmoyalarni, avvalo, bevosita

yo‘naltirilgan sarmoyalarni keng jalb qilish uchun shart-sharoitlar,

kafolat va iqtisodiy omillarni kuchaytirish.

Kichik va o‘rta biznesning iqtisodiy taraqqiyotda

ustuvor o‘rin olishiga erishish;

Mamlakat eksport salohiyatini rivojlantirish va iqtisodi-

yotning jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyasini ta’minlash;

Iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarni izchil davom ettirish.

O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyati asoslarini shaklantirishning asosiy

yo‘nalishlari

Birinchi ustuvor yo‘nalish — mustaqillikni asrab-avaylash,

himoya qilish va mustahkamlab borish.

Ikkinchi ustuvor yo‘nalish - mamlakatda xavfsizlik, barqaror-

likni, davlatning huquqiy yaxlitligini, tinchlik va osoyishtaligini

ta’minlash.

141

O‘zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy natijalari

(Oldingi yilga nisbatan % da)

8.2-jadval

Ko‘rsatkichlar Yillar

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2010 2011 2012

YaIM 4,0 4,5 4,2 4,4 7,7 7,0 8,5 6,3 8,2

Sanoat

mahsuloti 6,4 8,1 8,5 6,2 9,4 7,3 8,5 6,4 7,7

Qishloq xo‘ja-

lik mahsulotlari 3,2 4,5 6,1 7,3 8,9 6,2 6,9 6,6 7,0

Iste’mol tovar-

lari ishlab

chiqarish

7,7 10,9 11,8 8,5 13,4 16,6 12,4 11,1 7,8

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar:

Asosiy tushunchalar

1. Uklad

2.Ijtimoiy - iqtisodiy uklad

3. Ko‘p ukladli iqtisodiyot

4. Tamoyil

5. Konsepsiya

6. Iqtisodiy islohotlar.

7. O‘tish davri

8. O‘zbekistonning bozor

iqtisodiyotiga o‘tish konsepsiyasi

Uchinchi ustuvor yo‘nalish—bozor islohotlarini yanada

chuqurlashtirish, kuchli bozor infratuzilmasini yaratish va

erkin iqtisodiyot tamoyillarini qo‘llash

To‘rtinchi ustuvor yo‘nalish inson huquqlari va erkinlik-

larini, shuningdek, oshkoralikni amaliy hayotga joriy qilish.

Beshinchi ustuvor yo‘nalish—nodavlat va jamoat tash-

kilotlarning jamiyat hayotidagi o‘rni va ahamiyatini keskin

kuchaytirish.

Oltinchi ustuvor yo‘nalish — sud-huquq sohasini isloh

qilishni davom ettirish.

Yettinchi ustuvor yo‘nalish – kuchli ijtimoiy siyosat olib

borish.

142

Quyidagi javoblardan to‘g‘risini tanlang:

a) Mamlakatning iqtisodiy sektorida ishlab chiqarish omillariga

mulkchilikning biron-bir shakli, tartibga solish mexanizmiga muvofiq

vujudga kelgan iqtisodiy munosabatlar, xo‘jalik yuritish shakli.

b) Faoliyat uchun asos qilib olinadigan qonun – qoida, nuqtayi nazar,

qarashlar.

d) Kishining hayot kechirishi, xo‘jalik yuritish prinsipida o‘rnatilgan

yoki joriy qilinadigan tartib.

e) Turli mulk shakllari va har xil xo‘jalik turlari yaxlitligidan tashkil

topgan iqtisodiyot.

f) Iqtisodiyotda o‘tkazilgan, amalga oshirilgan tub o‘zgartirishlar.

g) Qarashlar, fikr yuritish, dunyoni anglash usuli.

h) Markaziy rejalashtiriladigan ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan

totalitar iqtisodiy tizimdan bozor iqtisodiyotiga o‘tishning qonun -

qoidalari va uning O‘zbekistondagi o‘ziga xos xususiyatlariga oid ilmiy

qarashlar majmui.

i) Ma’muriy buyruqbozlik tizimi o‘rniga bozor iqtisodiyotiga xos

mexanizmni shakllantirish uchun zarur vaqt yoki postsotsializm,

postkommunizmning bozor iqtisodiyotiga transformatsiyasi davri.

Masala va mashqlar

1. Quyidagilarni o‘qing, diqqat qiling: bu o‘zgarishlar iqtisodiy

islohotlarning qaysi sohalariga xos.

1) Mahalladagi sartaroshxona, do‘koncha, poyabzal tuzatish

ustaxonasi xususiylashtirildi.

2) Moliya vazirligi va Markaziy bankning tizimi va vazifalari

o‘zgartirildi.

3) Kiyim - kechaklarga qat’iy narx belgilash bekor qilindi.

4) Yilni zarar bilan yakunlagan «Besh buloq» shirkati asosida

fermer xo‘jaliklari tashkil etildi.

5) Respublikamizda 1995-yilga kelib, shaxsiy tomorqa uchun

ajratilgan yer 700 ming gektarga yetdi.

6) Respublika tovar, xomashyo birjasi tashkil etildi.

7) Xomashyo narxlarini davlat tomonidan tartibga solish to‘xtatildi.

143

8) Toshkent to‘qimachilik kombinati aksionerlik jamiyatiga

aylantirildi.

9) Respublika fond birjasi tashkil etildi.

10) Uy - joy fondi xususiylashtirildi.

11) Bojxona tizimi ishga tushirildi.

12) Ruxsatnoma asosida chetga chiqariladigan mahsulot turlari 1994-

yilning o‘zidayoq 74 tadan 11 taga kamaytirildi.

13) Ish haqi va pensiyalarning eng kam miqdori bir necha marta

oshirildi.

14) 2000-yili O‘zbekiston Respublikasi monopoliyadan chiqarish va

raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi tashkil qilindi.

15) Respublikamizda non va non mahsulotlariga dotatsiyalar saqlab

qolindi.

16) Valuta birjasi tashkil etildi.

17) O‘zbekiston 1994-yili Tariflar va savdo Bosh Bitimi (GATT)da10

kuzatuvchi maqomini oldi

18) Ayollarga 54 yoshdan pensiyaga chiqish joriy qilindi.

19) Respublika ko‘chmas mulk birjasi tashkil etildi.

2. Quyidagilarni diqqat bilan o‘qing. Tushunchalar ichida guruhga

taalluqli bo‘lmagan tushunchani aniqlang va uni ro‘yxatdan chiqaring.

Sababini izohlang.

Tushunchalar: Iqtisodiyotning siyosatdan ustuvorligi, davlat — bosh

islohotchi, qonunlarning ustuvorligi, bozor iqtisodiyotiga o‘tish

jarayonida kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, xo‘jalik yurituvchi

subyektlarni zarur axborot bilan ta’minlash, bozor iqtisodiyotiga asta-

sekin, bosqichma-bosqich o‘tish.

T/H

1. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning klassik modelining o‘zi 3 guruhga

bo‘linib, uning mezonlari qilib:

a) davlat dasturlarining maqsadi;

b) iqtisodiyotni tartibga solish usullari;

d) iqtisodiyotda davlat sektorining ulushi;

e) ish haqidagi farqlar olingan.

10

Hozirda Xalqaro savdo tashkiloti

144

2. Sotsial bozor iqtisodiyoti modeli guruhiga kiruvchi mamla-

katlarning mulkda davlat ulushi nisbatan pastligi, jamiyat tabaqalanishi-

ning kuchayishi bilan farqlanadi.

3. Aralash yoki erkin bozor iqtisodiyoti modeli davlat tadbirkorlikni

rivojlantirishga alohida ahamiyat berishi; iqtisodiyotda davlat mulki

hissasining kamligi; ish haqidagi farq kattaligi va aholi tabaqalanishi

kuchliligi bilan ajralib turadi.

4. Korporativ iqtisodiyot modeli davlatning yirik biznes manfaatini

himoya qilish, asosiy ustuvor tarmoqlarni aniqlab, ularning

rivojlanishiga yordam berishi, davlat mulki hissasi pastligi, ish haqidagi

farq katta emasligi bilan xarakterlanadi.

5. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishni tarixiy nuqtayi nazardan iqtisodchilar

ikki guruhga bo‘ladilar:

1) G‘arbiy Yevropa va boshqa rivojlangan mamlakatlar yo‘li;

2) Sobiq sotsialistik mamlakatlar yo‘li;

6. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning Janubiy Koreya modeli boshqa

modellardan davlatning iqtisodiyotni tartibga soluvchi ta’siri nihoyatda

kuchliligi bilan ajralib turadi.

7. Xitoy modeli iqtisodiy islohotlarni qishloq xo‘jaligini isloh

qilishdan boshlanishi bilan xarakterlanadi.

8. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘zbek modeli ham bir tomondan,

bozor iqtisodiyoti modellarining umumiy jihatlariga asoslanadi, shu

bilan birga boshqa mamlakatlardan farq qiluvchi o‘ziga xos xususiyatlari

bilan ajralib turadi.

9. O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarishda boshqa

mamlakatlar yo‘lidan borildi.

10. Iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichidagi amalga oshirilishi

lozim bo‘lgan birinchi va ehtimolki, asosiy vazifa davlat mulkini

xususiylashtirish yo‘lida boshlangan ishni oxiriga yetkazishdir.

Testlar

1. O‘zbekiston modelining o‘ziga xos tomonlari bozor iqtisodiyotiga

o‘tishning quyidagi tamoyillarida o‘z aksini topgan.

a) Iqtisodiyotning mafkuradan xoli, siyosatdan ustuvorligi; Davlat –

bosh islohotchi; Qonunlar ustuvorligi; Bozor iqtisodiyotiga o‘tish

jarayonida kuchli ijtimoiy siyosat yuritish; Bozor iqtisodiyotiga bos-

qichma - bosqich o‘tish.

145

b) Iqtisodiyotning mafkuradan xoli siyosatdan ustuvorligi; Davlat –

bosh islohotchi; Erkin narxlar ustuvorligi; Bozor iqtisodiyotiga o‘tish

jarayonida kuchli ijtimoiy siyosat yuritish; Bozor iqtisodiyotiga

bosqichma - bosqich o‘tish.

d) Iqtisodiyotning siyosatdan ustuvorligi; Davlat – bosh islohotchi;

Qonunlar ustuvorligi; Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida erkin

narxlar siyosatini yuritish; Bozor iqtisodiyotiga bosqichma – bosqich

o‘tish.

e) Siyosatning iqtisodiyotdan ustuvorligi; Qonunlar ustuvorligi;

Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida kuchli ijtimoiy siyosati yuritish;

Bozor iqtisodiyotiga bosqichma - bosqich o‘tish.

f) Siyosatning iqtisodiyotdan ustuvorligi; Qonunlar qabul qilish

ustuvorligi; Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida kuchli ijtimoiy

siyosat yuritish; Bozor iqtisodiyotiga bosqichma - bosqich o‘tish.

2. Iqtisodiy faoliyatni ijtimoiy hayotning birlamchi asosi ekanligi

qaysi tamoyilda o‘z aksini topgan?

a) Iqtisodning siyosatdan ustuvorligi;

b) Davlat – bosh islohotchi;

d) Qonunlar ustuvorligi;

e) Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida kuchli ijtimoiy siyosat

yuritish;

f) Bozor iqtisodiyotiga bosqichma - bosqich o‘tish.

3. Nima sababdan O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish

jarayonida aholini ijtimoiy himoya qilishga alohida ahamiyat berildi?

a) ishsiz qolgan aholini daromad bilan ta’minlash maqsadida;

b) ko‘p bolali oilalarga yordam berish maqsadida;

d) aholi turmush darajasini haddan tashqari pasayib ketishiga yo‘l

qo‘ymaslik uchun;

e) bozor iqtisodiyotiga o‘tishda kuchli ijtimoiy siyosat yuritish

tamoyilini amalga oshirish uchun;

f) qariyalarni inflatsiya oqibatlaridan himoya qilish uchun;

4. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishni amalga oshiruvchi bosh islohotchi.

a) Jamoat tashkilotlari;

146

b) Siyosiy partiyalar;

d) Kasaba uyushmalari;

e) Davlat

f) Xotin-qizlar tashkiloti.

5. Prezidentimiz I.A.Karimov «Besh tamoyilning hammasi ham

demokratik va iqtisodiy o‘zgarishlarni muvaffaqiyatli isloh qilib borish-

da birday muhim ahamiyatga egadir, shu bilan birga ..

a) Iqtisodiyotning siyosatdan ustuvorligi;

b) Davlatning bosh islohotchi bo‘lishi;

d) Iqtisodiyotni mafkuradan batamom xoli qilish ustuvorligi;

e) Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida kuchli ijtimoiy siyosat

yuritish;

f) Bozor iqtisodiyotiga bosqichma - bosqich o‘tish tamoyili alohida

e’tiborga loyiq. Bu yetakchi tamoyillardan biridir. U iqtisodiy

islohotlarning butun ichki mantiqini, rivojlanib borishi va xarakterini

belgilab beradi», – deb ta’kidlaydi.

6. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning birinchi bosqichida ikkita hal

qiluvchi vazifa birdaniga amalga oshirildi. Birinchisi, ma’muriy

buyruqbozlik tizimi oqibatlarini yengish; tanglikka barham berish;

iqtisodiyotni barqarorlashtirish; ikkinchisi, respublikaning o‘ziga xos

sharoit va xususiyatlarini hisobga olgan holda;

a) institutsional o‘zgarishlarni amalga oshirish;

b) bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish;

v) agrar islohotlarni amalga oshirish;

g) iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish;

d) o‘tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish.

7. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning rivojlangan mamlakatlar yo‘li yoki

klassik yo‘li:

a) 3 guruhga; b) 2 guruhga; d) 4 guruhga; e) 5 guruhga; f) 6

guruhga bo‘linadi.

8. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning klassik yo‘li:

a) sotsial bozor iqtisodiyoti modeli, neoklassik modeli, korporativ

iqtisodiyot modeli;

b) aralash yoki erkin bozor iqtisodiyoti modeli, korporativ iqtisodiyot

modeli;

147

d) sotsial bozor iqtisodiyoti modeli, aralash yoki erkin bozor

iqtisodiyoti modeli, korporativ iqtisodiyot modeli;

e) sotsial bozor iqtisodiyoti modeli, aralash yoki erkin bozor

iqtisodiyoti modeli;

f) sotsial bozor iqtisodiyoti modeli, aralash yoki erkin bozor

iqtisodiyoti modeli, neoklassik modeli.

9. Respublikada iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga asos qilib

olingan tamoyillardan qaysi biri ijtimoiy muammolar keskinlashuvining

oldini olishga qaratilgan?

a) iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish;

b) davlatning bosh islohotchi bo‘lishi;

d) qonunlarning ustivorligi;

e) ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlarini oldindan amalga oshirish;

f) bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish.

10. Respublikada bozor iqtisodiyotiga o‘tishning birinchi bosqichida

isloh qilishning muhim yo‘nalishini aniqlang?

a) o‘tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning

qonuniy bazasini mustahkamlash;

b) aralash iqtisodiyotni shakllantirish;

d) ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish;

e) iqtisodiyotni sanoatlashtirish;

f) agrar islohotlarni amalga oshirish.

11. Iqtisodiy islohotlar nima?

a) ijtimoiy o‘zgarishlarni amalga oshirishga qaratilgan chora-

tadbirlar;

b) iqtisodiyotda bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan

chora-tadbirlar;

d) siyosiy o‘zgarishlarni amalga oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar;

e) ma’naviy va maishiy o‘zgarishlarga qaratilgan tadbirlar;

f) ijtimoiy o‘zgarishlarni amalga oshirishga qaratilgan tadbirlar.

148

12. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning asosiy yo‘nalishlaridan

qaysi biri bozor iqtisodiyotiga o‘tishning shart-sharoitini vujudga

keltiradi?

a) mulkiy munosabatlarni isloh qilish;

b) boshqarish tizimini isloh qilish va bozor infrastrukturasini yaratish;

d) moliya-kredit va narx-navo islohoti;

e) agrar islohotlar;

f) narx-navo islohoti.

13. Respublikada agrar islohotlarning negizini nima tashkil qiladi?

a) yerga bo‘lgan mulkchilik munosabatlarini isloh qilish;

b) davlat korxonalarini jamoa xo‘jaliklariga va mulkchilikning

boshqa shakllariga aylantirish;

d) shaxsiy tomorqalarni kengaytirish;

e) ishlab chiqarish tuzilishini takomillashtirish;

f) almashib ekishni joriy qilish.

14. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishda islohotlar qachon sezilarli samara

beradi?

a) milliy valuta muomalaga kiritilganda;

b) chinakam mulkdorlar sinfi shakllanganda;

d) mulk davlat tasarrufidan chiqarilganda;

e) ijtimoiy himoya tizimi yaratilganda;

f) boshqarish tizimi takomillashtirilganda.

15. Respublikada bozor munosabatlari qaror topishining asosiy

belgisi nimada namoyon bo‘ladi?

a) xususiy mulkning paydo bo‘lishida;

b) ko‘p ukladli iqtisodiy tizim va mulkdorlar sinfining shakllanishida;

d) bozor infrastrukturasi shakllanishida;

e) aholi daromadlarini oshishida;

f) omilli daromadlar shakllanishida.

16. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning qaysi tamoyilli bozor

munosabatlariga o‘tishning izchilligini ta’minlaydi?

a) iqtisodiyotning mavfkuradan ustunligi;

149

b) davlatning bosh islohotchi bo‘lishi;

d) qonunlarga asoslanish;

e) bozor munosabatlarini bosqichma-bosqich qaror toptirish;

f) kuchli ijtimoiy siyosat yuritilishi.

17. Davlat mulkini xususiylashtirishning dastlabki bosqichida qanday

vazifa amalga oshirildi?

a) ommaviy xususiylashtirish amalga oshirildi;

b) kichik xususiylashtirish amalga oshirildi;

d) chek vositasida xususiylashtirish amalga oshirildi;

e) ko‘p ukladli iqtisodiyot real shakllandi;

f) davlat mulki aksiyadorlik mulkiga aylantirildi.

18. Respublikada narxlar qaysi davrdan boshlab erkinlashtirila

boshladi?

a) 1991-yildan; b) 1992-yildan; d) 1993-yildan; e) 1994-yildan; f)

1995-yildan.

8.1-chizma

Bozor (aralash) iqtisodiyotining turli - tuman mulkchilikka

asoslanganligi

Tovar va xizmatlarga erkin narx ustunligi

Raqobat kurashiga asoslanganligi

Daromad topishning cheklanmaganligi

Monopolizm, yakka hokimlikning inkor etilishi

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishning

ma’lum tizimi mavjudligi kabilar

Bo

zor

(ara

lash

) iq

tiso

diy

oti

ga

o‘t

ish

iin

g o

‘zig

a x

os

yo

‘lin

i

tan

lash

ga

ta

’sir

ko

‘rsa

tuv

chi

om

illa

r

150

Chizmalardagi bildirilgan fikrlarga siz yana nimalarni qo‘shgan

bo‘lar edingiz? Nima sababdan O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tish

yo‘lini tanladi? O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida bozor

iqtisodiyotining qaysi jihatlariga diqqat qaratildi?

Bozor (aralash) iqtisodiyotiga o‘tish modelini ishlab chiqishda

hisobga olingan O‘zbekistonning o‘ziga xos xususiyatlari

Tarqatma material 2

8.2-chizma

O‘z

bek

isto

nn

ing

o‘z

iga

xo

s x

usu

siy

atla

ri

O‘zbekistonning qadimdan taraqqiyoti evolutsion tarzda

rivojlanishi, Osiyoda ishlab chiqarishning an’analari

saqlanib qolinganligi:

Dehqonchilik asosan sug‘oriladigan yerlarda olib

boriladi;

Ko‘p ishlar jamoa bilan hashar yordamida bajarilishi;

O‘z - o‘zini boshqarishning mahalla tizimi mavjud;

Mayda ishlab chiqarish, mayda savdo - sotiqqa moyillik;

Mayda dehqon xo‘jaligini yuksak darajada tovar xo‘jaligi

shaklida bo‘lishi.

Qator xususiyatlar bir tomondan, sotsialistik iqtiso-

diy tizim va ikkinchi tomondan sovet imperiyasi

tarkibida rivojlanish bilan bog‘liq.

O‘ziga xos demografik vaziyat mavjud:

Aholining asosiy qismi qishloqlarda yashaydi.

Aholining tarkibida yoshlar ko‘p.

Aholi milliy urf - odat, an’analarni hurmat qiladi,

ular hayot tarziga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.

O‘zbekiston tabiiy resurslarga boy mamlakat.

151

Siz chizmada ko‘rsatilganlarga yana nimalarni qo‘shgan bo‘lar

edingiz?

Fikrlaringizni asoslab bering.

MDH mamlakatlarida yalpi ichki mahsulot dinamikasi

8.3-jadval

Manba: * MDH statistika qo‘mitasi ma’lumotlari va muallif hisob-kitoblari

** Yillik stаtistik to‘plam/ - Toshkent, 2013, 33-bet.

Jadval ma’lumotlariga diqqat qiling. Uni keyingi yillar ma’lumotlari

bilan to‘ldiring. Uni tahlil qiling. O’tish davrining qiyinchiliklari oxir-

oqibat qanday iqtisodiy ko‘rsatkichlarda aks etadi? Izohlang. YaIM

1991-yilga nisbatan o‘sishi bo‘yicha O‘zbekiston MDH mamlakatlari

orasida yetakchilikni saqlab kelishini qanday asoslab berasiz?

Jadval ma’lumotlari asosida yana qanday xulosalar chiqarish

mumkin? Fikringizni bayon qiling.

Javoblar:

Asosiy tayanch tushunchalar:

1v); 2a); 3g); 4b); 5e); 6d); 7j); 8yo).

Masala va mashqlar:

1. 1),8),10) Mulkiy munosabatlarini isloh qilishga.

4),5) Agrar islohotlar

1991 yilga

nisbatan %

hisobida*

O’tgan yilga

nisbatan %

hisobida**

2012 yili

2000 yil-

ga nisba-

tan %da Y i l l a r

Davlatlar 1999 2000 2001 2010 2011 2012

O‘zbekiston 94,0 98,6 102,7 108,5 108,3 108,2 228

Ozarbayjon 53,3 59,3 65,1 105,0 100,1 102,2 412

Armaniston 72,5 76,8 84,2 102,2 104,7 107,2 241

Belorus 84,8 89,7 94,0 107,7 105,5 101,5 218

Gurjiston 46,7 47,6 49,8

Qozog‘iston 71,0 78,0 88,5 107,3 107,5 105,0 250

Qirg‘iziston 68,5 72,2 76,1 99,5 106,0 99,1 157

Moldova 41,0 42,0 45,0 107,1 106,8 99,2 175

Rossiya 64,4 70,8 74,3 104,5 104,3 103,4 173

Tojikiston 38,0 41,0 45,0 106,5 107,4 107,5 252

Ukraina 44,7 47,4 51,7 104,1 105,2 100,2 161

152

3),7) Moliya - kredit va narx - navo islohoti

2),6),9),14),16),19) Boshqarish tizimini isloh qilish va bozor

infrastrukturasini yaratish

11),12),17) Tashqi iqtisodiy aloqalar islohoti

13),15),18) Ijtimoiy islohotlar.

2. Guruhga taalluqli bo‘lmagani beshinchisi, qolganlari «O‘zbekiston

modeli»ning o‘ziga xos tomoni, boshqa mamlakatlarning bozor

iqtisodiyotiga o‘tish modellaridan farqini mujassamlashtiruvchi bozor

iqtisodiyotiga o‘tish tamoyillari

T/N

1T; 2N; 3T; 4T; 5N; 6T; 7T; 8T; 9N; 10T;

Testlar:

1a); 2a); 3v); 4g); 5d); 6b); 7a); 8v); 9g); 10a); 11b); 12a); 16a); 14b);

15b); 16g); 17b); 18b).

153

9-MAVZU. BOZOR VA UNING TUZILISHI

1-§. Bozor tushunchasi uning vazifalari

Bozor turli tuman ko‘rinishlarga ega bo‘lib, uning eng oddiy turlari

tijorat do‘konlari, avtomobillarga yog‘ quyish shaxobchalari, qishloq

xo‘jalik mahsulotlari bozori kabilar bo‘lsa, yuqori darajada tashkil

qilingan hamda ancha murakkab shakllari birjalar, auksionlar va chet el

valutalari bozori hisoblanadi.

Bozor — bu ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) bilan iste’molchi (xaridor) ni

bir-biri bilan bog‘laydigan, ayriboshlash jarayoniga xizmat qiladigan

tartiblar, mexanizmlar va muassasaviy tuzilmalardir.

Bozorning vazifalari

Ishlab chiqaruvchi, resurs egalari va iste’molchilarni

bog‘lash asosida xizmatlar hamda iqtisodiy

resurslarning ayriboshlanishini ta’minlash.

Ishlab chiqarishning uzluksiz takrorlanib turishiga yordam

berish.

Iqtisodiy resurslarni tarmoqlar, sohalar va korxonalar

o‘rtasida taqsimlash hamda qayta taqsimlash.

Iqtisodiyotni tartibga solish.

154

2-§. Bozorning turlari va tuzilishi

Bozorni turkumlanish mezonlari

I. Ayriboshlash obyektining turiga ko‘ra:

iste’mol tovarlari va xizmatlari bozori (oziq-ovqat va nooziq

ovqat tovarlari hamda xizmatlar bozori)

ishlab chiqarish omillari bozori (ishlab chiqarish

vositalari, xomashyo va materiallar hamda ishchi kuchi bozori);

ko‘chmas mulk bozori (yer va uy-joy bozori);

moliya bozori (qarz majburiyatlari, kapital, valuta bozori;

intellektual tovarlar va «nou- xau» bozori.

II. Raqobatning cheklanish darajasi yoki bozor

subyektlarining mavqeiga ko‘ra:

erkin raqobatli bozor;

sof monopolistik bozor;

monopolistik raqobatli bozor;

oligopolistik bozor.

III. Hududiy qamrov darajasiga ko‘ra:

mahalliy bozorlar;

milliy bozorlar;

jahon bozori.

IV. Savdo bitimlarini amalga oshirish tartibi va hajmiga ko‘ra:

chakana savdo bozorlari;

ulgurji savdo bozorlari.

V. Mulk shakllariga ko‘ra: davlat savdosi;

kooperativ savdo;

dehqon bozori.

VI. Bozor aloqalarining qonuniylik darajasiga ko‘ra:

rasmiy (legal) bozor;

norasmiy (xufyona) bozor.

155

Moliya bozorining tuzilishi

(moliyaviy bitimlarning xarakteriga ko‘ra)

Qarz majburiyatlari bozorida olingan pul shaxsiy iste’mol uchun

ishlatiladi.

Kapital bozorida qo‘yilgan puldan daromad olishi huquqi sotiladi va

sotib olinadi.

Qimmatli qog‘ozlarning birlamchi bozorida ularning yangidan

chiqarilgan nusxalari sotiladi va sotib olinadi; ikkilamchi bozorda esa

oldin chiqarilganlari harakatda bo‘ladi.

Ishsizlarni ro‘yxatga olish va ularga muvofiq

ravishda vakant ish joylari taklifini uyushtirish

Ish bilan ta’minlanmaganlarni qayta o‘qitish va

yangi kasbga tayyorlash.

Ishsizlarni ijtimoiy himoyalash

Moliya bozori

Qarz majburiyatlari

(pul) bozori

Кapital (mulk)

bozori

Valuta bozori

Ssuda kapitali

bozori

Qimmatli

qog‘ozlar bozori

Birlamchi bozor

Ikkilamchi bozor

Mehnat

birjasining

vazifalari

Bozor segmenti — bu bozorni alohida belgilariga qarab

bo‘g‘inlarga ajratish. Uning sababi:

iste’molchilarning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan tabaqalanishi

natijasida ular talabining o‘zaro farqlanishi;

alohida tovar turlarini ishlab chiqarishning tabaqalashishi.

156

3-§. Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari

* hududiy va ijtimoiy demografik mezonlar (aholining soni,

uning yosh tarkibi, jinsi, zichligi, tabiiy iqlim sharoiti,

ehtiyojlar tarkibi va h.k)

* aholining xarid qilish layoqati darajasi, ya’ni to‘lovga

layoqatliligi;

Bozorni segmentlarga ajratish mezonlari:

Bozor infratuzilmasi – bu bozor aloqalarini o‘rnatish va ularning bir

maromda amal qilishini ta’minlashga xizmat ko‘rsatuvchi

muassasalar.

Bozor infratuzilmasining turkumlanishi

I. Ishlab chiqarish tipidagi muassasalar: ombor xo‘jaligi,

saqlash va uzatish moslamalari, transport, aloqa-kommu-

nikatsiya xizmati va boshqalar.

II. Ayriboshlash jarayoniga xizmat ko‘rsatuvchi muassasa-

lar: tijorat do‘konlari, savdo uylari, super-gipermarketlar, savdo

agentliklari, birjalar, auksionlar va boshqa savdo-sotiq

muassasalari.

III. Moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi muas-

sasalar: kredit-bank muassasalari, sug‘urta va moliya

kompaniyalari, soliq idoralari.

IV. Ijtimoiy sohaga xizmat ko‘rsatuvchi muassasalar: uy-joy

va kommunal xizmati idoralari, mehnat birjasi va

agentliklari.

V. Axborot xizmati idoralari: auditorlik, konsalting firmalari,

huquqiy maslahatxonalar, axborot agentliklari.

157

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar:

Asosiy tayanch tushunchalar

1. Bozor

2. Bozorning to‘yinish darajasi

3. Bozor tuzilishi

4. Bozor hajmi

5. Bozor infratuzilmasi

Universal birjalar — har xil tovarlar bilan savdo-sotiq qiladi.

Tovar birjasi – namuna yoki andozalar asosida ommaviy

tovarlarning muntazam savdo-sotiq ishlarini o‘tkazuvchi tijorat

muassasi.

Ixtisoslashgan birjalarda – ayrim turdagi bir yoki bir guruhga

kiruvchi tovarlar sotiladi.

Broker (makler)lar — bu tovar, fond va valuta birjalarida oldi-sotdi

bitimlarini tuzishda vositachilik qiladigan shaxs yoki maxsus

firmalar.

Auksionlar – alohida xususiyatlarga ega bo‘lgan tovarlarni sotish

uchun muayyan joylarda tashkil qilingan maxsus kim oshdi savdo

muassasasi.

Savdo firmalari — tijorat ishini yurituvchi ulgurji va chakana savdo

korxonalaridir. Ulgurji savdo firmalari tovarlarni o‘z mulkiga sotib

olib, keyin iste’molchilarga sotadi. Chakana savdo korxonalari

mustaqil do‘konlar, maxsus savdo shaxobchalari, supermarketlardan

iborat bo‘ladi.

Supermarket — bu xaridorlarning o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish

tartibiga asoslangan keng tarmoqli savdo korxonalari.

Auditorlik firmalar – korxonalarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini

tekshirib va ular hisobotini ekspertizadan o‘tkazib beruvchi mustaqil

axborot xizmati muassasalaridir

158

6. Tovar, xomashyo birjasi

7. Milliy bozor

8. Jahon bozori

9. Bozor segmenti

Quyidagi javoblardan to‘g‘risini tanlang:

a) Har xil mezonlar asosida bozor tarkibini turkumlash.

b) Nazariy jihatdan sotuvchi va xaridorning tovarlarni pul vositasida

ayirboshlash yuzasidan kelib chiqqan iqtisodiy munosabatlar, aloqa-

lardir.

d) Bozorning talabni qondirish darajasini ko‘rsatadi.

e) Turli-tuman bozor subyektlari o‘rtasida ayirboshlashni normal

amalga oshirilishini ta’minlovchi tizim.

f) Bozordagi tovar aylanmasi hajmi bilan aniqlanadi.

g) Mehnat taqsimoti orqali bir-biriga bog‘langan turli mamlakatlar

o‘rtasida barqaror ayirboshlash munosabatlaridir.

h) Har bir mamlakatning milliy chegarasi doirasidagi bozori.

i) Ma’lum doirada ulgurji savdo-sotiq ishlarini bajaruvchi korxonadir.

j) Savdo-sotiqning shart-sharoitlariga ma’lum belgi, alomatlari,

mezonlariga qarab bo‘g‘inlarga ajratish.

Masala, mashqlar

1. Bozorning vujudga kelishi shart-sharoitlariga quyidagilarni

ko‘rsatish mumkin:

a) ijtimoiy mehnat taqsimoti;

b) pulning vujudga kelishi;

d) xususiy mulkka asoslangan tovar ishlab chiqaruvchilarni iqtisodiy

jihatdan alohidalashuvi;

e) markazlashgan davlatning vujudga kelishi;

f) ayirboshlashning vujudga kelishi;

g) xo‘jaliklarda yaratilgan ortiqcha mahsulotni sotish zaruriyati.

Sizningcha to‘g‘ri javob qanday bo‘lishi kerak?

2. Viloyat hududida ikkita bozor mavjud bo‘lib, har ikkisining

maydoni 5 gektarni tashkil etadi.

Birida 1000 ta savdo o‘rni bo‘lib, 500 tasida kuniga o‘rtacha 10

donadan o‘rtacha narxi 12 ming so‘mlik mol sotiladi. 300 tasida 30 ming

159

so‘mdan 5 donadan mol sotilsa, 100 tasida 5 ming so‘mdan 20

donadan, qolgan 100 tasida o‘rtacha 50 ming so‘mlikdan oldi-sotdi

qilinadi.

Ikkinchi bozorda esa 900 ta savdo o‘rni bor bo‘lib, rastalar

o‘rtasidagi yo‘lak birinchi bozorga nisbatan kengroq qoldirilgan. 400 ta

savdo o‘rnidan kuniga o‘rtacha 11 ming so‘mdan 15 donadan tovar

sotiladi. 300 tasida esa 20 ming so‘mdan 10 donadan, 100 tasida 4 ming

so‘mdan 20 donadan, qolgan 100 tasi o‘rtacha 55 ming so‘mlik oldi-

sotdi qiladi. Qaysi bozor hajmi katta? Aniqlang. Bozor hajmiga savdo

o‘rni, tovar miqdoridan tashqari yana qanday omillar ta’sir qiladi,

ko‘rsating?

3. Quyidagilarni diqqat bilan o‘qing. Ulardan qay birini qaysi bozor

iqtisodiyoti subyektiga: uy xo‘jaligi, firma(korxona), moliyaviy institut,

davlat tarkibiga kiritiladi.

a) jismoniy shaxsning shaxsiy iste’moli uchun sarflashga mo‘ljal-

langan bankdagi joriy raqami;

b) aksiya egasi;

d) fermer xo‘jaligi;

e) metallar birjasi;

f) Moliya instituti professor o‘qituvchilari;

g) Yo‘ldoshevlar oilasi budjeti;

h) korxonaning bankdagi joriy hisobi;

i) yer ijarachisi;

j) ish qidirayotgan institut bitiruvchisi;

k) fond birjasi;

l) «Ipoteka bank» aksionerlik tijorat banki.

4. Quyidagi sanab o‘tilganlardan qaysi biri bozor, qaysi birlari

nobozor aloqa va faoliyatlarni bildiradi?

a) gazetaga reklama berish;

b) uy sharoitida ovqat tayyorlash;

d) davlat tomonidan ishsizlik nafaqasi tayinlash;

e) davlatning harbiy texnika sotib olishi;

f) o‘z ehtiyoji uchun tomorqada kartoshka, sabzavotlar yetishtirish;

g) dehqon bozorida kartoshka sotish;

h) bozorda sotish uchun qulupnay yetishtirish.

160

5. Quyidagilarni diqqat bilan o‘qib chiqing:

1) ayirboshlash orqali iste’mol bilan ishlab chiqarishni bog‘lash;

2) iste’mol tovarlari va xizmat ko‘rsatish bozori;

3) ishlab chiqarish vositalarini korxona tashkilotlarga yetkazib berish

orqali iqtisodiyotning moddiy asosini takror yaratish va rivojlantirish;

4) jamiyat a’zolari talab ehtiyojlarini ishlab chiqaruvchilarga yetkazish;

5) resurslar bozori;

6) tovar ishlab chiqarishga ketgan sarf-xarajatlarni, ularni jamiyat

tomonidan qay darajada tan olinishini aniqlaydi, xarajatlarni pasayti-

rishga undaydi;

7) regional bozor;

8) qimmatbaho qog‘ozlar bozori – fond birjalari;

9) narxlarni o‘zgarishi orqali talab va taklifni moslashtirish, pulni

tovarlar bilan ta’minlash orqali pul muomalasini barqaror bo‘lishini

ta’minlash;

10) milliy bozor;

11) intellektual tovarlar bozori;

12) axborot bozori

13) xalqaro va davlatlar o‘rtasidagi bir-biriga bog‘liqlikni kuchaytirish,

teng huquqli iqtisodiy aloqalarni kengaytirish va mustahkamlash;

14) mehnat bozori;

15) jahon bozori;

16) ko‘chmas mulk bozori.

Sanab o‘tilganlardan qaysi birlari:

a) bozorning funksiya vazifalarini;

b) ta’sir doirasi, hududiy qamrovi jihatidan;

d) ayirboshlash munosabatlarining obyekti jihatidan bozor tuzi-

lishini ifodalaydi, ko‘rsating?

6. Topqirlik mashqi.

Katakchalarga mos ravishda iqtisodiy tushunchalarning harfini

joylashtiring.

161

1) Har xil mezonlar asosida bozor tarkibini turkumlash

2) Talab va taklifning miqdor va tarkibi jihatidan bir-biriga muvofiq

kelishi.

3) Turli-tuman bozor subyektlari o‘rtasida faoliyat yuritish, ayir-

boshlashni normal amalga oshirilishini ta’minlaydigan soha.

4) Turli – tuman mulkchilik va iqtisodiy faoliyat erkinligiga, aralash

tarzda tartibga solishga asoslangan, har bir insonni o‘z faoliyat natijasini

o‘ylab, oqilona xo‘jalik yuritishga undovchi demokratik iqtisodiyot

5) Savdo-sotiqning shart-sharoitlariga, ma’lum belgi, alomatlari,

mezonlariga qarab, bo‘limlarga ajratish.

Testlar

1. Qaysi bozor monopolist bo‘lishi mumkin?

a) don bozori;

b) gullar bozori;

d) shokolad mahsulotlari bozori;

e) qishloqdagi benzin quyish shaxobchasi;

f) non bozori.

2. Birjada tovarlar oldi-sottisini amalga oshirilishi uchun:

a) sotuvchi va xaridor qatnashishi shart;

b) tovar naqd bo‘lishi kerak;

d) xaridor oladigan tovarining sifatini o‘zi ko‘rib, tekshirishi kerak;

e) tovardan namuna bo‘lishi shart emas;

f) tovardan namuna, sertifikati yetarli.

3. Doiraviy aylanish modeli jihatidan qarasak, bozor quyidagilardan

iborat:

a) ikki: resurslar va tovar, xizmatlar bozoridan;

1

2

3

4

5

162

b) uch: resurslar, ishlab chiqarish omillari, ishlab chiqarish vositalari

bozoridan;

d) ikki: tovar, xizmatlar va kapital bozoridan;

e) to‘rt: yer, kapital, mehnat, tadbirkorlik omillari bozoridan;

f) uch: tovarlar, xizmatlar, kapital bozoridan.

4. Doiraviy aylanish modeli nuqtayi nazaridan bozorda qatnashuvchi

subyektlar:

a) ikki guruh: uy xo‘jaligi, individual faoliyat yurituvchi oilaviy

xo‘jalik;

b) ikki guruh: firma(korxona)lar, uy xo‘jaligi;

d) uch guruh: savdo muassasalari, birjalar, savdo shaxobchalari;

e) uch guruh: firma, korxona, savdo muassasalari;

f) ikki guruh: uy xo‘jaligi, savdo tashkilotlari.

5. Mehnat bozori boshqa bozorlardan,

a) mehnat omili egasi, ish kuchi bilan unga muhtoj o‘rtasidagi

munosabati bilan;

b) ish kuchi uning egasining mulki bo‘lib qolaverishi va ishga

yollanishida mehnat shartnomalari tuzilishi bilan;

d) ishga vaqtinchalik mehnat shartnomalari asosida yollanish bilan;

e) ish kuchining boshqa tovarlardan farq qilib ishga yollanishi bilan;

f) shartnoma tuzilgach mehnat omiliga aylanishi bilan farqlanadi.

6. Birlamchi va ikkilamchi bozorlar...

a) ssuda kapitali bozoriga;

b) valuta bozoriga;

d) sug‘urta bozoriga;

e) qimmatli qog‘ozlar bozoriga;

f) pul (pul majburiyatlari) bozoriga xos.

7. Mehnat birjalari ... bilan shug‘ullanadi.

a) ishsizlarni ro‘yxatga olish, ularni o‘qitish, ishga joylash, oilaviy

sharoitini o‘rganish;

b) ishsizlarni ro‘yxatga olish, ishga joylash, korxonalardagi bo‘sh

o‘rinlarni aniqlash;

163

d) ishsizlarni ro‘yxatga olish, ishga joylash, zarur kasbga qayta

tayyorlash, ijtimoiy himoya qilish;

e) ishsizlarni ro‘yxatga olish, ishga joylash, farzandlari sonini

aniqlash;

f) ishsizlarni ishga joylash, yangi kasbga o‘rgatish, ishsizlik

nafaqasini tayinlash.

8. Hozirgi paytda birjalarning asosiy roli ...

a) tovarlar narxi va kotirovkasini aniqlash, narx oshkoraligini

ta’minlash, real talab va taklifni aniqlash, narxlar tebranishini sug‘urta

qilish;

b) tovar narxlarni kotirovkasi, tovarlarni bitim bo‘yicha yetkazib

berishni ta’minlash;

d) narxlarni aniqlash va katta partiyada bitimlar tuzish, bitim asosida

tovarni yetkazib berish;

e) tovarlar narxi kotirovkasi, real talab va taklifni aniqlab, ularni

muvozanatga keltirish;

f) tovarlarga real talab va taklifni aniqlash, ularni reklama qilish, narx

tebranishlarini sug‘urta qilish.

9. Sof iqtisodiy ma’noda «bozor» tushunchasi nimani anglatadi?

a) sotuvchi va xaridorlar to‘planib, ayrboshlashni amalga oshiradigan

joyni;

b) bozor subyektlari iqtisodiy natijalarining amalga oshirishni;

d) ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) va iste’molchi (xaridor)larning

tovarlarini ayrboshlash xususidagi harakatini o‘zaro kelishtiruvchi

mexanizmlar, tartiblar va infrastrukturaviy tuzilmalar tizimini;

e) alohida tovarlar taklifi va ularga bo‘lgan talablarni muvofiq-

lashtiruvchi mexanizmlarni;

f) tijorat do‘konini.

10. Bozorning quyidagi turlaridan qaysi birida sotuvchi va xaridorlar

bevosita ayirboshlash orqali bog‘lanmaydi?

a) oziq-ovqat mahsulotlari bozorida;

b) sanoat tovarlari magazinida;

d) tovar va xomashyo birjalarida;

e) avtomobillarga yog‘ quyish shaxobchalarida;

164

d) «xufiyona» bozorda.

11. Bozorning qaysi turida sotuvchi va xaridorlar bir-biri bilan aksiya,

obligatsiya kabi qimmatli qog‘ozlar orqali bog‘lanadi?

a) chet el valutalari bozorida;

b) xomashyo birjalarida;

d) kapital (fond) bozorida;

e) resurslar bozorida;

f) tovarlar bozorida.

12. Bozorning qaysi vazifasida uning vositachilik roli nisbatan

to‘laroq namoyon bo‘ladi?

a) ishlab chiqarishning takrorlanib turishiga yordam berish vazifasi;

b) resurslarni tarmoqlar va korxonalar o‘rtasida taqsimlash vazifasi;

d) ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchini bog‘lash vazifasi;

e) iqtisodiyotni tartibga solish vazifasi;

f) yuqoridagilarning barchasi.

13. Quyidagilardan qaysi biri moliya bozorining tarkibiy qismi

hisoblanmaydi?

a) qarz majburiyatlari bozori;

b) kapital bozori;

d) ssuda kapital bozori;

e) resurs bozori;

f) pul bozori.

Raqobatni shakllanishi nuqtayi nazaridan bozor turlari

9.1-chizma

Ko‘rsat-

kichlar

Mu-

kam-

mal

raqo-

bat

Monopo-

listik

raqobat

O l i g o p o l i ya

Mono-

poliya

Bir xil

mahsulot

bilan

oligopoliya

Tabaqalash-

gan mahsu-

lot bilan

oligopoliya

Firmalar

soni

Juda

ko‘p Ko‘p

Uncha ko‘p

bo‘lmagan

yetakchi

firmalar

Uncha ko‘p

bo‘lmagan

yetakchi

firmalar

Bitta

Tabaqalas-

gan yoki bir

xil mahsulot

Bir xil Tabaqa-

lashgan Bir xil

Tabaqalash-

gan

Noyob, ya-

qin o‘rin-

bosar yo‘q

165

Tarmoqqa

kirish

osonligi

Oson,

to‘siqlar

yo‘q

Nisbatan

oson, to‘siq-

lar kam

Qiyin,

to‘siqlar

mavjud

Qiyin,

to‘siqlar

mavjud

Bozorga

kirish to‘-

silgan

Narx

belgilash

imkoniyati

Yo‘q

Mahsulotni

tabaqa-

lashtirilgan-

da, ayrim

paytlarda,

ba’zi bir

holatlarda

Narx belgi-

lashda yetak-

chilik va bitim

tuzish imko-

niyatiga ko‘ra

ma’lum dara-

jada ta’sir

ko‘rsatadi.

Narx belgilash-

da yetakchilik

va bitim tuzish

imkoniyatiga

ko‘ra ma’lum

darajada ta’-

sir ko‘rsatadi

Katta,

talabga

bog‘liq

Bahosiz

raqobat Yo‘q

Ma’lum bir

darajada

Ma’lum bir

darajada Katta

Reklama,

jamoatchilik

bilan aloqalar

Misollar

Qishloq

xo‘jalik

mahsu-

lotlari,

baliq.

Aksiya

va obli-

gatsiya-

lar

Chakana

savdodagi

kichik ma-

gazinlar, ki-

yim-kechak,

poyabzal

ishlab chiqa-

rish

Po‘lat, pivo,

alyuminiy,

mis

Avtomobil,

alkogolsiz

ichimliklar,

sovun, don,

maishiy

elektronika

Suv, gaz,

elektr

ta’minoti,

oqova va

boshqa

kommunal

xizmatlar

Chizmadagi axborotga diqqatingizni qarating.

Bozor turlari bo‘yicha sotiladigan mahsulotlarga o‘zingiz misollar

keltiring.

Bozorning funksiyalari

9.2-chizma

Bozor

funktsiyalari

Axborot

berish

Narxni

shakllantirish

Vositachi-

lik Resurslarni

samarali

taqsimlash

Sog‘lomlashti-

rish

Nazorat

qilish

166

Chizmadagi bo‘sh kataklarni to‘ldiring. Bozorning funksiyalari

deganda nimalarni tushinasiz?

Ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishi

9.1-jadval

Yil

lar

Ishga tushirildi Qurilgan

tarmoqlar

Tu

rar

joy

. k

v. m

.

(min

g)

Mak

tab

lar,

o‘q

uv

-

chi

o‘r

inla

ri(m

ing

)

Akad

emik

lit

sey

-

lar,

o‘q

uvch

i

o‘r

inla

ri(m

ing

)

Kas

b-h

unar

ko

l-

lejl

ari

o‘q

uv

chi

o‘r

inla

ri(m

ing

)

Kas

alxo

na,

o‘r

in-

joy

lari

Po

lik

linik

alar

ga

tash

rif

buy

uru

v-

chil

ar s

oni

Su

v q

uvu

rlar

i,

km

.

Gaz

quvu

rlar

i,

km

.

2002 6765,4 19,0 51,8 86,6 300 16845 1960,6 3380,2

2003 6199,0 22,4 43,8 94,2 160 15460 1747,5 2982,9

2005 6071,6 128,7 6,8 62,2 902 13515 2397,5 3158,2

2009 7674,1 12,3 12,3 115,6 236 1415 2898,9 1007,3

2010 8859,2 12,9 2,3 23,5 2520 5570 2625,9 910,6

2011 9203,3 46,9 2,4 1,8 4751 5599 2643,2 790,3

2012 10367,7 68,9 1,3 10,2 6097 8870 2604,9 653,1

Manba: Yillik statistik to‘plam. - Toshkent, 2013, 271-290-betlar.

Jadvalni keyingi yillar ma’lumotlari bilan to‘ldiring. Ularni taqqoslab

xulosalar chiqaring.

Javoblar:

Asosiy tayanch tushunchalar:

J 1b); 2v); 3a); 4d; 5g; 6j); 7yo); 8e); 9z);

Masala va mashqlar:

1. Bozorning vujudga kelishining asosiy ikki shart-sharoiti bu –

ijtimoiy mehnat taqsimoti va xususiy mulkka asoslangan tovar ishlab

chiqaruvchilarni iqtisodiy jihatdan alohidalashuvi.

2. Birinchi bozorning bir kunlik savdo aylanmasi 120 mln. so‘mlik,

ikkinchisiniki esa 139,5 mln. so‘mlik, oylik savdo aylanmasi muvofiq

ravishda birinchi bozorning 3120 mln. so‘mlik , ikkinchi bozorniki 3627

mln. so‘m. Ikkinchi bozorda savdo o‘rinlari 100 taga kam bo‘lishiga

qaramay ko‘proq oldi-sotdi qilingan. Ikkinchi bozorning hajmi katta.

3. a),yo),i) – uy xo‘jaligi

b),v),d),j),z) – firma, korxona

167

g),e) – davlat(hukumat)

y),k) – moliyaviy institut

4. a, g, e, j – bozor faoliyati

b, v, d – nobozor faoliyati

5. a) 1,3,4,6,9,13.

b) 2,5,8,11,12,14,16.

v) 7,10,15.

6. 1) Bozor tuzilishi, 2) Bozor muvozanati, 3) Bozor infratuzilmasi 4)

Bozor (aralash) iqtisodiyoti, 5) Bozor segmenti.

T/N

1T; 2N; 3T; 4T; 5T; 6N; 7N; 8T; 9T; 10T; 11N; 12N;

Testlar

Javob: 1g); 2d); 3a); 4b); 5b); 6g); 7v); 8a); 9v); 10v); 11v); 12v);

13g).

168

10-MAVZU. TALAB, TAKLIF VA BOZOR

MUVOZANATI

1-§. Talab va uning miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar.

Talab qonuni

Talab darajasini belgilab beruvchi asosiy omil narx hisoblanadi.

Boshqa sharoitlar o‘zgarmay qolganda narxning o‘zgarishi (pasayishi

yoki ko‘tarilishi) sotib olinadigan tovarlar miqdorining o‘zgarishi(ortishi

yoki kamayishiga)ga olib keladi.

Agar oila oylik pul daromadining 5000 so‘mini har oyda un sotib

olishga sarflasa, un narxi o‘zgarishi talab bildirilgan mahsulot

miqdorining quyidagicha o‘zgarishiga olib keladi.

A B V G D E

Un narxi, P (so‘m) 500 400 250 200 100 50

Unga talab, Q (kg)

10 12,5 20 25 50 100

Talab — bu pul mablag‘lari bilan ta’minlangan ehtiyojning bozorda namoyon

bo‘lishidir. U narxlarning mavjud darajasida sotib olinadigan tovar (xizmat)lar

miqdori bilan aniqlanadi.

Talab turlari

Individual talab – alohida shaxs, oila va boshqa

subyektlarning tovar (xizmat)larning muayyan to‘plamiga

bo‘lgan talabi

Bozor talabi – alohida iste’molchilarning talablari yig‘indisi

Narx darajasi va sotib olinadagan tovarlar miqdori o‘rtasidagi teskari

bog‘liqlik talab qonuni deyiladi.

169

Jadval ma’lumotlari narxning pasayishi sotib olinadigan tovar

miqdorining ko‘payishi bilan birga borishini, aksincha, narxning o‘sishi

esa xarid miqdorining kamayishiga olib kelishini ko‘rsatadi. Bu yerda

narx iste’molchi uchun to‘siq, vazifasini bajaradi, ya’ni yuqori narx

ularning xarid qilish istagini so‘ndiradi, past narx esa bu istakni

rag‘batlantiradi. Tovar narxi va uning xarid qilinadigan miqdori

o‘rtasidagi teskari bog‘liklikni grafikda tasvirlab, talab egri chizig‘ini

hosil qilish mumkin.

P (so‘m)

Q (kg)

Grafikda har bir nuqta tovarning narxi va iste’molchi shu narxda

sotib olishi mumkin bo‘lgan mahsulot miqdorini ko‘rsatadi.

Real iqtisodiy hayotda shunday holat ham yuz berishi mumkin, ya’ni

narxlar o‘sishi bilan talab kamayishi o‘rniga ortib boradi. Bu vaziyat

Giffen effekti deb ataladi. Bunday tovarlar esa bu holni tasvirlagan ingliz

iqtisodchisi R o b e r t G i f f e n (1837 — 1910) nomi bilan Giffen

tovarlari deb ataladi. R. Giffen kambag‘al oilalar kartoshka

qimmatlashishiga qaramay uni ko‘proq sotib ola boshlaganlarini kuzatib,

buning sababini, shunday izohlaydi. Bu oilalar boshqa mahsulot

iste’molini ko‘paytirish imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun go‘sht

iste’mol qilishni kamaytirish hisobiga yoki go‘sht sotib olishdan umuman

voz kechib kartoshka iste’molini ko‘paytiradilar.

0

100

200

300

400

500

600

5 10 12,5 20 25 50 100

170

2-§. Taklif tushunchasi. Taklif qonuni. Taklifga ta’sir qiladigan

omillar

Narx darajasi va taklif miqdori o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri

bog‘liqlikni jadval ma’lumotlari hamda ularning grafik tasviri ham aniq

ko‘rsatadi.

A B V G D E

Un narxi, R (so‘m)

500 400 250 200 100 50

Taklif miqdori, Q

(kg) 100 60 40 20 10 5

Daromadlar o‘sishi bilan talab to‘g‘ri mutanosiblikda o‘zgaradigan

tovarlar oliy toifali tovarlar deyiladi. Daromadlar kamayganda talab

oshadigan tovarlar past toifali tovarlar deyiladi.

Taklif – bu narxlarning mavjud darajasida bozorda bo‘lgan mavjud

yoki bozorga olib kelinishi mumkin bo‘lgan tovarlar va xizmatlar

yig‘indisidir.

Narx o‘sishi bilan sotishga chiqariladigan tovarlar miqdori ham

ko‘payadi, narx tushganda esa kamayadi. Bu o‘zaro to‘g‘ridan–to‘g‘ri

bog‘lanish taklif qonuni deyiladi.

iste’molchining pul daromadlari;

xaridor didi;

o‘rinbosuvchi tovarlar narxi;

xaridorlar miqdori;

narx va daromadlar o‘zgarishining kutilishi;

soliqlar darajasi.

Talabga narxdan tashqari ta’sir qiluvchi omillar:

171

P (so‘m)

Q (kg)

3-§. Talab va taklif elastikligi (egiluvchanligi).

Talab funksiyasi

Talab va taklifning ortishi yoki kamayishi ularning egiluvchanligini

ko‘rsatadi.

Egiluvchanlik (elastiklik) – talab yoki taklif omillaridan birining

o‘zgarishi natijasida ular miqdorining o‘zgarishini bildiradi. Masalan,

talabning narxi bo‘yicha egiluvchanligi narxning o‘zgarishi hisobiga talab

qilinadigan tovar miqdorining o‘zgarishi.

Agar talab miqdorini Q; narxni P deb olsak, narxning 1% ga o‘sishi

talabning qancha foizga o‘zgarishiga olib kelishini quyida-gicha tasvirlash

mumkin.

Ep = Q1 P1 %da

Q0 P0 %da

0

100

200

300

400

500

600

5 10 20 40 60 100

Elastiklik – tushunchasini A.Marshall talab va taklif, muvozanatli

narxning o‘rnatilishi muammolarini o‘rganish asosida kiritgan.

resurslar narxi;

ishlab chiqarish texnologiyasi;

soliqlar va dotatsiyalar;

bir-biriga bog‘liq tovarlar narxi;

inflatsiyani kutish;

bozordagi sotuvchilar soni.

Taklifga narxdan tashqari ta’sir qiluvchi omillar:

172

Mutlaq elastik talab

Agar narxdagi uncha katta bo‘lmagan o‘zgarishlar sotib olinadigan

tovarlar miqdorida sezilarli o‘zgarishlarga olib kelsa, unday tovarlarga

talab egiluvchan deyiladi (E>1). Agar narxdagi sezilarli o‘zgarishlar xarid

qilinadigan tovarlar miqdorida katta bo‘lmagan o‘zgarishlarga olib kelsa,

bunday tovarlarga talab noegiluvchan deyiladi (E<1).

Narxlarning o‘zgarishi talab qilinadigan tovarlar miqdorida hech

qanday o‘zgarishlarga olib kelmasa, bunday talab butunlay noegiluvchan

deyiladi.

Butunlay noegiluvchan va egiluvchan talabni grafikda quyidagicha

aks ettirish mumkin.

P

0

D2

Q

Mutlaq

noelastik talab

D1

Elastiklikni talabning ortishini narxning pasayish darajasiga taqqoslab

hisoblash zaruriyati tufayli yuqoridagi formula biroz takomillashtiriladi.

PP

QQEp

/

/

foizizgarish o‘ Narxning

foizizgarish o‘ hajminingTalab

Buni boshqacha tasvirlash ham mumkin:

Ep=(DQ/Q0)/(DP/P0)=(Q1-Q0)/Q0/(P1-P0)/P0

Bu yerda:

P0, Q0 – o‘zgarishgacha P1, Q1 – o‘zgarishdan keyin tovar narxi va ularga

talab.

173

Elastiklik farqlanadi:

qisqa va uzoq davrda;

tovarlarning alohida turkumlari bo‘yicha.

Masalan, kundalik iste’mol tovarlari va uzoq muddat foydalanadigan

tovarlarga talab egiluvchanligi bir xil emas.

Daromad o‘zgarishiga ko‘ra talab egiluvchanligi koeffitsiyenti

EDi = Q1: I1 ;

Q0 I0 Bunda I — (income) xaridorlar daromadi.

Talab egiluvchanligini belgilab beruvchi omillar:

mahsulotlarning bir-birini o‘rnini bosuvchanligi;

mahsulot narxining iste’molchi daromadidagi salmog‘i;

mahsulotning iste’mol xususiyatlari;

vaqt omillari (qaror qabul qilish uchun talab qilinadigan vaqt)

Talabi egiluvchan (elastik) tovarga narxning ortishi yoki pasayishi

sotiladigan mahsulot hajmining hamda shunga mos ravishda ishlab

chiqaruvchi pul daromadi qisqarishi yoki ortishi bilan birga boradi.

Misol:

1) 100 birlik tovar 10 ming so‘mdan sotilgan (100x10=

=1,0mln.so‘m); narx ikki ming so‘mga pasayganda, talab keskin ortadi va

150 birlik tovar sotiladi (150x8=1,2 mln.s):

2) Fermer haftasiga 500 l.sutni 300 so‘mdan sotgan, keyin narxi 450

so‘mga ortib, unga bo‘lgan talab haftasiga 350 l.ga qisqargan.

Talab egiluvchanligini aniqlaymiz:

9,033,0

3,0

45/15

50/150

45/3045

500/500350

Ep

Ep=0,9 ya’ni talab nisbatan noelastik.

Odatda, hayotiy zarur yoki o‘rnini bosuvchisiga ega tovar va

xizmatlarga talab noelastik. O‘rnini bosuvchisi yo‘q tovarlar yoki zebu-

ziynat buyumlariga talab elastik bo‘ladi.

174

4-§. Talab va taklif nisbati. Bozor muvozanati

Taklif egiluvchanligini belgilab beruvchi omillar:

vaqt omili;

ishlab chiqarish jarayoni xususiyatlari;

tovarning saqlash muddatlari;

saqlash xarajatlari.

Talab hajmi muayyan vaqt davomida ma’lum bir tovarning sotib

olinishi mumkin bo‘lgan miqdori.

Talab funksiyasi – talab hajmining uning miqdorini belgilovchi

omillarga bog‘liqligi

Talab funksiyasi:

QiT = P … Pk ; i ; T ; …

QiT – i –chi tovarga talab hajmi;

P…Pk – barcha tovar narxi;

i – pul daromadlari;

T – iste’molchining didi va afzal ko‘rishi.

Talabning narxga ko‘ra

funksiyasi Qi

T = Pi

Narxning muayyan darajasida talab va taklif miqdori nisbatan bir-biriga mos kelgan holat bozor muvozanati deyiladi.

Bozor muvozanatiga erishganda shakllangan narx muvozanatli narx, shu narxda sotilishi mumkin bo‘lgan tovarlar miqdori ishlab chiqarishning muvozanatli hajmi deyiladi.

Taklif egiluvchanligi narxning tebranishiga ishlab chiqaruvchining ta’sirini

ko‘rsatadi. U taklif miqdori va narxning o‘zgarishi nisbati sifatida hisoblanadi. p

Es = Q1 : P1 ; yoki Q1 ; Q0 ; yoki Q o‘zgarish foizi

Q0 P0 P1 ; P0 P o‘zgarish foizi

175

Bozor muvozanatining hosil bo‘lishi Narx P

(so‘m)

Miqdor Q

0

50

100

150

200

250

300

350

400

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Lahzalik yoki bir zumlik muvozanatlik — juda qisqa

vaqt davomida taklif qilingan tovarlar doimiy

miqdorni tashkil qilganda asosan narx ko‘tarilishi

hisobiga yuz beradi.

Qisqa muddatli muvozanatlik tovar ishlab chiqarishning

mavjud imkoniyati (ish smenasini o‘zgartirish va b.)dan

foydalanib, uni talabga moslashtirish orqali erishiladi.

Uzoq muddatli muvozanat. Bunda bozordagi narxga

qarab tovar ishlab chiqaruvchilar moslashadilar. Ishlab

chiqarishni modernizatsiya qilish, yangilash va qo‘shimcha

quvvatlarni vujudga keltirish kabi o‘zgarishlar uzoq

vaqtni talab qiladigan omillardan foydalanishni taqozo

qiladi. Bu davrda yangi korxonalar ishga tushadi.

Natijada taklif ko‘payadi, narx pasayadi.

Muvozanatlik turlari

176

5-§. Naflilik va uning iste’molchi tanloviga ta’siri

Naflililik – bu tovar (xizmat) larni iste’mol qilish orqali ularning

ehtiyojni qondirish layoqati.

Iste’molchi tanlovi o‘zining cheklangan daromadlarini turli tovar

va xizmatlarni ehtiyojlarini eng yuqori darajada qondirishni

ta’minlaydigan miqdorda sotib olish maqsadida samarali

taqsimlashga qaratiladi.

Marjinal

(keyingi)

naflilik

Naf

lili

k

tu

rlar

i

Iqtisodiy ne’matlarni

alohida turlarini iste’mol

qilish jarayonida olingan

naflilik yig‘indisi

Iste’molchi iqtisodiy

ne’matning har bir

navbatdagi qo‘shimcha

birligini iste’mol

qilishdan ko‘radigan nafni

anglatadi.

Umumiy

naflilik

Marjinal (keyingi)

naflilikning

pasayib borish

qonuni

Aynan bir tovarning qo‘shimcha birligini

iste’mol qilib borish bilan iste’molchi

tomonidan olinadigan umumiy naflilik

ortadi, biroq bunda har bir keyingi iste’mol

qilingan tovarning nafliligi pasayib borish

tamoyiliga ega bo‘lishi sababli u tobora

sekin sur’atlar bilan o‘sib boradi.

177

Keyingi naflilikning pasayib borish qonunining jadval

va grafikda tasvirlanishi

Iste’mol qilingan

tovarlar miqdori (Q)

Umumiy naflilik (Tu) Keyingi naflilik (Mu)

0

1

2

3

4

5

0

210

315

385

437.5

479.5

0

210

105

70

52.5

42

Marjinal (keyingi) naflilik nazariyasi quyidagi asosiy

holatlarga asoslanadi.

•Har bir navbatdagi iste’mol qilingan tovar oldingisiga nisbatan

qamroq naf keltiradi. Bu o‘z ifodasini keyingi naflilikning pasayib

borish qonunida topadi.

• Iste’molchi o‘zining cheklangan daromadidan eng yuqori

qoniqish yoki naflilik olishga harakat qiladi.

Naflilik va iste’mol qilinadigan ne’matlar miqdori o‘rtasidagi

teskari mutanosib bog‘liqlik naflilik funksiyasi deyiladi.

Bu iste’molchiga o‘zining daro-madlari

darajasida sotib olish mumkin bo‘lgan

ne’matlar uyg‘un-lashuviga erishish

imkonini beradi.

Budjet

cheklan-

ganligi

200

300

400 500

Me’yoriy naflilik

Mu

0 1 2

2

3 4 5 6

50

Umumiy naf summasi Tu

178

Iste’molchi imkoniyatini baholash uchun budjet chizig‘i

tushunchasi kiritiladi. Mazkur tushuncha iste’molchining o‘z

daromadlari va bozordagi narx darajasini hisobga olib sotib olish

mumkin bo‘lgan ikki xil tovarning har xil uyg‘unlashuvini

ko‘rsatadi

U3

U2

U1

B

товар

А

товар

Budjet chizig‘idagi har bir nuqta ma’lum davr uchun eng

ratsional tovarlar to‘plami uyg‘unlashuvini ifodalaydi.

Iste’molchi muvozanati narxlar va daromadlarning

muayyan darajasida ikki xil tovarlar optimal uyg‘unlashgan

vaziyatini anglatadi.

Daromad

samarasi

Agar ikki tovardan birining narxlari tusha

boshlasa, real daromadning o‘si-shi ro‘y

beradi va iste’molchi oldingi tovarlar

to‘plamini kamroq pul sum-masiga sotib

olish imkoniyatiga ega bo‘ladi hamda

tejalgan mablag‘ hisobiga har ikkala

ne’matdan xarid qilishni ko‘paytiradi.

O‘rnini bosish

samarasi

Agar tovarlardan biriga narxning

o‘sishi ro‘y bersa, iste’molchi uni iste’mol

qilishini kamaytiradi va boshqasini

ko‘proq iste’mol qila boshlaydi. Bu holat

o‘rnini bosish samarasi deyiladi.

A

tovar

B

tovar

179

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar:

Asosiy tushunchalar

1. Talab.

2. Talab egri chizig‘i

3. Talab qonuni.

4. Talab elastikligi

5. Me’yoriy naflilik

6. Taklif

7. Taklif egri chizig‘i

8. Taklif qonuni

9. Taklif elastikligi

10. Talab va taklif muvozanati

11.Bir-birini to‘ldiruvchi tovarlar

12. Talab o‘zgarishi

13. Talab miqdorining o‘zgarishi

14. Bozor muvozanati

Quyidagi javoblardan to‘grisini tanlang:

a) Narxning o‘zgarishi ishlab chiqaruvchi (sotuvchi)larga qanday

ta’sir qilishi, ya’ni ularning reaksiyasini ifodalovchi ko‘rsatkich.

b) Pul mablag‘lari bilan ta’minlangan ehtiyojning bozorda namoyon

bo‘lishi.

d) Tovar narxlari bilan talab miqdorini teskari nisbatda sabab oqibatli

funksional bog‘lanishi.

e) Ma’lum bir vaqt mobaynida turli narxlar bo‘yicha xaridorlarning

sotib olishi mumkin bo‘lgan tovar va xizmatlar miqdorining grafik

orqali ifodalanishi.

f) Xaridorga narxning o‘zgarishi qanday ta’sir qilishini, ya’ni

narxning 1%ga o‘zgarishi sotib olinadigan tovar miqdorini qanchaga

o‘zgarishini ifodalovchi iqtisodiy ko‘rsatkich.

g) Iste’molchining tovar yoki xizmatning qo‘shimcha birligidan

ko‘rgan nafi, ya’ni umumiy nafga qo‘shilgan nafni bildiradi.

h) Ma’lum bir vaqt mobaynida turlicha narxlar bo‘yicha sotuvchi-

larning sotishi mumkin bo‘lgan tovar va xizmatlar miqdorini grafikda

ifodalanishi.

i) Bozorda mavjud yoki bozorga olib kelinishi mumkin bo‘lgan

tovarlar va xizmatlar.

j) Narxlar bilan sotiladigan tovarlar miqdorining to‘g‘ridan-to‘g‘ri

sabab-oqibatli, funksional bog‘lanishi.

k) Talab va taklifni miqdor hamda tarkibi jihatidan bir-biriga muvofiq

kelishi.

180

l) Tovarlar juftligida biriga narxining o‘sishi ikkinchisiga talabning

kamayishiga olib keladigan tovarlar.

m) Talab miqdori (hajmi)ning o‘zgarishi, talab egri chizig‘i bo‘yicha

narxning o‘zgarishiga qarab siljishi.

n) Talab egri chizig‘ining narxdan boshqa bir yoki bir necha

aniqlovchilari o‘zgarishi natijasida siljishi.

o) Xaridor sotib olmoqchi bo‘lgan tovar miqdori bilan sotiladigan

tovar miqdorining tengligi.

Masala va mashqlar

1. Olimjon Neksiya avtomobilini o‘tgan yili bozorda 5000000 so‘mga

sotmagan edi. Bu yil esa 5600000 so‘m narx belgilandi. U mashinasini

sotdi. Agar o‘tgan yilga nisbatan narx 20% ga oshgan bo‘lsa, Olimjon

mashinasini sotib to‘g‘ri qildimi?

2. Hafta davomida 60 ming so‘mdan 100 dona kostyum - shim sotildi.

Ikkinchi haftada esa kostyum-shim narxi 5 ming so‘mga pasaytirildi.

Sotilgan kostyum-shim miqdori 150 donaga yetdi. Uchinchi haftada esa

109ta sotildi. To‘rtinchi haftaga o‘tgacha, atigi 50 dona sotildi. Talab

elastikligini hisoblang. Elastiklik ko‘rsatkichidan kelib chiqib ishlab

chiqarishga qanday topshiriq ketadi, izohlang.

3. Erkinjon Toshkent Davlat madaniyat institutida talaba. Kundalik

mayda-chuyda xarajatlari uchun kollejda madaniy-ma’rifiy tadbirlarni

uyushtirishda tashkilotchi bo‘lib ishlaydi. Bajaradigan ishlaridan biri

badiiy filmlar namoyish etishni tashkil etish. Asosiy ishlaridan biri

kinofilm ko‘rish uchun biletlarga narx belgilash. Kinoko‘rsatuvlar zalida

700 o‘rin, film prokati uchun to‘lanadigan haq 180000 so‘m, zalni

ijaraga olish haqi 25000 so‘m, operatorga 15000 so‘m, bilet tekshiruvchi

kontrolyorlarga (ikki kishi) 5000 so‘m. Bilet narxiga ko‘ra talab

quyidagicha:

Narx, so‘m. Talab, dona bilet.

700 300

600 400

500 500

400 600

300 700

181

Umumiy xarajatlar, tushum, qoladigan daromad va me’yoriy

tushumni aniqlang. Undan qanday xulosa chiqarish mumkin, izohlang.

4. Quyidagi jadvalda narxning o‘zgarishiga ko‘ra taklif hajmining

o‘zgarishi berilgan. Ma’lumotlar asosida taklif elastikligi koeffitsiyentini

aniqlang. Jadvalni to‘ldiring. Elastiklik koeffitsiyenti deganda nimani

tushunamiz? Uni hisoblashning qanday ahamiyati bor? Elastiklik

koeffitsiyentining birga teng bo‘lishi, birdan katta yoki kichik bo‘lishi

nimani bildiradi? Fikringizni izohlab bering.

5. Quyidagilarni diqqat bilan o‘qing:

«Jevons fikricha, subyektiv jihatdan naflilikni miqdoran aniqlash va

baholash faqat tovar, xizmatlar va ishlab chiqarish omillarining bozor

narxida bahosida namoyon bo‘ladi.11

Pareto esa nazariyaga subyektiv naflilikning miqdoriy tushunchasi

o‘rniga tartibli, ya’ni subyektiv jihatdan tanlash afzalligini ketma-ketlik

asosida alohida ne’matlarning nafliligini solishtirish o‘rniga ularning

to‘plamini taqqoslashni kiritdi.12

Har ikki fikrni tahlil qilib, ordinalistik va kardinalistik yo‘nalishlari

mazmunini aniqlang.

6. Quyidagi jadvalda turli omillarning talab va taklifga ta’siri

ko‘rsatilgan.

11

Всемирная история экономических мысли. М.: 1989г., т.3, с.157 12

Всемирная история эконимических мысли. М,: 1989г., т.3, с.164

Tovar

turlari

Narx,

so‘m

Taklif

hajmi,

dona

Narxga

ko‘ra taklif

elastikligi

koeffitsiyenti

Elastikligi

A 1

2

2

4

B 4

4

6

10

V 8

10

12

5

182

Omil (boshqa

sharoitlar teng)

Talab

egri

chizig‘i

siljishi

Talab

egri

chizig‘i

bo‘yicha

Taklif

egri

chizig‘i

siljishi

Taklif

egri

chizig‘i

bo‘yicha

1. Raqobatdosh to-

varlarga narx o‘zga-

rishi

2. Yangi texnologiya

joriy qilindi

3. Tovar modasi o‘z-

gardi

4. Daromad o‘zga-

rishi

5. Xomashyoning

narxi o‘zgarishi

Omillarning ta’sirini talab va taklif egri chizig‘i yordamida

tushuntirib bering. Omillarning o‘zgarishi egri chiziqda qanday

ifodalanishini jadval ustunlari bo‘yicha belgilar orqali ifodalang.

7. Aytaylik iste’molchining budjeti 10 ming so‘m. U bozordan

go‘sht xarid qilmoqchi. Qo‘y go‘shtinig kilosi 2500 so‘m, mol go‘shti

esa 2000so‘m. Agarda puli 1500 so‘mga ko‘paysa yoki aksincha 5000

so‘mga kamaysa, xaridor o‘z pulini go‘sht olish uchun qanday sarflashi

mumkin? Uni mumkin bo‘lgan variantlarini ko‘rsating, grafikda

tasvirlangan javobingizni izohlang.

8. Erkinjondan mavjud uch xil tovar: kostyum-shim, videomag-

nitafon, ensiklopediya kitobini nafliligi nuqtayi nazaridan sanab chiqing

deyildi. Lekin video magnitafonga yetadigan pul berilganda undan

ancha arzon turadigan kostyum-shim sotib oldi. Iqtisodiy nuqtayi nazar-

dan uning bunday qilishi, ya’ni qarorga kelishini qanday tushuntirish

mumkin?

a) Erkinjon aniq bir tovarning o‘zi uchun nafliligini to‘g‘ri baholay

olmaydigan iste’molchi;

b) olingan pulni sarflash haqida qaror qabul qilar ekan, faqat uch

tovar nuqtayi nazaridan emas, balki shu pulga sotib olish mumkin

bo‘lgan boshqa tovarlar nafliligini hisobga olgan;

183

d) tekin olish mumkin bo‘lgan tovarlar bilan pul to‘lab sotib olish

kerak bo‘lgan tovarlar nafliligini taqqoslagan;

e) tovarlarning nazariy jihatdan nafliligi bilan ularni pulga sotib

olgandagi nafliligi tubdan farq qiladi;

f) talab qonuni bo‘yicha xaridor narxi qimmat tovarlarga nisbatan

arzon tovarlarni ko‘proq sotib oladi;

g) tovar narxi tushganda sotib olish rejalashtirilgan tovarlar hajmi

ortishini;

h) tovar narxi ko‘tarilganda taklifning kamayishini ko‘rsatadi.

9. Quyidagilar berilgan:

Tovarga bo‘lgan talab funksiyasi Qd = 700 - P;

Taklif funksiyasi: Qs = 2P - 200;

P - tovar narxi, so‘m, Q – tovar miqdori, ming dona.

Hisoblang:

1) Tovarning muvozanatli narxi va miqdorini.

2) A), B) va D) nuqtalar bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan vaziyatlarda:

A) davlat organlari tomonidan tovarga 200 so‘m miqdorida narxi

(qayd qilingan) belgilab qo‘yiladi. Taklif miqdorini, sotilgan tovar va

taqchillik miqdorini.

B) ishlab chiqaruvchilarga har bir sotilgan tovar uchun 150 so‘m

miqdorida dotatsiya belgilandi. Tovarning muvozanat narxi va miqdorini

aniqlang.

D) har bir tovarga 150 so‘m miqdorida egri soliq (qo‘shilgan qiymat

solig‘i) belgilandi. Yangi muvozanat narxini hisoblang.

10. Topqirlik mashqi.

Katakchalarga mos ravishda soat strelkasi bo‘yicha iqtisodiy

tushunchalarning harfini joylashtiring.

1. Olingan daromadning qilingan xarajatlardan oshgan qismi.

2. Biror ish yuzasidan keyinchalik hisob-kitob qilish sharti bilan

oldindan beriladigan pul, oziq-ovqat va h.k.

3. Tovarlar va xizmatlarning nafliligini baholash vositasi bo‘lib,

ularga to‘lanadigan pul miqdorini ifodalovchi tushuncha.

184

4. Sarflangan xarajatlarning olingan daromadlardan oshgan qismi.

5. Sotuvchi va xaridorning tovar, ish, xizmatlarni pul vositasida

ayirboshlash munosabati, ya’ni oldi-sotdi aloqalari va ularni ma’lum bir

tartib asosida amalga oshiriladigan joy.

6. Tadbirkorlik qobiliyatini ishga solish, faoliyatga aylantirishning

tashkiliy shakli (yakka xususiy tadbirkorlik, kichik, o‘rta, yirik).

7. Yer va boshqa tabiiy resurslar keltiradigan daromadning va yerdan

foydalanganlik uchun uning egasiga to‘lanadigan haqning nomi.

8. Ayirboshlash, olish-sotish bilan bog‘liq muomala, savdo-sotiqdan

tushgan pul, oldi-sotdi jarayonida narx ustida tortishuv, qiyishuv.

9. Bir kontragentning ikkinchisiga yuborgan o‘zaro hisob-kitoblarning

holati va o‘zlari haqidagi xabar, axborot.

10. Qaytarish sharti bilan ma’lum bir muddat ishlatib turish uchun

olingan puldan foydalanganlik uchun to‘lanadigan haq.

11. Insonning biror-bir ehtiyojini qondirib, ayirboshlash (sotish)

uchun ishlab chiqarilgan ne’mat.

12. Ma’lum doirada ulgurji savdo-sotiq ishlarini o‘tkazuvchi va

narxlar kotirovkasini aniqlash, narx oshkoraligini ta’minlashga xizmat

qiluvchi tijorat muassasasi.

1 2 3 4 5

6

7

8

7 9

7 10 11 12

13

14

185

13. Hissadorlik(aksionerlik) jamiyati sarmoyasiga qo‘yilgan ulushga

guvohlik qiluvchi, uning egasiga ulushiga muvofiq foydaning ma’lum

bir qismini olish va shu jamiyatni boshqarishda qatnashish huquqini

beradigan qimmatbaho qog‘oz.

14. Bozorda mavjud yoki olib kelinishi mumkin bo‘lgan tovarlar va

xizmatlar.

T/N

1. Bozor iqtisodiyotida kimning puli ko‘p bo‘lsa, u shuncha ko‘p

tovar sotib olishi mumkin .

2. Tovar ishlab chiqarish hajmi va usuli ishlab chiqarish

resurslarining narxiga bog‘liq.

3. Mukammal raqobatga asoslangan iqtisodiyotda alohida tovar

ishlab chiqaruvchi mahsulot miqdorini kamaytirish orqali narxga ta’sir

etadi.

4. Bozor iqtisodiyotida qanday tovar ishlab chiqarish zarurligini oxir-

oqibat iste’molchilar hal qilishadi.

5. Avtomashinalarga benzin quyish shoxobchasi – bozorga misol

bo‘la oladi.

6. Talab egri chizig‘i narxning pasayishi tufayli, talab hajmining

o‘sishini ko‘rsatadi.

7. Kishilarning daromadlarini ortishi barcha tovarlarga talabni

oshiradi.

8. Resurslar narxining har qanday o‘zgarishi talab va taklif

muvozanatini taklif egri chizig‘i bo‘yicha yuqori yoki pastga tomon

o‘zgartiradi.

9. Bir vaqtning o‘zida tovar taklifi va iste’molga ajratilgan daro-

madning o‘sishi natijasida narxlar o‘zgarmasligi mumkin.

10. Taklif egri chizig‘ining o‘ngga siljishi ishlab chiqaruvchilarning

har bir narx darajasida avvalgiga qaraganda kamroq tovar taklif

qilinayotganini ko‘rsatadi.

Testlar

1. Ishlab chiqarish texnologiyasining takomillashuvi.

a) muvozanat narxining o‘sishiga;

b) taklif egri chizig‘ining chapga siljishiga;

d) taklif egri chizig‘ining o‘ngga siljishiga;

e) talab egri chizig‘ining o‘ngga siljishiga;

186

f) talab egri chizig‘ining chapga siljishiga olib keladi

2. Ishlab chiqaruvchilar tayyorlagan mahsulotlariga ko‘zda tutilgan

muddatdan nisbatan avvalroq yuqori narx belgilashga majbur bo‘lishdi,

u holda ...

a) talab qisqaradi;

b) talab ortadi;

d) taklif kamayadi;

e) taklif ortadi;

f) talab o‘zgarmaydi.

3. Aytaylik, qurg‘oqchilik sababli bug‘doy taklifi kamaydi. Agarda

bug‘doy non tayyorlash uchun asosiy xomashyo bo‘lsa, iste’molchilar

nonning o‘rniga kartoshka iste’molini ko‘paytirishlari mumkinligi

kutilsa, u holda bug‘doy narxi.

a) ortadi, non taklifi ortadi, kartoshkaga talab ortadi;

b) ortadi, non taklifi pasayadi, kartoshkaga talab esa o‘sadi;

d) ortadi, non taklifi pasayadi, kartoshkaga talab kamayadi;

e) tushadi, non taklifi ortadi, kartoshkaga talab o‘sadi;

f) tushadi, non taklifi pasayadi, kartoshkaga talab o‘sadi.

4. Quyidagi tushunchalardan qaysi biri odamlarni biron narsa olish va

haqqa to‘lash qobiliyatlarini ifodalaydi.

a) ehtiyoj;

b) o‘zini ko‘rsatish;

d) zaruriyat:

e) xohish;

f) talab.

5. Odamlarning mahsulotlarni qo‘shimcha ravishda arzon sotib

olishga tayyorligi, nisbatan ...

a) o‘rnini bosish samarasida;

b) me’yoriy naflikning pasayishida;

d) daromad samarasida;

e) taklif qonunida;

f) T. Veblen samarasida to‘laroq ifodalanadi.

6. Tovar va xizmatlar bozori muvozanat holatda bo‘ladi, agar

a) talab taklifga teng bo‘lsa;

187

b) narx xarajatlar va foydaga teng bo‘lsa;

d) texnologiya darajasi sekinlik bilan o‘zgarsa;

e) talab hajmi taklif hajmiga teng bo‘lsa;

f) tovarlar sifati talabga javob bersa.

7. Agar tovarga taklif va talab ortsa u holda ...

a) tovarning umumiy miqdori ortadi;

b) narx ko‘tariladi;

d) narx barqaror bo‘ladi;

e) jamiyatning faravonligi oshadi;

f) tovarlarning umumiy miqdori kamayadi.

8. Agar tovar narxi talab egri chizig‘i bilan taklif egri chizig‘i

kesishgan nuqtadan past bo‘lsa, u holda:

a) ortiqcha miqdorda tovarlar hosil bo‘ladi;

b) tovar taqchilligi yuz beradi;

d) xomashyo ortiqchaligi kuzatiladi;

e) xomashyo yetishmovchiligi kelib chiqadi;

f) resurslar narxi ko‘tariladi.

9. Talab va taklifning narxni tartibga solishdagi rolini tushuntirish

uchun misol qilib qaysi bozorni ko‘rsatish mumkin?

a) tovar bozorini;

b) resurslar bozorini;

d) valuta bozorini;

e) har qanday bozorni;

f) xizmatlar bozorini

10. Agar ikki tovar bir-birini o‘rnini bossa, u holda birining narxini

o‘sishi:

a) ikkinchi tovarga talabning pasayishiga;

b) ikkinchi tovarga talabni o‘zgarmasligiga;

d) ikkinchi tovarga talab hajmining ortishiga;

e) ikkinchi tovarga talab hajmining pasayishiga;

f) ikkinchi tovarga talabni ortishiga olib keladi.

11. Tovarning narxi 1,5 ming so‘mdan 2 ming so‘mga ko‘tarildi,

talab hajmi esa 1000 dan 900 donaga tushdi, deylik. U holda narxga

nisbatan talab elastikligi ... ga teng.

188

a) 3,00; b) 2,71; v) 0,37; g) 0,33; d) 1,5;

12. Qaysi holatda narxga nisbatan talab egiluvchanligi yuqori

bo‘ladi?

a) birinchi darajali zarur tovarlarga nisbatan zeb-ziynat buyumlariga;

b) iste’molchilar mazkur tovardan eng samarali foydalanishsa;

d) tovar ishlab chiqarish uchun muqobil xarajatlar ko‘p bo‘lsa;

e) iste’molchiga tovar shuncha kam zarur bo‘lsa;

f) zeb-ziynat buyumlariga nisbatan eng zarur tovarlarga.

13. Tovar taklifining qisqarishi nimaga olib keladi?

a) o‘zaro o‘rin bosuvchi tovarlarga talabning ortishiga;

b) agar narxga nisbatan tovarga talab elastik bo‘lsa, umumiy

tushumni ortishiga;

d) agar daromad bo‘yicha tovarga talab noegiluvchan bo‘lsa,

umumiy tushumning ortishiga;

e) bu tovarga talabning ortishiga;

f) o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi tovarlarga talabni ortishiga.

14. Agar tovarning narxi 1%ga tushishi unga bo‘lgan talabni 2%ga

ortishiga olib kelsa, u holda talab:

a) noegiluvchan;

b) egiluvchan;

d) yagona egiluvchan;

e) mutlaq noegiluvchan;

f) mutlaq egiluvchan bo‘ladi.

15. Agar narx 5%ga pasaysa, umumiy taklif hajmini 8%ga

qisqarishiga olib keladi, u holda taklif:

a) noegiluvchanl;

b) yagona egiluvchan;

d) egiluvchan;

e) mutlaq egiluvchan;

d) mutlaq egiluvchan.

16. Har qanday tovar miqdori bir xil narx bo‘yicha sotilsa, u holda

bunday tovarga talab:

a) mutlaq noegiluvchan;

b) mutlaq egiluvchan;

189

d) egiluvchan;

e) noegiluvchan;

f) yagona egiluvchan.

17. Taklif qonuni, narxlarning o‘sishi, boshqa sharoit (omillar)

o‘zgarmagani holda ... namoyon bo‘ladi

a) taklifning o‘sishida;

b) taklifning kamayishida;

d) taklif hajmining o‘sishida;

e) taklif hajmining kamayishida;

f) taklifning o‘zgarmasligida.

18. Talab qonuni ... taqozo qiladi

a) taklifning talabga nisbatan ko‘pligi narxning pasayishini;

b) agar iste’molchilarning daromadi ortsa, tovarlarni ko‘proq sotib

olishini;

d) talab egri chizig‘ini odatda musbat tomonga og‘ishini;

e) tovar narxi tushganda, sotib olish rejalashtirilgan tovarlar hajmi

ortishini;

f) tovar narxi ko‘tarilganda taklifning kamayishini.

19. Mahsulotning narxini tushishiga sabab bo‘lishi mumkin:

a) xususiy tadbirkorlarga soliqlarning ortishi;

b) iste’molchilar daromadining ortishi;

d) bir-birini o‘rnini bosuvchi tovarlar narxining o‘sishi;

e) o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi tovarlar narxining tushishi;

f) ishlab chiqarish resurslari narxining tushishi.

190

Narxga ko‘ra elastiklik

koeffitsiyenti tovar narxining

1% ga o‘zgarishi talabning

necha foizga o‘zgarishini

ko‘rsatadi.

Daromadga ko‘ra elastiklik

koeffitsiyenti daromadning

1% ga o‘zgarishi talabni

necha foizga o‘zgarishini

ko‘rsatadi.

Talabning narxga ko‘ra elastikligi (egiluvchanligi)

Talab egiluvchanligi bozorda narxning o‘zgarishi xaridorga qanday

ta’sir qilishi(reaksiyasi)ni ko‘rsatadi. U egiluvchanlik koeffitsiyenti

orqali ifodalanadi.

Egiluvchanlik koeffitsiyenti (narxga ko‘ra, daromadga ko‘ra

hisoblanadi).

10.1-chizma

Talabninig narxga ko‘ra elastikligi (egiluvchanligi)dan tashqari yana

qanday koeffitsiyentlari hisoblanadi? Misol keltiring.

10.2-chizma

Siz yana qanday omillarni qo‘shgan bo‘lar edingiz? Ko‘rsatilgan

omillarga misollar keltiring.

Talab elastikligiga ta’sir etuvchi omillar

Tovarlarni turli

maqsadlarda

ishlatish imkoniyati.

Ehtiyojning to‘yinish

darajasi.

O‘rinbosar

tovarlarning

ko‘p yoki

kamligi

O‘rinbosar

tovarlar-

ning sifati

Iste’mol

budjetida

shu tovarning

qanday ulushga

egaligi.

Umumiy is-

te’molda shu

tovarning

ulushi.

O‘rinbosar

tovarlarning

narxi.

Vaqt

omili

Qanday

ehtiyojlar-

ni qondi-

rilishi

191

Taklif elastikligi koeffitsiyenti

01

01

0

1

0

1

:

:;:

PP

QQyoki

P

P

Q

QE p

s

10.3-chizma

Taklif elastikligiga ta’sir etuvchi omillar guruhi bo‘yicha misollar

keltira olasizmi?

Javoblar:

Asosiy tayanch tushunchalar:

1b), 2g), 3v), 4d), 5e), 6j), 7yo), 8z), 9)a, 10m), 11y), 12l), 13k), 14i).

Masala va mashqlar:

1. O‘tgan yili 5 mln. so‘m bu yilgi 6 mln. so‘mga to‘g‘ri keladi. 5 x

120 = 6 mln. so‘m. Yil davomida eskirganini hisobga olsak, aytaylik,

amortizatsiya 10% bo‘lsa, 50000 desak 5,95 mln. so‘m bo‘ladi. O‘tgan

yilga qaraganda arzon sotdi.

2. Ikkinchi haftada talab elastiklikligi koeffitsiyenti 1,4 ga, birinchi

haftaga nisbatan uchinchi haftada E = 1ga, to‘rtinchi haftada esa E =

0,46 ga teng. Bozor bunday kostyum-shimlarga to‘yinib borayapti,

xarajatlarni pasaytirib, yana narxini tushirish, buning iloji bo‘lmasa

ishlab chiqarish hajmini qisqartirish va boshqa turdagi mahsulot ishlab

chiqarishga o‘tish kerak.

Taklif egiluvchanligi – bozorda narxlarning o‘zgarishi

sotuvchiga, ishlab chiqaruvchiga qanday ta’sir qilishini,

(reaksiyasini) ko‘rsatadi. U taklif elastikligi koeffitsiyenti orqali

ifodalanadi.

Taklif elastikligiga ta’sir etuvchi omillar

Vaqt omili:

*nihoyatda qisqa bozor

davri

*qisqa muddatli davr

*uzoq muddatli davr

Ishlab chiqarish

jarayonining

xususiyatlari

Tovarlarni saqlash

mum-kinligi va

saqlash xarajatlari

192

3.

Narx, so‘m Talab, dona,

bilet

Tushum,

so‘m

Talab

elastikligi

Normal

foyda

700

600

500

400

300

300

400

500

600

700

210000

240000

250000

240000

210000

-

1,14

1,19

1,14

1,00

-15000

15000

25000

15000

-15000

Umumiy xarajatlar 225000 so‘m. Eng optimal varianti 500 so‘mdan

narx belgilash 4.

Tovar

turlari Narx, so‘m

Taklif

hajmi, dona

Narxga ko‘ra

taklif

elastiklgi

koeffitsiyenti

Elastikligi

A

1

2

2

4 E=1

Yagona

elastiklik

B

4

4

6

10 E=0,6 Noelastiklik

V 8

10

12

5 E=1,44 Elastiklik

5. Kardinalizm naflilikni absolyut miqdorini o‘lchash yo‘llarini

qidirsa, ordinalizm naflilikni qiyosiy tarzda aniqlashni taklif qiladi. 6.

Omil (boshqa

sharoitlar teng)

Talab

egri

chizig‘i

siljishi

Talab

egri

chizig‘i

bo‘yicha

Taklif

egri

chi-

zig‘i sil-

jishi

Taklif

egri

chizig‘i

bo‘yicha

1. Raqobatdosh

tovarlarga narx

o‘zgarishi

+

+

2. Yangi texnologiya

joriy qilindi

+

+

3. Tovarga moda

o‘zgardi

+ +

4. Daromad o‘zgardi + +

5. Xomashyoning

narxi o‘zgardi

+

+

193

7. Yechish:

Iste’molchining cheklangan daromadi (puli) bo‘yicha olishi mumkin

bo‘lgan mahsulot

Kombinatsiya

(variant)

Qo‘y

go‘shti, kg

Mol go‘shti,

kg

Budjet, so‘m

A

B

V

G

D

4

3

2

1

0

0

1.25

2.5

3.75

5

2500∙4=10000

3∙2500+1.25+2000=10000

2∙2500+2.5∙2000=10000

1∙2500+3.75∙2000=1000

5∙2000=10000

Budjet chizig‘i (A, D) iste’molchining mol go‘shti bilan qo‘y

go‘shtini tanlashda murosali tanlovini ko‘rsatadi. Qo‘y go‘shti

A

B

V

G

D

Mol go‘shti

8. b) javob to‘g‘ri;

9. Muvozanat narxi 300 so‘m, muvozanat miqdori 400 ming dona.

Masalaning ikkinchi sharti bo‘yicha:

A) taklif miqdori 200 ming dona; tovar taqchilligi 300 ming dona;

B) muvozanat narxi 200 so‘m; miqdori 500 ming dona.

V) muvozanatli narxi 400 so‘m, miqdori 300 ming dona.

Krossvordning javobi:

1. Foyda; 2. Avans; 3. Narx; 4. Zarar; 5. Bozor; 6. Biznes; 7. Renta; 8.

Savdo; 9. Avizo; 10. Foiz; 11. Tovar; 12. Birja; 13. Aksiya; 14. Taklif.

T/N

1T; 2N; 3N; 4T; 5T; 6T; 7N; 8T; 9T; 10N;

Testlar:

1v); 2a); 3b); 4d); 5b); 6g); 7a); 8b); 9g); 10d); 11v); 12g); 13a);

14b); 15v); 16b); 17v; 18g; 19d;

194

11-MAVZU. BOZOR TIZIMIDA TADBIRKORLIK FAOLIYATI

VA TADBIRKORLIK KAPITALI

1-§. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va uning asosiy belgilari

Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati to‘g‘risidagi asosiy

nazariyalar:

Tadbirkor, bu noaniq daromadga ega kishilar. Tavakkalchilik

xatari uning bosh xususiyatidir (R.Кontilon. U bu atamani

iqtisodiy fanga ham olib kirgan).

A.Smit tadbirkorni tijorat bilan shug‘ullanib, foyda olish

uchun iqtisodiy tavakkalchilik qiluvchi mulk egasi deb

ta’riflaydi.

Tadbirkor, iqtisodiy agent sifatida foyda olish uchun o‘z tajribasi

va bilimini tavakkalchilik xataridan qo‘rqmay ishga soluvchi

shaxs (J.B.Sey).

Tadbirkorlik faoliyati– mavjud qonunlar doirasida, mulkiy mas’uliyat

ostida, mablag‘larni samarali sarflab, foyda olish maqsadida risk bilan

amalga oshiriladigan iqtisodiy faoliyatdir.

ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy omillarni birlashtirish;

biznes yuritish bo‘yicha asosiy qarorlarni qabul qilish;

yangi texnologiya va biznesni tashkil etishning yangi

shakllarini joriy qilishda tashabbuskorlik ko‘rsatish;

risk (tavakkal) qilish.

Tadbirkorlik faoliyatining vazifalari

195

2-§. Tadbirkorlik faoliyatining asosiy turlari

va korxonalarning tashkiliy shakllari

Tadbirkorlik faoliyati nihoyatda xilma-xil bo‘lib, iqtisodiy fanda

va xo‘jalik amaliyotida uning quyidagi asosiy turlari e’tirof etiladi:

Shaxsiy tadbirkorlik – shaxsiy mulkka asoslanadi, ishlab

chiqarish uning o‘zi yoki oila a’zolari mehnati asosida amalga oshiriladi.

Odatda, tadbirkorlikning bu shakli savdo, umumiy ovqatlanish va xizmat

ko‘rsatish sohalarida yuqori samarali bo‘lib tez rivojlanadi.

Xususiy tadbirkorlik mulk va ishlab chiqarish natijalari

xususiy shaxslarga tegishli bo‘ladi, ishlab chiqarish jarayoni yollanma

mehnatga asoslanadi.

Tadbirkor bu «zabt etuvchi», g‘alaba uchun kurashuvchi (xatarga

tayyor, ruhan erkin, g‘oyalarga boy, irodali, tirishqoq)

tashkilotchi, ya’ni u birgalikda ishlash uchun kishilarni birlashtira oladi. (V.Zombert).

Tadbirkor, ishlab chiqarish omillari uyg‘un-lashuvining

yangi nisbatini izlovchi, iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi va

novatorlik qobiliyatiga ega shaxs (Y. Shumpeter).

tadbirkor faoliyati uchun ma’lum huquq va

erkinliklar bo‘lishi lozim;

tadbirkor mulkchilik huquqiga ega bo‘lishi (mol-mulk va

foydani tasarruf qilishi) zarur;

erkin iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishni ta’minlay-

digan iqtisodiy muhit va ijtimoiy-siyosiy shart-sharoitlar

yetarlicha bo‘lishi kerak;

mulkchilik va xo‘jalik yuritiishing xilma-xil shakllari va

turlarini taqozo qiladi.

Tadbirkorlik faoliyatining rivojlanish shart-sharoitlari:

196

Jamoa tadbirkorligi jamoa mulkchiligiga asoslanadi va

uning iqtisodiy faoliyatida, shu jumladan, boshqarishni amalga

oshirishda jamoa a’zolari faol qatnashadi hamda shu orqali jamoa va

shaxsiy manfaatlar uyg‘unligi ta’minlanadi.

Tadbirkorlikning aralash shakli hissadorlik jamiyatlari va

mas’uliyati cheklangan jamiyatlar yoki qo‘shma korxonalar (milliy va

chet el kapitali ishtirokidagi) ko‘rinishda bo‘ladi.

Davlat tadbirkorligi bu davlat mulkchiligiga asoslangan

korxonalarni va mulkida davlat ulushi yuqori salmoqni tashkil etadigan

korporatsiyalarni o‘z ichiga oladi.

Korxona (firma) — iqtisodiy faoliyatni tashkil qilishning asosiy

ijtimoiy-iqtisodiy shakli, milliy iqtisodiyotning birlamchi bo‘g‘ini

va tovarlar ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) bo‘yicha tadbirkorlik

faoliyat subyekti.

Кorxonalarning tashkiliy shakllari

Tashkiliy huquqiy

shakllari

Individual (yakka) xo‘jalik;

Sherikchilikka asoslangan korxona;

Korporatsiya (aksionerlik mulki

asosida tashkil qilinadi).

Mulkchilik

maqomiga ko‘ra

individual, oilaviy-xususiy, korporativ-

xususiy, jamoa, davlat, aralash

mulkchilikka asoslangan

197

3-§. Aksionerlik jamiyatlari va ular faoliyatining xususiyatlari

Tashkiliy iqtisodiy

shakllari

(korxona uyushmalari)

ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy-

investitsion, sug‘urta, vositachilik,

ilmiy tadqiqot, konsalting, innovatsion

va boshqa turli xizmat ko‘rsatuvchi

korxonalar.

Ishlab chiqarishni

to‘planuv darajasi

bo‘yicha

Кorxona shakllari

Faoliyat mazmuni,

takror ishlab chiqa-

rish jarayoni va uning

asosiy bosqichlarining

farqlanishiga ko‘ra

Mulk shakllari

bo‘yicha

Iqtisodiy faoliyat

natijalariga ko‘ra

* kichik korxona;

o‘rta korxona;

yirik korxona.

Xususiy korxonalar;

Davlat korxonalari (ishlab chiqarish

va budjet korxonalari hamda aralash

kompaniyalar);

Jamoa korxonalari (kooperativlar, pay-

chilikka asoslangan shirkatlar va h.k.);

Mulkchilikning aralash shakliga

asoslangan korxonalar.

Ishlab chiqarish korxonalari;

Xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar.

Aksionerlik jamiyatlari ancha katta hajmda mablag‘lar va

iqtisodiy resurslar talab qiladigan loyihalarni amalga oshirish uchun

zarur bo‘lgan ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda

moliyaviy resurslarni alohida o‘ziga xos shaklda, ya’ni hissadorlik

tartibida birlashtirish asosida tashkil qilinadigan korxonalardir.

Aksionerlik jamiyatiga qo‘yilgan kapital miqdoriga qarab,

qimmatli qog‘oz-aksiya chiqarish va uni joylashtirish hissadorlik

munosabatlarining eng asosiy xususiyatdaridan biridir.

198

Egasiga AJ faoliyati natijasidan

qat’i nazar dividend olish, jamiyat

tugatilganda ularning qiymatini

olish huquqini beradi. Biroq

umumiy yig‘ilishda ovozga ega

bo‘lmaydi.

Egasiga aksionerlar umumiy yig‘i-

lishida ovoz berish huquqini va

boshqaruv kengashidan AJ faoliyati

haqida ma’lumot olish imkoniyatini

beradi.

Imtiyozli

aksiya

Oddiy

aksiya

Aksiya — hissadorlik jamiyati sarmoyasiga qo‘shilgan hissasiga

guvohlik qiluvchi, uning egasiga ulushiga muvofiq sof foydaning bir

qismidan dividend shaklida daromad olish va shu aksiyadorlik

jamiyatini boshqarishda qatnashish huquqini beradigan qimmatli

qog‘oz hisoblanadi.

Aksiya o‘z egasiga korxonani boshqarishda qatnashish, jamiyat

tugatilganda uning mulkiga sheriklik huquqini ham beradi.

Obligatsiya – kapital egasining aksionerlik jamiyatiga doimiy foiz

shaklida daromad olish sharti bilan pul qo‘yganiga guvohlik beruvchi

qimmatli qog‘oz.

Aksionerlik jamiyatlari (AJ) ning ikki turi mavjud

Aksiyalari fond birjalarida ochiq

yozilish tartibida sotiladi.

Aksiyalari AJ ichida, faqat ta-

sischilar o‘rtasida yoki oldin-dan

aniqlangan manfaatdor kishilar

o‘rtasida tarqatiladi.

Ochiq turdagi

AJ

Yopiq turdagi

AJ

Ak

tsiy

a t

url

ari

199

4-§. Menejment korxonalarni boshqarish tizimi.

Marketing va uning tizimi

Aksiyaning nominal qiymati – aksiyada ifodalangan pul summasidir,

aksiya kursi uning qimmatli qog‘ozlar bozorida sotiladigan narxidir.

Ta’sischilik foydasi – aksionerlik jamiyatlarini ta’sis etuvchilar

o‘zlashtiradigan daromad shakli bo‘lib, u sotilgan aksiyalar

summasi va jamiyatga haqiqatda qo‘yilgan mablag‘ miqdori

o‘rtasidagi farqdan kelib chiqadi.

Aksiya kursi, eng avvalo, ikki omil dividend miqdori va foiz

darajasiga bog‘liq. Dividend qancha ko‘p bo‘lsa, aksiya kursi

shuncha yuqori bo‘ladi. Aksiya kursi dividendni (D) bankning foiz

stavkasiga (r) bo‘lish orqali topiladi:

Aksiya kursi = Dividend / Bank foizi x 100%

Menejment – ilmiy bilishning alohida sohasi bo‘lib, boshqarish

san’ati va mahorati haqidagi fandir.

Menejer – bu malakali ish boshqaruvchi.

Aksiya kursiga ta’sir etuvchi omillar:

Aksiya kursiga bozor qonuniga muvofiq ravishda albatta talab va

taklif nisbati ta’sir etadi. U o‘z navbatida quyidagi omillarga bog‘liq:

1. Iqtisodiy omillar:

a) ishlab chiqarish omillari (korxona balansi, korxona

quvvatlaridan foydalanish darajasi, mahsulotlarni sotish imkoniyati,

menejmenti);

b) bozorga xos omillar (bozor konyunkturasi, narxni o‘zgarishi,

(xomashyo narxi, valuta kursi, to‘lov qobiliyati, tashqi savdo va

boshqalar).

2. Ruhiy omillar (investorlar kayfiyati, qo‘ygan maqsadi va h.k.).

3. Siyosiy omillar (davlatning xo‘jalik, soliq, sotsial va boshqa

siyosati, investor haqida ma’lumotga ega bo‘lish) kabilar.

200

Boshqarish prinsiplari

(Fr. Fayol)

Marketing – istiqbolni ko‘zlab bozorni har tomonlama o‘rganish.

Marketingning

vazifalari

bozorni o‘rganish;

xaridor bilan o‘zaro munosabatlarni ishlab

chiqish;

raqobat kurashining shakli va usullarini

belgilash;

korxona faoliyatini tahlil qilish;

marketing siyosatini ishlab chiqish;

bozorni segmentlashtirish;

reklamani tashkil etish.

Reklama – korxona, tovar va xizmatlar haqida chiroyli, qisqacha

va nafis rasmiylashtirilgan ma’lumotlarni chiroyli ifodalash orqali

potensial xaridorlarga yetkazishga qaratilgan tadbirlar tizimi.

Reklamaning

vazifalari korxona imijini yaratish;

joriy sotish hajmini ko‘paytirish;

xaridorga nima sotib olishi zarurligini hal

qilishda yordamlashish;

mijozlarni jalb qilish va ko‘paytirish.

Tashkil qilish (moddiy va ijtimoiy

tomonlarni);

Idora qilish (xodimlarni);

Muvofiqlashtirish (kuch va faoliyatni

bog‘lash);

Nazorat qilish (barcha ishlar aniq

topshiriq, buyurtma asosida olib

borilishini kuzatish).

201

5-§. Tadbirkorlik kapitalining harakati va uning bosqichlari.

Tadbirkorlik kapitalining aylanishi

Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan

moliyaviy mablag‘lar, moddiy resurslar va tovarlar birgalikda

tadbirkorlik kapitali deyiladi.

Tadbirkorlik kapitalining harakat bosqichlari:

1- bosqich RК real kapital(ishlab chiqarish vositalari

P → T

Mo mehnat omili (ishchi kuchi)

Bu bosqich pul (P) shaklidagi kapital tegishli resurslar (R)

bozorida ularni sotib olishni bildiradi.

2 - bosqich … U(Ishlab chiqarish) ….. T/

Bu bosqichda iqtisodiy resurslar unumli kapital sifatida (U)

foydalanilib, ishlab chiqarish omillariga aylanadi. Ishlab chiqarish

(Ich) natijasida unumli kapital tayyor mahsulot shaklini (T/) oladi.

3 - bosqich ….. T/ - P

/

Bu bosqichda ishlab chiqarilgan tovarlarning sotilish natijasida,

tadbirkorlik kapitali o‘zining dastlabki pul shakliga qaytadi Lekin

u, dastlabki sarflangan (avanslangan) puldan qo‘shilgan qiymat

miqdoriga ko‘p bo‘ladi, ya’ni P1=P+Дp.

Tadbirkorlik kapitali harakatining birinchi va uchinchi

bosqichlari muomalada (bozorda), ikkinchi bosqichi esa ishlab

chiqarish jarayonida ro‘y beradi.

Tadbirkorlik kapitali o‘z harakatida uch bosqichni izchil bosib

o‘tib, muntazam bir shakldan boshqa shaklga aylanib, yana

dastlabki shakliga qaytib kelishi uning doiraviy aylanishi deyiladi.

Tadbirkorlik kapitali doiraviy ailanishini yaxlit holda quyidagicha

tasvirlash mumkin:

RК

P → T … U(Ishlab chiqarish) ….. T/→ P

/

Mo

202

6-§. Asosiy va aylanma kapital va ularning aylanish

xususiyatlari

Doiraviy aylanish jarayonida tadbirkorlik kapitalining har bir shakli

alohida vazifalarni bajaradi:

ishlab chiqarish shart-sharoitini shakllantiradi;

tovar va xizmatlar yaratiladi;

tovar va xizmatlar sotiladi va foyda olinadi.

Tadbirkorlik kapitalining har uchala shakli ham bir vaqtda o‘z

doiraviy aylanishiga ega bo‘ladi.

Pul kapitalining doiraviy aylanishi:

RК P …. P

/ yoki P → P … U ….. T

/….. → P

/

Mo

Unumli kapitalning doiraviy aylanishi:

RК U …. T

/ - P

/ → T ….. U

Mo

Tovar kapitalining doiraviy aylanishi:

RК T …. T

/ yoki T → T ….. U … T

/

Mo

Doiraviy aylanishning uzluksiz takrorlanib, qaytadan yangilanib

turishi tadbirkorlik kapitalining aylanishini tashkil qiladi.

Aylanish xususiyatiga ko‘ra unumli iste’moldagi kapital asosiy va

aylanma kapitalga bo‘linadi.

Asosiy kapital ishlab chiqarish jarayonida bir nechta doiraviy

aylanishlar davomida qatnashadi, qiymatini yaratilayotgan mahsulot-

ga bo‘lib-bo‘lib o‘tkazadi va ashyoviy buyum shaklini o‘zgartirmaydi.

Aylanma kapital bir doiraviy aylanish davomida to‘liq iste’mol

qilinadi, qiymatini ishlab chiqarish natijalariga to‘liq o‘tkazadi

va ashyoviy buyum shaklini ham yo‘qotadi.

203

Asosiy va aylanma kapitalning farqlari:

1. Ishlab chiqarish jarayonida harakat qilish xususiyatlari.

2. Qiymatini ishlab chiqarish natijalariga o‘tkazish xususiyatlari.

3. Aylanishi. Kapitalga sarflangan pulning, tadbirkor qo‘liga qaytib

kelishi.

4. Kapital qiymatini qoplash.

Tadbirkorlik kapitalining aylanish vaqti (Va) ishlab chiqarish vaqti

(Vi.ch) va muomala vaqtidan (Vm) iborat:

Va = Vi.ch + Vm

Tadbirkorlik kapitalining ishlab chiqarish jarayonida tovarlar tayyor

bo‘lguncha sarflangan vaqt ishlab chiqarish vaqtini, ishlab chiqarish

vositalari sotib olish va tayyor tovarlarni sotish uchun ketgan vaqt

muomala vaqtini tashkil qiladi.

Ishlab chiqarish vaqti

Ish davri yoki

mehnat jarayoni

Tanaffuslar davri;

Tabiiy jarayonlar va

tashkiliy sabablarga

ko‘ra

Ishlab chiqarish

zaxirasida turgan

vaqt

Ish davri mehnat predmetlari (xomashyo, materiallar», tabiat

ne’matlari va h.k.) bevosita mehnatning ta’siri ostida bo‘lgan vaqt

ishlab chiqariladigan mahsulot turi va iste’mol qilinish

xususiyatlari;

ishlab chiqarish texnologiyasi va uning texnikaviy

qurollanish darajasi;

qo‘llaniladigan mehnatning miqdori va uning

unumdorligi;

ishlab chiqarishning tabiiy va iqlim sharoitlari.

Ish davrini davomiyligini belgilovchi omillar:

204

7-§. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan foydalanish

samaradorligi

Ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlash zarurligi

ishlab chiqarish vositalarining zaxira va ehtiyojlar sifatida bo‘lishini

taqozo etadi.

Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish jarayoni:

asosiy kapitalni moliyaviy ta’minlash uchun investitsion

resurslarni vujudga keltirish;

asosiy kapitalni samarali taqsimlash va ulardan iqtisodiy

faoliyatda foydalanish;

asosiy kapital eskirishi va amortizatsiya jarayonini hisobga olish;

asosiy kapitalni jismoniy shaklda qayta tiklash (kapitalni

ta’mirlash yoki yangilash).

Asosiy kapitalni hisobga olish natural (ashyoviy-buyum) va

qiymat ko‘rsatkichlarida amalga oshiriladi.

tabiiy jarayonlarning (kimyoviy, biologik) mehnat

buyumlariga ta’sir ko‘rsatish zarurligi;

tashkiliy sabablar. Bunda tanaffuslarni korxona-

larning ish rejimi va ishlab chiqarishni tashkil qilish

xususiyatlari zarur qilib qo‘yadi.

Ishlab chiqarish vaqtida tanaffuslarning mavjud bo‘lishini taqozo

etuvchi omillar:

transport, aloqa va kommunikatsiyalar tizimi rivojlanish

holati;

tovar va resurslar bozorining rivojlanish darajasi;

bozor infratuzilmasi holati;

xo‘jalik aloqalarining mavjud tizimi.

Muomala vaqti davomiyligini bedgilovchi omillar:

205

O‘zbekistonda asosiy kapital uchun investitsiya manbalari va

ularni o‘zgarishi (mlrd. so‘m, %)

11.1-jadval

Yil

lar

Jami investi-

tsiyalar

Shu jumladan

Bu

dje

t

mab

lag‘l

ari

Ah

oli

va

korx

on

a

mab

lag‘l

ari

Ban

k k

red

itla

ri

va b

osh

qa q

arz

mab

lag‘l

ari

Ch

et e

l in

ves

tit-

siya v

a

kre

dit

lari

Bosh

qa

man

bala

r

2000 696,3 210,9 272,3 52,2 151,1 9,7

100,0 30,3 39, 1 7,5 21,7 1,4

2002 1442,4 360,6 750,0 31,7 294,2 5,8

100,0 25,0 52,0 2,2 20,4 0,4

2005 3165,2 386,2 1820 120,3 687,0 151,7

100.0 12.2 57,5 3.8 21,7 4,8

2010 15338,7 857,0 7515,9 1487,0 4340,8 1138,0

100.0 5,6 49.0 9,7 28,3 7,4

2011 17953,4 1077,2 9587,1 2082,6 3853,8 1352,7

100,0 6,0 53,4 11,6 21,5 7,5

2012 22797,3 1162,7 12014,2 2530,5 4653,3 2436,6

100.0 5,1 52,7 11,1 20,4 10,7

Respublikada asosiy kapitalga qo‘yilgan investitsiyalarning

mulkchilik shakllari bo‘yicha tarkibi (foiz hisobida)

Tarmoq tarkibi – asosiy kapitalning umumiy hajmida alohida

tarmoqlardagi ulushini ko‘rsatadi.

Turlari bo‘yicha tarkibi – asosiy kapitalning umumiy qiymatida

alohida turlarning (binolar, inshootlar, asbob-uskunalar va h.k.)

nisbati bilan tavsiflanadi.

Mulkiy tarkibi – asosiy kapitalning umumiy qiymatida har bir

mulk shaklining hissasini ko‘rsatadi.

• Natural shaklida hisobga olish – bu son ko‘rsatkichlar (dona va

h.)

• Qiymat yoki pul shaklida asosiy kapital quyidagi qiymatlari

bo‘yicha hisobga olinadi:

A) dastlabki qiymati;

B) qayta tiklanish qiymati;

D) qoldiq qiymati;

E) tugatilish qiymati.

Asosiy kapitalning tarkibi va tuzilishi

206

Respublikada asosiy kapitalga qo‘yilgan investitsiyalarning

mulkchilik shakllari bo‘yicha tarkibi (foiz hisobida) 11.2-jadval

Mulkchilik

shakllari

Yillar

1997 1998 2000 2002 2004 2006 2010 2011 2012

Davlat mulki 67,7 59,4 65,4 40,9 41,4 33,1 21,8 22,6 22,3

Nodavlat mulki 32,3 40,6 34,6 59,1 58,6 67,4 78,2 77,4 77,7

Jami 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Asosiy kapitalning eskirishi

Jismoniy eskirish Ma’naviy eskirish

Foydalanish natijasida Qiymati (narx) jihatidan

Harakatsiz turishi natija-

sida tabiat kuchlarining

ta’siri tufayli

Unumdorligi bo‘yicha

Amortizatsiya – asosiy kapital eskirib borishiga qarab, uning qiy-

matining ishlab chiqarilayotgan mahsulot (xizmat)ga o‘tkazilishi

va asosiy kapitalni qayta tiklash maqsadida jamg‘arilib borish

jarayonini anglatadi.

Amortizatsiya ajratmalari mablag‘laridan ikki maqsad-da

foydalaniladi:

asosiy kapitalni to‘liq qoplash, ya’ni qayta tiklash;

asosiy kapitalni qisman tiklash, ya’ni kapital ta’mirlash.

Amortizatsiya normasi (An) – amortizatsiya ajratmalari yillik

summasining (A) asosiy kapital qiymatiga (Kas) nisbatining (A)

foizdagi ifodasidir, ya’ni:

Аn = А / Каs х 100%

207

Amortizatsiya ajratmasining yillik summasi Na = (B + K + D - L)

/ N x 100; formulasi bilan aniqlanadi. Bu yerda:

Na – amortizatsiyaning yillik normasi, dastlabki qiymatga nisbatan

% da;

B – asosiy kapital qiymati;

K – asosiy kapital xizmat davrida ta’mirlash va modernizatsiya

uchun qilingan sarflar;

D – asosiy kapitalni tugatish uchun qilingan sarflar;

L – asosiy kapitalni tugatishdan olingan mablag‘lar;

N – asosiy kapitalning o‘rtacha xizmat qilish muddati.

Chiziqli usul Bunda Aa asosiy kapitalning dastlabki

qiymati va amortizatsiya normasidan kelib,

chiqib, amalga oshiriladi. M: Uskuna narxi

360 mln.so‘m, xizmat muddati 10 yil.

An=100%:10=10%, ya’ni yillik Aa si 36

mln.so‘m.

Кamayib

boruvchi

qoldiq usuli

Bunda Aa-hisoblashda eskirish me’yori

asosiy kapitalning hisobot yili boshidagi

qoldiq qiymatiga ko‘paytiriladi. Bu usulga

amortizatsiya me’yori (koeffitsienti) 2 hissa

olinadi. M: Yuqoridagi misolda jadallashgan

amortizatsiya birinchi yili An = (10%x2)=

20%, Aa = =(360x20:100) = 72mln.so‘m;

Ikkinchi yili qoldiq qiymatiga (360-72=288

mln.sum) Aa hisoblanadi: ya’ni, 288

mln.so‘m x 20%:100% = =57,6 mln.so‘m;

Keyingi yillarda ham xuddi shu tartibda

hisoblanadi.

208

Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligi «natija» va «xarajat»ni

taqqoslash qoidasidan kelib chiqib, ishlab chiqarishning umumiy

hajmi va foydalanishdagi asosiy kapital miqdori o‘rtasidagi nisbatni aks

ettiradi.

Kumulyativ

(yillar yig‘indisi)

usuli

Har yilgi amortizatsiya me’yori amortizatsiya

muddati yakuniga qadar qolgan asosiy kapital

qiymatining bo‘lagi sifatida belgilanadi.

Bo‘lak amortizatsiya hisobining tugagunicha

qolgan yillar yig‘indisini amortizatsiya mud-

datini belgilaydigan yillarning tartib soniga

bo‘lib aniqlanadi.

Yuqoridagi misol bo‘yicha uskunaning

xizmat davridagi yillar yig‘indisini aniqlaymiz:

10+9+8+7+6+5+4+3+2+1=55 yil;

Birinchi yili amortizatsiya normasi: Aa=360 x 10/55 = 65,5mln.so‘m.

Ikkinchi yili: Aa=360 x 9/55 :100=59,04 mln. so‘m

yoki %4,1610055

9HА ;

Aa =360x16,4:100=59,04 mln.so‘m.

Кeyingi yillarga ham ushbu tartibda hisob-

lanadi.

Mahsulot (ish)

hajmiga

mutonosib

hisoblash usuli

Bunda Aasi mahsulot (ish) hajmini asosiy

kapitalning dastlabki qiymatiga nisbati bo‘yicha

hisoblanadi.

M: Avtomobilning ko‘zda tutilgan yurishi 400

ming km. qiymati 80 mln. so‘m, hisobot yilida

yurishi 5 ming km. Кo‘zda tutilgan mahsulot

(ish) hajmiga yillik Aa=5 x 80 : 400 = 1mln.

so‘m.

209

Asosiy kapitaldan foydalanish samaradorligi ko‘rsatkichlari

I. Qiymat ko‘rsatkichlari:

Кapital qaytimi (Кқ)

- milliy iqtisodiyot darajasida:

Кq = YaMM (SMM, MD) / Кas

- korxona darajasida:

Кq = YaM (YaD, M) / Кas, bu yerda:

YaMM (SMM, MD) – yalpi milliy mahsulot (sof milliy

mahsulot, milliy daromad);

YaM (YaD, M)– korxonaning yalpi mahsuloti (yalpi

daromadi, foydasi);

Кas – asosiy kapital qiymati.

Кapital sig‘imi (Кsig‘)

- milliy iqtisodiyot darajasida:

Кsig‘ = Кas / YaMM (SMM, MD)

- korxona darajasida:

Кsig‘ = Кas / YaM (YaD, M)

II. Natural ko‘rsatkichlar:

asosiy kapitalning alohida turlaridan foyda-lanish

samaradorligini xarakterlaydi. Masalan, bir avtomobil

hisobiga tashilgan yuk, bir kombayn hisobiga o‘rilgan

g‘alla yoki terilgan paxta, bir dastgoh hisobiga to‘qilgan

mato va h.k.

Aylanma kapitaldan foydalanish samaradorligi

Mahsulotning material sig‘imi (Msiғ)

* milliy iqtisodiyot darajasida:

Msig‘ = Кay / YaMM (SMM, MD)

* korxona darajasida:

Msig‘ = Кay / YaM (YaD, M)

210

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar:

Asosiy tushunchalar

1. Tadbirkorlik

2. Biznes.

3. Tadbirkor

4. Biznesning tashkiliy shakli

5. Firma

6. Tadbirkorlik obyekti.

7. Mudofaaga asoslangan

strategiya

8.Asosiy kapital

9. Hujumkorlikka asoslangan

strategiya

10. Aylanma kapital

11. Aktiv kapital

12. Passiv kapital

13. Amortizatsiya

14. Aylanma mablag‘lari

Quyidagi javoblardan to‘g‘risini tanlang:

a) Tadbirkorlik qobiliyatini ishga solish, faoliyatga aylantirishning

tashkiliy shakli.

b) Risk qilgan holda mablag‘larni samarali sarflab, faoliyat

yuritishning tashkiliy shakli.

Aylanma kapital birligi hisobiga ishlab chiqarilgan

mahsulot miqdori. Bu ko‘rsatkich har ikki darajada

mahsulotning material sig‘imi ko‘rsatkichiga teskari

miqdor sifatida aniqlanadi.

Aylanma mablag‘larning aylanish koeffitsiyenti (Кkoef) bir

yilda sotilgan mahsulot qiymatining (Mқ) aylanma

mablag‘lar o‘rtacha yillik summasiga (Oay) nisbati bilan

aniqlanadi:

Кkoef = Mq / Oay

Aylanma mablag‘larning aylanish davri (Vay) yildagi

kunlar sonining aylanishlar soniga (n) nisbati bilan

aniqlanadi:

Vay= 360 / n

211

d) Maksimal darajada daromad olish maqsadida ishlab chiqarish

omillari (yer, kapital, mehnat)ni eng samarali nisbatini topib ishga

tushirish.

e) Bir yoki bir necha korxona va faoliyat turini amalga oshiruvchi

xo‘jalik yurituvchi subyekt.

f) Raqiblar faoliyatini kuzatish asosida, ular erishgan natijadan

foydalanib ish yuritish strategiyasi.

g) Tadbirkorlik qilish qobiliyatiga ega inson.

h) Yangiliklarni joriy qilishga, boshqalar qo‘llamagan usullarni

qo‘llashga asoslangan strategiya.

i) Mulkiy maqomi, tashkiliy-huquqiy asoslari, xo‘jalik yuritish,

boshqarish uslublariga ko‘ra faoliyat yuritishning namoyon bo‘lishi.

j) Kapitalning ko‘p yil xizmat qilib, bir necha ishlab chiqarish

siklida(doiraviy aylanish)da qatnashib, qiymatini ishlab chiqarilayotgan

tovarga asta-sekinlik bilan o‘tkazadigan, ishlab chiqarish jarayonida o‘z

xossasini o‘zgartirmaydigan qismi.

k) Aylanma kapital va muomaladagi kapitalning birgalikdagi ifodasi.

l) Asosiy kapitalning mahsulot yaratish uchun zarur miqdorining

bahosi, ya’ni mahsulotga ko‘chgan, xarajatlarda ifodalangan qismi.

m) Kapitalning bir ishlab chiqarish sikli(doiraviy aylanish)da

qatnashib, o‘z qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulotga to‘la

o‘tkazadigan, ishlab chiqarish jarayonida o‘z xossasini o‘zgartiradigan

qismi.

n) Asosiy kapitalning ishlab chiqarish jarayonida faol qatnashadigan

qismi; odatda mashina, mexanizmlar, asbob-uskuna kabilar kiritiladi.

o) Asosiy kapitalning faoliyat yuritish uchun sharoit yaratuvchi,

ancha uzoq xizmat qiluvchi, ishlab chiqarishda passiv qatnashuvchi

qismi.

Masala va mashqlar

1. Mulkdor bilan tadbirkor tushunchasi birmi? Quyidagi javoblardan

qaysi biri to‘g‘ri?

A) Yo‘q. Bu ko‘proq yakka egalik asosida tashkil etilgan korxona

shakliga xos. Korporatsiyalarda mulkdor bilan tadbirkor tamomila farq

qiladi. Siz biron - bir firma aksiyasiga ega bo‘lishingiz bilan

212

hamkorlikdagi mulkka sherik bo‘lasiz. Tadbirkorlikka esa hech qanday

aloqangiz yo‘q.

B) Ha. Mulkdor bo‘lgandan keyin tadbirkor bo‘ladi. Mulkka yakka

egalik qilish shart emas. Tadbirkor o‘zi mulkka ega bo‘lgandagina

tadbirkor bo‘lishi mumkin. Tadbirkorlik bilan shug‘ullanar ekan,

mulkdor bo‘lishi shart.

2. Iqtisodiyot nazariyasidan ma’lumki, tadbirkorlik risk bilan bog‘liq.

O‘ylab ko‘ringchi, bu risk aniq nima bilan bog‘liq, deb o‘ylaysiz?

a) pul yo‘qotish bilan;

b) obro‘-e’tiborni yo‘qotish bilan;

d) bozor iqtisodiyotiga xos xususiyat - noaniqlik uning doimiy

yo‘ldoshi ekanligi bilan;

e) axborot asimmetriyasi bilan;

f) mol-mulkni yo‘qotish bilan;

g) to‘g‘ri qaror qabul qila bilmaslik bilan;

h) qat’iyat yetishmasligi bilan.

Bulardan qaysi biri siz uchun shaxsan katta ahamiyatga ega?

Tadbirkorlik bilan shug‘ullanadigan bo‘lsangiz qaysi biriga ko‘proq

ahamiyat bergan bo‘lardingiz?

3. Firmada sizning ulushingiz 500000 so‘m. Sizdan boshqa teng

huquqli 19 ta sherik bor. Firmaning ustav kapitali 10 mln. so‘m. Firma

50 mln. so‘mlik zarar ko‘rdi. Unga bankrotlik xavf solib turibdi. Agar

korxona bankrotlikka uchrasa, sizning zimmangizga tushadigan

mablag‘ni hisoblang:

a) agar mas’uliyati cheklanmagan;

b) aksionerlik jamiyati bo‘lsa.

4. 2003-yili «Toshqishloqmash» OAJ 1630 mln. so‘mlik mahsulot

sotdi. «O‘zqishloqmash» OAJda esa 764 mln. so‘mlik mahsulot sotildi.

Asosiy kapital(asosiy fond)ning o‘rtacha qiymati muvofiq ravishda 3476

va 845 mln. so‘m. Ishlab chiqarish quvvati esa 3167 so‘m va 1421 mln.

so‘m. Korporatsiyalarning kapital(fond) unumdorligi, kapital(fond)

sig‘imi, ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish darajasini hisoblang.

Natijani taqqoslang va ularning faoliyatiga baho bering. Ana shu

iqtisodiy ko‘rsatkichlarning yuqori darajada

213

bo‘lishi uchun sizningcha nimalar qilish kerak? Fikringizni asoslab

bering.

5. AQShda biznesning tashkiliy-huquqiy shakllari quyidagicha

Biznes shakllari Firmalar soni Ularning umumiy

sotish hajmidagi

ulushi, %da

Individual, xususiy firmalar*

Sherikchilik

Korporatsiyalar

14 783 000

1 554 000

3 717 000

6

4

90

Hammasi 100

*Fermer xo‘jaliklarini qo‘shmaganda

Biznesning tashkiliy- huquqiy shakllari bo‘yicha ulushlarini

hisoblang.

Sotish hajmi va firmalar soni ulushlarini diagrammalarda ifodalang.

Ularni taqqoslash asosida qanday xulosalar chiqarish mumkin.

Javobingizni izohlang.

6. Topishmoq: Bir vosita borki, u barcha-tartib qoidalari bilan

sotiladigan bo‘lsa, tadbirkor uchun mahsulot ishlab chiqarishga

qaraganda ham ma’qulroq, sababi u hech qachon qadrini yo‘qotmaydi.

T/N

1. Y. Shumpeter tadbirkorning novatorligiga alohida e’tibor berib,

tadbirkor ishlab chiqarish omillarini yangi nisbatlarini izlovchi, iqtisodiy

o‘sishni ta’minlovchi kishi deb ta’riflaydi.

2. Tadbirkorlikni a) iqtisodiy kategoriya, b) xo‘jalik yuritish uslubi,

d) iqtisodiy fikr yuritishning o‘ziga xos tipi sifatida qarab o‘rganish

zarur.

3. Tadbirkorning mustaqilligini ta’minlash huquqiy jihatdan asos-

langan va himoyalangan bo‘lishi shart emas.

4. Iqtisodiy kategoriya sifatida tadbirkorlikning obyekti maksimal

darajada darommad olish maqsadida ishlab chiqarish omillarini samarali

nisbatini topib ishga tushirishdir.

5. Tadbirkorlik qilishni hamma eplaydi, qiyini hujjatlarni rasmiy-

lashtirish.

214

6. Kichik korxonaning muhim afzalligi uni tez tashkil etish

mumkinligi, kapital aylanish tezligining yuqoriligi, bozor talabiga tezda

moslashuvchanligi.

7. Tikuvchilik korxonalarining asosiy xomashyosi material. Shuning

uchun uni asosiy kapitalga misol qilib keltirish mumkin.

8. Amortizatsiya normasi asosiy kapitalni jismoniy eskirishini

hisobga olgan holda belgilanadi.

Testlar

1. Tadbirkorlikka iqtisodiy adabiyotlarda uch jihatdan qaraladi:

a) iqtisodiy kategoriya, xo‘jalik yuritish uslubi, iqtisodiy fikr

yuritishning o‘ziga xos tipi sifatida;

b) iqtisodiy kategoriya, xo‘jalik yuritish uslubi, mulk egasi sifatida;

d) xo‘jalik yuritish uslubi, iqtisodiy fikr yuritishning o‘ziga xos tipi

sifatida, mulk egasi sifatida;

e) xo‘jalik yuritish uslubi, mulk egasi, daromad topishning o‘ziga xos

tipi sifatida;

f) iqtisodiy kategoriya, xo‘jalik yuritish uslubi, daromad topishning

o‘ziga xos tipi sifatida;

2. Jahon iqtisodiy adabiyotida tadbirkorlikning uchta funksiyasi

ajratib ko‘rsatiladi:

a) resurslar bilan ta’minlash, tashkilotchilik, ijodkorlik;

b) resurslar bilan ta’minlash, kapital bilan ta’minlash, ijodkorlik;

d) kapital bilan ta’minlash, xomashyo bilan ta’minlash, ijodkorlik;

e) resurs bilan ta’minlash, tashkilotchilik, omillarni birlashtirish;

f) tashkilotchilik, omillarni birlashtirish, ijodkorlik;

3. Quyidagi sanab o‘tilganlardan qaysi biri yakka tartibdagi mehnat

faoliyatiga asoslangan individual tadbirkorlikka to‘g‘ri kelmaydi:

a) individual mulkka asoslanadi;

b) o‘zi mehnat qiladi;

215

d) olingan natija uning o‘ziga tegishli bo‘ladi;

e) mulkidan daromad topish maqsadida foydalanadi;

f) yollangan xodimlarga ish haqi to‘laydi;

4. Quyidagi sanab o‘tilganlardan qaysi biri xususiy mulkka

asoslangan tadbirkorlik faoliyatiga mos emas:

a) xususiy mulkka asoslanadi;

b) ishlab chiqarish natijasi mulk egasiga tegishli bo‘ladi;

d) chetdan ishchi yollaydi;

e) kapital omiliga jamoa egalik qiladi;

f) mustaqil erkin faoliyat yuritadi;

5. Asosiy va aylanma kapitalning farqlanuvchi jihatlariga quyidagilar-

dan qaysi birini qo‘shib bo‘lmaydi?

a) o‘z qiymatlarini ishlab chiqarish natijasi-mahsulotga o‘tkazishi;

b) doiraviy aylanishda qatnashishiga ko‘ra;

d) ishlab chiqarish jarayonida o‘z xossasini o‘zgartirishi;

e) amortizatsiya ajratmalarini hisoblash;

f) sarflangan mablag‘ning qaytishi.

6. Quyidagilardan qaysi biri biznesning korporatsiya shakli kam-

chiligiga kirmaydi?

a) kapitalni jalb qilishning keng imkoniyatlari;

b) tashkil etishning tashkiliy-moliyaviy murakkabliklari;

d) boshqarish xarajatlarining ko‘pligi;

e) ikki tomonlama soliqqa tortish subyekti;

f) mulk va nazoratning ajratilishi.

7. Chayqovchilik faoliyati ...

a) qonun asosida ish yurituvchi tadbirkorlar uchun riskni orttiradi;

b) narxlarni beqarorligi tendensiyasini kuchaytiradi;

d) iqtisodiy bum va resessiyaga olib keladi;

e) doimo foyda olishga olib keladi;

f) tadbirkorlar uchun riskni kamaytiradi.

216

Biznesning tashkiliy shakllarining afzalligi va kamchiligi

Biznesning

tashkiliy shakli Afzalligi Kamchiligi

Individual

xususiy korxona

Tez tashkil etish, nisbatan erkin

faoliyat yuritish, nazoratning

oddiy va osonligi

Moliya resurslarining

cheklanganligi, barqa-

rorlikning yetarli emasligi,

to‘la moliyaviy javobgarligi,

nazorat va boshqarishni

qo‘shib olib borishning

qiyinligi

Sherikchilik

Tez tashkil etish, individual

korxonaga qaraganda

boshqarishda nisbatan

ixtisoslashuv hamda moliyaviy

imkoniyatga ega bo‘lish (pul

mablag‘lari birlashtiriladi).

Davlat tomonidan ta’sir

ko‘rsatish cheklangan.

Boshqarishda manfaatlar

ajralishining vujudga kelish

ehtimoli, faoliyat yuritishda

kelishmovchiliklar kelib

chiqishi, sheriklardan

birortasining ketishi bilan

firmaning tugatilishi

mumkinligi, moliyaviy

resurslar cheklanganligi, to‘la

moliyaviy javobgarligi

Korporatsiya

Kapitalni jalb qilishda keng

imkoniyatlar mavjudligi,

mas’uliyatning cheklanganligi

(javobgarlik ustav kapitali,

aksiya qimmati doirasida

cheklangan), kapitallar

birlashuvi imkoniyati, yuridik

shaxs sifatida barqarorligi,

maxsus boshqaruvchilarni

yollash imkoniyati mavjudligi

Tashkil etishning tashkiliy-

moliyaviy murakkabliklari,

tashkil etish va boshqarish

xarajatlarining ko‘pligi, ikki

tomonlama soliqqa tortish

subyekti ekanligi: korporativ

daromad va dividenddan soliq

to‘lash, mulk va nazoratni

ajralishi (rahbar ijro etuvchi

muammosi)

11.1-chizma

Bildirilgan fikrlarning qaysi biriga qo‘shilmaysiz?

217

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning yalpi ichki

mahsulotdagi ulushi

siy11.1-gistogramma

i

Gistogramma ma`lumotlaridan qanday xulosa chiqarish mumkin?

Keyingi yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi qanday

o‘zgargan? Ulardan qanday xulosa chiqarish mumkin?

Faoliyat yuritayotgan kichik biznes va mikrofirmalar soni

dihamikasi (fеrmеr хo‘jaliklarisiz, ming birlik)

11.2-gistogramma

mikrofirmalar Kichik biznes sybyektlari

218

Gistogrammada berilgan raqamlarga ahamiyat bering. Ular nimani

ifodalaydi? Tahlil qilib, izohlang. Kichik biznes va mikrofirmalar qan-

day farqlanadi? Ishlovchilarning sonidan boshqa farqlari ham bormi?

Ko‘rsating.

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash uchun

ajratilgan kreditlar miqdori, mlrd. so‘m

11.3-gistogramma

Gistogrammalar ma’lumotlaridan qanday xulosa chiqarish mumkin?

Nima sababdan respublikamizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni

rivojlantirishga alohida ahamiyat berilmoqda?

Korporatsiyaning afzalliklari va kamchiliklari

Korporatsiyaning afzalliklari:

Kapital jalb qilish imkoniyati katta;

Boshqarish bilan mutaxassis menejerlar shug‘ullanadi;

Yuridik shaxs sifatida barqaror. Jamiyatdan bir-ikki kishining

chiqishi bilan uning faoliyati to‘xtamaydi;

Mas’uliyati cheklanganligi. Aksiya egalarining javobgarligi aksiya

qiymati doirasida cheklangan.

Korporatsiyaning kamchiliklari:

Daromad solig‘i ikki marta to‘lanadi ( foydadan va dividenddan);

Iqtisodiy jihatdan suiste’mol qilish imkoniyati bor. Real qiymatga

ega bo‘lmagan aksiyalarni chiqarib sotishi mumkin;

219

Tashkil etishning moliyaviy murakkabliklari mavjudligi;

Tashkil etish va boshqarish xarajatlarining ko‘pligi;

Mulk va nazoratning ajralishi

Siz korporatsiyaning afzalliklari va kamchiliklariga nimalarni

qo‘shgan bo‘lar edingiz?

Asosiy kapitalga investitsiyalar hajmining yillar davomida o‘sish

dinamikasi, foizda

11.4-gistogramma

Asosiy kapitalda investitsiyalarning o‘sishi nimani bildiradi? Ular

asosida tadbirkorlik rivojlanayapti deb ayta olamizmi?

Kichik biznesning rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotidagi

o‘rnini belgilovchi ko‘rsatkichlar

11- jadval

Ko‘rsatkichlar

Mamlakatlar

AQ

SH

Yap

on

iya

Ger

man

iya

Fra

nts

iya

Ital

iya

An

gli

ya

Mamlakat yalpi ichki

mahsulotidagi ulushi

52 51,6 57 49,8 55 52

Aholi bandligidagi ulushi 50,1 69,5 69,3 56,6 71 55,5

220

Jami korxonalar sonidagi

ulushi

97,6 99,2 99,3 97,6 99,2 99,1

Manba: «World Economic Outlok Database October» 2012.

Jadval raqamlarini taqqoslang. Ulardan qanday xulosa chiqarish

mumkin? Fikringizni bayon qiling.

Javoblar:

Asosiy tayanch tushunchalar: 1b); 2a); 3e); 4j); 5g); 6v); 7d); 8z); 9yo); 10k); 11l); 12m); 13y);

14i);

Masala va mashqlar:

1. a) javob to‘g‘ri.

2. Barchasi bilan to‘qnash kelish mumkin.

3. a) 2,5 mln so‘m; b) 10 mln. so‘mdan 5% yoki ulushingiz bo‘yicha

0,5 mln. so‘m.

4. kapital(fond) unumdorligi 1) 0,44 so‘m; 2) 0,9 so‘m;

Kapital(fond) sig‘imi 1) 2,3 so‘m; 2) 1,1 so‘m;

Ishlab chiqarish quvvatidan 1)48,5%; 2) 53,9% foydalanilgan.

5. Korporatsiyalarning umumiy firmalar sonidagi ulushi 18% bo‘lgani

holda sotishdagi ulushi 90%. Bu ularning yetakchi rol o‘ynashini

ko‘rsatadi.

6. Topishmoq: Omilkor aql.

T/N

1T; 2T; 3N; 4T; 5N; 6T; 7N; 8N;

Testlar

1a); 2a); 3d); 4g); 5g); 6 a); 7b;

221

12-MAVZU. ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA FOYDA

1-§. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning

tarkibi

Ishlab chiqarish jarayoniga iqtisodiy resurslarni jalb qilish va

ulardan foydalanish natijasida vujudga keladigan sarf-xarajatlar

ishlab chiqarish xarajatlari deyiladi.

Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibi (W)

W = Rт+ Аас+ Оай+Bx; Rт- = ( IH+ r+ R+ Рn)

Resurslar uchun to‘lovlar (Rt)

Ish haqi (IH);

Foiz to‘lovlavri (r);

Renta to‘lovlari (R);

Normal foyda (Pn).

Asosiy kapital amortizatsiyasi (Aas)

Aylanma kapital qiymati (Oay):

Xomashyo va materiallar;

Yonilg‘i, energiya va boshqalar.

Boshqa xarajatlar(Bx):

Ijtimoiy sug‘urta uchun ajratmalar;

To‘g‘ri soliqlar va boshqa to‘lovlar.

Iqtisodiy faoliyatning har qanday turini amalga oshirish uchun

muayyan iqtisodiy resurslar talab qilinadi. Ularni sotib olish uchun

qilingan xarajatlar iqtisodiy xarajatlar deb ataladi.

222

2-§. O‘rtacha xarajatlar va ularning turlari. Me’yoriy xarajatlar.

Qisqa va uzoq davrda ishlab chiqarish xarajatlarining o‘zgarish

tamoyillari

Ishlab chiqarish xarajatlari turlari

I. Resurslarni jalb

qilish manbaiga

ko‘ra

Tashqi xarajatlar – tashqi resurs-

larni jalb qilish tufayli vujudga

keladi.

Ichki xarajatlar – o‘ziga tegishli

resurslardan foydalanish natijasida

vujudga keladi.

II. Ishlab chiqarish

hajmining oz‘gari-

shiga bog‘liqlik

darajasiga ko‘ra

Doimiy xarajatlar – ishlab chiqarish

hajmiga bog‘liq bo‘lmay, hatto

mahsulot ishlab chiqarilmaganda ham

sarflanadigan xarajatlar.

O‘zgaruvchi xarajatlar – ishlab

chiqarish hajmiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri

bog‘liq bo‘ladi.

III. Mahsulot

narxiga qo‘shilish

xarakteriga ko‘ra

To‘g‘ri yoki bevosita xarajatlar –

bevosita mahsulot tannarxida aks

etadi, narx tarkibiga kiradi.

Egri yoki bilvosita xarajatlar –

mahsulot tannarxida aks etmaydi,

mahsulot narxiga ustama hisoblanadi.

Mahsulot (yoki xizmat) birligini ishlab chiqarishga sarflangan

xarajatlar o‘rtacha xarajatlar deb ataladi.

223

3-§. Foydaning mazmuni. Foyda normasi va massasi.

O‘rtacha xarajatlarning turlari

Umumiy yoki yalpi xarajatlarning (TC)

ishlab chiqarilgan tovarlar (Q)

miqdoriga nisbati, ya’ni:

ATC = TC / Q

O‘rtacha umumiy

xarajatlar (ATC)

Doimiy xarajatlarni (FC) ishlab

chiqarilgan tovarlar (Q) miqdoriga

nisbati, ya’ni:

AFC = FC / Q

O‘rtacha doimiy

xarajatlar (AFC)

O‘zgaruvchi xarajatlarning (VC) ishlab

chiqarilgan tovarlar (Q) miqdoriga

nisbati, ya’ni:

AVC = VC / Q

O‘rtacha

o‘zgaruvchi

xarajatlar (AVC)

Me’yoriy xarajatlar – MC qo‘shimcha bir birlik mahsulot ishlab

chiqarish uchun sarflangan xarajatlardir.

Uni n miqdordagi mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan

umumiy xarajatlardan n-1 uchun sarflangan xarajatlarni ayirib

topiladi, ya’ni quyidagicha hisoblanadi:

MC = TCn – TCn-1; yoki MC = ДTVC / ДQ

Кorxona foydasi

Korxonaning barcha pul daromadlari

va qilingan sarf-xarajatlari o‘rtasidagi

farq

Кorxonaning sof

foydasi

Korxona umumiy foydasidan soliqlar

va boshqa majburiy to‘lovlar chiqarib

tashlangandan keyin qolgan qismi.

O‘rtacha umumiy xarajatlar (ATC) o‘rtacha doimiy xarajatlar bilan

(AFC) o‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlar (AVC) yig‘indisiga teng. Har

bir aniq ishlab chiqarish jarayonida:ATC = AFC + AVC.

224

Yalpi foydaning hosil bo‘lishi va taqsimlanishi

- =

Buxgalteriya foydasi

Umumiy pul tushumlaridan ishlab

chiqarishning tashqi xarajatlarini ayirib

tashlagandan keyingi qolgan qismi.

resurslarni ayirgandan qolgani.

Foyda massasi (P)

Кorxona olgan foydasining umumiy

hajmi yoki mutlaq miqdori.

Foyda normasi (P’)

Foyda massasi yoki miqdorining ishlab

chiqarish xarajatlariga nisbatining foiz-

dagi ifodasi, ya’ni:

P’ =

W

P x 100%

Foyda hajmi:

Ishlab chiqarish xarajatlari darajasiga;

Bozor narxlariga bog‘liq.

Pul daromadlari

tushumi

Yalpi foyda

Ishlab chiqarish

xarajatlari

Yalpi foyda

Renta to‘lovlari

Olingan kredit uchun foizlar

Soliqlar

Xayriya va boshqa fondlarga ajratmalar

Sof foyda

225

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar:

Asosiy tushunchalar

1. Iqtisodiy xarajatlar

2. Tashqi xarajatlar

3. Ichki xarajatlar

4. Doimiy xarajatlar

5. O‘zgaruvchan xarajatlar

6. Umumiy xarajatlar

7. O‘rtacha xarajatlar

8. Me’yoriy xarajatlar

9. Iqtisodiy foyda

10. Normal foyda

Quyidagi javoblardan to‘g‘risini tanlang:

a) Qo‘shimcha birlik mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq umumiy

xarajatlarning o‘sishi.

b) Tanlangan resurslarni eng ma’qul ishlatish, o‘zgalar ishlatishiga

yo‘l qo‘ymay, ularni sotib olish uchun resurslar egasiga to‘langan haq.

d) Mahsulot birligiga sarflangan xarajatlar.

e) Miqdori ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq xarajatlar.

f) Chetdan jalb etilgan iqtisodiy resurslarga to‘langan pul.

g) Ma’lum miqdorda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan

doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar, boshqacha aytganda barcha

xarajatlar.

h) Hech bo‘lmaganda bir resursning o‘zgarmagani holda boshqa

resursni o‘sishi evaziga umumiy mahsulotni ko‘payishi.

i) Firma, korxonaning ixtiyoridagi resurslar qiymatining puldagi

ifodasi;

j) Tadbirkorlik qobiliyatini ishga solishning alternativ qiymati;

k) Ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar;

l) Umumiy tushum bilan iqtisodiy xarajatlar o‘rtasidagi farq.

Investitsiyaga;

Кadrlar tayyorlash va malakasini oshirishga;

Ijtimoiy fondlarga;

Ekologiya uchun ajratmalar;

Biznesga (korxona egalari va ishchilariga) tegishli

shaxsiy daromadlar.

Sof foydaning taqsimlanishi

226

Masala va mashqlar

1.«O‘qish uchun to‘langan haq, sizning qizingiz yoki o‘g‘lingizning

o‘qishi uchun ketadigan xarajatlarning 43% ini qoplaydi, xolos. Shuning

uchun sizlarni universitetimizda bilim berishning asosi bo‘lgan faoliyat

turlarini qo‘llash uchun ehson qilishlaringizga umid qilamiz» Bu so‘zlar

Amerikadagi obro‘li universitetlardan birining ota-onalarga yuborgan

xatidan olingan. Bu universitetda yillik o‘qish haqi 10 000 dollar

atrofida.

Agar talaba o‘qish haqining 43%ini to‘lasa, o‘qish haqining umumiy

summasini hisoblang.

Agarda talaba o‘qishni tashlasa, universitetning xarajatlari 23 356

dollarga kamayadimi?

2. Erkinjonlarning 6 sotix tomorqasi bor. U har kuni tomorqada 30

minutdan ishlar edi. Endi u kuniga 1 soatdan ishlashga qaror qildi. Endi

oladigan hosil 2 marta ko‘payadimi? O‘z fikringizni asoslang.

3. Nargiza pechenye pishirayapti. Xamirga u ikki barobar ko‘proq

shakar soldi. Nargizaning pishirgan pechenyesi 2 barobar ko‘payadimi?

Undan qanday xulosa chiqarish mumkin?

4. Fermerning oilasi 20 ga. yerda hosil yetishtiradi. Shu yerga

to‘lanadigan bonitet bali bo‘yicha renta (yer solig‘i)1 ga. uchun 2000

so‘m, yollanma ishchilarga to‘lanadigan haq yiliga 600 ming so‘m,

material, urug‘lik, mineral o‘g‘it, yonilg‘i va boshqa xarajatlari 700

ming so‘m, olingan qarzlar uchun bankka to‘lanadigan yillik foiz 140

ming so‘m, asosiy kapital amortizatsiyasi (mexanizmlar xizmat muddati

10 yil) – 400 ming so‘m. Agarda fermer mexanizmlarini sotib, bankka

qarzini to‘lasa, unda 3 million so‘m qoladi.

Fermer asosiy kapital bilan bankdagi qarzi o‘rtasidagi farqni

biznesga qo‘yib, shu summadan 12 % miqdorida daromad olishdan voz

kechgan. Fermerga yillik 600 ming so‘m daromad bilan ishlashni taklif

qilishayapti. Uning ayoli ham fermada ishlaydi. Boshqa joyda

ishlaganda 200 ming so‘m haq olgan bo‘lar edi. Fermer o‘zining

tadbirkorlik talantini 600 ming so‘m baholaydi.

Fermer xo‘jaligining yillik buxgalteriya foydasi va iqtisodiy

xarajatlarini aniqlang.

227

Agar fermer oilasining daromadi 3 million so‘m bo‘lsa, buxgalteriya

va iqtisodiy foydani hisoblang. Ularni aniqlashdan qo‘yilgan asosiy

maqsad nima?

5. Mahsulot ishlab chiqarishning o‘zgarishiga ko‘ra, iqtisodiy

xarajatlar va uning tarkibi quyidagicha o‘zgaradi.

Ishlab

chiqaril-

gan

mahsulot

Fc VC TC MC AFC AVC ATC

0 120 0 120 - - -

1 120 90 210 120 90 210

2 120 170 290 60 85 145

3 120 240

4 120 300

5 370

6 450

7 540

8 650

9 780

10 930

Doimiy xarajatlar FC; O‘zgaruvchan xarajatlar VC; Umumiy

xarajatlar TC; Me’yoriy xarajatlar MC; O‘rtacha xarajatlar ATC;

O‘rtacha doimiy xarajatlar AFC; O‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlar AVC;

Bu kategoriyalarni aniqlashni tushunish uchun eng ma’quli masaladan

hamda grafik shaklidan foydalanish.

A) Berilganlar bo‘yicha xarajatlarni hisoblab, jadvalni to‘ldiring.

Ularni grafik orqali ifodalang.

B) Bunda doimiy, o‘zgaruvchan va umumiy xarajatlar egri

chiziqlarini bitta grafikda ifodalang:

– doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar o‘rtasida qanday farq bor?

– nima sababdan FS gorizontal chiziqni ifodalaydi?

– nima sababdan TS egri chizig‘i VC egri chizig‘iga o‘xshash?

Izohlang.

D) O‘rtacha doimiy (AFC), o‘zgaruvchi (AVC), umumiy (ATC) va

me’yoriy xarajatlar egri chizig‘ini bitta grafikda ifodalang:

228

– mahsulot o‘sishi bilan AFC egri chizig‘i qanday o‘zgaradi? Nima

sababdan?

– AVC egri chizig‘i qanday o‘zgaradi? Nima sababdan?

– o‘rtacha xarajatlar qanday o‘zgaradi, nima sababdan?

– me’yoriy xarajatlarchi, nima sababdan? Izohlang.

6. Quyidagilarni diqqat bilan o‘qing. Uning qaysi birlarini

o‘zgaruvchan xarajatlarga, qaysi birlarini doimiy xarajatlarga qo‘shamiz

va nima sababdan?

1) bino, inshoot, asbob-uskuna amortizatsiyasi;

2) ishchilarning ish haqi;

3) korxona direktorining belgilangan maoshi;

4) mulk solig‘i;

5) elektr energiyasi va suv xarajatlari;

6) xomashyo xarajatlari;

7) material va instrumentlar sotib olish xarajatlari;

8) qo‘yilgan o‘z pul mablag‘lariga boy berilgan foiz;

9) yer solig‘i.

7. Ishlab chiqarilgan mahsulotning bozor narxi 7000 so‘m, umumiy

xarajatlar eng optimal miqdor 12 ta mahsulot ishlab chiqarganda 96000

so‘mga teng. O‘zgaruvchi xarajatlar (AVC) esa 60000. O‘rtacha va

o‘rtacha o‘zgaruvchi, doimiy xarajatlarni hisoblang. Sizningcha menejer

qisqa muddatli davrda qanday qarorga kelishi kerak?

Ishlab chiqarishni to‘xtatib, tarmoq, bozorni tashlab ketishi kerakmi

yoki yo‘q. Javobingizni izohlang. Grafikda ko‘rsating.

8. 100 dona mahsulot ishlab chiqarish uchun umumiy xarajatlar TC

300 ming so‘m. 500 dona ishlab chiqarish uchun esa 600 ming so‘m

sarflanadi. Agar xarajatlar funksiyasi to‘g‘ri chiziqda ifodalansa, 400

dona mahsulot ishlab chiqarish uchun xarajatlarni hisoblang.

9. Aytaylik, 200 dona mahsulot ishlab chiqarish uchun 200 ming

so‘m, 201 donasiga 201 ming so‘m, 202 donasiga 202 ming so‘m

sarflanadi. Hozirgi paytda 201 ta mahsulot ishlab chiqarganda firma

foydasini maksimal darajaga yetkazadi. Firmaga shoshqaloq xaridor

murojaat qildi. Qo‘shimcha bitta 202 mahsulot uchun u 3000 so‘m

to‘lashga tayyor ekanligini uqtirdi. Agar qo‘shimcha bitta mahsulot

ishlab chiqarish va sotish firmaning boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishi

229

va sotishiga xalaqit bermasa, u 202 mahsulotni ishlab chiqarishga rozi

bo‘lishi kerakmi? Javobingizni izohlang.

10. Olimjon firmada injener bo‘lib, oyiga 500 ming so‘m maosh

olardi. U kichik korxona tashkil qildi. Buning uchun 1500 ming so‘m

bankdagi jamgarmasini olib ishlatdi. Undan tashqari bankdan 3000 ming

so‘m kredit oldi. Undan 3000 ming so‘mni uskunalar sotib olishga

sarfladi.

Agar yillik kredit prosenti 20%, bankdagi saqlayotgan puliga yillik

foiz 12% bo‘lsa, iqtisodiy va buxgalteriya xarajatlarini hisoblang.

11. Mukammal raqobat sharoitida firma yiliga 20 ming dona telefon

ishlab chiqaradi. O‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlar 17500 so‘m. O‘rtacha

ishlab chiqarish xarajatlari 21500 so‘m. Bitta telefonning bozor bahosi

25000 so‘m. U holda firma qancha foyda ko‘radi?

12. Firma mart oyi davomida 500 dona mahsulot ishlab chiqardi.

Uning umumiy xarajatlari 1mln. so‘mni tashkil etdi. May oyida esa

mahsulot ishlab chiqarishni 600 donaga yetkazdi. Umumiy xarajatlar esa

1,26 mln. so‘mga yetdi. Doimiy xarajatlar 200 ming so‘m. Mahsulot

ishlab chiqarish uchun sarflangan o‘rtacha, o‘rtacha doimiy, o‘rtacha

o‘zgaruvchi xarajatlarni hisoblang. Bu ko‘rsatkichlar va ularning mahsu-

lot miqdori ortishiga ko‘ra qanday o‘zgarishi haqida o‘z fikringizni

izohlang.

13. Quyidagi jadvalda tovar ishlab chiqarish uchun kapital va mehnat

xarajatlarini hamda mahsulot TP miqdorining o‘zgarishi berilgan.

Berilgan ma’lumotlar asosida:

A) Mehnat xarajatlarining (ishlovchilar soni) o‘zgarishi bilan

me’yoriy mahsulot hajmi qanday o‘zgargan, hisoblang. Nechanchi

ishchini ishga yollagandan so‘ng me’yoriy mahsulot kamayishni

boshlaydi?

B) Har bir qo‘shimcha ishchini yollagandan so‘ng, o‘rtacha mahsulot

(AP) hajmini hisoblang. Qachon o‘rtacha mahsulot maksimal darajaga

yetadi?

D) Ishlab chiqarishda band bo‘lganlarning soniga ko‘ra, umumiy

mahsulot (TP), o‘rtacha (AP) va me’yoriy (MP) mahsulotning o‘zgarishi

grafigini chizing.

230

E) Me’yoriy umumdorlik (daromad)ning pasayib borishi qonuni amal

qilishini tushuntiring. Uning fazalarini ko‘rsating.

Kapital

xarajatlari

Mehnat

xarajatlari

Me’yoriy

mahsulot

Umumiy

mahsulot

O‘rtacha

mahsulot

K L MP TP AP

10

10

10

10

10

10

10

10

10

0

1

2

3

4

5

6

7

8

0

20

54

100

151

197

230

251

234

14. Shunday iqtisodiy kategoriya borki, shu kategoriyani ifodalagan

so‘zning ikki harfini almashtirsangiz uning aksi bo‘lgan, o‘rganayotgan

mavzuga tegishli iqtisodiy kategoriyani ifodalovchi so‘zning sinonimi

hosil bo‘ladi. Shu ikki kategoriya qatnashgan uch so‘zdan iborat o‘zbek

xalq maqolini ayta olasizmi?

T/N

1. Kichik firmalar doimo yirik firmalarga nisbatan samarasiz.

2. Zarar ko‘rayotgan firmalar mahsulot ishlab chiqarishni to‘xta-

tishlari lozim.

3. Firmaning iqtisodiy xarajatlari resurs egalariga to‘lovlar bo‘lib, bu

resurslarni boshqalar muqobil maqsadlarda ishlata olmaydi.

4. Iqtisodiy foyda odatda buxgalteriya foydasidan katta.

5. Agar firma ishlatayotgan resurslari 30%ga oshsa, ishlab chiqarish

hajmi esa 20%ga o‘ssa, u holda ishlab chiqarishning ijobiy effekti hosil

bo‘ladi.

6. Agar o‘zgaruvchi resurs narxi o‘ssa, u holda ATC, AVC, va MC

egri chiziqlari yuqoriga siljiydi, AFC egri chizig‘i avvalgicha qoladi.

7. O‘rtacha doimiy xarajatlar ishlab chiqarish hajmi o‘sgan sari

qisqaradi.

8. Agar firmaning resurslarga xarajatlari 10%ga, ishlab chiqarish

hajmi esa 15%ga o‘ssa, u holda masshtab ijobiy effekti kuzatiladi.

231

9. Agar o‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlar AVC ishlab chiqarish hajmi

ko‘paygan sari qisqarsa, u holda me’yoriy xarajatlar AVCga nisbatan

past bo‘ladi.

10. Qisqa muddatli davrda firma 500 dona mahsulot ishlab chiqaradi.

O‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlar 2000 so‘m, o‘rtacha doimiy xarajatlar

500 so‘m, umumiy xarajatlar esa 1100 so‘m bo‘ladi.

Testlar

1. Firmaning doimiy xarajatlari bu –

a) resurslarni sotib olish xarajatlari;

b) mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan minimal xarajatlar;

d) firma mahsulot ishlab chiqarmasa ham sarflanadigan xarajatlar;

e) mahsulot ishlab chiqarish hajmi o‘zgarishiga bog‘liq xarajatlar;

f) mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan o‘rtacha xarajatlar.

2. Firmaning o‘zgaruvchi xarajatlari bu –

a) mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan o‘rtacha xarajatlar;

b) me’yoriy xarajatlar;

d) firma mahsulot ishlab chiqarmasa ham sarflanadigan xarajatlar;

e) mahsulot ishlab chiqarish hajmi o‘zgarishiga bog‘liq xarajatlar;

f) mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan minimal xarajatlar.

3. Me’yoriy xarajatlar bu –

a) qo‘shimcha birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan

qo‘shimcha xarajatlar;

b) qo‘shimcha birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan

maksimal xarajatlar;

d) qo‘shimcha birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun doimiy

xarajatlar

e) qo‘shimcha birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan

minimal xarajatlar;

f) qo‘shimcha sarflangan uzoq muddatli davriy xarajatlar.

4. Firmaning qisqa muddatli davrdagi umumiy (yalpi) xarajatlari (TC)

bu –

a) doimiy (FC) va me’yoriy(MC) xarajatlar yig‘indisi;

b) o‘rtacha o‘zgaruvchi (AVC) va o‘rtacha doimiy xarajatlar (AFC)

yig‘indisi;

232

d) o‘rtacha o‘zgaruvchi (AVC) va me’yoriy (MC) xarajatlar

yig‘indisi;

e) doimiy (FC) va o‘zgaruvchi (VC) xarajatlar yig‘indisi;

f) o‘rtacha doimiy (AFC) va o‘zgaruvchi (VC) xarajatlar summasi.

5. Qisqa muddatli davrda firma maksimal darajada foyda olish uchun

mahsulot ishlab chiqarishni to‘xtatadi, agarda:

a) narx minimal o‘rtacha umumiy xarajatlardan kam bo‘lsa;

b) normal foyda o‘rtacha tarmoq foydasidan past, bo‘lsa;

d) umumiy daromad umumiy xarajatlardan past bo‘lsa;

e) umumiy tushum umumiy o‘zgaruvchi xarajatlardan kam bo‘lsa;

f) o‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlar narxdan past bo‘lsa.

6. Agar firma resurslar sotib olgan xarajatlarini 10% ga oshirsa,

bunda ishlab chiqarish hajmi esa 15% ga ortsa, u holda:

a) ishlab chiqarishda salbiy ko‘lam samarasi kuzatiladi;

b) ishlab chiqarishda ijobiy ko‘lam samarasi kuzatiladi;

d) unumdorlikni pasayib borish qonuni amal qiladi;

e) o‘rtacha umumiy xarajatlar ortadi;

f) firma maksimal foyda oladi.

7. Iqtisodiy foydaning o‘sishi raqobatli bozorda nimaga olib keladi?

a) amal qilayotgan firmalarning ishlab chiqarishni kengaytirishga;

b) tarmoqqa yangi firmalar kirib kelishiga;

d) mahsulotning bozor bahosini o‘sishiga;

e) ishlatilayotgan resurslar bahosini o‘sishiga;

f) bu foydani borgan sari nolga yaqinlashtiradigan omillar vujudga

kelishiga.

8. Quyidagilardan qaysi biri «normal foyda» tushunchasini nisbatan

aniqroq ifodalaydi?

a) firmaning me’yoriy xarajatlari me’yoriy daromadlarga MC=MR

teng bo‘lganda olinadigan foyda;

b) tipik firma tomonidan tarmoqdagi olinadigan foyda;

d) firma normal tarzda ish yuritganda oladigan foyda;

e) tadbirkorga yaxshi yashashini ta’minlaydigan miqdordagi foyda.

f) firma mazkur faoliyat bilan shug‘ullanishi uchun zarur bo‘lgan

minimal foyda;

233

9. Quyida sanab o‘tilgan xarajatlardan qaysi biri me’yoriy

xarajatlarga bevosita ta’sir ko‘rsatadi?

a) umumiy xarajatlar;

b) o‘rtacha doimiy xarajatlar;

d) o‘zgaruvchi xarajatlar;

e) doimiy xarajatlar;

f) tashqi xarajatlar;

10. Qaysi o‘rtacha xarajatlar egri chizig‘i botiq yoy shaklini

ifodalamaydi?

a) o‘rtacha o‘zgaruvchi AVC xarajatlar;

b) o‘rtacha (umumiy) yalpi ATC xarajatlar;

d) o‘rtacha doimiy AFC xarajatlar;

e) uzoq muddatda o‘rtacha xarajatlar LAC;

f) yuqoridagilar barchasi.

11. Uzoq muddatli davrda ...

a) hamma xarajatlar doimiy bo‘ladi;

b) o‘zgaruvchi xarajatlar doimiy xarajatlarga nisbatan tez o‘sadi;

d) doimiy xarajatlar o‘zgaruvchi xarajatlarga nisbatan tez o‘sadi;

e) hamma xarajatlar o‘zgaruvchan bo‘ladi;

f) me’yoriy xarajatlar nisbatan tez o‘sadi;

12. Ishlab chiqarishda umumiy o‘rtacha xarajatlar minimal miqdorda

bo‘ladi, qachonki:

a) AVCTFC;

b) foyda maksimal darajada bo‘lganda;

d) MC AVC;

e) MC ATC;

f) MC AC;

13. Quyidagi xarajatlardan qaysi biri firmaning optimal ishlab

chiqarish hajmini belgilashda e’tiborga olinmaydi:

a) o‘rtacha o‘zgaruvchi;

b) buxgalteriya xarajatlari;

d) o‘rtacha doimiy;

e) me’yoriy;

f) umumiy.

234

14. Naflilikning pasayib borishi qonunining amal qilishini izohlashda

quyidagilardan qaysi biri to‘g‘ri kelmaydi?

a) universal qonun bo‘lib doimo amal qiladi;

b) uning amal qilish doirasi cheklangan bo‘lib, eng avvalo, kundalik

ehtiyojlarni qondiradigan tovar, xizmatlarga tegishli;

d) qisqa muddatli davrga xos;

e) ko‘plab tovarlarga nisbatan qo‘llab bo‘lmaydi;

f) naflilikni baholovchi yagona o‘lchov yo‘q.

15. O‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlar yigirma ming so‘m, o‘rtacha

doimiy xarajatlar besh ming so‘m, umumiy xarajatlar teng bo‘ladi:

a) 25000

b) 1250000

d) 750000

e) mavjud ma’lumotlar asosida aniqlash mumkin emas;

f) 15000

16. Quyidagilardan qaysi biri qisqa davrda o‘zgaruvchi xarajatlar

hisoblanadi?

a) amortizatsiya ajratmalari;

b) ijara haqi;

d) boshqaruv xodimlari maoshi;

e) xomashyo va material xarajatlari;

f) renta.

17. Quyidagi sarf-xarajatlardan qaysi biri mahsulotning moddiy-

buyum shaklini belgilab beradi.

a) ish haqi;

b) xomashyo va materiallar;

d) yonilg‘i va moylash materiallari;

e) amortizatsiya ajratmasi;

f) soliqlar.

18. Quyidagilardan qaysi biri korxona uchun ichki xarajat

hisoblanadi?

a) bino va inshootlar amortizatsiyasi;

b) yollanib ishlovchilar ish haqi;

d) xomashyo xarajatlari;

e) energiya uchun to‘lovlar;

235

f) renta to‘lovlari.

19. Ishlab chiqarish resurslari tarkibidagi quyidagi o‘zgarishlardan

qaysi biri uzoq muddatli davrga tegishli?

a) uchinchi ish smenasini joriy qilish;

b) qo‘shimcha ishchilarni yollash;

d) yangi quvvatlarni ishga tushirish;

e) qo‘shimcha xomashyo va materiallar sotib olish;

f) yuqoridagilarning barchasi.

20. Korxonaning sof foydasi 200 ming so‘m, ishlab chiqarish

xarajatlari 800 ming so‘m bo‘lganda, foyda normasi qanday miqdorni

tashkil qiladi?

a) 35%; b) 50%; d) 25%; e) 40%; f) 60%.

21. Korxonada ishlab chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi

o‘zgarmay qolganda foydani qanday o‘stirish mumkin?

a) ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga;

b) mahsulot bahosini oshirish hisobiga;

d) qo‘shimcha resurslarni jalb qilish hisobiga;

e) a) va b) to‘g‘ri;

f) d) va e) to‘g‘ri.

Ayrim mamlakatlarda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish uchun

sarflangan resurslar miqdori, % da

(bir birlik mahsulot ishlab chiqarish uchun)

12.1-jadval

№ Davlatlar

Yonilg‘i va

elektr-

energiya

Materiall

ar Mehnat

Asosiy

fondlar

1 AQSh 100 100 100 100

2 Yaponiya 64,5 90,5 120,5 100

3 Germaniya 82,5 105,5 162,5 125

4 Fransiya 70,5 100 170 137,5

5 Angliya 70,5 115,0 187,5 137,5

6 Italiya 64,5 95,5 191,5 150

7 Rossiya 300 225 385 190

236

Jadval raqamlaridan qanday xulosa chiqarish mumkin? Nima sabab-

dan jahon bozoriga chiqish uchun sifatli mahsulot ishlab chiqarishning

o‘zi kamlik qiladi?

Ayrim mamlakatlarda 100 dollarlik mahsulot ishlab chiqarish

uchun qilingan xarajatlar:

12.2 -jadval

№ Davlatlar

Yonilgi va

elektr-

energiya

Mate-

riallar

Meh-

nat

Asosiy

kapilal

(fond)

Umu-

miy

xarajat-

lar

1 AQSh 9,3 60,7 25,8 4,2 100

2 Yaponiya 6,3 56,9 32,4 4,4 100

3 Germaniya 6,5 53,6 35,4 4,5 100

4 Fransiya 5,6 51,8 37,6 5,0 100

5 Angliya 5,1 53,4 37,0 4,5 100

6 Italiya 5,2 48,4 41,0 5,4 100

7 Rossiya 9,9 50,0 37,0 3,1 100

Bilamizki, xarajatsiz hech bir iqtisodiy faoliyat yuz bermaydi. Lekin

har bir xo‘jalik yurituvchi sarflagan xarajatlar bir-biridan farq qiladi.

Jadval raqamlaridan qanday xulosa chiqarish mumkin? Sizningcha,

O‘zbekistonda xarajatlar darajasi qanday? Ularni kamaytirish uchun

qanday chora-tadbirlar ishlab chiqilib amalga oshirilmoqda?

Quyidagi chizmaga diqqat qarating: Ме’yoriy yondashuv. Bunda

mе’yoriy dаrоmаd mе’yoriy хаrajatlarga teng. Bu quyidagi grafikda

berilgan.

Хаrаjаtlarning оptimal darajasi

12.1-чизма

MC

P MR>MC F MR<MC

MR

Q

237

Q dan kam miqdorda (F nuqtadan chap tomonda) MR>MC, Q dan

ko‘p bo‘lsa xarajatlar tushumi ko‘p MR<MC; faqat ishlab chiqarish

miqdorini kamaytirishgina qo‘shimcha daromad olishni ta’minlashi

mumkin.

Bundan kelib chiqib optimal variant MR=MC. Bu hol bozorning

boshqa tarkibi (monopolistik raqobat, monopoliya, oligopoliya) uchun

ham umumiy.

Ilgari ko‘rgandek erkin raqobat uchun me’yoriy daromad bilan narx

teng R=MC.

Firma xarajatlari mahsulot bahosidan kam bo‘lsagina foyda oladi.

Maksimal foyda olish uchun MR=MC, P>ATC bo‘lishi kerak. Bunga

siz nima deysiz?

Manba: Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisoliy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf

etishning yo‘llari va choralari. T.: «O‘zbekiston», 2009, 32-34 betlar.

Mamlakatimizda qat’iy tejamkorlik tizimini joriy etish, ishlab chiqa-

rish xarajatlari va mahsulot tannarxini kamaytirishni rag‘batlantirish

hisobidan korxonalarning raqobatdoshligini oshirish asosiy vazifalardan

biri sifatida qaralib, yetakchi tarmoq va sohalarda mahsulot tannarxini

kamida 20 %ga tushirishga qaratilgan chora-tadbirlar ko‘rish borasidagi

Tannarxni pasaytirishning asosiy yo‘nalishlari

Import qilinadigan resurslar narxlarini qayta ko‘rib chiqish

va pasaytirish

Materiallar sarfi normalarini pasaytirish

Foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvvatlarini konser-

vatsia qilish

Mahsulotlar ishlab chiqarish texnologiyasini

takomillashtirish

Mahsulotlar ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish

Mahsulotlar ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish

Mahsulotlar ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish

Mahalliylashtirish darajasini oshirish

Ma’muriy boshqaruv xodimlari sonini qisqartirish

238

takliflar ma’qullangani haqidagi bildirilgan fikrlarning manbasini ayta

olasizmi?

Quyida tannarxni pasaytirishning asosiy yo‘nalishlari ko‘rsatilgan.

Siz unga yana nimalarni qo‘shgan bo‘lar edingiz?

O’zbekistonda resurslardan samarali foydalanish indikatorlari

dinamikasi (o‘tgan yilga nisbatan, foizda)

12.3- jadval

Indikatorlar

nomi

Yillar

2000 2005 2008 2009 2010 2011 2012

Mehnat unumdorligi 98,0 104,5 106,0 105,3 105,7 105,2 105,3

Kapital qaytimi 93,0 102,4 96,1 89,3 86,5 90,8 97.5

Energiya qaytimi 101,4 105,7 106,3 104,8 106,2 106,4 106,5

Material qaytimi 102,7 103,5 108,7 102,2 101,8 101,0 101,2

Jadval raqamlariga diqqat qarating. Ularni tahlil qiling va xulosa

chiqaring. Fikringizni esseda bayon qiling.

Sanoat mahsulotlarida qo‘shilgan qiymat ulushining

o‘zgarishi

12.1-diagramma

2007 yili sanoat mahsulotida qo‘shilgan qiymatning ulushi 36,9

foizni qolganini ishlab chiqarish xarajatlari tashkil etdi. Diagramma

ma’lumotlari asosida keyingi yillarda qanday o‘zgarganini ko‘rsating.

Sizningcha buning sababini qanday izohlash mumkin? Fikringizni

Qo‘shilgan qiymat Ishlab chiqarish xarajatlari

239

bildiring. Qo‘shilgan qiymat va ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga

nimalar kiradi? Ko‘rsating.

Javoblar:

Asosiy tayanch tushunchalar:

1b); 2e); 3z); 4y); 5d); 6yo); 7g); 8a); 9v); 10j);

Masala va mashqlar:

1. Agarda talaba o‘qishni tashlasa, o‘qish haqining umumiy summasi,

faqatgina o‘zgaruvchan xarajatlar miqdoriga kamayadi xolos.

2. Albatta yo‘q (chunki tomorqaning maydoni va undagi ko‘chatlar

soni o‘zgargani yo‘q).

3. Yo‘q (chunki faqat bir resurs, shakarni ko‘paygani bilan boshqa

ingredientlar o‘zgarmay qoldi).

4. 1) Buxgalteriya xarajatlari:

yer solig‘i 2x2040 000 so‘m;

prosent 140 000 so‘m;

amortizatsiya 400 ming so‘m;

material, mineral o‘g‘it va boshqalar 700 000 so‘m;

ish haqi 600 000 so‘m;

Fermer xo‘jaligining jami buxgalteriya xarajatlari: 1880 000 so‘m;

Iqtisodiy xarajatlar:

mulkka bo‘lgan foiz 3 600 000 so‘m;

fermer va ayoli maosh sifatida olishi mumkin bo‘lgan

summa: 600200600 1 400 000 so‘m;

Jami iqtisodiy xarajatlar: 1880360+1400 3 640 ming so‘m;

2) Olingan foyda:

a) Buxgalteriya foydasi 3-1,880 = 1,12 mln. so‘m yoki 1 120 000

so‘m;

b) Iqtisodiy foyda 3-3, 640 =- 0,64 mln. so‘m yoki minus 640 000

so‘m, ya’ni zarar;

5. 13-masalaga o‘xshash yechiladi;

6. FS 1, 3, 4, 6, 9

VC 2, 5, 7, 8;

7. Grafik quyidagicha:

O‘rtacha xarajatlar AC = 8000 so‘m;

O‘rtacha o‘zgaruvchi xarajat AVC = 5000 so‘m;

O‘rtacha doimiy xarajatlar AFC = 3000 so‘m.

240

Firma zarar ko‘rishiga qaramay tarmoqda qolishi kerak, bu unga

zararni minimallashtirish imkonini beradi. Chunki 12 ta mahsulot ishlab

chiqarsa 12000 so‘m zarar ko‘radi. Agar ishlab chiqarishni to‘xtatsa

36000 so‘m zarar ko‘radi.

8. 525 ming so‘m.

9. Yo‘q. MR3000; MC40300 so‘m.

10. 24,3 mln. va 16,5 mln. so‘m.

11. 70 mln. so‘m.

12. Mart oyida o‘rtacha xarajatlar 2000 so‘m; o‘rtacha doimiy

xarajatlar 400 so‘m; o‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlar 1600 so‘m; May

oyida esa muvofiq ravishda 2100 so‘m; 333,3 so‘m; 1766,7 so‘m;

13.

Masalani yechish:

K L MP TP AP

10

10

10

10

10

10

10

10

10

0

1

2

3

4

5

6

7

8

-

20

34

46

51

46

33

21

-17

0

20

54

100

151

197

230

251

234

0

20

27

33

38

39

38

36

29

A) Me’yoriy mahsulot MP = TPn – TPn-1 Jadvalda MP ustunda ko‘rinib

turibdiki, beshinchi ishchidan boshlab me’yoriy mahsulot pasayishni boshlagan.

To‘rtinchi ishchida 51, beshinchida 46 (jadvalga qarang).

B) O‘rtacha mahsulotni har bir ishchi qo‘shilganidan keyin topamiz. Umumiy

mahsulotimiz hajmi eng maksimal 251 ga yettinchi ishchini qabul qilinganda

erishiladi, 251/7 = 35,9 (jadvalga qarang).

V) Me’yoriy MP, o‘rtacha AP, umumiy TP mahsulot quyidagi grafikda

ko‘rsatilgan.

0

20

40

60

80

100

120

Q

АС

AVC

241

2) Umumiy mahsulot dinamikasi unumdorlikni pasayib borishi

qonuniga bo‘ysunadi.

Birinchi faza – MP o‘sib boruvchi me’yoriy unumdorlik.

Bu fazada me’yoriy unumdorlik MP (20, 34, 46, 51 ) o‘sib boradi.

Natijada TP jadal o‘sadi.

Ikkinchi faza – me’yoriy unumdorlikning pasayishi namoyon bo‘la

boshlaydi ( 51, 46). TP ning o‘sish sur’ati sekinlashadi. Me’yoriy

mahsulot MP pasayadi, lekin hali musbat miqdorga ega.

Uchinchi faza – me’yoriy unumdorlik manfiy natija, ya’ni zarar

keltirishini boshlaydi.

Shunday qilib, TP egri chizig‘i, o‘zining maksimal darajasiga

yetgach, pasayishni boshlaydi.

Me’yoriy mahsulot esa zarar keltirishni boshlaydi.

14. Daromad, buromad. «Daromadga qarab buromad»

TN

1N; 2N; 3T; 4N; 5N; 6T; 7N; 8T; 9T; 10N (1250 ming so‘m);

Testlar

1v); 2g); 3a); 4g); 5g); 6b); 7b); 8d); 9v); 10v); 11g); 12d); 13v);

14a); 15g); 16g); 17b); 18a); 19v); 20v); 21g).

Birinchi Ikkinchi Uchunchi

faza faza faza

242

13-MAVZU. MEHNAT VA ISH HAQINING TASHKIL TOPISHI

§1. Yaratilgan mahsulot va daromadlarni taqsimlash to‘g‘risidagi

nazariyalar. Nominal va real ish haqi

Yaratilgan mahsulot (daromad)lar taqsimlanishi to‘g‘risidagi

nazariyalar

«Ishlab chiqarishning uch omili» nazariyasi (J. B. Sey). Bu

g‘oyaga ko‘ra tovarlarni ishlab chiqarishda mehnat, yer va

kapital bir xil darajada qatnashadi, shuning uchun daromadlar shu

omillar o‘rtasida taqsimlanishi zarur.

J. Klarkning me’yoriy unumdorlik nazariyasiga ko‘ra (ishlab

chiqarishga qo‘shimcha jalb etilgan kapital yoki ishchi kuchi)

yaratilgan boylik uchala omillar o‘rtasida har bir qo‘shimcha jalb

qilingan omilning unumlorligiga qarab taqsimlanishi zarur.

Ish haqining mohiyatini aniqlashga turli xil yondashuvlar

«Yashash minimumi» (D. Rikardo, T.Maltus) konsepsiyasiga

ko‘ra ish haqi yashash uchun zarur vositalarning eng kam

miqdori bilan bir xil deb hisoblanadi.

Qiymatning mehnat nazariyasida (klassik siyosiy iqtisod

maktabi vakillari) ish haqiga alohida, o‘ziga xos tovar

hisoblangan ishchi kuchi qiymatining o‘zgargan shakli, ya’ni

ishchi kuchini takror hosil qilish uchun zarur bo‘lgan tirikchilik

vositalarining qiymati sifatida qaraladi.

Ish haqining hozirgi zamon nazariyalarida unga mehnat (ishchi

kuchi) bozorida shakllangan baho sifatida qaraladi.

243

Iqtisodiy resurs

hisoblangan ishchi

kuchi bozorida

Ish kuchiga talab va taklif nisbati asosida

shakllanadigan baho sifatida yuzaga

chiqadi.

Iqtisodiy

kategoriya

sifatida

Yalpi milliy mahsulot ishlab chiqarishda

qatnashuvchilarning sarflagan mehna-

tining miqdori, sifati va unumdorli-

giga qarab undan oladigan ulushining

puldagi ifodasidir

Nominal ish haqi Ma’lum vaqt oraligida pul shaklida

olingan ish haqining umumiy summasidir.

Real ish haqi

Nominal ish haqining «xarid quvvati»

yoki nominal ish haqiga sotib olish

mumkin bo‘lgan tovarlar va xizmatlar

miqdori.

Real ish haqi darajasini belgilovchi omillar:

Faktorы, opredelyayuщie uroven realnoy zarplatы * Nominal ish haqi miqdori

* Iste’mol tovarlari va xizmatlarga bozor baholari

Real ish haqi boshqa sharoitlar o‘zgarmay qolganda nominal ish

haqi miqdoriga to‘g‘ri mutanosiblikda, iste’mol tovarlari va

xizmatlar narxi darajasiga teskari mutanosiblikda o‘zgaradi.

Boshqacha aytganda:

Vr = P

Vn, bu yerda

Vr – real ish haqi,

Vn - nominal ish haqi,

P – Iste’mol tovarlari va xizmatlarga bozor baholari darajasi.

Ish haqi

244

2-§. Ish haqini tashkil etish shakllari va tizimlari

Mamlakatda ish haqining umumiy darajasini belgilab beruvchi

omillar:

Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi.

Mehnatning asosiy kapital bilan qurollanish darajasi

Mehnatning tabiiy resurslar bilan ta’minlanganlik darajasi

Mavjud ishlab chiqarish texnologiyasi

Mehnatning umumiy malaka darajasi.

Taqsimotning tarkib topgan tizimi va boshqa iqtisodiy-

ijtimoiy omillar

Ish haqi shakllari:

Vaqtbay ish haqi Bunda ish haqi ishning davomiy-

ligiga, ya’ni ishlangan vaqtga qarab

to‘lanadi.

Ishbay ish haqi

Ishlab chiqarilgan mahsulot miq-

dori yoki bajarilgan ishning hajmiga

qarab belgilanadi.

Vaqtbay ish haqi qo‘llaniladi:

Mehnatning natijalarini aniq hisoblab bo‘lmaydigan soha-

larda;

Mahsulot ishlab chiqarish hajmi bevosita xodimlar meh-

natiga bog‘liq bo‘lmagan, ya’ni texnologik jarayonlarning

borishi bilan belgilanadigan sohalarda. Masalan, konveyer,

avtomat liniyali sohalarda;

Lavozimdagi yoki aniq xizmat vazifasini bajaruvchilar

uchun. Masalan, muhandis-texnik xodimlar, turli

darajadagi boshqaruvchilar, xizmatchilar va boshqa shu

kabilarda.

245

Ishbay ish haqi to‘lashda ish haqi miqdori (V) ayrim kasb (mehnat

turlari)lari uchun mahsulot birligi ratsenkasi bo‘yicha belgilangan

haqni (Mras) ishlab chiqarishning umumiy hajmi (Q)ga ko‘paytirish

orqali aniqlanadi. Mahsulot birligi ratsenkasi esa (Mras) ta’rif

stavkasida belgilangan haqni (Vts) ishlab chiqarishning me’yorlash-

tirilgan (normativ) hajmiga (Qm) bo‘lish orqali hisoblanadi:

Mras = M

TC

Q

V

V = Mras x Q

Ish haqi to‘lashning aniq mehnat sharoitlarini hisobga olib,

qo‘llaniladigan turlari ish haqi tizimini tashkil qiladi

Ishbay ish haqi tizimi

Oddiy ishbay Bunda ish haqi mahsulot birligi uchun

belgilangan yagona ratsenka bo‘yicha

to‘lab boriladi.

Ishbay

– mukofotli

Bunda ishlab chiqarishning natijalari va

boshqa ko‘rsatkichlar uchun mukofot

berish ko‘zda tutiladi.

Ishbay

– progressiv

Bunda ishlab chiqarishning me’yor-

lashtirilgan hajmi uchun belgilangan va

undan ortiqchasiga oshirilgan ratsenka

bo‘yicha ish haqi to‘lanadi.

Tarmoqlar, mamlakat hududlari, ishlab chiqarish va kasb turlari,

turli toifadagi xodimlar hamda xizmat vazifalari bo‘yicha ish haqi

darajasini tabaqalashtirish tarif tizimi orqali amalga oshiriladi.

Tarif tizimi

246

3-§. Mehnat bozorining alohida modellarida ish haqi darajasining

aniqlanishi. Inson kapitaliga investitsiyalar

Tarif malaka ma’lumotnomalari. Unda ayrim kasb va ish turlarining

ta’rifi, aniq bir ishni bajaruvchilarning malaka va ko‘nikma-

lariga qo‘yiladigan talablar hamda ularning razryadlari ko‘rsatiladi.

Tarif setkasi. Unda birinchi va unday keyingi razryadli xodimlar

mehnatiga haq to‘lashning o‘zaro nisbatini aks ettiruvchi tarif

koeffitsiyentlari ko‘rsatiladi.

Ish haqiga turli koeffitsiyentlar. Unda mehnat qilish sharo-iti

og‘ir bo‘lgan hududlar va zararli ishlarda ishlovchilar tarif

stavkasiga qo‘shimcha koeffitsiyentlar belgilanadi.

Mehnatning alohida turlariga talab va ish haqi darajasini

belgilovchi omillar:

aniq mehnat turining unumdorligi;

aniq mehnat turi bilan ishlab chiqarilgan mahsulot-

larning bozor baholari;

birgalikda foydalaniladigan resurslarning bahosi va

unumdorligi.

Mehnatning alohida turlariga ish haqi darajasida farq bo‘lishini

keltirib chiqaruvchi omillar:

Mehnatning aniq turi taklifining cheklanganligi;

bajariladigan ishlarning o‘ziga jalb etishi;

ishlovchilarning malakasi, kasbiy tayyorgarligi va maho-

rati

247

Ishchi kuchi umumiy taklifini belgilab beruvchi omillar:

Mamlakat aholisi soni;

Aholining umumiy sonida mehnatga yaroqli bo‘lganlarning

salmog‘i;

Aholining jinsiy va yosh tarkibi

ish haqi darajasi alohida mehnat turiga yalpi talab

va uning yalpi taklifi ta’sirida shakllanadi;

alohida ishga yollanuvchilar va ishga yollovchilar

ish haqi darajasiga ta’sir ko‘rsata olmaydi;

mehnatga umumiy talab yoki uning umumiy

taklifidagi ancha katta o‘zgarishlar ish haqi

darajasida o‘zgarish bo‘lishiga olib keladi.

Mehnatning sof raqobatli bozorda ish haqi darajasining

aniqlanishi:

ishga yollovchilar ish haqi darajasini belgilashda

nisbiy hukmronlikka ega bo‘ladi.

alohida mehnat turi taklifining cheklanishi ish

haqi o‘rtacha darajasining ko‘tarilishiga olib

keladi;

mehnat turiga talab kamayganda ish haqi

darajasi pasayadi.

Monopsoniya sharoitida ish haqi darajasining shakllanishi:

:

ta’limga va malakaviy tayyorgarlikka investit-

siyalar;

sog‘liqni saqlash va sportga investitsiyalar;

ishchi kuchi qo‘nimligini ta’minlashga investit-

siyalar.

Inson kapitaliga investitsiyalar:

248

4-§. Mehnat munosabatlarining iqtisodiy mazmuni va unda kasaba

uyushmalarining roli

Mehnat munosabatlari – bu bir tomondan ish beruvchilar boshqa

tomondan ishga yollanuvchilar hamda davlat va kasaba

uyushmalari o‘rtasida ishchi kuchini yollash yuzasidan vujudga

keladigan iqtisodiy munosabatlardir.

Kasaba uyushmalarining mehnat munosabatlariga aralashishdan

ko‘zlangan asosiy maqsadlar:

ishsizlikni ijtimoiy kafolatlash;

mehnat sharoitlarini yaxshilash;

ish haqini oshirish.

Ishga yollash bo‘yicha ma’muriyat va ishchilar o‘rtasidagi mehnat

munosabatlari mehnat shartnomalari yordamida tartibga solinadi.

ish haqi stavkasi;

me’yoridan ortiqcha bajargan ishlar uchun haqi to‘lash

tartibi;

dam olish kunlari, tanaffuslar va mehnat ta’tilini

belgilanish tartibi;

pensiya fondlari va sog‘liqni saqlashga ajratmalar

miqdori;

narxlar o‘zgarishini hisobga olib «iste’mol savati»ni

tartibga solish sharoitlari;

mehnatning boshqa umumiy va tashkiliy shart-

sharoitlari.

Mehnat shartnomalarining tarkibiy tuzilishi

249

Kasaba uyushmalarining ish haqini oshirishga erishishga

qaratilgan chora-tadbirlari

I. Ish kuchiga talabni ko‘paytirish:

ishlab chiqariladigan mahsulot yoki xizmatga talabni

rag‘batlantirish;

mehnat unumdorligini oshirish;

ishchi kuchi bilan birgalikda foydalaniladigan boshqa resurslar

narxini o‘zgartirish;

II. Ish kuchi taklifini qisqartirish:

immigratsiyani cheklash;

bolalar mehnatini qisqartirish;

pensiyaga o‘z vaqtida chiqishni qo‘llab-quvvatlash;

ish haftasini qisqartirishga erishish.

III. Kasbni malakali litsenziyalash:

Ta’lim darajasi, mutaxassislik bo‘yicha ish staji, attestatsiya

natijalari va shaxsiy fazilatlari bo‘yicha.

mehnat munosabatlarining barcha tomonlarini qamrab oluvchi

qonunchilik faoliyati;

maqsadli ijtimoiy dasturlarni (kam ta’minlangan oilalarga yordam,

ishsizlik bo‘yicha nafaqa, turli ijtimoiy to‘lovlar, pensiya ta’minoti

va boshq.) ishlab chiqish va amalga oshirish;

ish haqining eng kam darajasi (minimal ish haqi)ni aniqlash va

o‘zgartirish;

ishga yollashning umumiy shart-sharoitlarini belgilash;

bandlik xizmati (mehnat birjalari) faoliyatini amalga oshirish;

bandlik xizmati (mehnat birjalari) faoliyatini amalga oshirish;

davlat ta’lim tizimi orqali ishchilarni o‘qitish va qayta tayyor-

lashni tashkil qilish.

Davlatning mehnat munosabatlariga ta’sir ko‘rsatish usullari va

yo‘llari

250

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar:

Asosiy tayanch tushunchalar

1. Mehnat munosabatlari

2. Mehnat

3. Ish haqi

4. Nominal ish haqi

5. Real ish haqi

6. Insoniy kapital

7. Jamoa bitimi

8. Yagona tarif setkasi

Quyidagi javoblardan to‘g‘risini tanlang:

a) Insonning (jismoniy va aqliy energiyasi) kuchi, energiyasini

sarflab, jamiyat tomonidan tan olingan natijaga erishishga qaratilgan

maqsadli faoliyatidir.

b) Mehnat omilidan foydalanish jarayonida yuzaga chiqadigan muno-

sabatlardir.

d) Pul shaklidagi ish haqi.

e) Mehnat bozoridagi ish kuchiga talab va taklifning muvozanat

bahosidir.

f) Odamlar yillar davomida to‘plagan bilim, malaka, tajriba tarzida

bo‘lib, uni egasidan ajratib bo‘lmaydi.

g) Pul shaklida olingan ish haqiga sotib olish mumkin bo‘lgan

tovarlar va xizmatlar miqdorida ifodalanishi.

h) Mehnat haqi bo‘yicha milliy iqtisodiyotda band bo‘lganlarni

mehnat razryadi va ular bo‘yicha tarif koeffitsiyenti. Har bir razryadga

muvofiq gorizontal razryadlar ham bo‘lishi ko‘zda tutilgan.

i) Ishchi-xizmatchilar jamoasi bilan firmalar o‘rtasida tuzilgan

shartnoma.

Masala va mashqlar

1. Rivojlangan mamlakatlarda sanoat tarmoqlarida minimal ish haqi

miqdori quyidagicha (AQSh dollarida)

IV. Monopol mavqega ega bo‘lgan tadbirkorlarga turli xil yo‘llar

bilan, xususan ish tashlashni tashkil qilish orqali ta’sir

ko‘rsatish.

251

Germaniya

31,8

Shveysariya

28,3

Gollandiya

23,3

Fransiya

19,3

Italiya

18,0

Hozirgi paytda Germaniya sanoatida o‘rtacha ish haqi darajasi

bo‘yicha dunyoda birinchi o‘rinni, Shveysariya esa uchinchi o‘rinni

egallaydi.

Jadval ma’lumotlari asosida boshqa mamlakatlarning Germaniyaga

nisbatan o‘rtacha soatlik ish haqi darajasini hisoblang. Agar bu

ko‘rsatkichni O‘zbekiston bilan taqqoslasak qanday xulosa chiqarish

mumkin?

Ish haqini xohlaganimizcha ko‘tara olamizmi? U nimalarga bog‘liq.

Bu borada hukumatimiz qanday chora-tadbirlar ko‘rayapti? Faqat

nominal ish haqiga qarab turmush darajasi haqida xulosa chiqarish

mumkinmi?

2. O‘zbekistonda tarmoqlar bo‘yicha mehnat haqi quyidagicha (o‘rtacha

respublika darajasiga nisbatan, %da)

Milliy iqtisodiyot tarmoqlarida ish haqi 13.1-jadval

1990 1995 2000 2008 2010

Milliy iqtisodiyotda,

jumladan: 100 100 100 100 100

Sanoat 108 159 192 163 160

Qishloq xo‘jaligi 107 70 50 50

Qurilish 131 175 158 220 158

Transport 115 159 172 159 132

Aloqa 157 168 216 159 133

Savdo 84 58 70 134 123

Kommunal xo‘jalik 76 101 120 99 84

Xalq ta’limi 81 72 87 61 82

Kredit, sug‘urta 149 198 215 142 102

Jadval ma’lumotlariga diqqat qarating. Keyingi yil ma’lumotlari bilan

to‘ldiring. Ularni taqqoslang. Bunday tabaqalanishni sabablari nimada

deb o‘ylaysiz, ko‘rsating.

2. Quyidagi jadval ma’lumotlariga diqqat qiling.

252

O‘zbekistonda turli mulk shakllariga ko‘ra mehnat haqining

tabaqalanishi (o‘rtacha respublika darajasiga nisbatan %da)

13.2-jadval

1995 y. 2000 y. 2010 2012

Milliy iqtisodiyotda o‘rtacha

jumladan: 100 100 100 100

1. Davlat mulkchiligiga

asoslangan korxonalar,

tashkilotlarda

114,9 120,1

2.Nodavlat mulkchiligiga asos-

langan korxonalarda, undan:

a) xususiy individual mulk-

chilik

b) aksionerlik mulkchilik

d) qo‘shma korxonalarda

e) kooperativ mulkchilik

f) jamoa mulkchiligi

g) ijara korxonalar

h) ijtimoiy tashkilotlar mulki

86,6

69,4

121,5

165,8

108,9

69,3

104,7

75,9

86,0

65,3

142,2

269

50,1

41,4

63,6

127,8

Jadvalda keyingi yil ma’lumotlarini keltiring. Ulardan qanday xulosa

chiqarish mumkin, izohlang. Nima sababdan ish haqi qo‘shma

korxonalarda eng yuqori darajada. Fikringizni asoslang.

2012 yilda budjet tashkilotlari хоdimlarining ish haqi va unga teng-

lashtirilgan to‘lovlar miqdorini bosqichma-bosqich ko‘paytirish davom

ettirilib, ish haqini inflyatsiya darajasidan yuqohi bo‘lgan miqdorda

oshirish uchun davlat budjetidan 1,3 trillion so‘m mablag‘ ajratildi. 2012

yil 1 yanvardan boshlab yagona tariff setkasini qayta ko‘rib chiqish va

mehnatga haq to‘lashning bazaviy darajasini birinchi razryad miqdorida

belgilash amalga oshirildi. Sizningcha bu qanday natijaga olib keladi?

Fikringizni bayon qiling.

4. AQShda ish haqi va maosh 4005 mlrd. dollarni, renta 28 mlrd.

dollarni, protsent 407 mlrd dollarni, xususiy tadbirkorlarning daromadi

esa 473 mlrd. dollarni tashkil etdi. Ularning umumiy daromadga

nisbatan ulushini hisoblang.

253

O‘zbekistonda hozirgi paytda ish haqi aholining umumiy daromad-

larining deyarli 13 qismini tashkil etadi. Ularni taqqoslang. Ish haqining

ulushi yuqoriligi nimani ko‘rsatadi, izohlang.

5. Firma ishchilarni raqobat asosida ishga qabul qiladi. Agar bir dona

mahsulotning bozordagi narxi 5500 so‘m bo‘lsa, firma nechta ishchini

ishga qabul qiladi? Hisoblang, jadvalni to‘ldiring va javobingizni

izohlang.

Ishchilar soni Mahsulot hajmi,

dona

Mehnat haqiga

xarajatlar, ming

so‘m

Me’yoriy

mahsulot,

ming so‘m

0 0

1 15 30

2 35 60

3 50 90

4 60 120

5 66 150

6 67 180

7 68 210

8 69 240

9 70 270

10 71 300

7. AQShda bilim olish uchun sarflangan xarajatlar, so‘ngra olinadigan

daromadlar o‘rtasidagi bog‘lanish quyidagicha: o‘rta ta’limga nisbatan

bilim olish muddatini 2 baravar ko‘payishi, o‘qishni tugatgach daro-

madning 5 martaga ko‘payishiga olib keladi.

Bu fikrni tahlil qiling va quyidagi savollarni izohlang: «Inson ka-

pitali» nima? Inson kapitaliga investitsiya deganda nimani tushunasiz?

5. Odiljonning oldida ikki yo‘l bor. To‘rt yil davomida birjada

yetakchi mutaxassis bo‘lib ishlab yiliga 720 ming so‘m daromad topish.

Ikkinchisi - bir yil «Bank va moliya akademiyasi»da o‘qish. O‘qish

uchun 1 mln. so‘m to‘lanadi. O‘qishni tugatgach unga bo‘lim boshlig‘i

o‘rnini va’da qilishyapti. Keyinchalik yanada yuqori lavozimlarga

ko‘tarilishi mumkin. Uch yil davomida uning maoshi har yili 960 ming

254

so‘m bo‘lishi mumkin. Sizningcha Odiljon qaysi yo‘lni tanlagani

ma’qul. Bank foizi darajasi yiliga 20% bo‘lsin.

9. AQShda Bill Klinton prezident bo‘lgan paytda MRB (Markaziy

razvedka boshqarmasi) direktori vazifasiga J.Vulsi tayinlangandi. U

Stenford universitetini tugatgan. Oksfordda o‘qigan. Huquqshunoslikdan

Yel universitetida dissertatsiya yoqlagan. Ko‘pincha shunday ko‘p

bosqichli bilim olish bunday yuqori mansabga ko‘tarilishda qanday rol

o‘ynaydi? Tanishlaringiz ichidan kimlarni bilasiz? Siz ularga havas

qilasizmi?

10. Nima sababdan yaxshi ta’minlangan oilalarning ko‘pchiligida

ayollar to‘la bo‘lmagan ish kuni ishlashadi yoki umuman ishlashmaydi.

Oiladagi bolalar soni, uy yumushlari kam ta’minlangan shunday

oilalarnikidan ko‘p emas. Bu yerda qaysi effekt ustun: o‘rin bosishmi

yoki daromad samarasimi?

11. Topishmoq: Uning o‘g‘li o‘g‘irlik, qizi esa ocharchilik. U nima?

T/N

1. Qachonki yollangan ishchilar soni ular yaratgan me’yoriy mahsulot

hajmi bilan ish haqi stavkasiga teng bo‘lsa, raqobatli bozorda ish

yuritayotgan firma o‘z foydasini maksimallashtirishga erishadi.

2. Raqobatli bozorda faoliyat yuritayotgan firma uchun mehnat taklifi

mutlaq noelastik bo‘ladi.

3. Agar tovar va xizmatlarga chakana baholar nominal ish haqi

stavkasiga nisbatan tezroq o‘ssa, u holda real ish haqi pasayadi.

4. Firma monopolistik mehnat bozorida ish haqi stavkasini o‘rnatadi.

5. Ishlagan vaqtiga qarab to‘lanadigan ish haqi vaqtbay yoki donabay

ish haqi deb ataladi.

6. Hozirgi paytda keng qo‘llaniladigan ish haqi tizimiga

* guruhiy(jamoa) ishbay mukofotli;

* vaqtbay mukofotli ish haqi to‘lash;

* tabaqalashgan ish haqi to‘lash;

* ishbay progressiv ish haqi to‘lash;

* vaqtbay progressiv ish haqi to‘lash;

* «ishni analitik baholash» tizimi va boshqalar kiradi.

255

7. Ish haqi bir tomondan yollangan ishchining mehnat unumdorligi va

intensivligini oshirishga undaydi. Ikkinchi tomondan, samarali mehnatni

rag‘batlantiradi va motivatsiyalaydi.

8. Amerikalik iqtisodchi Jeyms Byukenen «Inson kapitali» funda-

mental tadqiqoti, inson kapitali nazariyasiga oid ishlari uchun 1992-yili

iqtisod sohasida Nobel mukofotini olgan.

Testlar

1. Real ish haqini o‘zgarish darajasini, nominal ish haqi darajasi va...:

a) tovar va xizmatlar bahosi darajasi;

b) foyda normasi;

d) soliqqa tortish stavkasi;

e) ish vaqtining uzunligi;

f) mehnat unumdorligi bilan taqqoslash orqali aniqlash mumkin.

2. Ish haqi stavkasini o‘sishi bilan

a) agar mehnatga talab elastik bo‘lsa, bandlik qisqaradi;

b) agar mehnatga talab mutloq noelastik bo‘lsa, bandlik qisqaradi;

d) agar mehnatga talab elastik bo‘lsa, bandlik o‘sadi;

e) agar mehnatga talab noelastik bo‘lsa, bandlik o‘sadi;

f) agar mehnatga talab noelastik bo‘lsa, bandlik qisqaradi.

3. Ish haqini kasaba uyushmalari bosimi bilan oshirilganda

a) bandlik miqdori o‘zgarmaydi;

b) bandlikning kamayishiga olib keladi;

d) bandlikning o‘sishiga olib keladi;

e) mehnat unumdorligini pasaytiradi;

f) ish vaqtini uzaytirishga olib keladi.

4. Mehnat taklifining ishchilar sonining o‘zgarmagani holda bo‘sh

vaqt evaziga ko‘payishi

a) daromad effekti;

b) baho effekti;

d) o‘rin bosish effekti;

e) miqdor effekti;

f) alohida manfaatlar effekti deb ataladi.

256

5. Ishlovchining bo‘sh vaqtni ko‘proq qadrlashi evaziga mehnat

taklifining kamayishi

a) baho effekti;

b) o‘rin bosish effekti;

d) daromad effekti;

e) miqdor effekti;

f) alohida manfaatlar effekti deb ataladi.

6. Ish haqi dinamikasi va darajasiga mehnat bozori kon’yunkturasidan

tashqari quyidagilardan qaysi biri ta’sir qilmaydi?

a) mehnat resurslari soni;

b) texnika, texnologiya darajasi;

d) mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi;

e) mamlakatda qonunlar ijrosi va siyosiy vaziyat;

f) ishchilarni xohish-ehtiyoji.

7. Firma mehnat bozorida monoponiya hisoblanadi, lekin tayyor

mahsulot bozorida monopol mavqega ega emas. Raqobatdosh firmalarga

nisbatan u:

a) ko‘proq ishchilarni yollaydi va nisbatan yuqori ish haqi belgilaydi;

b) kamroq ishchilarni yollaydi va nisbatan pastroq ish haqi belgilaydi;

d) kamroq ishchilar yollaydi va yuqoriroq ish haqi tayinlaydi;

e) ko‘proq ishchilar yollaydi va kamroq ish haqi belgilaydi;

f) ishchilar sonini o‘zgartirmaydi, ko‘proq ish haqi belgilaydi.

8. Nominal ish haqining to‘g‘ri ta’rifini toping:

a) ma’lum vaqt oralig‘ida pul shaklida olingan ish haqi;

b) ish haqining sotib olish layoqati;

d) barcha pul daromadlari (foyda, renta, foiz) summasi;

e) a) va b) to‘g‘ri;

f) b) va d) to‘g‘ri.

9 Real ish haqining to‘g‘ri ta’rifini toping:

a) nominal ish haqiga sotib olish mumkin bo‘lgan tovarlar va

xizmatlar miqdori;

b) pul shaklida olingan ish haqi;

v) ish haqining pul shaklida qatiy belgilangan stavkasi;

d) ish haqining soliqlar chegirilgan qismi;

e) ish haqining o‘rtacha darajasi.

257

10.Real ish haqi darajasi quyidagilarning qaysi birining

o‘zgarishiga to‘g‘ri mutanosib bogliqlikda o‘zgaradi?

a) tovar (xizmat)lar bahosi;

b) nominal ish haqi miqdori;

d) soliqlar darajasi;

e) majburiy to‘lovlar;

f) sug‘urta to‘lovlari.

11.Iste’mol tovar (xizmat)lari bahosi 150% ga tushib. nominal

ish haqi 150% ga oshsa, real ish haqi darajasi qanday o‘zgaradi?

a) real ish haqi 2,5 marta ortadi;

b) real ish haqi 1,5 marta ortadi;

d) real ish haqi 2,0 marta ortadi;

e) real ish haqi 3,0 marta ortadi;

f) real ish haqi 4,0 marta ortadi.

12. Mehnatning aniq turiga ish haqining darajasi nima ta’sirida

shakllanadi?

a) shu mehnat turi taklifi ta’sirida;

b) shu mehnat turiga talab ta’sirida;

d) shu mehnat turiga talab va taklif ta’sirida;

e) boshqa iqtisodiy resurslarga talab va taklif ta’sirida.

f) tovarlarga talab ta’sirida.

13. Ishchi kuchi (mehnat)ning aniq bozorida qachon ish haqining

o‘sishi ro‘y beradi?

a) ishchi kuchiga talab cheklanganda;

b) ishchi kuchi taklifi cheklanganda;

d) taklif o‘sib, talab cheklanganda;

e) boshqa iqtisodiy resurslarga talab cheklanganda;

f) tovarlarga talab cheklanganda.

258

13.1-chizma

Kasaba uyushmalari yana qanday yo‘llar bilan ish haqi darajasiga

ta’sir etishni uyushtiradi?

Mehnat taklifiga ta’sir etuvchi omillar

Mamlakatda

mehnatga

layoqatli kishilar

soni

Ish haqi

darajasi

Ish kuni

uzunligi

(haftasiga 39,

40, 41 yoki

42 soat)

Mutaxassislik,

kasb egallashi,

malaka darajasi

13.2-chizma

Bo‘sh katakni to‘ldiring. Bulardan tashqari mehnat taklifiga ta`sir

ko‘rsatuvchi omillarni bilasizmi? Ish taklif qiluvchilar monopol

mavqega ega ekanligi haqida nima deya olasiz?

Kasaba uyushmalarining ish haqi darajasiga ta’siri uslublari:

Tadbirkorlar bilan jamoa mehnat shartnomasi tuzish jarayo-nida ish

haqi stavkalarini ko‘tarish maqsadida ularga bosim o‘tkazish.

Mehnatga talab vujudga keltiradigan mahsulot ishlab chiqarish

turlarini o‘stirishga ta’sir ko‘rsatish orqali ish haqini o‘sishiga ta’sir

ko‘rsatish.

Ishlab chiqarish monopolizatsiyasiga qarshi kurash (Mono-

poliyalar ishlab chiqarishni qisqartirish hisobiga narxni oshiradi.

Bu ish haqi darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.) Monopoliyaga

qarshi kurash orqali ish haqining pasayib ketish tendensiyasini

to‘xtatish.

Mehnat taklifini cheklash, qonunlar yordamida ish vaqtini cheklash,

kasaba uyushmasiga a’zo bo‘lmaganlarni ishga qabul qilishni

taqiqlash, mehnat intensivligini va og‘irligini limitlash.

259

Iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha o‘rtacha nominal ish haqi, so‘m

13.3-jadval

Davr

O‘rta-

cha

ko‘rsa

tkich

Sa-

noat

Trans

-port

Quri-

lish

Sav-

do

Axbo-

rot

bilan

ta’min-

lash

Sog‘-

liqni

saq-

lash

Xalq

ta’limi

Moliya

va

kredit

2000 12492 23166 20259 20299 9901 42387 8566 9967 25046

2001 18424 29797 24002 23193 12312 40228 10853 1930 31401

2002 27511 42747 37882 34405 21677 70008 16227 17262 47672

2010

2012

o‘sish

% hiso-

bida

Manba: O‘zR Davlat Statistika qo‘mitasi

Jadval ma’lumotlariga diqqat qarating. Yuqoridagi 2-masalada

berilgan statistik ma’lumotlardan kelib chiqib, agar Respublikamizda

2008-yili o‘rtacha nominal ish haqi 418,1 ming so‘m, 2009 yili 585,3,

2010 yili 773,6 ming so‘m bo‘lsa, tarmoqlar bo‘yicha nominal ish

haqining o‘rtacha miqdorini aniqlang. 2012 yil va keyingi yillar

ma’lumotlarini keltiring va avvalgi yillarga nisbatan o‘sish darajisini

hisoblang. Taqqoslab xulosa chiqaring.

Respublika hududlari bo‘yicha o‘rtacha nominal ish haqi (o‘rtacha

respublika darajasiga nisbatan, %da)

13.2-jadval

Dav

r

o‘r

tach

a

ko

‘rsa

tkic

h

QQ

res

pu

b -

lik

asi

An

dij

on

Bu

xo

ro

Jiz

zax

Qash

qa-

da

ryo

Navo

iy

Na

ma

ng

an

Sa

ma

rqa

nd

Su

rxo

nd

ary

o

Sir

da

ryo

To

shk

ent

vil

.

Fa

rg‘o

na

Xora

zm

To

shk

ent

sh

.

2008 100 80 83 99 77 103 179 65 73 73 81 123 82 71 136

2010 100 84 92 92 77 94 145 75 79 78 84 117 89 76 135

Respublikamizda 2008-yili o‘rtacha nominal ish haqi 418,1 ming

so‘m bo‘ldi. 2010 yili esa 773,6 ming so‘m. Jadvalda berilgan

260

raqamlardan kelib chiqib, hududlar bo‘yicha o‘rtacha nominal ish haqi

miqdorini hisoblang. Ish haqi darajasiga qanday omillar ta’sir qiladi,

ko‘rsating. Keyingi yil ma’lumotlari bilan to‘ldiring. Hududlarga

qiyoslaganda ularning qaysi biri muhim rol o‘ynaydi?

Nominal ish haqi deganda qanday ish haqini tushunamiz? Ish

haqining yana qanday turlari bor, izohlang.

2008-2012 yillarda o‘rtacha nominal ish haqi va pensiya

miqdorining

o‘sishi, ming so‘m(yil oxiriga)

13.1-diagramma

136,5 171,9 218,5274

585,3

773,6

951

1169,7

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

2009 2010 2011 2012

Пенсия Иш ҳақи

Diagrammadagi ma’lumotlarga diqqat qiling. Ko‘rsatkichlarni

yuqorida berilgan raqamlar bilan solishtiring. Tahlil qilib izohlang.

Javoblar:

Asosiy tayanch tushunchalar: 1b); 2a); 3g); 4v); 5e); 6d); 7j); 8yo);

Masala va mashqlar:

1. O‘rtacha bir soatlik ish haqi Germaniyaga nisbatan Shveysariyada

89%, Gollandiya 73,3%, Fransiya 60,7%, Italiyada 56,6%ni tashkil

etadi.

4. Umumiy daromad 4913 mlrd. doll. Ish haqi 81,5%, renta 0,6%,

protsent 8,3%, xususiy tadbirkorlar daromadi 9,6%ni tashkil etadi. 5.

Ishchi soni Me’yoriy mahsulot

1

Pensiya Ish haqi

261

2

3

4

5

6

7

8

9

10

110000

82500

55000

33000

5000

6000

5500

8000

5500

Firma 5 ta ishchini ishga qabul qiladi. Chunki 6-ishchi yaratgan

me’yoriy mahsulot atigi 5000 so‘mni tashkil etadi. Ish haqi esa 30000

so‘m.

6. Tabaqalanish asosida qobiliyat, nazariy va amaliy tayyorgarlik,

bajariladigan ishning obro‘li bo‘lish-bo‘lmasligi, malaka, mohirligi

nomukammal raqobatga asoslanishi, taklif va talab elastikligi ham ta’sir

qiladi.

7. 1) Bu nazariy va amaliy tayyorgarlik ko‘rish natijasida yuqori

malaka talab qiladigan ishlarni bajarish imkonini beradigan insonda

jamg‘arilgan potensial.

2) Bu bilim olish, malaka, ko‘pincha mohirlikka ega bo‘lish va

sog‘lom bo‘lish uchun qilingan xarajatlar, qaysiki kelajakda

daromadlarning ko‘payishiga olib keladi.

8. Malakasini oshirgandan so‘ng 3 yil davomida oladigan daromadi

qilgan xarajatlaridan 365714 so‘m ko‘p. Undan tashqari kelajakda u

orzu qilgan lavozimiga erishadi. Demak, malakasini oshirgani ma’qul.

9. Insoniy kapitalga investitsiya, shuncha uzoq muddat jarayonida

olingan bilim malaka, kelajakda muvaffaqiyatga erishish, jumladan

yuqori daromad olishga yo‘l ochadi. Jumladan, bu J. Vulsining shu

darajaga etishish imkoniyatida ifodalanadi. Bunday misollarni juda

ko‘plab keltirish mumkin.

10. Daromad effekti amal qiladi.

11. Tanballik

T/N

1T; 2N; 3T; 4T; 5N; 6T; 7T; 8N(Gerri Bekker);

Testlar

1a); 2a); 3b); 4v); 5v); 6d); 7b); 8a); 9a); 10b); 11g); 12v); 13b).

262

14-MAVZU. RAQOBAT NAZARIYASI

1-§. Raqobatning iqtisodiy mohiyati va rivojlanish bosqichlari

Raqobat — iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining o‘z

manfaatlaridan kelib chiqib, yuqori daromad olish imkoniga, yuqori

naf, nufuzli mavqega ega bo‘lish uchun boshqalar bilan bellashuvi,

kurashidir. U bozor subyektlari iqtisodiy manfaatlarining

to‘qnashishi tufayli yuz beradi.

Ishlab chiqaruvchilar

o‘rtasidagi raqobat

Tovarlarni qulay sharoitda ishlab

chiqarish, yuqori narxlarda sotish va

bozordagi mavqeini mustahkamlash

orqali eng ko‘p foyla olishga

qaratiladi.

Resurs egalari

o‘rtasidagi raqobat

O‘zlarining iqtisodiy resurslarini

(kapital, yer, ishchi kuchi) yuqori

narxlarda sotish orqali ko‘proq

omilli daromadga ega bo‘lishga

qaratiladi.

Iste’molchilar

o‘rtasidagi

raqobat

Daromadlarning mavjud darajasida

ko‘proq miqdordagi tovarlarni sotib

olishga, ya’ni sarflagan puli evaziga

ko‘proq naflilikka ega bo‘lishga

qaratiladi.

Raqobatning iqtisodiy asosi – bu mulkchilikning turli-tumanligi,

ishlab chiqaruvchilar, resurs egalari va iste’molchilarning tadbirkor,

mulk va daromad egasi sifatida erkin hamda mustaqil bo‘lishidir.

263

«Iqtisodiyotni erkinlashtirish haqiqiy raqobat muhitini shakllan-

tirish bilan uzviy bog‘liqdir. Raqobat bo‘lmasa, bozor iqtisodiyotini

barpo etib bo‘lmaydi.

Raqobat bozorning asosiy sharti, aytish mumkinki, uning

qonunidir.13

2-§. Raqobat shakllari va usullari

13

Кarimov I.A. Uzbekiston XXI asrga intilmoda. T.: «O‘zbekiston», 1999, 34-bet.

Raqobatning rivojlanish bosqichlari

I. Oddiy tovar xo‘jaligiga xos bo‘lgan raqobatchilik, bosqichi;

II. Sof yoki erkin raqobatga asoslangan bosqich;

III. Monopolistik raqobat bosqichi;

IV. Hozirgi zamon madaniy jihatdan rivojlangan raqobatchilik

bosqichi.

Raqobat shakllari

I. Ishlab chiqaruvchi (sotuvchi)larning bozordagi mavqeiga

ko‘ra:

sof yoki erkin raqobat;

sof monopoliya;

monopolistik raqobat;

oligopoliya.

II. Miqyosiga ko‘ra:

tarmoqlar ichidagi raqobat;

tarmoqlar o‘rtasidagi raqobat;

milliy xo‘jalik doirasilagi raqobat;

jahon xo‘jaligi doirasidagi raqobat.

III. Sodir bo‘lish xarakteriga ko‘ra:

tartibsiz (stixiyali) raqobat;

tartibga solinadigan raqobat.

IV. Amalga oshirish usuliga ko‘ra:

narx vositasida raqobat;

narxdan boshqa vositalar orqali olib boriladigan raqobat;.

264

V. Amalga oshirish yo‘liga ko‘ra:

halol raqobat;

g‘irrom raqobat

Ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar)ning bozordagi mavqeini

belgilab beruvchi omillar:

Ishlab chiqaruvchi (sotuvchilar) soni;

Bozorga kirish va chiqib ketishda to‘siqlarning mavjudligi.

B

Bozorga kirish va chiqib ketishda to‘siqlarning mavjudligi.

Tarmoq ichidagi raqobat – mahsulot ishlab chiqarish va sotishda

qulay sharoitga ega bo‘lish uchun bir tarmoq korxonalar o‘rtasida boradi.

Tarmoq ichidagi raqobat natijasida turli ishlab chiqaruvchilar

tovarlarning individual (alohida) narxi, bozor narxiga aylanadi.

Tarmoqlar o‘rtasidagi raqobat – turli tarmoq korxonalari o‘rtasida

yuqori foydaga ega bo‘lish uchun boradi. Bu raqobat natijasida kor-

xonalarda hosil bo‘lgan turli foyda normalari o‘rtacha foydaga aylanadi.

Milliy xo‘jalik doirasidagi raqobat – natijasida o‘rtacha narxlar va

bozor subyektlarining yalpi milliy (ichki) mahsulotdagi ulushi

aniqlanadi.

Jahon xo‘jaligidagi raqobat – turli davlatlar milliy ishlab

chiqaruvchilarning jahon bozoridagi mavqeini mustahkamlash

uchun boradi va uning natijasida alohida tovarlarning jahon narxlari

shakllanadi.

Tartibsiz (stixiyali) raqobat – bozor kuchlarining ta’sirida tabiiy

ravishda ro‘y beradi.

Tartibga solinadigan raqobat – madaniylashgan tarzda va ma’lum

me’yorlar doirasida sodir bo‘ladi.

Narxning raqobat vositasi sifatida qo‘llanilish darajasiga qarab narx

yordamidagi va narxsiz raqobat ajratiladi.

Raqobatlashishda g‘ayrioddiy usullar (josuslik, qotillik, zo‘ravonlik va

h.k.)ning qo‘llanilish darajasiga ko‘ra halol va g‘irrom raqobat

farqlanadi.

265

Raqobat shakllari

sof

yo

ki

erk

in

raqo

bat

sof

mo

no

-

po

liy

a

mo

no

po

list

ik

raqo

bat

oli

gop

oli

ya

Asosiy belgilari

Ishlab chiqaruvchi

(sotuvchi)lar soni Juda ko‘p Yagona

Nisbatan

ko‘p Kam sonli

To‘siqlar,

bar’yerlarning

mavjudlik

darajasi,

Mavjud

emas

Katta taqiqlar,

to‘siqlar

mavjud

Uncha katta

emas Katta

Raqobat usullari

Narx

yordamida

Narx vositasida raqobatlashishda

ishlab chiqaruvchilar o‘z tovarlarining

narxini raqiblari tovarlari narxidan

pasaytirish orqali iste’molchilarni

og‘dirib olish va bozordagi mavqeini

mustahkamlashga harakat qiladi.

Bunda raqobatlashish vositasi sifatida

narxdan tashqari omillardan foydalanib

tovar sotish hajmini ko‘paytirib borishga

harakat qilinadi.

Boshqa vositalar

yordamida

Bunda yirik ishlab chiqaruvchilar ra-

qiblarini tarmoq (bozor)dan siqib chiqarish

uchun tovarlariga narxlarini vaqti-vaqti

bilan va uzoq muddat pasaytirib turadi.

«Narxlar ulushi»

Narx yordamida raqobatlashish

266

Bunda milliy ishlab chiqaruvchilar o‘z-

larining tovarlarini boshqa mamlakat-

larga ichki bozordagi narxlardan, ayrim

hollarda tannarxdan ham past bo‘lgan

narxda chiqaradi.

Bunda tovar narxlaridan muayyan foizda

chegirma qilinadi.

Bunda xarid hajmini ko‘paytirib borgan

iste’molchilarga rag‘batlantiruvchi imti-

yozli (pasayib boruvchi) narxlardan foy-

dalaniladi.

Demping

narxlarini qo‘llash

Narxlardan chegirma

qilish

Imtiyozli

narxlarni qo‘llash

Asosiy tovarlar

narxiga boshqa

tovarlar qiymatini

kiritish

Bunda asosiy tovarlar xarid qilinganda

ularga boshqa tovarlarni ham qo‘shib

berish ko‘zda tutiladi.

Narxdan boshqa vositalar yordamida raqobatlashish

Tovar sifatini tabaqalashtirish – bir xildagi ehtiyojni

qondiradigan va bir turga mansub bo‘lgan tovarlar turlicha

iste’mol xossalariga ega bo‘ladi.

Tovarlarni kreditga sotish – tovarlar nisbatan ortiqcha bo‘lgan

sharoitda ishlab chiqaruvchi o‘z tovarlarini narxini kechiktirib

to‘lash sharti bilan sotib, raqiblaridan ustun kelishi mumkin.

Sotish vaqtida va kafolatlangan muddatda tekin serviz xizmati

ko‘rsatish mumkin.

Marketing – uning vositasida mahsulot ishlab chiqarish va

sotish jarayonini talabga moslashtirishga harakat qilinadi.

Reklama, tovar belgilari, firma muhrlari hamda qadoqlash

usullari tovarlarni o‘ziga jalb etuvchanlini oshirish va sotish

hajmining ko‘payishini rag‘batlantirishning muhim yo‘llari

hisoblanadi.

267

3-§. O‘zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi va

antimonopol qonunchilik

Monopoliya – iqtisodiy faoliyatining biror sohasida (ishlab chiqarish,

xizmat ko‘rsatish, tijorat va h.k.) korxona yoki davlatning tanho

hukmronligini ifodalaydi. «Monopoliya» – yunoncha so‘z bo‘lib,

«mono» – bitta, «polis» – sotaman degan ma’noni anglatadi.

Monopoliyalarning vujudga kelish sabablari:

Кapitalning to‘planuvi va markazlashishi;

Fan-texnika taraqqiyoti;

Davlatning ayrim faoliyat sohalarini qo‘llab-quvvatlashi;

Ishlab chiqarishdagi obyektiv texnologik zaruriyat;

o‘zaro kelishish.

Monopoliya turlari:

Tabiiy monopoliyalar – iqtisodiy, texnikaviy va texnologik

xususiyatlarni taqozo qilib, ular raqobatni qo‘llash mumkin

bo‘lmagan yoki qiyin bo‘lgan sohalarni o‘z ichiga oladi:

Suv, energiya, gaz ta’minoti korxonalari;

Temir yo‘l transporti;

Harbiy - mudofaa majmuasi korxonalari.

Iqtisodiy (sun’iy) monopoliyalar – ishlab chiqarish va kapitalning

to‘planishi hamda korxonalarning turli yo‘llar bilan birlashishi

natijasida vujudga keladi.

* Кartel – bir tarmoq korxonalarning ittifoqi bo‘lib, uning

ishtirokchilari to‘liq iqtisodiy mustaqilligini saqlab qoladi, faqat ishlab

chiqarish hajmi, sotish bozorlari va baholari to‘g‘risida kelishib oladi;

* Sindikat – bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar

birlashmasi bo‘lib, uning a’zolari ishlab chiqarish sohasida mustaqil-

ligini saqlab qoladi, mahsulot esa sindikat mulki sifatida sotiladi;

* Trest – ishlab chiqarish vositalari va mahsulotga birgalikda egalik

qiluvchi korxonalar guruhi bo‘lib, foyda qo‘shilgan kapital hajmiga

qarab taqsimlanadi.

* Konsern – monopoliyaning eng yuqori va murakkab shakli bo‘lib,

turli sohalardagi rasman mustaqil kompaniyalardan tashkil topib, bosh

kompaniya ular ustidan moliyaviy nazorat o‘rnatadi.

268

Davlatning antimonopol siyosati – monopoliyalar faoliyatini

cheklash, tartibga solish va raqobatchilik muhitini vujudga

keltirishga qaratiladi. Bu siyosat o‘z ifodasini antimonopol

qonunlarda topadi.

Antimonopol tartibga solishning asosiy yo‘nalishlari:

bozorning monopollashuvini cheklash;

Raqobatchi kompaniyalar qo‘shilishini taqiqlash;

Monopol narxlar belgilashni taqiqlash;

Raqobatni madaniylashgan tarzda olib borishni qo‘llab-

quvvatlash.

AQShning antimonopol qonunchiligi

Sherman qonuni (1890 y)— unda ishlab chiqarish va savdoni

cheklash maqsadida tuzilgan bitimlar noqonuniy deb hisobla-

nadi.

Кleyton qonuni (1914-y) — iste’molchilarni narx orqali kamsitish,

majburiy shartnomalar tuzish, raqobatchi korxona-larning zaiflashuviga

olib keluvchi aksiyalarni sotib olish direktoratlarning chirmashib ketishi,

bir firmaning rahbari boshqa firmaga a’zo bo‘lishini taqiqlaydi.

Seller-Кefover qonuni (1950-y). Bu qonunda Кleyton qo-nuniga

o‘zgartirishlar kiritilgan bo‘lib, unda nafaqat raqo-batchi

korporatsiyaning zaiflashuviga olib keluvchi aksiya-largina emas,

ishlab chiqarish fondlari (asbob-uskuna, boshqa moddiy

narsalar)ni sotib olish ham taqiqlandi.

Кonsernlarning boshqa monopoliya shakllaridan afzalliklari:

* rasman mustaqil, bu ozmi-ko‘pmi ularga faoliyat erkinligini

beradi;

* qaysi tarmoq mahsuloti — xizmatlariga talab yuqori bo‘lsa,

aynan shu sohaga tezda kapital qo‘yish imkonini beradi. Кonsernlar

universallikning afzalligi bilan ixtisoslanishning ustunliklarini

o‘zida mujassamlashtiradi.

269

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar:

Asosiy tayanch tushunchalar:

1. Raqobat

2. Monopoliya

3. Nomukammal raqobat

4. Oligopoliya

6. Sof monopoliya

7. Monopoliyaning maqsadi

8. Jamiyatning sof yo‘qotishlari

9. Sun’iy monopoliya

O‘zbekiston Respublikasining antimonopol qonunchiligi:

Monopolistik faoliyatni cheklash to‘g‘risida» gi qonun (1992 y).

Unda bozorda ataylab taqchillik hosil qilish, narxlarni

monopollashtirish, raqobatga to‘sqinlik qilish va uning g‘irrom

usullarini qo‘llash taqiqlanadi;

«Obyektlarning xo‘jalik yurituvchi jamiyatlar va shirkatlar

tarkibidan chiqish tartibi to‘g‘risida»gi Nizom (1994 y)» Unda o‘z

monopol mavqeini suiiste’mol qilgan monopolistik birlashmalarni

bo‘lib tashlash yoki maydalashtirish ko‘zda tutiladi;

«Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida» gi

qonun (1996 y). Qonunda g‘irrom raqobat va bozorlarga

belgilangan talablarga javob bermaydigan tovarlarni chiqarish

taqiqlanadi.

O‘zbekistonda monopoliyaga qarshi siyosatni amalga oshiruvchi

muassasalar:

Moliya vazirligi huzuridagi monopoliyadan chiqarish va

raqobatni rivojlantirish qo‘mitasi (1996 y);

O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va

raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasiga aylantirildi (2000y).

Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo‘llab-

quvvatlash davlat qo‘mitasi (2005 y).

Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat

qo‘mitasi (2010-yildan).

O‘zbekiston Respublikasi xususiylashtirish, monopoliya-dan

chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat qo‘mi-tasi (2012

yil noyabr).

270

5. Mukammal raqobat 10. Monopsoniya

Quyidagi javoblardan to‘g‘risini tanlang:

a) Tarmoqda yagona, o‘rnini bosadigan, almashtirib bo‘lmaydigan

mahsulot sotuvchi (ishlab chiqaruvchi).

b) Ishlab chiqarish va bozorda uncha ko‘p bo‘lmagan, sanoqli

firmalar hukmronligi.

d) Iqtisodiy faoliyat ishtirokchilarining o‘z manfaatlaridan kelib

chiqib, yuqori daromad olish imkoniga, nufuzli mavqega ega bo‘lish

uchun boshqalar bilan bellashuvi, kurashi

e) Bir yoki bir necha sotuvchi bozorda narx ustidan nazorat o‘rnatish

imkoniga ega bo‘lgan bozordagi raqobat.

f) Erkin raqobatga asoslangan, cheklanmagan miqdorda bozorga

(tarmoqqa) kirish, erkin mustaqil ishlab chiqaruvchilar bozorda narx

ustidan nazorat o‘rnatish imkoni yo‘q, bozordagi ideal raqobat.

g) Narx ustidan nazorat o‘rnatish yoki ishlab chiqarish hajmini

o‘zgartirish orqali maksimal darajada daromad, monopol foyda olish

h) Monopolistik manfaatni ko‘zlab korxonalarning birlashuvi.

i) Tarmoqda mahsulot ishlab chiqarish va bozorda yagona firma

hukmronlik qilishi.

j) Monopoliyalar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish hajmini

samarali darajadan kamaytirish natijasida iste’molchi va sotuvchilar

uchun ma’lum miqdorda mahsulotning yo‘qotilishi, ishlab chiqarishning

kamayishi.

k) Yagona iste’molchiga asoslangan bozor.

Masala va mashqlar

1. Mukammal raqobatga asoslangan tarmoqda 20ta firma faoliyat

yuritadi. Mahsulotning bozor bahosi 40. Agar uzoq muddatli davrda

tarmoqning minimal o‘rtacha xarajatlari 30, umumiy xarajatlar esa 60

bo‘lsa, tarmoqning raqobatli muvozanatga yaqinlashuvi ro‘y berayapti.

U holda baho va taklif qanday o‘zgaradi.

2. Mukammal raqobatli firma yiliga 20 ming dona telefon ishlab

chiqaradi. Ishlab chiqarishning o‘rtacha xarajatlari 21500 so‘m. O‘rtacha

o‘zgaruvchi xarajatlar 17500 so‘m, bozor bahosi 25000 so‘m bo‘lsa,

firma qancha foyda ko‘radi.

271

3. Mamlakatimizda turli shakldagi xo‘jalik yurituvchi subyektlar

tomonidan o‘z ustunlik mavqeidan foydalanib, har xil qonun buzilishi

holatlariga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida monopolist korxonalar Davlat

reestriga kiritiladi.

O‘zbekistonda 1996-yil monopolist korxonalar soni 827ta bo‘lib,

mahsulotlar soni 4351ta bo‘lgan bo‘lsa, 2003 yilga kelib, Davlat

reestriga kiritilgan korxonalar soni 386taga tushdi. Mahsulot (tovar va

xizmatlar) esa 247ta. Monopol mahsulotlarning asosiy qismi xizmat

ko‘rsatish (43%), qurilish materiallari ishlab chiqarish (19%)ni tashkil

etadi.

2003-yilda monopolist korxona va mahsulotlar 1996-yilga nisbatan

qancha kamayganini, xizmat ko‘rsatish va qurilish bo‘yicha monopol

mahsulotlar turini hisoblang. U nimadan dalolat beradi? Nima sababdan

monopol mahsulotlar xizmat ko‘rsatish va qurilish mollari bo‘yicha ko‘p

Buning sababi nima deb o‘ylaysiz?

3. Jadvaldagi raqamlarga diqqat qiling. Keyingi yillar ma’lumotlari

bilan to‘ldiring. Ular asosida qanday xulosa chiqarish mumkin?

Fikringizni izohlang.

Respublikada YaIMda monopoliyalar ulushi %da.

2008 2009 2010 2011

Yalpi ichki mahsulotda monopol

mahsulotlar hissasi 25,7 22,9 21,7 20,5

Sanoat mahsulotlaridagi ulushi 14,9 14,3 13,8 14,3

5. Respublikamizda 2012-yil monopol korxona va mahsulotlar soni

quyidagicha bo‘lgan deylik:

Korxona soni Mahsulot soni

1. Non va bulka mahsulotlari 21 43

2. Ko‘mir 6 7

3. Oziq-ovqat mahsulotlari 92 35

4. Gaz 5 6

5. Yengil sanoat 43 87

6. Mahalliy sanoat 12 17

7. Neft-kimyo sanoati 27 50

8. Mashinasozlik 30 60

9. Qurilish materiallari 71 193

272

10. Xizmatlar 338 659

11. Boshqa tarmoqlar 108 238

Jami 753 1532

Sizning fikringizcha qaysi sohalarni tabiiy monopoliyaga kiritsak,

to‘g‘ri bo‘ladi? Unga ko‘ra, korxonalar va mahsulotlar bo‘yicha tabiiy

va sun’iy monopoliyalar hissasini aniqlang.

Tabiiy monopoliyalar sun’iy monopoliyalardan qanday farqlanadi,

izohlang. Javobingizni asoslab bering.

6. Quyidagi jadvalda mukammal raqobat sharoitida firmaning

faoliyati haqida ma’lumotlar berilgan.

P Q TR TC TVC TFC ATC AVC MC

100 250ming 150ming 3ming

Bozorda mahsulot birligiga baho 5 ming so‘m miqdorida o‘rnatiladi.

1). Jadvaldagi yetishmovchi ma’lumotlarni topib, jadvalni to‘ldiring.

2). Firma foydani maksimallashtirish uchun harakat qiladimi yoki

zararni minimallashtirish uchun, aniqlang.

3). Firma foydani ko‘paytirish, zararni kamaytirish uchun nima qilishi

kerak, tushuntiring.

a) mahsulot ishlab chiqarishni kamaytirish;

b) mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish;

d) korxonani yopish,

e) hech narsani o‘zgartirish shartmas.

4). Aytaylik, firmani yopilish vaziyati vujudga keldi. Bu qanday baho

darajasida yuz beradi?

7. Quyidagilarni diqqat bilan o‘qing.

a) AQShda meditsina va yuristprundensiya bo‘yicha xususiy ish

ochish uchun hukumat organlaridan litsenziya olish zarur.

b) O‘zbekistonda tabiiy resurslar davlat mulki hisoblanadi. Undan

tashqari ulardan juda ko‘plarini qayta tiklab bo‘lmaydi.

d) Mualliflik huquqi bo‘yicha qonunchilik rivojlangan mamlakatlarda

firma odatda o‘z mahsulotini patent yordamida himoya qiladi,

shuningdek, undan nusxa ko‘chirishni ham faqat o‘zi amalga oshiradi

yoki uning ruxsati bilan amalga oshiriladi.

273

Ko‘rsatilgan misollarni tahlil qiling va quyidagi savollarga javob

bering:

1). Tarmoqqa kirishga qo‘yiladigan to‘siqlar deganda nima

tushuniladi?

2). To‘siqlar, baryerlar muammosi nimada?

3). Baryerlarni qanday tasniflash mumkin?

8. Siz katta merosga ega bo‘ldingiz va o‘z ishingizni ochishga qaror

qildingiz. Siz velosiped ishlab chiqaruvchi zavod qurmoqchisiz.

Tarmoqqa kirish uchun qanday to‘siqlarni yengib o‘tishingizga to‘g‘ri

keladi:

a) ishlab chiqarish quvvati yoki masshtab effekti;

b) moliyaviy to‘siqlar;

d) litsenziya;

e) hukumat ijro organlari yoki qonun chiqaruvchi organlar bilan

aloqalar;

f) pora berish zaruriyati;

g) reklama kompaniyasi;

h) faoliyat yuritayotgan boshqa firmalar tomonidan g‘irrom

raqobat olib borish.

Ko‘rsatilgan to‘siqlar O‘zbekiston uchun ham rivojlangan

mamlakatlar: GFR, AQSh, Fransiya uchun ham umumiymi?

9. Quyidagilarni diqqat bilan o‘qing. Tushunchalar ichida guruhga

taalluqli bo‘lmagan tushunchani aniqlang va uni ro‘yxatdan chiqaring.

Sababini izohlang.

Tushunchalar: «O‘zbekiston havo yo‘llari», «O‘zbekiston temir

yo‘llari», «Toshshahargazta’minot», Qo‘yliq dehqon bozori, «Toshissiq-

quvvat» ishlab chiqarish birlashmasi, «Suvsoz» tresti, «O‘zbekenergo»

davlat aksionerlik kompaniyasi.

TN

1. Raqobatli bozorda uzoq muddatli davrda normal foyda nolga teng.

2. Ishlab chiqarishdagi obyektiv texnologik jarayonlarning

xususiyatlaridan hamda kamyob, erkin tarzda takror ishlab chiqarib

bo‘lmaydigan tabiiy resurslar, infrastrukturaning jamiyat uchun alohida

strategik ahamiyatga ega tarmoqlari tabiiy monopoliyalarga kiradi.

274

Respublikamizda tabiiy monopoliyalar faoliyati «Tabiiy monopoliyalar

to‘g‘risida»gi qonun (1999 y.) asosida tartibga solinadi.

3. Monopoliya raqobatbardosh tarmoqqa nisbatan yuqori sama-

radorligi boisi yuqori foyda oladi.

4. Talab egri chizig‘i monopoliya uchun doimo gorizontal.

5. Mukammal raqobatli firmalar bozorda monopolistik bozorga

qaraganda nisbatan ko‘proq turli-tuman tovarlar taklif qiladi.

6. Agar oligopolistik bozorda firma mahsulot narxini ko‘tarsa yoki

tushirsa, mahsulot hajmini ko‘paytirsa yoki kamaytirsa u raqobatchi

firmalarning foydasi va mahsulot sotish hajmiga ta’sir qiladi.

7. Monopolistik raqobatli bozorda resurslardan samarali foydalanib

bo‘lmaydi.

8. Oligopoliyalar o‘rtasidagi raqobat ko‘pincha narx yordamida

amalga oshiriladi.

9. Raqobat bozor iqtisodiyotini harakatlantiruvchi kuch.

10. Raqobatni qanday tarzda amalga oshirilishiga ko‘ra halol yoki

g‘irrom raqobatga bo‘linadi.

11. Bozor iqtisodiyotining muhim afzalligi uning raqobatga

asoslanganligidir.

12. Bozor iqtisodiyotida reklama qilish-qilmaslikning ahamiyati yo‘q.

Testlar

1. «Mukammal raqobatdosh firma» tushunchasi bu firma:

a) o‘z raqiblari bilan raqobatning faqat qonuniy metodlarini

qo‘llashni;

b) bozor bahosi shakllanishiga ta’sir o‘tkazmasligini;

d) bozorni egallash uchun har qanday metodlarni qo‘llashni;

e) raqobatda o‘zi uchun ko‘zlagan bahosini o‘rnatishga erishishni;

f) o‘z raqiblari bilan halol raqobat kurashi olib borishini anglatadi.

2. Agar firma mukammal raqobatli bozorda faoliyat yuritar ekan, o‘z

mahsulotini taklifini qisqartirsa, u holda:

a) mahsulotning bozor bahosi pasayishiga olib keladi;

b) taklifni kamaytiradi, mahsulot narxini ko‘taradi;

d) mahsulot bozor bahosining o‘sishiga olib keladi;

275

e) bozorga hech qanday ta’sir o‘tkazmaydi;

f) taklifni ko‘paytiradi, mahsulot narxini pasaytiradi.

3. Quyidagi bozorlardan qaysi birlarini mukammal raqobatga

asoslangan bozorga kiritish mumkin?

a) avtomobil, velosiped bozori;

b) muzlatkich, televizor bozori;

d) dehqon bozori, qimmatli qog‘ozlar bozori;

e) axborot, intellektual mulk bozori;

f) ko‘chmas mulk bozori.

4. Tabiiy monopoliyaga ... misol bo‘la oladi.

a) OPEK – xalqaro neft karteli;

b) G‘allabank;

d) «Sharq» matbaa ishlab chiqarish konserni;

e) IBM kompaniyasi;

f) Toshkent metropoliteni.

5. Aytaylik monopolist 10 birlik tovarini 10000 so‘mdan sota oladi.

11-tovarni sotish esa uni bahosini 9950 so‘mga tushishiga olib keladi.

Bunda me’yoriy daromad sotish hajmini 10 birlikdan 11 birlikkacha

o‘sishi evaziga qanchaga teng bo‘ladi?

a) 10000; b) 9950; d) 9450; e) 9400; f) 10995 so‘mga.

6. O‘zbekiston iqtisodiyotida ko‘pchilik bozor:

a) mukammal raqobatga asoslanadi;

b) tartibga solib bo‘lmaydigan monopoliya;

d) tartibga solinadigan monopoliya;

e) muayyan raqobat va monopolistik bozor elementlari xos;

f) tabiiy monopoliyalardan iborat.

7. Oligopoliya – bu:

a) bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi raqobatlashuvchi ko‘plab

firmalar;

b) tabaqalashgan mahsulot ishlab chiqaruvchi ko‘plab raqobatdosh

firmalar;

d) bir necha yirik raqobatdosh firmalar;

e) bitta yirik firma;

f) yagona yirik iste’molchi kompaniya.

276

8. Birinchi bo‘lib oligopoliya nazariyasini asoslashga harakat qilgan

iqtisodchi – bu

a) Ogyusten Kurno;

b) Edvard Chemberlen;

d) Joan Robinson;

e) Jon Gelbreyt;

f) Alfred Marshall.

9. Mukammal va monopolistik raqobatga asoslangan bozorning

umumiy tomoni

a) tabaqalashgan mahsulot ishlab chiqaradi;

b) bozorda sotuvchi va xaridorlar soni ko‘p;

d) har bir firma o‘z mahsulotiga talab egri chizig‘i gorizontal bo‘lgan

sharoitga duch keladi;

e) bir turdagi tovarlar ishlab chiqarishadi;

f) har bir firma o‘z raqiblarini reaksiyasiga ko‘ra ish tutadi.

10. Oligopolistik bozor monopolistik raqobatli bozor bilan quyidagi

tomonlari bilan o‘xshash

a) tarmoqqa kirish uchun to‘siqlar yo‘qligi;

b) firmalar uchun strategik yo‘nalish xos;

d) uncha ko‘p bo‘lmagan sotuvchilar ish yuritishadi;

e) firmalar bozorda hukmron rol o‘ynaydi;

f) firmalar tarmoqdan to‘siqlarsiz chiqib ketadi

11. Kartel bitimini buzish uchun urinish shuncha kam bo‘ladi,

qachonki:

a) bitimni buzilishi va uni aniqlash o‘rtasida uzoq vaqt o‘tishi;

b) bitimga rioya qilinmagani sezilmaslik ehtimoli yuqori bo‘lsa;

d) diskontlash koeffitsiyenti yuqori bo‘lsa;

e) kartel a’zolari o‘rtasida xarajatlar teng bo‘lsa;

f) kartel bir turdagi mahsulotni ishlab chiqarishni tartibga solganda.

12. Tarmoqda 40ta firma bo‘lib, ulardan hech biriga umumiy ishlab

chiqarish hajmining 3%dan ortig‘i to‘g‘ri kelmaydi. Mahsulot bozorda

tabaqalashgan hisoblanadi. Bunday tarmoq:

a) monopolistik raqobatga;

b) sof monopoliyaga;

d) mukammal raqobatga;

277

e) oligopoliyaga;

f) monopsoniyaga misol bo‘la oladi.

13. Oligopoliyani boshqa bozor modellariga nisbatan tahlil qilish

qiyin, sababi ...

a) firmalar soni shuncha ko‘pki, ularni nima qilishini aniqlik bilan

aytib bo‘lmaydi;

b) me’yoriy xarajat va me’yoriy tushum egri chiziqlari oligopoliyalar

uchun muvozanatli narxni va miqdorni aniqlashda hech qanday rol

o‘ynamaydi;

d) firmalar faoliyati bir-biriga bog‘liq bo‘lmay, har biri haqida

ma’lumot to‘plash qiyin;

e) boshqa bozor modelidagi firmalardan farqli ravishda oligopolistik

bozorda firmalar foydani maksimallashtirishga intiladi deb, faraz qila

olmaymiz;

f) firmalar o‘rtasida sezilarli darajada bog‘lanish mavjud hamda

oligopolistik bozorda firmani bir qarorga kelishi boshqa bozorlarga

nisbatan noaniqroq.

14. Raqobatning qaysi shaklida ishlab chiqaruvchilar bozor

baholarini to‘liq nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi?

a) sof raqobat;

b) monopolistik raqobat;

d) sof monopoliya;

e) oligopoliya;

f) monopsoniya.

15. Quyidagilardan qaysi biri «bahosiz» raqobatlashish usuliga

kiradi?

a) «narxlar jangi» yoki narxlarni pasaytirib borish;

b) demping narxlarni qo‘llash, ya’ni tovarlarni boshqa mamla-

katlarga ichki bozordagidan ancha past baholar bo‘yicha sotish;

d) narxlardan chegirma qilish;

e) imtiyozli narxlarni belgilash va boshqa tovarlarni qo‘shib berish;

f) kafolatlangan tekin xizmat ko‘rsatish.

16. Baho vositasida raqobat usuliga kiradi:

a) tovar sifatini tabaqalashtirish orqali iste’mol xossalarini oshirish;

b) tovarlarni kreditga sotish;

278

d) kafolatlangan muddatda va undan keyingi davrda turli xil xizmatlar

ko‘rsatish;

e) narxlardan chegirma qilish;

f) marketing strategiyasi va reklamadan foydalanish;

Monopolistik ittifoqlarning qay tarzda vujudga kelishini quyidagi

chizma orqali ko‘rish mumkin.

Monopololistik ittifoqlarning

vujudga kelishi

14.1-chizma.

Siz monopoliyalarni tashkil topishi chizmada ko‘rsatilgan jarayon

bo‘yicha yuz bergan, degan fikrga qo‘shilasizmi? Siz yana nimalarni

qo‘shgan bo‘lar edingiz?

14.2-chizma.

Ishlab chiqarish omillarining

rivojlanishi

Ishlab chiqarish kapital sig‘imining

o‘sishi

Ishlab chiqarishda kapital

to‘planuvi, markazlashuvi

Yirik korxonalarning vujudga

kelishi

Raqobat kurashining kuchayishi

Monopolistik ittifoqlar mumkinligi Monopolistik ittifoqlar zarurligi

Monopoliyalar tashkil topishi

1) firmalar soni;

2) mahsulot tipi;

3) tarmoqqa kirish naqadar osonligi;

4) narx o‘rnatish imkoniyati;

Bozor tarkibining farqlanuvchi jihatlari xarakteristikasi.

279

Ro‘yxatni davom ettira olasizmi?

O’zbekistonda raqobat afzalliklariga ega bo‘lgan sanoat

tarmoqlari

Raqobat dara-

jasiga ko‘ra

guruhlar

Iqtisodiyot

sektorlari

Iqtisodiyot

tarmoqlari

Raqobat

afzalliklari

Kuchli raqobat

mavqeiga ega

bo‘lgan

tarmoqlar

Xomashyo

va qazib

chiqarish

Rahgli metallur-

giya va paxtani

qayta ishlash, neft,

gaz, og‘ir sanoat

Yuksak raqobat-

bardoshlik

afzalliklariga ega

Nisbiy raqobat-

doshlik mavqe-

iga ega bo‘lgan

tarmoqlar

Iste’mol to-

varlari ishlab

chiqarish

Mashinasozlik,

avtomobilsozlik,

yengil, kimyo,

oziq-ovqat

Nisbatan past

raqobatbardosh-

lik afzalliklariga

ega

Potensial raqo-

batbardoshlik

mavqeiga ega

tarmoqlar

Yuqori qo‘shil-

gan qiymatga

ega tayyor mah-

sulotlar ishlab

chiqarish

Mikroelektronika-

axborot komplek-

si, farmatsevtika,

mikrobiologiya

Potensial raqo-

batbardoshlik

afzalliklariga ega

14.3-chizma

Raqobat nima? Raqobatbardoshlik-chi? Berilgan ma’lumotlar va

zarur qo‘shimcha ma’lumotlar asosida SWOT jadval tuzing, uni tahlil

qilib, xulosa chiqaring. -

Javoblar:

Asosiy tayanch tushunchalar:

1v); 2a); 3g); 4b); 5d); 6j); 7e); 8z); 9yo); 10i);

Masala va mashqlar:.

1. Taklifning o‘sishi, bahoni tushishi kuzatiladi.

2. 70 mln. so‘m.

3. Monopol korxonalar 1996 yilga nisbatan 2,5 marta, mahsulotlar 17

marta kamaygan. Bu albatta ijobiy holat. Xizmat ko‘rsatishda 106

turdagi qurilish materiallarining 47 turi monopol mahsulot.

5. Agarda ko‘mir, neft-kimyo sanoati, elektr, gaz, suv ta’minoti

xizmatlarini tabiiy monopoliyalarga kiritsak, korxonalar sonida ularning

ulushi 50 %ni, mahsulotlari 47 %ni tashkil etadi.

280

6. 1) Firma faoliyatining mikroiqtisodiy ko‘rsatkichlari (ming so‘m

hisobida)

P Q TR TC TVC TFC ATC AVC MC

5,0 100 500 400 250 150 4 2,5 6

2). Foydani maksimallashtirish MR (R)>MS; R>ATS;

3). Optimal foyda olish uchun mahsulot ishlab chiqarishni shu

darajaga yetkazish kerakki, RMRMS bo‘lishi, lekin ATS bahodan

past bo‘lishi lozim.

4). Firma R < AVC, ya’ni bir dona mahsulotni bahosi 2,5 ming

so‘mdan kam bo‘lsa.

7. 1) «Tarmoqqa kirish to‘siqlari» deb, shu tarmoqda ilgaridan

faoliyat yuritayotgan firmalar bilan raqobatlashadigan yangi firmalar-

ning shu tarmoqda faoliyat yuritishini qiyinlashtiradigan shart-sharoitlar

tushuniladi.

2) To‘siqlarni yengish muammosi ularni bartaraf qilish mumkinligi va

mumkin emasligida ifodalanadi.

3) Bunday to‘siqlar:

*siyosiy;

*tashkiliy;

*tabiiy;

*moddiy;

*vaqtinchalik va hokazo bo‘lishi mumkin.

8. Ko‘rsatilganlardan: a, b, d, e, f - rivojlangan mamlakatlarga ham

xos. Shu bilan birga «g» punkti ham katta rol o‘ynaydi. O‘zbekistonda

hozirgi paytda barcha punktlari ahamiyatga ega. Shuning uchun ham

ularga e’tibor qaratilmoqda.

9. Guruhga taalluqli bo‘lmagani to‘rtinchisi, qolganlari tabiiy

monopoliyalar.

T/N

1N; 2T; 3N; 4N; 5N; 6T; 7T; 8N; 9T; 10T; 11T; 12N;

Testlar

1b); 2g); 3v); 4d); 5v); 6g); 7v); 8a; 9b); 10b); 11v); 12a); 13d); 14v);

15d); 16g‘).

281

15-MAVZU. NARX VA UNING SHAKLLANISHI

1-§. Iqtisodiy vosita sifatidagi narxning mohiyati

va vazifalari va turlari

Narxning mazmuniga asosiy yondashuvlar

Кlassik yondashuv (A.

Smit, D. Rikardo)

Narx-tovar qiymatining pul-

dagi ifodasi

Neoklassik yondashuv

Narx-tovarlar nafliligini baholash

vositasi.

Hozirgi zamon

neoklassik yondashuv

(A.Marshall)

Narx-tovarlar va xizmatlarning

me’yoriy nafliligi, ularga sarflangan

ishlab chiqarish xarajatlari hamda

talab va taklif nisbatini baholash

vositasi bo‘lib ularga to‘lanadigan

pul miqdorini ifodalaydi.

Narx - talab va taklifning muayyan nisbatida, tovar (xizmat)ni ishlab

chiqarishga ketgan iqtisodiy resurs xarajatlari hamda uning

nafliligining pul ko‘rinishida ifodalanishidir.

Narxga ta’sir

qiluvchi omillar

Talab va taklif

nisbati

Iqtisodiy

xarajatlar Raqobat turlari

va usullari

Davlatning iqtiso-

diy siyosati Tovar (xizmat)-

ning nafliligi

Xufyona

iqtisodiyotning

rivojlanish

holati

282

Narxning vazifalari

Tovarni ishlab chiqarishga qilingan

xarajatlar, olingan natijalar va uning nafliligi

narx yordamida hisobga olinadi.

Turli xil majburiyatlarni (ishlab chiqaruvchi bilan

iste’molchi hamda bank va soliq muassasalari

o‘rtasida) amalga oshirishda hisob-kitob qilish

vazifasini bajaradi

Bunda narx talab va taklifga ta’sir ko‘rsatish

orqali ularni muvozanat holatiga keltiradi.

Bozor narxlari va davlatning narx siyosati

iqtisodiy faollikka ta’sir ko‘rsatish orqali

iqtisodiyotni tartibga solishda muhim vosita

vazifasini bajaradi.

Narx vositasida daromadlar, mahsulotlar va

iqtisodiy resurslar mulkdorlar, tarmoqlar,

sohalar hamda hududlar o‘rtasida taqsimla-

nadi va qayta taqsimlanadi.

Ishlab chiqaruvchilar, resurs egalari va

iste’molchilar narx vositasida raqobatlash-

ganda u raqobat vositasi vazifasini bajaradi.

Narx bu vazifani tovarlar dotatsion (budjet

mablag‘lari hisobidan arzonlashtirilgan)

narxlarda sotilganda bajaradi.

Qadr-qimmatni

o‘lchash

Hisob-kitob

qilish

Muvozanatlikni

ta’minlash

Tartibga solish

Taqsimlash

Raqobat vositasi

Ijtimoiy himoya

283

2-§. Erkin va monopollashgan bozorda narxning shakllanish

xususiyatlari

Bozorning asosiy modellari

Ularni ikki asosiy belgisiga qarab ajratiladi:

Tarmoqda ishlab chiqaruvchilar (bozorda sotuvchilar) soni;

Bozorga kirish va chiqish uchun to‘siqlar mavjudligi.

Erkin yoki sof

raqobat

Bir turdagi mahsulotning juda ko‘p

ishlab chiqaruvchi (sotuvchi)lari

mavjud bo‘ladi;

Tarmoq (bozor)ga kirish va undan

chiqib ketishda to‘siqlar mavjud emas.

Sof monopoliya

Monopolistik

raqobat

Bir turdagi mahsulotning yagona ishlab

chiqaruvchisi (sotuvchisi) mavjud

bo‘ladi;

Tarmoq (bozor)qa kirish uchun to‘siq-

lar juda katta, ya’ni taqiqlash bilan

barobar

Bir turdagi mahsulotning nisbatan ko‘p-

roq ishlab chiqaruvchilari (sotuvchilari)

mavjud;

Tarmoq (bozor)qa kirish uchun to‘siq-

lar katta emas.

Tarmoq (bozor) da uncha ko‘p bo‘lma-

gan korxonalar hukmronlik qiladi;

Tarmoq (bozor)qa kirish uchun to‘siq-

lar mavjud.

Oligopoliya

284

Sof monopolist mahsulotning yagona ishlab chiqaruvchisi bo‘lgan-

ligi sababli, u tarmoq mahsulotiga narx belgilashda nisbiy hukm-

ronlikka ega.

Narx asosida ishlab chiqarish sarf-xarajatlari yoki

tovar (xizmat) qiymati yotadi.

Narx tovarlar naflilik darajasini ifodalaydi.

Narx o‘zida tovarlarga bo‘lgan talab va taklif

nisbatini mujassamlashtiradi.

Raqobatlashish usullarining ham narx tashkil

topishida o‘z o‘rni bor.

Narx tashkil topishiga davlatning iqtisodiy siyosati

ta’sir ko‘rsatadi.

Narx shakllanishida xufyona iqtisodiyotning ham

roli bor.

Raqobatning turli shakllarga asoslangan tarmoqlarda narx tashkil

topishining umumiy shart-sharoitlari

Narx yalpi talab va yalpi taklif ta’siri ostida

shakllanadi;

Alohida ishlab chiqaruvchi (sotuvchi)lar bozor

narxlariga va sotish hajmiga ta’sir ko‘rsata olmaydi;

Yalpi talab yoki yalpi taklifda ro‘y berib turadigan

nisbatan katta o‘zgarishlar bozor narxlari va sotish

hajmini o‘zgartiradi;

Tarmoqqa kirish uchun to‘siqlar mavjud

bo‘lmasligi sababli narxlar nisbatan beqaror bo‘ladi

Sof raqobatli tarmoq (bozor) da narxning tashkil topish

xususiyatlari

285

Davlatning antimonopol qonunchiligi mavjud bo‘ladiki,

uning talabiga ko‘ra monopol ishlab chiqaruvchi mahsulotiga

narxlarning yuqori chegarasi belgilab qo‘yiladi;

Monopol ishlab chiqaruvchining narxlarni oshirib borishga

qaratilgan xatti-harakati iste’molchi pul daromadining chek-

langanligi bilan to‘qnash keladi;

Monopol ishlab chiqaruvchining narxlarni oshirib borishi

uni o‘rnini bosadigan boshqa tovarlarni qidirishga majbur qiladi.

Sof monopol mavqeidagi ishlab chiqaruvchilarning narx

belgilashda mutlaq hukmronlikni ta’minlay olmasligi

sabablari:

Sof monopoliya sharoitida tarmoqqa kirish uchun to‘siqlarning

asosiy turlari

ishlab chiqarish miqyosi keltirib chiqaradigan to‘siqlar (iqtisodiy,

moliyaviy, texnologik va boshqalar);

qonuniy to‘siqlar (patent va litsenziyalar kabi);

tabiiy monopoliyalar tabiati taqozo qiladigan to‘siqlar;

g‘irrom raqobat usullaridan foydalanish;

xomashyoning muhim turlariga xususiy mulkchilik.

Monopolistik raqobatli tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmi va

narxning shakllanishi

Raqobatning bu shaklida har bir ishlab chiqaruvchi o‘z

mahsulotini turli xil usullar bilan tabaqalashtirish orqali bozordagi

mavqeini mustahkamlash va mahsulotiga narx belgilashga harakat

qiladi.

Ishlab chiqarish hajmi va narxlar nisbatan beqaror bo‘lib, yangi

ishlab chiqaruvchilarning tarmoqqa kirishi taklifning umumiy

hajmini ko‘paytiradi, narxlarni pasayishiga olib keladi. Aksincha,

chiqib ketishi ishlab chiqarish hajmi qisqarishi va narxlarni ortishiga

olib keladi.

286

Jismoniy o‘lchamlari bo‘yicha;

Joylashgan (ishlab chiqarish yoki sotishning) joyi bo‘yicha;

Xaridorlarga servis xizmati ko‘rsatishi bo‘yicha;

Sotishdan keyingi davrda bepul kafolatli ta’mirlash xizmatini

ko‘rsatish;

Narxsiz raqobatlashish usullari (reklama, savdo belgilari, savdo

markalari va h.k.) asosida;

Narx yordamida raqobatlashish usullaridan (narxdan chegirma

qilish, asosiy tovar narxiga to‘ldiruvchi boshqa tovarlarni kiritish

va h.q.) foydalanish asosida.

Tarmoqdagi ishlab chiqaruvchilar bir-biri bilan texnologik

jihatdan yoki bitimlar asosida bog‘langanligi sababli o‘zaro kelishib

narx belgilashning potensial imkoniyati mavjud bo‘ladi.

Tarmoqda yetakchi firma narx belgilashda rahnamolik qiladi

Uning narx belgilash siyosatiga boshqa firmalar ham qo‘shiladi;

Tarmoqqa kirish taqiqlanishi sababli ishlab chiqarish hajmi

nisbatan barqaror hisoblanadi.

Oligopoliya sharoitida ishlab chiqarish hajmi va narxning

shakllanishi

Iqtisodiy resurslarga narx darajasini belgilab beruvchi omillar:

resurs unumdorligi;

mazkur resurs yordamida ishlab chiqariladigan tovar-

larning narxlari;

birgalikda foydalaniladigan resurslarning unumdorligi va bozor

narxlari.

Monopolistik raqobat sharoitida bir turdagi mahsulot har xil yo‘llar

bilan tabaqalashtiriladi:

Iqtisodiy resurslarga narx tashkil topishining xususiyatlari

:

287

3-§. Narxning turlari. O‘zbekistonda narx siyosati

Resurslarga talab hosila talab hisoblanadi. Shu sababli biror resurs

turiga talab miqdori uning yordamida ishlab chiqariladigan

tovarlarga bo‘lgan talabga bog‘liq bo‘ladi.

Alohida olingan resurslar (yer, ishchi kuchi, kapital) narxiga aynan

shu resurs turining xususiyatlari ham ta’sir ko‘rsatadi.

By narxlarda tovarlar katta partiyalarda, ko‘-

tarasiga sotiladi. U tarkiban ishlab chiqarish

xarajatlari hamda ulgurji-savdo tashkilotlari

xarajatlari va foydasini o‘z ichiga oladi.

Ulgurji narxlar

Narx turlari

I. Iqtisodiy mazmuniga ko‘ra:

Chakana

narxlar

Bu tovarlar bevosita iste’molchilarga sotila-

digan narxlardir. Chakana narx o‘z tarkibiga

tovarning ulgurji narxi hamda chakana savdo

tashkilotlari xarajatlari va foydasini oladi.

Xarid narxlari

Bu narxlar davlat buyurtmasi bo‘yicha ishlab

chiqarilgan tovarlarga belgilanadi. Ayrim

hollarda bunday narxlarga muayyan ustama

va imtiyozlar bo‘lishi ko‘zda tutiladi.

Dotatsion

narxlar

Davlat budjeti hisobidan arzonlashtirilgan

narxlardir.

Demping

narxlari

Bunday narxlarda ishlab chiqaruvchilar bo-

zordagi mavqeini mustahkamlash va raqib-

larini siqib chiqarishda foydalanadi. U bozorga

«suqilib kirish» narxi deb ham ataladi

288

Nufuzli narxlar

Aholining yuqori daromad oluvchi qatlami

xarid qiladigan nufuzli (obro‘ talab)

tovarlarga belgilanadi.

Turli xil xizmatlar (telefon, transport, kom-

munal va h.k.) bahosi sifatida foydalaniladi.

Tariflar

II. Tartibga solinishi darajasiga ko‘ra:

Qat’iy

belgilangan

narxlar

Ma’muriy tarzda belgilanib, bozor kuchlari

ta’sir ko‘rsatmaydi va muayyan davr davomida

doimiy bo‘lib qoladi.

Erkin

narxlar

Talab va taklif ta’siri ostida vujudga keladigan

bozor narxlaridir.

Ayrim tovarlarga davlat narxlarning yuqori (is-

te’molchi manfaatini ko‘zlab) va quyi (ishlab

chiqaruvchi manfaatini ko‘zlab) chegarasini

belgilash hamda moliya va kredit dastaklardan

foydalanib, ta’sir ko‘rsatiladigan narxlardir.

Ishlab chiqaruvchi va iste’molchi tomonidan

shartnomada qayd qilingan narxlar.

Tartibga

solinadigan

narxlar

Shartnoma

narxlari

III. Amal qilish doirasi (bozor ko‘lami)ga ko‘ra):

Hududiy

(mintaqaviy)

narxlar

Muayyan hududiy bozorlarda, uning doira-

sida amal qiluvchi omillar ta’sirida shaklla-

nadi.

Milliy

narxlar

Alohida mamlakatlar doirasida o‘rtacha

ijtimoiy sarf-xarajatlar, milliy bozordagi

talab va taklif ta’sirida shakllanadi.

289

Narxlarning yuqorida qayd qilingan turlari bilan birga iqtisodiy

hayotda quyidagi narx turlaridan ham foydalaniladi:

Jahon

narxlari

Muayyan tovarlarni ishlab chiqarishga ket-

gan baynalmilal xarajatlarni, tovarlarning

jahon andozasi talablariga mos kelishi dara-

jasini hamda xalqaro bozordagi talab va tak-

lif nisbatini o‘zida aks ettiradi.

Auksion narxi — auksionda sotilgan tovarning «kim oshdi» narxi.

Bazis narxi — bitimlar tuzilgan paytda belgilangan narx.

Birja narxi —birja kotirovkasi va unga birja kontraktidan to-

varning sifati, olib kelib berish joyi va boshqa o‘zgarishlarga qarab

chegirma qilingan yoki ustama qo‘shilgan narxlar.

Kotirovka narxi — ma’lum bir davr uchun qayd etilgan o‘rtacha

tipik narxlar. Kontrakt baholari asosida aniqlanadi va yangi bitimlar

tuzishda (jumladan birjalarda) mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladi.

Transfert narxlar — bir kompaniyaning sho‘ba korxonalari yoki

bo‘limlari o‘rtasidagi tijoratda qo‘llaniladigan narxlar.

Fyuchers narxlari — birjada fyuchers bitimlarida qo‘llaniladigan

narxlar.

Ayirboshlash narxi — ma’lum bir turdagi tovar va xizmatlarni

boshqasiga ayirboshlash uchun beriladigan tovar va xizmatlar

miqdoriga belgilanadi.

Hisob-kitob narxi — har bir fyuchers pozitsiyasining shu kunga

yagona narxi; savdo tugashining oxirgi daqiqalarida tuzilgan narx

bitimlari asosida hisob palatasi tomonidan belgilangan narx.

Iqtisodiy tahlil, rejalashtirish va statistika hamda tadqiqot

maqsadlarida joriy narxlar bilan birgalikda taqqoslama narxlardan

foydalaniladi. Ulardan foydalanish bozor iqtisodiyoti taqozo qiladigan

obyektiv zaruriyatdir. Masalan, inflatsiya jarayonida narxlarning

qanday o‘zgarganini bilish dolzarb bo‘lib, u taqqoslama narxlar

yordamida aniqlanadi.

Irratsional narxlar yer, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi kabi

tabiiy resurs va ne’matlarga belgilanadigan narxlarni bildiradi.

290

Davlatning narx siyosati – bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida

narxlarni erkinlashtirish va milliy bozor narxlarini jahon bozori

narxlariga yaqinlashtirishga qaratiladi.

Narxlarni erkinlashtirishdan ko‘zlangan maqsad:

xomashyo bilan mahsulot ayrim turlari narxlari o‘rtasidagi

nomutanosiblikni yumshatish;

narx bilan aholi daromadlari va korxonalar foydasi o‘rtasidagi

mutanosiblikka erishish;

investitsion tovarlar, iste’mol tovarlari va xizmatlar narxlarining

oqilona nisbatini ta’minlash;

ishlab chiqarish vositalari, xalq iste’mol tovarlari,

bajarilgan ishlar va xizmatlarning erkin narxlari hamda tariflariga

o‘tish;

milliy bozor narxlarini jahon bozori narxlariga

yaqinlashtirish.

Narxlarni erkinlashtirish yo‘llari:

narxlarni birdaniga yoki «esankiratadigan» tarzda qo‘yib

yuborish;

narxlar o‘sishini sun’iy ravishda to‘xtatib qo‘yish;

narxlarni davlat tomonidan tartibga solish va nazorat qilishni

ma’lum darajada saqlab qolish;

narxlarni asta-sekinlik bilan va bosqichma-bosqich

erkinlashtirish.

Narx

diapazoni

Turli narxlar oralig‘ining puldagi

ifodasi.

Narx

pariteti

Bir turdagi tovarlar narxining unga

bog‘liq boshqa tovarlarga taqqos-

langan narxlari

Narx diskriminatsiyasi Bir xil tovarni turli iste’molchilar

qatlamiga tabaqalashtirilgan narx-

larda sotish

291

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar:

Asosiy tushunchalar

1. Narx

2. Narx mexanizmi

3. Xarajatlar mexanizmi

4. Gerfindal indeksi

5. 5. Narx shakllanishining bozor

mexanizmi

6. Narx turlari

7. Lerner indeksi

8. Narx bo‘yicha lider

9. Narxlar jangi

10. Yashirin kelishish

Quyidagi javoblardan to‘g‘risini tanlang:

a) narx va narxlarning tashkil topishi, ya’ni tovar, xizmatlarga

to‘lanadigan pul miqdorini belgilanishini aniqlanishining qoidalari,

usullarini o‘z ichiga oladi;

b) bozorda firmaning ulushini baholash imkonini beruvchi indeks;

d) tovarlar va xizmatlarning nafliligini baholash vositasi bo‘lib, unga

to‘lanadigan pul miqdorini ifodalaydi.

O‘zbekistonda iqtisodiyotni isloh qilishning o‘ziga xos tamo-yillari,

mamlaktdagi iqtisodiy vaziyat va aholining turmush darajasi hisobga

olinib, narxlarni bosqichma-bosqich erkinlashtirish yo‘li tanlab

olindi.

O‘zbekistonda narxlarni erkinlashtirish bosqichlari:

I bosqich. 1992 y. – keng doiradagi ishlab chiqarish vositalari,

ayrim turdagi xalq iste’mol mollari, bajarilgan ishlar va

xizmatlarning kelishilgan narxlari (tariflari)ga o‘tildi.

Aholini himoyalash maqsadida cheklangan doirada oziq-ovqat va

sanoat tovarlari narxlarining chegarasi belgilab qo‘yildi.

II bosqich. 1993g. – kelishilgan ulgurji narxlarni davlat

tomonidan tartibga solish to‘lig‘icha to‘xtatildi.

III bosqich. 1994y. oktabr-noyabr – xalq iste’mol mollari asosiy

turlarining narxi erkin qo‘yib yuborildi, transport va kommunal

xizmati tariflari ko‘tarildi.

292

e) ishlab chiqarish (sotish) uchun qilingan xarajatlarni qoplash va

ma’lum miqdorda foyda olishni ta’minlaydigan tarzda narx belgilash;

f) bozor va uning aniq shaklidan qat’i nazar talab va taklifning nisbati

va raqobat asosida, ya’ni bozordagi vaziyatga ko‘ra narxning

shakllanishi;

g) monopoliya hukmronligi darajasini ko‘rsatuvchi iqtisodiy

ko‘rsatkich;

h) raqobatdosh firmalarning oligopolistik bozorda bosqichma-

bosqich, sekinlik bilan narxni pasaytirishi;

i) bozor iqtisodiyoti sharoitida bir-birini taqozo etuvchi, turli

maqsadlarda qo‘llanuvchi, turli funksiya va vazifalarni bajaruvchi

narxlar majmuiga turli jihatdan yondashib, guruhlarga bo‘linishi;

j) Qachonki firmalar ochiq bitim tuzmay, yashirin narx va mahsulot

ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha til biriktirish vaziyati;

k) Oligopolistik bozordagi yetakchi firma, narxni ko‘tarishi yoki

tushirishiga qarab, boshqalar unga ergashadi.

Masala va mashqlar

1. Bozorda ikkita Appolon va Mushtariy firmalari mahsulotning

asosiy qismini ishlab chiqarishadi. Mahsulotga narx belgilashga ko‘ra

mumkin bo‘lgan natijalar matritsasi quyidagicha:

«Mushtariy» firmasi

Oligopoliyalarning baho

strategiyalari natijalari varianti

matritsasi

(ming so‘m)

yuqori baho past baho

«A

pp

olo

n»

fir

mas

i

yuqo

ri b

aho

5000

5000

5000

1000

pas

t b

aho

5000

5000

2500

2500

Aytaylik siz, A firma uchun qaror qabul qilishingiz kerak:

a) sizning ustun darajadagi qaroringiz qanday bo‘ladi?

b) har ikki firma uchun qaysi bir qaror ma’qul?

293

d) aytaylik, har ikki firma yuqori narx belgilash uchun «jentelmenlik»

bitimi tuzdi. Bunday bitimga ishonish mumkinmi? Raqiblar olgan

majburiyat bajarilishi uchun nima qilishi kerak?

2. Quyida firmalar o‘rtasida qabul qilgan qaroriga muvofiq to‘lov

matritsasi berilgan:

Firmalar qarori bo‘yicha to‘lov matritsasi «Kunduz» firmasi narxni

1000 so‘mga tushiradi

«Kunduz» firmasi

narxni 1000 so‘mga

tushirmaydi

«Yulduz» firmasi

narxni 1000 so‘mga

tushiradi

- 5000 - 5000 - 10000 15000

«Yulduz» firmasi

narxni 1000 so‘mga

tushirmaydi 15000 - 10000

Unda har bir firmaning foydasi qabul qilgan qaroriga qarab o‘zgarishi

ko‘rsatilgan. Agar «Kunduz» firmasi mahsulotining bahosini

o‘zgartirmasa, «Yulduz» firmasi esa 1000 so‘mga tushirsa, u holda

«Kunduz»ning foydasi 10000 so‘mga kamayadi. «Yulduz»ning foydasi

15000 so‘mga ko‘payadi. Agar ikkalasi ham bozorni egallash maqsadida

bir-biriga narx jangi qilib, narxni tushirsa 5000 so‘mdan zarar

ko‘rishadi.

Bo‘sh kataklarni to‘ldiring. Sizningcha eng ma’quli firmalarning

qanday qarorga kelishi bo‘ladi. Pareto yechimi va Nesh yechimi qanday

qaror qabul qilish kerak bo‘ladi?

3. Firma monopol holatda mahsulot ishlab chiqaradi. Uning umumiy

xarajatlari TS1018Q; Bu yerda Q – mahsulot hajmi.

Bahoga nisbatan talab elastikligi E7ga teng bo‘lganda firma o‘z

mahsulotiga qanday baho belgilashi mumkin?

294

4. Firma NODIR tovarini ishlab chiqaradi. Yalpi daromad(tushum)

TR, me’yoriy daromad MR, me’yoriy xarajatlar MC quyidagiga bog‘liq

ko‘rsatkichlarda ifodalangan

TR2600Q-7Q2

MR350-13Q

MC35-2Q

Q- NODIR tovarini ishlab chiqarish hajmi.

Shu tovarni qancha miqdorda ishlab chiqarish va qancha miqdorda

sotish mumkin? Agar:

a) firma monopoliya sharoitida faoliyat yuritsa;

b) firma erkin raqobat sharoitida faoliyat yuritsa;

5. Hozirgi paytda «Katerpillar» firmasi dunyoda o‘zi ishlab

chiqarayotgan mahsulotlar turi bo‘yicha ulushi 75%ga teng. Firma

«Katerpillar» traktorini 24 ming dollarga baholaydi. Raqobatdosh

firmaning xuddi shunday traktori 20 ming dollar turadi. Potensial

xaridor dilerdan nima sababdan u traktor uchun 4 ming dollar ortiqcha

to‘lashi kerakligini so‘raganda, u shunday javob beradi:

- 20 ming dollar traktorning bahosi, raqib firmaning xuddi shunday

traktori narxi bilan teng. 3 ming dollar - traktorning yuqori darajada

ishonchliligi uchun mukofotli ustama; 2 ming dollar – yuqori darajada

servis xizmatlari uchun mukofotli ustama; 1 ming dollar – detallari va

ehtiyot, butlovchi qismlariga nisbatan uzoqroq muddatga kafolat

qiymati. Ana endi bundan kelib chiqib traktorning bahosini hisoblang

deydi. Xaridor hayron bo‘ladi, oxir oqibat traktorni sotib olishga qaror

qiladi.

Xaridor nimaga hayron bo‘ladi va nima sababdan u qimmat bo‘lsa

ham traktorni sotib oladi?

6. Agar iqtisodiy adabiyotlarini o‘qisak narxlar o‘sishi bilan sotishga

borgan sari ko‘proq tovarlar chiqadi. Unda nima sababdan 1992-yilga

kelib, narxlarni erkinlashtirilishi natijasida ularning ortishiga qaramay

tovarlar ko‘payib ketmadi. Bunga sabab nima?

Boshqa sharoitlar o‘zgarmagani holda narxning o‘sishi taklifning

ortishiga olib kelishi, ya’ni taklif qonuni o‘sha paytda amal qilmaganmi?

7. 1985-yil jahon bozorida 1 tonna bug‘doy 185 dollar edi. AQSh 1

mln tonna bugdoyni Misrga 155 dollardan sotib, Misr bozorlarini

egalladi. Ilgari bu yerda Yevropa iqtisodiy uyushmasi EES hukmronlik

295

qilar edi. AQSh bunday savdodan qancha zarar ko‘rdi? Bu qanday

siyosat? U qanday maqsadda qo‘llaniladi?

8. Quyidagi jadval ma’lumotlariga e’tibor bering.

2000 y. 2002 y. 2003 y. 2010 y. 2011y. 2012

Liverpul birjasida paxta

tolasining o‘rtacha narxi

t/dollar

1389 1014 1410 1350 1374 1340

Dollarning so‘mga nisba-

tan o‘rtacha kursi 140 506 975 1618 1717 1825

Paxta tolasining o‘rtacha

narxi t/so‘m 194460 513084 1374750 2184300 2359158 2445500

Paxta xomashyosining o‘r-

tacha sotish bahosi (davlat

xarid narxlari) t/so‘m

56000 137000 209000 532973 657874 801000

Paxta tolasini (paxta xom-

ashyosidan 30% tola chiqi-

shni hisobga olgan holda)

davlat xarid narxlari bo‘yi-

cha bahosi t/so‘m

184800 452100 689700 1758810 2170984 2403000

Jahon narxlaridan farqi

t/so‘m

Jadval, muallif tomonidan qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi, birja ma’lumotlari asosida

abstraksiya usulini qo‘llab hisoblangan.

Jadvalda qaysi narxlar jahon narxlari, qaysi birlari davlat xarid

narxlari. Milliy narxlarni ko‘rsating. Paxta tolasiga jahon narxlaridan

paxta xomashyosi (30% tola olinadi desak) xarid narxlari farqini, 2000-

yilga nisbatan narxlar qanday o‘zgarganini hisoblang. Narxlar haqida

o‘z fikringizni bayon qiling. Jadvalni keyingi yil ma’lumotlari bilan

to‘ldiring.

9. «Sof» monopolist o‘z tovari narxini cheksiz oshirishi mumkin,

chunki u tarmoqdagi yagona ishlab chiqaruvchi. Uning tovariga talab

mutlaq noelastik, uning egri chizig‘i vertikal shaklda. Siz bu fikrga

qo‘shilasizmi?

10. Quyidagilarni diqqat bilan o‘qing. Tushunchalar ichida guruhga

taalluqli bo‘lmagan tushunchani aniqlang va uni ro‘yxatdan chiqaring.

Sababini izohlang.

296

Tushunchalar: o‘lchov, hisob-kitob qilish, iqtisodiyotni tartibga

solish, daromad va resurslarni taqsimlash, demping narxlari, ijtimoiy

himoya qilish, axborot berish.

T/N

1. Sotuvchilar o‘z tovarlarini bozorda alohida guruhlarga bo‘lib

sotishni yaxshi ko‘rishadi. Masalan, kartoshka sotayotgan sotuvchi

ularni, yirik, o‘rtacha, kichik guruhlarga bo‘lib, muvofiq ravishda har xil

narxlar: yirik, silliq kartoshkalarning kilosiga 450 so‘m, o‘rtachalariga

320 so‘m, maydalariga 190 so‘m narx belgilashadi. Buni narx

diskriminatsiyasiga misol qilib ko‘rsatsa bo‘ladi.

2. Agar tovarning bozor bahosi doimiy ekan, u holda mahsulot ishlab

chiqarish hajmi ortishi firmaning foydasi miqdoriga ta’sir qilmaydi.

3. Agar mahsulot narxi o‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlardan past bo‘lsa,

firma ishlab chiqarishni nolga qadar qisqartirish orqali foydasini

maksimallashtiradi.

3. Raqobatlashuvchi firma uchun mahsulot bahosi me’yoriy

daromadga teng.

4. Har qanday narx diskriminatsiyasi noqonuniy.

5. Jamiyatning tabiiy monopoliyalar hukmronligidan sof yo‘qotishlar

barham topadi, qachonki tartibga solinuvchi baho ma’lum talab

darajasida o‘rtacha ishlab chiqarish xarajatlariga teng qilib belgilansa.

6. Marshallning fikricha oldi-sotdi qilgunga qadar tovarning go‘yoki

ikki narxi mavjud bo‘ladi.

7. Oligopoliya sharoitida raqobat ustun darajada narxdan

foydalanmay (narxsiz) olib boriladi.

8. Yakka monopolist ham o‘zi xohlagancha tovariga narx qo‘ya

olmaydi.

9. Oligopoliya sharoitida raqobat asosan narx yordamida olib boriladi

10. Monopsonist uchun taklif narxi ikki xil: a) kamayib boruvchi, b)

o‘sib boruvchi bo‘lishi mumkin.

11. Xarajatlarda uncha ko‘p bo‘lmagan yoki o‘rtacha o‘zgarishlarda

nima sababdan oligopolistik bahoni va ishlab chiqarish hajmini

o‘zgartirmaslik zarurligini «siniq» egri chizig‘i modeli tushuntirib

beradi.

297

Testlar

1. Qisqa muddatli davrda foydasini maksimallashtirish yoki zararni mi-

nimallashtiruvchi raqobatlashuvchi firma ishlab chiqarishni to‘xtatadi, agar:

a) mahsulot bahosi minimal o‘rtacha xarajatlardan past bo‘lsa;

b) o‘rtacha doimiy xarajatlar mahsulot bahosidan yuqori bo‘lsa;

d) mahsulot bahosi o‘rtacha o‘zgaruvchi xarajatlar minimumidan past

bo‘lsa;

e) mahsulot bahosi me’yoriy xarajatlardan past bo‘lsa;

f) yalpi tushum firmaning umumiy xarajatlarini qoplamasa.

2. Agar mahsulot bahosi uni ishlab chiqarish uchun o‘rtacha

xarajatlarni qoplay olmasa, u holda firma:

a) ishlab chiqarishni iloji boricha tezda to‘xtatishi kerak;

b) tovar ishlab chiqarishni davom ettirish kerak, qachonki RMC,

agar P>AVC darajasida bo‘lsa;

d) yangi texnologiyani tanlab joriy qilishi kerak;

e) bilvosita xarajatlarni qisqartirishi kerak;

f) baho doimiy xarajatlarning barchasini qoplar ekan, ishlab

chiqarishni davom ettirish kerak.

3. Narx diskriminatsiyasi bu ...

a) bir mahsulotni turli xaridorlarga har xil bahoda sotish;

b) millati yoki jinsiga qarab mehnat haqi to‘lashdagi farq;

d) iste’mol tovarlariga baland narx belgilash orqali mehnatkashlarni

ekspluatatsiya qilish;

e) sifati yuqori bo‘lgan tovarga yuqoriroq narx o‘rnatilishi;

f) tovarlarni sifatiga ko‘ra guruhlarga ajratib turlicha narx belgilash.

4. Monopolistda me’yoriy xarajatlar odatda mahsulot bahosidan past

bo‘ladi, sababi:

a) narx me’yoriy daromaddan past;

b) narx me’yoriy daromaddan yuqori;

d) me’yoriy xarajatlar o‘rtacha xarajatlardan past;

e) me’yoriy xarajatlar o‘rtacha xarajatlardan yuqori;

f) o‘rtacha xarajatlar me’yoriy xarajatlardan yuqori.

5. Quyida sanab o‘tilgan mahsulotlardan qaysi biri hech qachon kartel

bitimi doirasida ishlab chiqarilmagan?

298

a) neft;

b) banan;

d) shakar;

e) bug‘doy;

f) kofe.

6. Nomukammal raqobat sharoitida qachon maksimal foyda olish

mumkin?

a) MR=AC;

b) MC=TC;

d) TC=P;

e) MC=P;

f) MC=MR.

7. Mukammal raqobat sharoitida firmalar xohlagancha bozorda tovar

sotishi mumkin, ular

a) tovar narxini sotilgan miqdorga qarab ko‘taradi;

b) tovar narxini pasaytiradi;

d) narxga ta’sir o‘tkaza olmaydi;

e) narxga uzoq muddatli davrda ta’sir ko‘rsata oladi;

f) taklif egri chizig‘i vertikal bo‘ladi.

8. O‘zbekistonda narxlarni erkinlashtirish

a) uch bosqichda: (1992-yil boshidan, 1993-yil, 1994-yil oktyabr-noyabr);

b) ikki bosqichda (1992–1993, 1993–1994-yillarda);

d) uch bosqichda (1992–1993, 1993–1994, 1994–1995);

e) to‘rt bosqichda (1991-1992, 1992–1993, 1993–1994, 1994–1995);

f) ikki bosqichda (1992–1995, 1995 dan hozirgacha) amalga oshirildi

9. Narx oshib borishi bilan talabning asta-sekin pasayib borishini

nima bilan izohlanadi7

a) iste’molchi didining o‘zgarishi bilan;

b) ehtiyojning to‘laroq qondirilganligi bilan;

d) iste’molchi pul daromadining cheklanganligi bilan;

e) talabda ro‘y bergan o‘zgarishlar bilan;

f) o‘rnini bosuvchi tovarlar mavjudligi bilan.

10. Narxning qaysi vazifasi talab va taklifning mos kelishi orqali

amalga oshadi?

299

a) qiymatni yoki iqtisodiy xarajatlarni hisobga olish;

b) muvozanatlikni ta’minlash;

v) tartibga solish ;

g) ijtimoiy himoyalash;

d) raqobat vositasi.

11. Davlat budjeti mablaglari hisobidan maxsus arzonlashtirilgan

narxlar qanday nom bilan ataladi?

a) ulgurji narx;

b) demping narx;

d) dotatsiyalangan narx;

e) nufuzli narx;

f) xarid narxi.

12. Narxlar oralig‘idagi farqlarning puldagi miqdoriy ifodasi qanday

nom bilan ataladi?

a) narx pariteti (nisbati);

b) narx ko‘rsatkichi;

d) narx chegarasi;

e) narx diapozoni.

f ) narx siyosati.

13. O‘zbskistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda narxlarni

erkinlashtirishning qaysi yulidan foydalanildi?

a) narxlarni birdaniga qo‘yib yuborish;

b) narxlar darajasini sun’iy to‘xtatib qo‘yish;

d) narxlarni davlat tomonidan boshqarish va nazorat qilish;

e) narxlarni asta-sekin va bosqichma-bosqich erkinlashtirish;

f) narxlarni qotirib qo‘yish.

14. Salqin ichimlik sotuvchi firma sport anjumanida mahsulot sotish-

ning monopol mavqeiga ega bo‘lsa, u qanday narxni o‘rnatgan bo‘lur

edi.

Mahsulot narxi,

ming so‘m

Sotib

oluvchilar

soni

Umumiy

daromad,

so‘m

Umumiy

xarajat,

so‘m

Fonda,

zarar,

so‘m

a) 10,0 1000 10000 3300 6700

b) 12.5 800 10000 2900 7100

300

v) 15,0 500 7500 2300 5200

g) _| 20,0 100 2000 1350 650

d) 100,0 3 300 1160 (860)

15.1-chizma

Bo‘sh katakni to‘ldiring. Narxning funksiyalarini izohlab bering.

Narx sanab o‘tilgan funksiyalardan tashqari qanday vazifalarni bajaradi?

Ko‘rsating.

«Hibsga olinganlar» dilemmasi matritsasi

2-si bo‘yniga olmaydi 2-si bo‘yniga oladi

1-si

bo‘yniga

olmaydi

1 variant 2 variant

Birinchisi

qattiq jazodan

qutiladi

Ikkinchisi

qattiq jazodan

qutiladi

Birinchisi

umrbod qamoq

jazosi oladi

Ikkinchisi

qo‘yib

yuboriladi

1-si

bo‘yniga

oladi

3 variant 4 variant

Birinchisi

qo‘yib

yuboriladi

(ozodlikka

chiqadi)

Ikkinchisi

umrbod qamoq

jazosi oladi

Birinchisi

uzoq muddatli

qamoq jazosi

oladi

Ikkinchisi

uzoq muddatli

qamoq jazosi

oladi

15.2-chizma

Birgalikda jinoyat sodir qilgan ikki hibsga olinganlar quyidagi to‘rt

variantdan birini tanlashdan boshqa iloji yo‘q.

Bu holatda eng ehtimolligi yuqori to‘rtinchi variant – ikkala

jinoyatchi ham uzoq muddatli qamoq jazosi oladi. Bu ularni egoistik

Hisob-kitob Iqtisodiyotni

tartibga solish

Narx funksiyalari Daromadlarni

taqsimlash

Tovarlarning qadr-

qimmatini o‘lchash

Axborot berish

Raqobat

301

motividan kelib chiqadi. Lekin har ikkisi uchun eng manfaatiga mos

keladigani 1-variant.

Firmalar oligopolistik raqobat sharoitida ana shu dilemmada14

ko‘rsatilgan holatga juda ko‘p marta duch kelishadi. Ular bozorning

katta qismini egallash uchun raqobatda raqiblari bilan agressiv

kurashishlari kerakmi yoki aksincha, hamkorlik qilib raqobatlashish,

hatto yashirin kelishish orqali, (masalan, narxni oshirish kerakmi yoki

yo‘qligi borasida), faoliyat yuritishlari kerakmi?

Iqtisodiyotda shunday vaziyat uchun teng kuchli ikki xil yechim

mavjud. Birinchisi Pareto yechimi bo‘yicha qaror qabul qilish (har

ikkisini ham qo‘yib yuboriladi). Har ikkisi uchun ham eng ma’qul

qarorga kelinadi. Bu bozor qatnashchilarining birontasi boshqalariga

zarar yetkazmay ahvolini yaxshilay olmaydigan vaziyatga xos.

Ikkinchisi, Nesh yechimi bo‘yicha qaror qabul qilish (har ikkisi ham

bo‘yniga oladi). U raqiblardan hech qaysisini o‘zicha qarorini

o‘zgartirishi bilan yutug‘ini ko‘paytira olmaydigan vaziyatga xos.

Davlat baho ustidan nazorat o‘rnatsa:

15.3-chizma

Aytaylik davlat narxni muvozanat

narxi Ro dan past R1 darajasida

belgilasin, u holda taqchillik vujudga

keladi (Q2-Q1). Sababi narxni tushi-

rilishi natijasida talab ortadi, lekin

ishlab chiqaruvchilar mahsulot haj-

mini qisqartirishadi.

Aksincha, haddan tashqari yuqori

baho, aytaylik R3 darajasida belgilasa-

chi?

Neft va rangli metallarning jahon bozorida narxlarining

o‘zgarishi, AQSh dollarida 1 5.1-jadval

2003 2004 2005 2008 2009 2012 2013

Neft (Brent),

barrel

28,5 37,8 55,1 98,4 44,8 97,1 95,2

Neft (WTI), 31,2 41,2 56,6 99,7 40,5 99.3 97,5

14

Dilemma (yunon. dis – ikki va lemma – taxminan) – bir-biriga zid bo‘lgan ikki imkoniyatdan birini tanlab olishga

majbur bo‘lish.

* 2009 yil, yanvar-mart. Manba: WWW.creport.ru

302

barrel

Platina,unsiya 688,5 774,6 896,3 1742 1954,1 1583 1533

Oltin, unsiya 361,8 409,2 440,6 1001 1012,2 1651 1725

Kumush,

unsiya

4,9 6,7 7,3 16,2 17,3 15 16

Nikel, tonna 9681,2 13799,7 14738,4 21111 10858 18665 15180

Mis, tonna 1635,1 2855,6 3678,7 6956 3268 7800 7400

Alyuminiy, tn. 1431,6 1715,9 1898,5 2573 1372 2035 1866

Qalay, tonna 8276 7911 13818 18730 11500 23000 21500

Jadval ma’lumotlariga e’tibor qiling. Keyingt yillar ma’lumotlari

bilan to‘ldiring. Neft va rangli metallarning bahosini avval ko‘tarilib,

so‘ngra 2008-yildan tushib ketishi, oltin va platinaning aksincha,

ko‘tarilib ketishi sabablarini izohlang. U O‘zbekiston iqtisodiyotiga

qanday ta’sir qilishini ko‘rsating.

Sanoat mahsuloti ishlab chiqaruvchilarning narxlari indeksi dinamikasi

(o‘tgan yilga nisbatan, foizda)

15.1-diagramma

95

100

105

110

115

120

125

130

135

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Diagrammadagi ma’lumotlarga diqqat qiling. Abstraksiya metodini

qo‘llab, mahsulotning narxi 2003 yili 1 birlik desak, 2013 yili qancha

bo‘lganini hisoblang. Keyingi yil ma’lumotlari bilan to‘ldiring. Narx

indeksi darajasiga qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi? Sizningcha narx

indeksining o‘zgarishi tendensiyasi qanday bo‘ladi? Izohlang.

303

Narx va tarif indekslarining o‘zgarishi

15.2-jadval

O’tgan yilning dekab-

riga nisbatan

2011 y. 2012 y.

Iste’mol tovarlari 7,6 7,0

Sanoat mahsuloti ishlab chiqa-

ruvchilarning narxlar indeksi

20.4 10,8

Jumladan:

elektroenergetika 19.4 13.1

yonilg‘i 25.0 3.1

Qora metallurgiya 6.8 12.6

Rangli metallurgiya 9.3 14.5

Kimyo va neftkimyo 20.1 9.8

Mashinasozlik va metalga ishlov berish 19.1 14.2

Yog‘ochsozlik va sellyuloza-qogoz 17.9 9.8

Qurilish materiallari 21.5 21.3

Yengil sanoat 19.0 8.7

Oziq-ovqat 30.8 11.7

Yn-krupa 24.1 15.0

Yuk tashish tariflari - hammasi 33.1 19.8

Jumladan:

Temir yo‘l 52.0 13.7

avtomobil 28.9 25.4

havo 10.1 8.2

quvur 26.1 21.8

Yuridik shaxslarga aloqa xizmatlari

tariflari - hammasi

4.4 4.6

poshta 0.0 1.4

Shahar telefon aloqasi 0.0 1.1

shaharlararo 0.0 0.0

telegraf 34.8 12.2

uyali 9.2 10.6 Manba: Статистическое обозрение Узбекистана

Jadval ma’lumotlariga diqqat qaraqting. Ularni tahlil qilihg.

Narxlarning o‘sishi qanday oqibatlarga olib keladi, izohlang. Deyarli

barcha mamlakatlarda eng zarur oziq-ovqatlarning 15-20 foizining

304

narxlarni davlat tartibga solib turishiga qanday qaraysiz? Fikringizni

bayon qiling.

Javoblar:

Asosiy tayanch tushunchalar:

1v); 2a); 3g); 4b); 5d); 6j); 7e); 8i); 9yo); 10z);

Masala va mashqlar:

1. a) Appolon uchun past narxni ushlab turish ma’qul, chunki u holda

9 mln. so‘m foyda olish mumkin. Lekin bunda aniq ishonch bo‘lishi

kerakki, Mushtariy firmasi narxni tushirmaydi.

b) Har ikki firma uchun yuqori maksimal foyda olish uchun eng

yuqori baho belgilash zarur. U holda 5 mln. dan foyda olishadi.

d) Raqiblar o‘rtasida bitimni buzish xavfi kuchli, chunki olinadigan

foyda yuqori. Shuning uchun mumkin bo‘lgan oqibatlarni ko‘rsatib

maxsus shartnoma tuzish lozim.

2. Agar har ikki firma ham narxni tushirish yo‘lidan borsa, ularni

foydasi kamayib ketadi. Agar biri narxni tushirib, ikkinchisi tushirmasa,

u holda birining foydasi 10000 so‘mga kamayib, ikkinchisiniki 15000

so‘mga ko‘payadi. Demak, bunda «Kunduz»ning narxni tushirishi yoki

ko‘tarishiga javoban «Yulduz» ham bir qarorga kelishi kerak.

Bu vaziyatda eng ma’quli har ikki firma ham narxni aslicha

qoldirishi. Bu ularning foydasini o‘zgartirmaydi, lekin har bir firma

alohida narxni tushirib, oladigan foydasini kamayishining oldini oladi.

Bu yechim Pareto yechimi bo‘ladi.

Agar bir firma narxni tushirsa, ikkinchisi tushirmasa, bozordagi

mavqeidan ayrilib qolish yoki aksincha bir firma narxni ko‘tarsa,

ikkinchisi ko‘tarmasa foydasi kamayib, axvoli tanglashishi mumkin.

Shuning uchun hech qaysi firma o‘zicha harakat qila olmaydi, chunki

ikkinchi firma «qo‘l qovushtirib» o‘tirmaydi, muvofiq ravishda qaror

qabul qiladi. Nesh yechimi bo‘yicha masalamizda «Kunduz» narxni

tushirsa «Yulduz» ham tushirishi, aksincha ko‘tarsa, ko‘targani ma’qul.

3. Masalani yechish Lerner ko‘rsatkichi

M(Pm-MC) Pm1ed, undan PmMC.[ed(ed-1)]

MC(TC)’(1018Q)18

Rm18[7:(7-1)]21

4. a) Monopoliya sharoitida monopolist maksimum foyda MRMS

nuqtasida

305

350-13Q352Q

15Q315:Q21dona

TRQPQ(2600-7Q); P2600-7Q

Pm2600-7 x 212459so‘m

b) erkin raqobat sharoitida

PMC yoki 2600-7352Q; Q285 dona

Pon605so‘m

5. Xaridor hisoblab ko‘rsa, traktorning narxi 28 ming dollar. Ular 4

ming dollar chegirma qilmasdan o‘zlari 4 ming dollar qo‘shimcha

daromad olishayapti ekan.

Xaridor ishonadiki traktorning ekspluatatsiya xarajatlari past bo‘lib,

uzoq muddat yaxshi xizmat qiladi. Bu yerda narx tovarning xaridor his

qiladigan qadr-qimmati asosida belgilanayapti.

6. Qonun amal qilgan, lekin taklif shu muddat uchun noelastik bo‘lib,

talab bilan narx orqali muvozanatga keltirilgan.

7. 30 mln dollar zarar ko‘rgan. 185 dollar - jahon bozoridagi narxlar,

AQSh sotgan 155 dollar esa demping narxlari. U bozorni egallash

maqsadida qo‘llaniladi.

8. (narxlar farqi, so‘m); 2000 y. 2002 y. 2003y. 2010 y. 2011 y. 2012y.

9660 60484 686050 425490 188174 42500

Paxta tolasining o‘rtacha xarid narxi 2000–2011-yillar davomida

muvofiq ravishda quyidagicha o‘zgargan, %da: 100, 147, 264, 706,

1123, 1213;

Paxta xomashyosining o‘rtacha sotish bahosi, %da 100, 153, 244,

378, 952, 1174;

9. Real hayotda mutlaq noelastik talab kam uchraydi. Sof monopolist

ham narx siyosati yuritishda cheklanadi. Bu cheklanish, eng avvalo

aholining to‘lov qobiliyati va ularning shu tovar o‘rniga boshqa tovarni

sotib olishlari mumkinligi bilan bog‘liq.

10. Narx diskriminatsiyasini amalga oshirish mumkin – «v»

vaziyatda.

11. Guruhga taalluqli bo‘lmagan tushuncha: demping narxlari bo‘lib,

u narx turlariga kiradi, qolganlari esa narx funksiyalari.

T/N

1N; 2N; 3T; 4N; 5N; 6T; 7T; 8T; 9N; 10T; 11T;

Testlar

1v); 2b); 3a); 4b); 5g); 6d); 7v); 8a); 9v); 10b); 11v); 12g); 13g);

14b).

306

16-MAVZU. AGRAR TIZIMDA RENTA MUNOSABATLARI

1-§. Agrar munosabatlar va ularning xususiyatlari

«Respublika sanoatining ko‘pgina tarmoqlarini, jumladan, paxta

tozalash, kimyo sanoati, qishloq xo‘jaligi mashinasozligini va bosh-

qalarni rivojlantirish istiqbollari, ularning murakkab o‘tish davridagi

iqtisodiy ahvoli bevosita qishloq xo‘jaligiga bog‘liqdir»15

.

15

Кarimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. T.: «O‘zbekiston», 1998, 239-bet

Agrar munosabatlar – bu yerga egalik qilish, uni tasarruf etish va

undan foydalanish bilan bog‘liq ravishda vujudga keladigan iqtisodiy

munosabatlardir. Agrar munosabatlar qishloq xo‘jaligida takror

ishlab chiqarishning o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalaydi.

Yergа egаlik qilish– tarixan tаrkib topgan аn’аnalar yoki qоnuniy

asоsda belgilangan tartibda yerga egalik huquqining tan olinishini

bildiradi.

Yerdan foydalanish huquqi – bu o‘rnatilgan urf-оdatlar, udumlar

yoki qоnuniy tartibda ularning doimiy va muddatli foydalanish

uchun berilishini bildiradi.

Qishloq xo‘jaligida takror ishlab chiqarishning xususiyatlari:

Qishloq xo‘jaligida yerdan foydalanish jarayonida u asosiy ishlab

chiqarish vositasi (ham mehnat vositasi va ham mehnat predmeti)

sifatida chiqadi;

Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarishning natijalari yerning hosil

berish qobiliyatiga, ya’ni tuproq unumdorligiga bog‘liq;

Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish jarayoni tirik organizmlar

(o‘simlik va hayvonot dunyosi)ning o‘sishi va rivojlanishi bilan

bevosita bog‘liq.

307

Yer rentasining tarixiy shakllari:

Barshchina – yer egalariga ishlab berilgan.

Obrok – yer egalariga mahsulot ko‘rinishida to‘langan.

Pul rentasi – mahsulot sotilgandan keyin pul shaklida berilgan

Yer rentasi – bu yerga egalik huquqining iqtisodiy jihatdan

ro‘yobga chiqarish shakli.

Renta munosabatlari

2-§. Renta munosabatlari. Yer rentasi va uning turlari

Sof daromad

Yer egalari (mulkdor-

lar)ga tegishli qism

.

Renta

Yerdan foydalanuvchilar

tomonidan o‘zlashtiriladi

foyda

* agrar munosabatlar va qishloq xo‘jaligida takror ishlab chiqarish jarayoni iqtisodiy qonunlar bilan birga tabiat qonunlari ta’siri ostida ro‘y beradi. * agrar sohada ko‘pchilik ishlab chiqarish vositalari (chorva mol-lari, ko‘p yillik mevali daraxtlar, urug‘lik va h.k.) tarmoqning o‘zi-da vujudga keltirilib, yana ishlab chiqarish jarayoniga kiritiladi;

* qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish mavsumiy xarakterga ega. Bu tarmoqdagi mehnat vositalaridan foydalanish davrini ham cheklay-di. Masalan, seyalkalar ekish davrida, g‘alla o‘rish va paxta terish kombaynlari faqat yig‘im terim paytida qisqa davr (1-2 oy) ishlatiladi; * qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish mavsumiyligi sababli aylanma kapital va mablag‘lar sarfi hamda mahsulot sotishdan olinadigan pul tushumlari yil davomida bir me’yorda bormaydi; * qishloq xo‘jaligi ekinlari o‘sishining vegetatsiya davri va tabiiy omillari ta’sirida ishlab chiqarish vaqti va ish davri o‘rtasida katta farq mavjud bo‘ladi.

Renta munosabatlari – agar munosabatlarning negizini tashkil

qilib, u qishloq xo‘jaligida vujudga keltirilgan qo‘shimcha sof

daromadning yer egalari va undan foydalanuvchilar o‘rtasida

taqsimlanishi va o‘zlashtirilishi jarayonida vujudga keladi.

308

Differensial renta-I ning hosil bo‘lishi (shartli misol)

Yer

uch

astk

alar

i

Ishla

b c

hiq

aris

h

xar

ajat

lari

(m

ing

so‘m

)

O‘r

tach

a fo

yd

a (m

ing

so‘m

)

Um

um

iy q

iym

at (

min

g

so‘m

)

Yal

pi

hosi

l (t

on

na)

Alo

hid

a is

hla

b

chiq

aruv

-ch

ilar

mah

sulo

ti q

iym

ati

(so‘m

)

Bo

zor

bah

osi

(so

‘m

Yal

pi

soti

lgan

tush

um

Dif

fere

nsi

al r

enta

-I.

(min

g s

o‘m

)

A 8000 2000 10 000 30 333 500 15000 5000

B 8000 2000 10 000 25 400 500 12500 2500

V 8000 2000 10 000 20 500 500 10000 -

Mavjud bo‘lish

sababi

Yer xo‘jalik obyekti sifatidagi mono-

poliya, ya’ni barcha yerlarning mustaqil

tovar ishlab chiqaruvchilar tomonidan

egallab olinganligi

Foydalanishga jalb qilingan yerlarning

unumdorligi va joylashgan joyida farq-

larning mavjud bo‘lishi.

Vujudga kelish

shart-sharoiti

Yuqori va o‘rtacha unumdorlikka ega

bo‘lgan yerlarda hosil bo‘ladigan

qo‘shimcha sof daromad.

Manbasi

Yerlarning tabiiy unumdorligidagi

farqlar natijasida vujudga keladi. Differentsial renta I

Qo‘shimcha kapital sarflash yo‘li

bilan yerlarning iqtisodiy unumdor-

ligini oshirish orqali hosil bo‘ladi

Differentsial renta II

Differensial renta

Differensial renta turlari

309

A – yuqori unumli yerlar;

B – o‘rtacha unumli yerlar;

V – past unumli yerlar.

Differensial renta-I yer uchastkalarining shaharlarga, bozorlarga,

yo‘llarga va suv manbalariga joylashgan joydagi farqlar natijasida ham

vujudga keladi.

Differensial renta-II ning hosil bo‘lishi (shartli misol)

Yer

uch

ast

kasi

(V

- p

ast

un

um

li)

Um

um

iy q

iym

at

(min

g

so‘m

)

Yalp

i h

osi

l. (

ton

na

)

Ma

hsu

lot

bir

ligi

bah

osi

(so‘m

)

Bo

zor

ba

hosi

(to

nn

a

Yalp

i so

tilg

an

ma

hsu

lot

(min

g s

o‘m

)

Dif

fere

nsi

al

ren

ta-I

I

Birinchi yil

10 000 20 500 500 10000 -

Ikkinchi yil

12 000 40 300 500 12000 8000

Differensial renta-I qishloq xo‘jaligini ekstensiv, differensial renta-

II esa intensiv rivojlantirish natijasida hosil bo‘ladi.

Absolyut renta

Qishloq xo‘jaligida yerlarga xususiy mulkchilik

monopoliyasi mavjudligi sababli vujudga keladi.

Qishloq xo‘jaligida yerning mutlaq cheklanganligi uning

vujudga kelishi uchun shart-sharoit hisoblanadi.

Monopol renta

Tabiiy sharoit noyob qishloq xo‘jalik mahsulotlari (masalan,

sitrus ekinlari) yetishtirish imkoniyatini beradigan yerlarda

hosil bo‘ladi.

310

Yer taklifi (s) mutlaq cheklanganligi sababli rentaning hosil

bo‘lishiga o‘z ta’sirini ko‘rsata olmaydi. O‘z navbatida renta

miqdorining har qanday ortishi (yoki kamayishi) yer taklifini ko‘paytira

(yoki kamaytira) olmaydi.

Boshqacha aytganda yerning taklifi mutlaq noegiluvchan

Yer va boshqa tabiiy resurslarning bahosi irratsional narx

deyiladi. Yer oldi-sotdi obyektiga aylanganda uning narxi (Pyer) shu

yer keltirishi mumkin bo‘lgan renta miqdorini (R) bankka qo‘yilgan

pul uchun olinishi kutiladigan foiz stavkasiga (r) bo‘lish yo‘li bilan

aniqlanadi, ya’ni

Pyer = R / r x 100 %;

Ijara haqi – tarkiban o‘z ichiga yer rentasi (R), yer uchastkasida

mavjud bo‘lgan asosiy kapitallar amortizatsiyasi (A) va yerga

sarflangan kapital uchun foiz to‘lovlarini (r) oladi

Ijara haqi = R + A + r

Qazib oluvchi (undirma) sanoatda renta

Qazilma boyliklarining joylashgan joydagi farqlar natijasida

vujudga keladi va shu sababli differensial renta shaklini

oladi

O‘rmon, suv, ekologik, sayyohlik sohalari, transport xo‘jaligi va

qurilish uchastkalarida ham renta hosil bo‘ladi

Q

Pyer

Syer

Qat’iy noelastik taklif.

311

3-§. Agrosanoat integratsiyasi. Agrosanoat majmuasi va uning

tarkibi.

Agrobiznes va uning turlari

Agrosanoat integratsiyasining ko‘lami

Korxona (firma) va birlashmalar darajasida.

Hududlar va mintaqalar doirasida.

Alohida mamlakatlar doirasida

Xalqaro darajada.

Yerga bo‘lgan talab va renta miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar

Yerlarning unumdorligi. Bir turdagi ekinlar ekilganda unumdorligi yuqori

bo‘lgan yerlarga talab katta bo‘ladi va bu rentaning ham yuqori bo‘lishiga

olib keladi.

Foydalanishda bo‘lgan yerlarda yetishtiriladigan qishloq xo‘jalik

mahsulotlarining bozor narxi. Qaysi mahsulotning bozor narxlari yuqori

bo‘lsa, shu ekin ekiladigan yerlarda renta ham yuqori bo‘ladi.

Birgalikda foydalaniladigan boshqa resurslarning narxlari va unumdorligi.

Masalan, qishloq xo‘jalik mashina va uskunalarining narxi hamda

unumdorligi renta miqdoriga ta’sir ko‘rsatadi.

Yer maydonlarining shahar markazlari, bozorlar, yo‘llar va suv

manbalariga joylashishining uzoq-yaqinligi;

Yerlardan sanoat usulida, qurilish va boshqa maqsadlarda foydalanish

imkoniyatining mavjudligi;

Yerlarda ekin turlarini joylashtirish imkoniyatlari darajasi.

Agrosanoat integratsiyasi – mahsulotni qayta ishlovchi, iste’-

molchiga yetkazib beruvchi va tarmoqqa xizmat ko‘rsatuvchi

tutash tarmoqlar o‘rtasidagi ishlab chiqarish hamda xo‘jalik aloqa-

larining o‘zaro yaqinlashib, bir-biriga qo‘shilib borish jarayonidir.

Agrosanoat majmuasi (ASM) – bu iqtisodiyotning qishloq

xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish, uni saqlash, qayta ishlash va

tarmoqqa ishlab chiqarish vositalarini yetkazib berish bilan

shug‘ullanuvchi tarmoqlaridir.

312

I. Qishloq xo‘jaligiga ishlab chiqarish vositalari yetkazib beruv-

chi sanoat tarmoqlari.

II. Qishloq xo‘jaligi.

Fermer va dehqon xo‘jaliklari;

Agrofirmalar;

Agrosanoat birlashmalari;

Agrosanoat kombinatlari;

Shirkatlar va boshqa jamoa xo‘jaliklari;

Qo‘shma korxonalar (agrar sektorda).

Agrobiznes – bu tadbirkorlik faoliyatining qishloq xo‘jaligi

«Qishloqni yangilash va qayta qurish chora-tadbirlari tizimda

ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani jadal rivojlantirish juda

katta ahamiyatga ega»16

sohalaridagi shakli.

16

Кarimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. T.: «O‘zbekiston», 1998, 239-bet.

ASM sohalari

III. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini iste’molchiga yetkazib

berishni ta’minlaydigan tarmoqlar (tayyorlash, qayta ishlash,

saqlash, tashish, sotish.

IV. Qishloq infratuzilmasi:

Ishlab chiqarish infratuzilmasi. Bevosita ishlab chiqarishga

xizmat qiluvchi sohalar.

Ijtimoiy infratuzilma. Odamlar yashash va turmush

faoliyatining umumiy sharoitlarini ta’minlaydigan sohalar

313

O‘zbekistonda fermer xo‘jaliklarining rivojlanishi

(yil boshiga)

16.1-jadval

Ko‘rsatkichlar

Y i l l a r

2003 2005 2006 2008 2010 2012

Fermer xo‘jaliklari

soni (ming) 72,4 103.9 125.6 220.0 66.1 70.8

Biriktirilgan yer may-

donlari (ming ga) 1591 2935.4 3775.3 5899.1 5958.6 5916.9

Bir xo‘jalik ixtiyori-

dagi yer maydoni (ga) 22 28.2 30.0 27.0 90.1 84.3

Fermer xo‘jaliklari-

ning yalpi qishloq

xo‘jalik mahsulotidagi

ulushi, %

... 24.3 24.5 .32.5.. 35.6 34.4

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar:

Asosiy tayanch tushunchalar

1. Agrar munosabatlar

2. Yer rentasi

3. Differensial renta I

4. Differensial renta II

5. Sof (absolyut) renta

6. Monopol renta

7. Undirma sanoatda renta

8.Qisqa muddatli muammolar

9. Uzoq muddatli muammolar

10. Qisqaruvchi tarmoq

11. Baho pariteti

12. Fermer xo‘jaligi

13. Dehqon xo‘jaligi

14. Shirkat xo‘jaligi.

15. Ijara haqi

Quyidagi javoblardan to‘g‘risini tanlang:

a) Yerdan foydalanganlik uchun uning egasiga to‘lanadigan haq. U

tarixan ishlab berish – barshchina, mahsulot bilan to‘lash – obrok va pul

bilan to‘lash shaklida amal qilgan.

b) Yerga egalik qilish va undan foydalanish xususiyatlariga ko‘ra

tarkib topgan iqtisodiy munosabatlar.

314

d) Yerga qo‘shimcha sarflangan kapital va uning natijasidagi farq

evaziga vujudga keladigan qo‘shimcha daromad.

e) Yer uchastkalarining tabiiy unumdorligi va iste’molchilarga

nisbatan joylanishidagi farq tufayli vujudga keladigan qo‘shimcha

daromad.

f) Mutlaq cheklangan resurs – yerdan foydalanganlik uchun uning

egasiga to‘lanadigan haq.

g) Yer qa’ridagi qazilma boyliklarning sifati va qazib olishdagi

xarajatlardagi farq tufayli vujudga keladigan renta.

h) O‘ta noyob mahsulot yetishtiriladigan yerlardan olinadigan renta.

i) O‘zining qator xususiyatlariga ko‘ra yalpi ichki mahsulot

tarkibidagi ulushi qisqarib boruvchi qishloq xo‘jaligi.

j) Qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga, daromadga, ham narxga nisbatan

talab va taklifning noelastikligi, ishlab chiqarish hajmining o‘zgarib

turishi, ichki talabning tebranishi, chet el talabining beqarorligi sababli

nisbatan qisqa muddatga xos muammolar.

k) Fan-texnika taraqqiyoti natijasida qishloq xo‘jalik mahsulotlarining

ko‘payishi, aholi xarajatlarida qishloq xo‘jalik mahsulotlariga xarajat-

larning absolyut miqdorining nisbatan sekin o‘zgarishi, agrar sektorda

band bo‘lganlarning daromadi boshqa sohalarga nisbatan pastligi va

beqarorligi, baho paritetining sanoat foydasiga o‘zgarishi va boshqalar

sababli kelib chiqadigan nisbatan uzoq muddatga xos muammolar.

k) Mulk(yer) egasiga mulkdan foydalanish huquqini ma’lum bir

muddatga berib turgani uchun egasiga to‘lanadigan haq.

m) Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bahosining o‘zgarishini tarmoqda

ishlatiladigan sanoat tovarlari va xizmatlari bahosining o‘zgarishi bilan

taqqoslanishi. Odatda u paritet indeksi orqali ifodalanadi.

Masala va mashqlar

1. Fermerning 20 ga yeri bo‘lib, bug‘doy yetishtirdi. Yetishtirilgan

bug‘doy hajmi Q(x) =100x – 2x tenglikda ifodalanadi. Q – olingan

hosil, s/ga.; x – yer maydoni, ga. Agar bug‘doyning narxi 210 so‘m va u

raqobatli bozorda sotiladi desak, yerdan foydalanganlik uchun

to‘lanadigan yer rentasini hisoblang. (Hosila yordamida me’yoriy

mahsulot miqdorini aniqlab yechiladi, chunki raqobatli bozorda narx u

olib keladigan me’yoriy daromadga teng. Me’yoriy daromad esa

me’yoriy mahsulotning narxga ko‘paytmasiga teng).

315

2. Aytaylik yer uchastkasi 800 ming so‘mga sotilayapti. Xaridor

Anvar bu yerni sotib olib, uni yiliga 700 ming so‘mga ijaraga

bermoqchi. Bankka qo‘yilgan omonatlarning joriy stavkasi 10%. Agar

yerga o‘zi ishlov berib mahsulot yetishtiradigan bo‘lsa, olishi mumkin

bo‘lgan eng yuqori daromadi 800 ming so‘mni tashkil qiladi. Unga yerni

sotib olgin, deb maslahat berarmidingiz?

3. Uchta fermerning 10 gektardan yeri bor. Yer uchastkalari

unumdorligi har xil. Uchala fermer ham kartoshka yetishtirgan. Bozorda

kartoshkaning bahosi 200 so‘m.

Birinchi fermerning uchastkasida me’yoriy xarajatlar bilan o‘rtacha

xarajatlar narxning 150 so‘mlik darajasiga teng: AS=MS=150 so‘m;

Ikkinchi fermerning yer uchastkasi hosildorligi birinchisinikiga

nisbatan pastroq bo‘lgani uchun xarajatlar ko‘proq sarflangan. Bu yerda

me’yoriy xarajatlar bilan o‘rtacha xarajatlar 180 so‘m darajasida teng

bo‘ladi. AS=MS = 180 so‘m;

Uchinchi fermerning yeri unumdorligi yuqoridagi har ikki fermerning

yeridan ham past bo‘lib, bir xilda hosil olish uchun ularga nisbatan

ko‘proq xarajat qilishi kerak. Bu yer uchastkasida me’yoriy xarajat

mahsulotning hajmi 4000 kg. bo‘lgan darajadagi narxga teng, ya’ni 200

so‘m bo‘lar ekan.

Berilganlar asosida: a) yetishtiriladigan kartoshkaning optimal

hajmini;

b) yer uchastkalaridan olinadigan yer rentasi miqdorini aniqlang. Bu

yer rentasi qanday ataladi? Yana qanday renta turlarini bilasiz?

Ko‘rsating.

4. Yerga talab Q = 150-3R ga teng. Q – foydalanilayotgan yer

maydoni, R-renta, 1 ga maydon uchun 1 mln. so‘m. Yer rentasini

hisoblang. Agar yer taklifi 120 ga. bilan cheklangan, bank foizi 50%

bo‘lsa, yerning 1 gektarini bahosini hisoblang. Yerning bahosi nima

sababdan renta va foizga bog‘liq? Izohlang.

5. Joriy yilda fermerlar tomonidan sotilgan va sotib olingan tovarlar

o‘rtasida narx indeksi 120 va 165 bo‘lgan. U holda nisbat qanday

bo‘ladi? Nisbat o‘zgarishini ahamiyatini izohlang. Baho pariteti nima?

Nima sababdan u sanoat va xizmat ko‘rsatish sohalari foydasiga

o‘zgarayapti? Fikringizni asoslang.

316

6. 1932-yili AQShda fermerlar qarzi 12 mlrd. dollarga yetdi. Qishloq

xo‘jaligida olingan daromad shu yili 1929-yildagi daromadning 1/3 ga

teng bo‘ldi. Oziq-ovqat va sanoat tovarlari bahosi (1914-yili 100%)

1929-yili 89%dan 55%ga tushdi. Shunday sharoitda Prezident Ruzvelt

kongressga ekin maydonlarini qisqartirish, 2 mlrd. dollar fermer

qarzlariga hukumat tomonidan protsent to‘lanishi kafolatlanishi

yuzasidan tadbirlar ko‘rishni taklif etdi.

Bu vaziyatda davlat qanday funksiyani bajaradi? Ba’zi kong-

ressmenlar Ruzveltning taklifi Sovet Rossiyasidagi mavjud har qanday

qonunga qaraganda ham ko‘proq bolshevikchadir, degan fikrlar

bildirishdi. Siz ana shu fikrga qo‘shilasizmi? Javobingizni asoslang.

7. Quyidagi tushunchalarni diqqat bilan o‘qib chiqing. Ulardan qaysi

biri guruhga taalluqli bo‘lmagan tushunchalarni, aniqlang. Ularni

ro‘yxatdan chiqaring. Sababini izohlang.

Tushunchalar: tuproq unumdorligidagi farq, yer uchastkalarining

iste’molchilarga nisbatan joylanishi, lalmi yoki sug‘oriladigan bo‘lishi,

iqlim sharoitining turlichaligi, egasiz yer yo‘q va u qadr-qimmati baland,

cheklangan resurs.

8. Miqdori deyarli o‘zgarmas, uni hech bir resurs bosolmaydigan

yagona resurs nima?

T/N

1. Ko‘chmas mulk bozorida yer taklifi va unga talab muvozanati

shunday holda namoyon bo‘ladiki, qachonki bir xil unumdorlikdagi

yerlardan olingan yer rentasi bir xil bo‘lsa, aks holda muvozanat

buziladi.

2. Yer rentasining turlicha hajmi yer uchastkalarini me’yoriy

unumdorligi farqini ko‘rsatadi.

3. Sof(absolyut) yer rentasi mutlaq noelastik talabni ifodalovchi resurs

uchun to‘lov hisoblanadi.

4. Alohida olingan ishlab chiqaruvchi uchun renta real ishlab chiqarish

xarajatlarini ifodalaydi. Iqtisodiy jihatdan qo‘shimcha olingan

daromadni emas.

5. Tabiiy resurslar, jumladan yerning cheklanganligi ulardan

foydalanishning optimal usulini topishga yo‘l bermaydi.

317

6. Agar yerga bo‘lgan talab egri chizig‘i o‘ngga siljisa, yer rentasi

miqdori kamayadi.

7. Yer rentasining ko‘payishi yer taklifining nisbatan ortishiga olib

keladi.

8. Qisqa muddatli agrar sektor muammolariga qishloq xo‘jalik

mahsulotlariga talab daromadga nisbatan ham narxga nisbatan noelastik-

ligini, taklifning noelastikligi tufayli kelib chiqadigan muammolarni

kiritish mumkin.

9. Barcha mamlakatlarda agrar sektorda band bo‘lganlar daromadi

boshqa sektorda band bo‘lganlar daromadiga nisbatan yuqori.

Testlar:

1. Yer taklifi ...

a) mutlaq noelastik;

b) yagona elastik;

d) mutlaq elastik;

e) elastik;

f) noelastik.

2. Yer egasi umuman renta olmasligi mumkin, ...

a) yerdan soliq olinganda;

b) yer taklifi bilan talab egri chizig‘i kesishganda;

d) yer taklifi egri chizig‘i mutlaq noelastik bo‘lganda;

e) yer taklifi egri chizig‘i talab egri chizig‘iga nisbatan o‘ngda

joylashgan bo‘lsa;

f) yer unumdorligi keskin yomonlashsa.

3. Yer rentasi ortadi (boshqa sharoitlar teng bo‘lganda), agar:

a) yer narxi tushsa;

b) yerga talab ortsa;

d) yerga talab qisqarsa;

e) yer taklifi ortsa;

f) bu shartlardan hech birida.

4. Qishloq xo‘jaligidagi yer rentasi tushunchasi bilan sanoatda biron

bir firmaning olgan «kvazi renta»si o‘rtasidagi farq nimada?

a) har ikkisi ham taklif noelastikligi tufayli yuzaga keladi, shuning

uchun farqi yo‘q;

318

b) birinchisida yer rentasi deb ataladi, ikkinchisida esa «kvazi renta»,

ya’ni rentaga o‘xshash daromad;

d) yer rentasi taklifi mutlaq noelastik resurs evaziga nisbatan va

agrar sektorning xususiyatlaridan kelib chiqib, uzoq muddat olinadigan

daromad bo‘lsa, sanoatda «kvazirenta» qisqa muddat taklifning

noelastikligi tufayli olinadigan qo‘shimcha daromad.

e) ularning farqi yo‘q, sababi taklif noelastikligidan foydalanib, uzoq

muddat olish mumkin;

f) birinchisida talab noelastik bo‘lgani uchun, ikkinchisida talab

elastik bo‘lgani sababli olinadi.

5. Yer rentasining ortishi ...

a) yer taklifini orttiradi;

b) yer taklifini o‘zgartirmaydi;

d) yer taklifini kamaytiradi;

e) yer taklifi miqdorini talabga moslashtiradi;

f) yer taklifiin ko‘paytirish uchun chora-tadbirilar belgilanadi.

6. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga talabni ortishi boshqa sharoitlar

teng bo‘lganda,

a) yer rentasi miqdorini ko‘paytiradi;

b) yer rentasi miqdori kamayadi;

d) renta miqdori o‘zgarmaydi;

e) narx ko‘tariladi, renta o‘zgarmaydi;

f) daromad ko‘payadi, renta kamayadi;

6. Yer uchastkalarining tabiiy unumdorligi va iste’molchilarga

nisbatan joylanishidagi farq tufayli vujudga keladigan renta

a) monopol renta;

b) sof(absolyut) renta;

d) differensial renta I;

e) differensial renta II;

f) iqtisodiy renta deb ataladi.

7. Agrar ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlardan alohida ajralib

turuvchi xususiyati shundaki,

a) energiya to‘plashga qaratilgan;

b) energiyani sarflashga qaratilgan;

d) yuqori malakali bo‘lishni talab qiladi;

319

e) yuqori malaka talab qilmaydi;

f) maxsus malaka talab qiladi.

8. Yerning nazariy jihatdan bahosi

a) yer rentasi va ijara haqi nisbatiga;

b) bank foizi va shu yer uchastkasida mavjud asosiy kapital

amortizatsiyasiga;

d) yer rentasi va ssuda foiziga;

e) yer rentasi va bank foiziga;

f) ijara haqi va ssuda foiziga bog‘liq.

9. Ijara haqi qachon yer rentasiga teng bo‘ladi?

a) yer uchastkalarida avval qurilgan bino-inshootlar bo‘lsa;

b) mavjud asosiy kapitalga amortizatsiya hisoblansa;

d) yer uchastkalarida ijara shartnomasi tuzilgunga qadar asosiy

kapital mavjud bo‘lmasa;

e) ijara shartnomasi tuzilgunga qadar asosiy kapital mavjud bo‘lsa;

f) ijara shartnomasi qisqa muddatga tuzilsa.

10. Yer rentasi darajasini belgilab beruvchi asosiy omilni aniqlang

a) yerga bo‘lgan talab;

b) shu yerda yetishtiriladigan mahsulot bahosi;

d) yerning unumdorligi;

e) qo‘llaniladigan boshqa resurslar bahosi;

f) yerning joylashgan joyi.

11. Quyidagilardan qaysi biri yerga bo‘lgan mulkchilik huquqini

to‘liq ta’minlaydi

a) yerga egalik qilish;

b) yerdan foydalanish;

d) ishlab chiqarish natijalarini tasarruf qilish;

e) yerni tasarruf qilish;

f) yerni ijaraga berish.

12. Yer uchastkalarining tabiiy unumdorligi va joylashgan joyidagi

farqlardan kelib chiqadigan renta qanday nom bilan ataladi.

a) absolyut renta;

b) differensial renta-I;

d) differensial renta-II;

320

e) monopol renta;

f) iqtisodiy renta.

13. Quyidagi yer uchastkalarining qaysi birida differensial renta hosil

bo‘lmaydi.

a) unumdorligi juda yuqori;

b) unumdorligi yuqori;

d) unumdorligi o‘rtacha;

e) unumdorligi past;

f) unumsiz.

`

14. Yalpi ichki mahsulotda qishloq xo‘jaligi mahsulotining o‘zgarish

tendensiyasi qanday?

a) mahsulot hajmi o‘sib, ulushi kamayishi kuzatilmoqda;

b) mahsulot hajmi o‘sib, ulushi ortishi kuzatilmoqda;

d) mahsulot hajmi o‘sish sur’ati jadallashmoqda;

e) mahsulot hajmi kamayishi kuzatilmoqda;

f) mahsulot hajmi va ulushi kanayishi kuzatilmoqda.

Qishloq xo‘jaligi rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlari

16.1-jadval

O‘lchov

birligi 1995 2000 2005 2010 2012

Paxta xom-

ashyo ming t. 3934 3002 2822,5 3404,0 3460,1

Don ming t. 3115 3929 6262,3 7404,1 7519,5

Kartoshka ming t. 440 731, 827,8 1694,8 2057,1

Sabzavotlar ming t. 2713 2644 3299,2 6346,5 7767,4

Meva va ho‘l

meva ming t. 602 791 758 1878,8 2052,8

Uzum ming t. 621 624,2 401,4 987,3 1206,0

Poliz ming t. 472 451,4 583,3 1182,4 1218,4

Go‘sht (tirik

vaznda) ming t. 853 842 935,5 1461,4 1672,9

Sut ming t. 3665 3633 4030,3 6169,0 7310,9

Tuxum mln.

dona 1232 1254 1611,4 3441,7 3873,7

Jadvalni keyingi yillar ma’lumotlari bilan to‘ldiring. Ular

asosida qanday xulosa chiqarish mumkin? Izohlang.

321

Qishloq infratuzilma subyektlari va ularning tarkibi

16.1-chizma

Chizma ma’lumotlariga diqqat qarating. Qishloq infratuzilmasi boshqa

infratuzilmalardan nimasi bilan farqlanadi? Nima sababdan qishloq

infratuzilmasini rivojlantirishga alohida e`tibor qaratilmoqda? Siz ishlab

chiqarish infratuzilmasi, bozor infratuzilmasi va ijtimoiy infratuzilmasi

tarkibiga yana nimalarni qo‘shgan bo‘lar edingiz? Izohlang.

Qishloq

infratuzilmalari va

ularning tarkibi

Ishlab chiqarish

infratuzilmasi

YoMM va mineral

o‘g‘it yetkazib be-

rish o‘simliklarni hi-

moya qilish va agro-

kimyo markazlari

Muqobil MTP va

suvdan foydalanuv-

chilar uyushmasi

Transport, tara

idishlar tayyorlash

va qadoqlash

Tayyorlov va qayta

ishlash korxonalari

Qishloq xo‘jaligi

mahsulotlarini

sotish tizimi

Zotli mollarni so-

tish va zooveterina-

riya xizmati

Agrofirmalar

Bozor

infratuzilmasi

Bank-moliya, su-

g‘urta muassasalari

Birjalar va

brokerlik idoralari

Axborot-maslahat

markazlari

Reklama

agentliklari

Auditorlik,

konsalting

markazlari

Tijorat, ulgurji

savdo, yarmarka

markazlari

Ta’lim, fan

muassasalari

Sog‘liqni saqlash

muassasalari

Savdo va maishiy

xizmat korxonalari

Кommunal xiz-

mat korxonalari

Mehnat bandligi

va huquqiy xiz-

mat tashkilotlari

Ijtimoiy

infratuzilmasi

322

Fermer xo‘jaliklarida mahsulot ishlab chiqarish

16.2-jadval Mahsulot O‘lchov

birligi

2003 y. Ulushi,

%

2008 y. Ulushi,

%

2012 y. Ulushi,

%

Paxta xom

ashyosi

ming t. 1066,4 37,8 3371,0 99,1 3439,4 99,4

Bug‘doy ming t. 2024,9 36,1 4868,0 79,2 5336,0 80,7

Kartoshka ming t. 31,7 3,8 226,6 3,8 487,3 23,7

Sabzavot ming t. 350,3 10,6 1717,8 32,9 2732,9 35,2

Poliz ming t. 176,8 30,3 461,9 47,1 730,9 51,4

Meva ming t. 54,4 7,2 649,6 46,3

Uzum ming t. 23,2 5,8 407,5 51,5

Chorva mol-

lari, parranda

ming t. 18,3 1,9 32,4 2,5 45,4 2,7

Sut ming t. 83,5 2,1 151,5 2,8 256,8 3,5

Tuxum mln.

dona

60,2 3,7 155,2 6,4 464,6 12,6

Manba:O‘zR Davlat statistika qo‘mitasi

Jadval raqamlariga diqqat qiling. Fermer xo‘jaliklarining 2008-yili

asosiy qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni 2003-yilga

nisbatdan foiz hisobida va umumiy hisoblang. Nima sababdan fermer

xo‘jaliklarini rivojlantirishga ahamiyat berilmoqda? Fikringizni bayon

qiling.

Fermer xo‘jaliklari sonining dinamikasi

16.1- gistogramma

323

Gistogramma ma’lumotlari asosida qanday xulosa chiqarish

mumkin? Nima sababdan fermer xo‘jaliklarini optimallashtirishga qaror

qilindi? Bu jarayon davom etayaptimi yoki yo‘q? Fikringizni esseda

bayon qiling.

16.2-chizma

Qishloq xo‘jaligidagi iqtisodiy islohotlarning yo‘nalishlari maz-

munini yozma bayon qiling. Ko‘rsatilganlardan tashqari yana qanday

yo‘nalishlar bor? Ularni muhimligi bo‘yicha shu ketma-ketlikda

qo‘yilishiga qo‘shilasizmi?

2012-yilda qishloq xo‘jaligi asosiy mahsulot turlarining turli xo‘jalik

yuritish shakllari tomonidan ishlab chiqarilishi

16.1-diagramma

mulk islohoti;

yerdan foydalanish islohoti;

suvdan foydalanish islohoti;

moliya-kredit va soliq islohoti;

narx-navo islohoti;

institutsional islohotlar.

Qishloq xo‘jaligidagi iqtisodiy islohotlarning yo‘nalishlari

324

Diagramma ma’lumotlariga e’tibor qiling. 2012 yili qishloq

xo‘jaligida asosiy mahsulot turlarining turli xo‘jalik yuritish shakllari

bo‘yicha ulushi shunday tarkib topishiga sabab nima deb o‘ylaysiz?

Tahlil qilishda yuqoridagi jadval ko‘rsatkichlaridan, keyingi yil

ma’lumotlaridan foydalaning.

16.3-chizma

Fermer xo‘jaliklarini rivojlantirishning asosiy bosqichlariga diqqat

qiling. Nima sababdan yer uchastkalarini optimallashtirish masalasiga

katta e’tibor berildi? Sababini ko‘rsating.

Fermerlar kengashi Fermerlar uyushmasidan qaysi jihatlari bilan

farqlanadi? Fikringizni bayon qilihg.

1991–1998-yillarda fermer xo‘jaliklarini tashkil etish

va faoliyat yuritishining asosiy me’yoriy-huquqiy asoslari

ishlab chiqildi.

1999–2002-yillarda zarar bilan faoliyat ko‘rsatayotgan

shirkat xo‘jaliklarini tugatish, ular negizida fermer

xo‘jaliklarini tashkil etish jarayoni rivojlandi.

2003-yildan fermer xo‘jaliklarini ustuvor yo‘nalish

sifatida rivojlantirish belgilandi

2008-yilda fermer xo‘jaliklarining yer uchastkalarini

maqbullashtirish jarayoni amalga oshirilib, ularni iqtiso-

diy barqaror faoliyat ko‘rsatishiga zamin yaratildi.

2012-yilda Fermerlar uyushmasi o‘rniga Fermerlar

kengashi tashkil etildi. Fermerlarning o‘zini o‘zi boshqarish

jarayonlarini kuchaytirish va shu asosda qishloq xo‘jaligi

samaradorligini sifat jihatdan yangi darajaga olib chiqishga

imkon yaratildi.

Fermer xo‘jaliklarini rivojlantirishning asosiy bosqichlari

325

16.4-chizma

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 22 oktyabrda “O’zbe-

kistonda fermerlik faoliyatini tashkil qilishni yanada takomillashtirish va uni

rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-4478-sonli farmoni qabul qilin-

di. Unda qanday maqsad va vazifalar belgilangan? Fikringizni bayon qiling.

Mamlakatimizda davlat ehtiyojlari uchun paxta va g‘alla yetishtiradigan qishloq

xo‘jalik korxonalariga ajratilgan imtiyozli kreditlar (mln. so‘m)

16.2-gistogramma

O’zbekis-

ton Fer-

merlar

kengashi-

ning Fer-

merlar

uyushmasi

dan farq

qiladigan

muhim

belgilari:

kengash ijro apparatini alohida shaxs

boshqarishi

nodavlat va notijorat tashkilot ekani

yuridik shaxs maqomiga ega

bo‘lgan hududiy tuzilmalarning mavjudligi

O’zbekiston Fermerlar kengashining

barcha a’zolari fermer xo‘jaliklari

rahbarlaridan tashkil topishi

kehgashlarning huquqshunos, iqtisodchi,

buxgalter kabi mutaxassislar bilan ta’minlangani

kengashlar muhokamasiga qo‘yilgan masa-

lalar ochiq va ko‘pchilik ovoz bilan hal etilishi

kengashlarda taftish komissiyalarining

mavjudligi

Yillаr

326

Gistogramma ma’lumotlariga diqqat qiling. 2003-2012 yillarda paxta va g‘alla

yetishtiradigan qishloq xo‘jalik korxonalariga ajratilgan imtiyozli kreditlar

o‘sish sur’atini aniqlang. Keyingi yillar ma’lumotlari bilan to‘ldiring. Davlat

yana qanday yo‘llar bilan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilarini qo‘llab

quvvatlamoqda? Fikringizni bayon qiling.

Javoblar:

Asosiy tayanch tushunchalar:

1b); 2a); 3g); 4v; 5d); 6yo); 7e); 8z); 9i); 10j); 11k); 15y);

Masala va mashqlar:

1. Har gektaridan to‘lanadigan yer rentasi( MRP=P(100-4x) 4200

so‘m.

2. Bank stavkasi 10% bo‘lsa, yerni sotib olish kerak emas, chunki u

100000 so‘m zarar qiladi.

3. Eng optimal hajmi MS=R bo‘lganda, u bizda 4000kg;

Yer uchastkalari unumdorligi har xil bo‘lgani sababli bir sentner

mahsulot yetishtirish uchun turlicha xarajat qilinadi yoki aksincha bir xil

sarflangan xarajatga olinadigan hosil miqdori turlicha bo‘ladi. Yer

uchastkalari unumdorligidagi farq tufayli olinadigan qo‘shimcha

daromad differensial renta deyiladi. Bizda nisbatan eng unumsiz yer

uchinchi fermerga qarashli yer uchastkalari. Differensial renta 0 ga teng;

Ikkinchi fermer 80000 so‘m; Birinchi fermer 200000 so‘m miqdorda

differensial renta oladi.

4. 20mln. so‘m.

5. Nisbat 120/165 bo‘ladi. Agar qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish

o‘zgarmagani holda ham daromad 25%ga pasayadi.

6. Davlat daromad va resurslarni qayta taqsimlashni amalga

oshirishni taklif etdi.

7. Guruhga taalluqli bo‘lmagani oxirgisi u sof (absolyut) renta

mavjud bo‘lishining sababini ko‘rsatadi, qolganlari differensial

rentaning hosil bo‘lishiga sabab bo‘luvchi omillar.

8. Yer.

T/N

1T; 2T; 3N; 4T; 5N; 6N; 7N; 8T; 9N;

Testlar

1a); 2g); 3b); 4v); 5b); 6a); 7v); 8a); 9g); 10v); 11a); 12a; 13b); 14a).

327

1-ilova

11. «Bozor tizimida tadbirkorlik faoliyati va tadbirkorlik kapitali»

mavzusiga

2-ilova

16. «Agrar tizimda renta munosabatlari» mavzusiga

O’zbekistonda xo‘jalik yuritish shakllari bo‘yicha ekin

maydonlari va yalpi mahsulot tarkibining o‘zgahishi (fоizdа)

Yil-

lаr

Хo‘jаlik yuritish shаkllаri bo‘yichа

ekin mаydоnlаri tаrkibi

Хo‘jаlik yuritish shаkllаri bo‘yichа

yalпi mаhsulоt tаrkibi

Bаrchа

turdаgi

xo‘jаlik

-lаr

Qishlоq

хo‘jаlik

kоrхо-

nаlаri

Deh-

qon

xo‘ja-

liklаri

Fеrmеr

хo‘jа-

liklаri

Bаrchа

turlагi

хo‘jаlik-

lаr

Qishlоq

хo‘jаlik

kоrхо-

nаlаri

Deh-

qon

xo‘ja-

liklаri

Fеrmеr

хo‘jа-

liklаri

2000 100 72,7 10,6 16,7 100 28,9 66,0 5,1

2001 100 68,6 11,2 20,2 100 27,3 65,4 7,3

2002 100 60,6 11,4 28,0 100 25,9 64,1 10,0

2003 100 51,9 11,1 37,0 100 22,2 62,7 15,1

2004 100 40,6 11,7 47,7 100 19,3 62,1 18,6

2005 100 29,2 12,1 58,7 100 14,0 61,7 24,3

2006 100 13,0 12,5 74,7 100 6,3 62,3 31,4

2007 100 2,9 12,9 84,3 100 2,6 62,7 34,7

2008 100 2,7 12,9 84,4 100 2,2 65,1 32,5

2009 100 2,3 13,1 84,6 100 2,2 63,3 34,5

2010 100 2,5 12,8 84,7 100 2.1 62,9 35.0

2012 100 2,5 12,8 84,7 100 2.1 63,5 34.4

Foydalanish darajasiga ko‘ra asosiy kapitalning

turkumlanishi

Foydalanila-

yotgan asosiy

kapital

Zaxiradagi

asosiy kapital

Ishlatilmayotgan

asosiy kapital

328

MUNDARIJA

KIRISH …………………………………………………………………....3

I BOB. IQTISODIY TARAQQIYOTNING UMUMIY

ASOSLARI

1-MAVZU. IQTISODIYOT NAZARIYASI FANINING

PREDMETI VA USLUBI

1-§. Iqtisodiyot va uning asosiy muammolari……………………. 6

2-§. Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishi……….... 9

3-§. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va vazifalari………. 12

4-§. Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar (ilmiy tushunchalar)…. 14

5-§. Iqtisodiy tahlil uslubi va tamoyillari…………………………

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar……………….

15

17

2-MAVZU. IQTISODIY RESURSLAR VA JAMIYAT

EHTIYOJLARI

1-§. Iqtisodiy resurs tushunchasi va uning turlari…………….…. 28

2-§. Ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlarning mazmuni va shakllari ……. 29

3-§. Ehtiyojlarning turlari va tarkibi, ularni qondirilish darajasi.. 32

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar………………. 33

3-MAVZU. IQTISODIY TIZIMLAR BA ULARNING

O‘ZGARISHI

1-§. Iqtisodiy tizim tushunchasi va uni bilishga turli xil

yondashuvlar…………………………………………….

44

2-§. Jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini bilishga turli xil

yondashuvlar……………………………………………..

46

3-§ Iqtisodiy tizim modellari…………………………………. 51 Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar………….. 52

4-MAVZU. IQTISODIY FAOLIYAT VA UNING

SAMARADORLIGI

1-§. Iqtisodiy faoliyat mazmuni va turlari……………………. 60

2-§. Ishlab chiqarish omillari va uning tarkibi……………….. 62

3-§ Ishlab chiqarishning natijalari. Ishlab chiqarish funksiyasi

va imkoniyatlari chegarasi……………………………….

64

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar…………. 68

329

5-MAVZU. IQTISODIY TIZIMDA TOVAR VA PUL

1-§. Ijtimoiy xo‘jalik shakllari va ularning rivojlanishi……… 80

2-§. Tovar va uning xususiyatlari……………………………. 81

3-§ Pulning kelib chiqishi, mohiyati va vazifalari…………. 83

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar…………. 85

6-MAVZU. BOZOR IQTISODIYOTIDA MULKCHILIK

MUNOSABATLARI

1-§. Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy

mazmuni. Mulk obyektlari va subyektlari………………

95

2-§. Mulkchilikning turli shakllari va ularning iqtisodiy

mazmuni………………………………………………..

97

3-§ O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va

xususiylashtirish yo‘llari, maqsadi va usullari………….

99

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar………….. 102

II BOB. BOZOR IQTISODIYOTI

7-MAVZU. BOZOR IQTISODIYOTI VA UNING

BELGILARI

1-§.

2-§.

Bozor iqtisodiyoti va uni vujudga kelishi. ……………….

Bozor iqtisodiyotining tub va umumiy belgilari…………

114

115

3-§. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va kamchiliklari……..

117

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar…………….. 118

8-MAVZU. O‘TISH DAVRI VA UNING

O‘ZBEKISTONDAGI XUSUSIYATLARI

1-§. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning tamoyillari

va xususiyatlari………………………………………….

130

2-§. Respublikada bozor islohotlarini amalga oshirish va

uning asosiy yo‘nalishlari………………………………..

133

3-§. Bozor munosabatlariga o‘tish jarayonida makroiqtisodiy

barqarorlikka erishish vazifalari…………………………

138

4-§ O‘zbekistonda iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni

chuqurlashtirish vazifalari………………………………

140 Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar………….. 141

9-MAVZU. BOZOR VA UNING TUZILISHI

1-§. Bozor tushunchasi uning vazifalari…………………….. 153

2-§. Bozorning turlari va tuzilishi…………………………… 154

330

3-§ Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari………………… 156

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar………….. 157

10-MAVZU. TALAB, TAKLIF VA BOZOR MUVOZANATI

1-§. Talab va uning miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar.

Talab qonuni …………………………………………….

168

2-§. Taklif tushunchasi. Taklif qonuni. Taklifga ta’sir qiladi-

gan omillar………………………………………………

170

3-§ Talab va taklif elastikligi (egiluvchanligi). Talab funksi-

yasi……………………………………………………….

171

4-§ Talab va taklif nisbati. Bozor muvozanati ……………… 174

5-§ Naflilik va uning iste’molchi tanloviga ta’siri…………..

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar…………..

176

179

11-MAVZU. BOZOR TIZIMIDA TADBIRKORLIK

FAOLIYATI VA TADBIRKORLIK KAPITALI

1-§. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati va uning asosiy

belgilari………………………………………………….

194

2-§. Tadbirkorlik faoliyatining asosiy turlari va korxonalar-

ning tashkiliy shakllari………………………………….

195

3-§ Aksionerlik jamiyatlari va ular faoliyatining xususiyatlari 197

4-§ Tadbirkorlik kapitalining harakati va uning bosqichlari.

Tadbirkorlik kapitalining aylanishi………………………

201

5-§ Asosiy va aylanma kapital va ularning aylanish xususi-

yatlari…………………………………………………….

202

6-§ Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish va undan

foydalanish samaradorligi……………………………….

204

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar ………….. 210

12-MAVZU. ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI VA

FOYDA

1-§. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi… 221

2-§. O‘rtacha xarajatlar va ularning turlari. Me’yoriy xarajat-

lar. Qisqa va uzoq davrda ishlab chiqarish xarajatlarining

o‘zgarish tamoyillari…………………………………….

222

3-§ Foydaning mazmuni. Foyda normasi va massasi………. 223

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar…………. 225

13-MAVZU. MEHNAT VA ISH HAQINING TASHKIL

331

TOPISHI

1-§. Yaratilgan mahsulot va daromadlarni taqsimlash

to‘g‘risidagi nazariyalar. Nominal va real ish haqi ………

242

2-§. Ish haqini tashkil etish shakllari va tizimlari……………. 244

3-§ Mehnat bozorining alohida modellarida ish haqi daraja-

sining aniqlanishi. Inson kapitaliga investitsiyalar………

246

4-§ Mehnat munosabatlarining iqtisodiy mazmuni va unda

kasaba uyushmalarining roli………………………….…

248

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar…………. 250

14-MAVZU. RAQOBAT NAZARIYASI

1-§. Raqobatning iqtisodiy mohiyati va rivojlanish bosqichlari 262

2-§ Raqobat shakllari va usullari…………………………… 263

3-§. O‘zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi

va antimonopol qonunchilik ……………………………

267

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar…………. 269

15-MAVZU. NARX VA UNING SHAKLLANISHI

1-§. Iqtisodiy vosita sifatidagi narxning mohiyati va vazifa-

lari va turlari…………………………………………….

281

2-§. Erkin va monopollashgan bozorda narxning shakllanish

xususiyatlari……………………………………………..

283

3-§ Narxning turlari. O‘zbekistonda narx siyosati………….. 287

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar………….. 291

16-MAVZU. AGRAR TIZIMDA RENTA MUNOSABATLARI

1-§. Agrar munosabatlar va ularning xususiyatlari………….. 306

2-§. Renta munosabatlari. Yer rentasi va uning turlari……… 307

3-§ Agrosanoat integratsiyasi. Agrosanoat majmuasi va uning

tarkibi. Agrobiznes va uning turlari………………………

311

Mavzuni chuqur o‘rganish uchun topshiriqlar………….. 313

332

T. JO‘RAYEV, D. TOJIBOYEVA

IQTISODIYOT

NAZARIYASI

(QAYTA NASHR)

(I QISM)

Toshkent – «Fan va texnologiya» – 2014

Muharrir: F.Ismoilova

Tex. muharrir: M.Xolmuhamedov

Musavvir: D.Azizov

Musahhiha: N.Hasanova

Kompyuterda

sahifalovchi: N.Rahmatullayeva

E-mail: tipografiyacnt@mail.ru Tel: 245-57-63, 245-61-61.

Nashr.lits. АI№149, 14.08.09. Bosishga ruxsat etildi 05.01.2015. Bichimi 60x84

1/16. «Timez Uz» garniturasi. Ofset bosma usulida bosildi.

Shartli bosma tabog‘i 20,5. Nashriyot bosma tabog‘i 20,75. Tiraji 500. Buyurtma № 240.

«Fan va texnologiyalar Markazining bosmaxonasi» da chop etildi.

100066, Toshkent sh., Olmazor ko‘chasi, 171-uy.