Title: Odzwierciedlenie koncepcji religijnych w mennictwie cesarza Probusa (276-282) Author: Agata A. Kluczek

Citation style: Kluczek Agata A. (1993). Odzwierciedlenie koncepcji religijnych w mennictwie cesarza Probusa (276-282). W: A. Kunisz (red.), "Rzym antyczny : polityka i pieniądz. [T. 1]" (S. 77-101). Katowice : Uniwersytet Śląski

AGATA KLUCZEK

Odzwierciedlenie koncepcji religijnych w mennictwie cesarza Probusa (276—282)

III w. n.e. stanowi w dziejach Cesarstwa Rzymskiego epokę bardzo interesującą, obfitującą w burzliwe wydarzenia i zjawiska, które nie zawsze można jednoznacznie ocenić. Państwo rzymskie przeżywało wówczas niewątpliwie głęboki kryzys. Jego symptomy objęły wiele dziedzin życia pań­stwowego; niestabilność władzy centralnej, szereg uzurpacji, wzrost roli armii, osłabienie siły militar­nej Rzymu przy jednoczesnym umocnieniu się jego sąsiadów, ostre niedomagania w sferze gospodar­czo-społecznej — oto oblicze Imperium Rzym­skiego w tym okresie. Jednakże w tym samym czasie zauważyć można pewną korzystną w swoich długofalowych skutkach metamorfozę, którą Rzym zawdzięcza m.in. działaniom cesarzy „il- Syryjskich”. Ich panowanie umożliwiło przeprowa­

dzenie reform i konsolidację państwa za tetrarchii1.

1 W literaturze przedm io tu tendencję d o podkreślan ia korzystnych przeobrażeń w państw ie rzymskim w III w. n .e. reprezen tu ją m .in. M . G r a n t : Dos Romische Reich am W endepunkt: die Zeit \on M a rk Aurel his Konstantin. M unchen 1972; E. M a z z a : L olie sociali e restaurazione autoritaria net IIIseco lo d.c. R o m a - Bari 1973; R . M a c M u l l e n : Roman Governmenl's Response to Crisis. A .D . 235— 337. New H aven L ondon 1976; R. R e e c e : The Third Century; Crisis or Change. In: The Roman ITest in the Third Century. Contrihutions fro m Archaeology and H istory. Ed. A . K i n g , M. H e n i g . O xford 1981; F . H a r l m a n n : Herrscherwechsel und Reichskrise. Untersuchungen zu den Ursachen und Konsequenzen der Herrscherwechsel im Imperium Rom anum des Soldatenkaiserzeit (3. Jahrhundert n. C hr.). F ran k fu rt a.M . — Bern 1982; Crise et redressement dans les provinces europeennes de TEmpire (m ilieu du IIIe — milieu du IV e siecle ap. J .-C .J. A ctes du coiloąue de Strashourg (decemhre 1981). E d. E. F r c z o u 1 s. S lrasbourg 1983. Z ob. także T. K o t u l a : Z nowszych badań nad I I I wiekiem Cesarstwa Rzym skiego. „Przegląd H istoryczny”

Wybitnym przedstawicielem władców „illyryjskich” był Marek Aureliusz Probus, cesarz w latach 276—2822. Jakkolwiek przed objęciem godności cesarskiej był ściśle związany z armią i rzemiosłem wojennym — przeszedł kolejne szczeble kariery wojskowej, awansując za rządów Tacyta do rangi dowódcy wojsk stacjonujących na Wschodzie, a purpurę cesarską otrzymał z woli legionów — nie jest typowym reprezentantem zjawiska określanego terminem „Soldatenkaiser”3. Probus, władca o wielkim umyśle politycznym, uwzględniając ówczesne położenie Cesarstwa Rzymskiego, swoje poczynania podporządkował naczelnemu celowi, jakim dla niego było odrodzenie świet­ności Imperium. Podejmował próby restytucji znaczenia władzy cesarskiej, wyeliminowania uzurpacji, zażegnania niebezpieczeństwa ze strony agresyw­nych sąsiadów, reformy w sferze ekonomicznej.

Początkowy okres jego panowania upłynął pod znakiem walki z ataku­jącymi linię Renu i Dunaju plemionami Gotów, Germanów, Alamanów, Franków, Wandalów, Burgundów, Sarmatów, Gepidów, Bastarnów, Jazy- gów4. Kampanie te, prowadzone w latach 277—279 z wielką energią, przyniosły duży sukces: Probus powstrzymał, przynajmniej na krótki czas swoich rządów, sąsiednie ludy od najazdów na Rzym. Następnie rozprawił się bezkompromisowo z nękającymi wschodnie prowincje bandami rozbójników i piratów.

Mądrość polityczną okazał Probus przy ułożeniu stosunków Rzymu z plemionami afrykańskich nomadów. Inskrypcje informują, że cesarz od­

1987, t. 78, s. 269—277; i d e m : Trzeci wiek Cesarstwa Rzymskiego: kryzys czy przemiany? „Meander” 1987, t. 42, s. 229— 236.

2 Pierwsze monograficzne ujęcie panowania Probusa pojawiło się w X IX wieku:E. L e p a u l l e : Etude historigue sur M . Aurelius Probus d'apres la numismatigue du regne de cet empereur. Lyon 1884. Praca ta jest przestarzała podobnie jak E. D a n n a h a u s e r : Unter- suchungen zur Geschichte der Kaisers Probus. Diss. Iena 1909 i J. H. E. C r e e s : The Reign o f the Emperor Probus. London 1911. Now szą monografię napisał G. V i l u c c i : L ‘imperatore Probo. Rom a 1952. Z prac o charakterze przyczynków wymienić należy W. L. W e s t e r m a n n : The Papyri and the Chronology o f the Reign o f the Emperor Probus. „Aegyptus” 1920, vol. 1, s. 297—301; A. A l f o l d i : Die Tribunicia Potestas des Kaisers Probus. „Blatler fur Munzfreunde" 1923, s. 352— 353; I . F. K r a m e r , T. B. J o n e s : „Tribunicia potestate": A .D . 275—285. „American Journal o f Philology” 1943, vol. 64, s. 80—86; A. C h a s t a g n o l : A propos du „iudicium magnum" de 1’empereur Probus. In: Historia — Augusta Colloguium. Bonn 1966/1967, s. 67— 71; T .D . B a r n e s : Three Notes o f the Vita Probi. „Classical Quarterly” 1970, N. S. 20, s. 198— 203; E. V a n ’ t D a c k : D e zegecognomina van Keizer Probus. Zetesis. Album E. de Strijcker. Antwerpen 1973, s. 566—579. Zob. także L. P o l v e r i n i : D a Aureliano a Diocleziano. In: AN RW . Abt. II, Bd. 2. Berlin—N ew York 1975, s. 1013— 1035.

3 Pojęciem takim posługują się np. F. A l t h e i m : Die Soldatenkaiser. Frankfurt a.M . 1939; K. C h r i s t : Romische Geschichte. Einfuhrung, Quellenkunde, Bihliographie. Darmstadt 1976.

4 Zob. G. V i t u c c i : Uim peratore..., s. 33— 83; E. D e m o u g e o t : La form ation de 1’Europe. Les invasions barbares des origines germanigues a l ’avenement de Diocletien. Paris 1969,

powiednimi zabiegami dyplomatycznymi powstrzymał poszczególne plemiona od udziału w walce przeciw Imperium Rzymskiemu, a nawet wciągnął Baquates na listę foederati Rzymu5. Podobną, asekuracyjną postawę można zauważyć w zabiegach Probusa podjętych dla zażegnania ewentualnego niebezpieczeństwa ze strony Persji, która niejednokrotnie w ciągu III w. przysparzała poważnych kłopotów państwu rzymskiemu6. Probus zawarł z Persją pokój7. Akt ten był w praktyce niczym innym jak czasowym zawieszeniem broni. Wszak władca rzymski nie myślał o trwałym kompromisie w zakresie wzajemnych kontaktów z Persją. Zamierzał rozprawić się z groź­nym sąsiadem. Moment wybuchu zbrojnego konfliktu miał być tym razem wybrany nie przez Persję, ale przez Rzym, w czasie, który przez rzymskich wodzów zostanie uznany za sprzyjający militarnemu sukesowi nad monarchią Sassanidów. Probus przygotowywał ekspedycję armii rzymskiej na Wschód; właśnie w trakcie wyprawy perskiej w 282 r. został zamordowany przez zbuntowanych żołnierzy.

W polityce wewnętrznej Probus wiele uczynił, kładąc kres uzurpacjom. Uśmierzył rewoltę Saturnina w Egipcie (280 r.)8. Następnie (lata 280—281) wyeliminował kolejnych pretendentów do purpury cesarskiej — Prokulusa i Bonosusa, którzy zbuntowali się przeciw legalnemu władcy, opierając się na prowincjach zachodnich9.

Panowanie Probusa stanowiło kolejny etap wiodący do nadania pryncep- sowi charakteru władcy absolutnego. Poczynił on niewielkie ustępstwa wobec senatu, przywróciwszy mu kilka przywilejów, ale nie był władcą prosenator- skim10. W jego koncepcji ustroju państwa grono patres miało mieć jedynie głos

5 ILA 609 (24 X 277, Volubilis), ILA 610 (13 IV 280, Volubilis). Por. P. R o m a n e l l i : Storia delle province romane dell' Africa. R om a 1959, s. 491—492; T. K o t u l a : U źródeł afrykańskiego separatyzm u w III wieku. Wrocław 1961, s. 61; id em : Afryka Północna w starożyt­ności. Wrocław—Warszawa— K raków 1972, s. 129; T . K o t u l a , A. Ł a d o m i r s k i : Rzym i jego sąsiedzi. Z zagadnień polityki wobec ludów ościennych. „Meander” 1962, t. 17, s. 97— 103.

6 N a lemat państwa nowoperskiego zob. J. G a g ć : La montee des Sassanides. Paris 1964; M. L. C h a u m o n t : Conguetes sassanides et propagandę mazdeenne (IHe siecle). „Historia” 1973, Bd. 22, s. 664—710; E. K e t t e n h o fe n : Die rómisch-persischen Kriege des 3. Jahrhunderts n. Chr. Wiesbaden 1982. Szersza bibliografia w: G. W a l ser , Th. P e k a r y : Die Krise der rómischen Reiches. Bericht uber die Forschung zur Geschichte des 3. Jahrhunderts (193— 284) von 1939 bis 1959. Berlin 1962, s. 99— 106.

7 Por. G. V i t u c c i : IPimperatore..., s. 77— 83.8 S.B. P o m e r o y : The Revolt o f Saturninus. SM 1969, Bd. 19, s. 54—56.9 T .O . M a b o t t : A Newly Found Coin o f Bonosus. „Numismatist” 1955, s. 1078— 1079;

A. C h a s t a g n o l : Lusurpateur Gaulois Bonosus dapres THistoire Augustę. „Bulletin de la Sociele nationaie des Anliquaires de France” 1969, s. 78—99.

10 Por. L. H o m o : Les privileges administratifs du Senat romain sous TEmpire e t leur disparition graduelle au cours du U le siecle. „Revue Historiąue” 1921, vol. 138, s. 41 —49; i d e m: Les institutions politiąues romaines de la cite d 1'Etat. Paris 1927, s. 269, 309—312; G. V i t u cci : Uim peratore..., s. 85— 101.

doradczy wobec woli panującego; podobnie armię chciał podporządkować swoim rozkazom. Najwyższym dysponentem władzy miał być imperator. Rządy Probusa był to zatem krok w kierunku dominatu.

Cesarz interesował się również kwestiami ekonomicznymi. Starał się ożywić rolnictwo. Konsekwentnie realizował akcję przesiedlania całych plemion bar­barzyńskich na tereny wyludnione. Chodziło przede wszystkim o strefy przygraniczne, gdzie niejednokrotnie z powodu ucieczki tamtejszych mieszkań­ców przed stale ponawiającymi się najazdami ludów pozalimesowych i braku rąk do pracy pola leżały odłogiem11. Na szeroką skalę cesarz wykorzystywał także żołnierzy do prac rolniczych12; wiele uczynił dla odrodzenia uprawy winnej latorośli.

Ta bardzo krótka i zwięzła charakterystyka rządów Probusa, sygnalizująca tylko w zarysie jego poczynania w rozmaitych dziedzinach, wskazuje, że z dużym rozmachem i energią wprowadzał on w życie reformatorskie koncep­cje swych poprzedników, uzupełniając je własnymi, oryginalnymi pomysłami. Szczególnie nawiązywał do programu wypracowanego przez Aureliana. Para­lele między ideologią głoszoną przez obydwóch Illyryjczyków wynikały z po­trzeb epoki, z sytuacji kryzysowej państwa rzymskiego, która wymagała akcentowania wszelkich sukcesów panującego d!a podniesienia jego prestiżu, doceniania roli czynnika wojskowego, przypominania dawnei świetności Rzymu. Podobieństwa idei lansowanych przez Aureliana i Probusa wynikają także z faktu, że obaj ci władcy mieli podobną wizję przyszłego, przy­wróconego do minionej potęgi państwa i miejsca, które miał w nim zajmować cesarz.

Warto zastanowić się, czy prawidłowość ta — pewne wspólne cechy programu Aureliana i Probusa — dotyczy również ich koncepcji religijnych? Czy Probus pokusił się o wypracowanie nowych, oryginalnych rozwiązań? Czy i w jakim stopniu wyzyskał w swojej propagandzie religijnej idee szerzone już wcześniej przez jego poprzedników na tronie cesarskim? Należy odnaleźć pierwowzory haseł powtórzonych przez Probusa, określić przyczyny, które spowodowały te zapożyczenia i silne akcentowanie pewnych tematów.

Od razu trzeba stwierdzić niewielką przydatność źródeł literackich do takich rozważań. Kryzys, który państwo rzymskie przechodziło w III w., zaznaczył się także regresem historiografii. Zachowane relacje na temat interesującego nas panowania to najczęściej stosunkowo późne, skrótowe zapiski o układzie rocznikarskim, breviaria o zwięzłej treści, w których nie ma

11 Zob. M . S a l a m o n : Polityka osiedlania plemion barbarzyńskich w prowincjach rzymskich za cesarza Probusa (276—282). W: „Historia”. T . 2. Katowice 1971, s. 95— 103.

12 R. R dm o n d on : Un nouveau document concernant Probus. „Revue de Philologie” 1954, vol. 28, s. 199— 210; J. S c h w a r l z : Uempereur Probus et 1'Egypte. „Chroniąue d’Egyple” 1970, vol. 45, s. 381— 386.

miejsca na szerokie aluzje o programie szerzonym przez cesarza13. Najobszer­niejszym tekstem do okresu rządów Probusa jest jego żywot zamieszczony w zbiorze Scriptores Historiae Augustae, dziele bardzo kontrowersyjnym, jeżeli chodzi o czas powstania, autorstwo i wiarygodność14.

Wobec późnej, lapidarnej i niezbyt rzetelnej tradycji literackiej ogromnego znaczenia nabierają źródła innej kategorii. Do analizy wszelkich aspektów propagandowej działalności Probusa niezwykle cennym materiałem są monety tegoż władcy15. Za pomocą legend i wyobrażeń ikonograficznych awersów

13 Encyklopedyczny charakler mają fragmenty dotyczące rządów Probusa u takich autorów, jak Aureliusz Wiktor, Eutropiusz, Orozjusz, Kasjodor, Zosimos, Zonaras. Pełny wykaz źródeł zob. PIR I, nr 1583, s. 322— 324; PLRE, s. 736.

14 Scriptores H istoriae Augustae. Ed. E. H o h 1. Leipzig 1965. W yd. poi.: H istorycy Cesarstwa Rzymskiego. Ż yw oty Cezarów od Hadriana do Numeriana. Tłum. H. S z e l e s t . Warszawa 1966. Na temat zbioru SH A zob. A. C h a s t a g n o l : Recherches sur l'Histoire Augustę. Rapport sur les progres de la Historia Augusta Forschung depuis 1963. Bonn 1970; K.-P. J o h n e : Kaiserbiographie und Senatsaristokratie. Untersuchungen zur Datierung m d sozialen Herkunft der Historia Augusta. Berlin 1976; D . F l a c h : Einfuhrung in die rdmische Geschichtsschreibung. Darmstadt 1985, s. 271 -282.

15 Katalog typów i odmian monet Probusa zawiera odpowiedni tom wydawnictwa The Roman Imperial Coinage. V/2: Probus to Amandus. Ed. H. M a l t i n g l y , E .A . S y d e n h a m , C.H . V. S u t h e r l a n d , P. H. W e b b . London 1933 (reed. 1968). Uzupełnia go w niewielkim stopniu katalog kolekcji gabinetu numizmatycznego Uniwersytetu w Glasgow: Roman Imperial Coins in the Hunter Coin Cabinet University o f Glasgow. Voi. 4: Valerian I to Alleclus. Ed. A. S. R o b e r t s o n . Oxford 1978. Cenne są publikacje dotyczące nowych znalezisk monet Probusa i artykuły o charakterze przyczynkarskim: K . P i n k : Der Aufbau der romischen Munzpragung in der Kaiserzeit. Tl. 6/4: Probus. N Z 1949, Bd. 73, s. 13—74; i d e m : Die Medaillonprdgung unter Kaiser Probus. N Z 1955, Bd. 76, s. 16—25; J. G r i c o u r t: Deux imitations d ’antoniniens de Probus. BSFN 1960, vol. 15, s. 491; i d em : Liaison par un coin de droit de deux officines de l'atelier de Lyon sous Probus. SM 1968, Bd. 18, s. 5— 8; id em : Antoninien inedit de Probus (atelier de Serdica, A .D . 276). SM 1971, Bd. 21, s. 74— 76; H. G. P f l a u m: Types et bustes exceptionnelssur lesmonnaies de Numerien, Probus et Aurelien. BSFN 1960, vol. 15, s. 383 -384; i d e m : A propos dune monnaie de Probus. BSFN 1966, vol. 21, s. 4; i d e m : Un antoninianus de Probus de 1'atelier de Rome. BSFN1966, vol. 21, s. 102— 103; i d e m : Deux antoniniani inedits de Probus du tresor de Fresnoy-Hs-Roye

fra p p is d 1'atelier de Ticinum. B SFN 1969, vol. 24, s. 345—346; i d e m : Une monnaie de Probus (276—282). BSFN 1969, voi. 24, s. 425—427; i d e m : Un antoninianus de Probus de 1'atelier de Lyon portant deux marąues d'officine. BSFN 1972, vol. 27, s. 144— 145; L. C h a u r a n d : Un antoninien inedit de Probus. BSFN 1965, vol. 20, s. 495; i d e m : Antoninianus de Probus. BSFN1967, vol. 22, s. 122— 123; B. K a p o s s y : Ein seltener Bustentypus des Kaisers Probus. SM 1969, Bd. 19, s. 56 —59; D . G r i c o u r t : Antoninianus inedit de Probus a effigie consulaire (atelier de Lyon, 282). BSFN 1982, vol. 37, s. 149— 150; i d e m : Deux antoniniens inedits de 1‘atelier de Lyon. BSFN 1983, vol. 38, s. 322—326; M. W e d er , C. E. K i n g : The eastern issues o f Probus. N C 1984, vol. 144, s. 202—227, H. W i n t e r : Ein unedierter Antoninian des Probus. „M ilteilungen der ósterreichischen Numismatischen Gessellschaft” 1984, Bd. 24, s. 40; J. -M. D o y e n : Un antoninien inćdit de Probus (Serdica, 277 apres J. -C .). SM 1986, Bd. 36, s. 6 6 - 67. Zob. także ogólne opracowania mennictwa rzymskiego 111 w., np. H. M a t t i n g l y : The Clash o f the Coinage circa 270-296. In: Studies in Roman Economic and Social H istory in Honour o f A .C h . J o h n s o n . Princeton— New Jersey 1951, s. 275—280; V. P i c o z z i : La monetazione imperiale romana. Roma 1966; J.-P. C a 11 u: La potitiąue monetaire des empereurs romains de 238 a 311. Paris

6 Rzym antyczny

i rewersów monet, dostępnych przecież wszystkim poddanym cesarza, mógł Probus informować ich o głównych punktach swojego programu politycznego,0 charakterze rządów, o już odniesionych sukcesach i postulatach na przy­szłość. Interpretacja treści, które zawierają monety, pozwala zatem odczytać ideologię cesarską Probusa16.

Monety cesarskie pochodzące z lat 276—282 tworzą zespół bardzo bogaty pod względem typologicznym. Biorąc pod uwagę semantyczną wartość napi­sów występujących na rewersach monet, można wyróżnić ponad 90 typów. Znacznie więcej jest wariantów i odmian, na których zastosowano odmienną w szczegółach tytulaturę cesarską i zróżnicowane elementy wyobrażeń ikono­graficznych.

Ten olbrzymi materiał numizmatyczny należy potraktować w sposób selektywny. Charakterystycznym dla III w. mechanizmem była, w dziedzinie ideologii cesarskiej, tendencja do wykorzystywania uniwersalnych haseł i tra­dycyjnych, znanych od wieków wyobrażeń. Wskazana jest zatem ostrożność przy interpretacji tych „szablonów” powtórzonych pod wpływem działania tradycji czy też pod wpływem specyficznej sytuacji Cesarstwa epoki kryzysu.

Należy zwrócić uwagę na fakt, że nawet oryginalne napisy mogą nie nosić intencjonalnego charakteru; władca nie zawsze konsultował legendy i wyob­rażenia graficzne poszczególnych emisji z odpowiednimi czynnikami. Zarządcy mennic mieli zapewne spory wpływ na dobór treści legendy i kompozycji rysunku monet.

Ze szczególnym zainteresowaniem potraktować trzeba monety wybijane ze szlachetnego kruszcu. Ich legendy i ikonografia miały istotne znaczenie dla prezentacji priorytetowych dla Probusa treści. Pieniądz złoty w systemie monetarnym Probusa to aureusy i kwinary, pieniądz srebrny — denary1 kwinary. Antoniniany natomiast, noszące prawnie charakter monety srebr­nej, zawierały jedynie kilkuprocentową domieszkę srebrnego kruszcu w sto­pie i były w rzeczywistości pieniądzem miedzianym.

Sporą trudność badawczą stwarza bardzo rzadkie występowanie elemen­tów datacyjnych na monetach Probusa. Niejednokrotnie trudno nawet w przy­bliżeniu ustalić chronologię emisji, a przecież precyzyjna ich datacja mogłaby wyjaśnić wiele niuansów propagandy cesarskiej.

1969; A. K u n i s z: Denar i antoninian. Z problem atyki obiegu monetarnego tv III >v. n.e. „Studia Historyczne” 1973, t. 16, s. 171— 194.

16 Istotne uwagi na temat znaczenia monet starożytnych dla zrekonstruowania propagandy cesarskiej znaleźć można w: W. K a c z a n o w i c z: Propaganda rzym skiej polityki podbojów na monetach epoki Trajana. W N 1976, t. 20, s. 158— 173; A. K u n i s z : La propagandę d'ideologie monarchiąue sur les monnaies romaines du Ier siecle de n.e. In: .1 d e s du colloąue international sur I'ideologie monarchiąue dans Pantiąuile. C racońe Mogilany, du 23 au 26 oclohre 1977. Ed. J. W o l s k i . Warszawa— Kraków 1980, s. 135 141; L. M o r a w i e c k i : Propagandowe aspektymenniclwa starożytnego. W N 1980, t. 24, s. 1 21.

Zagadnienie koncepcji religijnych przedstawionych na monetach Probusa czy w ogóle całokształtu jego ideologii cesarskiej nie było dotąd podejmowane w postaci odrębnego opracowania. Pewne uwagi na ten temat można jednakże znaleźć w pracach o bardziej ogólnym charakterze. Informacje traktujące o personifikacjach skomplikowanych idei i abstrakcyjnych pojęć, wizerunkach bóstw i towarzyszącej tym wyobrażeniom legendzie na monetach Probusa, umieszczone są w publikacjach poruszających propagandowe funkcje starożyt­nego mennictwa w szerszych przedziałach czasowych i analizujących symbolikę wyobrażeń prezentowanych na awersach i rewersach monet17. Syntezy nato­miast historii III w. i monograficzne opracowania panowania Probusa18 albo bardzo mało miejsca poświęcają analizie propagandy szerzonej przez tegoż władcę, albo w sposób niewystarczający wykorzystują źródła numizmatyczne, bezspornie przydatne do tego rodzaju badań. Konieczne jest odnotowanie w tym miejscu pojawienia się opracowania, które w sposób kompleksowy omawia ideologię cesarską lat 235—284 na podstawie emisji monetarnych władców rzymskich tego okresu i w istotny sposób uzupełnia lukę w badaniach nad ideologicznymi aspektami mennictwa Probusa19.

Trzeci wiek był okresem głębokich przeobrażeń w religii rzymskiej. Trwały one już od dłuższego czasu i doprowadziły do tego, że w Cesarstwie Rzymskim brakowało uniwersalnego, powszechnie przyjmowanego systemu wierzeń. Dla epoki kryzysu charakterystyczne było współistnienie wielu religii: klasycznej grecko-rzymskiej, chrześcijaństwa, kultów solarnych. Popularność tych ostat­

17 F. G n e c c h i : Le personificazioni alegoriche sulle monete imperiali. R1N 1905, vol. 18, s. 349—388; M. P. C h a r l e s w o r t h : Providentia andAeternitas. „Harward Theological Review” 1936, vol. 29, s. 107— 131; i d e m : The Virtues o f ihe Roman Emperors: Propaganda and the Creation o f Belief. London 1938; M . G r a n t: Roman Anniversary Issues, an Exploratory Study o f the Numismatic and Medallic Commemoration o f Anniversary Years, 49 B. C. - to A. D. 375. Cambridge 1950; i d e m : Roman Coins as Propaganda. „Archaeology” 1957, vol. 5, s. 79— 85; C .H . V. S u t h e r l a n d : The Intelligibility o f Roman Imperial Coin Types. JRS 1959, vol. 49, s. 4 6 —55; A. R. B e l l i n g e r , M . A . B e r l i n c o u r l : Victory as a coin type. N ew York 1962; M. A. H a l e vy: A propos dessoi-disantprogram m es degouvernement, en generał, et, specialement, de la signification de P A X dans les legendes des monnaies imperiales. In: Acta Antiqua Philip- popolitana. Studia Historica e t Philologica. Ed. B. G e r o v , V. V e l k o v , V. T a p k o - v a - Z a i m o v a . Sofia 1963, s. 177— 185; M. A m i t : Propagandę de succes et d'euphorie dans 1’empire romain. „Iura” 1965, vol. 16, s. 52— 75; B. L i c h o c k a : Personifikacja cnót cesarskich na monetach rzymskich. B N 1972, t. 8, s. 149 - 152; e a d e m : Justitia sur les monnaies imperiales romaines. Varsovie 1974; e a d e m : Personifikacje pomyślności na monetach rzymskich. BN 1974, t. 10, s. 1—4; F. R e d o : Numismatical Sources o f the Illyrian SolJier Emperor's Religious Policy. Budapest 1973; R .T . S c o t t : Providentia Aug. „Historia” 1982, Bd. 31, s. 436—459.

18 L. P i o t r o w i c z : Dzieje rzymskie. Warszawa 1934; G. V i t u c c i : L'im peratore..,H. B e n g t s o n : Grundriss der Romischen Geschichte m it Quellenkunde. Bd. 1: Republik und Kaiserzeit bis 284 n. Chr. Munchen 1970; R. R e m o n d o n : La crise de 1'empire romain de M arc Aurele a Anastase. Paris 1970; W. S e y f a r l h : Romische Geschichte. Kaiserzeit 1. Berlin 1980.

19 W. K a c z a n o w i c z : A spekty ideologiczne w rzymskim mennictwie lat 235— 284 n.e. Katowice 1990.

A *

nich wyzyskał cesarz Aurelian, wynosząc Słońce do rzędu najwyższego boga. Lansowana przez niego wiara w bóstwo słoneczne — Sol oraz kult boskiej osoby panującego usprawiedliwiały dążenia Aureliana do wzmocnienia władzy cesarskiej20. Co natomiast oznaczała kontynuacja idei Sol na monetach Probusa?

Sol, określany epitetem Invictus, był motywem regularnie pojawiającym się na emisjach Probusa21. Widnieje na legendach rewersów monet typów: SOLI INVICTO AVG22, SOLI INVICT023, SOLI INVICTO COMITI24, SOLI INVICTO COMITI AVG25. Nie nazwana, ale wyraźnie rozpoznawalna personifikacja Sol występuje na rewersach opatrzonych legendami: CON- SERVATO (CONSERVAT, CONSERVA) AVG26, PROVIDEN DEOR27, AETERNITAS (AETERNITATI) AVG28, CONCORDIA AVG29, RESTI- TVTOR SAECVLI (SAECVL, SAECV)30, ORIENS AVG31, a także CON­CORDIA MILIT32.

Pierwsza z wymienionych legend: SOLI INVICTO AVG, występowała na monetach o nominałach aureusa i antoniniana wyprodukowanych przez warsztat menniczy w Siscii. Na aureusie napisowi towarzyszy popiersie Sol33. Na antoninianach natomiast bóstwo ukazane jest w postaci woźnicy powożą­cego rydwanem, niekiedy z batem w ręce, którym uśmierza rozbrykane rumaki34.

W ten sam sposób Sol został ukazany na aureusie noszącym legendę SOLI INVICTO, który pochodzi z mennicy w Ticinum35, oraz na antoninianach tego samego typu z warsztatów menniczych w Lugdunum, Rzymie, Ticinum, Siscii, Cyzicus, Serdice36. Inny wariant typu SOLI INYICTO przedstawia

20 Zob. G . H. H a l s e r g h e : The Cult o f Sol Invicius. Leyden 1972; i d e m : Le culte de Deus Sol Invictus a Rome au U le siecle apres J.-C. In: AN RW . Abt. II, Bd. 17/3. Berlin— New York 1984, s. 2181— 2201.

21 Zob. F. R e d o : Numismatical Sources..., s. 84— 85 i 87.22 RIC V/2 (Probus), nr 597 i 781— 785.23 Ibidem, nr 101, 199—208, 311, 414 420, 767— 780, 861— 874.24 Ibidem, nr 829.25 Ibidem, nr 138, 209.26 Ibidem, nr 293— 294, 307— 309, 347— 354, 536— 538, 6 6 9 -6 7 3 , 891, 915.21 Ibidem, nr 844— 850.28 Ibidem, nr 3, 21— 22, 134— 135, 168.29 Ibidem, nr 323— 324, 343—344.30 Ibidem, nr 404 i 405.31 Ibidem, nr 4 4 - 4 5 , 267, 392, 589—590.32 Ibidem, nr 23.33 Ibidem, nr 597.34 Ibidem, nr 781—785.35 Ibidem, nr 311.36 Ibidem, nr 101, 2 0 4 - 2 0 8 ,4 1 8 - 4 2 0 , 767— 780,861— 870, 911. Por. H. G. P f l a u m : Types

et bustes exceptionnels..., s. 383—384; H. W i n t e r : Ein unedierter Antoninian..., s. 40.

Słońce również na kwadrydze, ale obok bata, a czasem zupełnie samodzielnie, atrybutem bóstwa jest tzw. glob37.

Emisji o podobnym charakterze nie notujemy jedynie wśród monet wybitych w Tripolis i Antiochii. Zwraca więc uwagę popularność idei Sol Invictus, częste występowanie legend SOLI INVICTO AVG i SOLI INVICTO na antoninianach odgrywających wówczas zasadniczą rolę w obiegu pienięż­nym. Probus przywiązywał oczywiście dużą wagę do propagowania tego tematu w różnych regionach Imperium Rzymskiego i wśród szerokich grup mieszkańców państwa. Chciał zapewne uczynić zadość gustom żołnierzy, wśród których kult Sol Invictus cieszył się popularnością w drugiej połowie III w. Trzeba pamiętać, że był to okres, w którym negatywna rola czynnika wojskowego urosła do niespotykanych w innych epokach rozmiarów. Nawią­zanie do idei Sol w propagandzie cesarskiej miało zyskać władcy, w pośredni sposób, akceptację jego osoby przez żołnierzy, tak potrzebną w erze stałych buntów legionów.

Czcicielami Sol byli także cywilni poddani cesarza. Może zatem Probus, kontynuując w tej dziedzinie działania Aureliana, próbował stworzyć początki ogólnópaństwowej religii przez poszukiwanie uniwersalnego bóstwa i kon­solidację wokół niego mieszkańców Imperium.

Nie można jednak zawężać sensu, jaki kryło w sobie hasło Sol występujące na monetach Probusa, tylko do tego aspektu. Sol pojawia się również w roli boskiego opiekuna i obrońcy cesarza. Licznie reprezentowany jest typ CON- SERVATO (CONSERVAT, CONSERVA) AVG emitowany w mennicach w Rzymie, Ticinum, Cyzicus, Antiochii i Siscii38. Legendę tę, którą nosiły aureusy, bardzo liczne antoniniany, a nawet unikalne asy, uzupełniały różne warianty ikonografii rewersu. Bóstwo występowało w pozycji stojącej lub idąc, z uniesioną w geście apotropaicznego pozdrowienia ręką, w drugiej zazwyczaj dzierżyło bat. Czasem dodatkowym elementem kompozycji ikonograficznej rewersów monet była świątynia.

I w tym wypadku mamy do czynienia z umyślnie akcentowanym, pro­gramowym hasłem. Należy wysoko ocenić zakres siły propagandowego od­działywania tych emisji — bitych w wielu mennicach i na monetach różnych nominałów.

Zwraca uwagę typ PROVIDEN DEOR emitowany wyłącznie w mennicy w Serdice (antoniniany)39. Słońce występuje na nim z uniesioną ręką, trzymając w drugiej glob, obok personifikacji cnoty — Providentia, której

3’ R1C V/2 (Probus), nr 199— 203, 4 2 1 -4 2 2 .38 Ibidem, nr 293—294, 307— 308, 347— 353, 536—538, 669—673, 891, 915. Por. F. R e dó :

Numismatical Sources..., s. 84—85.39 RIC V/2 (Probus), nr 844—850. Por. J. G r i c o u r t : Antoninien inedit..., s. 74— 76;

F. R e d o : Numismatical Sources..., s. 92; J.-M. D o y e n : Urt antoninien..., s. 66— 67.

atrybutem są dwa sztandary. Omawiany typ, aczkolwiek z różnymi legen­dami awersów i wariantami ikonografii i napisów rewersów monet, jest rozpoznawalny wcześniej dla cesarzy: Balbina, Pupiena, Postumusa, Tacyta i Aureliana40.

Nie wydaje się, by występowanie typu PROVIDEN DEOR wśród monet Probusa było wynikiem czysto mechanicznego zapożyczenia hasła wykorzys­tywanego przez poprzedników na cesarskim tronie. W konkretnym interesują­cym nas wypadku należy rozumieć legendę i uzupełniające ją wyobrażenie ikonograficzne jako opiekę przede wszystkim słonecznego bóstwa, ale i innych bogów rzymskiego panteonu (deorum) nad Probusem, wyraz specjalnej protek- q'i, którą go otaczają. Podkreślając troskliwość bogów o swoją osobę, podobnie jak na monetach typu CONSERVAT AVG (z mutacjami), Probus automatycznie podnosił swą pozyq'ę oraz prestiż. Jako suweren cesarza Sol wystąpił na antoninianach wybitych w Ticinum, na których legendzie RE- S t i t v t 0 R SAECV (SAECVL, SAECVLI) towarzyszy rozbudowana kom- pozyq'a rysunku: cesarz trzyma glob, jest koronowany przez Sol. Obok widnieje postać leżącego jeńca41.

Kolejny typ monet Probusa — ORIENS AVG — emitowany był przez warsztaty w Lugdunum, Ticinum, Siscii i Rzymie, Pojawił się j u ż wcześniej, np. na monetach Klaudiusza II i Aureliana42. W mennictwie Probusa typ ORIENS AVG przedstawia kilka odmian ikonografii. Na aureusie (Siscia) Sol stoi trzymając glob43. Srebrny kwinar z Rzymu prezentuje Soi na kwad- rydze44. Na antoninianach atrybut bóstwa stanowi glob, niekiedy bat; czasem wyobrażenie ikonograficzne wzbogacają postacie jeńców45.

Nie jest jednak regułą, że Probus pojawia się na monetach w roli władcy zależnego od wszechmocnego Sol, którego wsparciu zawdzięcza tron i zwycię­stwa militarne nad wrogami. Probus niejednokrotnie ukazuje się jako rów­norzędny partner rzymskich bóstw: Sol, Minerwy czy Herkulesa. Upodob­nieniu cesarza do bogów służyły różne elementy towarzyszące jego wizerun­kowi na awersie i rewersie monet, np. korona promienista symbolizująca boskie pochodzenie władzy cesarskiej, glob, zaprzęg zwierząt.

40 R1C IV /2 (Balbinus), nr 7 i 19; ibidem (Pupienus), nr 7; RIC V/1 (Aurelian), nr 19, 152— 153, 189, 284— 285; ibidem (Tacitus), nr 8— 9, 47— 54; RIC V/2 (Postumus), nr 48 i 156. Por. W. K a c z a n o w i c z : A spekty ideologiczne iv mennictwie cesarza Tacyta (275— 276 r. n.e.j. W; Studia z dziejów starożytnego Rzymu. Red. A. K u n i s z . Katowice 1988, s. 105— 107; i d e m: A spekty ideologiczne w rzym skim mennictwie..., s. 85, 97—99.

41 RIC V/2 (Probus), nr 404—406. Zob. także F. R e d o : Numisnutlica! Sources..., s. 92.42 RIC V/1 (Aurelian), nr 17— 18, 61—65, 67, 134— 137, 151, 187— 188, 230, 248 -255,

276—283, 360— 365, 397.4:1 RIC V /2 (Probus), nr 589—590.44 Ibidem, nr 267.45 Ibidem, nr 44—45, 392, 700. Por. F. R e d o : Numismatical Sources..., s. 92—93.

Antoninian z Siscii, datowany na rok 279 (napis rewersu P M TR P COS III), ukazuje na awersie popiersia bóstwa słonecznego oraz cesarza w ryn­sztunku wojennym, uzupełnione legendą SOL COMES PROBI AVG46.

Podobny motyw przedstawiają aureusy z Serdiki z legendą rewersu SOLI INVICTO COMITI47. Napisowi towarzyszy głowa Sol. Rewers jest w tym wypadku dodatkowym podkreśleniem i uzupełnieniem elemen­tów awersu, gdzie widnieje legenda SOL COMIS PROBI AVG oraz popiersie cesarza w szyszaku, pancerzu, trzymającego włócznię i tarczę obok popiersia Sol. Należy w tym miejscu wymienić aureus z Rzymu i antoniniany, emitowane również w stołecznej mennicy, typu SOLI INVICTO COMITI AVG48. Rysunek rewersu przedstawia popiersie Sol w koronie promienistej.

Wymienione typy monet są rzadko reprezentowane, ale ich nominał, tak samo jak miejsce wybicia świadczą, że idea partnerstwa Probusa z bóstwem słonecznym była lansowana w sposób programowy.

Słońce niezwyciężone było symbolem władzy absolutnej. Nosiło te same tytuły co cesarz: Augustus, Imperator, Dominus Imperii. I odwrotnie, cesarz występował, jak Sol, w koronie promienistej i obdarzany był epitetem Invictus49. Przydomek ten pojawiał się w tytulaturze cesarskiej na awersach monet Probusa pochodzących z Rzymu, Ticinum, Siscii. Na legendach tych monet czytamy: IMP C M AVR PROBVS INV AVG50, IMP C M PROBVS INVICT P AVGS1, IMP C M PROBVS INVICT AVG52, IMP C PROBVS INV AVG53, IMP PROBO INVICTO AVG54, VIRTVS PROBI INVICTI AVG5S, IMP PROBVS INV AVGse.

Szczególnie eksponowany był przydomek Invictus w nomenklaturze cesar­skich emisji pochodzących z mennicy w Serdice: IMP C M AVR PROBVS P F INVIC rVS (INVICT) AVG57, IMP C M AVR PROBVS INVICT AVG58, IMP C PROBYS INVICTVS P AYG59, IMP C PROBYS INYICTYS

46 RIC V /2 (Probus), nr 835.41 Ibidem, nr 829.48 Ibidem, nr 138 i 209. Por. F. R e d o Numismatical Sources..., s. 84.49 R. T u r c a n : Le cu/te imperial au U le siecle. In: AN RW . Abt. II, Bd. 16/2. Berlin— N ew

York 1978, s. 1072.50 RIC V/2 (Probus), nr 246.51 Ibidem, nr 677.32 Ibidem, nr 678 i 683.53 Ibidem, nr 596 i 759.54 Ibidem, nr 324.55 Ibidem, nr 353, 368, 377, 389, 431, 438, 445, 475, 482, 492, 501, 510, 519, 527.56 Ibidem, nr 622 -623, 657, 679, 684, 686, 717, 727, 729—730, 742, 762, 790, 794.57 Ibidem, nr 840, 858, 881.58 Ibidem, nr 882.59 Ibidem , n r 847.

AVG60, BONO IMP C PROBO P F INVICT AVG61, PERPETVO IMP C PROBO INVICr AVG62-

Godne uwagi legendy, wprost podkreślające boskość osoby panującego, widnieją na antoninianach pochodzących — jak i uprzednie — z Serdiki. Jedna z rzadkich odmian typu CLEMENTIA TEMP nosi na awersie napis IMP DEO ET DOMINO PROBO AVG63 w połączeniu z wizerunkiem popiersia cesarza przybranego w koronę promienistą i draperię (niekiedy władca występuje w pancerzu).

Kolejny antoninian, wybity w tej samej mennicy, należy do jednej z serii typu VIRTVS PROBI AVG, wyobrażającego cesarza na koniu w momencie, gdy przebija włócznią postać symbolizującą jeńca. Na awersie natomiast popiersie władcy w koronie promienistej, w płaszczu cesarskim i z berłem w ręku otacza legenda DEO ET DOMINO PROBO INVICTO A V G 6\

Przechodząc do analizy zaprezentowanego materiału numizmatycznego, warto przypomnieć, że ważny etap w kształtowaniu i rozwoju kultu cesar­skiego stanowiło panowanie Aureliana. Ustanowił on „oficjalny kult cesarza— boga za życia pod nowym tytułem dominus et deus natus, połączony w osobie boskiego władcy z mającym wszelkie cechy uprzywilejowanej religii państwowej kultem Sol Invictus”6S.

Aurelian był bogiem z urodzenia. Na awersie jego monet — antoninianów— typu RESTITVTOR ORBIS znajdował się napis DEO ET DOMINO NATO AVRELIANO AVG66. Analogicznie jak u Probusa Aurelianowe monety opatrzone tą wymowną legendą ukazywały się w Serdice. Także na inskrypcjach ku czci Aureliana pojawiał się zwrot deus (bez określenia natus)61. Mając na uwadze te czynniki, należy się zastanowić, w jaki sposób trzeba rozumieć występowanie legend akcentujących boską naturę cesarza na monetach Probusa68. Czy były przejęte na zasadzie tradycji? Wszak bito je

40 Ibidem, nr 823, 825, 848.61 Ibidem, nr 868.62 Ibidem, nr 859, 867. Zob. także J. G r i c o u r t : Antoninien inedit..., s. 74 —76.43 RIC V /2 (Probus), nr 841.64 Ibidem, nr 885.45 T. K o t u l a : Ideologia dynastyczna w pięćdziesięcioleciu 235—284. W: Studia z dziejów

starożytnego Rzymu..., s. 91. Zob. także uwagi na temat kształtowania się kultu cesarskiego w okresie poprzedzającym panowanie Probusa, które znajdziemy w: F. R e d o : Numismatical Sources..., s. 110— 125.

44 RIC V/I (Aurelian), nr 306. Por. W. K a c z a n o w i c z : A spekty ideologiczne u> rzymskim mennictwie..., s. 86— 87.

47 C1L II 3832 (Sagunt), CIL VIII 4877 (Thubursicu Numidarum), CIL XI 556 (Caesena). Por. R. T u r c a n : Le culte imperial..., s. 1032-1033; T. K o t u l a : Ideologia dynastyczna..., s. 90.

48 Zob. F. R e d o : Numismatical Sources..., s. 125— 134.

w tej samej mennicy, w Serdice, więc supozycja ta jest prawdopodobna. Monety z omawianą legendą reprezentowane są w niezbyt licznych eg­zemplarzach, których wartość nominałowa (antoniniany) także nie zdaje się sugerować, by zamierzano nadać priorytetowe znaczenie znajdującej się na nich treści.

Nie można jednak odrzucić przypuszczenia, że było wręcz odwrotnie, tzn. że powstanie emisji określających osobę emitenta: deus et dominus, zain­spirowała wola samego cesarza. Rozpatrzmy kilka ważnych momentów, które przemawiałyby za taką interpretacją legend DEO ET DOMINO PROBO AVG oraz DEO ET DOMINO PROBO INVICTO AVG. Znamienne, że jednym z członów obu postaci legend jest imię interesującego nas imperatora. Fakt ten ma istotne znaczenie, bo zdaje się wykluczać możliwość przypad­kowej recepcji legendy używanej na monetach Aureliana. Temu, kto zadys­ponował wybicie monet typu VIRTVS PROBI AVG i CLEMENTIA TEMP, ze wskazaną tytulaturą na awersie, musiało specjalnie zależeć na wyeks­ponowaniu formy deus w odniesieniu do osoby aktualnego władcy. Lan­sowanie tego rodzaju hasła (deus et dominus) mogło więc mieć charakter programowy.

Takie rozumienie omawianych legend potwierdzają również inne charak­terystyczne szczegóły. Zwróćmy uwagę na miejsce wybicia monet propagują­cych kult Probusa-boga. Serdica, od czasów Aureliana stolica Dacji Mediter- ranea, zaopatrywała w masę pieniężną tereny położone nad Dunajem, którym w bezpośredni sposób zagrażały zbrojne ekspedycje wrogich ludów pozalime- sowych. Prawidłowością w mennictwie Probusa było prezentowanie na mone­tach bitych w prowincjach naddunajskich idei silnego, niezwyciężonego władcy; idea owa miała narzucać odbiorcom emisji przekonanie o jego mocy i o możliwościach zapewnienia bezpieczeństwa mieszkańcom prowincji. Spra­wą odrębną jest kwestia, czy hasła takie i dążenia były adekwatne do realnych osiągnięć cesarza i czy był on w stanie w pełni je zrealizować. W każdym razie zastosowanie legend DEO ET DOMINO PROBO AVG i DEO ET DOMINO PROBO INVICTO AVG mogło być obliczone na spektakularny efekt, by dać mieszkańcom regionów naddunajskich poczucie bezpieczeństwa zapewnianego im przez równego bogom cesarza.

Wróćmy do opisanych tu typów monet, które określają Probusa przydom­kiem Invictus i stawiają go w rzędzie równych bogom rzymskim. W dużej mierze pochodziły one właśnie z mennicy w Serdice. Przymiotnik określający Probusa: niezwyciężony — imictus, nabierał swoistej wymowy w prowincjach naddunajskich, gdzie mógł być odczytywany i rozumiany w sposób dosłowny, wyabstrahowany od swojej wysublimowanej treści. Cesarz niezwyciężony, czyli utalentowany wódz, który zdoła odeprzeć ataki barbarzyńców i zapewnić spokojny byt mieszkańcom rejonów dotąd dotkliwie i tak często najeżdżanych przez plemiona zza Dunaju. Ta dążność Probusa do zaprezentowania się

poddanym w charakterze mężnego, niepokonanego i zwycięskiego wodza jest cechą typową dla jego propagandy imperialnej. Spośród czterech głównych cnót cesarskich, którymi były clementia, iustitia, pietas, virtus69, Probus wybrał tę ostatnią jako najbardziej godną wyeksponowania. Monety opatrzone na rewersach legendami VIRTVS AVGVSTI (VIRTVTI AVGVSTI, VIRTVS AVG)70, VIRTVS PROBI AVG (VIRT PROBI AVG)71, VIRTVS INYICTI AVG (VIRTVS INVIC AVG)72, VIRTVS AVGVSTI N73 stanowią ponad 13% pozyq'i skatalogowanych przez P. H. Webba, co oznacza, że treści na nich występujące miały priorytetowy charakter w całości propagandowych poczynań Probusa. Potwierdza to szeroki wachlarz nominałów monet z cyto­wanymi napisami, duża liczba różnorodnych stempli rewersów, długie serie tych emisji i wreszcie geografia ich proweniencji. Aż sześć z ośmiu funk- cjonujących w latach 276—282 mennic emitowało monety sławiące cesarską virtus.

Probus używa hasła yirtus zdecydowanie w militarnym znaczeniu, co zostało podkreślone przez ikonografię monet. Występowanie postaci władcy w stroju wojskowym obok trofeów wojennych, jeńców, bogini Wiktorii i Marsa przemawia za taką właśnie interpretacją virtus. W kontekście sytuacji politycznej Cesarstwa Rzymskiego w III w. hasła i rysunki ilustrujące moc, dzielność i waleczność pryncepsa miały szczególne znaczenie. To dzięki osobistej virtus Probusa mogła się zrealizować restauracja państwa ogarniętego kryzysem.

Kontynuując rozważania na temat emisji noszących legendy DEO ET DOMINO PROBO AVG i DEO ET DOMINO PROBO INVICTO AVG, trzeba zauważyć, że narzucając adresatom monet wiarę w siłę i zdolność Probusa do skutecznego przeciwstawienia się niebezpieczeństwom nękającym Imperium, posiadały one zarazem bardziej abstrakcyjny wydźwięk. Uświada­miały użytkownikom monet podwójną — ludzką i boską, naturę cesarza. Władca otrzymywał godność cesarską i odnosił wszelkie sukcesy dzięki protekcji bogów rzymskich, wśród których na pierwszym miejscu należy wymienić bóstwo słoneczne. Logiczną ilustracją tej doktryny było wyob­rażenie ikonograficzne rewersów, na których cesarz otrzymywał glob ziemski, a z nim pełnię władzy, z rąk Sol. Motyw ten znany już był na monetach

69 H . M a r k o w s k i : De ąuattor virtutibus Augusti de clipeo aureo ei dato inscriptis. „Eos” 1936, t. 47, fasc. 2, s. 109— 125; A. W a l l a c e — H a d r i l l : The Emperor and his Virtues. „Historia” 1981, Bd. 30, s. 298— 323.

70 RIC V /2 (Probus), nr 12, 14, 54— 58, 1 1 0 -1 1 4 , 131, 146, 225—243, 279—286, 301, 304, 426—450, 602— 603, 801— 808, 899, 901— 902.

71 Ibidem, nr 23, 145, 287— 288, 312, 605, 810— 822, 877— 889, 900, 912— 913.72 Ibidem, nr 451—456.73 Ibidem, nr 809.

Aureliana74. Probus przejął w tym zakresie kompozycję ikonograficzną monet poprzednika.

Probus bardzo wyraźnie zaznaczył w propagandzie religijnej na monetach swój boski charakter. Był zależny od sił nadprzyrodzonych, ale jednocześnie występował jako partner stojący na równi z bogami. Pojęcia comes i con- servator łączyły się ze sobą bardzo ściśle. A. D. Nock określił następująco to zjawisko: „God’s hand upheld God’s Vicar.”75

Cesarz występujący w koronie promienistej i Sol Invictus reprezentowali tę samą ideę władzy najwyższej w dwóch postaciach. Imperator-Probus był ziemskim uosobieniem boga panującego w niebie. „Ils apparaissent comme les coregents du monde: deux faces d’une meme puissance souveraine” — napisał jeden z badaczy problemu76.

Lansując kult własnej osoby, Probus bardzo intensywnie eksponował swój wizerunek na monetach różnych typów. Dużo miejsca poświęcił idei SALVS AVG. Legenda taka występuje na pochodzącym z mennicy w Rzymie aureusie, który przedstawia personifikację Salus karmiącą węża unoszącego się z oł­tarza77. Rozwijają ją liczne antoniniany emitowane w Lugdunum, Rzymie, Ticinum, Siscii, Serdice78. Kompozycja rysunku rewersu jest zróżnicowana: bogini występuje w pozycji siedzącej lub idąc, niekiedy nosi strój wojenny, nieodłącznie towarzyszy jej wąż.

Salus, bogini zdrowia, żyła w rzymskim panteonie od wieków. W toku długotrwałej ewolucji nabrała nowego, szerszego znaczenia, stając się jedną z cnót cesarskich i uosabiając troskę panującego o poszczególne regiony kraju i dziedziny życia państwowego. Obecnie jednak interesuje nas Salus rozumiana jako dobro, szczęście, bezpieczeństwo cesarza. Traktowana właśnie w takim sensie Salus zyskała dużą popularność na emisjach Probusa. Propagowanie tematu SALVS AVG w epoce kryzysu, częstych zmian na tronie cesarskim, wielu uzurpacji nie powinno budzić zdziwienia. Występowanie w legendzie abrewiacji AVG odzwierciedla chęć zaakcentowania, że życzenia pomyślności odnoszą się konkretnie do panującego, do Probusa. Wymowne jest również używanie określenia perpetuus w tytulaturze cesarskiej na awersach monet, np. PERPETVO IMP C PROBO INVICT AVG79 i PERPETVO IMP C PROBO P F AVG80. Stabilność, mocne podstawy i trwałość rządów były dla każdego władcy III w. pożądanymi, aczkolwiek rzadko osiąganymi wartościami.

74 Por. R . T u r c a n : L e culte imperia!..., s. 1029; W. K a c z a n o w i c z : Aspekty ideologiczne tv rzymskim menniclwie..., s. 84—86.

15 A. D . N o c k : The emperor's divine Comes. JRS 1947, vol. 37, s. 105.76 R. T u r c a n : Le culte imperial..., s. 1072. Zob. również A . D . N o c k : The emperor’s...,

s. 107—108.77 R1C V/2 (Probus), nr 137.78 Ibidem, nr 122— 125, 198, 413, 4 6 8 -4 6 9 , 497— 504, 555—565, 753 -7 5 6 , 860.79 Ibidem, nr 859 i 867.80 J.-M . D o y e n : Un anloninien..., s. 6 6 —67.

Według obliczeń jednego z badaczy propaganda kultu cesarskiego w spo­sób bezpośredni albo lekko zawoalowany występowała na około 40% typów monet Probusa i dominowała w tematyce religijnej81. Nie wyczerpywała jednak treści wszystkich typów monet interesującego nas panowania.

Rewersy pokaźnej liczby monet Probusa wypełniały nawiązania do rzym­skich bogów i bohaterów. Charakterystyczne było wykorzystywanie w men­nictwie Probusa legend i wyobrażeń propagujących kult Herkulesa. Ubóst­wiony heros występował głównie na aureusach, zatem na monetach o nomina­le, którego oddziaływanie, ze względu na specyficzny charakter pieniądza złotego w III w., było znacznie ograniczone. Wspomniane aureusy wybijano w czterech typach.

Aureus pochodzący z warsztatu w Lugdunum nosi legendę HERCVLI ROMANO AVG. Napis rozwija wyobrażenie postaci Herkulesa dzierżącego maczugę i tradycyjną skórę lwa82.

Bardziej różnią się aureusy emitowane w mennicy w Siscii, gdzie bito trzy typy monet odnoszących się do Herkulesa. Pierwszy z nich, HERCVLI ARCADIO, przedstawia bohatera w chwili polowania na łanię83. Rewers typu HERCVLI ERYMANTHIO prezentuje z kolei Herkulesa walczącego ze słynnym dzikiem z Erymantu, który, według tradycji greckiej, pustoszył okolice dotknięte gniewem Artemidy84. Podobnie jedną z dwunastu prac Herkulesa upamiętnia trzeci typ aureusów z Siscii — HERCVLI INMOR- TALI. Ikonografia rewersu przedstawia bohatera wlokącego za sobą trój- głowego stróża wrót piekielnych, psa Cerbera85.

Antoniniany eksponujące postać Herkulesa emitowane były w Ticinum, Lugdunum i Rzymie. Mennica w Ticinum produkowała monety z legendą HERCVLI (ARCVLI, AERCVLI, ERCVLI) PACIFERO (PACIFER). Kom­pozycja ikonograficzna przedstawiała Herkulesa trzymającego maczugę, skórę lwa i gałązkę oliwną86. Warsztaty mennicze w Lugdunum i Ticinum wypusz­czały antoniniany opatrzone legendą VIRTVS AVG87 i COMITI PROBI AVG88, na których można rozpoznać Herkulesa z tymi samymi co uprzednio akcesoriami. Także na niektórych z odmian typu VICTORIA AVG, wy­produkowanych w mennicy rzymskiej, widnieje na awersie popiersie Herkulesa obok odpowiedniego wyobrażenia cesarza89.

81 F. R e d o : Numi.smatical Sources..., s. 133.82 RIC V /2 {Probus), nr 4.83 Ibidem, nr 585.84 Ibidem, nr 586—587.85 Ibidem, nr 588.86 Ibidem, nr 374— 383.81 Ibidem, nr 576—577.88 Ibidem, nr 70—72.89 Ibidem, nr 271. Por. F. R e d o : Numismatical Sources..., s. 97.

Przy analizie motywów herkulańskich w mennictwie Probusa nasuwa się spostrzeżenie, iż zostały one zainspirowane tematyką monet emitowanych przez pierwszego władcę Cesarstwa Galijskiego Postumusa. Rewersy emisji Probusa przedstawiające bohatera, który walczy z dzikiem, uprowadza psa Cerbera i poluje na łanię cerynejską, wyraźnie nawiązują do serii monet Postumusa upamiętniającej prace Herkulesa90. Wspomniany cykl monet Postumusa jest znacznie bardziej zróżnicowany tematycznie, ale sens emisje Probusa i Postumusa mają identyczny. Herkules, człowiek-bóg o szaleńczej wprost odwadze, pędzący życie pełne bohaterskich przygód i nadludzkich czynów, stał się wzorem aktywności życiowej, „ideałem” godnym naśladowa­nia dla tych, przed którymi stało trudne zadanie wyprowadzenia państwa rzymskiego z niekorzystnego położenia, wspaniałym wzorcem również dla Probusa.

Kult mitycznego herosa był popularny w III w.91 Emisje monetarne noszące imię lub wyobrażenie postaci Herkulesa wychodziły zatem naprzeciw oczekiwaniom tej grupy podwładnych Probusa, którzy otaczali bohatera szczególną czcią. Dotyczyło to zwłaszcza terenów byłego Imperium Galliarum, gdzie Herkules cieszył się dużą popularnością02. Monety miały też przypomi­nać ich użytkownikom, pod jakimi auspicjami panuje Probus, aktywny, odważny, zwycięski, sprawiedliwy jak Herkules.

Bohater występował jako towarzysz cesarza (COMITI PROBI AVG), patron jego męstwa i innych zalet (VIRTVS AVG), uosobienie walki z przeja­wami zła (HERCVLI ARCADIO, HERCVLI ERYMANTHIO, HERCVLI INMORTALI)03. Niecodzienny atrybut Herkulesa: gałązka oliwna na mone­tach typu HERCVLI PACIFERO, wskazywał, że głównym celem aktywności władcy pozostającego od protekcją herosa jest zapewnienie pokoju państwu rzymskiemu.

Kolejne bóstwo silnie eksponowane na monetach Probusa to bóg wojny Mars. Pojawia się na aureusach, kwinarach i powszechnie dostępnych an- toninianach.

50 RIC V/2 (Postumus), nr 23—24, 138, 271— 275, 305—307, 340—342, 344— 348, 350. Emisje te omówił P. B a s t i e n : Les travaux d'Hercule dans le monnayage de Postume. R N 1958, serie VI', vol. 1, s. 59— 79. Zob. także G. E 1 m e r: Die Munzpragung der Gallischen Kaiser in Koln, Trier und Maitand. „Bonner Jahrbucher” 1941, Nr 146, s. 1— 106; J. L a f a u rie: L em pire gaulois. Apport de la numismatiąue. In: ANRW. Abt. II, Bd. 2. Berlin—New York 1975, s. 986 -1003;I . K ó n i g : Die gallischen Usurpatoren von Postumus bis Tetricus. Miinchen 1981; W. K a c z a n o ­wi c z: A spekty ideologiczne w rzymskim mennictwie..., s. 72—75.

91 M . J a c z y n o w s k a : Główne kierunki przemian kultu Herkulesa w państwie rzymskim. „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia” 1973, t. 58, s. 39—40; e a d e m : Religie świata rzymskiego. Warszawa 1987, s. 231—233.

92 S. C z a r n o w s k i : Herkules galijski. „Przegląd Historyczny” 1925, t. 5, s. 238— 260; i d e m : Dzieła. T . 3. Warszawa 1956, s. 139— 160; R. T u r c a n : L e cu/te imperial..., s. 1024; M. J a c z y n o w s k a : Religie..., s. 179— 181.

93 Zob. F. R e d o : Numismatical Sources..., s. 89— 90 i 106— 108.

Złoty kwinar wybity w Rzymie nosi legendę MARS VLTOR94. Bóg jest przedstawiony w rynsztunku wojennym, z włócznią i tarczą w rękach. Aureusy typu MARS VICTOR9s emitowane były w Lugdunum i Serdice. Ten sam typ reprezentują antoniniany pochodzące z mennicy w Lugdunum96. Rysunek rewersów tych monet wyobraża Marsa z włócznią w ręce. Niekiedy towarzyszy mu postać jeńca. Na niektórych monetach w ręce boga oprócz nieodłącznej włóczni i tarczy zauważyć można jeszcze jeden atrybut — gałązkę oliwną. Takie wyobrażenie Marsa dopełniało legendy monet z Lugdunum typów MARS VICTOR97, MARTI VICTORI AVG98, jak również emisji po­chodzących z Lugdunum, Ticinum i Siscii, typu MARTI PACIFERO (PA- CIF)99. Wreszcie — na srebrnym kwinarze z Rzymu typu VIRTVS AVG przedstawione są dwie postacie: cesarz trzymający w ręce glob i Mars koronujący władcę100.

Typy MARS VLTOR, MARTI PACIF, MARS VICTOR i ikonograficzne odwołania do Marsa znane były już wcześniej, np. w mennictwie Klaudiusza II Gockiego, Aureliana, a nawet Tacyta101. Popularność boga wojny w III w., pełnym niebezpieczeństw wewnętrznych i obcych najazdów, to rzecz zupełnie zrozumiała. Interesujący jest fakt występowania obok tradycyjnych elemen­tów: włóczni i tarczy, dodatkowego atrybutu bóstwa — gałązki oliwnej— symbolu pokojowych dążeń. Akcesorium to nadało bogu wojny nowy sens. Mars miał nie tylko patronować militarnym poczynaniom Probusa, zapewnić skuteczną obronę granic państwa i zwycięstwo nad wrogiem zewnętrznym— na co wskazuje figura jeńca występująca wśród elementów rysunków rewersów. To były akcje przewidziane na najbliższy okres rządów. Ostatecz­nym zaś celem było wcielenie w życie idei pokoju i powszechnego szczęścia.

Przejęcie zatem od poprzedników i lansowanie na monetach Probusa wizerunku i legend odnoszących się do Marsa stanowiło akt w pełni przemyś­lany i nosiło programowy charakter.

Nie zabrakło na monetach interesującego nas władcy haseł i wyobrażeń nawiązujących do Jowisza. Rozpoznać go można na emisjach typów CLEME- NTIA TEM P102 i RESTITYTOR ORBIS103. Legendom tym towarzyszyła

9* RIC V/2 (Prohus), nr 148.95 Ibidem, nr 5—6, 824—825.96 Ibidem, nr 35—38, 82—87.97 Ibidem, nr 39.98 Ibidem, nr 8 8 - 89.99 Ibidem, nr 4 0 - 4 3 , 177, 505— 513, 540—544, 699. Por. H. G. P f l a u m : Un antoninianus

de Probus de I atelier de Romę..., s. 102— 103.100 RIC V/2 (Probus), nr 281.101 Por. W. K a c z a n o w i c z : Aspekty ideologiczne w rzymskim mennictwie..., s. 84 -86 i 99.102 RIC V/2 (Probus), nr 643 - 646, 648,' 838- 843, 905, 920- 921, 927—928. Zob.

F. R e d o : Numismatical Sources..., s. 95—96.103 RIC V/2 (Probus), nr 856 - 859. Zob. także F. R e d o : Numismatical Sources..., s. 95.

niekiedy postać Jowisza wręczającego glob cesarzowi, którego atrybutem było berło. Czasem obok nich pojawiała się postać symbolizująca Wiktorię. Miejsca wybijania antoninianów typów CLEMENTIA TEMP i RESTITVTOR OR­BIS to Siscia, Serdica, Tripolis, Antiochia i Cyzicus.

W Rzymie emitowane były antoniniany, których napis rewersu brzmiał IOVI STATORI104. Uzupełniało go przedstawienie postaci Jowisza dzier­żącego berło i piorun.

Także w Rzymie, ale i w Ticinum, produkowano antoniniany typu 10VI CONSERVAT105. Kompozycja ikonograficzna towarzysząca legendzie ukazy­wała boga z symbolami jego władzy — piorunem i berłem. Podobne przedstawienie występuje na antoninianach typów 10VI CONS AVG106 i IOVI CONS PROBI (PROB) AVG107, pochodzących z Rzymu. Niektóre natomiast z wariantów monet typu IOVI CONSERVAT (CONSERVA, CONSERVATO)108, wypuszczone w mennicy w Ticinum, powtarzały wspo­mnianą scenę, w której cesarz otrzymuje glob od Jowisza.

Zarówno legendy IOVI CONSERVATORI i IOVI STATORI (w różnych formach abrewiacji), jak i motyw rysunku znane były w mennictwie poprze­dników Probusa109. Świadomie kontynuował on emisje honorujące Jowisza jako jego zbawcę, obrońcę, opiekuna. Pojawiały się one przede wszystkim w stolicy, na antoninianach, a więc przeznaczone były do cyrkulacji na terenach, gdzie kult Jowisza funkcjonował od dawnych wieków. W ten sposób Probus zyskiwał poparcie wśród grup przywiązanych do starej rzymskiej tradycji.

Epitety Stator i Conservator, którymi obdarzano Jowisza, nabrały szcze­gólnego znaczenia w sytuacji Cesarstwa Rzymskiego III w. Wymowa tych przydomków jest jednoznaczna: akcentowano opiekę prastarego bóstwa ital­skiego nad osobą cesarza (IOVI CONS AVG, IOVI CONS PROBI AVG). Starano się także wzbudzić przekonanie, że troska Jowisza nie dotyczy tylko samego władcy, któremu bóg przekazał pełnię władzy na ziemi (gest wręczania globu). Typ IOVI CONSERVAT (CONSERVA, CONSERVATO) wskazy­wał, że Jowisz występuje jako boski opiekun i obrońca wszystkich mieszkań­ców Cesarstwa.

Propaganda religijna na monetach Probusa obejmuje również, aczkolwiek w o wiele mniejszym wymiarze niż w wypadku już wymienionych bogów, kult Saturna i Minerwy.

104 RIC V/2 (Probus), nr 152.105 Ibidem, nr 176, 315, 384. Por. F. R e d o : Numismatical Sources..., s. 84— 85.106 RIC V/2 (Probus), nr 172.101 Ibidem, nr 173— 175.108 Ibidem, nr 385—391.109 RIC IV/3 (Gordian III), nr 2 i 255; RIC V/1 (Aurelian), nr 274—275; ibidem (Tacitus),

nr 88. Zob. W. K a c z a n o w i c z : A spekty ideologiczne w rzym skim mennictwie..., s. 29 —31, 84 i 99.

Saturn przedstawiony został na aureusie typu TEMP FELICITAS110, wybitym w warsztacie w Siscii. Legendzie towarzyszyła bardzo rozbudowana kompozycja rysunku: Saturn (czasem Tempus) dzierżył berło i koło zodiakalne z zaznaczonymi porami roku, obok niego — naga figura symbolizująca „nowy rok” z rogiem obfitości w rękach.

Emisja ta i pozostałe odmiany typu TEMP FELICITAS pochodzi naj­prawdopodobniej z ostatnich lat panowania Probusa, kiedy po zwycięskich wojnach z barbarzyńcami i udanych ekspedycjach przeciw wewnętrznym wrogom zdołał zapewnić względny, chwilowy spokój prowincjom Imperium i stworzyć warunki umożliwiające stopniowe odradzanie świetności państwa. Naturalne jest więc w tym okresie pojawienie się na monetach Saturna, boga siewu i ziarna rzuconego w ziemię, rozumianego także jako bóstwo urodzaju i obfitości. Tę ideę pomyślności dodatkowo akcentuje postać uosabiająca „nowy rok”, której atrybut stanowi róg obfitości. Emisję tę trzeba traktować jako propagowanie p~zekonania o nierozerwalności związku sukcesów poli­tycznych Probusa z nastaniem nowych, lepszych czasów. Jeszcze raz więc jeden z grona bogów rzymskich posłużył Probusowi do wyeksponowania pośrednio, ale jasno i wyraźnie, jego własnej osoby, podniesienia prestiżu jego władzy i narzucenia odbiorcom monet wiary w słuszność jego decyzji politycznych.

Minerwa został zaprezentowana na antoninianach typów COMES AYG111 i COMITI PR OBI AVG112, pochodzących z Lugdunum. Bogini jest przedstawiona w stroju wojennym, z włócznią i tarczą; w ręku trzyma gałązkę oliwną.

Minerwa to bóstwo popularne w wojsku rzymskim, szczególnie wśród legionów stacjonujących w Galii. Władcy Cesarstwa Galijskiego uwzględniając te gusty żołnierzy i wychodząc naprzeciw specyficznym, cechom epoki (stałe wojny, duża, często niepozytywna rola czynnika wojskowego), emitowali monety z wyobrażeniami i legendami odnoszącymi się do Minerwy113. W pewnym stopniu więc emisja Probusa z wizerunkiem bogini wojny mogły być inspirowane tematyką monet cesarzy Imperium Galliarum, analogicznie jak to było w wypadku pewnych typów monet propagujących kult Herkulesa,

Kuriozum w mennictwie Probusa stanowi przedstawienie na antoninianach pochodzących z warsztatu w Siscii oprócz napisów AETERNITAS AVG i ORIGINI AVG legendarnych postaci Romulusa i Remusa karmionych przez Wilczycę114. Często natomiast na monetach Probusa pojawia się idea ROMA AETERNA (obok występują formy ROMAE AETERNAE, ROMA AETER, ROMA AETERN, ROMAE AETER, ROMAE AETERN). Reprezentują ten

110 RIC V/2 {Probus), nr 598.111 Ibidem, nr 65— 67, 115— 116.112 Ibidem, nr 68— 69.113 Ibidem {Postumus), nr 29, 74, 150, 210—211; ibidem {Tetricus II), nr 226 i 284.114 Ibidem {Probus), nr 638— 640 i 701— 703. Por. F. R e d o : Numismatical Sources..., s. 97.

typ emisje wyprodukowane w mennicach w Rzymie, Siscii, Ticinum i Cyzicus. Wyobrażenia towarzyszące napisom są zróżnicowane, ale zawsze centralną postacią kompozycji rysunku rewersu pozostaje bogini Roma:— Roma siedząca na tarczy z włócznią i symbolem Zwycięstwa w rękach

(aureus pochodzący z Cyzicus)115;— bogini siedząca w świątyni; jej atrybutami są berło, symbol Zwycięstwa,

niekiedy dodatkowo włócznia (antoniniany emitowane w Rzymie, Ticinum i Siscii)116;

— bogini siedząca z berłem i globem (aureus z Siscii)117;— bogini Roma siedząca na tarczy, trzymająca glob i Wiktorię (aureus

z Serdiki i antoniniany z Siscii)118;— Roma dzierżąca włócznię wręcza cesarzowi symbol Zwycięstwa (antoninia­

ny pochodzące z Siscii)119.Opisane emisje typu ROMA AETERNA, jak i monety typów AETER-

NITAS AVG oraz ORIGINI AVG miały zapewne na celu pozyskać dla polityki cesarza jego poddanych, wiernych tradycji starorzymskiej. Nie sposób jednak nie dostrzec symptomatycznej wymowy epitetu aeterna i ikonograficz­nych rozwiązań nawiązujących do mitycznych początków Rzymu. W at­mosferze wieku III owo przypominanie historii państwa i podkreślanie wieczności jego istnienia na przekór wszystkim calamitates saeculi uosabiało tęsknotę za trwałym zlikwidowaniem kryzysowych zjawisk nękających Im­perium Rzymskie w tej epoce.

Generalizując rozważania na temat koncepcji religijnych pojawiających się w Probusowej propagandzie, należy przede wszystkim stwierdzić, że miały one wypracowaną dokładnie i wyraźnie postać. Podporządkowane były szerszemu programowi politycznemu Probusa, którego głównym celem stał się powrót do świetności Cesarstwa Rzymskiego.

W swej propagandzie religijnej władca wykorzystywał w większości znane z wcześniejszych okresów motywy, ale z używanego przez jego cesarskich poprzedników kanonu legend i wyobrażeń graficznych występujących na monetach wybierał te, które odpowiadały ogólnym założeniom jego polityki, i nadawał im określone znaczenie. Powielenie treści propagowanych już w przeszłości miało zatem charakter intencjonalny. Odwołując się do wielu bóstw, popularnych i akceptowanych w różnych kręgach społeczeństwa rzymskiego w III w., Probus spełniał oczekiwania swych poddanych w tym zakresie. Nie oznacza to jednak, że cesarz przyjął całkowicie pasywną postawę

115 RIC V/2 (Probus), nr 893.116 Ibidem, nr 182— 197, 408—412; 737— 741.117 Ibidem, nr 592.118 Ibidem, nr 742, 826—827.119 Ibidem, nr 407.

7 Rzym antyczny

przy doborze priorytetowych haseł w swojej propagandzie religijnej. Wręcz przeciwnie: Probus lansuje nowatorskie idee, jest inicjatorem (on lub grono jego współpracowników) wybicia typów monet o znaczących legendach. Wynikiem odgórnej, nie wynikającej bezpośrednio z zapotrzebowania społecz­nego akcji było np. emitowanie monet propagujących kult Sol Invictus — SOLI INVICTO COMITI, SOLI INVICTO COMITI AVG — które odegrać miały określoną rolę w realizacji nowej koncepcji władzy cesarskiej. Podobny charakter miały emisje opatrzone na awersie napisami DEO ET DOMINO PROBO AVG i DEO ET DOMINO PROBO INVICTO AVG, wybijane w mennicy w Serdice. Peryferyjne położenie Serdiki (mennica pracują­ca na potrzeby prowincji naddunajskich), niska wartość nominałowa wymie­nionych emisji (antoniniany) pozostają w pozornej sprzeczności z niezwykłą wagą treści tych monet. Należy je interpretować jako ewidentny przykład ostrożnej próby sondażu opinii mieszkańców terenów naddunajskich na temat tworzonej dopiero koncepcji absolutnej władzy cesarskiej. Cesarz starał się za pośrednictwem monet prezentować i popularyzować wśród ich użytkowników innowacyjne rozwiązania dotyczące podstaw władzy imperatora. Nie ulega zatem wątpliwości, że propaganda religijna Probusa miała charakter aktywny.

Na monetach Probusa pojawia się spora liczba imion i wyobrażeń bogów i mitycznych bohaterów: Sol, Jowisz, Minerwa, Mars, Saturn, Romulus, Remus, Roma. H. Sztajerman uznaje, że podyktowane to było chęcią pozyskania dla rządów i programu Probusa możliwie jak najszerszych warstw ludności. Oprócz kultu Sol Invictus o wschodnim rodowodzie spotykamy zatem liczne odwołania do tradycyjnych bóstw rzymskiego panteonu120. To działanie zrozumiałe i naturalne dla cesarza pragnącego prowadzić dalej rozpoczęte przez poprzedników dzieło restauracji Imperium. Skuteczność poczynań w tej sferze w dużym stopniu wymagała powszechnej aprobaty jego rządów.

Słuszne będzie wskazać w tym miejscu główne bóstwa występujące na monetach Probusa. Niewątpliwie uprzywilejowaną pozycję zajmuje Sol, które­go kult jest uporczywie lansowany. Wspomnijmy jeszcze raz dużą częstotliwość występowania legend SOLI INVICTO, SOLI INVICTO AVG, SOLI IN- VICTO COMITI, SOLI INVICTO COMITI AVG i liczne wizerunki bóstwa słonecznego na monetach opatrzonych innymi napisami. Bezsprzecznie akqa tak szerokiego propagowania idei Sol Invictus była konsultowana z samym cesarzem, który przykładał do niej duże znaczenie. Dominująca pozyq'a Sol wśród bóstw ukazanych na emisjach monetarnych Probusa zapewne sprzyjała tworzeniu się zawiązków religii uniwersalnej. Naszym zdaniem o wiele bardziej istotny jest inny aspekt towarzyszący propagowaniu idei Sol Invictus — uspra­wiedliwiała ona „absolutystyczne” dążenia cesarza.

120 H. S z t a j e r m a n: Społeczeństwo zachodniorzymskie w III wieku. Warszawa 1960, s. 477.

Panowanie Probusa sankcjonowała, jak starał się to mocno zaakcentować, opieka bóstw — Jowisza i przede wszystkim Sol — najwyższych i najpotęż­niejszych w panteonie bogów rzymskich. Od nich właśnie otrzymywał boską inwestyturę swej władzy. Wraz z symbolicznym gestem przekazania globu bogowie nadawali mu prawo rządów nad całym światem rzymskim. Wymowa tego gestu była ogromna. Probus stawał się panującym z woli władców nieba. Był już nie tylko „zwykłym” pryncepsem wybranym dzięki swoim osobistym zaletom i zasługom przez mieszkańców Imperium Rzymskiego, ale kimś predestynowanym w sposób nadprzyrodzony do noszenia purpury cesarskiej. Ważny jest także fakt, że boska charyzma, którą otrzymywał Probus, usuwała z niego piętno uzurpatora, za jakiego wielu mogło go uważać z racji jego drogi do godności cesarskiej.

Należy jeszcze raz podkreślić dążenia Probusa do religijnego wywyższenia swej osoby, podnieść kwestię podwójnej natury cesarza. Był on nie tylko podopiecznym potężnych bóstw, ale również ich towarzyszem, współpracow­nikiem, równym im samym. Podkreślanie tego związku równorzędnych partnerów na monetach, na których cesarz był określany epitetami imictus, dominus, comes, musiało sprzyjać podniesieniu prestiżu Probusa i jego zamia­rom umocnienia Imperium przez nadanie większego znaczenia woli panują­cego. Dążenia Probusa do wzmocnienia autorytetu cesarza dowodzą, że wyprzedził on swoją epokę, przygotowując grunt do reform dioklecjań- sko-konstantyóskich.

Wśród innych bóstw Probus — cesarz silnie związany z pierwiastkiem wojskowym — specjalnie wybierał patronów zwycięstwa, siły i odwagi. Eksponowanie kultu Marsa, Minerwy czy Herkulesa było posunięciem natu­ralnym w kontekście ówczesnej sytuacji politycznej Cesarstwa Rzymskiego. Epoka stałych wojen z przeciwnikami wewnętrznymi i najazdami obcymi wymagała — z jednej strony — preferowania haseł głoszących kult zwycięstwa i mocy. Z drugiej strony należało zadośćuczynić gustom żołnierzy rzymskich, których wybujała w negatywny sposób rola tak często uwidoczniła się w ciągu III w.

Jednakże oprócz bóstw o militarnej wymowie pojawił się Saturn, bóg o wybitnie pokojowej symbolice. Zresztą nawet bóstwa „wojenne” często występują z gałązką oliwną — synonimem pokojowych zamierzeń. Pojawiają się postacie bogów symbolizujące trwałość tradycji rzymskiej. Romulus, Remus, bogini Roma na monetach Probusa wyrażają nadzieję, że odwieczne Imperium Rzymskie będzie istniało nadal. Interpretacja emisji z wyobrażenia­mi Saturna, Romy, bogów z gałązkami oliwnymi w rękach wydaje się jednoznaczna: po zwycięskich — dzięki pomocy bogów — wojnach Probusa, po uporządkowaniu skomplikowanych problemów wewnętrznych państwa powinna nastąpić diametralna odmiana sytuacji: nowa, szczęśliwa epoka Cesarstwa Rzymskiego.

Agata Kluczek

REFLECTION OF RELIGIOUS CONCEPTS IN TH E CO INAG E OF THE EM PEROR PROBUS (276—282 A . D .)

S u m m a r y

The rule o f Probus represented an important milestone on the road to stabilisalion and consolidation o f the Rom an empire, weakened by the prolonged crisis. Accenting o f the efforts made towards restoration o f the splendour and position o f the empire and the associated altempts to introduce innovative political may be discerned in the religious propaganda o f the Emperor Probus.

Analysis of numismatic materiał indicates that he employed in his religious conceptions certain m olifs from the set o f inscriptions and graphic images known already from his prede- cessors, in parlicular calling on the programme o f Aurelian.

Probus’ religious ideology has a defined character. The emperor gave preference in his coinage policy to the cult o f Sol Invictus as the privileged Roman god and patron o f its rulers. He propagated ideas concem ing the concepls o f absolute imperial power, cautiously presenting these innovative ideas on his coins, with inscriptions such as D E O ET DO M IN O PROBO AVG, DEO ET DO M IN O PROBO INVICTO AV G , SOLI INVICTO COMITI and SOLI INYICTO COMITI AVG. Taking into consideration the atmosphere and needs o f the crisis epoch, Probus stressed a divinity o f military character. However, these coins frequently also showed as an attribute an olive branch — the symbol o f peace, the ensuring o f this peace being one o f the chief o f Probus’ aims. Inscriptions on the coins calling on Romulus, Remus, Rom a was intended to stress the eternal slability o f the Roman stale, which was o f Capital significance in the conditions of destabilisation o f the empire seen in the III century A. D .

Agata Kluczek

REFLET D E S CONCEPTIONS RELIGIEUSES D A N S LE M O N N A Y A G E D E L’EM PEREUR PROBUS (276—282)

R e s u m e

Le regne de Probus fut un moment important sur le chemin vers la stabilisation et de consolidation de 1’Empire Romain, affaibli par une longue crise. Le fait d ’accentuer les tendances vers la renaissance de la splendeur et la position de 1’Empire et, ce qui s’ensuit, les tentatives de 1’introduction des Solutions novatrices du systeme sont visibles dans la propagandę religieuse de Probus.

L’analyse du materiel numismatiąue demontre que dans ses conceptions religieuses il puisa dans des m olifs de 1’ensemble deja connu par ses antecedents des legendes et representations graphiques, tout en ayant fait reference au programme d’Aurelien.

L’ideologie religieuse de Probus a un caractere explicite. Dans son monnayage 1’empereur favorisa le culte de Sol Invictus en tant qu’idole privilegiee et son protecteur. II propagea les idees relalives a la conception du pouvoir imperial absolu, tout en presentant avec precaution ces

resolulions novatrices sur les monnaies du type D EO ET DO M IN O PROBO AVG, D E O ET DO M INO PROBO INVICTO AV G , SOLI IN VlCTO COMITI, et SOLI INVICTO COMITI AVG. Compte tenu de 1’ambiance et les besoins de l’epoque de la crise, Probus mettait en relief les idoles du type militaire. Toutefois elles sont souvent munies d ’un at tri but en formę d'un rameau d’olivier — symbole de la paix, l’un des objectifs principaux de la politiąue de Probus ayant justement ete d ’assurer la paix a 1’Ćtat romain. Le fait que les representations sur ses monnaies font reference aux personnages de Rom ulus, Remus et Rom e accenlue le caractere immemorial et durable dc la tradition de 1’Empire romain, ce qui a joue un róle particulierement important dans les conditions de destabilisation de 1’Empire au III' siecle.