Tilburg University

Ghenge ende gheve in Grave.

Fierst van Wijnandsbergen, R.A.

Document version:Publisher's PDF, also known as Version of record

Publication date:2013

Link to publication

Citation for published version (APA):Fierst van Wijnandsbergen, R. A. (2013). Ghenge ende gheve in Grave. Fondsvorming van armeninstellingen enmiddeleeuwse monetaire problematiek. Zuidelijk Historisch Contact (ZHC).

General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.

- Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research - You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain - You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal

Take down policyIf you believe that this document breaches copyright, please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.

Download date: 18. Jan. 2021

BIJLAGEN

behorend bij proefschrift

GHENGE ENDE GHEVE IN GRAVE

Fondsvorming van armeninstellingen enmiddeleeuwse monetaire problematiek

Ron Fierst van Wijnandsbergen

Gros tournois (1266-1270) van Lodewijk IX (1226-1270).Schatvondst ’s-Hertogenbosch 1997/1998, nr. 1062692, ongeveer 4,5 x ware grootte.Gemeente ’s-Hertogenbosch, afdeling Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten.

1

BIJLAGEN

2.1 Positie wereldlijke overheid en reguliere geestelijkheid in Brabant tijdens de overgangnaar de late middeleeuwen ..................................................................................................... 5

2.2 Institutionele armen- en ziekenzorg in Luik van de elfde tot de zestiende eeuw .................. 72.3 Nicolaascultus en armenzorg in de Nederlanden ................................................................... 11

5.1.1 Gasthuismeesters en provisoren 1302-1592 ........................................................................ 135.1.2 Geesthuismeesters en provisoren 1302-1576 ...................................................................... 175.1.3 Gasthuis en geesthuis gecombineerd, armmeesters en provisoren 1533-1573 ................... 215.1.4 Aanstelling Cornelis Kermerlyns en zijn dochter Hanrisken tot

gastmeester en gasthuisvrouw te Grave 11 januari 1525 .................................................... 235.1.5 Aanstelling Jan van Doerne en zijn vrouw Elisabeth tot geesthuismeester en

geesthuisvrouw te Grave 10 oktober 1473 .......................................................................... 255.1.6 Eedaflegging geesthuismeester Jacop Vervoirt, Grave 18 december 1558 ........................ 275.1.7 Testament van 1530 van gasthuismeester Cornelis Kemerlinx en zijn dochter Henriske

en codicillen van 1542 en 1552 van Henriske ..................................................................... 295.2.0 Aantallen aankomsttitels en vermogensrechten Graafse armeninstellingen ........................ 375.2.1 Fondsvorming van het Sint-Catharinagasthuis en de Tafel van de Heilige Geest te Grave

volgens de aankomsttitels 1291-1600 .................................................................................. 435.2.2 Monetaire zinsneden in de aankomsttitels van het Sint-Catharinagasthuis en de Tafel

van de Heilige Geest te Grave 1291-1550 ........................................................................... 575.3 Rentevermogens .................................................................................................................. 735.4.1 Pandingen volgens de aankomsttitels 1291-1600 ............................................................... 795.4.2 Lossingen volgens de aankomsttitels 1291-1600 ............................................................... 815.5 Verantwoordingen Herman Spronc 1357/1358 en latere jaren Tafel van de Heilige Geest

Te Grave ............................................................................................................................ 835.6 Voorbeelden van rentevestigingen met een lossingsclausule uit de schepenakten van

Grave van 1533 .................................................................................................................. 895.7 Geldrenten in gangbare transactiemunten volgens de rekening van 1537/1538 van de

gecombineerde instellingen het gasthuis en het geesthuis te Grave .................................. 915.8.2 Muntvaluaties volgens de cijnsregisters van Graafse instellingen .................................... 935.9 Aankoop zilverwerk door de stad en financieringsconstructies met de armeninstellingen 1155.11 Netto ontvangsten en bestedingen geld en rogge gasthuis 1447/1448-1529/1530 en

geesthuis 1464/1465-1525/1526 en ontwikkeling rekening-courant met armmeesters 117

6.1 Klinkende munten van hertog Jan II (1294-1312) volgens Alphonse de Witte (1894) enhuidige inzichten ................................................................................................................ 123

6.10 Klinkende munten en rekenmunten 1235-1440 ................................................................. 1296.11 De ontwikkeling van gewicht en gehalte van groten brabants 1285-1496 ........................ 1536.12 Muntslag in Vlaanderen 1326-1420 en de Lage Landen 1421-1500 in kg zuiver goud

en fijn zilver en in courante groten vlaams ........................................................................ 1596.13 Tabel internationale verhouding goud/zilver 1299-1446 .................................................. 1616.14 Ontwikkeling verhouding goud/zilver 1434-1648 ............................................................ 1636.16 Het absorptieproces van oud oudgeld in nieuw oudgeld 1390-1423/1424 ....................... 1656.17 Stuiverwaarden ................................................................................................................ 167

7.0 Rekenwaarden van munten volgens de rekeningen van de stad, het gasthuis en de Tafelte Grave 1421-1502 .......................................................................................................... 169

7.1 Vergelijkend koersoverzicht munten in de rekeningen van de stad Grave en de Graafsearmeninstellingen 1421-1501 ............................................................................................ 177

7.10 Rekenwaarden van het oude schild in groten in de stadsrekeningen van Arnhem<1346-1400 ........................................................................................................................ 181

7.11 Verhouding van het zware pond payment met andere rekenmunten 1421-1498 volgensGraafse rekeningen ............................................................................................................ 183

7.12 Rekenwaarden van zware en lichte meeuwen en groten in ponden goedgeld en lichtgeld

3

en in guldens volgens de stadsrekeningen van Arnhem (1400-1432) ............................... 1857.13 Rekeningmunten en rekeneenheden in Graafse rekeningen 1421-1521 ............................ 1897.14 Roggelossingen in geld door het gasthuis 1464/1465 ........................................................ 1917.15 Afwikkelingsperikelen na overlijden gasthuismeester 1480/1481 ..................................... 1937.16 Totale renten, inclusief slapers, circa 1470 van het geesthuis in Grave, gerubriceerd naar

straten .................................................................................................................................. 1957.17 Voorbeelden verantwoordingen in manualen en rekeningen van de Tafel van de Heilige

Geest te Grave 1498-1500 ................................................................................................... 1977.18 Broden ................................................................................................................................. 1997.19 Bedeling op dinsdagen in Grave 1537/1538 ....................................................................... 2037.20 Opbouw van de ontvangsten in geld van het gasthuis en het geesthuis te Grave ............... 205

Index op geografische namen 207Index op persoonsnamen

................................................................................................................................................................................................. 208

4

Bijlage 2.1 Positie wereldlijke overheid en reguliere geestelijkheid in Brabant tijdens de overgangnaar de late middeleeuwen.

Samenvatting van een essay van Van Uytven over de positie van de wereldlijke overheid en dereguliere geestelijkheid in Brabant tijdens de overgang naar de late middeleeuwen en deuitwerking daarvan onder andere op liefdadigheidsinstellingen.1

In de dertiende eeuw was in Brabant de ontwikkeling van steden van invloed op de machtsverhoudingen binnen hethertogdom. Dit greep onder meer in op de positie van kloosters. Onder kloosters dienen daarbij begrepen te worden‘alle instellingen van regulieren, met inbegrip van de liefdadigheidsgestichten als gasthuizen, godshuizen enleprozerieën, daar deze niet alleen door kloosterlingen werden bediend, maar vaak zelfs een soort religieuzelevensregel oplegden aan de opgenomen gasten’.2 De groeiende zeggenschap van steden ging gepaard met eenverandering van de functionele opvatting binnen de kloosterorden zelf: de traditioneel sterk economischgeoriënteerde kloosters bewogen zich naar instellingen, die in strenge evangelische armoede een actief apostolaatuitoefenden. Hoewel kloosters daardoor vanuit financieel standpunt voor het immer geldbehoevende gezag wellichtminder interessant werden, verwierf deze nieuwe strenge leefregel toch de sympathie van hertogen enstadsmagistraten.3 Zij werkte immers positief uit op het zielenheil van onderdanen. Omdat kloosters in demiddeleeuwen gezien werden als voorsprekers bij God voor de hele gemeenschap was het, mede met het oog op heteigen zielenheil van de hertogen, van belang kloosterinstellingen te begunstigen.4 Dit uitte zich in het stichten vankloosters en het ondersteunen van deze instellingen. Bovendien was de hertog van rechtswege beschermer vanabdijen nadat hij door de Duitse koning Koenraad III (1138-1152) als supremus advocatus daartoe was aangesteld.5

Tegenover de inbreng van hertogen werden kloosters wel vaak belast met jaarlijkse zielenmissen. Destadsmagistraten volgden de opvattingen en werkwijzen van de hertogen. Zij stichtten hierbij geen kloosters in detraditionele zin, maar entameerden de oprichting van godshuizen en bevorderden de zielenzorg van stedelijk gerichtemendicanten. Al deze partijen opereerden onder de vrijheid en de bescherming van de stad. De benodigde financiëlemiddelen werden veelal door ingezetenen bijeengebracht, vaak ook in ruil voor zielenmissen. Het was daarom voorhet stadsbestuur een normale zaak zich intensief met deze operaties te bemoeien. Dit was in het belang van degemeente. Analoog aan de bescherming die door hertogen aan kloosters geboden werd, oefenden de steden daaromvooral voogdij uit over gasthuizen en andere liefdadigheidsinstellingen. Het stedelijke momboorschap bestond vooraluit toezicht op het financiële en materiële beheer van instellingen, die dit trouwens als een natuurlijke zaakbeschouwden omdat de middelen veelal door stedelingen bijeengebracht waren en de door de instelling beoefendeliefdadigheid ten behoeve van de ingezetenen was. Daarnaast bekommerde de stedelijke overheid zich om de moreleen religieuze toestand van de instellingen onder het motto dat verslapping van de tucht tot verkeerde besteding vanmiddelen kon leiden. Volgens Van Uytven was dit al vóór het einde van de dertiende eeuw de algemene situatie inBrabant.6

1 Van Uytven, ‘Wereldlijke Overheid’, 48-134.2 Van Uytven, ‘Wereldlijke Overheid’, 50.3 Van Eijnatten en Van Lieburg, Nederlandse religiegeschiedenis, 124-125; Post, Kerkgeschiedenis 1, 331-333. In deNoordelijke Nederlanden werd het observantisme voorafgegaan door de moderne devotie.4 Mostert, ‘De samenleving’, 281-286. Deze zienswijze was een afgeleide van de indeling van de samenleving in drieorden - bidders, strijders en werkers – die tussen 1000 en 1300 vooral door de aristocratie en de clerus en daarmeedoor de overheden gehanteerd werd. De indeling kwam echter niet zozeer overeen met de werkelijkemaatschappelijke ontwikkelingen die gekenmerkt werden door de opkomst van de steden en de opkomst van degeldeconomie.5 Zie ook Bijsterveld, ‘Het kerkelijke leven’, 83-84.6 Van Uytven, ‘Wereldlijke Overheid’, 48-70, 96-98.

5

6

1

Bijlage 2.2. Institutionele armen- en ziekenzorg in Luik van de elfde tot de zestiende eeuw.

Samenvatting van het onderzoek van De Spiegeler, Les hôpitaux, aangevuld met enkeleopvattingen van andere onderzoekers van de institutionele armenzorg in de ZuidelijkeNederlanden.

Ondanks dat in latere eeuwen een aantal kloosters zich nog steeds toelegde op opvang van bedevaarders, armereizigers en gebrekkige lieden, zakte door het verval van het Karolingische Rijk het functioneren van gasthuizen naareen bedenkelijk niveau. De Spiegeler stelt dat in het bisdom Luik vier eeuwen lang weinig terechtgekomen was vande kerkelijke gasthuisplicht. Pas vrij laat kwamen daar slechts enkele kerkelijke gasthuizen van de grond: ‘Pendantles quatre siècles que nous venons de survoler, l’action caritative des évêques est caractérisée par l’absence de toute«politique» suivie. Elle dépend de leur degré de piété et surtout de la forme qu’ils entendent donner à lamanifestation tangible de celle-ci. Les premières réalisations durables mises en place dans la première moitié du 11esiècle resteront les seules structures d’accueil pour les pauvres jusqu’au dernier quart du 12e siècle, époque oùnaissent des institutions nouvelles d’origine différente.’ Hij betwijfelt dan ook of de destijds gebezigde uitdrukking‘vader van de armen’ nog wel voor de bisschop van Luik opging.1 Het Sint-Servaaskapittel te Maastricht beschikteook over een domus hospitalis of gasthuis.2

De nieuwe instellingen waar De Spiegeler het over heeft waren een gevolg van de kruistochten. In navolging van deoprichting van een hospitaal in 1099 in Jeruzalem door de Johannieter orde spoelde door Europese steden eenoprichtingsgolf van leprozenhuizen, hospitalen en andere opvanginstellingen waarbij religieuze orden, lekenorden enlekenbroederschappen betrokken waren. De hospitalen waren meestal voor speciale ziektegevallen.3 Deze golfbereikte de Zuidelijke Nederlanden in de twaalfde eeuw.4 In de dertiende en veertiende eeuw werden vervolgensvooral door wereldlijke personen en instellingen nieuwe hospitalen gesticht voor de tijdelijke opvang van gewonearme zieken.5 Dit waren meestal inwoners uit de eigen stad die voorbereid werden op de dood. Daarom waren dezeinstellingen voorzien van een altaar of kapel.6 Zoals we later zullen zien gold deze situatie waarschijnlijk ook voorGrave. Tot in de veertiende eeuw kon de doelstelling van deze gasthuizen uitgebreid worden met de opvang vanpassanten, daklozen en pelgrims. Toen de capaciteit onvoldoende bleek ging men over op de oprichting vanpassantenhuizen.7

In het belang van het onderzoek lijkt het interessant een samenvatting te geven van het ontstaan en deverdere ontwikkeling van geïnstitutionaliseerde liefdadigheid in een grote stad in de Zuidelijke Nederlanden. Graveen het Land van Cuijk behoorden tot 1559 tot het bisdom Luik. Om die reden is de keuze gevallen op debisschopsstad Luik. Dit zou nog meer moeten gelden indien liefdadigheid een kerkelijke oorsprong gehad zouhebben. Luik telde in de elfde eeuw naar schatting vijf tot tienduizend inwoners. In het midden van de vijftiendeeeuw was dit aantal gegroeid tot circa 20.000 intra muros en circa 5000 in de voorstadjes. Luik kenmerkte zich in demiddeleeuwen als een stad van burgers en ambachtslieden met veel kleinschalige industriële activiteiten waarproletariaat van minder betekenis was, maar ook als een stad met een grote aanwezigheid van geestelijke personen eninstellingen.8 Voor het inzicht in kerkelijke en wereldlijke betrokkenheid bij de oorsprong van de middeleeuwsegeïnstitutionaliseerde liefdadigheid in Luik volgt hieronder een korte beschouwing over de oudste instellingen indeze stad.

Tussen 1175 en 1204 ontstonden in Luik de eerste zes liefdadigheidsinstellingen, waarvan vier op initiatief van deburgerij. Deze vier instellingen bestonden uit het leprozenhuis van Cornillon, het Sint-Christoffelgasthuis, l’Aumône

1 De Spiegeler, Les hôpitaux, 38, 48-49.2 De oorspronkelijke taak bestond uit de verzorging van zieke pelgrims die het graf van Sint-Servaas wildenbezoeken. De oudste vermelding van het gasthuis dateert van 1171, maar het bestond volgens Hackengwaarschijnlijk al minstens een eeuw eerder. Hackeng, Middeleeuwse bezittingen, 31.3 Keck, Das philosophische Motiv, 107-109.4 Maréchal, ‘Armen- en ziekenzorg’, 269; Bijsterveld, ‘Het kerkelijke leven’, 85.5 Bonenfant, Hôpitaux, 18-21.6 Maréchal, ‘Armen- en ziekenzorg’, 269-271; Bonenfant, Hôpitaux, 14-17.7 Maréchal, ‘Armen- en ziekenzorg’, 273.8 De Spiegeler, Les hôpitaux, 51-56.

7

2

of de Armentafel van de stad en het Sint-Jan-Baptistgasthuis. De twee kerkelijke instellingen waren het Sint-Agatha-of Margaritagasthuis en het Nieuwe Gasthuis, dat ook wel het Sint-Matheusgasthuis genoemd werd.9

Het leprozenhuis van Cornillon werd vóór 1176 door melaatsen gesticht. Met betrokkenheid van het stadsbestuurvormden zij een broederschap, die later een aantal kerkelijke privileges verkreeg, waaronder het hebben van eenkapelaan. Dit soort privileges werd vaak noodgedwongen door de Kerk verstrekt omdat kerkelijke instanties zichlang niet altijd om melaatsen bekommerden. In verband met de snelle uitbreiding van melaatsheid in de twaalfdeeeuw en de opkomst van leprozenhuizen, werden in 1179 tijdens het Concilie van Lateranen verschillendereglementen vastgesteld die moesten leiden tot uniformering van deze kerkelijke privileges. Het beheer lagaanvankelijk bij een prior, waarvan de vroegste vermelding dateert van 1195. Cornillon opereerde als een enclave inde Luikse parochie Jupille. Dit leidde herhaaldelijk tot conflicten met de pastoor van deze parochie. Tijdens hetvierde Concilie van Lateranen in 1215 besloot de Kerk dat bij nieuwe broederschappen de regel van Benedictus ofvan Augustinus ingevoerd moest worden. Tot 1247 gold bij Cornillon de regel van Augustinus. Na een kortstondigvisitatierecht van de bisschop werd door het stadsbestuur in 1247 een definitief einde gemaakt aan de kerkelijkebemoeienis.10

Het Sint-Christoffelgasthuis werd vóór 1183 gesticht met toestemming van de Sint-Laurensabdij door een reedsbestaande lekenbroederschap. De broeders leefden sinds 1199 volgens de regel van Augustinus. Het gasthuis stondonder bescherming van de abdij. Het beheer en de administratie waren oorspronkelijk in handen van burgers. Devroegste melding van een prior, belast met het uitvoerend beheer is van 1241. Het gasthuis werd tot 1360-1370vertegenwoordigd door een prior die een beperkte bevoegdheid had. Het werkelijk beheer was in handen van depastoor van de kapittelparochie. Het gasthuis, dat oorspronkelijk gesticht was voor de opvang van armen en zieken,richtte zich sinds de tweede helft van de veertiende eeuw op pelgrims en bedelaars. Een reglement uit het begin vande vijftiende eeuw maakt gewag van arme passanten, alsmede armen die opgenomen werden voor herstel. De naamveranderde toen definitief in ‘Coquin’ (‘Schelm’).11

L’Aumône, of de Armentafel van de stad, is vermoedelijk voortgekomen uit de lekenbroederschap ‘fraternitas sanctiMichaelis’. Deze broederschap, die waarschijnlijk al dateerde van rond 1150, kwam in 1185 geheel of gedeeltelijkonder controle van de stad te staan. Al vóór 1235 manifesteerde de broederschap zich als de stadsarmentafel, eenorganisatie die volledig beheerd werd door het stadsbestuur. Het stadsbestuur had toen vier beheerders aangesteldvoor het leven. Dit aantal werd later verhoogd naar zes. Aan het einde van de middeleeuwen kregen de armen die bijde Tafel waren ingeschreven tweemaal per week brood, bovendien met Allerheiligen een paar schoenen met wattextiel voor kleren. Daarnaast kregen de armen nog viermaal per jaar extra brood uitgedeeld. Na een periode vanmeer dan 100 jaar van niet al te sterke stadsbemoeienis werden, na de misoogsten van 1438 en 1439, door de stad in1444 de teugels stevig aangetrokken.12

Het Sint-Jan-Baptistgasthuis werd in combinatie met een parochiekerk vóór 1189 gesticht door een particulier. Derechten met betrekking tot het gasthuis werden later overgedragen op de parochianen. Na in de middeleeuwen ziekenopgenomen te hebben, werd het gasthuis bestemd voor wezen.13

Van de vier hier behandelde liefdadige instellingen die onder wereldlijk beheer stonden waren het leprozenhuis enl’Aumône in het tweede kwart van de dertiende eeuw volledig onder controle van het stadsbestuur gekomen. De doorde stad aangestelde momboors beperkten zich in de dertiende eeuw tot het uitvoeren van stadsbesluiten. Dezebesluiten, die door de raad genomen werden, betroffen vermogenstransacties en organisatorische zaken. Voorbeeldenhiervan zijn verpanding en de verkoop of ruil van bezittingen, voorts de aanstelling van broeders en zusters, en debenoeming van de rector en van de ontvanger die de rekeningen verifieerde. Uit de stadsrekeningen van Luik blijktdat gedurende drie eeuwen het beeld niet noemenswaardig veranderde. Het gezamenlijke belang was discipline enhet in balans houden van de financiën. Uit de stadsrekeningen blijkt overigens dat de liefdadigheidsinstellingen zichmoesten bedruipen met eigen middelen. Zij konden geen financiële steun uit de stadskas verwachten.14

9 De Spiegeler, Les hôpitaux, 99.10 De Spiegeler, Les hôpitaux, 58-60, 106-108, 114-116, , 133, 137.11 De Spiegeler, Les hôpitaux, 61-63, 113, 133, 136-137.12 De Spiegeler, Les hôpitaux, 91-96, 123-127.13 De Spiegeler, Les hôpitaux, 63-65, 140-141.14 De Spiegeler, Les hôpitaux, 124-125.

8

3

Het Sint-Agatha- of Margaritagasthuis werd mogelijk vóór 1183 gesticht door de Sint-Laurensabdij. Het gasthuisgenoot slechts bescheiden inkomsten en was in noodgevallen aangewezen op de abdij. Het Sint-Agathagasthuisfungeerde voor de opvang van een paar armen of van pelgrims.15

De laatste van de zes oudste instellingen in Luik, het Nieuwe Gasthuis of Sint-Matheusgasthuis, werd in 1203gesticht door de deken van de kathedraal. Het gasthuis kwam in de plaats van een ouder gasthuis, eveneens bij dekathedraal behorend, maar dat waarschijnlijk door verwaarlozing door kanunniken ter ziele was gegaan. Zoals toengebruikelijk was trok de deken voor de dagelijkse uitvoering broeders aan, die leefden volgens de regel vanAugustinus. In 1233 ontving het gasthuis statuten. Het Nieuwe Gasthuis behoorde tot het kapittel. De provoost en dedeken controleerden en dirigeerden het beheer en de administratie. De vroegste vermelding van een prior alsuitvoerend beheerder is van 1236. Het gasthuis was aanvankelijk bedoeld voor het opvangen van bijna alle soortenvan behoeftigen: zieken, gebrekkigen en bedevaartgangers. Sinds de eerste helft van de veertiende eeuw beperkte hetgasthuis zich tot het onderhoud van een vijftigtal famuli, waaronder begijnen. Alleen ongehuwde jongere vrouwen enmannen werden als famulus toegelaten. Zij droegen een habijt, waren onderworpen aan de huisregels en kregen tweestuivers per week. Famuli waren geen proveniers.16

Samenvatting Luik

In Luik ontstonden de eerste gasthuizen in het laatste kwart van de twaalfde eeuw. Deze constatering wijkt volgensDe Spiegeler niet af van het beeld van de ontwikkeling van de geïnstitutionaliseerde onderstand in de omliggenderegio’s.17 De oudste gasthuizen berustten zowel op kerkelijke als op wereldlijke initiatieven. Van de twee kerkelijkegasthuizen was het grootste, het Nieuwe Gasthuis, na korte tijd niet meer toegankelijk voor de wereldlijkesamenleving. Het Sint-Agathagasthuis was klein van opzet en speelde geen rol van betekenis voor de wereldlijkesamenleving. Al vrij vroeg werden voor de dagelijkse uitvoering broederschappen aangetrokken. De eerstebroederschappen dateren van rond het midden van de twaalfde eeuw. Aan het einde van deze eeuw leefden zijvolgens de regel van Augustinus. Toen verschenen bij kerkelijke liefdadigheidsinstellingen de eerste priors voor hetuitvoerend beheer.De oprichting van het Sint-Christoffelgasthuis in de tweede helft van de twaalfde eeuw berustte op een initiatief vanlekenbroeders. Het gasthuis stond onder bescherming van de abdij. Rond het midden van de dertiende eeuw oefendede Kerk controle uit. Het werkelijk beheer werd uitgevoerd door de pastoor van de kapittelparochie.Het ontstaan van de Armentafel was waarschijnlijk te danken aan een wereldlijk initiatief. De Spiegeler vermoedt datde ontwikkelingsgang van deze tafel vergelijkbaar is met die van broederschappen in Brussel en Keulen, die voor deuitoefening van liefdadigheid rond dezelfde tijd gesticht werden onder het patronaatschap van de Heilige Geest.18 Ditklopt qua structuur. De vergelijking gaat in zoverre mank dat deze instellingen zich toelegden op een gasthuisfunctie.Het beheer van liefdadigheidsinstellingen ging veelal gepaard met stadsbemoeienis. In de twaalfde en dertiende eeuwwerd het beheer van liefdadigheidsfondsen, of de controle daarover, een aangelegenheid van het stadsbestuur.Het beeld van Luik komt dus overeen met het in ons onderzoek geschetste beeld van de Zuidelijke Nederlanden.

15 De Spiegeler, Les hôpitaux, 60-61.16 De Spiegeler, Les hôpitaux, 65-69, 100, .17 De Spiegeler, Les hôpitaux, 99.18 De Spiegeler, Les hôpitaux, 94; Bonenfant, Hôpitaux, 57-60; Liese, Geschichte I, 170,.

9

10

Bijlage 2.3 Nicolaascultus en armenzorg in de Nederlanden

Nicolaascultus en armenzorg in de Nederlanden tot het midden van de veertiende eeuwBron: V. Paquay, De geschiedenis van de Stichting Sint Nicolai Broederschap te Arnhem.

11

12

1

Bijlage 5.1.1 Gasthuismeesters en provisoren 1302-1592

Charters Rekeningen--------- -------------

(?) Henricus van Vijschel, conservator1 1302(?) Jacobus van Hoeps (Haps), conservator2 1302(?) Lawardus, zoon van Arnoldus, genaamd Blome3 1306Rectoren van het gasthuis4 1307Rector van het gasthuis5 1309Johannes, zoon van Arnoldus, genaamd Blome6 1312-1330Arnoldus, genaamd Momme, procurator7 1316Theodoricus, provisor8 1317, 1320Franco, priester en Johannes, zoon van Arnoldus,genaamd Blome, provisoren9 1327

Aelbertus, procurator 1333-1342Theodoricus, genaamd Thonic, procurator 1344Arnoldus, genaamd Momme, procurator 1345-1351Johannes, genaamd Keelken en Arnoldus, zoon vanAleydis, genaamd Spaenrebeen, procuratoren 1348

Lambrecht, persoon van het gasthuis 1350Johannes Neudonis, procurator 1351-1358

1 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1866; Van Synghel, DONB, 1303.02.07; Essink, Regesten, nr. 9. Indit charter wordt niet gezegd waarvan Henricus conservator was.2 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1535; Van Synghel, DONB, 1302.10.06; Essink, Regesten, nr. 11.In dit charter wordt niet gezegd waarvan Jacobus conservator was. Jacobus kwam uit Chamere (Gameren?).Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 918; Van Synghel, DONB, 1307.05.07; Essink, Regesten, nr. 22.Jacobus en zijn vrouw legateerden 7 mei 1307 al hun in Haps gelegen goederen voor de helft aan hetgasthuis en voor de helft aan het geesthuis. Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 920; Essink, Regesten,nr. 21; Cunen, ‘Charters’, 150-151. Op 26 juni 1307 schonk Johannes, zoon van Arnoldus, genaamdBlome, 20 schelling aan het gasthuis, waarvan 5 schelling voor de investiet van Cuijk voor een jaargetijdeten behoeve van Jacobus van Hoeps (Haps). Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 919; Van Synghel,DONB, 1307.06.26; Essink, Regesten, nr. 24.3 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1539; Van Synghel, DONB, 1307.01.10; Essink, Regesten, 18.Arnoldus Blome wordt genoemd als vader van Johannes, die vermoedelijk gastmeester was (zie verderop),en van Egidius en Gherlacus, die priester waren. Gherlacus was kanunnik van de Graafse kerk en kapelaanvan de heer van Cuijk, Egidius was daar rector van het Sint-Nicolaasaltaar. Archief Sint- CatharinagasthuisGrave, 1568, 1571 en 1962; Essink, Regesten, nrs. 133, 134 en 142.4 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 773; Van Synghel, DONB, 1307.09.29; Essink, Regesten, nr. 25.5 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 708; Van Synghel, DONB, 1309.03.23; Essink, Regesten, nr. 29.6 Johannes trad vijftien jaar op als ontvangende partij bij allerlei overeenkomsten. Tot 1327 wordt geenverband aangegeven met het gasthuis. Gedurende de jaren 1332-1338 was Johannes Arnoldus Blomenzoonschepen te Grave. Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 709, 782, 783, 784, 1050, 1196, 1557, 1558,1559; Essink, Regesten, nrs. 86, 90, 91, 92, 94, 96, 102, 105, 107.7 Arnoldus Bloem, alias Blome(n) of Momme, die als procurator van het gasthuis in een charter van 16februari 1316 wordt genoem, moet een invloedrijk persoon geweest zijn. Dit blijkt in ieder geval uit destatus van enkele van zijn kinderen: Johannes schepen en provisor van het gasthuis, Arnoldus, (kleinzoon?),procurator van het gasthuis, Franco, priester, Egidius, priester en rector van het Sint-Nicolaasaltaar van deSint-Elisabethkerk in Grave en Gherlacus, kanunnik van deze Graafse kerk en kapelaan van de heer vanCuijk. Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 791, 1568, 1571 en 1962; Essink, Regesten, nrs. 133, 134,139 en 142.8 Theodoricus was de broer van Henricus, de kapelaan van het gasthuis. Archief Sint-CatharinagasthuisGrave, 1050.9 Franco was priester en kanunnik te Grave. Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1506.

13

2

Arnt Harleweyden, gastmeester 1370-1387Jacob, gastmeester 1383Wiggher van Huesselingen, gastmeester, rector 1390-1395Wiggher van Schertenberghe 1396Wiggher van Huesselinghen, provisor, gastmeester 1398-1400Rector van het gasthuis 1401Peter Hoemberghe, provisor, gasthuismeester 1401-1407Herman van Olmen,gastmeester, provisor, ‘verwaerre’ 1410-1420

Willem die Lege, genaamd Smeeyke,provisor, gastmeester 1422-1428

Tyelman Peterssoen, gastmeester 1434-1436Jorden vander Voert, gastmeester 1439-1446Claess die WredeMarcelis Janssoen,gastmeester, provisor en ‘verwarre’ 1447-1471 (1447-1452)

(1464-1471)Lambert die Veer, gastmeester 1476Evert van Bynem 1480Aeb Michielssoen, gastmeester 1482-1488Albert Janssoen, gastmeester 1490-1492Henrick Schers, gastmeester 1494-1508 (1503-1509)Arnt Jan Mertenss van Raeij (van Roeije),gast(huis)meester 1510- (1509-1520)

Arnt van Ray, Jan Mathyss (1520-1524)Cornelis Kemerlijns (Kemerlynck, Kemmelynx) 1525-1529 (1524-1530)Jacob Gobbels, gast(huis)meester 1530, 1533Wolter van Waemel Janssoen, gasthuismeester 1540,idem, armenmeester in het Graafse gasthuis 1545

Mr. Derick Bouwman10 1550MercelisWillem Monycx, armmeester, gasthuismeester 1551-1558 (1557-1558)idem, gasthuis- en armenmeester 1552idem, huismeester, meester 1553, 1554idem, gasthuismeester en gouverneur van hetGraafse Sint Catharinagasthuis 1554

Peters van den Broeck, gasthuismeester 1560-1569 (1558)11

idem, gasthuismeester (1558/1560)12

Mathijs Gremmen, gasthuismeester, armmeester 1581-1583Adriaen Pottenbecker, gasthuismeester 1584, 1591-1592

Latere provisoren

Johan van Beerse, Johan van Doernen (1468/1469)Jacop Bonensoen?, Jacop Reyle (1469/1470)

Pauwels van Zintzinck, Jan ReyleyderGerit Cuper, Gysbert MaessPauwels van Zintss, Jan Jacobss (1503/1504)Jan van der Voert, schepen,

10 Mr. Derick Bouwman was priester en kanunnik op het Slot te Grave (Archief Sint-Catharinagasthuis994).11 Beginnend 28 april 1558, eindigend 11 november 1558.12 In de rekeningen zit een nalatenschap van Cornelis Kemmelincx en Henricka zijn dochter zaliger.

14

3

Jacob Kuper, gezworene (1506/1507)Derick Vaix, Floris Kerstenss 1508 (1507/1508)* Ernst van Ewyck, Henrick Heysen (1508/1509)*Reyner van Yperen, Jacob van Housz (1509/1510)*Jacob Vogel, Jan die Best (1510/1511)*Jan Heymerixss, Thonyss Ruyss (1512/1513)*Jan Heymericx, Huybert Splynter (1515/1516)*Jan van der Voirt, Jan van Hollant (1517/1518)*Derick Vaex, Peter Hanen (1519/1520)*Jan van der Voirt, Thonis Ruyss (1520/1521)*Jacob Cuper, Peter Hanon (1523/1524)*Jan van der Voert, Henrick Heysen (1524/1525)*Jan Boegemekers, Derick Wyer (1525/1526)Arnt Loefs, Heinrick Toneman 1529*Arnt Loefs, Wouter van Wamel Henrixssen

*) Zie ook het geesthuis

(1529/1530)Goert vanden Broeck, Michiel Mercator 1533Mr. Jacob Doell, Jan van Ewick, provisoren 1550Arnt van Hulsden, Joest Hannen (1557/1558)Arnt van Hulsden, schepen,Joost Hannen, gezworene (1558)Wylhem Monycx, schepen,Frans Louwens, gezworene (1558/1559)Wylhem Monycx, schepen,Hanrick van Lyer, gezworene (1560/1561)Wylhem Monicx, Hanrich van Lyer, idem (1561/1562)Jan van Kessel, Thys Gremmen 1564Luenis Verhorst, Thijs Gremmen, Frans Leuwens, 1577

15

4

16

5

Bijlage 5.1.2 Geesthuismeesters en provisoren 1302-1576

Hieronder volgt een overzicht van geestmeesters. De namen zijn afkomstig uit de vele bewaard geblevenakten met aankomsttitels van de veertiende en de vijftiende eeuw en uit de rekeningen vanaf 1455. In hetbegin van de veertiende eeuw duiken in de charters de beheerders van de Tafel van de Heilige Geest oponder verschillende benamingen voordat in 1347 de naam geestmeester werd gebruikt. De titelgeestmeester werd toen echter niet alleen gebruikt. Andere benamingen zijn in het overzichtje toegevoegd.Het uitsluitend gebruik van de titel geestmeester dateert volgens dit overzicht pas van 1428. De jaren achterde namen zijn van de akten waarin de namen genoemd zijn. De jaren ( ) duiden op bewaard geblevenrekeningen.

Charter rekeningen-------- -------------

(?) Henricus van Vijschel, conservator13 1302(?) Jacobus van Hoeps (Haps), conservator14 1302Conrardus, sartor15 1302-1303, 1306Rector16 1306Procuratoren 1317Petrus, zoon van Johannes, genaamd Monachus 1324Albertus, calcifex, procurator 1324, 1331, 1342Abe vanden Grave Rutgherssone 1335Petrus van Scadewic 1338Johan Keelken en Johan van Langhel, procuratoren 1344idem, geestmeesters 1347

Hermannus Spronc, voogd 1347, 1355-1356Johan Keelken en Arnold Leitazoon Spaenrebeen,procuratoren 1348

Procuratoren 1349Arnold Leijten, procurator 1349, 1353Johan Keelkens, geestmeester 1350Hermannus Spronc, provisor, voogd 1357idem, geestmeester 1358, 1367

Hermannus Spronc en Wilhelmus Beertezoon,provisoren en meesters 1366

Jutte Stroepers, geestmeesteres 1384-1385Roelof vanden Steenacker, geestmeester, provisor,rector, ‘verwaerre’ 1401-1407

Willem Barbier geestmeester, provisor 1410-1413Henric Gebelensoen, provisor 1413Claes Naprinck, provisor 1414Henric van Mil, provisor 1421Willem tZerys, geestmeester 1425Jan Ticheler, geestmeester, provisor 1427

13 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1866; Van Synghel, DONB, 1303.02.07; Essink, Regesten, nr. 9.In dit charter wordt niet gezegd waarvan Henricus conservator was.14 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1535; Van Synghel, DONB, 1302.10.06; Essink, Regesten, nr. 11.In dit charter wordt niet gezegd waarvan Jacobus conservator was. Jacobus en zijn vrouw legateerden 7 mei1307 al hun in Haps gelegen goederen voor de helft aan het gasthuis en voor de helft aan het geesthuis.Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 920; Essink, Regesten, nr. 21; Cunen, Çharters’, 150-151.15 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1179 en 1180; Van Synghel, DONB, 1302.11.06 en 1303.06.28;Essink, Regesten, nrs. 12 en 14; (1456) regest 19. Conrardus, sartor (kleermaker), aanvaardde in 1302 en1303 ten behoeve van de Tafel jaarlijkse verplichtingen. In 1306 kocht hij voor de rector van de Tafel eenjaarlijkse cijns van 15 schellingen (charter 1456).16 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1456; Van Synghel, DONB, 1306.11.13; Essink, Regesten, nr. 19.

17

6

idem, geestmeester en provisor 1428idem, geestmeester 1428-1454

Herman Beynem, geestmeester 1454-1472 (1454-1471)Jan van Doernen, geestmeester 1473-1482 (1473-1482)Herman Gelis, geestmeester 1483-1488 (1482-1488)Peter Schers, geestmeester 1490-1526 (1488-1526)Jacob Go(e)bbels, geest(huis)meester 1527-1532 (1530/1531)Wolter van Wamell Janssoen, armmeester 1537, 1539 (1537-1539)idem, geesthuismeester 1540 (1540/1541)idem, armmeester 1541 (1541/1542)

mr. Derick Bouman, geesthuismeester17 1545, 1551Jans van Helmont, geesthuismeester 1551-1553 (1551-1554)Jacop Vervoirt, geesthuismeester18 1553Willem Robberts(?) Willem Monnick, geesthuismeester 1558Jacob Vervoort (van der Voirt), geesthuismeester 1562geesthuismeester, geestmeester 1558-1565 (1558-1565)

Latere provisoren (rekeningen)

Rugger van den Doornen, Jan Frederixs 1494 (1495/1496)Roeloff G., Jan van Lyt 1495 (1495/1496)Herman? Mersman, Jan Frederixs 1496 (1496/1497)Rut van Doernen, Wilhem van Aken 1497 (1497/1498)Jan Reylen, Jan Tymanss 1498 (1498/1499)Loeff Arntss, Jacob Spaen 1499 (1499/1500)Herman Mersman, Ryner Janss 1500 (1500/1501)Loeff Arntss, schepen, Jan Jacobssen, gezworene 1501 (1501/1502)Jan Hermanss, Heyman Wyers 1502 (1502/1503)Rut van Doernen, schepen,Arnt van Helmont, gezworene 1503 (1503/1504)Jan Heymerinxs, Heyman Wijer 1504 (1504/1505)Jan Coeberch, Jan van Lyt 1505 (1505/1506)Jacob Voigel, Wouter van Wamel 1506 (1506/1507)Henrick Prout, Galder van Wailwyck 1507 (1507/1508)Peter Ruijss, Jacob Cuijper 1508 (1508/1509)Henrick Prout, Jan van Aken 1509 (1509/1510)Coemen Schers, schepen,Wouter van Wamel, gezworene 1510 (1510/1511)Derick Reylen, Henrick Heysen 1511 (1511/1512)Ernst van Ewijck, Wouter van Wamel 1512 (1512/1513)Peter Ruyss, Garit van den Broeck 1513 (1513/1514)Wolter van Wamel Janssoen, Jan Michielss 1514 (1514/1515)Jan van Aken, Jan van Hollant 1515 (1515/1516)Peter Ruyss, Wolter van Wamell Janssoen 1517 (1517/1518)Derick Vaix, Wolter van Wamell Janss 1518 (1518/1519)Jan van der Voert, Wouter van Wamel Henrixssen 1519 (1519/1520)Jan van Aken, Jacob die Cuper 1521 (1521/1522)Coenraet Schers, Derick Wyers 1523 (1523/1524)Coenraet Schers, Wouter van Wamel Henrix 1525 (1525/1526)Ernst van Ewick, Jacob vanden Broeck 1529Jan van der Vaert (Voert), Jan die Leeuwe 1530 (1530/1531)

17 mr. Derick Bouman was priester en kanunnik op het Slot te Grave. Archief Sint-Catharinagasthuis, 939,994, 1327.18 BHIC, Oud Archief Grave, 79, folio xxx.

18

7

Henrick Nolleken, schepen, Jacop Haenen enDerick Sell, (voor- en na-) gezworenen 1551 (1551/1552)Henrick Nolleken, schepen, Derick Sell, gezworene 1552 (1552/1553)Henrick van …, schepen, … van Cryse, gezworene 1553 (1553/1554)Jacop van Hoenen, Jan Verhorst Wolterss 1558 (1558/1559)Jacop van Hoenen (voor), Wilhem van Wamell,Jan Verhorst 1559 (1559/1560)Willem van Wamel, Jan Verhorst 1560 (1560/1561)Willem van Wamel, Jan Verhorst 1561 (1561/1562)Jacop Haenen, Jan van Kessel 1562 (1562/1563)Joost Franck, Mathies van den Eertssen 1564 (1564/1565)(?) Mathies Gremmen, Luenis Verhorst,Frans Leeuwens, provisoren van het geesthuis 1576

19

8

20

9

Bijlage 5.1.3 Gasthuis en geesthuis gecombineerd, armmeesters en provisoren 1533-1573

Meesters

Jacob Gobbels, geest- en gasthuismeester vanaf juli 1533Wouter van Wamell Janssoen, Henrick Creft,armenmeesters 1535

Wouter van Wamell, armenmeester 1535, 1536,1538-1542,1547, 1551

Provisoren en andere functionarissen

Goert vanden Broeck, Michiel Mercator, provisoren 1533Jan vander Voirt, Wyllem van Wamell, provisoren 1534Petr Janssoen, gevolmachtigde geest- en gasthuis 1537Steffen Beltkenz, dienaar der armen 1551, 1552Mr. Arnt van Boeckholltz, Loenis Verhorst,Thijss Gremmen, Frans Leuwens,provisoren van de Armen 1572Mr. Aert van Bocholt, Matheus Schremmen,Frans Leuwens, Luenis Verhorst, provisoren enarmmeesters van het geest- en gasthuis 1573

21

22

1

Bijlage 5.1.4

Aanstelling Cornelis Kemerlyns en zijn dochter Hanrisken tot gastmeester en gasthuisvrouw teGrave 11 januari 1525.1

(11 januari 1525)Wy Burgermesteren Scepenen ind gemeynden Raet der stat vanden Grave doen kondt ind bekennen myt desenonsen openen bryeff/ dat wy om voirder trouwen wyll des gasthuyss gueden ind renten te Grave te regeren indte bewaeren ind getrouwelick te dyenen in behoeff des selven gasthuyss vurseyt ind den ermer luyden myt einenryppen raede aengenomen ind ontfanghen hebben Cornelis Kemerlyns ind syn dochter Hanrisken tot ene gastmeisterind gasthuyssvrou alsoelange als sy byden leven sullen/ des vurseyde gasthuyss gueden ind renten getrouwelick tebewaeren op te bueren ind die altyt weder om wyttegeven tot behoeff des gasthuyss vurseyt ind der armer luydenby Raet ind guetduncken tween Raetz heeren/ die hem alle jaer van des Raetz wegen der stat vanden Grave dairto gesat ind geordinert sullen worden als provisoren Ende daer by alle jaer van allen opbueren ind wytgeven guedebewysselicke bescheyden den stat vurseyt rekenschap daer aff doen/ als sych dat geboert ind gewontelick ys alseen guet gastmester ind gasthuyssvrou schuldich syn te doen Ende voert byden twyen Raetz heeren off provisorendes vurseyde gasthuyssgueden ind renten regeren ind te bewaeren alsoelange als sy daer mit ind bequem to syn Endeweert saeke dat Cornelis Kemerlyns ind Hanrisken syn dochter vurseyt veralden off kranck woerden ind des gasthuysaerber nyet langer gedoen en konden gelyck vurseyt staet ind ander luyden daer to gesat woerden soe salmense beyde offennijch van hoer beyden die noch levendich bleven waer/ erlicken ind mede aen des gasthuyssmester taeffel inder tyteten ind dryncken/ ind hoer noedroeft van cleden schoenen ind dargelycken doen/ gelyck die gastmester ind gasthuyssvrou inder tyt hon selven doen Ende woerden sy syeck off kranck/ soe salmen hon werven ind bysetten een ersamemaeget/ die hon wachten bewaeren ind haevenen sall/ gelyck ersamen luyden tobehoert te bewaeren Ende als sy stervensalmense ter erden bestaeden hoer begonckenisse ind wytvaert doen myt vigilien ind sielmyssen gelick men ersamenluyden te doen placht/ ind alles van des gasthuyss gueden vurseyt/ ten wer saeke dat sy des anders begerden van hoerssellefs gueden gedaen te werden/ Mede soe synt voerwaerden dat Cornelis Kemerlyns ind Hanrisken syn dochter vurseythoer huyss ind huyssraet ind erffguet ind voert alle hoer guet reet inde onreet buytten sullen moegen behaldenwytgenomen den kamp aen dat stenen Cruys sullen hoer beeste doen mytten hoen dat opten kamp vurseyt wassen salhoer beyder leven lanck mer die naemaet sullen sy alle jaer doen totten besten ind koeyen des vurseyde gasthuyss indtot profyt der ermen luyden ten ewychgen daegen to Ende wert saeke dat sy ennych ander guet reet off onreet ijet wennenbedden huysraet off anders int gasthuyss broechten sullen sy altyt wederom wytnemen ind hoeren vryen wyl daermede doen moeghen off hoeren erffgenaemen Ende des vurseyde gasthuyssmester ind gasthuyssvrou myt allen voerwaerden vurseytsyn aengenomen des anderen daeges post festum Epyphanie domini int Jaer ons heeren dusent vyffhondert ind vyffendetwyntichind ellick punt bysonder sonder al argelist in kennisse der waerheyt soe hebben wy Burgermesteren Scepenen indgemeynden Raet der stat vanden Grave vurseyt gebeden Jan Vervoert ind Jan van Aken Scepenen inder tyt tot Grave/ dat sy desen bryeff voer ons allen besegelen willen/ dat wy Jan van der Voert ind Jan van Aken Scepenen vurseytom beden wil der Burgermesteren Scepenen ind gemeynden Raet gerne gedaen hebben ind voer ons selve mede onssensegelen aen desen onsen openen bryeff gehangen Begaen int jaer ons heeren dusent vyff hondert ind vyffendetwyntichdes anderen daeges post festum Epyphanie domini

(12 januari 1525)Wy Boergermesteren Scepenen ind gemeynden Raet der stat vanden Grave tughen samelick in onsenopenen bryeff/ dat wy eendrechtelick aengenomen hebben Cornelis Kemerlyns ind Hanrisken syn dochtertot enen gastmester ind gasthuysvrouwe/ myt allen voirwaerden gelyck onsen openen bryeff dat inheiltind begrypt van articul tot articul daer desen tegen woerdichgen transfix bryeff doer gehangen indgesteken ys/ des heeft Cornelis Kemerlyns ind Hanrisken syn dochter nae hoere beyder doetgemackt ind oiren gegeven om gods wyll int gasthuyss vanden Grave tot behoeff des gasthuyss ind derermen luyden/ enen kamp lantz gelegen by dat stenen Cruys/ mytter eenre syde neven die Maessemytten ander syde neven den Maessdyck/ mytten enen eynde schitende op erff Gaert van Vlodropmytten ander eynde schitende op erff myns Joefferen van Stems then ewychgen daegen tho sonder ennychweder seggen/ mer dat hoen dat opten vurseyde kamp alle jaer wassen sal inden voirsoemer sullenCornelis ind Hanrisken vurseyt gebruycken ind hoeren vryen wyl daer mede doen ind laeten tot horenbeyder wyll sonder yemans bekroen/ ind die nae weyde sal alle jaer syn tot profyt des gasthuyskoeyen ind beesten/ ind mytten hoen vanden voirseyden kamp sullen Cornelis ind Hanrisken vurseytgebruycken hoeren leven lanck soe vurseyt staet ind nyet langer sonder argelist soe hebben wyboergermesteren Scepenen ind gemeynden Raet vurseyt/ gebeden Jan vander Voert ind Jan van Akenals Scepenen dat sy desen bryeff voer ons allen besegelen willen/ dat wy Jan vander Voert IndJan van Aken vurseyt om beeden wyll gheern gedaen hebben ind voer ons selven mede Gegeven intjaer ons heeren dusent vyffhondert ind vyffendetwintich den tweden dach post festum Epyphani

(5 augustus 1532)Wy Burgermeysteren Scepenen ind Raet der stat vanden Graeff doen kondt ind bekennen myt desen onsen openen brieff alsoe

1 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 235tr.

23

2

Henrixke alde gastvrou toe gesacht was die camer int gasthuys welcke die alde gastmeisteren ind gastvrouwen altoes plegen te hebbenvoir oer woenynge/ voirt in cost ind cleden inde gasthuys onderhalden te werden myt eenre macht die oer wachten ind waerden solde op desgasthuys cost ind loen allet na inhalt zegel ind brieff sy dair van heft/ Soe oeck oer vader ind sij enen camp lantz den gasthuys erffelickgevest hebben beheltelick die lanxte levenden dat hon dair in wassenen te hebben tot synen proffyte ind dat gasthuys die naweyde alleen togebrucken totten beesten heft Henrixken dair myt te vreden gewest dat sy voir oer wonynge hebben solde die camer neven dengeesthuys ny opgetymmert ind voir cost ind cleden oer toe gesacht solde sy den vurseyde camp geheel gebrucken mytten naweyenAengaende der macht die oer wachten ind waerden sold/ solde die gastmeyster inder tyt oer alle jaeren vytreyken enen redelickenpennynck oer leven lanck Soe hebben wy Burgermeysteren Scepenen ind Raet myt consent ind doir sunderlynge beveell ons ge-nedigen lieven heer Greve van Bueren Henrixken vurseyt die vurseyde ny camer inden geesthuys van beneden tot boeven myttenkelre ind solre geheel toegesacht te bewoenen ind te gebrucken vry van waken ind allen dynst alsoe lange als sij leven sallind tot vollyst oeren onderhalt in cost ind cleder sal sy geheel gebruijcken den vurseyde camp die oer vader ind sij inden gasthuys ge-maekt hebben mytten naweyen alle profyten daer van commen mogen hebben oer leven lanck ind na aelre aflivicheit geheell inden gasthuysblyven gelick dat voirtytz by oeren vader salige ind oer gemackt ind oiren geven is Aengaende der macht oer toegesachtte wachten ind te waerden/ sall die gastmeyster inder tyt alle jaer oer dair toe te behulp geven ind vytreyken opop des heyligen sacramyntz avont vyffIndtwyntich gulden brabantz alsoe lange als sij leven sall oeck ind scheydyngevanden hoeve salmen oer een eynde hoefs wysen tot oeren gebruck te hebben oer leven lanck In kennysse der waerheythebben wy Burgermeysteren Scepenen ind Raet vurseyt samentlick gebeden die eersamen mannen onse mede Scepenen te GraeffJohan vander Voirt ind Henrick Reyleyer desen brieff voir ons allen te wyllen besegelen dat wy Johan vander Voert indHenrick Reyleyer vurseyt ter begerten des gemeynen Raetz vurseyt gern gedaen hebben ind onse segelen aen desen openen brieffgehangen Gegeven inden jaer ons heeren dusent vyfhondert twe ind dertich den vyften dach der maent Augusti

24

1

Bijlage 5.1.5 Aanstelling Jan van Doerne en zijn vrouw Elisabeth tot geesthuismeester engeesthuisvrouw te Grave 10 oktober 1473

Rechtsboek hs 260, folio’s 131-131v.1

folio clvi (potloodnummering 131)

Hoe men eijnen Heiligeistmeistertot Grave aen nemen sal die forme

Wij heren Jacop van Gelre deken inder tijt des Capittelsvan sunte Elizabeths kercke vanden Grave heer GoesenJansoen pastoer inder selver kercken Johan van Holt Rentmeister des lants van Kuijck ende vanden Grave Burgermeisterenscepenen ende gemenen Raet der stat vanden Grave Doen samelickond ende kenlic sij allen luden mijt desen openen brieve, datwij voersieniger gedachten ende mijt ripen rade om oerberende profijticheit des heiligen geesthuijs vanden Grave, aengenomenende ontfangen hebn jan van doerne tot ijenen geesthuijsmeister ende Elisabet sijn wittige wijff tot eenre heiligergeesthuijs vrouwe alsoe lange als sy beijde voerseyt levendes voergenomde heilige geesthuijs gueden ende renten te heffenende te boeren ende wederom vijt te reijken tot behoeff derarmer luden, ende daer van alle jaer rekenschap affte doen na der alder gewoenten Ende woert sake datdese voergenomde Jan ende Elizabet invaliden ende kranc wordenende des voergenomde geesthuijs oerber nijet wael gedaen enkonde, dat men daer twee anderen setten moeste, dan salmenJan ende Elizabet voergenomt eerberlicken halden ende hoer naetorfftvan clederen ende sconen ende anderen dingen des sy behouvendewesen gelijc den heiligen geesthuijsmeister ende sijnen vrouwenvijtreyken ende willichlicken geven van des voergenomde heiligengeesthuijs gueden Ende wanneer sij cranc worden soe salmenhoer luden werven ende winnen die oer wachten ende havenensullen gelyc als eersame lude betempt Ende voert sal oer diegeestmeister vijtreijken ende betalen alle jaer op sunte Jansdach to midsomer vier vlemsche gulden also lange als sijbeijde leven sullen off eenich van hoen beijden Ende na hoerre

1 Radbouduniversiteit Nijmegen, doc 020, hs 260. Met dank aan dr. Leny van Lieshout.

25

2

folio clvi v (potloodnummering131v)

doot salmen se eersamelic begaen ende hoer vijtvaertdoen mijt vigelien ende ziel mijssen alsmen eersamen ludenna plech te doen, ende al van des heiligen geesthuijsgueden, want dat al in dat heilige geesthuijs sallbliven tsij bedden hetsij huijsraet, ende alle dat sij daerbrengen ende gebrocht hebn dat sal altemael in dat heiligegeesthuijs voergenomt bliven, ende noch een malder roggen totJans van Trijst, ende noch een kempken gelegen buten dieBrugge Poert mijt alsulke brieven die daeraff sprekendesijn woert soe behalden Jan voergenomt ende Elizabet butenden heiligen geesthuijs, een huijs in die Hamstraet gelegenis, ende vijff malder roggen tot Mil ende ii malder tot Sinte Hupertnoch ii malder tot Lijnden, noch iii malder tot Lijnden noch viermalder tot Rut Bouvels noch ij malder tot Mesmekers, nocheen malder tot Gerit Doppers, daer sij oeren vrijen wil medemogen doen, ende dat guet als huijs ende xix malder roggenvoerseyt ende sullen nijet meerren Alle deser voerseyde saken teroirkonde Soe hebn wij heer Jacop, ende heer Goesen deken endepastoer voergenomt Burgermeisteren Scepenen ende gemenen Raetgebeden Jacop Veenens ende Sweer vanden Sande als Scepeneninder tijt dat sij dit besegelen willen mijt Jan vandenHolt rentmeister des lants van Kuijck Soe heb ick Janvanden Holt voergenomt mijnen segel aen desen gehangen endewij Jacop ende Sweer voergenomt om bede des dekens pastoersBurgermeisteren Scepenen ende gemeijnen Raet inder tijt hebnonse zegelen mijt den rentmeister voerseyt oeck aendesen openen brieff gehangen Gegeven int jaer onsheren dusent vierhondert drieentsoeventich des thiendedages mensis octobris rc

26

Bijlage 5.1.6

Eedaflegging geesthuismeester Jacop Vervoirt,Grave 18 december 15581

Betreffende den eedt des geesthuysmeyster

Den Geesthuysmeyster sall sekeren geloven ende sweren dathy den ermen guederen sall in boeren manen ende heffen endedye selve der ermen te distribueren nae ordonnantie vanden raetende daervan alle jaer bewyslyck rekenynge te doenoick en sall den geesthuysmeyster egheen tymmeragie moegendoen, dan allet by ordonnantie vanden Raet daer eertytz opgemact zynde ende allet te doen als een goet getrouwgeesthuysmeyster schuldich ys ende behoert te doen

Opten xviii decembris Anº lviii heft Jacop Vervoirtgeesthuysmeyster synen eedt gedaen in presentie vandenburgermeysteren scepenen ende geswoerenen

1 BHIC, Oud Archief Grave, 79, folio xxx.

27

28

1

Bijlage 5.1.7 Testament van 1530 van gasthuismeester Cornelis Kemerlinx en zijn dochterHenriske en codicillen van 1542 en 1552 van Henriske1

Extract vut den testament Cornelis KemerlinxGasthuysmeyster inder tyt tot Grave ende Henriskesynder dochter in data duysent vyffhondert ende dertichopten yrsten, dach Septembris voir meyster Anthonis Rutgersals notaris ende mr Derick Bouman ende Jan van Raeijals getugen gepasseert

Voirt besetten ende maecken sy der cathedraell kercken van SuntLambertz tot Luydick enen alden groten eens te gheven. Voirtmaken ende ordineren sy vier spynden alle jaer om gaetz will tegheven alle quater temper een spyndt ende maken tot elcker spyndevier malder roggen, off vier golden gulden tsaiers dair voer desen rogsalmen backen tot cleynen broeden die sess vyter enen vaet ind denhuyssermen mijt teyken om gaetz will gheven hier van ghilt Jandie Lers thien golden gulden Henrick Lambertz twe golden guldenJan van Loeck drie malder roggen Jan van Ghelre anderhalff malderroggen ind Styn van Aken een malder roggen maekt tesamentwelf golden gulden ende sestehelff malder roggen soe oeneren dairanderhalven golden gulden meer dan tot elcken spynden vier goldengulden ghylt die rogge meer dan enen golden gulden salmen vandenanderhalven golden gulden vurseyt dair by leggen ghilt hy min saldie gastmeyster soe voel meer broetz gheven. Item noch maken syden huyssermen alle jaer om gaetzwil te geven vyftien rocken totelcken rock voirseyt drie ellen graeues doecks elcke ell geordineert opthien stuvers brabants daer toe maicken sy soeventhienden halven golden guldenmaken drieendetwintich gulden ende twe stuvers brabants hier van ghiltJoost van Aken sess golden gulden Jan van Aken drie golden gulden Bertram?Voss drie golden gulden meyster Wolter van Wamel drie golden gulden DerickMesmecker anderhalven golden gulden hier oenert tweende twintich stuverssalmen oeck doick om copen ende ghevent om gaetzwill Item nochmaken sy drie missen ter wecken gedaen te werden inden gasthuysinde ordineren tot elcker missen vier philippus gulden tsamen dair van ghiltdat dorp van Myll negen philippus gulden ende Henrick Dengels drie philippusgulden tsamen Item noch maken sy hondert ende twintich ellen lynden doickder ermen om gaetzwill te geven tot hemden ind derdehalf ell totelcken hemd elck ell geordineert op derdenhalven stuver brabants; Dair toe makensy sess philippus gulden aen Gherit Hermans tot Berss ende sess philippus guldenaen Beel vanden Brabander Item noch maken sy hondert paer schoyn allejaer om gaetzwill te geven den huyssermen ind ordineren tot elckpaer schoyn vier stuvers brabants dair toe maken sy vyfftenhalven philippus guldentsamen aen Zegher van Driell drie philippus gulden aen Arnt Emontz driephilippus gulden aen Peter Boegen ind aen Jan die Lers sess philippus guldengelden die schoyn min dan elck paer vier stuvers salmen soe voellmeer schoyn geven totter sommen toe voirseyt Item noch maken sy denermen om gotzwill te geven alle jaer twe amen olijs die een aem

1 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 994.

29

2

te geven den derden vrydach inden vasten ind die ander aemden vyften vrydach inden vasten. Ind ordineren tot elckerqwarten drie stuvers brabants ghilt die oly min salmen soe voell meergheven ghilt hy meer salmen te min gheven hier toe maickensy eenendetwintich golden gulden van gewicht drie golden guldenaen Flores Kerstens. Aen Wynken Verbruggen sess golden guldenaen Jan Bloemert drie golden gulden, aen Lambert Gremmen driegolden gulden aen Selis Roeloffz drie golden gulden aen Henrick vanBoegen drie golden gulden, is te samen eenindtwintich golden guldenvurseyt Item noch maicken sy oer jaergetyde datmen alle jaer geldensall op vrydach nae Sunt Elizabeths dach inden winter, viermalder ende twe vat roggen tsamen cleijn broet dair wt te backen diesess wtr enen vat, mact twe hondert ende twelff broden ind op elckbroot een pont spex den rog geordineert op anderhalven guldenbrabantz ende dat speck het pont op enen stuver brabants hier toemaicken sy achtenhalven philippus gulden tsamen aen Gairt van Vlodropscoutet tot Cuyck ende sess philippus gulden tsaemen aen Jan van Laet ghiltdie rog ende dat speck min salmen soe voell meer gheven, ghildetmeer salmen daer een afftrecken Item noch maecken sy Janicken endePeterken echte dochteren Mews Campertz sess golden gulden tsamen aen Janvan Waelwyck ende noch sess golden gulden tsamen aen Rutt Rijssens oerleven lanck te gebruycken, ind die lanxstlevende van hon beijdenende nae oerre beyder afflijvicheyt sullen die voirseyde twelff gulden comenind blyven inden gasthuijs tot behouff den ermen Item soe desevurseyde renten dat meestedeell loess syn als die geloest werdensall die gasthuysmeyster inder tyt by raede ende behulp des geestmeysterinder tijt wederom beleggen tot behouff des ghenen dairt tot indesen testament geordineert is Item van allen mackselen vurseyt denermen gemact als vanden vier spynden, vanden vyfthien rockenvanden hondert ellen lynden lakens tot hemden vanden hondert paerschoynen vanden spijnden opten iaergetyde vanden twe amen olijs, endevanden renthen dair toe gemact sall die gastmeyster alle jaer bysonderin syn reckening stellen gelyck inden gheesthuijs alle jaer bysondergerekent wordt allet dat tot sonderlinge dijngen gemact is, ende oickgelijck in des gasthuys rekening bysonder gestelt wordt vandenlynden doick dat Beliken alde gastvrou heft gemact den ermen tegeven Item om dit testament wtgereyct ende voldaen te worden kyesensy oer executoren die gastmeijster inder tijt ind die gheestmeyster inder tyt om te helpen den gastmeijster ind met dair toe te sien datalle punten vurseyt wtgereyct werden gelyck vurseyt is ende besetten elcken

30

3

van hon beijden drie golden gulden tsamen tot behouff vanden ermendairt den gastmeyster ende den gheestmeyster inder tijt sall believente geven dese vurseyde sess golt gulden ghylt oer jaerlix Anthonis vandenBroick

onderteijkentAnthonius Rutgheri notarius et opidi Graviensis

secretarius juratus ad praemissa vocatus et requisitusquod protestor manu propria

hoc prescriptum extractum transcriptum est per me MagistrumTheodorium Bouman juratum notarium ab aula brabantiaead exercitium notariati admissum, quod in originalistestamenti autentica copia verbatim consentit testor hacmia subsignata subscriptione

Theodorius Bouman

Een ander extract wt eender codicillen gemactby Henrisken Kemerlinx Cornelis dochter in data xvcende tweendeveertich opten derde dach February voirmr Derick Bouman als notaris ende Adriaen Peterssorgenist ende Gherit van Meijs als getugen gepasseert

Item sy mact den gasthuys oeren kamp inder marssen met voirwerden(in de marge: nota) dat die gasthuysmeyster inder tijt den rectoir vandes gasthuys capellvoir drie weckmissen daer wt vesten sall twelff philippus guldengoet van golt ende oprecht van gewicht off die rechte werde dair voirende sall die altyt moegen loessen met drie hondert der voirgenoemdegulden, des sullen nu hier gedoet syn alsulcke twelff philippus gulden tsamenals die testatrix voirseyt ende oer vader selliger voirseyt tot behouff derdrie missen gemact hadden Item noch is hoeren will soe sy datoverschott vanden voirseyde camp, te weten dae jaerlixe beterscapbehalven die voirgenoemde twelff philippus ende ander erffpachten dairvutgaende noch getaxeert op twelff philippus gulden datmen alle jair voertwelff philippus gulden lakens sall copen om den ermen rocken dair aff temaecken op manieren als oer principaell testament dat wtdruijckt

31

4

inden welcken den ermen gemact syn soeventhiendenhalvengolt gulden tot rocken welcke somme sall noch jaerlix mettwelff philippus gulden vermeerdert worden Item die gasthuijs meystersall wt den voirseyden camp jaerlix wtrichten die voirghenoemde vierendetwintich philippus gulden twelff tot rocken twelff tot missen niettegenstaende dat die camp duckwils vuell meer wtbrengtalsmen hem seijt Item die gastmeyster sall den rectoir dercapellen voir elcke misse die hy versyijmpt moegen corten vier stuversbrabantz Item soe dat principaell testament noch vermeldt vanhondert ende twintich ellen lynden doicks ende van hondert paerschoyn die jaerlix den ermen wt sullen worden gereijst willdie voirseyde testatrix datmen die alle jaer wt sall reycken op SunteMichiels dach. Soe waell die rocken als dat lynden doicktot hemden ende die schoijn Item noch will die voirseyde testatrixsoe oer principaell testament vermeldt, dat Jennicken endePeterken Mews Kamparts dochteren beijde off die lanxstlevendevan oer gebruijcken sullen off sall sess golt gulden tsamen aen Janvan Waelwyck ende sess golt gulden tsamen aen Rutt Rijssens ende datalleen oer leven lanck ende dat die twelff golt gulden voirseyt sullencommen ende blijven, int gasthuys te Graeff tot behoeff der ermenis nu oeren wtersten wille dat die gasthuyssmeyster voir dieeen sess golt gulden broot sall doin backen die sess wterenen vat, ende gheven die opten dach vanden rosen met teijkenenden rechten huijssermen om gaetzwill ende voir die ander sessvoirseyt salmen des gelycken oick broot om gaetzwill gevenalst voirseyt op den yrsten vrijdach voir ons lieven herenhemelvaerts dach. Item noch is des voirghenoemde testatryx willedat alle die legaten die den ermen gemact syn hetsy intpricipaell testament off in deser codicillen het sy broot, olijrocken, hemden schoyn sullen iaerlix op oer aengeteykende daghenwtgereijct worden in Sunt Elizabeths kercke tot Graeffop onse liever vrouwen choer off op een beqwame plaetsinder voirseyde kercke. Ende soe dat principell testamentnoempt die gasthuysmeyster ende die gheesthuyssmeijsterinder tyt als executeers ende vervolgers om allet te voltreckenende wt te reijcken dat den ermen gemact is voir welcke

32

5

moytsele oer elck bekent wordt drie golt gulden tsiaers totbehouff der ermen, is nu des testatrix uterste wille dat diegasthuyssmeyster sall wesen een wtreycker van allen den voirseydemacselen den ermen gemact, ende dat die altste kerckmeijster datlangst geregeert hebbende sall wesen een toesiender, off alle legateninder kercken oick wtgereijct worden op synen behoirlicken tijdenEnde ingevall dat die gasthuysmeijster dat niet en doe sall diekerckmeyster alle die voirseyde legaten ende renten van hem moegeneijsschen ende sall dan met tot raet des gemeijnen raets alle dievoirghenoemde legaten tot behouff der kercken moegen trecken tottymmeragie ende reparatie des tempels buijten ennich becroonendes gasthuijsmeysters Item die voirseyde testatrix will dat oer elmissenopenbair inder kercken worden wtgereyct op dat sy nietverstompelt off verduijstert en werden ende om dat alle ijnnigebarten aenschouwende dat licht der elmissen Godt den heerdair in glorifiseren ende der ermen mede gedechtich mochtenwerden Item ofter ennige renten int principaell testamentoff in deser codicillen totten voirseyde legaten gemact gelost waerensullen die naebescreven executoers den gastmeyster inder tijt dairaff bewys doin van anderen aengecochten renten die dievoirseyde testatrix voir die geloste penningen wederom gecocht hefftItem die voirseyde testatrix will dat die gasthuyssmeyster end diekerckmeyster jaerlix (die een voer syn wtreijcken, die andervoer syn toesien) hebben halff ende halff drie golt gulden om harenwille daer met te doin. Item die testatrix begert dat dieghastmeijsters inder tijt alle geloesten renten wederom aenleggenende bescheyden in sijnen brieven dat die schaedwinder hemaltijt een halff iaer te voeren adverteren sall dat hy loessenwill om dat hy hem daeren tussche versaede van enen doegendenonderpant rc

Copij vanden transfyxbrieffWy Jacop vanden Broick ende Jan van Hollant scepenente Graeff tuijgen dat voir ons commen is Henrisken Kemerlinxnaegelaete dochter van salige Cornelis Kemerlinx inden anckerhoeren vader ende heft bekent met volcomen verstant ende

33

6

ind wetende sinnen op oer ende op oer goet voer oer ende oeren ermendat sy vutgereijct ende voldain hebben alle punten ende mackselengelyck sy die voir notaris ende getugen gemact ende doin beschrijvenheft gelyck dese tegenwoirdige codicille inhelt ende begrypt dairdesen tegenwoirdigen transfixbrieff beneden doergesteken is ind datselff testament eertytz by hoeren vader saliger ende oer gemact insgelyckenvast stede ende onverbrekelicken oick nae te gaen ende te voltreckenwtgenomen dese punten ind articulen soo wes sy hierinne dese codicilleverandert ofte vermeerdert heft van werden te blyven ind dathoeren utersten lesten will alsoe is tselve alsoo met allen puntenind mackselen daerinne begrepen wtgereijct, voldaen ind onderhalden te werden sonder tegenseggen ofte becroenen van ijmandenin enniger manieren ind allet sonder argelist in oirconde derwairheyt besegelt myt onsen segelen int jaer ons heren duijsentvyffhondert tweendveertich den vyfsten dach Februarij

Transcriptae, collatae, et auscultatae sunt presentestam extracti codicillorum literarum transfixarumcopiae, scripturae per me Theodorium Boumanpresbiterum et publicum notarium per Consilium Caesareae maiestatisin brabantia admissum quae quidem suis originalibuspartim subscriptis et partim plene sigillatisverbatim respondent. quod hac mea subscriptioneet eius subsignatione verum protestor.

Theodorius Bouman

Noch een extract wt die darde codicille by HenriskeKemerlinx gemact in data duysent vyffhondert twe endevyftich opten vierden dach, den mey voir mr DerickBouman als notaris en heer Willem van Vlodrop, endeheer Simon van Wamell prysters ende canonicken als getugengepasseert

Noch mact sy der Fabrijcken van Sunt Elizabeth tot Graeffdrie malder roggen erffelicken wter Guell van Loicks huijss soe datonderpant totter kercken behouff in toecommenden tijden commen sall

34

7

[dit laatste folio is helaas zwaar beschadigd]

met voirwerden soe als ............. selliger ende sy testatrix eertytzden voirgenoimden rog ........... gemact tot een quatertemper spyndtdat oer executoers weder ........ copen binnen der vrijheyt vandenGraeff drie ander ma .............. elfter elmissen van oerenAnderen naegelaeten guederen

Est …. clausula transcripta et collataper me Magistrum Theodorium Bouman suprascrip… notarium q… suo originati scriptoverb… …. quoque respondet quod propria meamanu verum protestor

Theodorius Bouman

Recapitulatie int cort op wat tyden men Cornelis Kemerlinxende Henriske synder dochter elmissen geven salli Ten allen quatertemper vier malder roggen den rogii op enen golden gulden getaxeert mact xvi malderiii des synder noch anderhalven golden gulden by gemact off ...iiii den rog meer geldende weerv Op den derden dach inden vasten ..an ger.. aem olyvi Opden vyften dach inden vasten

beyde dese amen berent met eenendetwintich golden guldenvii Op den dach vanden rosen aen broijkens die sess wt

enen vat berent met sess golt guldenviii Opten yrsten vrijdach voir Ascentionis aen broykens

die sess wt enen vat met teykenen te geven berent met vi goldengulden

ix Op Sunte Michiels dach vyffthien graewrocken elcken rock ad drie ellen berent met soeventhienden halve golt gulden ix Opten selven dach

ix Noch by heme.. rken alleen gemact tot graew rockentwelff philippus gulden wt den camp inder marssen

ix op den selven dach hondert ende twintich ellen lyndenlaickens tot elcken hemdt dardehalff ell berent men

twelff philippus guldenix Op den selven dach hondert paer

schoyn berent met soeventhienden halven philippus guldenx op vrydach nae Sunt Elizabeth inden winter twe hondert

ende twelff broykens die vi wt een vaet ende op elck een pontspex berent met veerthienden halven philippus gulden

Summa Totalis in gelde lxii golt gulden liiii philippus gulden

(in de marge) Item hebben Cornelis ende Henriske gelaeten inden gasthuys enen camp van drie mergen aen datsteenen cruijs des siaers wel wert wesende l philippus £ Item noch voir iii weckmisse xii philippus gulden voirsumma lateris van gastmeyster ende kerckmeyster iii golt gulden Summa totalis boven der werdt vandenhoycamp lxx golt gulden ende lxvi philippus gulden

35

36

1

Bijlage 5.2.0 Aantallen aankomsttitels en vermogensrechten Graafse armeninstellingen

1. Aantallen aankomsttitels Gasthuis en de Tafel van de Heilige Geest

Gasth. Tafel Samen Totaal------ ------- ---------- --------

1290-1310 8 10 0 181310-1330 14 14 0 281330-1350 24 22 0 461350-1370 6 39 0 451370-1390 12 35 0 471390-1410 21 31 0 521410-1430 18 26 0 441430-1450 34 10 0 441450-1470 18 23 0 411470-1490 14 32 0 461490-1510 9 12 0 211510-1530 13 16 0 291530-1550 18 9 19 461550-1570 37 3 1 411570-1600 7 1 3 11

Totalen 253 283 23 559

2. Vermogensrechten uit aankomsttitels

Geld natura onr goed Totaal------ ------- ---------- --------

1290-1310 11 2 5 181310-1330 25 1 2 281330-1350 39 3 4 461350-1370 40 3 7 501370-1390 21 10 18 491390-1410 13 33 14 601410-1430 9 31 9 491430-1450 2 40 2 441450-1470 7 27 13 471470-1490 3 32 9 441490-1510 4 10 7 211510-1530 12 14 3 291530-1550 29 13 2 441550-1570 29 7 7 431570-1600 9 3 0 12

Totalen 253 229 102 584

37

2

1.1 Aankomsttitels gasthuis

Geld natura onr goed Totaal------ ------- ---------- --------

1290-1310 5 0 4 91310-1330 11 1 2 141330-1350 22 1 2 251350-1370 4 0 2 61370-1390 4 3 5 121390-1410 4 10 8 221410-1430 3 16 1 201430-1450 1 31 2 341450-1470 3 10 6 191470-1490 0 10 3 131490-1510 2 2 5 91510-1530 4 7 2 131530-1550 13 4 1 181550-1570 25 7 7 391570-1600 6 2 0 8

Totalen 107 104 50 261

1.1 Aankomsttitels Tafel

Geld natura onr goed Totaal------ ------- ---------- --------

1290-1310 6 2 1 91310-1330 14 0 0 141330-1350 17 2 3 221350-1370 36 3 5 441370-1390 17 7 13 371390-1410 9 23 6 381410-1430 6 15 8 291430-1450 1 9 0 101450-1470 4 17 7 281470-1490 3 22 6 311490-1510 2 8 2 121510-1530 8 7 1 161530-1550 2 1 1 41550-1570 3 0 0 31570-1600 1 0 0 1

Totalen 129 116 53 298

38

3

1.1.1 Aankomsttitels gasthuis uit locatie Grave

Geld natura onr goed Totaal------ ------- ---------- --------

1290-1310 5 0 2 71310-1330 10 1 0 111330-1350 21 0 1 221350-1370 3 0 2 51370-1390 2 1 1 41390-1410 1 4 5 101410-1430 2 6 1 91430-1450 1 14 1 161450-1470 3 3 1 71470-1490 0 2 0 21490-1510 1 0 2 31510-1530 3 4 0 71530-1550 9 0 1 101550-1570 15 1 2 181570-1600 0 0 0 0

Totalen 76 36 19 131

1.1.2 Aankomsttitels gasthuis van buiten Grave

Geld natura onr goed Totaal------ ------- ---------- --------

1290-1310 0 0 2 21310-1330 1 0 2 31330-1350 1 1 0 21350-1370 1 0 0 11370-1390 2 2 4 81390-1410 3 6 3 121410-1430 1 10 0 111430-1450 0 17 1 181450-1470 0 7 5 121470-1490 0 8 3 111490-1510 1 2 3 61510-1530 1 3 2 61530-1550 4 4 0 81550-1570 10 6 5 211570-1600 6 2 0 8

Totalen 31 68 30 129

39

4

1.2.1 Aankomsttitels Tafel uit locatie Grave

Geld natura onr goed Totaal------ ------- ---------- --------

1290-1310 6 2 0 81310-1330 11 0 0 111330-1350 14 0 2 161350-1370 31 1 2 341370-1390 6 2 8 161390-1410 1 5 4 101410-1430 6 5 8 191430-1450 0 4 0 41450-1470 3 7 1 111470-1490 3 12 5 201490-1510 1 3 2 61510-1530 7 5 1 131530-1550 1 0 1 21550-1570 2 0 0 21570-1600 1 0 0 1

Totalen 93 46 45 173

1.2.2 Aankomsttitels Tafel van buiten Grave

Geld natura onr goed Totaal------ ------- ---------- --------

1290-1310 0 0 1 101310-1330 3 0 0 31330-1350 3 2 1 61350-1370 5 2 3 101370-1390 11 5 5 211390-1410 8 18 2 281410-1430 0 10 0 101430-1450 1 5 0 61450-1470 1 10 6 171470-1490 0 10 1 111490-1510 1 5 0 61510-1530 1 2 0 31530-1550 1 1 0 21550-1570 1 0 0 11570-1600 0 0 0 0

Totalen 36 70 19 125

40

5

2.1 Vermogensrechten uit locatie Grave

Geld natura onr goed Totaal------ ------- ---------- --------

1290-1310 11 2 2 151310-1330 21 1 0 221330-1350 35 0 3 381350-1370 34 1 4 391370-1390 8 3 9 201390-1410 2 9 9 201410-1430 8 11 9 281430-1450 1 18 1 201450-1470 6 10 2 181470-1490 3 14 5 221490-1510 2 3 4 91510-1530 10 9 1 201530-1550 22 0 2 241550-1570 18 1 2 211570-1600 1 0 0 1

Totalen 182 82 53 317

2.2 Vermogensrechten uit locaties buiten Grave

Geld natura onr goedTotaal------ ------- ---------- --------

1290-1310 0 0 3 31310-1330 4 0 2 61330-1350 4 3 1 81350-1370 6 2 3 111370-1390 13 7 9 291390-1410 11 24 5 401410-1430 1 20 0 211430-1450 1 22 1 241450-1470 1 17 11 291470-1490 0 18 4 221490-1510 2 7 3 121510-1530 2 5 2 91530-1550 7 13 0 201550-1570 11 6 5 221570-1600 8 3 0 11

Totalen 71 147 49 267

41

6

3. Vermogensrechten gecombineerde activiteit

GraveGeld natura onr goed Totaal------ ------- ---------- --------

1530-1550 12 0 0 121550-1570 1 0 0 11570-1600 0 0 0 0

Buiten Grave

1530-1550 2 8 0 101550-1570 0 0 0 01570-1600 2 1 0 3

Totaal

1530-1550 14 8 0 221550-1570 1 0 0 11570-1600 2 1 0 3

Totalen 17 9 0 26

4. Oudste retroakten 572 vermogensrechten

Geld natura onr goed Totaal------ ------- ---------- --------

1290-1310 15 2 4 211310-1330 22 2 3 271330-1350 39 3 4 461350-1370 45 5 9 591370-1390 16 25 16 571390-1410 10 37 14 611410-1430 8 35 9 521430-1450 1 43 2 461450-1470 6 24 14 441470-1490 1 22 8 311490-1510 4 10 6 201510-1530 24 11 3 381530-1550 25 8 1 341550-1570 17 5 7 291570-1600 5 2 0 7

Totalen 238 234 100 572

42

1

Bijlage 5.2.1

Fondsvorming van het Sint-Catharinagasthuis en de Tafel van de Heilige Geest te Gravevolgens de aankomsttitels 1291-1600

Jaar document fonds vermogens- altgeld/ oorsprong documentaanktit inv/reg/trans GH T component paym recht inv/reg/trans

1291 771/1 x 5£Leuv/rente1 nleuv 1291/Grave1294 772/3 x 20schLeuv/ nleuv

rentekoop2 1294/Grave1294 754/4 x 1sterling/ nleuv

nov.tiend/onr.goed 1294/Grave1300 1014/6 x 10d/cijns/onr.goed3nleuv 1300/Herpen1302 1535/11 x? 20sch/cijnskoop4 pay 1302/Grave1302 1179/12 x 3½mR/rente 1302/Grave1303 1866/9 x? 10sch/rente5 pay 1303/Grave1303 1180/14 x 15sch/cijnskoop6 pay 1303/Grave1304 1457a/15 x 35sch/rente pay 1304/Grave1304 1181/16 x 16sch/rente pay 1304/Grave1306 1456/19 x 20sch/rentekoop alt 1306/Grave1306 1371/20 x 1mR/rente 1306/Grave1307 1539/18 x? 5sch/cijns alt 1307/Grave1307 920/21 x x onr.goed Hoeps 1307/Grave/goederen1307 919/24 x 20sch/rente7 alt 1307/Grave1307 773/25 x 20sch/ rentekoop alt 1307/Grave1308 774/26 x 1£/rentekoop pay 1299/Grave 774/51309 1437/27 x 22sch6d/rente alt 1309/Grave1309 1182/30 x 10sch/rentekoop alt 1309/Grave1309 708/29 x 30sch/rente alt 1309/Grave1310 921/32&33 x 8mR/rentekoop 1310/Grave1312 1183/36 x 6sch/rente alt 1312/Grave1312 BHIC8 x x 2x40sch/rente alt 1312/Grave1312 BHIC x 6£/rente alt 1312/Grave1315 775/44 x 10sch/rentekoop alt 1315/Grave1315 1184/45 x 5sch/rente alt 1315/Grave1316 776/47 x 10sch/rente pay 1316/Grave1316 1185/49 x 15sch/rentekoop alt 1316/Grave1317 1001/50 x onrgoedWanrode 1317/Grave/aankoop goederen1317 1425/51 x 14sch/verpacht alt 1317/Herpen1319 1008a/55 x onr.goed Tong.br 1319/Grave/goederen9

1320 1008/57 x 40sch/rentekoop alt 1320/Tongelaarbroek1320 1002/58 x 3£/rentepacht alt 1320/Grave10

1320 777/59 x 20sch/rente pay 1320/Grave

1 Schenking van Jan van Cuijk. Deze jaarlijkse rente is de helft van 10 pond die volgens akte gedeeld moest wordenmet het altaar in de kapel van het gasthuis.2 Een renteaankoop is geen vermogensaanwas in stricte zin, maar een bezitsverandering, een investering.3 Betreft 2 Hollandse morgen land in Velperhout grondoverdracht van de heer van Herpen tegen een eeuwige cijnsvan 10 kleine d.4 Geen vermogensaanwas in stricte zin. Een instelling wordt niet genoemd. Wel Jaocobus van Hoeps, conservator.5 Het gasthuis wordt niet genoemd. Wel ene Henricus, genaamd Vijschel, conservator.6 Geen vermogensaanwas in stricte zin.7 Aandeel gasthuis waarschijnlijk 10sch. Door mij behandeld als vermogen van 20sch waartegenover eenverplichting van 10sch stond.8 BHIC Grave, archief Walter, Kapittel Sint-Elisabeth, nr. 12. Testament Jutta van Nassau, 25 januari 1312.9 Geschonken door twee kanunniken.10 Schenking van jaarlijkse pachtopbrengst onroerend goed in Wanrode te verdelen over het gasthuis en een mede-eigenaar. Verdeling onbekend.

43

2

1320 778/60 x 20sch/rente alt 1320/Grave1321 1186/61 x 20sch/rentekoop alt 1321/Grave1321 779/62 x 20sch/rente alt 1321/Grave1322 1188/63 x 10sch/rente alt 1322/Grave1322 1187/65 x 10sch/rente alt 1322/Grave1324 1426/67 x 35sch/rente alt 1324/Herpen1325 1189/68 x 9sch/rente alt 1325/Grave1325 780/69 x 5sch/rentekoop alt 1325/Grave1326 1190/72 x 10sch/rentekoop alt 1326/Grave1327 1553/74 x? 50sch/rente alt 1327/Grave1327 1009/75 x 8£12sch/verpacht alt 1327/Grave1328 1191/77 x 10sch/rente alt 1328/Grave1328 1458/78 x 3£10sch/rente pay 1328/Oirschot1330 1192/82 x 10sch/rente alt 1330/Grave1330 1193/83 x 30sch/rente alt 1330/Grave1331 1357/85 x onr.goed Escha 1331/Escharen/hofstad1332 1050/86 x onr.goed 1332/Grave/goederen1333 709/94 x 30sch/rente alt 1333/Grave1333 1194/95 x 10sch/rentekoop alt 1333/Grave1334 782/96 x 30sch/rentekoop alt 1334/Grave1334 781/97 x 30sch/rentekoop pay 1334/Grave1334 1051/99 x 40£/rente11 alt 1334/Grave1335 1234/101 x 31sch/erfpacht alt 1335/Grave1335 783/102 x 6sch/rentekoop alt 1335/Grave1337 1196/105 x onr.goed 1337/Grave/gaarde1337 1195/106 x 12sch/rente alt 1337/Grave1338 784/107 x 20sch/rentekoop alt 1338/Grave1338 785/108 x 20sch/rente alt 1338/Grave1338 1427/109 x 10sch/rentekoop alt 1338/Herpen1339 786/111 x 10sch/rentekoop alt 1339/Grave1339 787/113 x 9sch/rente alt 1339/Grave1340 1197/115 x 1£/rente alt 1340/Grave1340 1198/116 x 42sch/rente alt 1340/Grave1340 Coe/03/09 x 30sch/rente pay 1340/Grave1341 1052/120 x 10sch/rentekoop pay 1341/Grave1342 711/126 x 1£p/rente pay 1342/Grave1342 1053/127 x 10sch/rente12 alt 1342/Grave1342 789/129/tr x 1£/rente pay 1340/Grave 789/117/tr1344 790/136 x 16gr/rentekoop pay 1344/Grave1344 1199/137 x 2£/rente pay 1344/Grave1345 791/139 x 10sch/rente pay 1345/Grave1345 792/141 x 10sch/rente pay 1345/Grave1345 Coe/27/12 x 5sch/rente pay 1345/Loon1346 954/143 x 28sch6d/rentkoop pay 1346/Escharen1346 793/144 x 20sch/rente pay 1346/Grave1346 794/146 x 10sch/rentekoop pay 1346/Grave1346 1428/147 x 1mR/rente 1346/Herpen1347 1341/148 x 5vatR1sl/rente 1347/Haps1347 1164/150 x 40£/schuldbekent. pay 1347/Velp1348 1009a/152 x ½ mraapz/rentekoop 1348/Tongelaarbroek1348 795/153 x 5sch/rente pay 1348/Grave1348 955/154 x 1£/rentekoop alt 1348/Grave1348 1202/159 x 1£/rentekoop pay 1348/Grave1348 1200/160 x 10sch/rentekoop pay 1348/Grave1348 1469a/161 x 10sch/rente pay? 1348/Grave1349 1206/164 x onr.goed 1349/Grave/gaarde1349 1204/166 x 10sch/rentekoop pay 1349/Grave1349 1205/169 x 10sch/rentekoop pay 1349/Grave1349 1203/170 x 10sch/rentekoop pay 1349/Grave

11 Geschonken door Otto, heer van Cuijk.12 Afstand schuur door gasthuis aan de kerk.

44

3

1350 1002a/173 x 1£/rentekoop pay 1350/Mill1350 1438/174 x onr.goed Velp 1350/Velp/huis en hofstad met 3 stukken land1351 788/178 x onr.goed Grave 1351/Grave/huis en erf1351 1207/180 x 10sch/rente pay 1351/Grave1351 796/182 x onr.goed Grave 1351/Grave/huis en erf1352 712/186 x 10sch/rentekoop pay 1352/Grave1353 1208/190 x 30sch/rente pay 1353/Grave1354 1209/194 x 1£/rente pay 1354/Grave1355 1212/196 x 10sch/rente pay 1355/Grave1355 797/199 x 8£8sch/rente pay 1355/Grave1355 1439/201 x 1£/rente pay 1355/Velp1355 1210/202 x 5sch/rente pay 1355/Grave1355 1211/203 x 6sch/rente pay 1355/Grave1356 1360/206 x 12vatR/rente 1350/Escharen1356 1372/207 x ½mR/rente13 1356/Grave1357 1358/211 x 5gr1d/rente14 pay 1357/Grave1357 1359/214 x 2m6vatR/rente 1357/Escharen1358 798/217 x 3£/rentekoop pay 1358/Grave1358 1459/219 x onr.goed 1358/Grave/aangestorven goederen1359 1457/222 x onr.goed Ned.ass 1359/Nederassel/2 stukken land1360 1213/226 x 30sch/rentekoop pay 1360/Grave1360 1440/227 x 32sch/rente pay 1360/Velp1362 1215/232 x 1£/rentekoop pay 1362/Grave1362 1216/233 x 4£5sch/rente pay 1354/Grave 1216/1911362 1217/234 x 4£5sch/rentekoop pay 1349/Grave 1217/1721362 1214/235 x 30sch/rentekoop pay 1362/Grave1363 1218/238 x 14sch8d/rente

7sch/rente pay 1363/Grave1364 1219/241 x 2£/rentekoop pay 1364/Grave1365 1441/245 x onr.goed Velp.h. 1365/Luik/Velperhout/erf15

1366 1469b/246 x 20sch/renteverk16. pay 1366/Grave1366 1360/247/tr x 20sch/rentekoop pay 1350/Escharen 1360/175/tr

en 1vatR1366 1221/249 x 1£/rente pay 1366/Grave1367 1223/252 x 22sch6d/rente pay 1366/Grave1367 1225/253 x 4½£/rente pay 1367/Grave1367 1222/254 x 5sch/rente pay 1367/Grave1367 1224/255 x 1£/rente pay 1367/Grave1367 1380/256 x 2£/rente pay 1367/Mill1367 1226/258 x 22sch/rente pay 1367/Grave1368 1229/260 x 1£/rente pay

10sch/rente pay10sch/rente pay10sch/rente payonr.goed Grave 1368/Grave/3 stukken land17

1368 1404/261 x 50sch/rente pay 1368/Hollanderbroek18

1368 Coe/17/04 x schepenbrief19 1368/Grave1368 1227/262 x 2£/rente pay 1368/Grave1368 1228/263 x 1£/rente pay 1368/Grave1369 1165/268/tr x 100&25oudschild 1369/Grave20

1369 1165/269/tr x 7£&4sch/erfpacht pay 1369/Grave/panding

13 Gevestigd op een stuk land in Gassel.14 Gevestigd op 2 stukken land in Escharen en overgedragen aan de Tafel.15 De notaris van het bisdom Luik, priester Heinricus Roempot vanden Bosch maakte het testament waarin deschenking van een erf in Velperhout.16 De Tafel heeft deze rente verkocht.17 Schenking van joffer Jutte Arnts Bloemendochter.18 Schenking van joffer Jutte Arnts Bloemendochter.19 Verkoop jaargeld en erfgoed door Jutte Arnts Bloemendochter volgens schepenbrief.20 Schuldbekentenis joffer Jutte Arnts Bloemendochter. Essink las bij 25 schilden ander i.p.v. ‘auder’.

45

4

1370 713/272 x 4£/rente pay 1370/Grave1370 1230/274 x 3£/rente pay 1370/Grave1370 1231/275 x onr.goed Grave 1370/Grave/hof1370 1402/277 x 10sch/rente pay 1370/Neerloon1373 1015/285 x 10£/pachtbetaling pay 1373/Velp21

1374 1232/288/tr x 10£/rente pay 1371/Grave 1232/279/tr1375 1344/290 x 2£/rentekoop pay 1375/Cuijk1376 1235/292/tr x 4£/rente pay 1372/Grave 1235/282/tr1376 1345/293 x 16gr/rente pay 1376/Cuijk1376 1342/294 x 1mR/rente 1370/Cuijk 1342/276/tr1376 1374/296 x 5£/rente alt 1361/Gassel 1374/2311376 1373/299 x 1£/rente pay 1376/Gassel1376 1175/302 x 5£/renteverplicht alt 1376/Grave1376 1234/303 x 30sch/rente pay 1335/Grave 1234/1011377 799/304 x 7£/rente pay 1377/Grave1377 1236/305 x 30sch/rente alt 1377/Grave1377 1237/308 x 1vaterwten/rente 1377/Grave1378 1238/310 x onr.goed Grave 1378/Grave/2 stukken land1379 1009b/315/tr x 3mR/pacht 1374/Hollanderbroek 1009b/289/tr1379 1009c/316/tr x 14vatR/erfpacht 1376/Hollanderbroek 1009c/291/tr1379 1018/317 x onr.goed 1379/Velp/1 morgen land1379 Coe/01/08 x 8mR/rente 1379/Grave1380 800/318 x onr.goed 1380/Grave/kamp1380 1442/319 x x onr.goed 1380/Velp/4 hont land1380 1239/320 x kamer22

4£/rente pay 1380/Grave1381 1361/325 x 1mR/rente 1370/Escharen 1361/273/tr1381 1343/326/tr x 2mR/rente 1372/Cuijk 1343/283/tr1381 1240/328 x 2mR/rente 1381/Grave1381 1460/329 x onr.goed 1381/Grave/goederen1382 1443/330 x onr.goed Grave 1382/Velp/2 stukken land1383 1017/338 x onr.goed 1383/Herpen/1½ morgen land1383 1241/339 x onr.goed 1383/Grave/erf1383 989/341 x onr.goed Gassel 1383/Gassel/goederen1384 1140/350 x 5½£/rente pay 1384/Grave/richten1385 1461/351 x onr.goed 1385/Grave/verstorven goederen1385 1403/352 x 1£/erfpacht pay 1364/Neerloon 1403/240/tr1386 1242/356 x onr.goed Grave 1386/Grave/2 stukken land1386 1362/361 x 20sch/rente pay 1386/’s-Hertogenbosch1387 1406/362 x onr.goed 1387/Tongelaarbroek/vrijwaring erf1387 1346/363 x onr.goed Cuijk 1387/Cuijk/goederen1387 801/365/tr x 2mR/rente 1377/Grave 801/307/tr1387 1363/366/tr x 17vatR/rente 1383/Escharen 1363/340/tr1387 1243/367 x 3£/rente pay 1387/Grave1389 1375/373/tr x 1mR/rente 1360/Gassel 1375/224/tr1389 1244/376 x onr.goed Grave 1389/Grave/huis en erf1390 1002b/381 x 1mR/rente 1390/Mill1391 1444/384 x onr.goed 1391/Velp/stuk land1391 1382/386/tr x 7£/rente pay 1356/Mill 1382/204/tr1391 1381/387 x 1mR/rente 1325/Grave 1381/70/tr1391 1347/388 x 6m6vatR&

12£/rentekoop pay4£6sch&4hoen/rentekoop pay3oudgr/rentekoop alt7sch&4h./rentekoop/pay 1391/Cuijk23

1392 956/390 x 1mR/rente24 1392/Escharen

21 Bevestigd door de gastmeester volgens inv. nr. 1016.22 Een kamer op de Begijnhof te Grave.23 Deze grote rente werd verkocht door Arnt en Aleijt Haessen. De rente van 4£pay6sch en 4 hoenen was gedeeltelijkgevestigd op een rente van 2 oude groten payment.

46

5

1392 1364/391 x 1mR/rente25 1392/Escharen1394 1009e/402/tr x 2£/rente pay 1357/Tongelaarbroek 1009e/215/tr1394 1009d/403 x onr.goed Holl.br. 1394/Hollanderbroek/stuk land1394 1245/405 x 5mR/rente 1394/Luik1395 1246/408 x onr.goed 1395/Grave/stuk land1395 802/409/tr x 2£/rente26 pay 1354/Grave 802/193/tr1395 1445/413 x onr.goed27 1395/Luik/2 morgen land1396 1019/420 x onr.goed/koop28 1396/Velp/2 kampen1397 1247/422 x 1£/rente pay 1397/Grave1398 803/427 x onr.goed Grave 1398/Grave/stuk erf1399 Coe/09/02 x 7mR/rente 1391/Beugen Coe/17/11/13911399 1248/431 x onr.goed Grave 1399/Grave/2 stukken land1399 1383/433/tr x 1mR/rente 1382/Mill 1383/334/tr1399 1021/434 x 6½vatR/kwijtsch 1399/Grave1400 957/a1 x 2mR/rente 1400/Escharen1400 1407a/a2 x x 2x 16£/rente Grave 1400/Grave1400 805/a3 x onr.goed Grave 1400/Grave/stuk erf1400 804/a4 x onr.goed Grave 1400/Grave/huis en erf en kamp1400 1249/a5 x 10vatR&6vatW 1400/Grave1401 1348/a11 x 1mR/rente 1401/Cuijk1401 807/a13 x 4vatR/rente29 1401/Grave1401 806/a15 x 2mR/rente 1401/Grave1401 1251/a16/tr x onr.goed Grave 1401/Grave/vierdeel land 1251/a9/tr1401 1384/a17/tr x 2mR/ erfpacht 1376/Mill 1384/3001401 1250/a19/tr x onr.goed 1398/Grave/stuk land 1250/425/tr1401 1405/a20/tr x 1mR/rente 1388/Hollanderbroek 1405/368/tr1402 990/a23 x 1hoen&9Br/tijns 1402/Gassel1402 808/a25 x onr.goed Grave 1402/Grave?/aanverstorven hof1402 1385/a31/tr x 2mR/rente 1382/Mill 1385/335/tr1403 1406/a34 x 2mR/rente 1403/Hollanderbroek1403 1386/a36 x 2mR/rente 1403/Mill1403 Coe/06/06 x 1mR/rente30 1403/Escharen1403 Coe/15/06 x 1mR/rente31 1403/Escharen1403 1379tr/-32 x 6£/rente pay 1361/Mill 1379tr/2281403 1446/a37 x 10£/pacht pay 1373/Velp/onr.goed? 1016/28633

1404 1009f/a39 x 4vatR/verpacht 1404/Hollanderbroek1404 714/a43 x 2x ½mR/rente 1404/Cuijk1406 1387/a50/tr x 1mR/rente 1370/Mill 1387/2701407 1388a/a58/tr x 10vatR/erfpacht 1403/Mill 1388a/a32/tr1407 1407/a59 x 1mR/rente 1407/Hollanderbroek1407 1388/a60 x 1mR/rente 1407/Mill1407 810/a62 x onr.goed Grave 1407/Grave/huis en erf en hof1407 1407a/a63 x x 2x 8£/rente34 pay 1357/Tongelaarbroek 1408/213/tr1407 1349/a65 x 5vatR/rente 1407/Cuijk1407 809/a67 x 1mR/rente 1407/Grave

24 Geschonken door Johan, heer van Cuijk.25 Geschonken door Johan, heer van Cuijk.26 Waarvan 1pond bestemd voor de ‘beghinen opten berch tot Nymegen’.27 Volgens een dorsale aantekening overgedragen aan de Tafel.28 Door het gasthuis twee kampen aangekocht voor 9 Gelderse gulden (1019/421).29 Testamentaire aalmoes van Mechteld Scelen. Zie ook 1462/a14.30 Overdracht door de kerkmeesters van Sint-Elisabeth te Grave.31 Overdracht door de kerkmeesters van Sint-Elisabeth te Grave.32 Geen regest gemaakt door Essink.33 Was eerder gepacht door het gasthuis. Zie 4 juli 1373, inv. nr 1015. Pachtopbrengst voor de Tafel?34 Deze aankomsttitel betreft de overdracht van het vruchtgebruik van een rente die al op 9 april 1400 aan de tweeinstellingen was overgegaan met de bepaling dat Ruthgerus de Padbroec, regulier kanunnik van het kloosterMariënweerd in het bisdom Utrecht, zijn leven lang het vruchtgebruik had (1407a/a2). De verdeling van het rechtwerd aan de twee beheerders overgelaten (1407a/a21).

47

6

1408 Coe/10/10 x onr.goed Gassel35 1408/Gassel1410 1252/a75 x onr.goed Grave 1410/Grave/huis en erf1410 1409/a77 x 1mR/rente 1410/Hollanderbroek1410 923/a82 x 1mR/rente 1410/Cuijk1410 922/a83 x ½mR/rente 1376/Cuijk 922/29536

1410 1256/a85 x 3½£/rente pay 1410/Grave1410 1350/a86/tr x 6mR/rente 1376/Cuijk 1350/29837

1410 1253/a87 x onr.goed Grave 1410/Grave/½ vierdeel land1410 1254/a88 x onr.goed Grave 1410/Grave/vierdeel land1410 1255/a89 x onr.goed Grave 1410/Grave/vierdeel land1410 1009g/a91 x 18gr/rente/lijftocht pay 1410/Hollanderbroek1411 1257/a93/tr x 1mR/rente 1403/Grave 1257/a35/tr1412 1258/a100/tr x 1£/rente pay 1395/Grave 1258/410/tr1412 1351/a106 x 34mR/erfpacht38 1412/Cuijk1413 1410/a108/tr x 1mR/rente 1406/Hollanderbroek 1410/a52/tr1413 1259/a110 x 1½mR/rente 1413/Grave1413 958/a111/tr x 7vatR,1kap/rente 1392/Escharen 958/3931414 959/a128/tr x 3mR/rente 1392/Escharen 959/3961414 1260/a129 x 11m1vatR/rente 1414/Grave1414 814/a137/tr x onr.goed Grave 1413/Grave/2 hont land 814/a117/tr1414 811/a139/tr x 1mR/rente 1413/Grave 811/a107/tr1414 812/a140/tr x 1mR/rente 1414/Grave 812/a1201414 813/a141/tr x 2mR/rente 1413/Grave 813/a112/tr1415 815/a144 x 1mR/rente 1415/Grave1416 924/a145/tr x 1mR/rente 1414/Cuijk 924/a133/tr1416 1261/a146 x 10£pay/rente pay 1416/Grave1418 1002c/a151/tr x 15vatR/rente 1400/Mill 1002c/a6/tr39

1419 816/a161 x ½mR/rente 1419/Grave1420 1464/a171 x onr.goed/legaat 1420/Grave/goederen1421 1263/a175 x onr.goed Grave 1421/Grave/½ stuk land1422 960/a190/tr x ½mR/rente 1420/Escharen 960/a170/tr1425 1264/a204 x 2mR/rente&

1kamer40 1425/Grave1425 1265/a212 x 6mR/rente 1425/Grave1426 961/a215 x 1½vatR/rente 1426/Escharen1427 1465/a220 x 14£18sch& pay

25sch oudgeld/ altrente41 1427/Grave

1427 1447/a222/tr x 2mR/rente 1412/Velp 1447/a99/tr1427 991/a223 x 8mR,7mG/rente 1427/Gassel1428 715/a230 x 12gr/rente pay 1428/Grave1428 1389/a232 x 1mR/pacht 1391/Mill 1389/385/tr1428 1412/a233/tr x 4m2vatR/rente 1416/Hollanderbroek 1412/a148/tr1428 1411/a234/tr x 2mR/rente 1401/Hollanderbroek 1411/a12/tr

1405/Hollanderbroek 1411/a46/tr1428 1390/a236/tr x 1mR/rente 1414/Mill 1390/a135/tr1428 184/a235 x 1mR&1arnfl/rente 1428/Grave/panding1429 1266/a238 x onr.goed&

150Arnhfl42 1429/Grave/goederen1429 1448/a239/tr x 1mR/rente 1425/Velp 1448/a205/tr

35 Grote overdracht onroerend goed. Dorso 7 malder rogge en 7 malder gerst.36 Was oorspronkelijk een rente van 1½ malder rogge, verkocht door Heyn Gebelenzoon vanden Hautert.37 Was oorspronkelijk 6 malder rogge en 1 malder haver (even).38 De Tafel bezat een grote hoeve te Haps, die in erfpacht was gegeven.39 Uit een gevestigde rente van 30 vat rogge, 1 mark payment en 2 vat raapzaad. Mill, 5 december 1400.40 Kamer met schoorsteen en bed met dekking, goed voor de huisvesting van twee armen.41 Deze twee renten werden verstrekt door de kerkmeesters van de St.-Elisabethkerk te Grave met toestemming vande deken, de pastoor, de burgemeesters, de schepenen en de gemene raad.42 Schenking van de geestmeester Jan Tycheler en zijn vrouw Aleit met instemming van de deken en de pastoor vande St.-Elisabethkerk en toestemming van de scholtis, burgemeesters, schepenen en de raad.

48

7

1434 1065/a265 x onr.goed/verpacht Grave 1434/Grave/koolhof1434 817/a266 x 4mR/rente 1434/Grave1435 818/a271 x 11vatR/rente 1435/Grave1435 819/a272 x 3m3schepR/rente 1435/Grave1435 1267/a276/tr x 2mR/rente 1431/Grave 1267/a252/tr

1432/Grave 1267/a255/tr1436 820/a280 x 2½mR/rente 1436/Grave1437 1023/a286 x onr.goed 1437/Velp/1 morgen land1438 Coe/24/08 x ½mR/rente 1407/Loon Coe/maart14381438 Coe/aug x 2mR43 1432/Herpen Coe/44

1438 1449/a297 x 18oudeVl/rente45 alt 1438/Velp1439 925/a300 x 2mR/rente 1439/Cuijk1439 926/a301 x 3mR/rente 1439/Cuijk1439 821/a303/tr x 1mR/rente 1431/Grave 821/a253/tr1440 1269/a305/tr x 3mR/rente 1438/Grave 1269/a296/tr1440 1144/a306/tr x 4mR/rente 1440/Herpen1440 1002e/a311/tr x 3mR/rente 1407/Mill 1002e/a56/tr1440 1024/a313/tr x 2mR/rente 1432/Velp 1024/a2561440 1025/a314/tr x 2mR/rente 1422/Velp 1025/a187/tr1440 1268/a315/tr x 2mR/rente 1385/Grave 1268/355/tr1440 1002d/a317/tr x 6½mR/rente 1436/Mill 1002d/a279/tr1441 823/a321 x 2mR/rente 1441/Grave1441 1002f/a322/tr x 1mR/rente 1411/Mill 1002f/a97/tr1441 1026/a323/tr x 1mR/rente 1441Velp1441 Coe/08/02 x 2mR/rente 1435/Grave Coe/20/031441 824/a324/tr x 5vatR/rente 1414/Grave 824/a118/tr1441 962/a325/tr x 1mR/rente 1436/Escharen 962/a278/tr1441 992/a329 x 9mR/rente 1441/Gassel1441 822/a330 x 2mR/rente 1441/Grave1441 963/a331 x 2mR/rente 1441/Escharen1442 825/a338/tr x 1£/rente pay 1401/Grave 825/a18/tr1442 Coe/10/08 x 2mR/rente 1442/Grave1442 964/a340 x 5mR/rente 1372/Escharen 964/2801442 1022/a341/tr x 1½mR/rente 1434/Velp 1022/a270/tr1442 1027/a342/tr x 12vatR/rente 1440/Velp 1027/a316/tr1443 1671/a344/tr x 1mR/rente 1442/Grave 1671/a337/tr1443

827/a348/tr x 1mG/rente 1383/Grave 828/337/tr1mR/rente 1387/Grave 827/364//tr

1444 1009h/a353/tr x 1mR/rente 1434/Hollanderbroek 1009h/a264/tr1444 1009i/a354/tr x 2mR/rente 1439/Hollanderbroek 1009i/a302/tr1445 1270/a360 x 1mR/rente 1445/Grave1446 1904/a363 x 1mR/rente 1446/Hollanderbroek1446 965/a365/tr x 18vatR/rente 1424/Escharen 965/a200/tr1447 829/a369/tr x ½mR/rente 1419/Grave 829/a163/tr1448 830/a375 x 1mR/stadrente46 1448/Grave1449 927/a376/tr x 1mR/rente 1449/Cuijk1450 831/a386 x 1mR/rente 1417/Grave 831/a1501451 1272/a389 x 1mR/rente 1431/Grave 1272/a251/tr47

1451 1273/a390 x 2mR/rente 1451/Grave1452 966/a392 x onr.goed48 1452/Escharen/huis en erf en land1452 967/a393 x onr.goed Escha 1452/Escharen/huis, erf en goederen1452 913/a400 x 4mR/rente 1452/Beers1453 832/a402/tr x 1mR/rente 1438/Grave 832/a290/tr

43 Overdracht roggerente door Bely (Belien) dochter van Jan Coebergh.44 Rente gevestigd te Herpen op ‘sunte Symons ende Judas avont’.45 Oude rente van de kerk van Velp. Verdere gegevens mij onbekend.46 Door de stad gevestigd op de stedelijke accijnzen en renten.47 Oorspronkelijk 1½ malder.48 Gift van Jan Abensoen en zijn vrouw Griet bestaande uit huis met erf, 2 morgen akkerland, 1½ hont land, 4stukken land samen 3 morgen, een halve streep land en 5 stukken land waarvan de oppervlakte niet is vermeld.

49

8

1453 928/a406 x 22mR/rente49 1453/Cuijk1454 1002g/a411 x x 1mR/rente 1454/Mill1455 834/a416 x 1schild&36

herengr./rente (pay) 1455/Grave1455 968/a418/tr x onr.goed 1451/Escharen/2 st. land 968/a388/tr1455 833/a423 x onr.goed Grave 1455/Grave/huis en erf1456 1335/a436/tr x 1mR&3hoentijns 1403/Beers 1335/a33/tr1456 1413/a440 x 2½mR/rente 1421/Hollanderbroek 1413/a180/tr1457 1009j/a444 x onr.goed Holl.br. 1457/Hollanderbroek/goederen1457 1002h/a445/tr x 4mR/rente 1432/Mill 1002h/a254/tr1458 1450/a451 x onr.goed 50 1429/Velp/stuk land 1450/a2411459 1169/a464 x 20Rfl/stadrente/koop51 1459/Grave1459 835/a461 x 13mR/rente52 1459/Grave1460 1336/a470/tr x 8mR/rente 1450/Beers 1336/a381/tr1460 1029/a473 x onr.goed 1460/Velp/land en goederen1460 1274/a475 x 3£ en

13½Vl/rente pay 1460/Grave53

1460 1451/a476 x 3mR/rente 1430/Velp 1451/a244/tr1460 929/a477 x 4mR/rent 1460/Cuijk1460 1365/a478/tr x 3mR&4hoen/

pacht 1389/Escharen 1365/3771460 1679/a479 x onr.goed Grave 1460/Grave/stuk land1462 1472/a489/tr x 3mR,1mW/rente 1462/Grave54

1463 836/a496 x 2£Vl/rente55 alt 1402/Grave 836/a291464 1337/a504 x onr.goed Beers 1342/Gassel/tijnsgoed 1337/1311464 1452/a505 x onr.goed Velp 1464/Velp/goederen1464 1392/a506/tr x 3mR/rente 1420/Mill 1392/a168/tr1465 930/a507 x vruchtgebr/tijns 1465/Cuijk1465 1271/a508/tr x ½£/rente alt 1450/Grave 1271/a384/tr56

1465 1466/a510 x 4mR/rente 1465/Grave1465 1414/a511/tr x 3mR/rente 1438/Hollanderbroek 1414/a295/tr1465 1351a/a513/tr x 16Rfl/lijfgoed

6mR&4mR/renteonr.goed Linden 1457/Cuijk/2 beemden57 1351a/a443

1467 1453/a521 x 4mR/rente 1467/Velp1468 1276/a524/tr x 8mR/rente 1468/Grave1468 931/a525 x 4mR/losrente 1468/Cuijk1468 969/a527 x 2½mR/rente 1426/Escharen 969/a213/tr1469 1277/a530 x 4mR/rente 1459/Grave 1277/a459/tr1470 1278/a540 x 1½mR/rente 1470/Grave1470 970/a542 x onr.goed Escha 1443/Escharen/stuk land 970/a345/tr1470 1131/a543 x 3mR/rente 1470/Grave1470 1079/a544 x onr.goed/tienden 1470/Cuijk58

1470 1002i/a545 x 2½mR/rente 1470/Mill

49 Opgedragen door Wolter van Baex die Jonge en echtgenote joffer Jan, rente gevestigd op eigendom van hetgasthuis.50 Betreft overdracht van de Ganshoerninc, een stuk land tussen Grave en Velp, door Jan Tijcheler aan de nieuwegeesthuismeester.51 Rente gevestigd op stadsgoederen.52 Opgedragen door gasthuismeester Mercelis Janssoen en zijn vrouw met als tegenprestatie wekelijks drie missen inde kapel van het gasthuis.53 Als tegenprestatie voor deze overdracht door Jan Naperinc moest dagelijks om 12.00 uur de grote klok geklept ende klokken ter nagedachtenis van het lijden en sterven van Jezus geluid worden.54 Deze rente ten behoeve van twee spindingen voor de zielerust van de schenkster Mechteld van Oss.55 2 £vlems van 15 oude vlaamsen groten.56 Bij de vestiging van de rente werd gesproken over een half pond Vlaams57 Maagscheiding.58 Vervreemding van het aandeel van het gasthuis in de tienden van de Haltert aan het kruisherenklooster te St.-Agatha.

50

9

1471 971/a546 x 1mR/erfpacht 1471/Grave1472 1279/a553/tr x 2mR/rente 1396/Grave 1279/4141472 1415/a555 x 8mR/rente59 1472/Hollanderbroek1472 1686a/a556 x onr.goed Grave 1472/Grave/½ huis en erf1473 1454/a558/tr x 5mR/rente 1441/Velp 1454/a333/tr1474 1280/a559 x 4mR/rente60 1474/Grave1475 1281/a563 x 4mR/stadrente 475/Grave1475 1282/a567 x onr.goed Grave 1475/Grave/stuk land1476 1283/a569 x onr.goed Grave 1476/Grave/stuk land1476 1285/a570 x 9Rfl/rente 1476/Grave1476 1284/a571/tr x 4£/rente pay 1364/Grave, kapel GH 1284/242/tr1476 1473/a573 x 12mR/rente61 1476/Grave1476 932/a574 x onr.goed 1476/Cuijk/stuk land1477 1287/a578 x 1½mR/rente 1477/Grave1477 1288/a579/tr x 2½mR/rente 1427/Grave 1288/a2271477 1286/a580/tr x 3mR/rente 1411/Grave 1286/a92/tr1478 1289/a585 x 1mR/rente 1456/Grave 1289/a432/tr1479 1290/a586 x onr.goed Grave 1479/Grave//2 stukken land1482 1291/a602/tr x 3Rfl/rente 1455/Grave 1291/a417/tr1482 914/a604/tr x 9½mR/rente 1381/Beers 914/324/tr1482 1002j/a605 x 11m5vatR/rente 1482/Mill1483 Coe/15/01 x goederen62 1483/Grave1483 1002k/a606 x 7mR/rente 1482/Mill1483 1009k/a607/tr x 1mR/rente 1465/Hollanderbroek 1009k/a5151483 Coe/maart x overdracht rechten63 1483/Velp1483 1352/a610 x 1½ mR/rente 1483/Cuijk1483 717/a612 x 3mR/rente 1483/Escharen1483 1416/a617/tr x 1mR/rente 1483/Hollanderbroek verbroken tr1484 1455/a621 x 1mR/rente 1484/Velp1484 1393/a625/tr x 3mR/rente 1412/Mill 1393/a101/tr1485 1417/a627/tr x 2mR/rente 1464/Hollanderbroek 1417/a500/tr1485 1367/a628/tr x 9vatR/rente 1482/Escharen 1367/a601/tr1485 1009l/a633 x 2½mR/rente 1485/Hollanderbroek1485 1366/a634/tr x onr.goed Escha 1432/Escharen/stuk land 1366/a257/tr1485 1418/a635 x 10mR/rente64 1372/Hollanderbroek 1418/281/tr1486 1292/a641 x onr.goed Grave 1486/Grave/stuk land1487 1293/a649 x 4mR/stadrente 1487/Grave1487 1294/a650 x 4mR/rente 1487/Grave1488 1295/a658 x 2mR/rente 1488/Grave1488 1009m/a659/tr x 2mR/rente 1483/Hollanderbroek 1009m/a6111488 1353/a660/tr x 2mR/rente 1445/Cuijk 1353/a357/tr1490 1172/a667 x 18mR/rente 1490/Cuijk1490 1031/a668 x onr.goed 1490/Velp/land1491 1296/a669/tr x 4£/rente pay 1479/Grave 1296/a587/tr1492 837a/a672 x onr.goed Grave 1492/Grave/koolhof1492 1394/a674 x 2mR/rente 1492/Mill1493 1056/a675 x ½mR&1mengel

wijn/rente65 1493/Escharen1494 189a/a679 x onr.goed/

tienden & pacht 1494/Haps/Escharen66

59 Deel uit 12 malder rogge tijns op goederen in Hollanderbroek.60 Gekoppeld aan een memoriespinding.61 Met jaarlijks 4 spindingen.62 Testamentaire beschikking Griet Coeberch 15 januari 1483 met als voorwaarde haar leven lang vrije kost eninwoning in het geesthuis: ‘Want die gemeyn Raet te Grave beliefft ende geconsenteert heefft dat sy hair levenlanckhair wonynge ende vryen kost int heiligeesthuyss hebben sall’.63 Gasthuismeester Abe Michiels draagt rechten over aan Aleyden Welner.64 Gevestigd op tijns van Jan van Kessel in Hollanderbroek.65 Gevestigd op de goederen van de kerk van Escharen.

51

10

1495 1297/a680 x 4mR/rente 1495/Grave1495 1113/a681 x onr.goed 1495/Grave/onderhoud dijkland1497 972/a683 x onr.goed Escha 1497/Escharen/1 morgen land1497 1338/a686 x 1Rfl/rente 1497/Beers1498 1298/a689 x 2mR/stadrente 1498/Grave1500 839 x 15Ph.ofCar.st&

2sch/rente (pay) 1500/Grave1502 1299/tr x onr.goed Grave67 1487/Grave/kamp 1299/a6541503 973 x 1mR/rente 1503/Escharen1503 1419/tr x 2mR/rente 1456/Hollanderbroek 1419/a4301503 1354 x 2mR/rente68 1503/Cuijk1505 1703 x lijftocht/onr.goed 1505/Grave1505 1300/tr x 1mR/rente 1411/Grave 1300/a94/tr

1mR/rente 1440/Grave 1300/a319/tr1506 Coe/04/01 x 3mR/rente 1506/Velp1508 1102/tr x 15goudenleeuw/pacht69 1508/Escharen1510 1302/tr x 2mR/rente 1431/Grave 1302/a247/tr1510 1705/tr x 3½mR/rente 1469/Grave 1705/a533/tr1512 1303 x 2mR/rente 1422/Grave 1303/a183/tr1512 1304 x onr.goed Grave 1304/Grave/kamp van 3 morgen1513 840 x 1£/rente pay 1513/Grave1514 933/tr x 1mR/rente 1474/Cuijk 933/a560/tr1514 841 x 3mR/stadrente 1514/Grave1516 935 x onr.goed Cuijk 1516/Cuijk/stuk land1516 1305 x 5mR/rente 1516/Grave1516 1368 x 1goudenleeuw

of 44st./rente 1516/Escharen1518 842 x 4mR/rente 1518/Grave1518 1306 x 1mR/rente 1518/Grave1521 1307 x 6Rfl/rente 1521/Grave1521` 974 x 1mR/rente 1521/Escharen1522 1308 x 12Phfl/stadrente 1522/Grave1523 1002m/tr x 6vatR/rente 1522/Mill 1002m/tr1523 843 x 6Phfl/stadrente 1523/Grave1525 975 x 3Phfl/losrente 1525/Escharen1526 844/tr x 2mR/rente 1407/Grave 844/a661527 1310 x 6Rfl/rente 1527/Grave1527 1421 x 1mR/losrente 1527/Grave1527 1309 x 3Rfl/rente 1527/Grave1528 845 x 5Phfl/rente 1528/Grave1528 1311/tr x 4Rfl/losrente 1456/Grave 1311/a428/tr70

1529 1002n x 5mR/rente 1529Mill1529 1395/tr x 4mR/rente 1497/Mill 1395/a682/tr1529 1313/tr x 3Phfl/rente71 1526/Grave 1313/tr/Grave/41529 976 x onr.goed Escha 1529/Escharen/streep land1529 1312 x 6Phfl/stadrente 1529/Grave Grave/a6672

1530 1032 x 1Phfl/rente 1530/Velp1530 847 x onr.goed Grave 1530/Grave/koolhof Grave/c871530 846 x 1Phfl/rente 1530/Grave Grave/c79-801530 848 x 1Phfl/rente 1530/Grave Grave/c81-82

66 Overeenkomst dat onder andere bepaalde tienden uit Haps en pachtopbrengsten uit Escharen door het gasthuis aande rentmeester te Grave worden afgedragen.67 Met spinding van 13 rokken en 13 paar schoenen.68 Afkomstig uit een rente van 3½ mR en 5 hoenders.69 Pacht voor weiden van vee van het gasthuis op de gemeent van Escharen. Iedere ‘gulden’ 43 stuivers. Hier wordengouden leeuwen bedoeld. Zie bijlage 5.8.2, p 4 (valuatie 1482).70 Essink verwijst volgens mij ten onrechte naar 1672/a427. Deze charter gaat eveneens over een rente van eveneens4 Rijnse gulden, maar die werd op 10 juli 1456 aan de Tafel van de H.Geest opgedragen (1672/a433).71 Elke gulden ter waarde van 25 brab. stuivers.72 Losbaar met 100 Phfl

52

11

1531 Grave/d43,d90 x 6Rfl/losrente73

1532 1422 x 1mR/rente 1532/Hollanderbroek1532 1423/tr x 2mR/rente 1414/Hollanderbroek 1423/a123/tr1532 Grave/g85 x 4Phfl/losrente74

1533 850 x 6Phfl/losrente75 1533/Grave1533 851 x 9Brfl/losrente 1533/Grave1533 1065a x 3Brfl/losrente t 1533/Grave Grave/h8476

1533 1317 6Phfl/losrente 1533/Grave Grave/i777

1533 1316 4Rfl/rente 1533/Grave Grave/i7578

1534 852 7oudeVl/rente alt 1534/Grave 13661534 977 1Hornsefl/

erfrente79 1534/Escharen1535 853/tr 6Phfl/rente 1522/Grave 853/tr1535 1315/tr x 1Phfl/rente 1531/Grave 1315/tr1536 1314/tr x 1Phfl/rente 1530/Grave 1314/tr1536 vest243,fo271 x 3Rfl/rente 1536/Grave1536 1423a/tr x 1mR/rente 1469/Hollanderbroek 1423a/a535/tr1536 1332/tr 2Phfl/rente 1534/Grave 1332/tr1538 1378 12Brst/erfpacht alt 1538/Gassel1538 1318 6Phfl/losrenteverkoop 1538/Grave1538 936/tr x ½mR/rente 1527/Cuijk 936/tr1538 1398a x 2mR/rente 1460/Mill 1887a/a469/tr

2mR/rente 1523/Mill 1485/?/1398tr1538 1398b 1mR/rente 1538/Mill1539 1320 1Brfl/rente 1538/Grave1539 1319 4Phfl/rente 1539/Grave1539 1322/tr 2Rfl+3£/rente (alt) 1528/Grave 1322/tr1539 1398c 1mR/rente 1539/Mill1540 937/tr x 2mR/rente 1534/Cuijk 937/tr1540 1399a 1½mR/rente 1540/Mill1540 1321 1Phfl/rente 1540/Grave1540 993 x 5Phfl/rente 1540/Gassel1541 1423c/tr helft2mR/rente 1446/Hollanderbroek 1423c/a362/tr1541 938 x 5fl/losrente ? 1541/Cuijk1541 1370/tr 1&2mR/rente 1425/Escharen 1370/a207/

a237/tr1541 1369 1mR/rente 1438/Escharen 1369/a292/tr1542 1324 1Phfl/rente 1542/Grave1544 vest/245fo82 x onr.goed Grave 1544/Grave1545 854/tr x 1oud£/rente alt 1528/Grave 854/tr1545 1423d/tr x 1mR/rente 1544/Hollanderbroek 1423d/tr1545 1400/tr x 1mR/rente 1504/Mill 1400/tr1545 1400b/tr x 6vatR/rente 1539/Mill 1400b/tr1545 1400a/tr x 1mR/rente 1523/Mill 1400a/tr1547 184 x 27geldmeuw/rente alt 1547/Mill80

1550 1327 x 1Geld.rijd/rente81 1550/Grave/kamp1550 916 x 3Phfl/rente82 1550/Beers1551 1328 1Brfl/losrente83 1551/Grave

73 Losbaar met 100 Rfl.74 Losbaar met 69 Phfl.75 Losbaar met 100 Phfl.76 Gevestigd door het gasthuis op huis en erf dat voorheen deel uitmaakte van de geesthuisschuur, gelegen tussen degemene straat en het geesthuis. Losbaar met 50 brfl77 Losbaar met 100 Phfl.78 Losbaar met 64 goudguldens.79 Een Hornse gulden van 12 Brabantse stuivers.80 Deze oorkonde is niet geregistreerd.81 Een Gelderse rijder van 23 (Brabantse) stuivers.82 Een Philippusgulden van 25 Brabantse stuivers.83 Losbaar met 17 brfl.

53

12

1551 1002o x 1½Phfl/rente 1551/Mill1551 1329/tr x 1½Phfl/rente 1525/Grave 1329/tr1552 1003 x 1mR/rente* 1552/Mill1552 855/tr x onr.goed Grave84 1531/Grave/kamp 855/tr1552 856/tr x 3Phfl/rente85 1530/Grave 856/tr1552 857/tr x 3Phfl/rente* 1523/Grave 857/tr1552 858/tr x 3Phfl/rente 1528/Grave 858/tr1552 859/tr x 2Rfl/rente86 1527/Grave 859/tr87

1552 860/tr x 3Rfl/rente* 1492/Grave 860/a671/tr1552 861/tr x 3Rfl/rente88* 1512/Grave 861/tr1552 862/tr x 3Rfl/rente* 1513/Grave 862/tr1552 863/tr x 3Rfl/rente* 1522/Grave 863/tr1552 864/tr x 3Rfl/rente* 1523/Grave 864/tr1552 865/tr x 3Phfl&12Brst89 1515/Grave 865/tr1552 866/tr x 1½mR/rente 1437/Grave 866/a287/tr1552 994/tr x 3&4Rfl/rente 19 jan. 1521/Gassel 994/tr

17 okt. 1521/Gassel 994/tr1552 939/tr x 3goudenfl/rente 1547/Cuijk 939/tr1553 1010/tr x 6Phfl/rente* 1553/Hollanderbroek1554 995 x onr.goed 1554/Gassel/kampke ±1 morgen1554 1033 x onr.goed Velp 1554/Velp/½ kamp90

1554 996 x onr.goed 1554/Gassel/kamp91

1555 867/tr x 3Phfl/rente 1540/Grave 867/tr1555 1003b/tr x 3mR/rente* 1484/Mill 1003b/a620/tr1557 1003e x 1mR/pachtlosre 1557/Mill1557 940 x onr.goed 1557/Cuijk/erf en versterf1557 917 x onr.goed Beers 1557/Beers/erf en versterf1557 1003d/tr x 1mR/rente 1524/Mill 1003d/tr1558 1423e x 1mR/rente 1558/Hollanderbroek1558 1035 x 4fl5½Brst/rente 1558/Velp1560 1003f x 6mR/rente 1560/Mill1562 941/tr x 4Phfl/erfrente 1546/Cuijk 941/tr1562 1330/tr x 3Brfl/rente 1548/Grave 1330/tr1564 1331 x 6Brfl/losrente 1564/Grave1564 868 x onr.goed Grave92 1564/Grave/2 huizingen met grond1565 1004 x 2Brfl/rente 1565/Mill1566 869 x 2Carfl/rente 1566/Grave1569 1005/tr x 1½Phfl/rente 1566/Mill 1005/tr1569 915 x 3fl/rente 1569/Beers1572 1424 2Phfl/rente 1572/Hollanderbroek1573 1356 2mR/rente 1573/Cuijk1575 1006/tr x 3mR&4Phfl/ren 14 febr. 1556/Mill 1006/tr

25 mei 1556/Mill 1006/tr1576 1333/tr x 3Brfl/rente 1568/Grave 1333/tr1577 1012 x 3Brfl/rente 1577/Hollanderbroek1581 872 x 12Brfl/losrente 1581/Escharen1582 944/tr x 3Phfl/rente93 1561/Cuijk 944/tr1583 1424a 12Phfl/rente 1583/Hollanderbroek1584 945 x 2mR/rente 1584/Cuijk

84 Een kamp land waarvan uit de jaarlijkse opbrengst wollen doeken voor de huisarmen.85 Met een jaarlijkse spinde van 100 paar schoenen voor de huisarmen. Zie ook Graafs Veer, regest 30.86 Met spinde voor de huisarmen.87 De vestiging in 1523 betreft 2 Rijnse guldens. Deze rente is onderdeel van de schepenbrief van 1552. De spindebedroeg jaarlijks 4 malder rogge of 4 goudgulden aan de huisarmen.88 Spinde voor de huisarmen.89 Bij aankomst een rente van 4 malder rogge van 10 october 1515 geconverteerd.90 Huybkenskamp.91 Immenberch.92 2 huizingen naast de dijk met aangrenzende grond ten behoeve van de bouw van een nieuw gasthuis.93Brabantse gulden van 25 stuivers.

54

13

1591 1401/tr x 12vatR/rente 1413/Mill 1401/a109/tr1592 978 x 3Brfl/rente 1592/Escharen

55

56

1

Bijlage 5.2.2

De bijlage is opgebouwd uit monetaire fraseringen in oorkonden waarmee nominale waarden van rechten zijnaangeduid. De fraseringen hebben alleen betrekking op de oorspronkelijke vestiging van het recht. Dit betekentdat latere bezwaringen van zekerheden, die veelal in dorsale aantekeningen zijn vervat, achterwege zijn gelaten.Dit is bewust gebeurd omdat bezwaringen vaak zijn aangegeven zijn in oudgeld, een term die ten tijde van detotstandkoming van de oorkonde vaak niet gebruikt werd. Een tweede beweegreden om dorsale aantekeningenbuiten beschouwing te laten is dat gebleken is dat deze niet altijd juist zijn. Zo suggereren vijftiende-eeuwsedorsale aantekeningen op oorkonden uit het begin van de veertiende eeuw van het gasthuis en het geesthuis teGrave dat de rechten oorspronkelijk opgebouwd waren in oudgeld terwijl die in payment gesteld waren. Hiervanworden hieronder verschillende voorbeelden gegeven. G = Gasthuis, T = Tafel, P = Particulier, = combinatie Gasthuis/Tafel.

Monetaire zinsneden in de aankomsttitels van het Sint-Catharinagasthuis en de Tafel van de Heilige Geestte Grave 1291-1550

jaar valuta zinsnede charter inv.nr. altgeld/(rekenmunt) paym

Penningen leuvens

1291 G 20 pond penningen leuvens viginti libras louaniensis1 7712 nleuv1291 G 5 pond penningen leuvens quinque libre louaniensis 1893 nleuv1291 P 6 sch 8 penningen leuvens sex solidos et octo denarios louaniensis 19614 nleuv1293 G 20 sch penningen leuvens viginti solidorum louaniensis denariorum 7725 nleuv1294 G 1 sterling sterlingum 7546 nleuv

unius sterlingi 189tr7

1294 P 7 sch kleine penningen min censum septem solidorum parvorum denariorum legalium et4 penningen (80 penningen) bonorum quattuor denariis minus Coe/14/118 nleuv

1299 P 1 pond penningen unius libre 7749 nleuv1300 G 10 kleine penningen decem parvorum denariorum 101410 nleuv

Courante penningen en zwarte penningen tournoois

1301 P 20 sch penningen censum viginti solidorum 153411 pay1302 P 30 sch penningen triginta solidorum legalium denariorum et tempore solutionis

huiusmodi census in oppido de Gravia currentium 153712 pay1302 T? 20 sch penningen viginti solidorum annui et hereditarii census denariorum legalium

et bonorum 153513 pay

1302 P 30 sch kleinezwarte penn. tourn. in triginta solidorum censualib. nigrorum turonensis parvorum et

bonorum 153614 pay

1 Van Synghel, DONB, nr. 1291.05.01. Hiervan was 10 pond bestemd voor gasthuis en kapelaltaar samen.2 Van Synghel, DONB, nr. 1291.05.01. Van Synghel schrijft louaniensis met een hoofdletter.3 Van Synghel, DONB, nr. 1291.10.1b. Hierin wordt een onjuist archiefnummer (2a) vermeld. Nadereaanduiding 5 pond als in charter 771 vermeld.4 Van Synghel, DONB, nr. 1291.10.01a.5 Van Synghel, DONB, nr. 1294.01.25 (paasstijl). DONB noemt inventarisnummer 771 i.p.v. 772?6 Van Synghel, DONB, nr. 1294.10.15; Wap, Geschiedenis, 245; Cunen, ‘Charters’, 148-149.7 Van Synghel, DONB, nr. 1294.10.18. Van Synghel noemt 2a. Dit is het regestnummer. Inv. nr. 189 bevat nogtwee andere transfixen over hetzelfde onderwerp: 4a (18 oktober 1294) en 4b (20 november 1294).8 Van Synghel, DONB, nr. 1295.11.15 (paasstijl).9 Van Synghel, DONB, nr. 1300.02.03 (paasstijl).10 Van Synghel, DONB, nr. 1301.01.05 (paasstijl); Cunen, ‘Charters’, 149-150.11 Van Synghel, DONB, nr. 1301.05.01. Van Synghel vermeldt een toevoeging door een latere hand van ‘audsgelds’. Deze toevoeging is onjuist.12 Van Synghel, DONB, nr. 1303.02.08 (paasstijl).13 Van Synghel, DONB, nr. 1302.10.06. Van Synghel vermeldt een toevoeging door een 15e-eeuwse hand van‘auds gelds’. Deze toevoeging is onjuist.

57

2

1303 T? 10 sch penningen decem solidis 186615 pay1303 T 15 sch penningen quindecim solidos 118016 pay1304 T 35 sch penningen triginta quinque solidorum 1457a17 pay1304 T 16 sch penningen sedecim solidorum18 118119 pay1305 P 20 sch penningen viginti solidorum 153820 pay1306 T 20 sch zwarte penn tourn, 16

penn. t. in een oude groot t. viginti solidorum nigrorum turonensis, grosso veteriregni turonensis pro sedecim denariorum computato 145621 alt

1307 G? 5 sch zwarte penn tourn, 16penn. t. in een oude groot t. quinque solidorum nigrorum turonensis, grosso veteri

regni turonensis pro sedecim denariorum antiquobrabantino pro quatuor denariis et bono antiquo

hollandense pro duobus denariis computato 153922 alt1307 P 10 sch zwarte penn, 16

penn. t. in een oude groot t. decem solidorum, grosso veteri regni turonensis pro sedecimdenariis antiquo brabantino pro quatuor hollandense pro duobuset bono nigro turonense parvo pro uno denario computato 154023 alt

Kleine penningen met waardereferenties

1307 G 20 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. viginti solidorum parve monete grosso antiquo regni turonensi

pro sedecim denariis computato vel in equivalenti pagamento 91924 alt1307 G 20 sch penn, 16 penn. in

een oude groot t viginti solidorum grosso veteri regni turonensi pro sedecimdenariis 77325 alt

1308 G 1 pond penningen unius libre 77426 pay1309 T 22 sch 6 kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. viginti et duorum solidorum ac sex denariorum parve monete,videlicet grosso antiquo regni turonensi pro sedecim denariiscomputato vel in equivalenti pagamento 143727 alt

1309 T 10 sch penn, 16 penn.in een groot tourn. decem solidos … uno grosso turonense regis francie … bono et

legali pro sedecim denariis … computato 118228 alt

14 Van Synghel, DONB, nr. 1302.11.29. Van Synghel vermeldt een toevoeging door een 15e-eeuwse hand van‘auds gelds’. Deze toevoeging is onjuist.15 Van Synghel, DONB, nr. 1303.02.07. Van Synghel vermeldt een toevoeging door een 15e-eeuwse hand van‘auds ghelds’. Deze toevoeging is onjuist.16 Van Synghel, DONB, nr. 1303.06.28. Van Synghel vermeldt een toevoeging door een 15e-eeuwse hand van‘auds gelds’. Deze toevoeging is onjuist.17 Van Synghel, DONB, nr. 1304.04.08. Van Synghel vermeldt een toevoeging door een 15e-eeuwse hand van‘auds gelds’. Deze toevoeging is onjuist.18 Essink vermeldt abusievelijk 12 schellingen.19 Van Synghel, DONB, nr. 1304.12.14. Van Synghel vermeldt een toevoeging door een 15e-eeuwse hand van‘auds gelds’. Deze toevoeging is onjuist.20 Van Synghel, DONB, nr. 1305.07.24. Van Synghel vermeldt een toevoeging door een 15e-eeuwse hand van‘auds gelds’. Deze toevoeging is onjuist.21 Van Synghel, DONB, nr. 1306.11.13. Van Synghel vermeldt een toevoeging door een 15e-eeuwse hand van‘auds gelds’. Deze toevoeging is correct.22 Van Synghel, DONB, nr. 1307.01.10. Van Synghel vermeldt een toevoeging door een 15e-eeuwse hand van ‘Vs. iaers vet. computata’. Deze toevoeging is correct.In deze zinsnede worden door het gebruik van de ablativus absolutus drie waardereferenties gegeven: ‘waarbijde oude groot tournoois (groot van de oude tourse standaard) gerekend is voor 16 penningen, de oudebrabantinus voor 4 penningen en de goede oude hollandse voor 2 penningen’.23 Van Synghel, DONB, nr. 1307.05.25. Vier waardereferenties: de eerste drie als boven; als vierde: de goedekleine zwarte penning tournoois voor 1 penning’.24 Van Synghel, DONB, nr. 1307.06.26. Hiervan was 10 sch voor het gasthuis, 5 sch voor de pastoor van Cuijken 5 sch voor de kerk van Cuijk.25 Van Synghel, DONB, nr. 1307.09.29. Essink vermeldt ‘1 oude grote tournoois’. Essink, Regesten, nr. 25.26 Van Synghel, DONB, nr. 1308.12.21. Geen transfixen.27 Van Synghel, DONB, nr. 1310.02.07 (paasstijl). Videlicet in deze context: namelijk, voor alle duidelijkheid.Essink vermeldt abusievelijk 25 schellingen.

58

3

1309 G 30 sch penn, 16 penn. ineen oude groot t. triginta solidorum, denariorum legalium, grosso quidem antiquo

regni turonensi pro sedecim denariis computato vel in equivalentipagamento29 70830 alt

1310 P 20 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. viginti solidorum parve monete grosso antiquo regni turonensi

pro sedecim denariis computato vel in equivalenti pagamento 154231 alt1311 P 20 sch kl. penn, 16 penn. in

een oude groot t. viginti solidorum parvorum denariorum, grosso antiquo regnituronensi pro sedecim parvis denariis computato vel inequivalenti pagamento 154332 alt

1312 P 5 pond kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. quinque librarum parve monete, grosso antiquo regni turonensi

pro sedecim denariis computato vel in equivalenti pagamenti 186733 alt1312 T 6 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. sex solidorum parvorum denariorum, grosso antiquo regnituronensi pro sedecim denariis computato velin equivalenti pagamento 118334 alt

1315 G 10 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. decem solidorum parve monete grosso antiquo regni turonensi

pro sedecim denariis computato vel in equivalenti pagamento 775 alt1315 T 5 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. quinque solidorum parve monete grosso antiquo regni turonensipro sedecim denariìs computato vel in equivalenti pagamento 1184 alt

1315 P 1 groot tournoois unius grossi turonense 1550 alt1316 G 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum ... usualis et dative

… pecunie35 776 pay1316 P 10 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. decem solidorum parve monete grosso antiquo regni turonensipro sedecim denariis computato vel in equivalenti pagamento 1516 alt

1316 T 15 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. quindecim solidorum parve monete grosso antiquo regni turonensi

pro sedecim denariis computato 1185 alt1317 T 14 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. quatuordecim solidorum parvorum denariorum grosso antiquoregni turonensi pro sedecim denariis computato vel in equivalentipagamento 1425 alt

1317 P 7 sch kleine penningen septem solidorum minus quatuor denariorum parvorumdenariorum legalium et bonorum36 1547 pay

1318 P 20 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. viginti solidorum parvorum denariorum grosso antiquo

regni turonensi pro sedecim denariis computatovel equivalentis monete 1548 alt

1319 P 20 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. viginti solidorum parvorum denariorum grosso antiquo regni

turonensi pro sedecim denariis computato 1549 alt1320 G 40 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. quadraginta solidorum parve monete grosso antiquo regnituronensi pro sedecim denariis computato 1008 alt

1320 G 3 pond kl penn, 16 pennin een oude groot t. trium librarum parve monete grosso antiquo regni[turonenses]

28 Van Synghel, DONB, nr. 1309.05.09. Van Synghel vermeldt een toevoeging door een 15e-eeuwse hand van‘auds gelds’. Deze toevoeging is correct.29 Quidem in deze context: evenwel (afzwakkende betekenis).30 Van Synghel, DONB, nr. 1309.03.23 (paasstijl).31 Van Synghel, DONB, nr. 1310.07.15. Van Synghel vermeldt een toevoeging door een 15e-eeuwse hand van‘monete antique’. Deze toevoeging is correct.32 Van Synghel, DONB, nr. 1311.11.03.33 Van Synghel, DONB, nr. 1313.04.04 (paasstijl). Van Synghel vermeldt een toevoeging door een 15e-eeuwsehand van ‘auds gelds’. Deze toevoeging is correct.34 Van Synghel, DONB, nr. 1312.05.03. Van Synghel vermeldt een toevoeging door een 15e-eeuwse hand van‘Auds gelds’. Deze toevoeging is correct.35 Letterlijke vertaling van ‘ghenghe ende gheve’.36 7 x 12 minus 4 = 80 kleine penningen.

59

4

pro sedecim denariis computato 1002 alt1320 G 20 en 5 sch kl penningen viginti et quinque solidos censuales… in parvis denariis legalibus

et bonis 777 pay1320 G 20 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. viginti solidorum parve monete grosso antiquoregni turonensi pro sedecim denariis computato 778 alt

1321 T 20 sch kl penn, 16 penn.in een oude groot t. viginti solidorum parve monete grosso antiquo regni

turonensi pro sedecim denariis computato velequivalentis monete 1186 alt

1321 G 20 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. viginti solidorum parve monete grosso antiquo

regni turonensi pro sedecim denariis 779 alt1322 T 10 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. decem solidorum parve monete grosso antiquo regnituronensi pro sedecim denariis computato velequivalentis monete 1188 alt

1322 T 10 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. decem solidorum parve monete grosso antiquo regni

turonensi pro sedecim denariis computato vel inequivalenti pagamento 1187 alt

1324 T 35 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. triginta et quinque solidorum parvorum denariorum grosso antiquo

regni turonensi pro sedecim denariis vel equivalentis pagamenti 1426 alt1325 T 9 sch penn en 4 penn,

16 penn. in een oude groot t. none solidorum et quatuor denariorum, grosso antiquoregni turonensi pro sedecim denariis 1189 alt

1325 G 5 sch penn, 16 penn. ineen oude groot t. quinque solidorum computato uno grosso vetero

regni turonensi pro sedecim denariis ut in valore eusdem 780 alt1326 P 20 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. viginti solidorum parvorum denariorum, grosso antiquo regnituronensi pro sedecim denariis computato vel in valoreeiusdem pagamenti 1552 alt

1326 T 10 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. decem solidorum parve monete grosso antiquo

regni turonensi pro sedecim denariis 1190 alt1327 G? 50 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. quinquaginti solidorum parve monete grosso antiquo regnituroneni pro sedecim denariis computato 1553 alt

1327 G 8 pond 12 sch kl penn,16 penn. in een oude groot t. octo librarum et duodecim solidorum parve monete grosso

antiquo regni turonensi pro sedecim denariis computato37 1009 alt1328 T 10 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. decem solidorum parve monete grosso antiquo regni turonensipro sedecim denariis computato 1191 alt

1328 T 3 pond 10 sch penningen ‘iii lb ende x s’38 1458 pay1330 T 10 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. decem solidorum parvorum denariorum grosso antiquoregni turonensi pro sedecim denariis computatout in equivalenti moneta 1192 alt

1330 T 30 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. triginti solidorum parvorum denariorum grosso antiquo

regni turonensi pro sedecim denariis computatout in equivalenti pagamento 1193 alt

1332 P 3 pond penningen tres libre 1556 pay1332 P 11 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. undecim solidorum parve monete grosso antiquo regni turonensipro sedecim denariis computato 1555 alt

1333 P 10 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. decem solidorum parve monete grosso veteri regni turonensi

pro sedecim denariis computato ut in equivalenti pagamento 1506 alt1333 P 6 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. sex solidorum parvorum denariorum grosso antiquo regni

37 Essink vermeldt 8 pond.38 Essink vermeldt 3 pond.

60

5

turonensi pro sedecim denariis computato 1557 alt1333 G 30 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. triginta solidorum parve monete grosso antiquo regni turonensipro sedecim parvis denariis computato 709 alt

1333 T 10 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. decem solidorum parve monete, grosso antiquo regni

turonensi pro sedecim parvis denariis 1194 alt1334 G 30 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. triginta solidorum parve monete grosso regni veterituronensi pro sedecim parvis denariis 782 alt

1334 G 30 sch kleine penningen triginta solidorum parve monete 781 pay1334 G 30 pond kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. triginta libras, parve monete, grosso veteri regni turonensi prosedecim parvis denariis computato aut in equivalenti pagamento 71039 alt

1334 G 40 pond kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. quadraginta libras parve monete, grosso veteri regni turonensi pro

sedecim parvis denariis computato aut in equivalenti pagamento 105140 alt1335 P 10 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. decem solidorum parve monete, grosso veteriregni turonensi pro sedecim parvis denariis computato utin equivalenti pagamento 1566 alt

1335 T 31 sch penn, 16 penn. ineen oude groot t. ‘ene ende dertich scillingh den Auden groten coninx voir sestien

penningh gherekent of payments dat daer goet voir is’ 1234 alt1335 G 6 sch penn, 16 penn. in

een oude groot t. sex solidorum, grosso veteri regni turonensipro sedecim parvis denariis computato 783 alt

1336 P 3 pond kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. trium librarum parve monete, grosso veteri regni turonensi pro

sedecim parvis denariis computato ut in equivalenti pagamento 1560 alt1337 T 12 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. duodecim solidorum parve monete grosso veteri regni turonensipro sedecim parvis denariis computato ut in equivalenti pagamento 1195 alt

1338 G 20 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. viginti solidorum parvorum denariorum grosso veteri

regni turonensi pro sedecim parvis denariis computato utin equivalenti pagamento 784 alt

1338 G 20 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. viginti solidorum parve monete grosso veteri regni turonensi

pro sedecim parvis denarariis computatout in equivalenti pagamento 785 alt

1338 T 10 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. decem solidorum parve monete, grosso veteri regni turonensi

pro sedecim parvis denarii computato ut in equivalenti pagamento 1427 alt1338 P 20 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. viginti solidorum parvorum denariorum, grosso veteriregni turonensi pro sedecim denariis computato 1812 alt

1339 G 10 sch kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. decem solidorum parve monete grosso veteri

regni turonensi pro sedecim parvis denariis 786 alt1339 G 9 sch kl penn, 16 penn. in

een oude groot t. novem solidos pecunie parve monete grosso veteriregni turonensi pro sedecim parvis denariis 787 alt

kleine penningen ghenghe ende gheve

1340 T 1 pond kleine penningen unius libre parve monete, bono brabantino pro quatuorparvis denariis aut hollandense pro duobus parvisdenariis computato ut in equivalenti pagamento usuali et dativo 1197 pay

1340 T 42 sch kleine penningen quadragintaduorum solidorum parve monete,bono brabantino pro quatuor parvis denariis,aut bono hollandense pro duobus parvis denariis

39 Schuldbekentenis van Otto van Cuijk. Zie ook Cunen, ‘Charters’, 160. Afgezien van onjuistheden in detranscriptie, dateert Cunen dit charter abusievelijk op 1337.40 Rente van Otto van Cuijk. Zie ook Cunen, ‘Charters’, 160-161.

61

6

computato ut in equivalenti pagamento usuali et dativo 1198 pay1340 P 1 pond kleine penningen unius libre parve monete usualis et dative bono brabantino pro

quatuor denariis, aut bono hollandense pro duobus denariiscomputato ut in equivalenti pagamento 789tr pay

1340 G 30 sch kleine penningen triginta solidorum parvorum denariorum monete bone usualis etdative Coe03/09pay

1341 G 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum monete legalis et dative 1052 pay1341 P 30 sch kleine penningen triginta solidorum parvorum denariorum monete

usualis et dative 1563 pay1341 P 1 pond kleine penningen unius libre parvorum denariorum monete legalis et dative 1564 pay1342 P 1 pond kleine penningen unius libre parvorum denariorum monete usualis et dative 1566 pay1342 P 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum monete usualis et dative 1566 pay1342 G 1 pond kleine penningen unius libre parvorum denariorum monete usualis et dative 711 pay1342 G 10 sch, oude groten van

16 kleine penn. tourn. pro decem solidis pecunie parvorum denariorumgrosso regni turonensi pro sedecim denariis computato 1053 alt

1342 P 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum usualium et dativorum 1567 pay1342 G 1 pond kleine penningen unius libre parve pecunie monete usualis et dative 789tr pay1343 P 1 groot unius grossi 1568 pay1344 P 4 pond 5 schellingen

kleine penningen quatuor librarum et quinque solidorum parvorum denariorummonete ususalis et dative 1962 pay

1344 P 3 sch kleine penningen trium solidorum parvorum denariorum 1570 pay1344 G 16 groten sedecim grossos usuali et dativo pagamento 790 pay1344 T 2 pond kleine penningen duarum librarum parvorum denariorum usualium et dativorum 1199 pay1345 P 10 sch kleine penningen decem solidos parvorum denariorum 1569tr pay1345 G 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum monete usualis et dative 791 pay1345 G 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum monete usualis et dative 792 pay1345 T 5 sch kleine penningen quinque solidorum parvorum denariorum monete usualis et dative Coe/27/12 pay1346 P 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum usualium et dativorum 1572 pay1346 G 28 sch 6 p kleine penn vigintiocto solidorum et sex denariorum parvorum usualium

et dativorum 954 pay1346 G 20 sch kleine penningen viginti solidorum parvorum denariorum 793 pay1346 G 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum monete usualis et dative 794 pay1347 P 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum monete usualis et dative 1573 pay1347 T 40 pond kleine penningen quadraginta libras parvorum denariorum 1164 pay1348 G 5 sch kleine penningen quinque solidorum parvorum denariorum usualium et dativorum 795 pay1348 G 1 pond, oude groten van

16 kleine penn. tourn. unius libre parvorum denariorum grosso veteri regni turonensipro sedecim parvis denariis 955 alt

1348 P 4 pond 5 sch penningen quatuor libras et quinque solidos 1575 pay1348 P 4 pond 5 sch kleine penn. quatuor libras et quinque solidos parvorum denariorum usualium 1575 pay1348 P 30 sch kleine penningen triginta solidorum parvorum denariorum monete usualis et dative 1574 pay1348 T 1 pond kleine penningen unius libre parvorum denariorum pro tempore usualium et

dativorum 1202 pay1348 T 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum usualium

pro tempore et dativorum 1200 pay1348 T 10 sch kleine penningen niet gelezen 1469a pay1349 P 16 penningen payment ‘sestyen penninggen payments’ 1905 pay1349 T 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum

pro tempore usualium et dativorum 1204 pay1349 T 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum 1205 pay1349 T 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum 1203 pay1349 P 1 pond kleine penningen unius libre parvorum denariorum usualium et dativorum 1576 pay1349 P 4 pond kleine penningen quatuor librarum parvorum denariorum 1217 pay1350 G 1 pond kleine penningen unius libre parvorum denariorum pagamenti

pro tempore usualis et dativi 1002a pay1350 P 1 pond kleine penningen unius libre parvorum denariorum pro tempore usualium et

dativorum 1360tr pay1350 P 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum 1577 pay1351 P 6 pond kleine penningen sex librarum parvorum denariorum monete

pro tempore usualis et dative 1579 pay1351 T 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum 1207 pay1352 P 10 sch kleine penningen decem solidos parvorum denariorum 1581 pay1352 P 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum 1580 pay1352 G 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum pro tempore usualium et

dativorum 712 pay

62

7

1352 P 1 pond kleine penningen unius libre parvorum denariorum tio solutionis annuatis?usualium et dativorum 1507 pay

1353 P 10 sch kleine penningen decem solidorum parvorum denariorum monete 1508 pay1353 P 40 pond kleine penningen quadraginta librarum parvorum denariorum 1582 pay1353 T 30 sch kleine penningen triginta solidorum parvorum denariorum 1208 pay1354 P 2 pond kleine penningen duarum librarum parvorum denariorum pro tempore usualium et

dativorum 802tr pay1354 T 1 pond kleine penningen ‘een pont tsiaers cleinre penninghe munten alse ter taelerde

ghenghe ende gheve sal zijn’ 1209 pay1354 P 20 sch kleine penningen viginti solidorum parvorum denariorum

pro tempore usualium et dativorum 1584 pay1355 T 10 sch kleine penningen ‘thien schillinghe cleinre penninghe, munten alse ten

taelerde ghenghe ende gheven zal zijn’ 1212 pay1355 P 10 sch kleine penningen decem solidos pecunie parvorum denariorum

pro tempore usualium et dativorum 1585 pay1355 G 8 pond 8 sch kleine penn. octo librarum et octo solidorum parvorum denariorum 797 pay1355 T 1 pond kleine penningen ‘een pont cleinre penninghe munten alse ter taelerde

ghenghe ende gheve zal zijn’ 1439 pay1355 T 5 sch kleine penningen quinque solidorum parvorum denariorum 1210 pay1355 T 6 sch kleine penningen sex solidorum parvorum denariorum 1211 pay1356 P 7 pond penningen ‘zoeven pont’ 1382tr pay1357 P 10 sch penningen decem solidos monete usualis et dative 1588 pay1357 P 16 pond kleine penningen ‘zestien pont tsiaers cleinre penninghe munten alse ghenghe ende

gheve sal syn in den lande van kuyc’ 1408tr 41 pay1357 T 5 groten 1 penning quinque grossorum et unius denarii monente(sic)legalis tempore

solutionis et dative 1358 pay

payment ghenghe ende gheve, oudgeld en goud

1357 P 2 pond penningen ‘twe pont tsiaers … in payment astotter taeltyt gheenghe ende ghevesal sijn’ 1009etr pay

1358 G 3 pond kleine penningen tres libras pecunie parvorum denariorumpro tempore usualium et dativorum 798 pay

1358 P 15 pond penningen ‘vijftien pont te betalen payment als genghe ende gheve isbinnen onser stat’ 1589 pay

1359 P 27 sch kleine penningen viginti septem solidorum et octo denariorum parvorum 1590 pay1360 P 3 pond penningen trium librarum monete legalis tempore solutionis et dative 1591 pay1360 T 30 sch kleine penningen triginta solidorum parvorum denariorum 1213 pay1360 T 32 schelling penningen ‘twe en dertich schillinghe monten als ghenge ende gheve is

inder tyt der betalinghe’ 1440 pay1361 P 4 pond penningen ‘vier pont’ 1379tr pay1361 P 5 pond penningen ‘vijf pont’ 1374 pay1362 T 1 pond penningen unius libre parve 1215 pay1362 T 4 pond 5 sch penningen quatuor librarum et quinque solidorum 1216 pay1362 T 4 pond 5 sch penningen quatuor librarum et quinque solidorum parve monete et tempore

solutionis usualis et dative 1217 pay1362 T 30 sch kleine penningen triginta solidorum parvorum 1214 pay1362 P 30 sch kleine penningen triginta solidorum parvorum 1593 pay1363 T 14 sch penningen en 8 penn. ‘veerthien scillinge ende acht penninge payments’ en

en 7 schelling ‘soeven scillinge payments’ 1218 pay1363 P 4 pond kleine penningen quatuor librarum parvorum 1594 pay1364 P 1 pond penningen ‘enen ponde’ 1403tr pay1364 T 2 pond kleine penningen duorum librarum parvorum 1219 pay1364 P 4 pond penningen ‘vier pont tsiaers jaerlike ende erflike reynten payments

als ghenghe ende gheve sal sijn upten taeldach’ 1284tr pay1366 T 20 sch kleine penningen viginti solidorum parvorum, monete pro omni tempore solutionis

in gravia ad bursam comuniter currentis 1469b pay1366 T 20 sch penningen viginti solidorum 1360tr pay1366 T 1 pond penningen unius libre 1221 pay1367 P 2 pond en 2 hoenen ‘twe pont tsiaers met twe hoenren’ 1596 pay1367 T 22 schellingen 6 penningen ‘twe ende twentich scillinge ende zes penninge’ 1223 pay1367 T 4½ pont ‘vyftehalf pont tsiaers monten als genge ende geve is opten taeldach’1225 pay1367 T 5 schellingen ‘vyf scillinge payments’ 1222 pay1367 T 1 pond ‘een pont’ 1224 pay1367 T 2 pond ‘twe pont’ 1380 pay

41 Zie ook de transfix van 19 december 1373.

63

8

1367 T 22 schellingen ‘twe ende twentich schillingemonten als genge ende geve is inder taeltyt’ 1226 pay

1367 P 4 pond payment ‘vier pont tsiaers payments ghelyc die brief spreect’ 1284tr pay1368 T 1 pond 3 x 10 schelling ‘deen pont’… ‘tien schillinge’…‘tien scillinge’… ‘tien schillinge’ 1229 pay1368 T 50 schellingen ‘vyftich scillinge iaerliker reinten’ 1404 pay1368 T 2 pond payment ‘twe pont tsiaers … payments als genge ende gheve is inder taeltyt’ 1227 pay1368 T 1 pond payment ‘een pont tsiaers … payments als ghenge ende gheve is inder taeltyt’1228 pay1369 T 100 en 25 oude schilden ‘hondert auder scilde ende vive ende twentich auder scilde munten

des keysers van rome of des coninc van vrancricke’ 1165tr1369 T 7 pond 4 schellingen ‘soeven pont ende vier scillinge’ 1165tr42 pay1370 G 4 pond payment ‘vier pont tsiaers payments als ghenge ende gheve is inder taeltijt’ 713 pay1370 T 3 pond payment ‘drie pont tsiaers payments als ghenge ende gheve sal siin’ 1230 pay1370 T 10 schellingen ‘tien schillinghe iaers payments als ghenge ende gheve is inder

taeltyt’ 1402 pay1371 P 10 pond ‘tien pont tsiaers … payments als ghenge ende gheve is

opten taeldach’ 1232tr pay1372 P 4 pond ‘vier pont tsiaers payments als ghenge ende gheve is inder taeltyt’ 1235tr pay1373 G 10 pond ‘tyen ponden … in payment als inder taeltijt ghenghe ende gheve

wesen sal’ 1015 pay1373 P 16 pond ‘sestien pont tsiaers’ 1408tr pay1374 T 10 pond ‘tien pont’ 1232tr pay1375 T 2 pond payment ‘twe pont des iaers… ghouts payments als ghenge ende gheve is’ 1344 pay1376 T 4 pond payment ‘viere pont tsiaers payments’ 1235tr pay1376 T 16 groten payment ‘sestien groet tsiaers payments’ 1345 pay1376 T 5 pond penn oudgeld ‘vijf pont auds ghelds’ 1374 alt1376 T 1 pond penningen payment ‘een pont tsiaers payments als ghenghe ende gheve is inder taeltyt’ 1373 pay1376 T 5 pond penn oudgeld ‘vyf pont auds ghelds’ 117543 alt1376 T 30 sch penningen payment ‘dertich schillinge tsiaers payments als ghenge ende gheve is inder

taeltyt’ 1234 pay1377 G 7 pond penningen payment ‘seven pont tsiaers payments als ghenge ende gheve is inder taeltyt’ 799 pay1377 T 30 sch penn oudgeld ‘drie pont tsiaers auds ghelds als men daer iaerlix af te betalen

pleghet’44 1236 alt1377 P 2 pond penningen payment ‘twe pont tsiaers … payments als ghenge ende gheve is inder taeltyt’1509 pay1377 P 41 oude keizersschilden ‘een ende veertich auder keysers scilde goet van goude ende gerecht

van gewichte oft payment dat daer goet voer is’ 18791378 T ponden tourn. lib… Tournensis …45 alt1380 T 4 pond penningen ‘vier pont tsiaers’ 1239 pay1384 T 5½ groot ‘ses ende halven groten’ 114046 pay1385 T 1 pond penningen ‘enen pont’ 1403tr pay1386 P 50 oude schilden ‘vijftich aude scilde goet van goude ende gerecht van gewicht’ 1606tr1386 T 20 sch penningen viginti solidorum monete 1362 pay1387 T 3 pond penningen payment ‘drie pont tsiaers payments als genghe ende gheve is ter taeltyt’ 1243 pay1388 G 5 halve gulden ‘vijf gulden hellijnge’47 17891389 P 5 pond penningen payment ‘vive pont tsiaers … payments als genge ende gheve is ter taeltyt’ 1511 pay1390 T 7½ sch penn oudgeld

(richten) ‘achten halve scillinge auts gelts’ 1140tr alt1391 T 7 pond penningen ‘zeven pont’ 1382tr pay1391 T 12 pond penningen payment ‘twelf pont siaers payments als alleweghe opden taeldach genge

ende geve wesen sal’ 1347 pay4 pond 6 sch d pay 4 hoen ‘vier pont ende ses scillinghe siaers payments ende vier hoenre’ 1347 pay3 oude groten 4 hoen ‘drye aude groet ende vier hoenre’ 1347 alt7 sch penn 4 hoen ‘soeven scillinghe payments ende vier hoenre 1347 pay

1394 G 2 pond penningen payment ‘twee pont tsiaers payments als inder taeltyt genghe ende gevesal siin’ 1009etr pay

1394 P 60 oude schilden sexaginta veteres aureos clipeos monete Imperatorie seu Regisfrancie de bono auro atque iusto pondere48 1965

1394 P 1 pond penningen payment ‘een pont payments als genghe ende gheve is ter taeltyt’ 1510 pay1395 G 2 pond penningen ‘twe ponden’49 802tr pay

42 Panding.43 Schuldbekentenis van de geestmeester inzake een lijftocht.44 30 schellingen ‘auds ghelds’ voor de tafel en 30 schellingen ‘auds ghelds’ voor het kapittel te Grave.45 Verdere gegevens ontbreken.46 Aktie tot richten in verband met een betalingsachterstand.47 Zie ook Ghyssens, Choix, nr. 385.48 Schuldbekentenis aan Wiggherus van Huesselingen als gastmeester?

64

9

1395 P 1 pond penningen payment ‘een pont siaers payments als genge ende gheve is ther tailtijt’ 1258tr pay1396 G 9 gelderse guldens ‘negen gelressche gulden’ 10191397 T 1 pond penningen payment ‘een pont siaers payments als genghe ende gheve is ther thyt der

talinghen’ 1247 pay1399 P 7 sch penningen ‘soeven scillinge … payments’ 1514 pay1400 P 1 mark penningen ‘alle iaerghelden alrenaest eenre mercken tsiaers payments’50 1002ctr pay1400 P 2 pond penningen ‘twee pont siaers payments als genge ende geve is ter taeltyt’ 1616 pay1401 P 1 pond payment ‘een pont payments’ 825tr pay1401 P 36 heren groten ‘ses ende dertich heren groot’51 1617 pay1402 P 132 gelderse guldens ‘hondert ende twe ende dertich goede gelressche gulden als op

datum des briefs genge ende geve sijn, of die weerde daer voer aenanderen goeden gelde’ 1350tr

payment, goud en Vlaamse invloed

1403 T 6 pond penningen payment ‘sesse pont tsiaers payments’ 1379tr52 pay1407 P 1pond penningen pay en ‘enen pondt siaers payments’ 1967 pay

36 groten pay ‘sesse ende dertich groit siaers payments’ 1967 pay1407 T/G2x 8 pond penningen ‘sesttien ponden siaers dats te weten den heiligen geest acht pont

siaers ende den gasthuse acht pont siaers’ 1407a pay1408 P 1 pond penningen pay ‘een pont payments’ 826tr pay1409 P 25 oude schilden ‘vyff ende twintich aude scilde’ 162453

1410 T 3½ pond penningen pay ‘vierdehalff ponden siairs payments’ 1256 pay1410 G 18 groten payment ‘achtyen groet tsiaers Ghegeven payments’ 1009g pay1412 T 1 pond penningen pay ‘een pont siaers payments als genge ende gheve is ther tailtijt’ 1258tr pay1412 P 300 gulden ‘drien hondert gulden’ 19661412 P 80 gulden vlaams ‘tachtentich gulden vleems payment’ 1824tr1414 P 5 pond penningen pay ‘vijff pont payments’ 1511tr pay1414 P 50 gulden ‘vyftich gulden neghen aude botdraghers off tien vlemssche placken

voer elliken gulden’ 19691416 T 10 pond penningen pay ‘Tien pont payments’ 1261 pay1420 T 1 pond penningen oudgeld ‘sijn aendeel van alsulken pont auds gelts’ 126254 alt1420 P 20 sch penningen oudgeld ‘twintich schillinge auds gelds’ 1637 alt1425 P 5 pond penningen pay ‘vyf pont payments’ 1511 pay1427 T 14 pond 18 sch penningen ‘viertien pont payments ende achtien scillincge payments tsiaers 1465 pay

en 25 sch penn. oudgeld ende vijf ende twintich scillincge auds gelts tsiaers gelic die altvoirseyde kercke dat Jaerlics te hebben plach’55

1427 P 2 pond vlaams ‘twe pont vlemsch gelts’ en 836 alt2 pond penningen pay ‘twe pont payments’ pay

1428 G 12 groten ‘twelff groet payments’ 715 pay1428 G 1 arnhemse gulden ‘eenen arnemschen gulden’56 1841429 T 150 arnoldusguldens ‘ander halff hondert arnoldus arnemsche gulden als ter tijt datum

dijs briefs ghenge ende gheve syn’57 12581430 P 4 pond penningen ‘vier ponden payments tsiaers’ 1653 pay1438 T 18 oude vlaamsen ‘achtien aude vlemsche’58 1449 alt

49 Als voorheen 1 pond voor het gasthuis te Grave en 1 pond voor de begijnen ‘opten berch tot Nymegen’.50 Onbekend is welke mark hier bedoeld wordt. Normaal 144, anders 256 Richtpfennige. Kluge, Numismatik, 39-40.51 Essink schrijft abusievelijk 36 herenguldens.52 Deze transfix van 15 mei 1403 is niet vermeld in de regesten van Essink. ‘Wy scepen van Mille Tughen dat voir onscomen is Joncffrou Meys van padbroeck en heet ghegeven purliken? om gots wille desen brief die oer aen verstorven is van arnt vanpadbroeck oren vader en die sesse pont tsaiers payments ghelyck als hy inhelt en begriept daer desen transfix brief doer ghesteken is denheylighen gheest Inder statt vanden graeve Tot in behoef armer lude En dese voersede ses pont tsiaers die zoelen die heylighe gheest huysmeyster iaerlix heffen ende buren nae in hauden des erfbriefs daer desen transfix doer gesteken is en dese voersede Joncffrou meys die heetdese voersede ses pont tsiaers ghegeven den heylghen ghest in rechter aelmuyssen. Tot in behuyf der armer lude. In orkonden deser waerheitsoe hebben wy schepenen voorseyt van mille onsen ghemeijne schepen segel aen desen brief ghehanghen Ghegeven Int Jaer ons herendusent vierhondert en drie opten vyftynden dach inden meye’. Zie ook 1379tr van 2 januari 1361 waarin LambrechtVerhillenzoen verklaart een rente van 4 pond schuldig te zijn aan Arnt vanden Padbroec.53 Het charter is niet van 24 mei maar van 14 mei 1409.54 Vrijwaring.55 Overdracht van renten door de kerkmeesters van de St.-Elisabethkerk te Grave aan Jan Ticheler,heiliggeestmeester. De brieven waaruit de renterechten van de kerk blijken zijn helaas niet in het archief van hetSt.-Catharinagasthuis aanwezig.56 Panding.57 Hieruit blijkt dat Arnhemse guldens niet waardevast waren.

65

10

1440 T 100 wilhelmusschilden ‘hondert Wilhelmus hollansche schilden als voer daet des briefsgemunt ende geslagen syn’ 116659

Rijnse guldens

1441 T 100 rijnse gulden ‘een hondert Oeverlentze Rijnsche gulden ofpayment dat dair goet voir is’ 116760

1442 P 1 pond penningen ‘Enen pont payments’ 825tr pay1442 G 1 pond penningen ‘Enen pont payments’ 826tr pay1442 P 2 rijnse gulden ‘twee oeverlensche Rijnsche gulden’ 1665tr1446 P 2 rijnse guldens ‘twee overlensche Rijnsche gulden’ 16631447 P 2 pond 2 sch penningen ‘twee pont ende twee scillinc payments tsiaers’ 1664 pay1447 T 250 rijnse guldens ‘twe hondert ende vyftich overlensche rynsche gulden’ 71661

1450 P ½ pond vlaams ‘Een halff pont vleems gelts’ 127162

1452 T 150 rijnse guldens ‘ander half hondert guede overlens rijnsguldens’ 116863

1452 P 4 Vlaamse gulden ‘vier vleemsche gulden’64 7581452 P 3 pond penningen ‘drye pont payments tsiaers’ 1668 pay1452 P 13½ vlaamsen ‘veerthien denhalven vleemschen’ 16691453 T 400 rijnse guldens ‘vierhondert overlensche Eynkel rynsche gulden’ 143165

1453 P 37 rijnse guldens ‘Soeven ende dertich gouwen overlensche Rynsche gulden offdie weerde dair voir aen anderen gueden payment’ 1974

1455 G 1 schild en 36 ‘enen scilt tsiaers payments als genge ende gheve is ter tailtyt’ enherengroten ‘sessendedertich heren groit’66 834 pay

1455 P 3 rijnse guldens ‘drye gouwen overlensche rynsche gulden tsiaers off die weerdedair voir aen anderen gueden payment’ 1291tr

1455 P 37 postulaatguldens en 9 st. ‘soeven ende dertich Bisschops guldene van utrecht die men heytpostulaits guldene, voir datum dis brieffs gemunt ende geslagen, offdie gerechte weerde dair voir aen anderen gueden payment in elkertyt der betalinge ende negen witten stuvers’ 1975

1456 P 4 rijnse guldens ‘vyer gouwen overlenssche rijnsscher gulden tsiaers off paymentdat dair guet voir is inder tyt der talinghen’ 1672tr

1456 P 4 rijnse guldens ‘dese vyer Rynssche gulden vurseyt tsiaers vyter den vurseydeonderpant loessen ende quyten moegen mit twee ende tseventichgouwen Overlenssche Coirvoirster Rynssche gulden off die weerdedair voir in anderen gulden payment altyt opten pacht dach endemitten pacht’ 1311tr67

1456 P 6 rijnse guldens ‘Sees gouwen Overlenssche Coirfurster Rynsscher gulden’68 16731457 P 16 rijnse guldens ‘sestien Rynssche gulden lyffguetz’ 1351a1457 P 32 rijnse guldens ‘tweeendedertich Rynsscher gulden’ 16761459 T 22 rijnsche gulden 1 oort ‘twe ende twyntich ende een oert enkell Rijnsgulden’ 1168tr69

1459 T 20 gouden rijnse guldens ‘twyntich gouwen overlenssche coirfurster Rynssche gulden offdie weerde dair voir aen anderen gueden payment’ 116970

1460 T 20 rijnse guldens ‘twyntich coepmans rynssche gulden’ 1171tr71

1460 T 3 pond penn 13½ vlaams ‘drye ponde payments ende vyerthienden halven vlemss’ 12741461 P 30 gouden rijnse gulden ‘dertich gouwen overlenssche coirfurster Rynssche gulden’ 1518tr72

58 Overdracht van een oude rente van de kerk van Velp aan het geesthuis.59 Schuldbekentenis.60 Schuldbekentenis.61 Schuldbekentenis.62 Zie ook charter 837 (10 augustus 1450): ‘Een halff pont vleems gelts’.63 Schuldbekentenis.64 Pachtgeld voor het klooster te Sint-Agatha.65 Schuldbekentenis met panding door de geestmeester.66 De waarde van een gouden munt die uitbetaald moet worden in gangbare munt. Een schild was in 1455 alsrekenmunt gelijk aan 1,33 goudgulden. Er moest dus op de betaaldag gangbaar geld tot een tegenwaarde van eenen een derde goudgulden op tafel gelegd worden.67 Deze losbrief werd in 1528 aan de geestmeester gecedeerd. Zie tranfix van 20 april 1528, inv. nr. 1311tr.68 Mag gelost worden met ‘hondert gouwen Overlenssche Coirfurster Rynssche gulden off die weerde dairvoir ingueden vlemsschen payment altyt opten pachtdach ende mitt de pacht’69 Panding.70 Schuldbekentenis.71 Schuldbekentenis.72 Schuldbekentenis ten gunste van de kerkmeesters ten behoeve van de rector van het Sint-Barbara altaar van deSint-Elisabethkerk. Zie ook 4 februari 1486

66

11

1461 P 10 gouden rijnse guldens en10 vlemsen ‘thyen gouwen Rynssche gulden lyffrenthen siaers ende

thyen vlemsschen tsiaers’ 16801462 P 100 rijnse guldens ‘hondert gouwen overlenssche Coirfurster Rynssche gulden off

die weerde dair voir aen anderen gueden payment’ 19771462 T 125 gouden rijnse guldens ‘hondert ende vyffentwyntich gouwen overlenssche Core furster

Rynssche gulden off die werde dairvoir aen correntengueden payment’ 1472tr73

1463 G 2 pond vlaams ‘twe pondt vlemss geltz tsiaers elck pondt te betaelen mit vyfthyenalder vlems’ 836 alt

1465 T ½ pond penningen oudgeld ‘Een halff pondt autz’ 127174 alt1465 T 16 rijnse guldens ‘sestien Rynssche gulden lyffguetz’ 1351a75

1465 T 100 rijnse guldens ‘hondert gueder golden overlensche rynsche gulden of ander guetgolden payment den rynsche gulden gelijc guet’ 117076

1466 P 3 rijnse guldens ‘drye gouwen Rynssche gulden tsaiers off die weerde dair voiraen anderen gueden payment’ 1291tr

1468 P 4 rijnse guldens ‘vier Rynsche gulden’ 16831472 T 50 rijnse guldens ‘vyftich enckel overlensche golden Rynssche gulden off

ander payment dair voir guet inder tyt der betalinge’ 197877

1476 T 9 gouden rijnse guldens ‘Negen golden overlensche coirfurster Rynschegulden tsiaers offdie weerde dair voir aen anderen gueden payment inder tyt derbetalinge genge ende geve’ 1285

1476 T 4 pond penningen ‘vier ponden payments’ 1284tr pay1479 P 4 pond penningen ‘vier ponden paymentz’ 1296tr1481 P 3 rijnse guldens ‘Drije Enckel gouwen overlensche Rynsche gulden tsiaers off die

werde dair voir’ 1291tr1482 T 3 rijnse guldens ‘drye golden overlensche Rynsche gulden’ 1291tr1483 P 7 rijnse guldens ‘soeven gouwen overlenssche Rynsche gulden tsiaers’ te lossen

‘hondert gouwen overlensche Rynsgulden mitten soeven gouwengulden te pacht mit allen pachten die verschenen waren’ 1979

1486 P 50 rijnse guldens ‘vyfftich Rynsgulden, gerekent twintich stuvers voir elken gulden’ 198078

1487 P 107 rijnse guldens ‘hondert ende soeven currente Rinsgulden gerekent twintich stuversvoir elken gulden … off die werde dair voir’ 1981

1489 P 40 pond penn t. oudgeld ‘veertich ponden alder turnoescher’79 1512 alt1491 T 4 pond penningen ‘vier pont paymentz tsiaers’ 1296tr pay1492 P 3 rijnse guldens ‘drye golden Rynsgulden, off twintich philippus, off twintich

karolus stuver, voer elken golden Rynsgulden voer daten disbriefsgeslagen ende gemoint’ 860tr

1497 T 1 rijnse gulden ‘Enen golden eynkelen rynssche gulden des syaers off die rechtewerde dar vor’ 1338

1498 P 3 1/3 rijnse gulden ‘drye enckell golden Rynsche gulden inde eynen derdeil van eynenenckell gulden erfftiens Renten’ 1956

Rijnse guldens en in toenemende mate philippusguldens

1500 G 15 philippusguldens en ‘vijftien philippus off Karolus voir datum dis briefs geslagen ende2 sch penningen gemoent off die werde dair voir ende noch twee scillinc

paymentz tsiaers’ 839 (pay)1508 G 15 gouden leeuwen ‘vijftyen enckele golden gulden van gewicht den gulden voir drie

ende veertich stuvers’80 1102tr1512 P 3 rijnse guldens ‘drye enckel golden Rynsche gulden tsiaers guet van golde ende

houdende gewichte haldende voir datum disbriefs geslagen’ 861tr1513 P 3 rijnse guldens ‘drye enckel golden overlensche Rynsse gulden tsiaers guet van

golde ende hoir gewichte haldende voir datum disbryeffs geslagen

73 Schuldbekentenis.74 Zie ook charter 837.75 Maagscheiding, zie jaar 1457.76 Schuldbekentenis Jan Gaertssoin uit Sambeek.77 Schuldbekentenis van gastmeester Herman van Beynhem en zijn vrouw Bartruyt aan Gertrude, ‘echte dochterharmen spronx’.78 Schuldbrief.79 Rente van Maximiliaan op de heerlijke molen te Grave voor de vice dekenen en kanunniken van de Sint-Elisabethkerk.80 Vestiging recht om vee van de gasthuishof te Velp, dat organiek bij het gasthuis hoort, te mogen weiden op degemeent van Escharen. Het recht was 12 jaar niet aflosbaar.

67

12

ende gemunt’ 862tr1513 G 1 pond penningen ‘een pont paeymentz tsiaers’ 840 pay1516 T 1 gouden leeuw ‘enen golden leeuwe of vierendeviertich stuiver dair voir jaerlix

gemunt ende geslagen voir datum desbriefs’ 13681521 P 3 rijnse guldens ‘drye enckell bescheyden golden oefferlensche coerfurster Rynsse

gulden, guet van golde ende swaer van gewichte’ 994tr1521 T 6 rijnse guldens ‘seess enckel golden overlensche Rynsche koirforster gulden goet

van golde en gerecht van gewycht geslagen voir datum dysbriefsoff payment dat dair goet voir is in brabant gevalueert inde tytder talynghe’ 1307

1521 P 4 rijnse guldens ‘vijer enckel gouwen overlensse koervoerster Rynsse gulden tsiaersgoet van gout ende swaer van gewycht geschlagen ende gemuntvoer datum des bryeffs’ 994tr

1522 P 3 rijnse guldens ‘drei enckel overlensche golden Rynsche gulden tsiaers goet vangolde ende gerecht van gewycht geslagen voir datum dysbriefs’ 863tr

1522 T 12 philippusguldens ‘twelff enckel golden philippus gulden tsiaers goet van golde endegerecht van gewycht geslagen voir datum dysbriefs of die Rechtewerde dair voir aen goeden anderen golden brabantschen payment’ 1308

1522 P 6 philippusguldens ‘seess philippus gulden tsiaers off vyff ende twyntich stuverbrabantz voir elcken philippus gulden’ … voorts wordt uit hetonderpand uitgesloten een half huis dat als zekerheid gold voor‘negen malder Roggen tsiaers drye ort van enen enckelen guldentsiaers drye pont paymentz ende een virdel pont paymentz tsiaers’ 853tr81

1523 P 3 rijnse guldens ‘drye enckel overlensche golden Rynsche gulden tsiaers goet vangolde ende gerecht van gewycht geslagen voir datum dysbriefs’ 864tr

1523 G 6 philippusguldens ‘seess enckel golden philippus gulden tsiaers goet van golde indegerecht van gewycht geslagen voir datum des briefs’ 843

1523 P 3 philippusguldens ‘drye philippus gulden tsiaers off soven inde twijntich brabantschestuvers geslagen voir datum dys briefs voir elcken gulden’ 857tr

1525 P 1½ philippusgulden ‘anderhalven golden philppusgulden tsamen of die rechte werdedaer voir daermen inde tijt der talijnghe golden philippusguldenmijt betalen mach sonder enijge loesse daer aen te hebben’ 1329tr

1525 G 3 philippusguldens ‘drye golden philippus gulden tsiaers goet van gout inde swaer vangewycht geschlagen inde gemunt voer datum des bryeffs, off dieRechte weert daer voer aen anderen guede payment in tyt derloessinge als dan genge inde geeff wesen sal’ te lossen met ‘vyftichgolden philippus vurseyt off die Rechte wert daer voer aen anderengueden payment in tyt der loessynge als dan genge ende geeff wesensal opten pachtdach inde mytten pacht’ 975

1526 P 3 philippusguldens ‘drie enckel golden philippus gulden tsiaers goet van golde indegerecht van gewycht off die gerechte werde dair voir inbrabantschen payment’ 1313tr82

1527 T 6 rijnse guldens ‘seess gouwen overlensse coirvoirster Rynsse gulden tsiaers guetvan gouwe inde swaer van gewycht geslagen inde gemunt voerdatum des bryeffs off die Rechte weerd daer voer’ 1310

1527 T 3 rijnse guldens ‘drye enckel golden Rynsche koirforster gulden goet van golde indegerecht van gewicht gemunt voir datum dysbriefs of die gerechtewerde dair voir’ 1309

1527 P 2 rijnse guldens ‘twe enckel golden overlensche Rynsche koirforster gulden goet vangolde inde gerecht van gewycht gemunt voir datum dijsbriefs of dierechte werde dair voir’ 859tr

1528 P 2 gouden rijnse guldens en ‘twee enckel golden overlensche Rynsche gulden van gewicht inde3 pond penningen oudgeld drie pont autz tsiaers’ 1322tr alt

1528 P 1 pond penningen oudgeld ‘een pont autz tsiaers’, uit de zekerheid wordt uitgesloten:‘vierdenhalff malder roggen tsiaers drye pont paymentz tsiaers indesheren Recht vanden lande’ 854tr alt

1528 G 5 philippusguldens ‘vyff enckel golden philippus gulden tsiaers of die gerechtewerde dair voir’ 845

1528 T 4 rijnse guldens ‘vier enckele gulden’ 1311tr83

1528 P 3 philippusguldens ‘drie enckel golden philippus gulden tsiaers goet voan golde indegerecht van gewicht of vyfinde twyntich brabantz stuver gemuntvoir datum dysbriefs voir elcken gulden’ 858tr

81 Zie ook inv. nr. 853tr van 9 november 1523 en 15 september 1535.82 10 februari 1529 opgedragen aan de tafel van de heilige geest.83 Cessie van een losbrief aan de geestmeester. Zie ook losbrief 22 maart 1456, inv. nr. 1311tr.

68

13

1529 T 3 philippusguldens ‘drye philippus gulden tsaiers’ 1313tr1529 T 6 philippusguldens ‘seess philippus gulden tsiaers off die gerechte werde dair voir inde

tyt der betaelyngen’1530 P 3 philippusguldens ‘drye enckel golden philippus gulden tsamen of die werde dair voir

in brabantschen payment’ 856tr1530 P 1 philippusgulden ‘enen philippusgulden tsiaers’ 1314tr1530 G 1 philippusgulden ‘enen philippus gulden siaers’ 10321530 G 1 philippusgulden ‘enen golden philippus gulden tsiaers goet van golde inde gerecht

van gewicht of die rechte werde dair voir’ 8461530 G 1 philippusgulden niet gelezen 8481531 P 1 philippusgulden niet gelezen 1315tr1532 P 20 rijnse guldens ‘twintich enckel golden Rijnsche gulden van gewicht off die

gerechte weerde daer voer aen gereden anderen gelde’ Coe/09/021533 G 6 philippusguldens ‘seess philippus gulden tsiaers’ 8501533 G 9 brabantse guldens ‘een loesse van negen brabantz gulden tsiaers … altoes sullen mogen

loessen inde quiten opten pachtdach … mijt hondert inde seessinde vyftich brabantz gulden twyntich brabantz stuver gemunt voerdatum dis briefs off die werde voir elcken gulden voirseytinde mytten pacht’ 851 alt

1533 P 1 pond penningen oudgeld ‘enen pont autz’ 854tr1533 G 3 brabantse guldens ‘drye brabantz gulden tsiaers twyntich brabantz stuver gemunt voir

datum dyss briefs voir elcken gulden vurseyt off die werde dair voir’1065a alt1533 Σ 6 philippusgulden ‘sess philippus gulden tsiaers’ te lossen met ‘hondert enckele golden

philippus gulden goet van golden inde gerecht van gewicht off diegerechte werde dair voir in goeden gevalueerden brabantschenpayement inde mytten pacht’ 1317

1533 Σ 4 rijnse guldens ‘vyer enckel golden overlensche Rynsche koirforster gulden tsiaersgoet van golde inde gerecht van gewicht gemunt voir datum dysbriefs’ uit het eerste huis als zekerheid wordt uitgesloten: ‘vyer indetwyntich golden gulden tsiaers twe malder roggen tsiaers indesheren recht anden lande’ en uit het tweede huis: ‘twe enckel guldentsiaers een pont paymentz tsiaers inde sheren Recht vanden lande’ 1316

1534 G 7 oude vlaams ‘soeven alde vlems tsiaers’ 852 alt1534 G 1 hornse gulden ‘eenen erffhornsse gulden tsiaers twelff gevaluerde brabantsche

stuver gemunt voer data dis voerder hoernsse gulden voerseyt tebetaelen off dije gerechte weerde daer voer aen gueden anderenpayment als in tyt der betaelinge genge ind geeff ijs’ 977

1534 P 2 philippusguldens ‘twe enckell golden philippus gulden tsiaers off die gerechte werde` dair voir’ 1332tr84

1535 Σ 6 philippusguldens ‘sess philippus gulden tsiaers myt allen rechten inde voirwerdengelick die vurseyde scepenen brieff dair aff inholdende indbegrypent inde hebben dair na halmelick op vertegen tot behoeffder gasthuyss vurseyt inde den armen’ 853tr

1535 Σ 1 philippusgulden ‘enen philippus gulden tsiaers myt allen rechten inde voirwerdengelick die vurseyde Scepenen brieff dair van inholt inde begrypt’ 1315tr85

1536 Σ 1 philippusgulden niet gelezen 1314tr86

1536 T 3 rijnse guldens ‘drie enckel golden korvorster gulden guet van goude ende gerechtvan gewichte oft die werde dair voir aen aenderen gueden paymentin brabant gevaluiert op datum desbriefs genge ende geve’ vest/243fo271

1536 Σ 1 philippusgulden ‘1536 Σ 2 philippusguldens ‘twe enckell golden philippus gulden tsiaers’ 1332tr87

1538 Σ 12 brabantse stuivers ‘twelff enckell gevalueerde Brabansche stuvers erffpacht tsiaersgeslaegen ende gemunt voir datum des brieffs off dye gerechteweerde daer voer aen gueden anderen payment genge inde geeff intijt der betaelinge’ 1378

1538 Σ 6 philippusguldens ‘sess hertoch philippus gulden tsiaers … sall moeghen quyten endeloessen opten vurghenoemde pacht dach ende mytten pacht mijthondert hertoch philippus gulden vyff ende twyntich gevalueerdebrabantsche stuver geslaegen ende gemunt voir data dis voer elckenphilippus gulden off dye gerechte weerde dair voir aen guedenanderen beschoyden gevalueerden brabantz payement genge inde

84 Zie ook transfix 11 december 1536.85 Rente gevestigd 22 juli 1531 tussen particulieren. Inv. nr. 1315tr.86 Rente gevestigd 13 april 1530 tussen particulieren. Inv. nr 1314tr87 Zie charter 2 december 1534 voor de vestiging van deze rente.

69

14

geeff in tyt der loessinge’ 13181 brabantse gulden ‘enen brabantz gulden tsiaers’ uit huis en erf als zekerheid is

uitgesloten ‘anderhalven philippusgulden tsiaers inde anderhalffmalder rogge tsiaers’ lossingbepaling: ‘sesthyen enckell goldenkarolus gulden twyntich stuver brabantz voir den gulden voirseyt,off dye rechte werde daer voer ghenge inde geeff in tyt derloessynge opten vurseyde pacht dach inde mytten pacht’ 1320

4 philippusguldens ‘vyer philippus gulden tsiaers off dye werde daer voer’ 13192 rijnse guldens en3 pond penn oudgeld ‘twee enckell golden overlensche rijnsch gulden ende drye pont

autz tsiaers’88 1322tr (alt)125 philippusguldens,5 st en 1½ gulden brabants ‘hondert inde vyff inde twyntich philippus gulden v stuvers inde

anderhalve gulden brabants, herkommende van acht stedigen pachtvan ii lb paymentz tsiaers’ vest/244fo22

1 philippusgulden niet gelezen 13215 philippusguldens niet gelezen 993

1541 G 5 (philippus?)gulden niet gelezen 9381542 1 philippusgulden niet gelezen 13241545 G 1 pond penn oudgeld ‘eenen pont autz’ 854tr89 alt1546 P 4 philippusguldens ‘vier hertoch philippus gulden’ 941tr1547 G 3 gouden guldens ‘drie enckell golde gulden’ 939tr1547 G 27 gelderse meeuwen ‘soeven en twentich gelderssche meuwen

dair voir betaelende achthyen brab. st.’ 18490

1548 P 3 brabantse guldens ‘drye brabantz gulden’91

1550 T 1 gelderse rijder ‘enen gelderschen ryder off drye inde twyntich stuiver brabantsdaer voer gerekent’ 1327

1550 G 3 philippusgulden niet gelezen 91692

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1551 T 9 rijnse guldens zie copie 1285tr

600 gulden ‘sesse hondert gulden brabants’93

88 Essink vermeldt alleen 2 rijnse guldens. Zie ook de transfixen van 29 januari 1541.89 Zie ook inv. nr. 854tr van 11 april 1528 en 20 februari 1533 toen dit nog een particulier recht was.90 Charter niet geregistreerd. ‘Gegheven int Jaer ons heren dusent vyeffhondert ende soeven en veertich op syntepeters dach ab vincula’ (21 febr.).91 Deze rentevestiging is door Essink niet meegenomen in zijn regesten. Losbaar voor 50 carolusgulden,bestaande uit 20 gevalueerde Brabantse stuivers per gulden, en de pacht.92 Iedere gulden voor 25 brabantse stuivers93 Lening van de armen van Grave, welke ‘somme ende Rente daer op loopende quyteren ende schadelooshalden, ende die voirseyde somme van sesse hondert gulden binnen den tyt van drie Jaeren wederommeaffleggen en lossen sullen’.

70

15

Waardeaanduiding rechten in andere bronnen dan aankomsttitels gasthuis.

1312G/T 2x 40 sch penn, 16 penn. ineen oude groot t. hospitali ibidem quadraginta solidos, mense sancti spiritus ibidem

quadraginta solidos BHIC94 alt(Ibidem = videlicet grosso regi turonensi pro sedecim denariiscomputato, vel valorem eiusdem monete)

1312 T 6 pond penn, 16 penn. ineen oude groot t. sex libras predicti pagamenti BHIC alt

1320 P 5 pond kl penn, 16 penn. ineen oude groot t. quinque librares parve monete grosso antiquo regi francie

turonensi pro sedecim denariis computato BHIC95 alt

94 BHIC Grave, archief Walter, kapittel Sint-Elisabeth, 12. Testament Jan van Cuijk, 25 januari 1312.95 BHIC Grave, archief Walter, kapittel Sint-Elisabeth, 13. Assignatie van een rente van Otto van Cuijk uit zijnmolen te Beugen aan het kapittel te Grave, 15 januari 1320.

71

72

1

Bijlage 5.3 Rentevermogens

5.3/GH-1 Gasthuis te Grave 1449/50

Geldrenten

rechten rechtenaankomst- rekeningtitels 1449/50

alt pay alt pay

6groot 18gr 212gr 1 116gr 118gr 1 13schelling 15sch 2 2 3 16sch 1 19sch 1 110sch 3 7 6 915sch 120sch 6 2 10 325sch 3 128sch6d 130sch 3 2 4 440sch 250sch 11£ 1 5 1 51£10sch 12£ 2 1 62½£ 12£8sch 13£ 1 1 1 14£ 1 14£4sch 25£ 15£sch 17£ 18£ 1 18£8sch 18£12sch 1 110£ 112£ 140£ 1

----------------------------------------------Totaal aantallen 23 30 33 471sterling leuvens 120sch leuvens 15£ leavens 19Brab 11arnfl 1

Totalen £alt/£pay 72£7s 62£18s 39£12s 89£1s6d

Totaal in courant geld 49arnfl12kr 36arnfl9kr1oirt

Roggerenten

rechten rechtenaankomst- rekeningtitels 1449/50

1½vat 12vat 42½vat 13vat 34vat(½m) 8 55vat 1 26vat 56½vat 17vat 18½vat 29vat 110vat 411vat 1 112vat 1 313vat 114vat 1 115vat 1 118vat 1 11malderR 18 291mGerst 11½m 12m 12 132m5vat 12m6vat 12m6½vat 12½m 1 13m 5 73m1½vat 13½m 34m 1 25m 1 16½m 1 17m 1 (gerst) 18m 29m 1 16½vat/corr. 1

--------------------------------------Totaal aantallen 62 98Totaal Rogge 134m6vat 167m2½vat

(1 malder = 8 vat)

73

2

5.3/GH-2 Gasthuis te Grave

Roggerenten 1449/50 en 1529/30Aankomst-

rekening rekening verschil titels1449/50 1529/30 t.o.v. 1450 1451-1530

2vat 4 42½vat 1 -13vat 3 1 -24vat(½m) 5 7 +2 15vat 2 26vat 5 58½vat 2 1 -1 -19vat 1 -110vat 4 -411vat 1 112vat (1½m) 3 3 -213vat 1 114vat 1 115vat 1 118vat 1 11malder 29 28 -1 72m 13 21 +8 -12m1vat 1 +12m5vat 1 -12m6vat 1 2 +12m6½vat 1 12½m 1 1 23m 7 5 -2 33m1½vat 1 -13½m 3 4 +1 13m6vat 1 +14m 2 5 +3 44m2vat 1 +15m 1 -1 -15m2vat 1 +15½m 1 +16m 2 +26½m 1 -16m6vat 1 +17m 1 -1 19m 1 19½m11m5vat 113m 122m 1 +1 126m -1

---------------------------------------------------------------------------Totaal aantallen 98 105 +7 16

Totaal rogge 167m3½vat 224m6vat1 57m2½vat 58m4½vatAankomsttitels 58m4½vat ˄

--------------- ˄226m ˂ ˂ ˂ ˂

1 Hiervan geïnd (gelost) 220m4vat

74

3

5.3/T-1 Tafel Heilige Geest te Grave 1358

Spronc aankomsttitels1358 1302-1358

Geldrenten alt pay

12d 12sch 22sch5½d 12½sch 13sch 44sch 25sch 4 1 26sch 2 1 17sch 18sch6d 19sch 110sch 14 7 711sch 112sch 1 114sch 1 115sch 3 1 116sch 2 120sch 2 122sch6d 124sch 130sch 1 1 131sch 132sch 133sch 135sch 1 140sch 142sch 1 150sch 1½£ 131£ 1 32£ 1 13£ 13£10s 16£ 110£ 11grT 1

Spronc aankomsttitels1358 1302-1358

alt pay

Totaal aantallen 63 24 21

Totaal geld 1358 48£12s6dTotaal geld aankomsttitels: 45£2daltgeld 26£1s2dpayment 18£19s

Spronc aankomsttitels1358 1302-1358

Roggerenten THG

1/2vat 12vat 13vat 25vat 2 1½m 5 11m 210½vat 112vat 117½vat 12m6vat 13½m 1NN 1

--- ---Totaal aantallen 14 7

== ==

Totaal rogge 8m2½vat 10m7vat+ NN

5gr1d 1

--------------------------

Totaal aantallen 63 24 21

75

4

5.3/T-2 Tafel Heilige Geest te Grave 1455/56

Geldrenten

rechten rechtenaankomst- rekeningtitels 1455/56

alt pay alt pay

3oudegr 15gr1d 116gr 12sch 13sch4d 14sch 15sch 1 3 95½sch6sch 1 1 2 27sch 2 38sch 19sch 110sch 8 11 13 1211sch 112sch 1 214sch 114sch8d 115sch 1 1 316sch 1 1 220sch 2 422sch 1 122sch6d 1 125sch 1 3 226sch 130sch 2 4 3 331sch 132sch 135sch 1 140sch 142sch 150sch 1 1½£ 31£ 1 12 6 291½£ 11£13sch 12£ 5 1 52£6sch 12½£ 13£ 2 33½£ 24£ 2 1 54£5sch 2 14£6sch 14½£ 1 15£ 2 15½£ 16£ 1 1 17£ 1 17£4sch 18£ 1 210£ 3 212£ 114£18sch 1

rechten rechtenaankomst- rekeningtitels 1455/56

alt pay alt pay

Totaal aantallen 29 72 36 9818oudevl 1

Totalen altgeld 40£4s8d+18oudevl 33£12s

Totalen payment 179£18s 162£5s

Payment Herpen (4) 3£15sHerpen 18butkenHerpen 13dordplak

Roggerenten THG

rechten rechtenaankomst- rekeningtitels 1455/56

4vat 85vat 2 25½vat 16vat 1 16½vat 110vat 2 110½vat 112vat 1 115vat 117vat 117½vat 118vat 3½m 2 31m 27 271½m 1 12m 14 162m1vat 12m6vat 12½m 1 13m 1 83m1½vat 13½m 14m 1 24m2vat 1 15m 16m 2 16½m 16m6vat 17m 1 18m 1 111m1vat 133m6vat 134m 136m 1

Totaal aantallen 65 88Totaal Rogge 169m4vat 225m5½vat

76

5

5.3/T-3 Tafel Heilige Geest te Grave Roggerenten 1465/66 en 1551/52

Aankomst-rekening rekening verschil titels1465/66 1551/52 t.o.v. 1466 1466-1553

2vat 3 +34vat 7 -74½vat 1 +15vat 2 1 -15½vat 1 -16vat 1 2 +1 16½vat 1 17vat 1 +17½vat 1 +19vat 2 +2 110vat 2 5 +310½vat 1 111vat 1 +112vat 1 -117½vat 1 118vat 3 -3½m 3 13 +101m 28 40 +12 101m1vat 1 +11½m 5 11 +6 31m5vat 1 +11m7vat 1 +12m 14 29 +15 102m½vat 1 -12m1vat 1 -12½m 1 1 12m6vat 1 +13m 8 13 +5 23m1½vat 1 -14m 7 13 +6 74m2vat 1 15m 2 +2 26m 1 2 +16½m 1 17m 1 18m 3 2 -1 18½m -110m 112m 1 +1 114m 1 -118m 134m 1 12Nijmegm 1 +12m2½vat/corr (1) (+1)

---------------------------------------------------------------------------Totaal aantallen 98 155 +58 40

Totaal Rogge 241m4½vat 343m4½vat2 102m 101m3vatAank.titels 101m3vat ˄

--------------- ˄342m7½vat ˂ ˂ ˂ ˂

2 Hiervan geïnd (gelost) 336m4½vat.

77

78

1

Bijlage 5.4.1 Pandingen volgens de aankomsttitels 1291-1600

Jaar GH T Σ titel locatie opmerkingen

1369 x 7£4s/rente Grave erfpacht Jutte1384 x 5½grpay/rente Grave erven deken Grave1390 x 7½s/rente Grave1391 x 40gelfl Velp1426 x 1mR/rente Grave1428 x 1mR+1gelfl/rente Grave1445 x 6mR/rente Grave1446 x 8½mR/rente Cuijk1453 x 22Rfl1oort Herpen vordering uit halve tiend1456 x Cuijk goederen Haps en Cuijk1457 x 12vatR/rente Velp1458 x 100Rfl Mill goederen Jan Tycheler, overleden armmeester1459 x Herpen idem1459 x Herpen idem1459 x Velp idem1459 x Herpen idem1461 x 7flvl Cuijk1461 x 2mR/rente Cuijk1462 x Grave goederen Jacop die Wael1469 x 8½mR/rente Cuijk1469 x 4mR/rente Herpen1470 x 5mR/rente Escharen1475 x 26mR Cuijk1481 x 8mR/rente Holl.broek1483 x 8½vatR/rente Escharen1483 x 9½mR/rente Beers1486 x 5mR/rente Escharen1486 x 2mR/rente Holl.broek1487 x 1½mR/rente Velp1492 x 2mR/rente Mill1551 x Grave1552 x Grave1567 x Grave goederen Willem Monicx, overl. gastmeester

79

80

Bijlage 5.4.2 Lossingen volgens de aankomsttitels 1291-1600

Jaar GH T jaarlijkse lossing opmerkingenrente

1320 x 8mR1438 x 8mR 100Rfl1447 x 10mR 130Rfl1454 x 2mR 38Rfl1459 x 4mR 14Rfl+pacht1462 x 2mR, 1schepel 13Rfl+pacht1464 x 2mR 26Rfl1468 x 4mR 50Rfl1483 x1490 x 2½mR 28phfl1505 x 2mR 25Rfl1525 x 3phfl 50phfl+pacht1527 x 1mR 17phfl+pacht1533 x 6phfl 100phfl1533 x 9brabfl 156brabfl 1fl van 20st1533 x 6phfl 100phfl1538 x 6phfl 100phfl 1fl van 25st1541 x 5fl 100fl+pacht1551 x 1brabfl 17brabfl1557 x 1mR 16phfl1564 x 6brabfl 100phfl+pacht1566 x 2carfl 32carfl1581 x 12brabfl 200brabfl+pacht

81

82

1

Bijlage 5.5

Verantwoordingen Herman Spronc 1357 /1358 en latere jaren Tafel van de HeiligeGeest te Grave1

Inv. nr. 1177A.Foto’s 24/3 2011, nrs. 1-2-3

1357/1358

(1e deel recto)

12 Dit is die rente die die helighe geest hadde doe HermanSpronc daer aen quam Inden irsten Iacob van Uden vansinen huyse ii s iaerlicken renten die hy sculdich isItem Jan Minne van sinen huyse vi s des is een brief

5 Item Heynken die Scut van sinen huyse des is een brief x sItem Stijnken Jutten dochter van oren huyse daer een brief af is xi sItem Rutgher Beckers zoen van enen hove ii sItem Jan vanden Opstal ende Bijse Kayen van oren husen daereen brief af is xv s Item Heijn Zwart van sinen huse j lb

10 Item Coen die Verwer van enen huyse dat Peters des Olyslegers was v sItem Arnt vanden Cluten van sinen huijse ii s vj dItem Ian die Barbier van sinen huyse des een brief is x sItem Philyps van sinen huyse des een brief is xv sItem Otte die Smit van sinen huyse des een brief is xxx s

15 Item uyte den huse dat Peters Campsterpers was des is een brief iii lbItem Heynken die Bemer van sinen huys des een brief is x sItem Rutgher Somenzoen mett sinen zusteren des een brief is xvItem Gerart Ekers van sinen huyse des een brief is j lbItem Ian van Eescharen ende Jutte Telen dochter van oren huse des een brief

20 j lb (regel uitgekrast)Item Heijnen dochter van Lonen ende Diric Plaetsart van oren husedaer af is een brief x sItem Aleyt vanden Houte van oren huse after des een brief is xxxiii sItem Willem van Roesbeec van sinen huyse des een brief is j lb

25 Item Meynske van sinen huyse des een brief is x sItem Gerart Goeswijns zoen ende sijn bruderen des een brief is l sItem dieselve Gerart van enen halven vierdel lants des een brief is j lbItem Jan die Gruter van sinen huyse des een brief is x sItem Jan van Widenhoven van sinen huyse des een brief is x s

30 Item uyt den huyse daer die helft af des costers Gerarts is iii sItem Faes van sinen huyse des een brief is j lbItem Nenken Budel van sinen huse des een brief is j lbItem Alart Willemszoen van sinen huse des een brief is xvi sItem Gryete Ermbouts dochter van oren huse des een brief is xxiiii s op Martinus

35 Item Hen Baeten kijnder van oren huse des een brief is ii lbItem Roelof die Bere des een brief is vi sItem Jans kijnder van Yperen van oren huse des een brief is x sItem Luyt Floren van oren huse des een brief is x sItem Herman vanden Houte van enen hove des een brief is x s

1 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1177 A en 1177 B. De omschrijving in de inventarislijst is nietcorrect.2 Regelnummering door mij aangebracht.

83

2

40 Item Jutte Lute Floren dochter van oren huse j lbItem Goedert van Brabant van sinen huse des een brief is j lbItem Grite van Brugghe van oren huse des een brief is xlii sItem Jan Serrijs van eenre hostat die leghet in ieghen der sidenvan Peskens huse over aen der stat mure des een brief

45 is x sItem Godeken Cloet van enen hove iiii s(regel uitgekrast) [… s]Item Herman Marmenzoen van enen stuc lants des is een brief x sItem Herman Rosinc van sinen huse des een brief is xii s

50 Item Gerart die Iegher uter sinen goede in Ter Haerde des eenbrief is j lbItem Lizabet des Greven dochter van Gassel van enen stuc lantsdaer een brief af is iii sItem Jan Spronbosche kijnder van oren erve viii s vi d

55 Item Jan van Halle van sinen erve iiii sItem Herman Oden zoen van enen stuc lants inden Houte x sItem Jan Knijp van sinen erve dat te Velpe leget des een briefis j lbItem Heyn Kalen zoen van Herpen van sinen goede des een brief is j lb

60 Item Henneken die Greve van Derenborch van sinen hove deseen brief is x sItem Jacob vanden Beninghe van sinen erve des een brief is xxxii sItem Zebe van Erwen xvi sItem des groten kijnder van Langel des een brief is xiiii s

65 Item Erke Uden dochter die woendt tot Loen aen den kerhof deseen brief is j lbItem Dyric die Wolf iij sItem Somen Mombarts kijnder van enen stuc lants des eenbrief is j lb

70 Item Arnt Knapen zoen van enen hove iii sItem Jan die Ridder van enen hove vii sItem Mechtelt Fierkens van enen hove xii dItem Beel soonen dochter van enen hove iii sItem Gadeken vanden Ham v s

75 Item Godert Gheryt Ekers zoen van Fissie wegen x lb(ander handschrift) Item Crude van Herlaer van hoeren huse v s tsiaers op paeschen

(doorgehaald) Summa xliiii lb xvii s vi d(rechtsonder) xliii lb xvii s vi d

(2e deel recto)

Dit is die pacht vanden rogghe die Herman Spronc inden hey80 ligen geest vant doe hy rentmeyster waert Inden irsten is sculdich

Yde Vranken van Herpen j mauder daer een brief af is.Item Gadeken vanden Ham van enen stuc lants aen den Craiysberchj mauder.Item Jacob die Mandmeker van sinen huse ende sinen hove v vaet

85 des is een briefItem Heyn Knape van Haeps van sinen erve des een brief is iii vaetItem Luyte Heyn Knapen zuster van oren erve des een brief is v vaetItem Arnt van Berse ende des is een brief j mauderItem Arnt Knapen zoen des een brief is j mauder

90 Item Henneken Colfkens zoen j vaetItem Jan van Haeps die Wever van enen stuc lants leecht te Haeps

84

3

iii vaetItem Wautum die Smit des een brief is xviij vaetItem Heynke die Bemer des een brief is xj vaet

95 Item Gertruyt tsBeren dochter die tot Assel had ghewoent des eenbrief is j mauderItem Gelijs vanden Grave ii vaet. Item dat goet te Haeps

Summa ix mauder vii vaet

(3e deel recto)

Dit is die scoilt die Herman vant te gelden doe hy quam aen den100 heyligengeest Inden irsten was men sculdich Lisen Otten van

backen xxvii grItem Jutten Ian Monicx dochter xxvii grItem Brekensteen iii lbItem Gerart vanden Campe vi gr

105 Item Stinen Groet Gudden xvi grItem eynen Arnt zoen viii lb iii grItem Jan brief ix mauder rogghen j grdese scoilt gavt Herman Spronc ende vant te gelden ende hierteghen vant hy vier pont tot deser te gelden ende niet meer

110 Summa xvi lb vi s viii d ende ix mauder rogghe

Inv. nr. 1177B rectofoto’s 24/3 2011, nr 4-5 en foto 1/3/2011, nr. 10

Latere jaren

Dat hier nae ghescreven steet dat is die beterings vandengoede des heylgen geest synt dat Herman Spronc daer aen comenis Inden Irsten Jan Run isse iii lb siaers van ene huus datJut Stropers was des is enen brief Item ii lb siaers van

115 enen huus was Willem Soudemers des is enen briefItem Wouter van Rotselaer isse xxii s ende vi d van sinen huus siaersende des is enen brief Item Heyncken van Haeps iss xxii s siaersvan sinen huus ende des is een brief Item Wouter van der Meeriss van sinen huus xxx s siaers ende des is enen brief

120 Item Ryt van Cleve ende Henneken van Os syn sculdich ii lb siaersvan enen have leget aen den Niwen Dijc ende des is enen briefItem Herman die Verver iss vi s siaers ende van enen have endedes enen brief is Item Griet Coppen iss x s siaers ende des isenen brief van oren have. Item Berte Reynarts besetten den

125 bovenwoen ii lb siaers ende daer heeft die heylge geest iii groten andat is ghelegen te Kuyck aen den Lairehove Item Coenkenskinderen van Gerresoin syn sculdich xxx s siaers ende des enenbrief is van oren huus Item Herman Rosinc iss ii lb siaers vanenen have ende vi s ende des enen brief is: Item Reynken Vrekes

130 ende Coense syn sculdich ii lb siaers van oren huus ende des is enenbrief Item Didderyc Styn iss van sinen huus iiiis lb siaersende des enen brief is Item Heyn vanden Diggen iss iii lb siaersvan sinen huse ende des enen brief is Item Gebel iss v s siaers vanoren huse ende des enen brief is Item Raymeker iss v s siaers van

135 sinen huse ende des enen brief is Item Goedert Spijcht iss ii lbsisters van sinen huse ende des enen brief is Item Herman

85

4

vander Mutten ende Zenken ii lb siaers van enen haeve ende des enenbrief is Item Gerart Luwe iss iii gr siaers van enen haveItem Wernaer iss ii s siaers Item Fie Sproncs een pont siaers

140 ende des enen brief is van oren huus Item Heykensen soen voerhoppen i lb siaers ende des enen brief is van sinen huusItem Arnt Spronc van huse vi s siaers Item Willem van Orchgen van sinen huus i lb siaers ende des enen brief isItem Jan Widenhoven xxx s siaers van sinen huus ende des

145 enen brief is Item Jut Corpus xiii s ende iiii d des enen brief isItem Vit Mergerden huus x s siaers ende des enen brief isItem Herpens Meijs v s siaers van sinen huse Item Jaxkenvanden Ham xxx s siaers des enen brief is Item Arnt vanden Cluten iss i lb siaers dat besetten vise Hagensdochter

150 Item her Heinric die deken i lb siaers van sinen husedes enen brief is Item Geenken die Porter iss van sinenhuse x s siaers des enen brief is Item die pastoer van Velpeiss x s siaers van enen s stuc lans Item Jan van Alst issxxiii s siaers van enen torffen Item Gheraart van Hall ende

155 Deric van Plenen sijn sculdich i lb siaers Item Janvan Haeps v s siaers van sinen have Item Bode van Eesscherenx s siaers van enen veme in genen broech3 Item DericGeraarts soen iss l s siaers van ii mergen hoybemtendies briven sijn Item Deric Lekenman i lb siaers van

160 sinen erve ende dies sijn brive Item Henneken Stinen soenIn genen broech iss xxx s siaers uter sinen erve ende diessijn brive Item Stinen xl s siaers uter oren erven ende dessijn brive Item Heynen Baten soen van Wanray xl s siaersende dies is enen brief voer sinen erve Item Rutger Minnesoen

165 iij s siaers uter sinen erven Item Aelbrecht Wantems soenbeset i lb siaers ende des enen brief is uter sinen ervenItem men is dem heylgen geest sculdich uter hoftat te Saelhovel ii lb siaers des enen brief is Item dat die heylgegeest te Velp also wel teyns heeft ende wael wiste half pont

170 weert is Item Batemsoen van Loen x s siaers des enen briefis Item (regel uitgekrast) [Heyn Zuers? …erve dis enen brief is] Item Tonen die Verwer xii d siaersvan sinen huus Item Seelken van Eesscheren x s siaers utersinen huus ende des brive syn ende daer Herman syn lijftoct

175 aen heeft Item xxx s siaers aenden huus daer BeelkenSiben in woent daer Herman den heyligen geest aen erfdenende behielt sinen lijftocht daeraen Item i lb siaers an herJacop Spaernebeens huus daer Herman Spronc syn lyftocht aen heeft ende dat hi gavt metten sinen Item Heyn

180 Merren ende Herman van der Muren syn sculdich xxi svan enen have daer Herman Spronc syn lijftocht aen heefdes syn brive Item die Dopper ende Heynken Giben soen vii ssyaers ende des enen brief is Item Heynen van Bogen xlii s ende vid des brive sijn ende daer Herman Spronc sijn lijftocht

185 aen heeft ende dat hi gavyt metten sinen Item ReynkenVreksteen xlii s ende vi d daer die heylge geest brive afheeft ende Herman Spronc sijn lijftocht aen heef ende hi tugden met sinen geld (toegevoegd in ander handschrift:) Item x s aen enen huus dat ghelegenis tusschen Heynen van Bogen ende Jan van Widenhoven tsiaers

190 des enen brief is

3 Broek, laag land.

86

5

Dit is die rogge die die heylge geest ghecregen heeft syntdat Herman Spronc reyntmeyster sheylgen geest waertItem die Greve vanden Ham ii vaet roggen siaersItem Beli Campkens xi vaet rogge siaers ende des i brief is

195 Item Goedart ende Aleynden xi vaeten rogge saers ende des i brief isItem Dederic ende Belien iii mauder rogge siaers ende des i brief isItem Gherart van der Voert i half mauder rogge ende des i brief isItem Jan die Wolf i mauder rogge siaersItem Beynke sPapensoen i mauder rogge siaers ende des i brief

200 Item Jan die Goede i mauder rogge ende des enen brief isItem Hubart van Hemert ii mauder siaers ende des i briefItem Eereken Raet Stryps dochter iss i mauder siaers ende desenen brief is Item Jan van Hollant iss tsiaers i halfmauder ende des enen brief is Item Arnt Aben

205 soen iss van huus ende van sinen have i mauder gerstetsiaers ende des enen brief is

Wij Herman Spronc hebben gheleent den heylgen geestviertien Jaer lanc twe ende twintich pont tsiaers ende om daerrenten mede gemaeck hebben voers so hebben wi Herman

210 Spronc dat huus ghetimert dat daer steet in behoef desheylgen geest dat minen geld c pont ende vine ghecostheeft voert so heeft die heylge geest gecregen twe goedemergen lans by hulpen ende bi verde Herman Sproncsdie hi ghekocht heeft in behoef des heylgen geest

215 ende oec heeft die heylge geest ghecregen ene goeden halvemergen die leget in dat Velper Houct voert in dAude Wijtanderhalven mergen voert up die Mers enen vierdel lans

Inv. nr. 1177B versofoto 24/3/2011, nr 7.

(incomplete notitie)

ende xii plackItem sceplen van rogge viii gulden op sinte Mertens dach inde winter

220 marge: Lamberti festo) Item Hencken vanden Ham ii mauder rogge vi vate elc mauder xxxii plackItem Jan Polselawer i mauder rogge xxxi plack op LambertiItem Henneken Quaden soen van Langel i mauder xxxii plack op Lamberti(marge: Lamberti) Item Marcelis die Cale van ij mauder roggen elc mauder xxxi plack(marge: Lamberti) Item God die Becker van Drienbarch ii mauder elc mauder xxxiii plack

225 Item te Gassel Herman Ruegers soen i mauder rogge i gulden LambertiItem Arnt vanden Stake i mauder i gulden LambertiItem Hemken vanden Hout daude ii mauder dmauder xxxi plack MartiniItem Gudken Scoiten soen i mauder i gulden LambertiItem Jacop van Driele i mauder xxxii plack

230 Item Ermbout van Aelst i mauder i gulden op LambertiItem Jan van Hoes i mauder xxxii plack op Lamberti Endenoch dese selve Jan iii vate lopen xii plack op LambertiItem Art Zomer van wollen xxviij lb op Martinivander wollen te Haeps gescoren

235 Item Wynre vander Heyden i mauder rogghen i ghulden

87

88

Bijlage 5.6 Voorbeelden van rentevestigingen met een lossingsclausule uit de schepenakten vanGrave van 1533.

Wy Henrick Reyleyer inde Jan Boegemeker scepenen te Graeff tughen dat voir den richter inde ons commen synJacob Gobbels gastmeyster inde tyt inde heft myt consent syner provisoren doir beveell des gemeynen raets gevestFyerken Loefs inde synen erven seess philippus gulden ts off die rechte werde dair voir te bethalen op ons liefs herenhemelvaerts dach vytter enen camp lants gelegen inde Mersse deen sy neven den susteren erff dander sy neven ArntLoefs deen eynd opten Horsense Graeff dander eynd aen die gemeyn straet rq Te wennen rq inde allen voircommenaff te doen datum den xxviien dach inde mey anno xxxiii

Te loessen myt hondert philippus gulden off die rechte werde dair voir in tyt der loessyng opten pacht dach indemytten pacht1

Wy Jan Bogemeker inde Jan die Leen scepenen tughen dat Jan Boltkens inde Annegeirt sijn huysfrou hebben gevestJacob Gobbels gastmeister inde geestmeister vyer enckele gulden van gewicht off die rechte werde dair voir is tebethalen op sinte Michiels dach vytter twe huysen deen geleghen den sy neven heer Jan Geirinnen? dander sy neveneen Gemenen straetken after opten statmuer inde voir aen die Gemeynen straetken dander huys geleghen indeVysstratken den sy neven Jan die Vysser dander sy neven Thys van Henxthovel after aen Michiel in camerick voiraen die Gemeynen straetTe wennen inde vyt te peynden rq inde alle voircommen aff te doen vytgeven vytter den irsten huys xxiiii goldengulden ii malder roggen inde sheren recht inde vytter den anderen huys ii enckel golden i lib paymentz inde sherenrecht datum den xven dach decembris anno xxxiii

Te loessen myt lxvii golden gulden van gewicht gemunt voir datum dys brefs of die werde dair voir aen goldenbrabantschen payment off xii alden vuyrysseren van gewicht gemunt byden alden hertoch Kaerll off by vrou Maryvan Burgounden voir elcken gulden vurseyt inde mytten pacht2

Opmerkingen:

Golden brabantschen payment’ betekent goed Brabants geld. ‘den alden vuyrysseren’ zijn oude vuurijzers. Vuurijzers zijn verzwakte stuivers die

sinds 1474 geslagen werden. Zij werden ook in dubbele vorm uitgegeven.3

1 BHIC 7041, 243, fo 160.2 BHIC 7041, 243, fo 177.3 Van Gelder, De Nederlandse munten, 49. Voor emissies onder Karel de Stoute: Van der Chijs, De Munten(Braband), 169-170, nrs XII, 6-7; Vanhoudt, Atlas, H 34-35;.

89

90

1

Bijlage 5.7 Geldrenten in gangbare transactiemunten volgens de rekening van 1537/1538 van degecombineerde instellingen het gasthuis en het geesthuis te Grave

Bron: Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1153, folio’s 9vo-10r en 19r.

fo 9vo

Geesthuis

1. Inkomsten uit lopende renten(‘Geltrenthen dess heilichgeesthuyss’)

Henrick Coeberch 4 goudguldenHerman Celen en Ariaen Hynreiyx

weduwe te Serenborch (’s-Heerenberg) 6 goudgulden ad 2 hornse guldensJan Boegmekers 9 goudgulden ad 16 stuiverJonge Jan Rover 3 goudguldenerven Wouter Loefs, 1/3 deel van 1 gouden leeuw 34 stuiverHenrick Reyleijer 6 goudguldenidem 6 goudguldende stad Grave 12 philippusgulden

2. Inkomsten uit door huidige armmeester aangekochte renten uit de opbrengst van geloste renten(‘Noch van aengecoften renten by Wolter van Wamel Janss armenmeister gecommen van pennynghen den armenaffgelost ende weder beleet’)

Claes die Licht 1 philippusguldenMechtelt, weduwe Jans van Hollant 6 philippusguldenMeister Wolter van Wamell 3 goudguldenEvert Peterss, metselaar 2 philippusguldenGerit Henrixss in de stenen 1 philippusgulden

Totaal 1 en 2: 78 gulden 18 stuiver rekeningmunt

fo 10r

3. Inkomsten uit (lopende) renten voor specifieke aankopen(‘Renthen gecoft vanden armen te gheven aen oly en weytz lyndendoecken vullen doicken schoen torff rc’)

IJken Zamders 6 philippusguldenFrans Dolen 6 philippusguldende stad Grave 6 philippusguldenZuster Aelken vanden Velde,

Peterssdochter van Mannen? 3 philippusguldenGeertruyt van Horck 3 goudguldenGeret weduwe Jan Boltkens 4 goudguldenCornelis van Donghen 6 goudguldenJan van Aken 6 goudguldenErmken weduwe Johans van Onderzell 3 philippusguldenJan Gerssens en Ermyt Aertz te Mill 2 malder rogge (‘nae inden rog te rekenen’)1

Grietken Ruyss 4 philippusgulden

Totaal 3: 61 gulden 12 stuiver rekeningmunt

1 Tegen dagprijs van rogge.

91

2

fo 19r

Gasthuis

4. Inkomsten uit lopende renten(‘Jairgelden die Herman vanden Cluyten inde die gastmeister inden gasthuyss gebracht hebben’)

Cornelis van Weert timmerman 4 arnhemse guldenCornelis van Gelre 15 karolus stuiver 1 oortje 16½ stuiverJorden van Maren 4 philippusguldenBernt Voss 3 philippusguldenidem 6 goudguldenWalraven van Oy 5 philippusguldende stad Grave 6 philippusguldenIdem 4 philippusguldenPeter Stevens te Mill 4 philippusguldenhier staat bijgeschreven dat de oude gasthuisvrouw met dit geld linnendoek aangeschaft had voor hemden voor dearmenDerick vanden Lampelair te Mill 6 philippusguldenErmyt van Luynen te Mill 3 philippusguldenGerit Lambertss 4 philippusguldenJacop van Ray 1 philippusguldenJan die Raymeker 1 philippusgulden

5. Inkomsten uit nieuwe aangekochte renten(‘’ Jairgelden gecommen van Reynder van Bocholtz’)

Michtelt, weduwe van Jans van Hollant 6 philippusgulden, te lossenAernt van Erp 6 philippusgulden, te lossenArnt die Haen 5 philippusgulden, te lossen met 100 philippusgulden

Totaal 4 en 5: 80 gulden 18½ stuiver rekeningmunt

De totale inkomsten uit lopende en nieuwe geldrenten van het geesthuis en het gasthuis bedroegen in 1537/1538 ruim221 gulden rekeningmunt.

Rekenwaarde rekeningmunten:

gulden = 20 stuiverstuiver = 16 penningen18 groetkens = 1 oort stuiver

92

1

Bijlage 5.8.2

Muntvaluaties volgens cijnsregisters van Graafse instellingen.

I Rechtsboek (renten en andere rechten) kapittel Sint-Elisabeth, Grave1

Koersinformatie vanaf de tweede helft van de vijftiende eeuw.

folio 266

.vanden ponden. Ex quodam libro Adriani Eyndhovis

Een pont outs – xxxi – stuiver Ende met recht soudemen betalen philippus ende karolus stuiver voer stuiver welck nu op braspenninck ghevalueert sijnEen pont vleems – xx – sch – vi – guldenEen pont brabantsch – xiii – sch iiii d groten – iiii – guldenEen pont Artois – xx – stuiverTscheeren pont – iii – sch – iiii d groten – xx – stuiverEen pont hollantsch – ii – sch – vi – d groten – xv – stuiverEen pont parizeze – xx – groten – x – stuiverEen pont henegous – x stuiverEen pont payments Bosch gelts – vii- stuiverEen pont Lovens – xxv oude groten – vi – d veteri – ii – gulden – viii – stuiver – iii – oert – vi mitenEen pont Engels – vi - sch – viii – d groten – ii – gulden

.van peters.Voer enen gouden peter int chijns boeck tot Gestel – xxviii – stuiverEnen Lovenschen peter – xxvi - stuiverEenen gouwen Bosch peter – xix – stuiverEenen anderen Bosch peter – xviii –stuiver

.van den schylling.Eenen sch groet vleems – vi stuiver. Enen sch groet brabants – iiii –stuiverEenen tscheren sch – i – stuiver. Eenen hollantsche sch – i – blanckEenen sch parizeze, vleems parasijs – j stuiver. Eenen sch henegous – j stuiverEenen sch Bosch gelts – j blanck scerp

.van penningen. van miten brabantschEenen .d. vlems – j –stuiver 72 miten eenen stuiverEenen d brabantsch – xxiiii miten 36 miten – j stuiverEenen d paresijs – iii – miten 18 miten – i – ortEenen d hollantsch – iiii – miten 9 miten – i – negenmennikenEenen brasd – xc miten iiiij myt – i – moerken

folio 267

.van ingelschen. .miten vleems.Eenen ingelschen vleemsch – xii – miten. 48 miten – i – stuiverEenen ingelschen brabantsch – viii – miten. 24 miten – j – stuiverEenen groten brab. – iii ingelschen brab. 12 miten – i ortEenen groten bosch gelts – iiiij plack 6 miten – i negenmenneken

1 BHIC 7054, Kapittel Sint-Elisabeth Grave, 11A, p 266-276. Dr. Leny van Lieshout maakte mij attent opdeze valuatie.

93

2

iii groeten brab. – i –st 3 miten – i moerkeni ouden groten – v - groten brab. i engelschen

van ouden grotenItem die oude groten soemen die ontfanghet in die Meijerije vandenBosch doen drie oude groten – vj stuiverItem xii d nys, i sch nys, ix d outs, elck is enen ouden grotenmer enen sch outs dats – iij – stuiver, enen sch lovens -iij stuiverxx sch nys mackt i pont nys, i lb nys mackt xx oude groten, endexx oude groten maken – xxxvij stuiver stijffItem xx sch outs dats i lb outs, ende i lb outs dats xxvi oude groet i dup.

- xlviii – st iii ortItem xx sch swarte tornoys dats xv oude groet – xxviij stuiverItem xx sch ouder groot facit een lb ouder groet, facit xxi gulden vii stuiver i ortItem enen sch ouder groet maeckt – xxi stuiver i ort vi miten

Item enen sterlinck es – een blanckItem iij sterlinck es – i ouden grotenItem enen vlemsen – i – blanck2

Item enen auden groten is enen stuiver ende enen philippus penninck soemen costu-mert alhier inder meyerien3

Eenen philippus penninck - i blanck en i moerken4

Een nigrum valet – i negemenkeniiii hellinghe – ii – d.iiii d potenynen – i – diiii oert veteris – i d veterisiiii oert novalis – i d novalisi esterlijn maeckt – iii – d veterisi colener maeckt – vi – d veterisobbolus – j dItem een cleijcken – j - stuiverItem v cleijckens – vii sch ii d payments – iij stuiver stijffxvi d hollantsch payments – i –stuiverEenen croemstart doet viii placken, ij cromstart – i wilhelmes stuynEene wilhelmes stuin – i – blanck i negemenken

folio 268

Alsoemen bevonden heft in diversen steden van Hollandt, Zelandt, Brabant endeVlaenderen aengaende den affslach vanden Vysschen. Ten Bosch in die my-nenghe es i gulden ix stuiver, enen schillinck vii negemenkens, xiiii grotenenen stuiver, Ende dat heit men Vijsschers gulden Schyllinghen ende groten

2 Een vlems is hier derhalve gelijk aan een sterling of 1/3 oude groot.3 Met deze ‘auden groten’ is de groot tournoois bedoeld. Uitgaande van een pond penningen oud leuvens ofeen pond peningen pagement had een oude groot tournoois een rekenwaarde van 1,83 stuiver. Een pondoud leuvens van 9 penningen in de groot is 48 5/6 stuiver (zie paragraaf 6.6.1.1), een pond pagement van16 penningen zwarte tournoois is 27½ stuiver (zie paragraaf 6.6.1.1); 48 5/6 : 240 x 9 = 1,83 stuiver en 27½: 240 x 16 = 1,83 stuiver. Een pond penningen oudgeld was 31 stuivers, de groot tournoois was daarbij doorde zilverspeculatie 12,7% overgewaardeerd (31 : 27½ = 1,127). Uitgaande van een rekenwaarde van degroot tournoois van 1,83 stuiver had volgens de valuatie een philippuspenning een rekenwaarde van 0,83stuiver, of iets meer dan 4/5 stuiver.4 Als een philippuspenning een rekenwaarde had van 0,83 stuiver en de blank van ¾ stuiver, dan moet eenmoerken een rekenwaarde gehad hebben van 0,83 minus ¾ stuiver = 1/16 stuiver. Dit klopt, want eenstuiver is 48 miten vlaams en een moerken 3 miten vlaams. 3/48 = 1/16. Zie in deze bijlage p 1.

94

3

Item het is te weten datmen te Loven den ouden groten gront chijns be-taelt met .v. placken brabants i prixken

Item iii placken brabants maken enen stuiver, i prixken maeckt viii mytenEen plack brabants maect i brabants groeten, Een brabants groeten maeckt iiiijplack Bosch gelts, ende driemael iiiij placken maken i stuiver

Ravensteins RechtItem enen schillinck rhyns facit enen braspenninck ergo xx sch – xxv – stuiverInden lande van Ravenstein een macheghean gehouwet man vercopenenyge erve off erffgueden offt oick ennich gelt dair op werven hi sij vansijnre weghen off van hurenwegen, sijn huisvrouwe moet tegenwoirdichsijn om die veste te helpen doen

[Gedeeltelijke afschriften van muntordonnanties]

[Muntordonnantie 14 november 1474]

(in de marge: xiiiic lxxiiii)Ordinantie ghemackt vander Evaluatie Anno xiiii c.Lxxiiii/ xiiii dach in November worden dese penningen ghe-valueert soe hier nae volghet

Tgoutden Nobel met der rosen – iii – gl viii st den Andries gulden - xxiiii stden henricq Nobel – ii – gl xviii st den saluit ende ghemein ducaet xxix stden vlaemschen nobel – ii gl xvi st die vrancrixsche croenen – xxvii stdie halve ende vierendeel na advenant die wilhelmus schilt – xxiiii – stden leuw van boirgongijen – xxxvi – st den coervoersters gulden – xxiii – stden Ryder ende ungerschen ducaet – xxix st den Johannes schilt – xxiii st

die silvere penningenden dobbelen stuiver philippus ende karolus – ii – st – xviii – mytenden enckelen van dien – i – st – ix mytendie stoeters oude ende nyeuwe – ii – st – xviii mytendie halve vierdendelen, vanden voirseyden stuvers, grote, brasd ende philippus gehei-ten oude stuvers, ende blancken gheheyten dobbel blancken metter lelijenbliven op hueren ouden cours ende loep

Ende alsoe stont die evaluatie totten jaren lxxviii xxiiii da-ghe in October

[Muntordonnantie 24 oktober 1478]

(in de marge: xiiiic. lxxviii) Anno lxxviii den xxiiii dach October woerden die penningen ghevalueertte weten

Tgoutden Nobel met der rosen – iii – gl xvi st den Johannes clynckaert – xxvi stden henricq Nobel – iii gl- vi st den coervorsters gulden – xxvi stden vlaemschen Nobel – iii – gl iiii st den gulden van luydick – xxvi stdie halve ende vierendeel na advenant den peter van naemen – xxii stden gouden leuw van boirgungijen – ii gl den utrechs gulden – xxii stden Rijder ende ungersche ducaet – xxxiiii st den philippus clinckart – xviii stden saluit, den ducaet van ytalien - xxxiii st den Reinoldus gulden – xviii st

95

4

die croen mytter sonnen – xxxiii st den Beijers gulden – xvi stden Andries gl ende Wilhelmus schilt– xxvii st de ffredericq gulden – xvi st

die croen ludovicq – xxxii – st den Arnoldus gulden – xiii stdie creon van savoijen van son ende rij-der van britanien – xxxi – st

folio 269

die silvere penningen Anno xiiiic lxxviiiden henricq stoeter – ii st iii ort den johannes braspenninck – iiii plackendie dobbel franche blancken – ii st iii ort den philippus van Namen, den france blanck,die philippus ende karolus dobbel st – iij st die blancken metter sonnen – ii – plecken xviii mytendie enckele ende groetgens na advenant die dobbel utrichse d van deventer ende gro

ningen – ij stdie dobbel penning mitter ii leuwen nu gehei-ten vuyrysers – ii – st i ort die enckel daer aff – i blanckdie enkel van dien na advenant

Item dese voirseyde evaluatie worde inder voerseyde manierenvytgeropen inden jaer xiiiic lxxxi. opten irsten dach vanAprille voer paesschen ende stont alsoe totten xxviii dachJulij Anno lxxxii.

[Muntordonnantie 28 juli 1482]

(in de marge: xiiiic.lxxxii.) Anno xiiiic. lxxxii. den xxviii.n dach julij worden die penningen gevalueertte weten

Tgoutden Nobel metter rosen – iiii gl iiii – st den johannes schilt – xxviii stden henricq nobel – lxxiiii – st den coervorsters gulden – xxviii stden vlemschen nobel – lxx – st den peter van namen – xxiiii – stden goude leuw – xliii – st den gelderschen ryder – xxiiii – stden Rijder ende ungersse ducaet xxxviii –st den utrechs gulden – xxv – stdie croen mitter sonnen – xxxvi – st den philippus schilt – xx – stdie ducaet ende saluit – xxxvii – st den Beijers gulden – xviii – stden Andries gulden – xxx – st den postelaets gulden – xv – stden Wilhelmus schilt – xxx – st den Arnoldus gulden – xviiij – st

die silvere penninghendie Coelsche stoters – ii st iii ort Johannes braspenninck – ij stdie dobbele karolus stuvers – ii st iii ort dobbel utrechsse – ij stdie Roemsche penninghen – ii st iii ort philippus penningh van namen – i stdie enckele van die nae advenant die france blanck mitter cronen – i stdie halve st phil. ende karolus – ii placken dornicks stuver – i stalle andere nijewe groetkens, metten Johannes ende Wilhelmus tuyn – i stgroetkens van luydick – halve st tvuijryseren – iij stdie france groete blancken – iii stoude henricq stoters – iii st Ende stont alsoe totten xxvii ten dachEduwaers tergon (?) van britangien – iii st van Aprille nae paesschen Anno lxxxv.dobbel philippus stuvers – iii stdie enckel dair aff – ij st

[Muntordonnantie 27 april 1485]

(in de marge: xiiiic. lxxxv.) Anno xiiiic lxxxv. den xxvii.ten dach in Aprille nae paesschen

96

5

worden gevalueert dese na volgende penningenden nobel metter rosen – xciii st den coervorster gulden endeden henricq nobel – lxxxiiii st den johannes schilt – xxxii stdie j ende 4 van die nae advenant den climmer gl van gulich – xxxij stden gouden leuwe – xlix – st den utrechs gulden – xxviii – stden rijder ende den den peter ende geldersche rijder – xxvii – stbourgonschen gulden – xliii – st den philippus schilt – xxv – stden saluit ende ducaet crusate van den beijers ende fredericq gl – xx – stportegael – xlii – st den Reinaldus gulden – xix –stdie croen mitter sonnen - xxxix st die postulaten – xviii – stden Andries gulden ende die Arnoldus gulden – xvi – stwilhelmus schilt – xxxiii stcarolus ende lodiwicq cronen – xxxviii - st

folio 270

die silvere penningen vanden voirseyde iaer lxxxvde dobbele philippus karolus stuver - iii – st iii ort 1 alij iii stdie enckele van dyen – ij st – ij ort i alij ij stdie dobbel st karolus ende marie, metten twe leuwen – iij st i ortdie enckel van dien – i st i ortdie vuyryserens mytten twe leuwen, die dobbel st mytten twe leuwenvan luydick ende metter wapen van borbon – ij – st – iii ortdie dobbel mechelsche, die dobbel fransche blancken, die henricq ende edvartsstoters, die dobbel philippus ende karolus – iii – st

Ende stont tot in december anno lxxxv ende wordenweder omme reduceert op op (sic) die evaluatie vanden jaer lxxxii

[Valuatie december 1485]

(in de marge: xiiiic. lxxxv ende lxxxvi) Anno lxxxv. voer kersmijss. Tgoutden nobel mitter rosen – iiii gl iiii st die oude croen – xxxv – stden henricq nobel – iii – gl xiiii – st den andries g lende Wilhelmus schilt – xxx – stden vlaemschen nobel – iii – gl – ii st den johannes schilt – xxviii – stdie halve ende vierdelen na advenant den coervorster gulden – xxviii – stden enghel – lvi – st den peter – xxiiii – stden gouden leuwe – xlv – st den philippus schilt xx – stden rijder ende ungerse ducaet – xxxviii st den beijarts gulden – xviii – stden saluit ende ducaet van italien – xxxvii st den Arnoldus gulden – xiii – stdie sonne croen – xxxvi – st

die silvere penningendie dobbel philippus ende karolus ii st iii ort die stuvers van namen – i – stdie enckel van dyen – i st ij ort die dobbel stuvers van oestenrick – ii – st iii oertdie dobbel karles ende marie - iij st die enckel van dien – 1- st iii oertmetten twe leuwen – iij stdie enckel van dien – i – st i ort

[Valuatie 3 september 1486]

dese stont aldus totten derden daghe September anno lxxxviAnno lxxxvi. iii. Septembris

Tgoutden nobel metter rosen – xcvi – st den andries gulden – xxxiii – stden henricq nobel – lxxx- st den Wilhelmus schilt – xxxiii – st

97

6

den vlaemschen nobel – lxxviii – st den corvorster gulden – xxxii – stden ungaers ducaet – xli – st den johannes schilt – xxxii – stden gouden leuwe – xlix – st den utrechs gulden – xxix – stden saluit ende gemein ducaet – xl – st den peter – xxix – stdie sonne croen – xxxix – st den philippus schilt – xxiiii stdie oude croen – xxxviii – st den Arnoldus xvi – stdie savoysche ende brytansche ryders xxxvi st

die sylvere penninghen

folio 271

die silvere penninghendie henricus stoters, dobbel franche blancken, dobbel philippus ende karo-lus stuvers – iii – stdie dobbel penninghen van Mechelen, die dobbele karlis ende marie mittertwe leuwen - ii – st iii oertdie franche penninghen mitter sonnen – i – st

[Valuatie 3 december 1489]

vander valuatie ghedaen ende ghemackt na desen, moethem een ieghelick vueghen nader ordinantiën op diemante ghemact Anno lxxxix iii decembris

anno lxxxviii in mayo waert den andries gulden gevalueert op – xxxiii – stcompt tvuyryseren op iiii – st

NotaAlzoe tusschen den jaren van lxxxvi voerseyt ende de jare van xc off lxxxixnaest comende offt volghende die penninghe seer verlopen waren byden orloghetot diet tijt ierst in vlaenderen ende daer nae quam in Brabant tusschen lo-ven Brusele Mechelen ende Antwerpen, Soe wordet ter stont na dyen paysallen die landen vergaedert ierst tot lyere na tot Breda ende soe wart vytbevele ende ordinatie vanden Roemschen koninck ghemaeckt ende ghesloten eenordinantie ende evaluatie vanden munten ende alsoe den enckelen gulden wasverlopen tot .lx. st toe ende alle andere gelt na advenant soe viel hy wederomme ende alle andere gelt op dat derdedeel offt meer ende was die ordinantieende valuatie ghepubliceert ende vytgheropen in allen den steden ende landenopten kersavont Anno neghen en tachtentich

(in de marge: xiiiic. lxxxix) Opten kersavont Anno lxxxix. Tgoutden Andries gulden metter cruice – xx – st die croen sonder sonne karolus ende lodvicq xxiiij – stdie nobelen johannes ende philippus xlix st den henricq nobel – iij guldendie vlaemsche nobel metter rosen – xlii – st die halve van dien – xxv – stden rijder van bourgongien – xxvi – st die saluten off ane graeven? – xxv – stdie halve van dien – xiii – st die ducaten van italien – xxv – stdie gouden leuwe – xxx – st den rynsgulden – xviiij – stdie twedell van dien – xx- st den nobel mitter rosen – lvi – sthet derdedeel van dien – x –st die angelot van engelant – xxxvii st ende xvi myten vlemsdie nieuwe halve nobelen van oesten- die halve ende vierendele van dien naerick diemen heit schuitgens – xxiiii – st advenant ende die ungersse ducaet – xxvi stdie croen mitter sonnen – xxiiii – st die coervorster gulden – xviiij st

die silveren penningenden groten silveren reael – iiiij st die dobbel karles penninghen – vii oertdie dobbel gryffoenen – ii – st die enckel van dien – iiij oertdie enckele van dien – i – st die halve van dien – xx mijtendie dobbel penningh mitter twe halven die dobbel metten twe leuwen die har-nu gemunt – ii – st toch karll dede munten – ii philippus dd

98

7

die halve van dien – i – st die enckele van dien – i philippus ddie dobbel philippus van boirgon. – vii oert die dobbel van mechelen – ii philippus dddie enkel van dien – iiij – oert die enckele van dien – i – philippus d

[Valuatie 10 april 1491]

dese valuatie stont totten jaer xci den x dach in Aprille

folio 272

vanden looppe ende loossynghe vanden renten betalinghevan schulden ende dyer ghelicken

Item die gene daer aff die paymenten ende betalynghe ghevallensyn ende verschenen voir sint jans dach van lxxxvii sullen betaelt wer-den metten gulden van xx stuver stuck vander nyeuwer munten die bijdeser ordinantiën ghemunt sal wordenItem die schulden vanden welcken die termijnen ende paymenten ghevallensyn ende verschenen synder den voirseyde sint jansmisse tot kersavont daer naevolgende int voirseyde jaer sullen betaelt worden metten voerseyde gouden guldenthen pryse van .vi. sch groeten vleemsdie gene dair van dat paymenten verschenen syn synder kersmisse .87.tot sint jans dach 88 sulten betaelt worden metten voirseyde gouden guldenten pryse van .vii. sch groeten vleemsItem die geene die gevallen syn synder den voerseyde synt jansmisse lxxxviiitot kersmis daer na volghende int selve jaer sullen betaelt werden mitten voirseydegouden gulden ten prijse van .viii. sch groeten vleemsItem die gene die gevallen ende verschenen syn syndert den voirseyde kersmijsse anno 88tot synt jansmisse lxxxix sullen betaelt werden mytten voirseyde gulden thenpryse van .ix. sch groeten vleemsItem die geene die ghevallen ende verschenen syn synder den voirseyde sint jansdachanno lxxxix totten daghe vander publicatien incluysive sullen betaelt wer-den metten voirseyde guoden gulden then pryse van .x. sch groeten vlaemsItem alle renten die vercofft hebben gheweist synder den voirseyde synt jans-misse anno lxxxvii diemen met voerwarden loossen mach salmen beta-len met alsulcken munte als die voerseyde renten vercofft waren off die werdein andere munten loep hebbende bij deser ordinantiën

Anno Mº.iiiic xci. woerden dese naevolgende pen-ninghen ghevalueert x aprilis. Tgout

den Andries gulden - xxiiii - st den henricq nobel – lx – stden gouden leuw – xxxvi – st die halve van dien – xxx – stden gouden rijder – xxxi – st den saluyt – xxx – stden vleemschen nobel – lviii – st die croen mitter sonnen – xxix – stden wilhelmus schilt – xxiiii – st die croen sonder sonnen – xxviii – stden johannes schilt – xxiii – st die corenvoerster gulden – xxiii – stden peter – xx – st den ungersen ducaet – xxxi – stden groten ryael – xxiiii sch groet vlems den ducaet van italien – xxx – stden halven ryael – lxxii – st den utrechs gulden – xix – sthet vyrendeel – xxxvi – st den gelderschen ryder – xviii – stdie scuitgens – xxx – st den Beijarts gulden – xv – stdie nobel mytter rosen – lxviii – st den arnoldus gulden – xii – stdie halve van dien – xxxiiii – st den ouden postulaet – xii – stdie vyerendeel – xvii – st den nijeuwen postulaet – ix – st

dese valuatie vanden goude als voerseyt is stonttotten jaere dusent iiiic xcix. den xix dach van.

tsilveren geltdie dobbel st philippus ende karolus elck die dobbel grijffonen – iiii – groet ii enghels

99

8

van dien – iiiij groten vlems die enckel van dien – ii groet i enghelsdie enckele van dien – ii – groet vi myten die dobbel mytten ii helmen – iiii groet ii enghelsdie dobbel mytten twe leuwen – iiii groeten die enckel van dien – ii groet i enghelsdie enckele van dien – ii groeten die vierendels van die na advenantden groeten sylveren ryael – x – groeten Item enen enghels is hier

folio 273

[Muntordonnantie 13 november 1491]

Ordinantie ghemaeckt bij onsen ghenedighen heeren opdie lossinghe vanden renten den xiiiten dach novemberanno een entneghentich

Om provisye te doen op diversche ghebreeken die then lasten vandenondersaten bevonden worden syn geraempt by state slandts van brabant desepunten ende articulen hier na volghendeIrst hoe wel inder reductien vanden previlegien by onsen voerseyde ghenedighenheeren ende staten van allen landen overdraghen ende ghesloeten is onder denanderen aengaende den commeren ende fynatien ende renten ghemackt bynnen dentijde dat die penninghen hochen cours hadden, teweten synder synt jansmissebaptiste lxxxvii totten tyde vanden publicatien vanden mandamenten opdie voirseyde reductie ghemackt dat die losse van alsulcken renten ende commerensoude gheboren in alsulcke werden van penninghen als cours hadden then tydevander constitutien der selver renten Ende nochtans die jaerlixe betalynghesoude ghebuerenen met penninghen loep hebbende na vuijtwysen der voirseyde reductiendaer vuyt die voirseyde staten bevynden na dat heyn merckelicken bybracht esghehele destructie ende verderffenisse vanden ondersaten des voirseyden landts endedat dyen nyet moghelicken en weren den ondersaten te moghensupporterenen Want dit aldus blijvende ende onderhoudende, souden die goedeluijden ende ondersaten des voirseyden landts moeten geven ende betaelen bynnenden darden iare by nae die principale hoefftpenninghen dwelcke ende meer andereredenen gheconsidereert ende bijsundere dat die voirseyde ondersaten soe daer medesouden verarmen ende vergaen dat sy onse voerseyde ghenedighen heeren beden offt dyensten souden konnen ghedoen ende dat oick is teghen consciëntie ende alle equiteijtbijden voirseyde staten ter remedien van desen overdraghen es

Item dat nu voertaenen alle die voirseyde renten erffelick ende lyfftochten synder denvoirseyde synt jansmisse lxxxvii gecocht men sal moghen betalen den lope vanderiaerlixer renten metter werden van penninghen alsoemen die sou moghen lossen endeaff quiten offt mijt sulcken penninghen als cours hadden ten tijde vander constituti-en der selver rentenItem want in enygher plaetsen bijnnen den lande diverssche renten syn vercofftende bevorwart is inden brijven vander constitutien der selver renten dat die iaer-lixe betalinghe ende oick die lossynghe als die ghebuerde soude gheschien in penninghenalsoe die in bursen loep hebben souden then tyde vander jaerlixer betalynghenofft lossynghe voerseyt Ende dat die guede luijden inden plaetsen met der voirseydeprovisien nyet ghenoech en souden zijn voersyen Soe is overdraghen als weredat in alsulcke plaetsen men die voerseyde betalynghe ende oeck die lossynghe salmoghen doen in penninghen alsoe die cours hadden then tijde vander constitutien vanalsulcken renthen niet teghenstaende den voirseyde voerwarden ende der ordinantiënter contrarien van dien ghemackt Ghemerckt dat die myt den redenen voirseytsijn ongadelick ende onghefondeertItem des ghelicks sal gheschijen vanden coren renten bijnnen den voirseyde tijdenvercofftItem des ghelix salmen moghen affquyten alle renten then lyve ende erffelick ghe-cofft synder den iaer lxxvii totter jaer lxxxvii met sulcken gelde als sij

100

9

inder constitutien vanden renthen ghegheven ende betaelt hebben mer die jaerlixebetalinghe sal geschijen met penninghen achtervolgende der ordinatien voirseytTen ware dat anders bevorwart waer off bebriefft wel verstaende alleenevan desen clausulen te weten vanden jaer van lxxvii voerseyt tot sint jansmissebaptisten lxxxvii alle andere puncten voirseyt blijven in hueren wesen. Ghedaentot Brusselle xiii november anno tnegentich ende een

folio 274

[Valuatie 1499]

Anno M iiiic xcix worden dese penninghen ghevalueerthier nae volgende. Tgout.

(in de marge: xiiiic xcix)dat gulden vlies – iij gulden dat scuitgen – xxxvj stden groeten reael – viii – gl v st den johannes schilt – xxv stden halven van dien – iiii – gl iij st den nyeuwen philippus gl – xxv stden rosen nobel – iiii – gl v st den andries gl – xxix stden henricq nobel – iii – gl xv st den gelderschen rijder – xxiiii stden vlemschen nobel – iiij – gl den davids gulden – xxiiii stden angelot – lvij st iij ptr den philippus schilt – xxi – stden gouden leuwe – ii gl iiii – st den lovensche peter – xxvi stden bourgoin. rijder – xxxix – st den Beijers gulden – xxj stdie croen metter sonnen – xxxvij st den ffredericq gulden – xxj stdie ungersen ducaet – xxxix – st den postolaet van boirbon – xvij stden saluit ane – xxxviij st den hondekens gulden – xvij stden wilhelmus schilt – xxix – st den arnoldus gulden – xiiiij stdie oude croen – xxxvj – st den koervorster gulden – xxviii - stdie ducaet van italien – xxxviij st die dobbel ducaten – iii gl xviii stdie castiliaen – ii – gl viii – st die halve van dien – xxxix – stdie cruijsaten – xxxix – st

Tsylveren geldeItem den groeten silveren reael – xii groet vlems die dobbele philippus ende karolus – v – groettsilveren vlies – vi –groet die enckele van dien nae advenantden nijeuwen dobbelen st – iiii – groet den johannes braspenninck – iii – groetden enckelen van dien – ii – groet den ouden philippus van namen – ii – groetden dobbelen metter croenen – xi – groet die mylaensche slepers – xviii – groetden dobbelen mytten ii gryffonen – vj groet die hoeffden ende van ghelicken penninghenende van gelijken mitter ii helmen vj groet van savoijen – xvi groetende die mytter cronen – vj groet die franche blancken hebbende omtrentdie halve ende vierendeel van dien nae + twe lelikens ende ii croenkens – ii groetadvenant vlems die andere hebbende tussche die + vierdie dobbele metten ii leuwen, gaeders die lelikens sonder croenkens – xl. myten vlemsvan mechelen ende die van boirbon – iiiij groetdie enckele van dien nae advenant

[valuaties 1518, 1519, 1520]

(in de marge: xvc.xviii.xix.xx.) Int jaer M vc xviii xix ende xx syn die goude penningenverloepen weder, nijet alle mer die sommighe tot merder prijsdan voirseyt steet

den groten reael – viiij gl den wilhelmus schilt – ij guldenden rosen nobel – iiiij gl die oude croen – xxxvii – stden henricq nobel – iiii – gl daer nae oeck – xxxviii – stden vleemschen nobel – iii – gl xv – st den ducaet van italien xxxix st

101

10

den angelot – iii – gl dat schuytgen – xxxvii stden gouden leuwe – ii – gl v – st ende dair nae oick – xxxviii stden bourgon. Rijder – ii – gldie sonne croen – xxxviii stende oick – xxxix – stnoch dair na – ii – gulden

folio 275

[Valuatie 1521]

Item Anno xxi sijn gemunt byden keijser karel diversche gouden penningente weten van enen gulden van ij gulden van iii gulden Ende ….bevonden wart bijden munt meesters ende bijden alloij meesters dat die gou-de penningen beter van prijse waren dan voirseyt es soe syn die penninghengheassendeert then irstenden enkele keisers gulden – xxi st, die andere daer naest – xxxij stdie derden daer naest – iii – gl iiij stinden selven tijden syn gheasendeert die gouden penninghen hier na bescrevenden philippus gulden op – xxvi – st, den coirvorsters gulden – xxix – stende bij na alle gout na advenant

[Valuaties 1523, 1524]

(in de marge: A.º xvc. xxiii.xxiiii.) Anno xv c xxiii. ende xxiiii. Tgout.den gouden gulden quam aº xxiiii op – xxxi – stden Andries gulden quam op – xxxii st die hors gulden op – xiii – stden rosen nobel – v – gl Sommighe horns gl ghouwen opten wijs-ende quam nae op – v – gl i st sel – xiiii – st off meerden Geldersche ryder quam op – xxvi – st die ungarse ducaet quam op – xliii – stden vrijessche gl – xxvi – st die sonne croon – ii – glden davids gl quam op – xxvi – st den gouden leuwe – li ende lii stden berchse gl quam op – xii – st ende voert alle goudt quam op nadie vrijesse knapkoeken op – x – st advenant

Aengaende den sijlveren geldeAlle die mylaensche slepers – x – st die scrickelborghers vuyt vrieslandt – iiii – st i ortdie beer slepers – x – st die enghelse stoters – iii – stdie spaensche slepers – x – st mer alle oude vuyrysers, sylverendie savoysse slepers – x – st vlijesen, nyeuwe scaepkens, dubbeldie biscop slepers int stoelken – ix – st stuvers en syn niet gheassendert indie geldersche snaphanen – vii – st tijden voerghenoemptdie deventersse ende merckse snapha- Item die spaensche realen gouden diennen clammen oick op – vii – st tijt – iii – st iii oertdie merckse silveren penningen – iii – st

Anno xvc ende xxiiii. inder maent van september sin desegouden penningen noch verlopen totten pryse hier nae bescreven

den groten Reael – ix – gl den wilhelmus schilt van hollant – xxxii – stden rosen nobel – v – gl – ii – st den ducaet van italien – ii – glden henricq nobel – iiiij gl den saluit geteken ane – ii – gl iii – stden vlaemsche nobel – iiii – gl die goude scuytgens – ii – glden angelot – iii – gl vi st den enckelen ducaet van spaengien – ii gl iii – stden gouden leuwe – lii – st den dobbel van dyen – iiii – gl vi – stden bourgon. ryder – ii – gl iii – stdie sonne ende die oude croenen – ii – gldie ungaerse ducate – ii – gl – iii – st

102

11

den Andries gulden – xxxii – st

folio 276

Int selve Jaer ( te weten van xv c. ende xxiiii n.) in die maent de-cember syn sommighe noch hogher gheassendeert te weten

die enckele keysers gulden – xxii – st die muntsterse gulden – xxx – stdie andere daer nae geslaghen – xxxiii – st die lunenbourgher gl – xxxi – stdie darde diemen noempt dobbel - iii gl ix st die cleeffsche gulden – xxvii – stden nyeuwen philippus gulden – xxviij st die marcsche erardus gl- xxvii – stdie dobbel diemen noempt toysoen – lvi – st den horns gulden – xiii – stdie oude davids gl van utrecht – xxvii – st den enckel erardus gl – xii – stdie vrijes gulden, die eemder gulden xxvi st die guiliker off berchsche gl – xii – stdie osenbrugsche gulden – xxx – st Alle ander gout soe nae advenantdie bremer gulden – xxx- st

II ‘Rechtsboek’ uit Grave5

Valuatie van de munten in 1502

folio lxx vo

Valuatie vanden munten ingaende te paeschenAnno xvc twee is gecollationeert wtenprincipalen van worde te worde

folio lxxi

Valuatie vanden munten ingaende te paeschenAnno xv c tweeMyn heere van zevenbergen als Gouverneur der statvanden grave, ende slantz van Cuijks van wegen mynsgenedighen heren des ertshertogen van Oestenric rcheeft bij Rade ende advijs vanden Raet des statterwelvaert vanden gueden luijden ende ondersaten derstat ende des lants voorseyt gemact gescloten ende geor-dineert Hoe hem eijn yegelic van nu voertaen tebegijnnen Reguleren sal te ontfangen ende wtgeven,die munten beyde van goude ende van silveren pennyngendurende ter tyt toe, dan anders van myns genedigheheren wegen daer op versien sal wesen, dat Iste weten dat men anders eghien pennyngen en salmoegen ontfangen ofte wtgeven, dan hier nae volgenende oec tot sulken priese gelyc hier nae verclaertwurdt Ende datmen alle gouwe sal ontfangen naegewichte, Ende sal elc stuck gouts hebben voer Remedieeijn duijsken, wtgescheijen cleijn stucken, alsvierdendeelen van nobelen ende der gelijcken dieen sullen mer iiii aesken hebben voer Remedie

Item Soe wes pennyngen te lycht sijn, daer salmenalsoe voel aeskens bij leggen tot dat sij comen tot haerrevaluatien, ende voer elc aesken vanden sijnen moeruwengouds, ien blanc te betalen, ende vanden harden

5 UBN 260. Met dank aan dr. Leny van Lieshout.

103

12

gouwe eenen halven stuver, off eyn halff blanc, gelychier nae op elc stuck verclaert wurdt

folio lxxi vo

Is voert geordineert, datmen alle schulden endeAlle geloeften die voer datum deser ordinantiëngemact ofte gedaen syn, an gouwen gulden daer diedaegen aff vervallen syn, datmen die sal moegenbetalen elcken gouwen gulden mijt xxxvi stuvers vandesen gevaluerden gelde, hier in nijet begrepensheren domainen off scheren pennyngen off schuldenEn sullen die schuldeners alsulke schulden endegeloeften moiten voldoen ende aff betalen tusschendit ende Sint Jansmisse te midsomer naestkomendeEnde soe wie hier en bijnnen nijet en volduet,die sal na den dach moeten betalen mijt gouwengulden na deser ordinantiën

Oick is geordineert, wie bevonden woirdtanderen pennyngen wt tegeven off te ontfangen danhier gevalueert staen, off die gevalueerde pennyngenhoger wt geeft ofte ontfenct, die sal verboren tewetenen die Burgeren ende ingeseten der stat vandengrave ende slants van kuyck, tusschen dit ende halffmey drie lib. ende daer toe die selve pennyngendie sy wtgeven off inboeren Ende nae halff meij voirtsullen sij broecken die pennyngen ende tgelt dat sy bijhem hebben Ende buten luijde die egheen ingesetender stat vanden grave ofte slants van kuijck ensijn sullen broecken tusschen dit ende halff meij driepont ende thien der selver pennyngen Ende na halff meijsullen sy broicken tselver gelt ende xx der selverpennyngen Dese ordinantie sal aengaen ende begijnnendes anderen dachs na den heiligen paisch dach

folio lxxii

Item nijemant en sal gehouden sijn gebroeken oftgesondeerde pennyngen te ontfangen

Item wien ijemant die eenige pennyngen boerden voiralsulcken prijs als vurseyt is na der valutien endedes alsoe souden wagen te vreden wesen ende hij wierdan te lijcht off te zware die sal nijet broicken

Volgt ierst tgout in brabantgevalueert sijnde dat salmen ontfangendie twee brabants voer drie graeffssoe hier nae volgt

Hier woerdtverclaert hoe veledat elc stuckgouts wegen sal

104

13

weeght iiz engels Tgulden vlies datmen nu munt iii gulden xv stuveri fierlinc i troij i dat aesken i blanc currentdueskenixz engels i troijken Den groten Roijael van oesterijck xii gulden viiz stuveri duesken stijff de halven ende vierdelen na advenant

dat aesken i blancv engels Den Engelschen nobel mijtter vi gulden viiz stuver

rosenien aesken hier aff i blanc

iiii engels i fierlinc b Den vlemsche nobel v gulden viii stuveri troyken i duesken dat aesken i blancz aesken a Den Engelschen nobel henricq v gulden xiiz stuver

dat aesken i blancdie halve ende vierendele na advenant

folio lxxii vo

iii engels i fierlinc Den Engel van engelant iiii guldeni duesken ende i aesken dat aesken I blanciiz engels i troy Den leu iii gulden vi stuveri duesken i aesken die tweedelen ende derdelen

na advenantdat aesken i blanc

ii engels i fierlinc ende Den Rider lviiiz stuveriiii duesken scars dat aesken i blancii engels i troy ien Den ducaet van ijtalien ende saluyt lvi stuver i oirtduesken i aesken ende dat aesken i blancz aesken Den wilhelmus schilt xliiiz stuverii engels i troij i aesken Den Andries gulden xliiiz stuverz aesken die aesken daer van z stuverii engels i troy i duesken Die oude cronen vranckrijcs liii stuver i oirti aesken z aesken mytter croenenii engels i fierlinc Die cronen mytter zonnen liiii stuver i oirti duesken scaers die aesken daeraff i blancii engels i fierlinc ien Den ungers ducaet lviiiz stuverduesken ende i aesken dat aesken i blancscarsii engels i troyken ien Die scuijtkens liii stuver i oirt stduesken z aesken dat aesken i blanc

Den johannes schilt xxxix stuverdat aesken z stuverDen philippus nijen gulden xxxviiz stuver

ii engels i troyken aesken z stuveri aesken z aesken Den Geldersen Rijder xxxvi stuver

i aesken z stuverDen utrechs gulden david xxxvi stuverdat aesken z stuver

ii engels i troijken Den philippus schilt xxxiz stuverscaers dat aesken z blanc

Den lovensche peter xxxix stuverdat aesken z stuver

folio lxxiii

ii engels i duesken Den ffredericq ende beijers gulden xxx stuver iii oertscaers dat aesken z blanc

105

14

iz engels i firlinc Den Arnoldus gulden xxi stuverdat aesken z blanc

ii engels schaers Die postulaten van borbon xxiiii stuver iii oertende hondekens guldendie aeskens z blanc

ii engels i troyken Die gueden Koerforster Rynsgulden xlii stuverz aesken die in brabant gevalueert zijn

ende egeen anderedie aeskens z st

Hier na volgen die gulden pennyngenIn brabant nijet gevalueert

ii engels i troijken Den enckelen gulden van bremen vanstijff zwoll van deventer van dorpmalen van

Denemercken, van Cleve van monstervan ludic van baden van Gelre endedier gelycken Rynsgulden van gewijchte sijnde xxxviii stuverdat aesken z stuver

ii engels i troijken Die guede oude Rijnsche gulden mytter wereltz aesken tot Homborch tot nurenborch tot bonne

tot basel meirs ? covelens ende dier gelijckenoeck van gewijchte voer xli stuverdat aesken z stuver

ii engels 1 troyken Die ludicshelmen ende davids harpen xxxvi stuverDie nijen gelres clymmer gulden xxxiiii stuverDat aesken z blanc

ii engels i duesken Den gulden van baden mijtter vier schilden xxix stuverdat aesken z blanc

folio lxxiii vo

Die over… gulden xxxvi stuverii engels i troyken dat aesken z stuver

Den coppenoel gulden xxxv stuverDat aesken z blanc

ii engels scaers Den martinus off Rodolphus gulden xxiiii stuver iii oertdat aesken z blancDen hoerns gulden xviii stuver i oerti aesken z blanc

ii engels i troyken Den alden gulicker clymmer gulden xxxix stuverschaers dat aesken z stuverii engels i troyken Die britoenssche Ryders savoeussez aesken cronen Cronen van genen ? Ilc sullen doen li stuver iii oert

Hier nae volget tsilver gelt inbrabant gevalueert

Den groten silveren Roijael ix stuversTsilveren toyson mytter scaepken iiiiz stuverEnde die dobbel franssche blanckenDen dobbelen nijen brabantsche stuiver iii stuverden enckelen iz stuverDobbel griffoenen boemelers rc. iiii stuver z oertden enckelen na advenant

106

15

De alde vuerijsers ende mechelers iii stuver iz oertde enckele na advenantDobbel philippus ende karolus stuver iii stuver iii oertde enckele ende halve na advenantDen Johannes alde braspenninck ii stuver i oert stuver

folio lxxiiii

Den philippus van namen iz stuverDen melaenssche slepers xiiiz stuverDen savoessche sleper xii stuverDe fransche blancken mytter croenen iz stuverDe fransche blancken sonder croenen i brasdDe halve stuver brabantsch i blancde ortkens ende negemenkens na advenant

Hier na volgen die silveren pennyngendie in brabant nijet gevalueert en sijnende sullen loep hebben soe hierna volght

De henricq alde stoters Coelsche, dobbelroemsche ende melaensche karlynen rc op iii stuver iii ort stuverDe halve na advenant mijtter campendeventers ende coppen oel stuver iz stuver iz oertUtrechsche jegers de coelsche jegersende die pennyngen mijtter groten andries cruceende hollansche leuwen ii stuver i oertDobbel groningers dobbel cleefscheende die metze blancken iiz stuverDe enckel groeningers mytter g(uede) aldewoecheijen die coelsche mytter croenende nuijssche de bousche ende de cleefschemijtter mercke i stuver i oertDe coelsche alde groten iii stuver i oert

folio lxxiiii vo

Dobbel utrechs vuerijseren, dobbelgelres vuerijsers, dobbel cleefscheblaffars, dobbel hoerns stuvervierendeel van slepers stuck iii stuverDen Cleefsche grote brasd die nuijsschersde grote van baden, deventers berchscheRadz witpenninck, alde vlemsche grotenije gelressche, nuve cleefsche stuversludicks halve vuerijsers, alde davids endeludics stuvers geheijten hijnsberg ?, Akenssche stuverswilhelmus tuijn, Alde leliaerts ende diedrijlanders mijtter calen cruce stuc iz stuverludics stuver cleefs merxkens meteijnen scildeken de stuvers van baden i brasd i negemenkenDe dobbel woecheijen off nijmmesche st. ii stuverDe nije woecheijen off nijmmesche stuverdie alde nijmmesche zutphensche blanckennuijssche mijtter kuijxkens, halve aldeboddregers savoeijssche brantaderen stuck i stuver

107

16

De blancken van dornick mytter vlammenbrijtoenssche cleijkens alde akenssche buijskensCleefsche zvanen dortmonts munsters ende diergelijcke, die stuver hebben gegouwen sullen nugelden iiiz oirt stuverDie nije Akenssche buijskens nijmmeschevlemss wijcks ende andere die blancken gegouwenhebben ende cleefsche i blancDie cruijssers i halve brasd

folio lxxv

De halve wijcksche nijmmessche hoernsschecolsche op z stuvermaer nijemant en sal gehouden sijn diemet sommen te ontfangenDie cleijn penninxken als mutkensnegemenneken groetkens ende dier gelijckensullen loep hebben als sy gedaen hebben

Aldus onderteijkentCornelis van bergen

Is naderhant geordineert bij mynen heerende de stat als hier na volght

Item Cronen, ducaten, leuwen, nobels rijders ende andere morwegout dat te lijcht is, salmen voer elc aesken corten iiij ort stuver vz …Wilhelmus scilt Johannes scilt, peters, philippus gulden iiii wilhelmus tuijnuters gulden, nije gelressche gulden gelres rijders, grijpen herpenende dier gelijcken, ende alle Rijns gulden te xxxviii stuversgevalueert - elc aesken iij ort stuver vz j brasdPhilippus scilden beijers ffredericq gulden - elc aesken iij oert stuverCoppen oel, vries gulden, badens gulden – elc aesken iij oert stuverGuede Rynsgulden op xli ende xlii stuver gevalueert sijnde - elc aesken iij ort stuverAndries gulden – elc aesken iij ort stuverAlle postulaetz guldens voer – elc aesken ii oert stuver te korten

folio lxxv vo

muntordonnantie november 1526

Ordonnantie ende permissie opt stuck vanden munten geordineertvan wegen onssers alre genadichsten Heeren des keijsers inde statvan brussele inde maent van november int jaer ons herendusent vyffhondert ende xxvi

Eerst gouden penninghenItem den gouden Reael van xlvi int marck – lxviii stuverItem den halven Reael van lxx ende een halff quart int marck – xxxiiii stuverItem den karolus gulden van lxxxiiii int marck – xxiij stuverItem tgouden toijson van liiii z int marck – lvii stuverItem den groeten reael van oostenrick van xvij int marck – x gulden currentItem die halve nae advenantItem den roose nobel van xxxii int marck – iiii gulden xviiz stuverdie halve ende vierendelen nae advenant

108

17

Item den henricq nobel van xxxvi int marck – iiii gulden vi stuverdie halve ende vierendeelen nae advenantItem den vlaemschen nobel van xxxvi int marck – iiii gulden ii stuverItem den Angelot van xlviii int marck – lxv stuverdie halven van dien nae advenantItem den gouden leu van lix int marck – l stuverDie tweedelen ende derdendelen nae advenantItem die gouden ryders Cruijsaden van poortegael spaen-sche ende andere der gelycken ducaeten van lxx int marckende die ducaten van hongerien van lxix int marck – xliiii stuverdie halven rijders oft halve ducaten naer advenantItem die Castelianen van fynen goude van liiiz int marck lviii stuverItem die ducaten van ijtalien ende saluten van lxxii int marck xliii stuverItem den Andries gulden van lxxiiii int marck Ende denwilhelmus schilt van lxxii int marc – xxxiii stuverItem die schuijtkens van lxxiii int marck – xl stuverItem die johannes schilt van lxxiii int marc – xxviii stuverItem den philippus gulden gemunt in onsse munten tsichtentSiaer van xcvii van lxxiiii int marck – xxviiiz stuverDie halve van dien nae advenant

folio lxxvi

Item den philippus clinckart van lxxvi int marck – xxiiiz stuverItem die lovensche peters van lxxvi int marck – xxix stuverItem den ffredericq ende beijers gulden van lxxviii int marc – xxiii stuverItem den Arnoldus gulden van xcii int marck – xvi stuverItem die postelaten van bourbon ende metten hondeken vanlxxxi int marck – xviiiz stuverItem den gouden overlensche gulden daer aff die figurengeprent sijn van lxxv int marck – xxxiii stuverItem die oude croenen metten croenen van lxxii int marc – xxxix stuverItem die croenen metten sonne, met den vercken ludovicqfranciscus ende dier gelycken van lxx int marck – xl stuverItem die davids gulden van lxxvi int marck – xxvii stuverItem die hoernes gulden postelaet van ciiii int marck – xiiiz stuverItem dese voerghenen p goude penningen ende gheen anderensalmen ontfangen ende wtgeven tot sulcken prijse ende gewichtealst voerseyt es, ende ter Remedie van een deusken op stuck

Item hier nae volghen die silveren penninghenItem yrst den doubbelen karolus van fynen silveren diementegehenwordelick munt in onse munten – vi grooten xviii miten vlemsItem die halve karolus van dien – iii grooten ix miten vlemsItem die stuvers hier voertyts gemunt ende die men nochdaghelicx slaet in onse munten ii groet vi mijtenDie halve stuver in onse munten geslagen ende anders gheene i groten iii miten vlemsItem die doubbel stuver – iiiiz grootenItem die silveren toijsonen – vi grooten xviii miten vlemsItem die realen van spangien – vii grooten vi mitenItem die doubbel grieffonen – vi grooten xviii mitenItem die doubbelen metter twee helmen ende metter croenen vi grooten vi mitendie halve ende vierendelen nae advenantItem dijngelsche stoeters vi grooten de halve nae advenant

Item xxiiii miten vlems is eenen grooten

109

18

ende xii is eenen z grooten dat is i oert stuverende vi een negemenken ende iii i d

folio lxxvi vo

Item die doubbel voerijsers metter twee leuwen die mechelaersende van bourbon v grooten vi mijtenDie halve ende vierendeelen nae advenantItem die doubbel philippus ende karolus van bourgongien v grooten xviii mitendie halve ende vierendelen nae advenantItem die goede dousains van franckerijck – ii groetItem die double van lucenburch – iiii groetdie halve ende vierendelen nae advenantItem aengaende die oertkens neghemennekens hollanschepennincxkens, ende andere zwarte penningen ende corten gemuntin onse munten, ende anders gheene sullen bliven op hoerenghewoindelicken prijsEnde als aengaende allen anderen penningen van goude ende oick vansilvere, te weeten alle geconterfeitte goude guldenen allegheldersche, deventersche, swolsche, campensche, vriescheemder, ende alle nyeuwe utrechsche gulden postulaten tegroenijngen ende te nymmeghen geslagen ende dier gelyckeende aengaende de silveren munten, alle sorten van slaperssetelaers snaphanen van wat slage dat sij syn, swerdekensdobbel ende enckel, alle geconterfeitte dobbel stuvershalve stuvers ende andere penningen geslagen inden munten van onsennagheburen, ende allen anderen munten hier boven nyetghespecificeert oft gedeclareert van wat munten coninc-rijcke, lande, ghemeijnte, oft heerlicheyt die syn moghenworden bij desen gedeclareert ende gericht voer billionopte confiscatie ende verbuerte vanden selven penningendiemen contrarie deser ordonnantie wt gheven oft ontfangen sal hebben, ende die doubele van dien ter amendenende ter boetenItem dese iegewoerdige ordonnantie permisse ende tollerantievanden voerseyde penningen van goude ende van silver sal duerentot opten yrsten dach van maerte naestcommende, ende vandenvoerseyde yrsten dach van maerte voertaen sal ingaen endebeghijnnen die evaluatie ende ordonnantie vanden jaere xvc

folio lxxvii

twijntich te weeten den karolus gulden voer xx stuverdie stuvers voer – ii grooten vlaems, ende alle andere penningenvan goude ende van silver nae advenant naevolgendedie mandementen die men hier op ordonneren endepubliceeren sal van wegen der keyserlicker maiesteijtover al dese Nederlanden den lesten dach van decembernaestcomende

ander handschrift:

golde overlensche rynsche gulden gemunt synde ter tyt lxxiilxxviii ende in anno xciii geslaghen synt phylippus guldenin anno decimo wes huyden des daegs overlenscherynsche golde gulden syn gewichtighe gulden

110

19

III Rechtsboek Hs 78b, Grave, eerste helft zestiende eeuw.6

Niet genummerde achterste folio’s

[Muntvaluatie ingaande in Brabant maart 1526 en ingaande in Grave 23 juli 1527]

Item opten xviii dach in julio Anno Domini M ccccc endexxvii beynnen overdragen by onssen genedighen heeren den greve van bueren rc ende dengemeyn stat grave datmen alle gelt in brabant gevaluert golt ind silveren geltnu voertaen naeder brabanscher valuatie wytgeven ind boeren sall ind anderepennyngen in brabant nyet gevaluert zullen gelden als hyrnae oick gescreven staet

Item golt in Brabant gevaluerst ind in brabant aengaendeden irsten dach van meerte anno xvc xxvi ind hyr tot graveaengaende den xviii dach julio anno xxvii als vurseyt steet

Item ind erste den groeten Reaell van oostenrick van xviz int merck – viii karolus gulden xi stuversDen Reaell van fynen goude van onss nyeuwen slaeghe van xlvi int merc – lx stuversden halven reaell van lxx ende een halff quaert int merck tot – xxx stuversden karolus gulden van lxxxiiii int merck tot – xx stuversTgouden toyson van liiiiz int merck tot – lz stuversDen noble metter Roosen van xxxii int merck tot – iiii karolus gulden vz stuverden halven ind vierdendeell nae advenantden noble henricus van xxxvi int merck tot iii karolus gulden xvz stuverden halven ende vierdendeell nae advenantden vlaemschen noble van xxxvi int merck tot – iii karolus gulden xiiz stuverden halven ende vierdendeell nae advenantden angelot van ingelant xlviii int merck tot – lvii stuversden halven angelot nae advenantden gouden leeu van lix int merck tot – xliiii stuversdie twe deell ende deerdendeele nae advenantden gouden Ridere den ducaet van spaengien den ducaet van portingaeleende die ducaete van hongerien ende anderen gelicken ducaten van lxx int merck xxxix stuversdie halve nae advenantden castilliaen van fynen goude van liiiz int merck tot – li stuversden ducaet van ytalien ende den saluyt van lxxii int merck tot – xxxviii stuversden twe deel vanden saluyt nae advenantDen andries gulden van lxxiiii int merck tot – xxix stuversden Wyllermus guldene ofte schilt lxxii int merck tot – xxix stuversdie scuytkens van lxxiii int merck tot – xxxvz stuverden joannes schilt van lxxiii int merck tot xxv stuversden philippus gulden die men herwaertsover gemunt heft siedert den iare xcvii vanlxxiiii int merck tot – xxv stuversden halven nae advenant

nieuwe folio vo

Den philippus clinckart van lxxvi int merck tot – xxi stuversden peters van lovene van lxxvi int merck tot – xxvi stuversden fredericus ende beiers gulden van lxxviii int merck tot – xxz stuver

6 BHIC, OAG, 78b. Met dank aan dr. Leny van Lieshout. Dit ‘rechtsboek’ is afkomstig van de Boxmeerseleraar C.R. Duljé, die het ongetwijfeld van een derde had. In 1884 schonk pastoor Wellingen uit Boxmeerhet hs aan A. van Beurden, die het op 1 januari 1900 afstond aan het Archief te ’s-Hertogenbosch.

111

20

den Arnoldus gulden van xcii int merck tot – xiiiiz stuverDen postulaet van borbon ende mytter catten lxxxi int merck tot – xviz stuverden utrechs gulden david ende eghen andere lxxvi int merck tot xxiiii stuversden gouden gulden van duytsland daer aff die figuren geprent syng lxxv merck xxviii stuversdie oude croenen franciscus die geslaeghen syng off worden byden den coninck nuwesende van lxx int merck ende andere gelicke tot – xxxvi stuvers

Item golt in brabant nyet gevaluerst ind naerstaens hyr tot graveloep hebbende ende betaelynge mede doen mach als vurseyt steet

Item die swytseers choennen ? mytter arn ind mytter cruys ind der gelicken tot – xxx stuversDie alde vriesse emder gulden ind alde deventer gulden ind alde gelders ridersDie Wytterse davids gulden ind alde swoelsche gulden mytter engel ind aldeMunsterse ind osenbrugsse ind dortmontsse ind dobbel hoernsse ind aldeCleffse gulden ind der gelicken tot xxiiii stuversdie hoernsse guldens – xii stuversden mulmer gulden ind luydyckse erardus gulden ind halff cleffse – xi stuversDen wytterssen pappen gulden – xviii stuversDie nyewe gelderse ryderen die men nu munt ind nyewe swoelsse gulden indnyewe deventer gulden ind nyewe campensse gulden ind der gelicken – xxiii stuversdie gelderse clymmer gulden ind nyewmegensse sunte stevens gulden – xxi stuversDie knapkuyxkens vanden besten – viii stuvers

Item silversen gelt in brabant gevaluerst ind in brabant aengaendeden irsten merte anno xxv als vurseyt steet ind tot grave als boven gescreven steet

Item den dobbelen karolus diemen nu munt herwertsover tot vi groeten vlamsdie enckelle van dien – iii groeten vlamsDie stuvers die men voertyden geslagen heft ind nu tegenwoordichlick slaetIn onsser muntten herwertsover tot – ii groeten vlamsDen groeten reaell van silvere – xii groete vlamsdat silveren toyson tot – vi groete vlamsden silveren Reaell metter wapenen van Spangien tot – viz groet vlams

112

21

IV Register van renten van het kapittel Sint-Elisabeth te Grave7

Koersinformatie 1565

folio 1r

Renten des Capittels sinte Elizabethskercke tot Grave ontfangen endeingeworven durch Roleff van Daellin name des Capittels voirgenoemd. Beginnendenatus Johannis baptiste incluis Anno 1565

folio 1vo

die valuer van den naebescrevenen penningen.

Een .lb. tornoiss, is een pondt altz gelts, ad xv alden groten8

Dit pondt gerekent op twe Carolus gulden ende plach denCapittel betaelt te worden ad ij golden gulden facit – ii – gl - ii – st9

Een .lb. vlems gelt, is een pondt altz, ad xv alde vlemsch.10

Een .lb. payments ad .v. alde vlemschxx .schillings. voer een lb nae advenant.xii .d. ad enen schillingxv groit ad een .lb. nae advenantxlviii brabantsche ad een .lb. nae advenantviij butken voer i lb paymentsden vlemschen gulden ad xiii alde vlemschden blauwen gulden ad xviii. alde vlemschden Reinaldus gulden ad drie ort goltz facit xxi alde vlemsden ffranckricksche schilt off den alden schilt ad ij goldengulden facit – xlii – alde vlemsch

Item – iiii. sch payment facit enen alden vlemsch11

Item – i – sch payment is een ort stuver vi .d. payment is j ortItem – i – sch altz is .iii. sch payment off een blanck .vi d alt. is ij ort12

7 BHIC, Archief Walter, Kapittel Sint-Elisabethkerk Grave, nr. 6a.8 Dit is een pond penningen pagement bestaande uit 15 groten van 16 penningen zwarte tournoois van circa1300.9 Het pond tournoois (pagement) van circa 1300 had een zilverwaarde van 4,04 gr. fijn zilver voor de groottournoois van 1266 x 15 = 60,6 gr. fijn zilver. Daarmee konden 64 stuivers uit de tweede helft van dezestiende eeuw aangemaakt worden. Zie Van Gelder en Hoc, Les monnaies, nr. 220. In deze instabielemonetaire periode deed de karolusgulden in de jaren 1570 30 stuks of meer. Zie A. Coekelberghs,Ordonnances monétaires sous Philippe II de 1563 à 1598 (Bruxelles 1983), 30 en 138 (plakkaat 1579). Deplakkaatkoersen liepen waarschijnlijk achter de feiten aan. In het geldverkeer had de karolusgulden ook alin de jaren 1560 een veel hogere stuiverwaarde. Het kapittel zat derhalve bovenop zijn rechten inzilvergewicht.10 Dit is een pond ‘nieuw’ oudgeld.11 De alde vlems wordt hier dus gerekend voor 48 penningen payment brabants met een waarde van 1stuiver. Dit betekent dat hier sprake is van de Vilvoordse groot van 1357 (zie tabel 6). Drie schellingpayment brabants was derhalve ¾ stuiver, wat overeenkwam met een latere rekenwaarde van een blenk.Overigens bestond een stuiver uit 72 mijten brabants, waaruit volgt dat 1 penning brabants gelijk gerekendzou zijn voor 1½ mijt brabants.

113

22

12 De blanck of blenk blijkt nu (vaste?) rekenwaarde te hebben van drie oord stuiver of ¾ stuiver. Dit wasin 1565 gelijk aan de rekenwaarde van een schelling penningen altgeld of drie schelling penningenpayment. Dit betekent derhalve dat een blenk dan tevens een rekenwaarde had van 1½ groot vlaams, diemet de munthervorming van 1433 immers gerekend werd voor ½ stuiver. Zie ook J. Verbesselt, Oudecijnzen, munten en maten (Handzame 1976), los ingevoegde bijlage II/16. De blenk was in de tweede helftvan de zestiende eeuw de benaming voor de nieuwe Franse stuiver: Coekelberghs, Ordonnances, 33(1581), 130 (1578), 139, 149 (1579), 159 (1580). Door de verzwakking van de stuiver current was derekenwaarde toen opgelopen. Zie voor rekenwaarden in stuivers van verschillende andere Franse blankenin deze bijlage p. 3 (1478: 1 double blanc = 2st 3 ort; 1 blanc = 1st 1½ ort en een andere blanc voor 1st1ort), p. 4 (1482: 1 grote blanc = 3 st; 1 blanc à la couronne [1,02 gr koningszilver, zie Duplessy, Lesmonnaies 1, nr. 587] = 1st), p. 6 (1 blanc au soleil [1,12 gr koningszilver, Duplessy 1, nr. 584] = 1 st), p. 9(1499: 1 blanc aux lis = 2 groten en 1 blanc à la couronne = 2 groten), p. 11 (1502: 1 blanc = 1 st).Wij achten het onwaarschijnlijk dat met de blank of blenk de albus bedoeld werd. Deze munt werd in deGraafse bronnen met albus aangeduid.

114

Bijlage 5.9 Aankoop zilverwerk door de stad en financieringsconstructies met dearmeninstellingen

Aankoop door de stad Grave van een zilvereren kan met vergulde leeuw in verband met hetbezoek van de heer van Humbercourt aan de stad. De aankoop werd gefinancierd uit eenroggerente die gevestigd was op de bierassizen. Deze rente werd door de Tafel van de HeiligeGeest gekocht uit de opbrengst van een door de nieuwe begijnen geloste roggerente.

Volgens de rekening van de stad Grave van 1475/1476:1

Item noch geschenckt van bevele des Raetz eynen bade van Burgmeisteren i postulaet gulden valet xviiiij vlemsItem mijns heren den werde tot drije reysen geschenckt van bevele des Raetz die dede veylicheit vytroepen/ omprovende Int heer te brengen/ ther ijrster reysen iiii quarten/ ter ander reysen xi quarten/ Ende ter darder reysenvi quarten/ summa lateris xxi quarten/ ad ii albi/ valet i rynsche gulden xxi vlemsTe weten dat Jacop Maess Burgermeyster ende Peter vanden Wercken van bevele des Raetz ten Bosch gevarensyn/ des achten dage post Johan Baptiste/ om te besien/ off dair enige silveren cleynotten geweest werden tecopen/ die men myt eren hed moegen schencken/ dair omme verteert then Bosche/ xj albi Ende vanden wagen/die ons dair voerden/ gegeven xii stuver/ ende i vaet haveren i albus/ ende snachtes doe wy weder ommequamen/ verteert iii vlems facit i rynsche gulden .v. vlems ende i ortken/ Ende die selve des manendages dair natot Nymegen geschickt/ oich te besien/ off dair enige sylveren cleynotten geweest werden/ want dat sylverencleynot/ hem ten Bosch nyet ten besten en behaechden/ soe hebn sy bededingt aen Peter Venboltz die goltsmyt/dat hy hem een cleynot halen sold/ dair twee reysen om te Nymegen wtgewest/ verteert ende vervaeren i rynschegulden ende i ortken vlems/ Soe heefft die selve goltsmyt eyn sylveren kan op een eynde gehaelt/ Ende die totGrave gebracht/ die woech vj marck silvers myn j loet cols gewichtz/ costen die merck myt den vergulden .x.rynsche gulden/ gerekent xx stuver voir elcken gulden voirseyt/ dair die selve goltsmyt/ een vergulde leuwe voirtna op maecten/ myt eynen vergulden krans/ ende myt der stat wapen dair op/ dat getaxert wairt op .ix. loetsilvers/ Ende die selve silveren kan weder omme die boerden te doen vergulden/ costen xxxvi stuver/ Ende dengoltsmyt oich gegeven voir syn theringe/ dair hy die kan gehalt had vij stuver/ loept die silveren kan voirseyt/ lxiirynsche gulden ende xviii stuver/ Ende den selven goltsmyt geschenckt by bevele des Raetz xiiii quarten wynsad ii albi/ de hy die kan bracht/ loept i rynsche gulden iiiij vlems/ Soe koempt die voirseyde silveren kan tesamen der stat myt der teringen voirseyt te staen/ op lxvi rynsche gulden/ ende viij vlems/ hyer tegen hebn dieBurgermeisteren geboirt vanden heiligeestmeyster/ dat gelt van iiii malder Roggen tsiaers/ dat die nye beghijnengeloest hadden/ voir lvi golden rynsche gulden/ gerekent xxiii stuver voir elcken rynsche gulden voirseyt/ dair sydie voirseyde silveren kan mede betaelt hebben/ Ende dieselve somme aff gecort/ soe geboirt denBurgermeysteren vanden selver silveren kannen nyet meer te Rekenen/ dair aff vytgegeven te hebn/ dan irynsche gulden ende xvii stuver/Te weten/ dat die stat/ den heylichgeesthuys/ vier malder Roggen tsiaers weder omme gevest heft vyter den Bierassysen Jairlix op Sente Jacobs dach te betalen die altoes ter loesse staen myt lvi golden rynsche gulden/ endemytten pacht/Item soe heeft die stat die voirseyde silveren kan/ mijnen heer van Humbercourt tot synen willekoemengheschenckt/ Ende dair toe twee amen wijns/ ende die gecoft van aleyt tysen/ die quart voir ii albi/ Ende desheeft men een out rijnsgulden te baten gehadt/ Oich hem then selven mael geschenckt/ iiii tortsen ad j rynschegulden/ valet summa xviii rynsche gulden xij vlems

Summa lateris xxii rynsche gulden xix vlems

1BHIC Oud Archief Grave, 218, rekening 1475/1476, folio 222ro. Zie ook Archief Sint-CatharinagasthuisGrave, nr. 1147, 1474/75, fo 125, 1475/76, fo 150 en 1476/77, fo 157.

115

116

1

Bijlage 5.11

Netto ontvangsten en bestedingen gasthuis 1447/1448-1529/1530en geesthuis 1464/1465-1525/1526 enontwikkeling rekening-courant armmeesters. ( ) = schuld aan de gastmeester.

1. Gasthuis

O U S RC

Arnhemse guldens

1447/48 503 516 (13) (56)1448/49 372 403 (31) (87)1449/50 358 420 (62) (149)1450/51 442 338 104 (45)1451/52 620 577 43 (2)1452/53 396 407 (11) (13)1453/54 451 408 43 301454/55 514 618 (104) (74)1455/56 671 800 (129) (203)

Rijnse guldens

1456/57 208 284 (76) (177)1457/58 251 285 (34) (211)1458/59 347 321 26 (85)1459/60 303 222 81 (4)1460/61 213 216 (3) (7)1461/62 229 306 (77) (84)1462/63 128 135 (7) (91)1463/64 275 188 87 (4)1464/65 281 220 61 571465/66 188 228 (40) 171466/67 247 278 (31) (14)1467/68 263 180 83 691468/69 158 237 (79) (10)1469/70 179 271 (92) (102)1470/71 253 238 15 (87)

1479/80 (102)1480/81 80 224 (144) (247)1481/82 319 283 36 (233)1482/831483/84 266 393 (127) (369)

1486/87 343 265 78 (148)1487/88 303 283 20 (128)1488/891489/90 220 378 (158) (193)1490/91 335 223 112 (81)1491/92 258 310 (52) (134)1492/93 173 216 (43) (177)1493/94 230 332 (102) (145)1494/95 294 303 (9) (154)

O U S RC

1495/96 341 336 5 (149)

Saldo in bona pecunia (83)

1496/97 394 345 49 (100)1497/98 394 375 19 (81)1498/99 340 350 (10) (91)1499/00 351 332 19 (72)1502/03 (100)1503/04 346 348 (2) (102)1504/05 364 364 - (102)1505/06 295 331 (36) (63)1506/07 325 374 (49) (112)1507/08 286 323 (37) (149)1508/09 289 259 30 (119)1509/10 266 394 (127) (127)1510/11 404 457 (53) (180)1511/12 431 451 (20) (200)1512/13 383 620 (237) (437)

1514/15 (179)

1514/15 currents in gelde (208)

1515/16 468 436 32 (176)1516/17 (68) (244)1517/18 245 246 (1) (245)1518/19 23 (222)1519/20 306 308 (2) (224)1520/21 317 316 1 (223)

1528/29 (28)1529/30 485 461 24 (4)

117

2

Ontvangen en bestede rogge 1447/1448-1529/1530 en ontwikkeling rekening-courant tussen gasthuis engastmeester in Graafse malders. ( ) = schuld aan de gastmeester.

O U S RC O U S RC

1446/47 1641447/48 370 451 (81) 821448/49 400 411 (11) 711449/50 362 337 25 961450/51 379 389 (10) 861451/52 398 464 (66) 201452/53 356 355 1 211453/54 393 404 (11) 101454/55 395 383 12 221455/56 407 413 (6) 161456/57 380 300 80 961457/58 368 359 9 1051458/59 421 443 (22) 831459/60 401 383 (18) 1011460/61 420 369 51 1521461/62 438 506 (68) 841462/63 480 375 105 1891463/64 477 589 (112) 771464/65 470 495 (25) 521465/66 468 375 93 1451466/67 606 513 921467/68 448 439 9 1001469/70 414 298 116 3021470/71 411 479 (68) 234

1479/80 (136)1480/81 138 84 54 (82)1481/82 32 34 (2) (84)1482/83 931483/84 414 373 41 134

1485/86 1401486/87 389 377 12 152

1488/89 1991489/90 436 446 (10) 1891490/91 411 407 4 1931491/92 359 394 (35) 1581492/93 287 132 155 153

1493/94 520 322 198 3511494/95 411 417 (6) 3451495/96 476 462 14 3611496/97 394 438 (44) 3171497/98 429 433 (4) 3131498/99 400 413 (13) 3001499/00 437 532 (95) 2051500/01 433 481 (48) 158

1502/03 1811503/04 409 429 (20) 1721504/05 395 425 (30) 1421505/06 437 429 8 1501506/07 418 430 (12) 831507/08 406 421 (15) 681508/09 439 405 34 1021509/10 326 346 (20) (20)1510/11 449 463 (14) (34)1511/12 423 443 (20) (53)1512/13 446 371 75 22

1514/15 171515/16 491 508 (17) -1516/17 26 261517/18 406 411 (5) 211518/19 481519/20 461 450 11 591520/21 465 445 20 20

1525/26

1528/29 171529/30 447 441 6 23

118

3

Bewijs van de rogge van het gasthuis.

Huis- perso- verk.Armen neel raad orden lijf spinden rogge bedrijf krimp diversen totaal

1447/48 46 64 150 2 10 54 88 15 4 29 4611448/49 46 66 2 10 50 204 14 5 14 4111449/50 46 58 2 14 54 134 6 5 18 3371450/51 46 56 2 6 50 203 8 5 13 3891451/52 46 59 3 7 50 276 10 5 8 4641452/53

1464/65 46 44 (9) 2 12 60 288 14 5 24 4951466/67 46 44 2 12 63 298 17 5 26 5131467/68 47 46 2 12 66 228 8 10 20 4391468/69 47 48 2 12 60 86 10 9 50 3241469/70 47 48 2 7 68 81 22 9 18 302

1480/81 20 2 8 - 54 841481/82 27 1 2 1 31

1483/84

119

4

2. Geesthuis

Ontvangsten en uitgaven Tafel 1464/1465-1524/1525

O U S RC

1464/65 273 500 (227) (250)1465/66 217 161 56 (194)1466/67 175 197 (22) (216)1467/68 182 208 (26) (242)1468/69 188 191 (3) (3)1469/70 193 230 (37) (41)1470/71 171 208 (37) (78)1471/72 226 1481472/73 283 211 72 2201473/74 199 163 36 2311474/75 300 242 58 1661475/76 332 466 (134) 331476/77 317 237 80 1131477/78 200 234 (34) 791478/79 192 285 (93) (13)1479/80 345 209 136 1231480/81 72 160 (88) 351481/82 239 330 (91) (56)1482/83 479 464 15 (41)1483/84 245 411 (166) (124)1484/85 296 275 21 1021485/86 435 364 71 311486/87 374 349 25 61487/88 355 385 (28) 341488/89 117 111 6 281488/89 124 139 (15) 431488/89 136 145 (9) 521489/90 (53) (1)1490/91 193 194 (1) (2)1491/92 224 220 4 21492/93 197 218 (21) (19)1493/94 239 205 34 15

O U S RC

1494/95 262 235 28 431495/96 260 234 26 691496/97 269 260 9 gg 441497/98 270 257 13 521498/99 289 278 11 571499/00 262 298 (36) 371500/01 292 266 26 511501/02 317 265 52 801502/03 308 312 (4) 731503/04 291 303 (12) 671504/05 303 342 (38) 461505/06 303 318 (15) 221506/07 314 306 8 271507/08 290 263 27 411508/09 282 271 11 461509/10 295 295 - 461510/11 312 346 (34) 291511/12 347 351 (4) 271512/13 321 360 (39) 211513/14 324 359 (35) 81514/15 318 387 (69) (26)1515/16 217 231 (13) (27)1516/17 231 213 18 (9)1517/18 233 219 14 51518/19 235 209 26 321519/20 280 239 40 721520/21 (77) (5)1521/22 304 298 6 11522/23 (15) (14)1523/24 293 278 15 11524/25 (11) (10)1525/26 273 332 (59) (68)1530/31

120

5

Ontvangen en bestede rogge 1464/1465-1524/1525 en ontwikkeling rekening-courant tussen Tafel engeestmeester in Graafse malders. ( ) = schuld aan de geestmeester.

O U S RC

1464/65 532 256 2751465/66 520 222 2971466/67 543 271 2721467/68 527 382 1451468/69 442 289 1531469/70 434 296 1371470/71 425 275 1501471/72 472 292 4491472/731473/74 340 229 1111474/75 435 254 1811475/76 635 304 3311476/77 633 296 3361477/78 575 267 3081478/79 617 266 3511479/80 660 253 4061480/81 453 116 3371481/82 3121482/83 378 142 2351483/84 309 230 791484/85 290 304 (14)1485/86 323 322 -1486/87 316 347 (30)1487/88 320 345 (28)1488/89 23 139 (63)1488/89 312 194 (127)1488/891489/901490/91 287 292 (5)1491/92 285 270 161492/93 295 258 371493/94 295 298 (3)

O U S RC

1494/95 297 309 (12)1495/96 297 307 (10)1496/97 300 303 (3)1497/98 300 304 (4)1498/99 300 302 (2)1499/00 302 327 (25)1500/01 300 324 (24)1501/02 300 304 (4)1502/03 300 290 101503/04 300 301 (1)1504/05 312 314 (2)1505/06 317 332 (15)1506/07 317 323 (6)1507/08 317 331 (14)1508/09 317 320 (3)1509/10 317 316 11510/11 317 312 51511/12 321 322 (1)1512/13 321 322 (1)1513/14 331 331 -1514/15 332 336 (4)1515/16 332 350 (18)1516/17 337 346 (9)1517/18 337 342 (5)1518/19 337 339 (2)1519/20 337 329 81520/21 (3)1521/22 327 335 (8)1522/23 21523/24 334 320 141524/25 41525/26 330 341 (11)

121

6

Bewijs van de rogge in malders 1464-1525.1

Uitdelingen personeel verkocht diversen TotaalKerk deur spinden legaat raad totaal geesthuis

1464 79 12 46 4 2 143 25 65 23 2561465 79 12 55 4 2 152 15 40 15 2221466 79 12 43 4 2 140 23 87 20 2711467 79 30 50 4 3 166 21 41 152 3801468 79 30 73 4 3 189 27 54 19 2891469 79 30 74 4 3 190 27 62 17 2961470 79 30 74 4 3 190 27 34 24 2751471 55 30 88 8 3 184 27 64 16 291

1473 57 30 67 4 5 163 27 25 10 2251474 73 30 77 4 7 191 27 24 12 2541475 76 30 86 4 8 204 28 48 24 3041476 76 30 85 5 8 204 24 52 16 2961477 76 30 99 4 7 216 21 21 9 2671478 76 30 98 4 7 215 26 10 15 2661479 69 30 97 4 6 206 27 11 9 2531480 20 30 4 5 - 59 21 34 2 1161481 - pm pm pm 3 541482 - 33 36 - 69 27 43 3 1421483 25 30 93 - 5 153 26 40 11 2301484 52 30 98 - 3 183 25 87 9 3041485 52 30 92 2 14 190 21 85 26 3221486 52 30 94 7 3 186 21 115 25 3471487 52 30 95 7 3 187 21 111 26 3451488 32 19 52 - 2 105 13 19 2 1391488 16 11 29 2 - 58 10 14 112 19414891490 39 30 95 7 - 171 24 64 33 2921491 39 30 95 7 - 171 24 28 46 2691492 39 30 92 7 6 174 24 33 27 2581493 39 30 91 7 4 171 24 69 34 2981494 40 30 87 7 1 165 24 73 46 3081495 41 30 92 7 1 171 24 64 48 3071496 42 30 102 7 - 181 21 60 41 3031497 42 30 102 7 4 185 21 60 38 3041498 42 30 101 7 4 184 21 60 37 3021499 42 30 98 7 5 182 21 78 46 3271500 42 30 116 7 12 207 21 71 25 3241501 42 30 119 7 17 215 18 46 25 3041502 42 30 101 7 17 197 18 44 31 2901503 42 30 103 7 17 199 18 39 45 3011504 42 30 110 7 17 206 18 44 46 3141505 42 30 119 7 17 215 18 55 44 3321506 42 30 119 7 17 215 18 60 30 3231507 42 30 118 7 17 214 18 62 37 3311508 42 30 116 7 17 212 18 58 32 3201509 42 30 118 7 18 215 18 53 31 317

1 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1147 (1464-1481), 1148 (1482-1489), 1149 (1500-1502), 1150(1503-1513), 1151 (1512), 1152 (1521-1525).

122

1

Bijlage 6.1 KIinkende munten van hertog Jan II (1294-1312) volgens Alphonse de Witte (1894)en huidige inzichten.

De munten volgens de ordening van De Witte zijn afgebeeld op zijn hierachter gevoegde planches XI-XIII. Dehuidige ordening is ontleend aan Hugo Vanhoudt (2007).

De Witte1 Vanhoudt2 gewicht3 type

248-251 G 211-212 AR 0,41-0,55 gr penning hollants

252 G 225 AR 0,55 gr penning (denarius) ( Brussel, 1295)

259 G 224 AR 2,60 gr ½ groot (Antwerpen, 1299)

279 G 236 AR 1,10 gr sterling (Leuven, vanaf 1309)280 G 236 AR sterling (Leuven, vanaf 1309)281 G 236-237 AR 1,06 gr sterling (Leuven/Antwerpen, vanaf 1309)282 G 236-237 AR 1,06 gr sterling (Leuven/Antwerpen, vanaf 1309)283 G 238 AR 0,65 gr sterling (Brussel, 1309)284 G 241 AR sterling (Brussel)285 G 242 AR 1,35 gr sterling (Leuven)286 G 243 AR sterling (Herzogenrath [Rolduc])287 G 243 AR 1,30 gr sterling (Herzogenrath [Rolduc])288 G 244 AR 1,30 gr sterling (Herzogenrath [Rolduc])289 G 244 AR 1,26 gr sterling (Herzogenrath [Rolduc])290 G 213-214 AR 2,20 gr ½ groot (1294-1300)291 G 213-214 AR 2,00 gr ½ groot (1294-1300)292 G 215 AR 2,10 gr ½ groot (Maastricht, 1294-1300)293 G 215 AR 1,60 gr ½ groot (Maastricht, 1294-1300)294 G 216-217 AR 1,30 gr sterling (Brussel, 1294-1312)295 G 216-217 AR 1,25 gr sterling (Brussel, 1294-1312)296 G 218 AR 1,10 gr sterling (Leuven, 1294-1312)297 G 247 AR 3,92-3,95 gr groot tournoois (Jan II)298 G 197 AR 4,12-4,17 gr groot (Brussel, vanaf 1285)299 G 198 AR 2,00 gr ½ groot (Brussel, vanaf 1285)300 G 199 AR 4,00 gr groot (Brussel, vanaf 1285)301 G 200 AR 4,05 gr groot (Brussel, vanaf 1285)302 G 226 AR 4,00 gr groot (Brussel, na 1300)303 G 227 AR 4,08 gr groot (Antwerpen, na 1300)304 G 228 AR 3,65 gr groot (Maastricht, na 1300)305 G 228 AR 4,10 gr groot (Brussel, na 1300)306 G 226 AR 4,00 gr groot (Brussel, na 1300)307 G 248 AR 1,44 gr sterling (Brussel, vanaf 1318)308 G 239 AR 2,05 gr ½ groot (Antwerpen, vanaf 1309)309 G 240 AR 1,42 gr ½ groot (Genappe, vanaf 1309)

310 G 249 AR 1,70-1,80 gr ½ groot (Brussel, 1326)311 G 249 AR 1,75 gr ½ groot (Brussel, 1326)312 G 250 AR 0,85 gr ¼ groot (Brussel, 1326)313 G 250 AR 0,80 gr ¼ groot (Brussel, 1326)

1 De Witte, Les monnaies I, planches XI-XIII.2 Vanhoudt, Atlas.3 De Witte, Les monnaies I, 94-107

123

2

314 G 245 AR 2,12 gr ½ groot (Leuven)315 G 246 AR 1,00 gr ¼ groot (Leuven)316 G 219-221 groot (1294-1300)317 G 219-221 AR 4,07 gr groot (1294-1300)318 G 219-221 groot (1294-1300)319 G 219-221 groot (1294-1300)320 G 222 AR 4,10 gr groot (Antwerpen, 1294-1300)321 G 223 AR 4,06 gr groot (Maastricht, 1294-1300)322 G 223 AR 4,10 gr groot (Maastricht, 1294-1300)323 G 235 AR 4,00 gr groot (na 1300)324 G 229 bilj 1,32 gr dubbele parisis (na 1300)

325 G 230 bilj 0,95 gr mijt volgens model dubbele tournois (1340-1345)326 G 231 bilj 1,14 gr mijt volgens model dubbele tournois (1340-1345)327 G 232 bilj 0,90 gr mijt volgens model dubbele tournois (1340-1345)328 G 233 bilj 0,95 gr mijt volgens model dubbele tournois (1340-1345)

329 G 234 bilj 0,98 gr penning (Brussel, na 1300)

Opmerkingen

De opstelling illustreert duidelijk dat de inzichten in de chronologie van de munten van de hertog Jan II vanBrabant de laatste honderd jaar nogal gewijzigd zijn en dat nog steeds niet alle munten op de juiste plaatsstaan. Dit geldt ook voor andere Brabantse munten uit de dertiende en veertiende eeuw.

Brabantse navolgingen van de penning hollands (kopje) die tijdens hertog Jan I in geringe mate uitgegevenwerden, worden onder andere door J. Pelsdonk ook aan hertog Jan II toegeschreven. Zijn argumentatie isdat eenzelfde type door Gulik (Gerard/1297-1328), Loon (Arnold V/1279-1323) en Heinsberg(Godfried/1303-1331) werden uitgegeven.4 Van Hengel zegt met enige aarzeling dat attributie aan Jan I hetmeest waarschijnlijk is.5 De Witte, Ghyssens en Vanhoudt (?) wijzen deze munten alleen toe aan hertog JanI.6 Het is naar onze mening een opmerkelijke zaak dat na 1290 nog hoogwaardige zilveren penningenuitgegeven werden, terwijl sinds het begin van de jaren 1290 voortdurend sprake was van verzwakking vande pasmunt.7 Omstreeks 1300 was de gangbare pasmunt, waarin ook gerekend werd, de zwarte penningtournoois, die toen een gewicht aan zuiver zilver had van een kwart gram. Het zilvergewicht van penningenvan het type hollands schatten wij op zeker 50% hoger.

W 252 en W 259 werden door hem aan hertog Jan I (1268-1294) toegeschreven. W 310-313 worden volgens huidige inzichten aan hertog Jan III (1312-1355) toegeschreven. W 325 t/m 328 volgen het model van de dubbele tournois. De door de Witte afgebeelde mijten zouden pas

geslagen zijn onder hertog Jan III gedurende de jaren 1340-1345.

4 Pelsdonk, ‘De schatvondst’, 42-43.5 Van Hengel, De munten van Holland in de 13e eeuw (Amsterdam 1986), 19; Van Hengel, Penningen Hollants(Amsterdam 1998), 64.6 De Witte, Les monnaies I, 248-252; Ghyssens, Essai, 9.6; Vanhoudt, Atlas, G 211-212.7 Zie ook Mayhew, Sterling Imitations of Edwardian type (London 1983), 23. De sterlingen van Vlaanderen,Henegouwen en Brabant werden sinds de zware Franse debasements vanaf 1295 in fijnheid gereduceerd.

124

3

125

4

126

5

127

128

1

Bijlage 6.10 Klinkende munten enrekenmunten 1235-1440

Deze bijlage dient als achtergrond bij debeschouwingen over de nominalewaarde van geldrenten.De bijlage is opgebouwd uit eenchronologisch overzicht van Fransegroten en penningen tournoois van 1266tot 1369 (bijlage 6.10.0) en uit eenoverzicht van de belangrijkste in Brabantgebruikte klinkende munten enrekenmunten van 1235 tot 1440(bijlagen 6.10.1 - 6.10.6). Derekenmunten zijn de in oorkondenaangegeven nominale waarden vanrechten. De rekenmunten zijn derhalvetransactiemunten.Gewichten zijn in grammen fijn zilver ofkoningszilver aangegeven (11½ penningof 276 grein).

129

2

6.10.0 Franse groten en penningen tournoois1266-13691

De later in vele Brabantse en andere oorkondengenoemde goede, oude groot tournoois is degroot die in opdracht van de Franse koningLodewijk IX de Heilige (1245/1250-1270) bij demunthervorming van 1266 geïntroduceerd werd.Zijn emissie was gebaseerd op de koninklijkedenier tournois die al sinds 1204 werd geslagenen in het centrum van de groot afgebeeld werd.2

Daaromheen waren twaalf lelies gegroepeerd,twaalf penningen tournoois symboliserend. Hetgewicht van de groot was dan ook twaalf keerhet gewicht van de penning tournoois: 12 x0,3366 gram = 4,04 gram fijn zilver.3 Het gehaltevan de groot was 96%. Dat van de penning wasdoor de toevoeging van veel koper slechts 30%.De penningen sloegen daarom korte tijd nadat zijin circulatie gekomen waren, zwart uit. Vandaarde benaming zwarte penningen tournoois.4 Deinitiële muntvoet van de groot in de markkoningszilver was 58.5 De muntvoet washonderd jaar later gedaald tot 96. De penningtournoois was een van de twee koninklijkestandaardpenningen die de Franse koning FilipsII Augustus selecteerde voor zijn koninkrijk.Naast koninklijke munten circuleerden inFrankrijk ook veel munten van feodale heren. Depenning tournoois werd aanvankelijk in eenaantal later verworven gebieden in het westenvan het Franse koninkrijk gebruikt, terwijl deandere penning, de penning parisis, voor de restvan Frankrijk functioneerde. Later werd depenning tournoois overal gebruikt in Frankrijk.De penning parisis werd rekenmunt.6 Deoorspronkelijke verhouding van de penningparisis ten opzichte van de penning tournooiswas 3 : 4. Later werd de verhouding 4 : 5. Alsgevolg van de monetaire politiek van koningFilips IV (1285-1314) en latere koningen tijdensde Honderdjarige Oorlog (1337-1453) verzwaktede Franse penning tournoois aanzienlijk.

1 Het overzicht is samengesteld met behulp vangegevens uit: Duplessy, Les monnaies 1;Roberts, The Silver Coins; Spufford, Handbook.2 Duplessy, Les monnaies 1, 81, nr. 177.3 Kluge, Numismatik, 137. De Troymark was244,75 gram.4 Roberts, The Silver Coins, (DenominationSummary) 188, 195.5 ‘Argent-le-roy’ houdt in 23/24 of 958/1000 fijnzilver.6 Kluge, Numismatik, 136; Roberts, The SilverCoins, 115-116, 129, 131.

Afb. 6.10.0,1. Franse koninklijke munttypen diebelangrijk waren voor de ontwikkeling van hetmuntstelsel in de Lage Landen: een deniertournois (1290-1295) en een gros tournois (1290-1295) van Philips IV (1285-1314). Bron:Duplessy, Les monnaies I, nrs. 225 en 214.

130

3

1266 denier tournois 1,127 0,299 0,336 1/12 gros tournois 12661295 tournois simple 0,719 0,40 0,2877 1/14 ,,1296 1/15* ,,

gangbare gangbare koersengroot penn.tourn.8

--------------------------------------- ------------- -----------------------------------munt- bruto ge- fijn fijn groot/ offic. gangbarevoet9 gewicht halte10 zilver zilver penning koers penning in

gram11 gram gram fijn zilv. reken- groot 1266munt12 fijn zilver

1266 tournois 58 4,22 0,96 4,04 0,336 12 12 121280-1290 58 4,22 0,96 4,04 0,336 12 12 121290 58 4,22 0,96 4,04 0,336 12 13 1/8 121298 58 4,22 0,96 4,04 0,336 12 13 1/8 121299 16½*------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1300 12**1301 20*1302 -- 39 3/81303 58 4,22 0,72 3,04 0,167 18 26 241305 -- 39 3/8------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1307 4,22 0,96 4,04 0,336 12 13 1/8 401310 15*1316 12*1318 59 ¼ 4,13 0,96 3,96 151322 59 ¼ 4,13 0,96 3,96 151325 19**1327 16½*1328 22**1329 18*------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1329 60 4,08 0,96 3,92 0,339 11 ½ 12 29 ½1332 12*1337 13*1337 couronne 2,55 0,85 2,17 0,433 5 10 9 1/31338 15*1338 couronne 2,55 0,64 1,63 0,325 5 10 12 ½1339 31**1340 couronne 2,33 0,56 1,30 0,254 5 10 161340 couronne 2,27 0,48 1,09 0,216 5 10 18 ¾1340 30**1341 fleur de lis 2,91 0,48 1,40 151341 fleur de lis 2,55 0,48 1,22 15

7 De ‘tournois simple’ is geslagen van 1295-1303. Duplessy, Les monnaies 1, nr. 230.8 Duplessy, Les monnaies 1.9 Roberts, The Silver coins, (Denomination summary)195-196.10 Duplessy, Les monnaies 1.11 Duplessy, Les monnaies 1.12 Duplessy, Les monnaies 1. De in deze kolom van een * voorziene koersen zijn uit Spufford, Handbook,185. De van ** voorziene koersen zijn berekend aan de hand van de wisselkoersen van de Florentijnsegulden ten opzichte van de groot tournoois en de penning tournoois. Spufford, Handbook, 174-179, 185-187. Deze koersen wijken sterk af van de gangbare in Frankrijk.

131

4

1341 34**1342 fleur de lis 2,04 0,48 0,98 151342 46**1343 53**--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1344 12**1347/48 25**1348 queue 3,40 0,48 1,63 151349 20**-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1350 (F VI) 3,40 0,48 1,63 0,1076 15 15 37 ½1353 40**-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------135313 12½**1354 0,119 341358 24**1359 64**-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1361 84 2,91 0,96 2,79 0,185 15 15 221362 16*1369 96 2,55 0,96 2,45 0,16214 15 15 251443 15*

Opmerkingen:

De stippellijnen zijn cesuurlijnen. In Frankrijk vonden munthervormingen vonden in dezeperiode plaats in 1305, 1313, 1329/1330, 1343 en 1360.15 Tussentijds vonden voortdurendmuntverzwakkingen en manipulaties met de rekenmunt plaats. Op 5 december 1360 kwameen einde aan de veelvuldige wijzigingen in het Franse muntwezen.16

In de periode 1290-1295 verzwakte de rekenmunt van 12 naar 13 1/8 penningen tournoois inde groot tournoois omdat de zilverprijs gestegen was. Omdat de verhouding in fijn zilver 12bleef, werd in het geldverkeer een koers van 13 1/8 aangehouden.17

Van 1295-1303 werd in verband met de gestegen zilverprijs de traditionele penning tournooistegen een te hoge omloopkoers vervangen door de double parisis en de double tournois. Dedouble pariris gold voor 2½ penning tournoois, terwijl het gewicht aan fijn zilver net 2penning rechtvaardigde. De double tournois bevatte 1,7 keer de traditionele penning tournooisaan fijn zilver.18 De tournois simple bevatte de helft daarvan: een fijn zilvergewicht van 0,287gr was 0,85 traditionele penning tournoois (0,287/0,336).

In verband met de gestegen geldbehoefte door de oorlogsomstandigheden gebruikte Filips IV(1285-1314) gedurende de jaren 1295-1303 muntverzwakking als financieringsmiddel.19 Nuwerd de feitelijke zilververhouding wel aangetast.

In verband met de oorlogssituatie met Vlaanderen vond tijdens de jaren 1303-1306 grotemuntverzwakking plaats.20 Opnieuw werd de zilververhouding aangepast.

Na de munthervorming van 1305 keerde men weer terug naar de oude verhoudingen van vóór1302. Dit betrof zowel de zilververhouding als de rekenmunt.21

13 Terugkeer naar sterk geld. Spufford, Handbook, 178.14 20 april 1365. Duplessy, Les monnaies I, nr. 367.15 Spufford, Money, 297.16 Spufford, Handbook, 178.17 Duplessy, Les monnaies 1, 102.18 Duplessy, Les monnaies 1, 102,112-113, nrs. 227 en 229.19 Duplessy, Les monnaies 1, 102.20 Duplessy, Les monnaies 1, 102-103.

132

5

In de jaren 1310-1313 vonden opnieuw muntverzwakkingen plaats. In 1311 werd de‘bourgois’ in omloop gebracht, die intrinsiek gelijk was aan twee penningen tournoois. Alsrekenmunt gold echter 2½ penning tournoois. Dit betekende een overwaardering van derekenmunt van 25%.22

Tijdens de regering van Karel IV (1322-1328) vond eveneens muntverzwakking plaats.Wegens gebrek aan informatie ontbreekt deze periode echter in het overzicht.

In 1329/1330 keerde Filips VI (1328-1350) terug naar de oude verhouding groot/penning van12. De muntvoet en het zilvergehalte van de groot werden echter verder verlaagd. In verbandmet de gestegen financieringsbehoefte aan het begin van de 100-jarige oorlog werd vanaf1337 opnieuw gegrepen naar het middel van muntverzwakking. Binnen een aantal jaren bleefvan het gewicht in koningszilver van zowel de groot als de penning nog maar een kwart ofeen derde over. Per 1 januari 1337 werd een officiële muntvoet geïntroduceerd. Die gold alsmeeteenheid bij verzwakking of versterking van de munt. Als referentie hierbij gold de oudegroot tournoois van 1266.23 De rekenmunt was drie tot vier jaar daarna tweemaal zo hoog alsde zilververhouding (10 ten opzichte van 5). Dit gold ook ongeveer in 1343 (45 ten opzichtevan 24). Van tussenliggende jaren ontbreken gegevens. De rekenmunt was dus forsovergewaardeerd. Mogelijk anticipeerde Filips op een verdere prijsstijging van zilver. Dezesituatie hield aan tot 1349.

De couronne, fleur de lisse en de queue waren nieuwe typen groten die na het uitbreken vande Honderdjarige Oorlog werden uitgegeven.

21 Duplessy, Les monnaies 1, 103.22 Duplessy, Les monnaies 1, 103 en 114, nr. 231.23 Duplessy, Les monnaies 1, 125.

133

6

6.10.1 Brabantse klinkende munt en transactiemunt 1235-circa 130124

6.10.1.1 Inleiding: de Keulse penning en de penny sterling

Met de Keulse penning (denarius coloniensis) wordt de penning bedoeld die geslagen werd in hetaartsbisschoppelijke muntatelier te Keulen.25 Van Keulen, dat al sinds de Karolingische tijd munten sloeg,is de vroegst bekende bisschoppelijke munt die van Bruno (953-965).26

Het gewicht van de Keulse penning schommelde van de elfde tot en met de dertiende eeuw rond de 1,4gram.27 Oorspronkelijk werden uit het Karolingische pond 240 penningen geslagen. Vanaf de tiende eeuwwerd vanuit Scandinavië in verschillende gebieden de mark overgenomen. Dit gebeurde ook in het Duitserijk.28 De oude Keulse mark woog volgens Luschin von Ebengreuth circa 229 tot 231 gram.29 De jongeremark met een standaardgewicht van 233,856 gram zou volgens Hävernick rond 1170 in gebruik genomenzijn.30 Het aantal penningen dat uit een mark gewicht (‘Prägemark’ of gewichtmark) werd geslagen hing afvan het gewicht van de penning. Zo werden tot circa 1170 in Keulen uit de mark 12 schellingen, ofwel 144penningen geslagen.31 Voor het aangeven van aantallen penningen baseerde men zich zowel op 2/3Karolingisch pond, hetgeen neerkwam op 160 penningen rekenmunt uit de rekenmark (‘Zählmark’), als ophet volle pond van 240 penningen.32 De mark was onderverdeeld volgens het principe van tweedeling:marken, halve marken, vierlingen, onsen, lots, setins en quintels.33 In Brabantse charters is door mij alleende mark en de kwart Keulse mark of ‘vierling’ aangetroffen.34 Zoals gezegd in paragraaf 6.6.0 werden in demeeste gebieden met dubbelzijdig geslagen munt penningen op lichte voet geslagen. Door de lichte voetgingen grotere aantallen om dan bij penningen op zware voet. Dan gebruikte men het grotere telsysteem.De lichtere penningen waren daarom veelal onderdeel van ponden in plaats van marken. Dit gold ook voorde regionale penningen in de Nederlanden, die in de loop van de tijd steeds lichter werden.35 Volgens ArentPol zouden de lichtere regionale munten uit Friese muntateliers en muntateliers uit Neder-Lotharingen dezwaardere Keulse penning al in de elfde eeuw uit de Nederlandse gewesten verdrongen hebben.36

Hoewel het gewicht van penningen op zware en lichte voet aan aanzienlijke schommelingen onderhevigwas zijn toch wel enige verhoudingen waar te nemen.37 De lichtere penningen stonden aanvankelijk in eenverhouding tot de zwaardere van 1 : 2. Feitelijk waren deze lichtere penningen halve zware penningen of

24 Voor de vaststelling van de in Brabantse oorkonden gebruikte rekenmunten is ten behoeve van ditoverzicht geput uit de al genoemde oorkondeboeken van Noord-Brabant (ONB en DONB), de Cartulairevan het Sint-Jansgasthuis te Brussel van Bonenfant (CB), het Oorkondenboek van kerkelijke instellingen teAntwerpen van Van den Nieuwenhuizen (OKA), het artikel van Peeters over de Rekenmunt in de Mechelsestadsrekeningen (Mech) en de bronnenpublicatie van Ghyssens (Choix). De typen en brutogewichten zijnafkomstig uit het oude standaardwerk over Brabantse munten van Alphonse De Witte (W). Alleenbrutogewichten zijn bekend, gehaltes zijn dus niet bekend. De classificaties zijn afkomstig uit de Essai vanGhysssens (Gh) en de Atlas van Vanhoudt (Vh).25 Hävernick, Der kölner Pfennig, 52.26 Kluge, Deutsche Münzgeschichte, 244-245, Tafel 61, Abb. 361; Dannenberg, Die deutschen Münzen,164-165, Tafel XVI, 376-378.27 Hävernick, Der kölner Pfennig, 40 en 216-217 (Tabelle A.).28 Kluge, Numismatik, 37.29 Luschin von Ebengreuth, Algemeine Münzkunde, 170.30 Hävernick, Der kölner Pfennig, 48-51.31 Hävernick, Der kölner Pfennig, 49, 51; Luschin von Ebengreuth, Algemeine Münzkunde, 162-163.32 Kluge, Numismatik, 38; Kruse, ‘Kölnische Geldgeschichte’, 8-15. In het laatste geval sprak men over‘pfundische’ penningen.33 Kluge, Numismatik, 39; Luschin von Ebengreuth, Algemeine Münzkunde, 198.34 Camps, ONB I,1, nr 207 (1244). Hier wordt een jaarlijkse cijns van 1 fertoen (vierling) genoemd:quolibet anno pro fertone collon. De cijns bestond derhalve uit 40 Keulse penningen.35 Ilisch, ‘Die Münzprägung’ I, 7-10; Suhle, Deutsche Münz- und Geldgeschichte, 129-130.36 Pol, ‘Münzfunde’, 189.37 Dannenberg, Die deutschen Münzen, 11-14, 512-513. Het wegen van een enkel stuk mag niet totgevolgtrekkingen leiden.

134

7

obolen.38 Later verzwakten de meeste lichtere penningen naar verhoudingen van 1 : 3 of 1 : 4 ten opzichtevan de Keulse penning. Deze verhoudingen golden sinds de late dertiende eeuw in de Nederlanden ook tenopzichte van de Engelse penning sterling die op dezelfde voet geslagen werd als de Keulse penning.39

Zoals al gezegd in paragraaf 6.6.1.5 werden in de Nederlanden Engelse sterlings nagevolgd. DeBrabantse versie, de Brabantinus, een navolging van de ‘long cross sterling’ van Edward I, was ook inEngeland een populaire munt.40 Een ander voorbeeld van Engelse monetaire invloed is misschien devermelding van een gouden penning in een charter van 1285 van de deken en het kapittel van Luik metbetrekking tot de Meierij van ’s-Hertogenbosch.41 Deze gouden penning wordt ook in de Nederlandseversie van de Sachsenspiegel genoemd.42 De ‘golden penny’ was een emissie van koning Henry III van1257.43 Deze bijzondere penning had een gewicht in goud van 2 zilveren pennies, ofwel 2,92 gram. Degouden penning werd gewaardeerd tegen 20 pennies, ofwel tegen 60 penningen leuvens (5 schellingleuvens) later in de Nederlanden. Dit komt neer op een goud/zilver ratio van 1:10. Hiermee was goudechter ondergewaardeerd. Nadat in 1265 de courante waarde was opgewaardeerd naar 24 pennies,verdween de golden penny na 1279 uit de circulatie.44

Brabantse klinkende munt en transactiemunt

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------rekenwaarde

type bruto Classificatie penn/mijt in tekstreferentiesgewicht groot tourn. rekenmunten

1266 jaar bron------------- -------------- --------------- -------------- ------ ----------------

penningenkleine penningen oud leuvens, gestileerde leeuw (1235-1280)W141-158 0,50-0,60 gr Gh7;Vh/G104-18 9nieuw kleiner type, moderne leeuw (1270?-1282)W205 0,46 gr Gh?;Vh/G174 9

’s-Hertogenbosch 1253- ONB I,1, nrs.249,267,278,1291/92 295,320,324,333,336,341,

343,345,347,351,364,370,378,393,46145

1272 DONB,nr.1272.02.02

38 Hävernick, Der kölner Pfennig, 41 (voetnoot 16: oorkonde Aken 1173), 112, 138-139 (voorbeeldenDeventer en Xanten uit Sloet, Oorkondenboek).39 Spufford, Money, 402-403; Feavearyear, The pound sterling, 9.40 Mayhew, ‘The circulation’.41 Camps, ONB I,1, 411 (1285).42 De Geer van Jutphaas, De Saksenspiegel 1, 100 en 2, 170. (I, 100): ‘Doch eret men die vorsten ende dievrie heren mit ghelde te gheven ende gheeft hem twalef ghulden penninge boete, der yghelyc een dryepenninghe silvers weghet, dat penninc wichte goudes neemt men voer twee zilvers dies waren twalefpenninghe dertich scillinghe weert’. (12 gouden penningen x 10 = 120 penningen zware voet x 3 = 360lichte penningen : 12 = 30 schelling lichte penningen). Zie ook J. Weiske, Der Sachsenspiegel (Landrecht)nach der ältesten Leipziger Handschrift (Leipzig 1905), 107, A. 45, § 1. Daar staat onder andere: ‘Dazphenninggewichte goldes nam man dô vor zehne silbers; sus wâren die zwelf phenninge drîzig schillingewert. Den schepenbâren vrien lûten gibt man drîzig schillinge zu bûze phundiger phenninge; der sulnzwênzig schillinge eine mark wegen.’43 Allen, Mints, 350-351.44 Spufford, Money, 409; Feavearyear, The pound sterling, 22-23.45 Nr. 278 (1259): 95£ leuvens, … numeraverunt et deliberaverunt … exeptioni doli mali et non numeratepecunie et omni auxilio legum et canonum. Nr. 370 (<1280): regel 17: ‘ideren breuk a een pontspaeymens’. Deze monetaire frasering was toen niet gebruikelijk.

135

8

Noordoost-Brabant 1235 DONB, nr.1235.05.1946

1253 DONB, nr.1253.06.15

Breda en Bergen op Zoom 1235-78 ONB II,1, nrs. 1032,1034,1050,1052,1053,1063,1067,1069,1076,1084,1086,1088,1090,1092,1097,1102,1104-1107,1109,1112,1116-17,1128-29,1132a,1141-42, 1148,1151,1153,1155,1157,1163,1178,1180,1183,1184,1195,1209,1211,1217-18,1229,1235,124647

ONB II,2, nrs.1281,1299,1302-03,1311,1316-17,1363,1378,1386

>1300 ONB 11,1, nrs.1430,1456/57,1477,1487,1494,150648

Brussel 1249-77 CB, nrs.74,76,175,178

Antwerpen 1257 OKA, 17/4

zuidelijk Brabant 1235-92 Choix, nrs.39,42,43,46,52,53,63,80,138,148-149,151-15349

kleine penningen brussels (1235-1280)vele; zie W+Vh 0,50-0,60 gr Gh7;Vh/G71-96 9

Brussel 1242-82 CB, nrs.58,78,80,81,82,84,98,103,110,111,112, 113,115,116,118,128,130,139,143,146,160,162,163,165,168,172,173,177,179,180,181,186,190

zuidelijk Brabant 1273-81 Choix, nrs.47,48,171

groter type, leeuw in wapen, lager gehalte? (1282-1287) 12

penningen nieuw leuvens (oud payment)W207-08 0,54-0,57 gr Gh8,3;Vh/G170?,

46 Volgens de digitale ‘lijstweergave’ van 28-03-2012. In hoofdstuk 6 is gebruik gemaakt van delijstweergave van 22-2-2011.47 Nr. 1102 (1270): er staat in de transcriptie van deze oorkonde decem solidis Lovaniensis parve monete,kleine penningen. Men gebruikte de aanduiding ‘klein’ echter pas soms vanaf 1270. Nr. 1217: vanaf ditnummer zijn de oorkonden van na 1281.48 Nr. 1477 (1307) maakt gewag van een vroegere lossing van een cijns voor 250 pond oude leuvenspenningen. Vandaar de toevoeging ‘ouder Louensche’. Nr. 1494 (1308) betreft verkoop van grond metoude cijnslasten in vroegere penningen leuvens.49 Nr. 80: in mille libris lovaniensibus parvorum denariorum, bonorum et legalium.

136

9

176-77

’s-Hertogenbosch 1282-00 ONB I,1, nrs.384,392,395,0 397,398,403,407,417,

424-26, 435,436,454, 462-64, 469,482,486,490,495,497,507ONB I,2, nrs.510,512,516,518,520,521,525,527,529-534,538,540,541,545,546,548,550-555,561,565,574,575,582,583,585,586,588,592,594,596,598,599-604

(supplement) 1283-00 DONB, nrs.1283.07.20,1283.11.21,1292.02.11,1293.10.04,1294.04.01a,1294.08.10,1295.01.14,1295.01.25,1296.03.24,1297.09.08,1298.04.04,1298.05.06,1298.10.25,1300.01.06,1300.11.2350

Noordoost-Brabant 1291-00 DONB, nrs.1291.05.01,1291.10.01a,1294.01.25,1295.11.15,1296.03.24,1300.02.03

Breda en Bergen op Zoom 1283-00 ONB II,1, nrs.1222,1224,1236-37,1239,1242-43,1247-48,1252,1259ONB II,2, nrs.1260,1262,1264-65,1273,1275,1278,1279,1286,1289-92,1294,1297,1296,1301,1304,1309-10,1313,1315,1318,1320-21,1323,1325-27,1330-31,1334,1337-38,1341,1343-44,1353,1355,1357,1359,1365,1370,1372,1376,1381,1385,1387-88,1396,1398,1402,140651

>1300 ONB II,1, nrs.1407,1412-1414,

1311 ONB II,2, nrs.1487,152652

Antwerpen 1284-94 OKA, 18/6, 27/2, 98/2,3,

50 Nr. 1298.05.06: annuum censum triginta solidorum legalium denariorum.51 Nr.1381(1297): ‘tvintich scillinghe alsoelke paiments als die here van den lande neemt, dat menherenghelt heet’.52 Nr. 1487 (1307) is een opmerkelijke omschrijving van de rekenmunt, omdat gesproken wordt over 3pond 8 penningen Louaniensium antiquorum de moro, dus oude zwarte penningen leuvens. Zwartepenningen leuvens waren toen dus niet meer courant. Nr. 1526 (1311): ‘viive en veertich schellingenLovens siaers’, moet volgens mij gelezen worden als penningen nieuw leuvens.

137

10

163/1

penningen nieuw leuvens (1282-1287),voorbeelden later gebruik 12 >1301 ONB I,2, nrs.618-621,646,

652,683,788,824

nieuw type (1282) 12

penningen nieuw brusselsW132,201,209 0,40-0,50 gr Gh8,3;Vh/G170?,

175?,178-79

Brussel 1282-00 CB, 195-197,199,213,228, 233-235,238,241,242,248,252,253,263,267

zuidelijk Brabant 1294 Choix, nr.5053

anonieme penningen/penningen payment

’s-Hertogenbosch 1282-01 ONB I,1, nrs. 405,456,490ONB I,2, nrs. 545,583588,592,594,596,599

Noordoost-Brabant 1293 DONB, 1293.01.10

sterlingen(1277)W234-247bis 1,25?-1,35 gr Gh8,2;Vh/G151-67(1282)W213-215?, 1,30-1,33 gr Gh8,3;Vh/G183-85,W216-227 1,32-1,40 gr Vh/G186-92W228-233 1,22-1,25 gr Vh/G195(1287)W253-258 1,30-1,33 gr Gh8,5;Vh/G205-10(1288)W263-272 1,28-1,35 gr Gh8,4;Vh/G201-04(1294-1312)W294-29654 1,10-1,30 gr Gh10,1/11,4;

Vh/G216-18

Breda en Bergen op Zoom 1280 ONB II,1, nr.1202zuidelijk Brabant 1284 Choix, nr.99’s-Hertogenbosch 1285 ONB I,1, nr.411Breda en Bergen op Zoom 1294 ONB II,2, nrs.1332-33Noordoost-Brabant 1294 DONB, nr.1294.10.18Breda en Bergen op Zoom 1297 ONB II,2, nr.1297

53 pro sex libris Bruxellensium, monete usualis communiter in bursa currentis.54 In 1294 vond hertog Jan I de dood op het toernooiveld, waarna hij werd opgevolgd door zijn zoon Jan II.In dit jaar werd volgens De Witte in Brussel en Leuven een nieuw type sterling aangemunt. Ghyssens isvan mening dat dit type pas van 1309 is en dat na het aantreden van Jan II voorlopig het oude typegecontinueerd werd. Op grond van mijn eigen waarneming in de oorkonden ben ik geneigd De Witte tevolgen.

138

11

groten(vanaf 1285), kasteelW 298 4,12-4,17 gr Gh8,5;Vh/G197W 300-301 4,05 gr Gh8,5;Vh/G199-200(1294-1300), 4 leeuwtjesW 316-322 4,06-4,10 gr Gh10,1;Vh/G219-223

6.10.2 Brabantse klinkende munt en transactiemunt circa 1301-1311/1312----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

rekenwaardeType bruto Classificatie penn/mijt in tekstreferenties55

gewicht groot tourn. rekenmunten1266 jaar bron

------------- -------------- --------------- -------------- ----- ----------------Mijten (payment)(dubbele) mijt dubbele parisis (>1300)W 324 1,32 gr Gh10,2; Vh/G229 (16?)(dubbele) mijt dubbele tournoois (>1300)W 325 0,95 gr Gh10,2; Vh/G230(dubbele) mijten (>1300)W 326-328 0,90-1,14 gr Gh10,2; Vh/G231-233

zuidelijk Brabant 1307 Cartulaire Anvers, nr. 145;Choix, nr.55

zwarte penningen tournoois/penningen (>1300)

payment

W 329 0,98 gr Gh10,2; Vh/G234 16 (pagament)‘zwart’ niet genoemd

’s-Hertogenbosch 1301-12 ONB I,2, nrs.610,611,613-616,622-624,627,629,631-633,637,640-645,647,657,659,668,674,678,686,693,702,704,706,707,713,725,735,738,741,743,744,746,759,768,774,778,780,789,798,805,808,809,812,813,815-819,822,835,842-844,847,849,851,856,860,872,874,875,882,88456

(supplement) 1302-12 DONB, nrs.1302.04.13,1305.03.19,1309.01.01,1309.02024,1312.01.10

55 Ghyssens gebruikte voor de in dit overzicht genoemde nummers als bronnen: nrs. 109-112: Extraitsd’actes relatifs à Anvers; nr.120: Archives de l’État de Vienne.56 Bij nr. 659 (1303) wordt specifiek genoemd: monete Brabantie. Nr. 686: monete (que) pro temporesolutionis … in Buscoducis communiter fuerit usualis. Nr. 702: monete que pro terminis solutionis dictepecunie erit communiter usualis. Nr. 713: ‘alse selcs ghelds alse ten tiden in borsse sal gaen’. Nr. 725: talismonete. Nr. 741: in discomputatione denariorum nobis. Nr. 759: hollandensium denario pro duobusdenariis. Nr. 805: monete qua burgenses in Buscho ducis aliis suis conburgensibus. Nr. 884: monete adpresens in Buscho ducis currentis.

139

12

Noordoost-Brabant 1301-08 Grave, bijlage 5.2.2,1301-05 DONB, nrs.1301.05.01,

1303.02.07,1303.02.08,1305.07.24,

Breda en Bergen op Zoom 1301-12 ONB II,2, nrs.1417,1428,1450/51,1454,1458/59,1461,1464,1497,1502,1504,1519/20,153857

‘zwart’ specifiek genoemd’s-Hertogenbosch 1301-06 ONB I,2, nrs.612,626,

676,679,680,687,691,692,710,711,729,736

(supplement) 1305 DONB, nr.1305.11.11

Noordoost-Brabant 1302-03 Grave, bijlage 5.2.2DONB, nrs.1302.11.29,1303.01.06

Breda en Bergen op Zoom 1301-10 ONB II,2, nrs.1419,1453,1462,1465/66,1468/71,1473,1476,1485,1489,1493,151558

zwarte penningen metwaardereferentie

’s-Hertogenbosch 16 1307-12 ONB I,2, nrs.736,747,752,757,760,770,776,777,781,799,802,807,837,838,840,841,848,850,865,867-869,871,873,87759

1308 DONB, nr.1308.06.21Noordoost-Brabant 1306-12 Grave, bijlage 5.2.2

1307-12 DONB, nr.1307.01.10,1307.05.25,1307.09.29,1307.11.18,1308.04.20,1308.05.15,1310.03.12,1310.07.15,1311.11.03,1312.05.03

Breda en Bergen op Zoom 1307-13 ONB II,2, nrs.1467,1480,1481,1482/84,1486,1495,1501,1511,1516,1522,1525,1529,1534,1539,154260

57 Nrs. 1450/51 (1304): ‘met alsulken payemente ende munte alse int land van Breda gemeenlike in borsengaen sal onder de coepmans hare peinewarde (penningwaarde)’. Nr. 1459: ‘Dit voerseide ghelt sal Ian dieBrouwere ende sine nacomelinghe alle iaer betalen met alse sulken paymente alse daer men te Steenberghegemeenlike mede sal copen ende vercopen ende in borsen gaen sal’. Nr. 1502 (1309): quindecim librarumTuronensium parvorum, ofwel 15 pond kleine tournoois. In tegenstelling tot de groot tournoois, werd dezwarte penning dus de kleine tournoois genoemd.58 Nr. 1476 (1307): viginti librarum Turonensium parvorum.59 Nr. 848: pecunia numerata.

140

13

Antwerpen 16 1303 OKA,19/7

zuidelijk Brabant 17 1301 Choix, nr.11061

’s-Hertogenbosch 18 1303 ONB I,2, nr.656Antwerpen 19 1303 OKA,19/7zuidelijk Brabant 19 1303 Choix, nr.111’s-Hertogenbosch 19 1306 ONB I,2, nrs.708,712Antwerpen 18 1307 OKA,169/70zuidelijk Brabant 18 1307 Choix, nr.112zuidelijk Brabant 15 1307 Choix, nr.107zuidelijk Brabant 19 1309 Choix, nr.120zuidelijk Brabant 19 1310 Choix, nr.109’s-Hertogenbosch 18 1310 ONB I,2, nr.830Breda en Bergen op Zoom 18 1311 ONB II,2, nr.153162

zwartepenningentournoois-------------

sterlingen(1294-1312)W 294-296 1,10-1,30 gr Gh10,1/11,4; 4

Vh/G216-18(1309)W 279-283 1,06-1,10 gr Gh11,3;Vh/G236-238 4(datum onbekend)W 284-289 1,26-1,35 gr Gh11,2;Vh/G241-244 4

groten(>1300), kasteel(torre)W 302-306 3,68-4,10 gr Gh10,2;Vh/G226-228 16

zuidelijk Brabant 1303 Choix, 1111303 Mech, 11863

(groot ‘tournoois’, datum onbekend)W 297 3,95-3,97 gr Gh11,4;Vh/G247

Opmerkingen:

Volgens Ghyssens trad de penning tournoois vlak voor 1290 in de plaats van de kleinezilveren penninkjes als basismunt.64

60 Nrs. 1480, 1481, 1484, 1486, 1495, 1501, 1511, 1516: de monetaire fraseringen zijn in het oorkondeboekverkeerd geïnterpreteerd. Nr. 1482: voorbeeld van een waardereferentie in de Nederlandse taal: ‘XX s.iaerliics cheins ende renten ... te gheldene met groten ouden coninxtornoysen goet van sconinxslaghe elkenover XVI penninghe of payment dat daer ieghen ghedraghet ende alsoe goet er na ghelande’.61 Ghyssens, Choix, nr. 110: Extraits d’actes relatifs à Anvers.62 De monetaire frasering van deze oorkonde is door de samenstellers van het oorkondeboek verkeerdgeïnterpreteerd.63 Peeters, ‘De rekenmunt’, 118: (1303) ‘pont paiements van Brabant, dats te verstane therttoghen pennincdien men heet torre over sestien penninghe’. Een pond van deze penningen zou later een pond oudgeldgenoemd worden.64 Ghyssens, Choix, 122.

141

14

Zwarte penningen en de andere genoemde (dubbele) mijten hadden ongeveer hetzelfdebrutogewicht. Zij hadden daarom vermoedelijk ook dezelfde koopkracht. De vraag is danwaarom deze muntjes tegelijkertijd circuleerden. Of werden de zwarte penninkjes tournooisvanwege een relatief hogere zilvergehalte uit circulatie genomen of gedreven (Gresham)?Ghyssens beweert dat sinds de introductie van de double tournois in 1303 door de Fransekoning Filips de Schone, in Brabant het pond mijten fungeerde als rekengeld.65

Na de dramatische muntverzwakking van de Franse penning tournoois in de periode 1302-1305 leidden de koersontwikkelingen van de Franse en de Brabantse penningen toch eeneigen leven. Zij hadden één ding wel gemeen: zij verzwakten. De Franse penning meer dan deBrabantse.

Vergelijking van het Franse met het Brabantse overzicht levert overeenkomst op tussen dezilververhoudingen van de Franse en Brabantse zwarte penningen tournoois ten opzichte vande oude groot tournoois.

Met de Vlaams-Brabantse muntunie van 2 juni 1300 zou een gemeenschappelijke grootuitgegeven worden die 19 penningen vlaams en 9 penningen brabants deed. Bovendien wasde circulatie van andere gewestelijke en koninklijke munten in Vlaanderen en Brabantverboden: ‘il est acordeit et ordeneit de par nous, ke toutes monnoies autre ke de Flandres etde Brabant soient deffendues a courre en Flandres et en Brabant’.66 Bovendien was de exportvan muntmetaal vanuit Vlaanderen en Brabant verboden. De overeenkomst trad echterwaarschijnlijk nooit in werking. De Brabantse munt verzwakte met de Franse munt. Door hetniet functioneren van de muntunie betekent dat de wet van Gresham in die periode werkte.

De dubbele mijt dubbele parisis en de dubbele mijt dubbele tournoois zijn navolgingen van dein Frankrijk in verband met de gestegen zilverprijs van 1295-1303 uitgegeven munten. Zijvervingen op slechtere voet de traditionele penning tournoois. De Franse typen hebbenwaarschijnlijk als voorbeeld gediend voor de Brabantse typen W324 en W325.67

6.10.3 Brabantse klinkende munt en transactiemunt 1311/1312-1340---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

rekenwaardetype bruto Classificatie penn/mijt in tekstreferenties68

gewicht groot tourn. rekenmunten1266 jaar bron

------------- -------------- --------------- -------------- --------------------penningen (payment)zwarte penningen brabants/penningen (>1300)

W 329 0,98 gr Gh10,2;Vh/G234 16 (pagament)----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------payment(>1312)W 370-372 0,95-1,10 gr Gh13,11; Vh/G283

’s-Hertogenbosch 16 1313-39 Godshuizen, THG’s-Hertogenbosch 16 1336 Computationes 69

65 Ghyssens, Choix, 148. Volgens Duplessy werd de double tournois in de periode 1295-1303 geslagen.Duplessy, Les monnaies 1, 102 en 113, nr. 229.66 Ghyssens, Choix, nr. 9.67 Duplessy, Les monnaies 1, nrs. 227 en 229.68 Ghyssens gebruikte voor de in dit overzicht genoemde nummers de volgende bronnen: nr. 57: Extraits duCartulaire de l’Hôpital Sainte-Élisabeth à Anvers; nrs. 226 en 255: Extraits des comptes de l’hôtel deJeanne de Valois, comtesse de Hainaut, de 1319 à 1336; nr. 258: Extraits des comptes de l’hôtel deGuillaume de 1332-1333.

142

15

Noordoost-Brabant 16 1313-39 Grave, bijlage 5.2.2

Breda en Bergen op Zoom 14 1313 ONB II,2, nr.154170

Mechelen 14 1313-14 Mech, 113Mechelen 22½ 1317 Mech, 113Mechelen 24 1318 Mech, 113zuidelijk Brabant 24 1320 Choix, nrs.226,235Mechelen 24 1321-22 Mech, 114Mechelen 25/26 1323-30 Mech, 115zuidelijk Brabant 26 1333 Choix, nr.264zuidelijk Brabant 25½ 1334 Choix, nr.57Mechelen 22-27 1332-35 Mech, 11771

Antwerpen 24 1337 OKA, 108/1372

Mechelen 35-42 1332-35 Mech, 11673

Mechelen 28½ 1335-36 Mech, 117Mechelen 24½ 1338-39 Mech, 126

mijten (payment)W 324-325 (?) 1,32 en 0,95 gr Gh10,2;Vh/G229-230

zuidelijk Brabant 24 1319 Choix, nr.229zuidelijk Brabant 26½ 1320 Choix, nr.230zuidelijk Brabant 24 1320 Choix, nr.232zuidelijk Brabant 24 1321 Choix, nr.229zuidelijk Brabant 24 1327 Choix, nrs.253,254zuidelijk Brabant 30 1327 Choix, nr.25674

zuidelijk Brabant 36 1330 Choix, nr.25875

zuidelijk Brabant 26 1333 Choix, nr.260zuidelijk Brabant 24 1333 Choix, nr.264

groten/pennbr.-----------------

Groten payment (1337, 1339)(1337)W 337 kasteel 3,85 gr Gh12,5;Vh/G261 2476

W 365 leeuw 4,08 gr Gh12,5;Vh/G262-263 2477

(1339)W 359,360 3,56/3,95 gr Gh13,7;Vh/G269W 380 unie/leeuw3,75 gr Gh13,7;Vh/G291 24

’s-Hertogenbosch 1312-40 Godshuizen, THG78

69 Van Hengel, ‘Computationes’. Bespreking van munten die in de rekeningen van 1330-1375 van deIllustere Lieve Vrouwe Broederschap voorkomen.70 Ondanks de hierna volgende tekst lijkt dit toch een sterk afwijkende koers voor 1313: ‘cent livres deTornois, chest a savoir un vies gros Tornois le roy de France par quatorze deniers ou atre monnoye availlant coursable en le terre de Breda’. Of wordt Bredaase rekenmunt bedoeld?71 ‘Zwaar’ payment.72 ‘Zwaar’ payment.73 ‘Licht’ payment.74 ‘Licht’ payment.75 ‘Licht’ payment.76 Ghyssens, ‘Les monnaies’, 162-166. Oorspronkelijk 24, in 1339 30 penningen brabants. Deze munt werdwaarschijnlijk in 1340 al weer ingetrokken.77 Deze rekenwaarde werd later goedgeld genoemd.

143

16

Noordoost-Brabant 1315 Grave, bijlage 5.2.2zuidelijk Brabant 1339-41 Choix, nrs. 58, 295-297,

371

goudguldens (1329-37)W 332 3,40 gr Gh12,4;Vh/G251

gouden schilden (1338)W 333-335 4,50 gr Gh13,6;Vh/G288-89 16½ grt79

Opmerkingen:

Voor penningen zijn in dit overzichtje ook de jaren 1310-1311 meegenomen in verband metde aansluiting met de vorige periode.

Op basis van typevergelijking met de Franse mijten zou de volgende tijdsindeling voor mijtenkunnen gelden: de hierboven genoemde typen W 324 en W 325 zijn navolgingen van dedouble parisis en de double tournois die zijn uitgegeven van 1295-1303. Deze typen zijn doorDuplessy gecatalogiseerd onder de nummers 227 en 229.80

De hierboven genoemde typen W 326 en W 327 lijken navolgingen van de double parisis diein respectievelijk 1322/1326 en 1323 zijn uitgegeven. Deze uitgiften corresponderen metDuplessy 244 en 244B. Op grond van omschriftvergelijking zouden deze mijten volgensBenders in Brabant pas zijn uitgegeven rond 1344 door hertog Jan III.81

De gangbare opvatting is echter dat sinds het begin van de veertiende eeuw tot de regeringvan de hertogen Johanna en Wenceslas (1355-1383) geen mijten in Brabant geslagen werden.

De eerste Brabantse goudguldens waren navolgingen van de Florentijnse guldens. De eersteBrabantse gouden schilden waren navolgelingen van het Franse schild.82

6.10.4 Brabantse klinkende munt en transactiemunt 1340-1358---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

rekenwaardetype bruto Classificatie penn/mijt in tekstreferenties83

gewicht groot tourn. rekenmunt126684 jaar bron

------------- -------------- --------------- -------------- ---- --------------------penningen (payment)penningen payment (>1312)W 370-372 0,95-1,10 gr Gh13,11; Vh/G283

(voorbeelden aanloop vorige periode)26 1333 Choix, nr.26425½ 1334 Choix, nr.57

Mechelen 28½ 1335-36 Mech, 117

78 Komen mogelijk in sommige jaren voor. Nader onderzoek noodzakelijk. Regesten behoeven aanvulling.79 Cumont, ‘Les monnaies’, 10. Na enkele jaren werd het gouden schild voor 16 groten tournois gerekend.80 Zie ook Benders, ‘De dubbele mijten’, 236-237.81 Benders, ‘De dubbele mijten’, 231-23982 Duplessy, Les monnaies 1, nr.249.83 Ghyssens gebruikte voor de in dit overzicht genoemde nummers de volgende bronnen: nr. 57: Extraits duCartulaire de l’Hôpital Sainte-Élisabeth à Anvers; nrs. 226 en 255: Extraits des comptes de l’hôtel deJeanne de Valois, comtesse de Hainaut, de 1319 à 1336; nr. 258: Extraits des comptes de l’hôtel deGuillaume de 1332-1333.84 De met ** aangegeven koersen zijn afgeleid uit

144

17

Mechelen 24½ 1338-39 Mech, 126---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

zuidelijk Brabant 28 1340 Choix, nr.101zuidelijk Brabant 28 1344 Choix, nr.59zuidelijk Brabant - 1344 Choix, nrs.324-326,335,

336,338,340,345-346,348,351,354,356-359,368-37285

zuidelijk Brabant 24 1345 Choix, nrs.60- 1345 Choix, nrs.373,375-78,

380-382Mechelen 40 1345-46 Mech, 126

46** 1346Mechelen 50 1347-48 Mech, 126

63** 134772** 1350-52

Mechelen 60 1353-54 Mech, 12662** 1353

Mechelen 70 1356-57 Mech, 126

mijten (payment)W 324-325 (?) 1,32 en 0,95 gr Gh10,2;Vh/G229-230

’s-Hertogenbosch 1342 Computationes86

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------(1355-83)W 412 (mijt) 1,08 gr Gh16,11;Vh/G317

sterlingen (payment)(1337, 1339)W 366 1,20 gr Gh12,5;Vh/G265W 367-369 0,90-1,00 gr Gh13,7;Vh/G270-72W 381-382 0,80-0,88 gr Gh13,7;Vh/G293

Noordoost-Brabant 1340 Grave, bijlage 5.2.2’s-Hertogenbosch 1347 Computationes

groten (payment)(1337)W 365 4,08 gr Gh12,5;Vh/G262(1339, conventie)W 359,360,380 3,56/3,95/3,75 gr Gh13,7,13,10;

Vh/G269,291

’s-Hertogenbosch 1354 Computationes87

(1344)W 343 2,55 gr Gh13,9;Vh/G275W 344 2,40 gr Gh13,10;Vh/G276(??)W 355,357 3,60 en 3,90 gr Gh14,12/14,11;

85 De meeste andere nummers hebben een waardereferentie aan het gouden schild, terwijl bij sommige deuiteindelijke notering in de boeken in groten brabants plaatsvond.86 Mijten ter waarde van 2/3 penning87 Ter waarde van 14 d.

145

18

Vh/G286,280

’s-Hertogenbosch 1340-57 Godshuizen, THG88

zuidelijk Brabant 1341 Choix, nrs.294-296Noordoost-Brabant 1343-44 Grave, bijlage 5.2.2Noordoost-Brabant 1357 Grave, bijlage 5.2.2

(1357, Vilvoordse groot)W 395 2,86 gr Gh15,2;Vh/G295 48d

gouden schilden(1338)W 374-375 4,50 gr Gh13,6;Vh/G288-289 16½grt(1343)W 333-335 4,50 gr Gh13,8;Vh/G273 18 grt

’s-Hertogenbosch 1349 ILVB, Rek., 4889

zuidelijk Brabant 1344 Choix, nr 231354 Choix, nr.61

Opmerkingen:

Bij de penningen zijn wederom een paar jaar van de vorige groep ter vergelijkingweergegeven.

De meeste penningen uit de jaren 1344 en 1345 hebben waardereferenties aan het goudenschild, soms aan de Florentijnse goudgulden (nrs.296/Antwerpen,351/Diest) en de Fransegouden paviljoen (nrs.356-358/Hoogstraten,Lier; nr.374/Mechelen).

De groten brabants werden in genoemde jaren voor het eerst geslagen. Dat gebeurde inverschillende muntplaatsen, zoals Brussel, Antwerpen, Leuven en Maastricht. Het voert te verin dit overzicht aan te geven voor welke jaren die muntplaatsen golden. De groten van 1339werden in conventie met Vlaanderen geslagen. De sporadische aanmaak van thans uiterstzeldzame groten is hier niet vermeld.

Na de eerste goudguldens (1329-1337) werd in Antwerpen in 1338 als navolging van hetFranse koningsschild het zogenoemde keizersschild door Lodewijk van Beieren uitgegeven.Enkele jaren later liet hertog Jan III in Antwerpen onder eigen titel schilden slaan.90

6.10.5 Brabantse klinkende munt en Brabantse en andere transactiemunten 1358-1403---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

rekenwaardetype bruto Classificatie penn/mijt in tekstreferenties91

gewicht groot tourn. rekenmunt1266 jaar bron

------------- -------------- --------------- -------------- --------------------penningen (payment)

88 Komen lang niet alle jaren voor. Onderzoek naar gebruik van de groot als rekenmunt of alswaardereferentie noodzakelijk. Regesten behoeven aanvulling.89 Oldewelt, Rekeningen, 48, rekeningjaar 1348/1349: 3 schilden worden gerekend voor van 3 lb 18 sch.90 Cumont, ‘Les monnaies’, 9-10.91 Ghyssens gebruikte voor de in dit overzicht genoemde nummers de volgende bronnen: nr. 57: Extraits duCartulaire de l’Hôpital Sainte-Élisabeth à Anvers; nrs. 226 en 255: Extraits des comptes de l’hôtel deJeanne de Valois, comtesse de Hainaut, de 1319 à 1336; nr. 258: Extraits des comptes de l’hôtel deGuillaume de 1332-1333.

146

19

penningen (>1312)W 370-372 0,95-1,10 gr Gh13,11; Vh/G283

(voorbeelden aanloop vorige periode)Mechelen 60 1353-54 Mech, 126

62** 1353Mechelen 70 1356-57 Mech, 126

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Mechelen 80 1358-59 Mech, 126

113** 1359Mechelen 100 1361-62 Mech, 126

149** 1362-63161** 1365133** 1366174** 1367-68

Mechelen >200 1369-70 Mech, 126212** 1368-71327** 1372

Mechelen >300 1375-76 Mech, 126388** 1378369** 1383

Mechelen >400 1384-85 Mech, 126447** 1390

’s-Hertogenbosch 1358-1402Godshuizen, THG92

mijten (payment)(1384), monetaire unie VlaanderenW 416 1,20 gr Gh17,1;Vh/G321(datum onbekend)W 412 1,08 gr Gh16,10;Vh/G317(1393)W 427-428 1,10 gr Gh18,8;Vh/G331,

334Rekenwaardein d payment----------------

groten (payment)(1363-1371) Vilvoorde, vier leeuwtjes >48W 396-397 2,20 en 2,30 gr Gh15,3;Vh/G298(1363) Vilvoorde, kleine groot vier leeuwtjes (vliegute) 4893

’s-Hertogenbosch 1367 ILVB, 9594;Computationes

1370 ILVB, 9895

92 Bijvoorbeeld; ‘erfchijns van dertich scillingen gemeyn payments’ (1396). Stadsarchief ’s-Hertogenbosch,Godshuizen, THG, Cartularium, fo 5.93 Van der Wee en Aerts, Vlaams-Brabantse Muntstatistieken, 24. Deze 48 penningen waren minder waarddan de 48 penningen van 1357.94 Oldewelt, Rekeningen, 95. Rekenwaarde in 1367 10 penningen. Dit zijn 10 penningen van degebruikelijke 16 waarmee de groot gerekend werd. De penningen rekeningmunt waren derhalve zwarepenningen. Zie ook de volgende voetnoot.95 Oldewelt, Rekeningen, 98. Rekenwaarde in 1370 12 penningen. Na 1370 wordt de vliegute of ‘flieger’niet meer genoemd. De vlems werd in deze rekeningen constant voor 12 penningen gerekend.

147

20

zuidelijk Brabant 1371-76 Choix, nrs.386,394,395,401/02,406

(1375-1381?) (toren/schuerman), LeuvenW 401 2,32 gr Gh15,6;Vh/G305

zuidelijk Brabant 1383 Choix, nr. 30

(1375-1381?) torentje/schuerken, Leuven 96

W 402 1,22 gr Gh15,6;Vh/G306

zuidelijk Brabant 1383 Choix, nr. 30

(1374-?) nieuw torentje, LeuvenW 403 1,15 gr Gh15,7;Vh/G312(1382-1393) groot, LeuvenW 405 2,63 gr Gh16,8;Vh/G314

zuidelijk Brabant 1383 Choix, nr.30

(1384), roosebeeker (labbaye), LeuvenW 414 2,35 gr Gh17,1;Vh/G319 144d

zuidelijk Brabant 1386 Choix, nr. 32

(1387-1389) groot of halve plak, LeuvenW 419 1,95 gr Gh17,2;Vh/G325

zuidelijk Brabant 144d 1387 Choix, nr.33

W 424-426 1,76 gr Gh17,6;Vh/G327, 192d97

330,333(1377), brijman, MaastrichtW 408-409 2,75 gr Gh16,11;Vh/G308/10

dubbele groten (payment)(>1386), Leuven?W 420 3,90 gr Gh18,10;Vh/G323(1387-1389), plak, LeuvenW 418 3,60 gr Gh17,4;Vh/G324

zuidelijk Brabant 288 d 1387 Choix, nr. 33

(1392-1393), roosebeeker (labbaye)W 421-422 3,75 en 3,40 gr Gh17,6;Vh/G329,326

zuidelijk Brabant 1392 Choix, nrs.31, 35

gouden schilden(1338)W 374-375 4,50 gr Gh13,6;Vh/G288-289 16½ grt(1343)W 333-335 4,50 gr Gh13,8;Vh/G273 18 grt

96 Zie de afbeelding op de omslag van het tekstboek van het proefschrift.97 Van der Wee en Aerts, Vlaams-Brabantse Muntstatistieken I, 25.

148

21

Noordoost-Brabant 1369 Grave, bijlage 5.2.2Noordoost-Brabant 1394 Grave, bijlage 5.2.2Noordoost-Brabant 1409 Grave, bijlage 5.2.2

gouden lam(1357)W 387/388 4,60/4,70 gr Gh15,2;Vh/G296/97

’s-Hertogenbosch 1366 Computationes

(1366)W 389 (dubbel) 5,80 gr Gh15,4;Vh/G301

’s-Hertogenbosch 1374 Godshuizen, THG,754a1374 ILVB, Rek., 113-11998

’s-Hertogenbosch (dubbel) 1377 Godshuizen, THG,815zuidelijk Brabant 1371-74 Choix, nrs.34,386,395

gouden Pieter(1375-1380), LeuvenW 390 4,06 gr Gh15,6;Vh/G304

zuidelijk Brabant 1376 Choix, nrs.30,405

gouden rijders(datum onbekend), Vilvoorde?W 391-392 3,85 en 3,80 gr Gh16,10;Vh/G302/03

Gelderse muntenguldens

1396 Grave, bijlage 5.2.21402 Grave, bijlage 5.2.2

Opmerkingen:

De dubbele groot werd door Lodewijk van Male in 1365 in Vlaanderen ingevoerd.99 TijdensFilips de Stoute werden nieuwe typen uitgegeven. Voor Brabant zijn van belang de zware ofdubbele en de enkele of kleine groot roosebeeker die in 1384 in Mechelen tijdens demonetaire unie met Vlaanderen werden geslagen.100 In Leuven werd later in dat jaar onderdezelfde unie de (enkele) groot roosebeeker uitgebracht.

Met de totstandkoming van de monetaire unie werd de rekenwaarde van de penning brabantsaangepast op 3 x 48 = 144 stuks in de geünieerde groot vlaams/brabants. In de jaren 1387-1389 en 1392-1393 werden respectievelijk te Leuven en Vilvoorde weer Brabantse grotenuitgegeven. Deze en andere typen Brabantse groten verzwakten opnieuw ten opzichte van deVlaamse groten, die zelf ook verzwakten.101 Bij de munthervorming van Filips de Goede was

98 De dobbel voor 6 lb en 12 sch..99 De dubbele groot of plak was in feite een gerevalueerde verzwakte leeuwengroot. Zo bevatte de plakminder zilver dan de eerste groot vlaams payment van 1337. Elsen, ‘La monnaie’, 125-126. Deze ‘vlems’werd in de boeken gerekend voor een sterling of blank van 1/3 oude groot. Zie bijlage 5.8.2, p 2.100 Deze dubbele groot werd mogelijk ook al tijdens de laatste dagen van Lodewijk van Male geslagen.Cockshaw, ‘À propos’, 110.101 Voor een beschrijving van de monetaire chaos, die in deze jaren en in de dertiger jaren van de veertiendeeeuw door de werking van de wet van Gresham ontstaan was, zie Elsen, ‘La monnaie’, 162-170;

149

22

de rekenwaarde van de (zware) groot vlaams een halve stuiver en van de groot brabantsdriekwart groot vlaams. Na 1435 werd de verhouding vastgezet op tweederde.

Vanaf 1401 was Grave met het Land van Cuijk Gelders

6.10.6 Brabantse klinkende munt en Brabantse en andere transactiemunten 1403-1440---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

rekenwaardetype bruto Classificatie groten tekstreferenties102

gewicht brabants rekenmuntjaar bron

------------- -------------- --------------- -------------- ---- --------------------dubbele mijten (payment)W 438-439 Vh/G340-41W 449-450 Vh/G355-56W 464 Vh/G464(1430-34)RBN, 1914,26 Vh/G377

Groten (payment)botdragerW 433 0,847 gr Vh/G338 1W 436 Vh/G343 1drielanderW 447 0,686 gr Vh/G353 1W 453 Vh/G359 1kromstaartW 459 (1427-30) 0,764 gr Vh/G364 1W 477 (1430-34) Vh/G374 1vierlanderW 479 (1434-36) 0,814 gr Vh/H4 1½

(1466-67)Noordoost-Brabant 1410 Grave, bijlage 5.2.2Noordoost-Brabant 1428 Grave, bijlage 5.2.2

dubbele groten (payment)W 443 Vh/G345 2W 457 Vh/G362 2(dubbele) botdragerW 432 1,712 gr Vh/G337 2W 435 Vh/G342tuin (Maastricht)W 444 Vh/G349drielanderW 445-446 1,413 gr Vh/G351-52 2W 452 Vh/G358 2

Blockmans, ‘Devaluation’, 69-94; Munro, ‘Monnayage’, 263-294; Cockshaw, ‘À propos’, 104-141;Laurent, La loi; Van Werveke, ‘Munt en politiek’, 13-14.102 Ghyssens gebruikte voor de in dit overzicht genoemde nummers de volgende bronnen: nr. 57: Extraitsdu Cartulaire de l’Hôpital Sainte-Élisabeth à Anvers; nrs. 226 en 255: Extraits des comptes de l’hôtel deJeanne de Valois, comtesse de Hainaut, de 1319 à 1336; nr. 258: Extraits des comptes de l’hôtel deGuillaume de 1332-1333.

150

23

kromstaartW 458 (1427-30) 1,528 gr Vh/G363 2W 476 (1430-34) Vh/G373 2vierlander (stuiver)W 478 (1434-37) 1,629 gr Vh/H3 3

gouden leeuwW 430 Vh/G335 57gouden lamW 440 2,35 gr Vh/G347 56gouden schildW 441 Vh/G348 58W 455 Vh/G361 60(1430-34)W 465 Vh/G372gouden pieterW 456 Vh/G366 48W 466 Vh/G371 48W 467 Vh/G378gouden rijderG/H 1,1; W 468 3,63/3,60 gr Vh/H3 48

Vlaamse munten‘drien hondert gulden’ 1412 Grave, bijlage 5.2.2‘tachtentig gulden vleems payment’ 1412 Grave, bijlage 5.2.2‘vyftich gulden’ 1414 Grave, bijlage 5.2.2‘twe pont vlemsch gelts’ 1427 Grave, bijlage 5.2.2‘achtien aude vlemsche’ 1438 Grave, bijlage 5.2.2‘vlemsch gelts’ 1440 Grave, bijlage 5.2.2Gelderse muntenarnhemse gulden 1428 Grave, bijlage 5.2.2Hollandse muntenwilhelmusschild 1440 Grave, bijlage 5.2.2

Opmerkingen:

• In de tabel zijn groten tournoois vervangen door groten brabants• Vanwege de Bourgondisch-Vlaamse achtergrond van Antoon van Bourgondië en de

dominantie van de Vlaamse munt werden koersen bij een muntordonnantie van 1405, toenAntoon nog ruwaard was (1404-1406), uitgedrukt in Vlaamse munten.103

• De groot botdrager was van slecht allooi en werd volgens de ordonnanties van 1405 en 1409uitgeven tegen een koers van 6 groten Brabants payment. De dubbele groot botdrager was eenzware ‘Brabantschen Botdraeger’ op dubbele voet geslagen en eveneens van slecht allooi. 1stuk, of 1 penning zware botdrager was volgens ordonnantie gelijk aan 12 ‘Groote Brabantspayements’. De genoemde koersen zijn goed te plaatsen, wanneer men zich baseert op de in1399 uitgegeven nieuwe groot, die gelijk was aan 6 oude groten brabants.104

• De dubbele groot botdrager, of Brabantse plak, werd ook stuiver genoemd.• Hoewel Lodewijk van Male in 1365 in Vlaanderen de dubbele groot invoerde, werd de naam

botdrager daar voor het eerst gebruikt voor de dubbele groot, die van 1390 tot 1404 onderFilips de Stoute werd geslagen.105 De naam zou volgens Nijssen en Van Laere afkomstig zijn

103 De Witte, Histoire 1, 181; Van der Chijs, De munten (Braband), 120.104 De Witte, Histoire 1, 184-185; Van der Chijs, De munten (Braband), 124-127.105 Van Gelder, ‘Botdragers en plakken’, 117-122; Elsen, ‘La monnaie’, 127.

151

24

van bot of boot, hetgeen nap of bootje betekent. De botdrager kwam onder verschillendebenamingen voor. Zo werd de botdrager in koerslijsten van Sint-Truiden ‘bode’ genoemd, inGulik onder andere ‘bouthier’, ‘bottier’, ‘buijsken’ en ‘botken’.106 Een meer algemeneverklaring is dat bot ‘helm’ betekent.107 Zie voor ‘butken’ in Herpen paragraaf 5.3.6.1.

• De Vlaamse gulden had een rekenwaarde van 13 vlems. Dit betekent dat de vlaamse guldeniets minder was dan een halve rijnse gulden rekenmunt van ruim 20 stuiver of een half vlaamsschild van 20 stuiver.108

• De zware groot vlaams werd volgens de stadsrekeningen van Mechelen sinds 1423/1424 de‘alde vlems’ genoemd.109

• Onder hertog Jan IV (1415-1427) werd in Brabant de benaming ‘drielander’ voor de typendubbele groten, groten en halve groten gebruikt, die voor de drie gewesten Brabant,Henegouwen en Holland en Zeeland bestemd waren.110 De munten droegen de wapentjes vandeze gewesten.

• Onder Filips van Sint-Pol (1427-1430) werd in Leuven de groot kromstaart geslagen. Demunt werd voor het eerst in 1416 in Vlaanderen geslagen, waarna veschillende anderegewesten volgden. De munt dankte zijn naam aan de gekromde staart van de leeuw die op demunt staat afgebeeld. De hierboven genoemde vlems werd voor 2 kromstaarten gerekend.

• In 1433 hervormde Filips de Goede (1430-1467) het muntwezen, met als belangrijkstezilvermunt de dubbele groot vierlander of stuiver. Deze groot was de groot vlaams dieintussen in waarde opgelopen was tot 1½ groot brabants. De dubbele groot vierlander werd inde jaren 1434-1437 te Brussel geslagen en in de jaren 1466/1467 te Leuven. De Leuvenseovertroffen de Brusselse in zilvergewicht. De zwaardere werden waarschijnlijk ook welJohannesbraspenning genoemd.111 De rekenwaarde van de braspenning was 90 mijtenbrabants, ofwel 1¼ stuiver. De braspenning is de dubbele groot die in 1409 door Jan zonderVrees te Gent werd uitgegeven.

6.10.7 Transactiemunt in Graafse aankomsttitels 1440-1500

De periode 1440-1500 kenmerkt zich in de Graafse aankomsttitels door het overheersend gebruik van deRijnse gulden als transactiemunt. Na 1452 werd de penning niet meer als transactiemunt gebruikt. Voor devolledigheid volgen hieronder nog de andere transactiemunten die in Graafse aankomsttitels in de periode1440-1500 slechts incidenteel werden aangetroffen:

penningengrotengelderse meeuwvlaams geldvlaamse guldenschild

106 Nijssen en Van Laere, Klinkende munt, 57-58, 224-225.107 Verdam.108 Cockshaw, ‘A propos’, 110. Het Vlaamse schild had volgens de muntordonnantie van 1384 eenrekenwaarde van 40 zware groten vlaams. De benaming in de ordonnantie was ‘denier d’or a l’escu’.109 Peeters, ‘De rekenmunt’, 134-135. Zie ook paragraaf 6.8.1.110 Van der Chijs, De munten (Braband), 135.111 De Witte, Histoire 2, 27-28.

152

1

Bijlage 6.11 De ontwikkeling van gewicht en gehalte van groten brabants 1285-1496

De gewichten in zuiver zilver van de groten brabants tot 1434 en van de groten vlaams zijn, tenzij andersvermeld, afkomstig van Van der Wee en Aerts.1 Zuiver zilver bestond uit 12 penningen van 24 grein (288 grein).In ordonnanties werd echter vaak koningszilver aangegeven dat bestond uit 11 penningen en 12 grein of 95,83%zuiver zilver (276 grein). Van der Wee en Aerts rekenden alles om naar zuiver zilver.2 De enkele hierondergenoemde Vlaamse groten zijn cursief aangegeven.

jaar gewicht type Atlas gewicht gewicht inin grammen Witte Vanhoudt in fijn fijn zilver

Gelder/Hoc zilver groot vlaams(GH) tijdgenoot

1285 kasteel (groot tournoois) 4,00-4,17 298-01 G197-200 3,793 3,791294-1300 4 leeuwtjes 4,06-4,10 316-21 G213-223 3,79 3,79> 1300 kasteel (conventie) 3,70-4,08 302-06 G226-228> 1300 4 leeuwtjes 4,00 323 G235 3,79?? kasteel (tournoois) 3,92-3,95 297 G2471323-26 4 leeuwtjes 3,40-3,60 G248a1330 4 leeuwen G252a1337 kasteel 3,85 337 G2611337 leeuw (conv. Henegouw)4,08 365 G262 2,91 2,911339 leeuw/gezel (conventie) 3,56-3,95 359-604 G269 2,91---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1339 leeuw/gezel 3,75 380 G291 2,91 2,911344 vier leeuwtjes 2,55 343 G275 2,37---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1346 groot Lodew. van Male 3,71 G2596 2,07 2,07 5

1357 Vilvoorde, leeuw 2,86 3956 G295 1,75 1,751363 Vilvoorde, 4 leeuwtjes7 2,20-2,30 396-97 G298 1,238

1363 Vilv., kl. gr. (vliegute) 9 1,70 398 G299 0,811363-70 idem (vliegute) 1,70 399 G299 0,721370-71 idem (vliegute) 1,46 399 G299 0,47 1,0310

1 Van der Wee en Aerts, ‘De Vlaams-Brabantse muntgeschiedenis’, 83-85; idem, Vlaams-Brabantse MuntstatistiekenI, 24-27, 42-46, 69-70, 83-85.2 Van der Wee en Aerts, Vlaams-Brabantse Muntstatistieken I, 6. Voor gehaltebenamingen zie ook Bloch, Esquisse,7-8: het gehalte (le titre) werd vroeger in Frankrijk ‘la loi’ genoemd, en Munro, ‘Deflation’, 417-418.3 Deze groot was min of meer gelijkwaardig aan de groot tournoois. Het gewicht aan fijn zilver van de Franse grootwas 4,04 gr. Dit betekent in zuiver zilver: 4,04 x 95,83% = 3,87 gr.4 Ghyssens is van mening dat dit een groot lakengeld is. Ghyssens, Essai, 13,10.5 Deze groot compagnon werd later ‘(oude) vlems’ genoemd en gerekend voor 1 stuiver: 2,07/3,79 x 1,83 stuiver(groot tournoois) = 1 stuiver. Hij werd geslagen in Brugge, Gent en Mechelen. Zie Vanhoudt, Atlas, 146, nr 2596.6 Van der Chijs, De munten (Braband), 114, XII, 9; Volgens Ghyssens is dit een groot lakengeld. Ghyssens, Essai, 15,2.

7 Ghyssens, ‘Les premières émissions’, 134.6a Elsen, ‘La monnaie’, 176. 5e emissie groot compagnon (1354-58): 3,55 gr x 0,492 titre = 1,75 gr fijn zilver.

Ghyssens noemt deze emissie eveneens lakengeld.8 Vanaf 1365. Elsen, ‘La monnaie’, 170.9 Deze kleine uitvoering van de groot met de vier leeuwtjes had in de rekeningen van de Illustere Lieve VrouweBroederschap te ’s-Hertogenbosch in 1367 een rekenwaarde van 10 penningen en in 1370 van 12 penningen.Oldewelt, Rekeningen, 95, 98. De vliegute werd daar ook ‘flieger’ genoemd. Vanhoudt noemt deze kleine groot (tenonrechte?) halve groot.10 Elsen, ‘La monnaie’, 183.

153

6a

2

1365 dubbele groot vlaams 4,30 G2606 2,74 11

1375 torentje (Leuven)12 1,26 40313 G312 0,4114

1377 ½ brijman (Maastricht) 410-11 G309 0,7915

1380-81 nieuw torentje (Leuv)16 40217 G306 0,3318 1,0119

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1382 leeuw (Leuven) groot br.2,63 405 G314 1,3320 1,011382 leeuw (Leuven) 1,39 406 G315 0,67 1,01---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1384 roosebeeker (conventie) 2,45 414 G319 1,17 1,171387-89 Leuv. ½ plak leliaart 2,04 419 G325 0,85 0,85/1,021392-93 Vilv., roosebeeker 1,76 424-25 G327/330 0,81 1,021406-15 ½ botdrager, ½ plak 2,45 433/436 G338/343 0,86 1,181415-27 Brussel ½ drielander 2,15 447 G353 0,69 0,851420-22 ½ drielander 2,15 453 G359 0,69 0,851427-30 ½ kromstaart 2,25 459 G364 0,75 0,851430-34 ½ kromstaart 2,25 477 G374 0,75 0,75---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1434-36 ½ vierlander (½ sol) 1,70 479 H4/GH10 0,81 0,811466-67 ½ vierlander (½ sol) 1,76 479 H4/GH10 0,701467-74 groot (½ sol) 1,88 506 H29/GH25 0,671474-76 ½ vuurijzer (½ sol) 508 H35/GH36 0,601479-82 groot (½ sol) 1,87 522-23 H48/GH41 0,521484-85 groot (½ sol) 1,87 544 H70-71/GH55 0,471485 ½ stuiver (¾ sol) 1,87 555 H77-78/GH63 0,601485 stuiver (1½ sol) 3,06 553-54 H75-76/GH62 1,221487 groot (½ sol) 1,81 562-64 H88/GH71 0,40/

1,76 562-64 H89/GH71 0,261489-92 stuiver (1½ sol) 2,95 H102-3/GH78 0,721492-96 groot (½ sol) 1,78 589-90 H122-3/GH102 0,50?

W = De Witte, Histoire monétaire des comtes de Louvain, ducs de Brabant I-IIVh = Vanhoudt, Atlas der munten van België van de Kelten tot hedenGH = Van Gelder en Hoc, Les monnaies des Pays-Bas Bourguignons et Espagnols 1434-1713

Opmerkingen

Van 1285 tot de jaren kort na 1300 lag het gewicht van de groten brabants rond de vier gram. Dit warenmin of meer volwaardige navolgingen van de Franse groot tournoois van 1266. Tot de jaren 1337/1339correspondeerden daarmee zestien penningen oudgeld. Dit was een waardevaste standaardfrasering inrentebrieven.

11 Elsen, ‘La monnaie’, 126-127, 181. De dubbele groot of plak bevatte had een bruto gewicht van 4,30 gr en bevatte2,86 gr fijn zilver of koningszilver. Dit is volgens de hierboven aangegeven formule 2,86 x 95,83% = 2,74 gr zuiverzilver. Het gehalte (titre) was 0,639. De dubbele groot was een gerevalueerde verzwakte groot vlaams die derhalvenog minder zilver bevatte dan de Vlaamse leeuwengroten van 1337 en 1339.12 Ook ‘schuerman’ genoemd. Vanhoudt noemt deze groot (ten onrechte?) ‘nieuw’ torentje.13 Benders, ‘De schuerkens’, 113-114.14 Van der Wee, The growth 1, 126.15 Munro, ‘Monnayage’, 286 (Tableau 1).16 Ook ‘schuerken’ genoemd.17 Benders, ‘De schuerkens’, 113-114.18 Van der Wee, The growth 1, 126.19 Elsen, ‘La monnaie’, 170.20 Munro, ‘Monnayage’, 286 (Tableau 1).

154

3

De eerste poging tot omschakeling op payment lag in 1323 toen de monetaire unie met Henegouwen totstand kwam. Er zijn toen enkele groten geslagen met een sterk gereduceerd gewicht.

De volledige omschakeling op payment volgde waarschijnlijk in 1339 bij de totstandkoming van demonetaire unie met Vlaanderen.

De invoering van de Vilvoordse groot in 1357 mag gezien worden als een poging om het Brabantsemuntwezen te verzelfstandigen. Dit lukte tot 1363.

Daarna volgde Brabant opnieuw de monetaire ontwikkeling van Vlaanderen, maar niet op gelijke voet.Tussen 1363 en 1369 verminderde in Vlaanderen het zilvergewicht van de groot met 28%, terwijl inBrabant het gewicht van de groot met de vier leeuwtjes tussen 1363 en 1370 met 43% verminderde.21

De sterk in gewicht verminderde groot noemde men waarschijnlijk vliegute, of ‘flieger’’ volgens derekeningen van de Illustere Lieve Vrouwe Broederschap in ’s-Hertogenbosch. Deze munt had in 1367een rekenwaarde van 10 penningen en in 1370 van 12 penningen. Mogelijk is hier sprake van Boschpayment. Aannemelijker is echter dat dit zware penningen zijn, omdat in deze rekeningen de vlemstoen voor 12 penningen gerekend werd.22 Volgens de inventarisatie van Herman Spronc van 1357/1358werd de groot voor 16 penningen gerekend.23 Dit betekent derhalve dat een rekenwaarde van 12penningen duidt op ¾ rekenwaarde van een ‘grotere groot’. Is hier sprake van een rekenwaarde diemogelijk ‘blenk’ genoemd werd?24

Munro en andere auteurs vinden dat de periode 1375-1382 gekarakteriseerd kan worden als ‘crisemonétaire brabançonne’.25

Desondanks was de ‘schuerman’ een succes, want gedurende 1375-1377 werden bijna 4,5 miljoen stuksvan deze groot te Leuven geslagen.26 Daarna viel de muntproductie in Leuven bijna stil tot mei 1382.27

16 Juli 1384: nieuwe monetaire conventie Vlaanderen en Brabant met dubbele groot roosebeker alsgezamenlijke munt met rekenwaarde van de Vilvoordse groot (1357), die toen op 144 penningenpayment stond.28

Vanaf 1394/1395 werden de groot oud leuvens en de schelling nieuw leuvens (het oude cijnsgeld)onafgebroken gerekend op 5 nieuwe groten vlaams of 2½ plakken. Hiermee trad een breuk op in derekenverhouding met de oude groot tournoois.

In 1419/1420 werd de groot tournoois als referentie voor cijnsgeld definitief door de zware grootvlaams weggedrukt. De koers werd gefixeerd op drie plakken vlaams of zes lichte groten vlaams.29

Door deze fixatie aan payment werd het oudgeld ook payment. Na de munthervorming door Filips de Goede werden in de Bourgondische Nederlanden vanaf 1434 in

verschillende muntateliers munten geslagen. Hoewel per type daardoor verschillendeverschijningsvormen mogelijk waren, waren de munten intrinsiek bijna altijd gelijk.30

In Brabant werd in 1485 een overgewaardeerde stuiver (patard) met een omloopwaarde van 3 groten(1½ sols) in circulatie gebracht. Na korte tijd werd de emissie weer ingenomen, waarna de naam stuiver(patard) voor 2 groten (1 sol) inburgerde. Sindsdien waren de Franse benamingen sol en patardidentiek.31 De halve stuiver werd ook wel ‘cleijcken’ genoemd.32

21 Munro, ‘Monnayage’, 266-267.22 Oldewelt, Rekeningen, 95, 98.23 Zie paragraaf 6.6.5.2.24 Zie bijlage 5.8.2, pp. 21-22.25 Munro, ‘Monnayage’, 268. Munro noemt Piot, De Witte en Laurent.26 Munro, ‘Monnayage’, 269.27 Munro, ‘Monnayage’, 269, 270 (Tableau A), 271, 275.28 Munro, ‘Monnayage’, 276.29 Peeters, ‘De rekenmunt’, 132-133.30 Van der Wee en Aerts, Vlaams-Brabantse Muntstatistieken I, 2.31 Vanhoudt, Atlas, p 153; Van Gelder en Hoc, Les monnaies, nrs. 62, 78 en 84.32 Zie bijlage 5.8.2, p 2.

155

4

Afb. 6.11.1. De Vilvoordse groot van 1357. Bron: De Witte, Les monnaies I, planche XVIII.

Afb.6.11.2. De groot met de vier leeuwtjes van 1363. Nr. 398 is de kleine uitvoering die vliegute genoemd werd.Bron: De Witte, Les monnaies I, planche XVIII.

Afb. 6.11.3. De hele en de halve groot roosebeeker van 1384. Bron: De Witte, Les monnaies I, planche XX.

Afb. 6.11.4. De dubbele groot vierlander (stuiver) geslagen te Brussel (1434-1437) en Leuven (1466-67) en de grootvierlander (halve stuiver) geslagen te Brussel (1434-36) en Leuven (1466-67). Bron: De Witte, Les monnaies II,planche XXVI.

156

5

Afb. 6.11.5. De stuiver en de halve stuiver van 1485. Bron: De Witte, Les monnaies II, planche XXXI.

157

158

Bijlage 6.12 Muntslag in Vlaanderen 1326-1420 en de Lage Landen 1421-1500in kg zuiver goud en fijn zilver en in courante groten vlaams.

De Lage Landen in dit overzicht bestaan uit Vlaanderen, Brabant, Holland en Zeeland.Bron: Munro, ‘Wage stickiness’, 235-236 (Table 3). De data zijn door mij bewerkt.

Jaren Vlaanderen Vlaanderen Vlaanderengoud zilver goud/zilverkg £ grvl £/kg kg £ grvl £/kg ratio

1336-1340 267 3976 14,9 3641 4873 1,3 11,51341-1345 1,32 26,6 20,2 177 311 1,8 11,21346-1350 316 6596 20,9 5553 11139 2,0 10,51351-1355 1097 24812 22,6 5179 11397 2,2 10,31356-1360 3192 80870 25,3 8821 21252 2,4 10,51361-1365 2630 77350 29,4 3992 11142 2,8 10,51366-1370 1586 50200 31,7 10030 32270 3,2 9,91371-1375 825 32921 39,9 2216 8315 3,8 10,51376-1380 261 10555 40,4 916 3649 4,0 10,11381-1385 530 22942 43,3 2817 11467 4,1 10,61386-1390 423 20866 49,3 1788 7792 4,4 11,21391-1395 369 14458 39,2 3676 14958 4,1 9,61396-1400 325 12731 39,2 5791 23508 4,1 9,61401-1405 32 1237 38,7 692 2827 4,1 9,41406-1410 19 636 33,5 1114 3888 3,5 9,61411-1415 6 197 32,8 2484 8666 3,5 9,41416-1420 4 182 45,5 3124 15053 4,8 9,5

Lage Landen Lage Landen Lage Landengoud zilver goud/zilverkg £ grvl £/kg kg £ grvl £/kg ratio

1421-1425 41 2196 53,6 12144 58804 4,8 11,21426-1430 1105 69470 62,5 8000 43326 5,4 11,61431-1435 1775 115353 65,0 6610 34252 5,2 12,51436-1440 512 28534 55,7 5015 25788 5,1 10,91441-1445 112 6466 57,7 103 528 5,1 11,31446-1450 2,55 148 58,0 5,91 41 6,9 8,41451-1456 827 50702 61,3 165 880 5,3 11,61456-1460 253 15514 61,3 64 408 6,4 9,61461-1465 6,6 404 61,2 0 0 01466-1470 254 16401 64,6 4629 27868 6,0 10,81471-1475 261 18928 72,5 7314 45192 6,2 11,71476-1480 380 29208 76,9 9341 67636 7,2 10,71481-1485 58,5 5216 89,2 6534 56337 8,6 10,41486-1490 145 24137 166,5 6804 78324 11,5 14,51491-1495 20,3 1336 65,8 2780 19521 7,0 9,41496-1500 475 44464 93,6 5109 43603 8,5 11,0

159

160

Bijlage 6.13 Tabel internationale verhouding goud/zilver 1299-1446

Bronnen: Spufford, Money, 272, graph II (Frankrijk) en Handbook, lxiii, table II (Venetië);Weissenstein, Das Kurtrierische Münz- und Geldwesen, 343-344; voor Vlaanderen en de Lage Landen: ziehoofdstuk 5 voor mijn berekeningen van de goud/zilver ratio’s aan de hand van de gegevens uit Munro, ‘Wagestickiness’, 235-236 (Table 3); Keulen is afkomstig uit Metz, Geld, Währung und Preisentwicklung, 366-368(Tabelle A3).

Jaar Frankrijk Venetië Trier/Koblenz Vlaanderen <1421 KeulenLage Landen >1421

1285 121294 121296 11,51299 13,81303/04 15,51305 161307 15,41309 161310 15,6 (1312 15,5 ) 14,2 13,71314 15 (1323 15,8 (1329 13,6 ) 13,11336/37 12,4 ( 13,5 11,51340 12 13,71341 11,5 12,21343 11,8 11,21345 11,4 12,81346 11 10,5 11,91349 10,5 10,51353/57 9,6 10,31358 10,5 10,51374 9,9 10,51380 11,4 11,2 10,1 11,01398 111417 12,5 11,41422 11,3 11,21428 13,1 11,6 11,61429 10,6 13,0 11,6 12,11437 11,5 10,91446 11,5 12,1

161

162

1

Bijlage 6.14 Ontwikkeling verhouding goud/zilver 1434-1648

Aan de hand van de goud- en zilvergehaltes van munten, die gecatalogiseerd zijn door VanGelder en Hoc voor de Bourgondische en Spaanse Nederlanden heb ik de verhouding vangoud/zilver berekend voor de periode 1434-1648. De verhoudingen zijn uitgedrukt intheoretische munteenheden van 20 stuivers.1 Let bij de grafische voorstelling op deschaalverdeling op de horizontale as.

Deze grafiek toont de verhouding tussen het gewicht in zuiver goud en zuiver zilver van munten uitgedrukt in eenheden van 20stuivers. Gedurende 1496-1499 werd in verband met de gestegen goudprijs de verhouding goud ten opzichte van zilver voor dedaaropvolgende 150 jaar in principe aangepast.

Hoewel de trend in ruim 200 jaar naar een waardeverhouding van goud ten opzichte van zilvervan 11 naar 12 liep, waren de uitschieters niet gering. Zij waren veelal een gevolg van(internationale) monetaire politiek.

1 Van Gelder en Hoc, Les monnaies.

163

2

Basisgegevens ontwikkeling goud/zilver ratio 1434-1648. Bron: Van Gelder en Hoc, Lesmonnaies.

164

Bijlage 6.16 Het absorptieproces van oudgeld in payment in de periode 1390-1423/1424

Jaar groot vlaams penning/mijt(oud oudgeld) paym. brab.

---------- ------------------- ----------------±1300 1e fixatie 16 d1357 2e fixatie 4 sch d1384 3e fixatie 12 sch d1390 nieuwe zware gr 18 sch d1396 1,833 lichte gr vl 22 sch d1396/97 1/4 gr tourn. 12 sch d1399 ½ gr tourn (plak) 24 sch d1399-09 2 lichte gr vl

6 oude lichte gr brab. 24 sch d1

1409-35 2 lichte gr vl6 lichte gr brab. 24 sch d2

1414/15 1/6 gr tourn. 24 sch d1417/18 forse groot vl----------------------------------------------------------------------1419/203 1/6 gr tourn. en

1/6 cijnsgeld leuv.1422/23-28 1¼ groot brab.4 25 sch d5

forse groot vlaams(nieuw oudgeld)--------------------

1423/246 1 forse gr vl3 groten brab.

1428-34 1,33 groot brab.7 26 2/3 sch d8

1433/34 3 lichte groten brab.> dec 1435 4e fixatie

1,5 nieuwe groot brab. 36 sch d

1 Van der Wee, The growth 1, 124.2 Van der Wee, The growth 1, 124.3 Peeters, ‘De rekenmunt’, 132-133.4 Van der Wee, The growth 1, 124.5 Spufford, Handbook, 226.6 Peeters, ‘De rekenmunt’, 134-135.7 Van der Wee, The growth 1, 124.8 Spufford, Handbook, 226.

165

166

Bijlage 6.17 Stuiverwaarden

1. Enkele stuiverwaarden van ponden altgeld en ponden payment 1493-1515

1493 1 pond altgeld = 15 albi = 12½ stuiver current (gasthuis Grave)1493 1 pond altgeld = 15 stuivers (current) (geesthuis Grave);1

1493 1 pond payment = 5 stuivers (geesthuis Grave);2

1496 1 pond altgeld = 18 stuivers 3 oort current (geesthuis Grave);3

1496 1 pond payment = 6 stuivers 1 oort current (geesthuis Grave);4

1503 1 pond altgeld = 22½ stuiver current (gasthuis Grave);1509 idem1515 1 pond altgeld = 15 stuivers brabants1530/31 1 pond altgeld = 15 stuivers brabants1537/38 1 pond altgeld = 15 stuivers

2. Enkele zilverfluctuaties in de stuiver 1434-1592

Sinds de invoering van de stuiver was de zilverwaarde allesbehalve constant. Het wisselend gewicht aan fijn zilvermoet bij de beoordeling van stuiverwaarden derhalve mede in aanmerking worden genomen. Hier volgt daarom eenoverzichtje van het verloop van het gewicht aan fijn zilver van stuivers gedurende de periode 1434-1592.

Jaar brutogewicht nettogewichtgr x gehalte gr fijn zilver

------ --------------- ---------------

1434* 3,40 x 0,479 1,631466* 2,97 x 0,479 1,421468* 2,90 x 0,479 1,391485 3,06 x 0,399 1,221488 2,95 x 0,250 0,741489 3,06 x 0,479 1,471496 3,10 x 0,319 0,991499 3,06 x 0,319 0,981507 2,19 x 0,250 0,551521 3,06 x 0,309 0,951556 3,06 x 0,309 0,951578 3,06 x 0,309 0,951592 2,19 x 0,250 0,55

* dubbele groten

Het verloop van fijn zilver (gr) van stuivers en dubbele groten 1434-1592.Bron: Van Gelder en Hoc, Les monnaies.

1 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, nr. 1148, rekeningen van het geesthuis 1490/14912 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, nr. 1148, rekeningen van het geesthuis 1490/14913 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, nr. 1148, rekeningen van het geesthuis 1496/1497.4 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, nr. 1148, rekeningen van het geesthuis 1496/1497.

167

168

Bijlage 7.0 Rekenwaarden van munten volgens de rekeningen van de stad Grave en de Graafsearmeninstellingen 1421-15021

Stadsrekeningen Grave 1421-1489Gasthuisrekeningen 1447-1502Geesthuisrekeningen1455-1502

Het vriendelijke aanbod van Theo Nissen om aan de hand van de door mij gemaakte foto’s vande hierboven genoemde rekeningen een schematisch overzicht te maken van alle daarinvoorkomende rekenmunten is uiteraard in dank aanvaard. Mede aan de hand van dit overzichtkonden verschillende rekenwaardeanalyses ten behoeve van het onderzoek gemaakt worden.

Voor het interpreteren van het schematisch overzicht geef ik enkele inleidendeopmerkingen:

1. Het overzicht is opgesteld in grootkens gelders, omdat vanuit de perceptie van Theo Nissen het kleinste payment in de valuatie centraal stond. Mocht dit aan het begin van de vijftiende eeuw misschien nog het geval zijn, voor de latere jaren gold dit zeker niet.Payment wordt hier weergegeven door een pond grootjes gelders. Het grootje (groetje) is volgens mij het overblijfsel van een sterk verzwakte veertiende-eeuwse gangbare groot gelders.In het begin van de vijftiende eeuw gebruikte men in de rekeningen nog licht en zwaar payment door elkaar.

2. De rekeningmunten staan aan het begin van het schema vermeld, terwijltransactiemunten de rest van het overzicht vormen.

3. De onderlinge waardeverhoudingen van de gevonden rekenmunten laten zich verdereenvoudig vaststellen.

4. In het overzicht wordt een oude en een nieuwe vlaamse groot genoemd. Hoewel er eenlicht koersverschil is hebben beide volgens mij betrekking op nieuw oudgeld.

5. De gulden vlaams moet waarschijnlijk gezien worden als een rekenwaarde. De guldenvlaams kennen we niet als klinkende munt. Dertien (oude) vlems vormden een guldenvlaams. De vlems werd in 1346 door Lodewijk van Male geïntroduceerd. In laterekoerstabellen uit Graafse cijnsregisters had de vlems oorspronkelijk een rekenwaardevan 1 stuiver. Daarna verzwakte de munt voortdurend met enkele onderbrekingendoor revaluaties. De groot vlaams had bij de munthervorming van 1433 door Filips deGoede nog maar een rekenwaarde van een halve stuiver. Volgens het schema was degulden vlaams in 1421 0,52 rijnse gulden, in 1447 0,51 rijnse gulden en vanaf1462/1463 0,5 rijnse gulden. Dit betekent dat daarbij gerekend werd met een vlemsvan circa ¾ stuiver. Dit komt overeen met de rekenwaarde van een blank of blenk.

6. Verder onderzoek naar Gelderse rekenwaarden, dat waarschijnlijk met Theo Nissen zal worden uitgevoerd, moet nog uitwijzen of deze blenk overeenkomt met de zware gelderse meeuw die ook zo genoemd werd.

1 Met dank aan Theo Nissen

169

170

Rekeningen Stad, Gasthuis en Tafel van Grave

(in grootkens)

15-07-2013

1421

meeuw

46

30 (resp. 45)

212

180

60

110

8 1/2

127 1/2

172

136

220

15

1422

mewe

46 1/2

30 (resp. 48 3/4)

212

180

60

110

8 1/2

127 1/2

172

136

15

1423

mewe

46 1/2

30 @

48 3/4

217 1/2

180

110

8 1/2

127 1/2

180

136

220

264

15

168

lemkens gulden

1423

mewe

410

tuyn

1424

mewe

46 1/2

48 3/4

180 @

210

140

110

8 1/2

127 1/2

140

270

15

10

tuyn

1425

mewe

46 1/2

12 1/8

48 3/4

240

180

97 1/2

146

110 @

117

8 1/2 @

9135

144

270 @

282

10

tuyn

1426

mewe

46 1/2

48 3/4

180

97 1/2

152

117

9135

270

1427

mewe

46 1/2

48 3/4

180

97 1/2

160

117

9135

360

1428

mewe

46 1/2

48 3/4

180

160

117

9138

360

15

10

tuyn

1429

mewe

46 1/2

48 3/4

180

170

117

9 @

10

138

390

10

tuyn

1430

mewe/blenk

47

13

52 1/2

180

180

128

10

140

408

1431

blenk

47

13

52 1/2

180

178

126

10

140

429

7pond (variant)

1432

blnk/kromst

13

713

52 1/2

180

105

180

134

10

150

468

318 1/2

Blank = lichte mewe=4 lichte groot***

1433

blnk/kromst

13

813

60

182

120

186

143

11

166

468

318 1/2

Afrondingen, overgang naar kromstaarten

1434

blnk/kromst

13

813

60

188 1/2

188 1/2

186

165

12 3/4

195

247

20 1/3

214 1/2

gouden gulden

1435

blnk/kromst

13

10

13

75

221

1436

blnk/kromst

13

11 @

12

13

75 @

90

208

208

1437

blnk/kromst

13

12

13

90

442

221

28

?stuver

1438

blnk/kromst

13

[13]

13

[97 1/2]

234

234

26 bytdreger (boddrager)

1439 niet aanwezig

1440 niet aanwezig

1441

kromstaart

13

15

13

112 1/2

260

260

326

286

22

330

390

780

15

butken

25 à 27 3/4 stuver

1442

kromstaart

13

15 @

16

13

120

520 @

559

268

260

336

286 @

312

22 @

24

330 @

375

402

416

805

1443

kromstaart

13

16 1/8

13

122

572 @

598

286

260 @

286

341

312

24

406

428

442

845

38

1444

kromstaart

13

17

13

127 1/2 @

130

624

351

325

25

375 @

433

468

936

468

1445

kromstaart

13

17 1/3

13

130

624

364

325

25

375 @

433

442

468

42 1/4

"Gouden" zijn reële munten

1446

kromstaart

13

17 1/3

13

130

624

364

325

25

375 @

433

468

42 1/4

4 engelschen = 3 1/2 vlems

1447

kromstaart

13

17 1/3

13

130

637

377

325

25

375 @

433

435

468

468

33

stuver; 1 buddreger =48,75; butken=17 1/3

1448

kromstaart

13

17 1/3

13

130

637

390

325

25

375 @

433

468

1448/1449

kromstaart

13

17 1/3

13

130

637

325

25

468

1449/1450

kromstaart

13

17 1/3

13

130

637

325

25

468

1450/1451

kromstaart

13

17 1/3

13

130

637

325

25

468

1451/1452

kromstaart

13

17 1/3

13

130

637

325

25

468

1463/1464

kromstaart

13

17 1/3

13

130

658

1489/1490

stuivers

30

* Gelderse meeuw is een dubbele groot; de groot 15 in een pond (payment).

*** Zie ook Sassen, Jbk 1912...102

Aan

tal

gro

ten

Ho

llan

dse

gu

lden

(ou

de)

Bra

sp

ng

Ou

d s

ch

ild

Reyn

ald

us

gu

lden

Ho

llan

ds

sch

ild

Kro

on

po

stu

laat

gu

lden

Wilh

elm

us

gu

lden

Reken

ing

Sta

d

aan

tal

per

basis

mu

nt

Arn

hem

s

gu

lden

Gu

lden

Rijn

se

gu

lden

(Lic

ht

resp

. zw

aar)

po

nd

**

** lichte ponden op basis van de lichte groot (of grootken) resp. lichte meeuw tot en met 1423 in gebruik,

zware ponden op basis van de gelderse meeuw (= 2 zware groten van 15 in een pond, vanaf 1446 12 in een pond).

Pond en pond payement hebben dezelfde rekenwaarde en zijn synoniem.

Regelmatig worden twee koersen gebruikt door de gebroken boekjaren.

To

elich

tin

g

Geld

ers

e

meeu

w*

Kro

m-

sta

art

Basis

-

mu

nt

Nye

gu

lden

Bla

uw

e

gu

lden

Vle

em

sch

e

gu

lden

[Gro

ot]

Vle

ms

Po

nd

alt

geld

(vl)

171

172

Rekeningen Stad, Gasthuis en Tafel van Grave

(in grootkens)

15-07-2013

Nyen

gulden

Bras-

penning

1447/1448

kromst

13

17

13

127 1/2 @

130624 @

637

436

345

312

390

325

25

375

16

16engels

1448/1449

kromst

13

17

13

127 1/2 @

130

624

351

312

390

325

25

375

42

16

470

42 1/4 penninck alds gelds (??); ieder jaar

1449/1450

kromst

13

17

13

32 4/5

127 1/2 @

130624 @

644

325

312

390

338

26

390

42 1/4

17

23 1/4

drielander

1450/1451

kromst

13

17

13

32 4/5

127 1/2 @

130624 @

650

312

384

338

26

390

17 1/3

17engels, ieder jaar

1451/1452

kromst

13

17

13

32 4/5

127 1/2 @

130656 @

676

351

312

384

338

26

390

41

17 1/3

27 5/6

albus

1452/1453

kromst

13

17

13

34 2/3

127 1/2 @

130

658

364

312

373

338

26

390

17 1/3

1453/1454

kromst

13

17

13

34 2/3

127 1/2 @

130

624 à 693

364

312

368

338

26

390

43 1/4

1454/1455

kromst

13

17

13

34 2/3

127 1/2 @

130658 @

709

312

390

338

26

390

43 1/4

425

1455/1456

kromst

13

17

13

34 2/3

127 1/2 @

130

693

312

368

338

26

390

1456/1457

stuiver

34 2/3

17 1/3

13

34 2/3

130

658 @

690

381

= rijns

416

338

26

390

468

arnhemse 9 stuver

1457/1458

stuiver

34 2/3

17 1/3

13

34 2/3

130

693 @

728

624

381

<<=====

416

338

26

390

43 1/4

13 1/2

philippus penning (??)

1458/1459

stuiver

34 2/3

17 1/3

13

34 2/3

130

693 @

728

624

381

<<=====

338

26

390

43 1/4

658out gulden (Rijnse gulden ???)

1459/1460

stuiver

34 2/3

17 1/3

13

34 2/3

130

693 @

728

624

<<=====

416

338

26

390

?

1460/1461

stuiver

34 2/3

17 1/3

13

34 2/3

130

693 @

728

624

381

<<=====

338

26

390

1461/1462

stuiver

34 2/3

17 1/3

13

34 2/3

130

693 @

728

381

<<=====

416

338

26

390

468

676ook rijnsgulden

1462/1463

vlems

26

18 2/3

13

34 2/3

140 @

144676 @

728

416

<<=====

436

364

28

420

45 1/2

494

663coopmanrijnse gulden

1462/1463

606coepmansgulden

1463/1464***

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140 @

144

728 @

754

416

<<=====

364

28

420

494

?boddreger, wilhelmus thuyn

1464/1465

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140

728

396

<<=====

436

364

28

420

39 @

43 1/4

494

37 1/4

alden boddreger

1465/1466

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140

728

669388 @

396

<<=====

436

364

28

420

45 1/2

490

22 3/4

engelsche

1466/1467

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140

728

386 @

396

<<=====

364

28

420

656komansgulden

1467/1468

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140

728 @

780

650

400

<<=====

436

364

28

420

546

663comansgulden

32 1/2

wilhelmus tuin

1468/1469

vlems

26

18 2/3

14

36 2/5

140

728 @

764

650

400

<<=====

436

364

28

420

546

501

767gulden schild

1468/1469

663comans rijnse gulden

1469/1470

vlems

26

18 2/3

14

36 2/5

140

728

650

403

<<=====

436

364

28

420

546

1470/1471

vlems

26

18 2/3

14

36 2/5

140

728

400

<<=====

436

364

28

420

546

??

comansgulden

* diverse typen: een zware (gouden) van 20/21 stuivers en een lichte van 19 stuiver

** vanaf 1462 een alde vlemssche; die van 26 groot is enkele jaren ook nye vlems genoemd

*** geknoei in de berekeningen door koersstijgingen

1449

Philippus braspenning van 29 1/4 grootken

1452

Philippus kromstaart van 14 1/3 grootken

1461

Philippus penning 13 1/2 grootken

Krom-

staart

Rekeningen

Gasthuis

Basis-

munt

aantal

per

basismunt

Gelderse

meeuw

Stuiver

Pond

(payment)

Rijnse

gulden*

Reynaldus

gulden

Aantal

groten

Toelichting

Arnhems

g-gulden

Gulden

[Arnh]

Blaeu

gulden

Vlaamse

gulden

Vlemse

groot**

Pond alt

geld

butken

postulaat

gulden

173

174

Rekeningen Stad, Gasthuis en Tafel van Grave

(in grootkens)

15-07-2013

Golden***

rijnsgulden

Ny(d)er

gulden

Postulaet

gulden

Bras

penning

Karolus-

stuver

Wilhelm

tuyn

Tafel HH

1455/1456

kromst

13

17

13

34 2/3

130

693

624

26

390

364

arnemse gulden

1456/1457

stuiver

34 2/3

17

13

34 2/3

130

624/693

624/693

450

26

390

364

arnemse gulden

1457/1458

stuiver

34 2/3

17

13

34 2/3

130

624/693

624/693

468

433

26

390

43 1/3

1458/1459

stuiver

34 2/3

17

13

34 2/3

130

624/693

624/693

416

26

390

43 1/3

35 1/4

364

arnemse gulden

1459/1460

stuiver

34 2/3

17

13

34 2/3

130

658/693

658/693

485

442

26/27

390

43 1/3

624

arnemse rijdergulden

1460/1461

stuiver

34 2/3

17

13

34 2/3

130

658/693

658/693

424/433

26/27

390

39

boddreger

1461/1462

vlems

26

19

13

36 2/5

143

693/728

752

693/728

492

455

26/27

418

45 1/2

624

gelresche rijdergulden

1462/1463

vlems

26

19

13

36 2/5

143

693/728

752

693/728

651

492

455

26

418

28

659

coepmansgulden

1463/1464

vlems

26

19

13

36 2/5

143

693/728

752

693/728

637

492

26

428

28

654

gelresche rijdergulden

1464/1465

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140

728

692 / 754

637

492

455

26

420

28

45 1/2

32 1/2

?philippuspenning

1465/1466

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140

728

692 / 754

650

492

455

26

420

28

45 1/2

?koelsche witter penning

1466/1467

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140

728

753

692 / 754

500

455

26

420

28

45 1/2

58 2/3 ?

philippuspenning

1467/1468

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140

728

764

692 / 754

650

500

455

26

420

28

1468/1469

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140

728

768

692 etc

655

498

26

420

28

1469/1470

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140

728

764

692 etc

650

26

420

28

45 1/2

1470/1471

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140

728

764

692 etc

650

26

420

28

1471/1472?

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140

728

801

692 etc

650

510

26

420

28

530

Klinkart

1473/1474

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140

728

801

692 etc

26

420

28

45 1/2

1474/1475

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140

728

801

26

420

28

655

ridergulden

1475/1476

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140

728

837

692 etc

655

26

420

28

38 ?

1476/1477

vlems

26

18 2/3

13

36 2/5

140

728

837

692 etc

546

26

420

28

1477/1478

albus

30

21

13

30

36 2/5

150

728

983

id655

26

450

30

91

stoter

1478/1479

albus

30

21

13

30

36 2/5

150

728

983

id655

26

450

30

390

vlemmsche gulden, nog sporadisch

1479/1480

albus

30

21

13

30

36 2/5

150

728

983

id655

546

546

26

450

30

1480/1481

albus

30

21

13

30

36 2/5

150

728

983

id655

546

546

26

450

30

geen vlemsse meer; minder variëteit

1481/1482

albus

30

21

13

30

36 2/5

150

728

id

papier sterk aangetast, onleesbaar

1482/1483

albus

30

21

13

30

36

150

720

1080

id450

30

45

1483/1484

albus

30

21

13

30

36

150

720

1080

id648

450

30

90

stoter

1484/1485

albus

30

21

13

30

36

150

720

1152

id684

450

30

?36

1485/1486

albus

30

21

13

30

36

150

720

1152

zie rijnsg

648

450

30

45

108

alde grooten

1486/1487

albus

30

21

13

30

36

150

720

1152

648

450

30

45

108

alde grooten

1487/1488

albus

30

21

13

30

36

150

720

1152

648

450

30

45

7 1/2

muterke

1488/1489

albus

30

21

13

30

36

150

720

1152

648

450

30

45 1/2

1489/1490

albus

30

21

13

30

36

150

720

1152

648

450

30

1490/1491

albus

30

19

13

30

36

135

720

?468(!)

405

27

45

?

1491/1492

albus

30

19

13

30

36

135

720

?

405

27

45

?

1492/1493

albus

30

21

13

30

36

150

720

900

585

450

30

45

45

gulden/stuiver nu met prefix current

1493/1494

stuiver

36

24 3/4

13

36

180

720

1080

702

540

36

54

1494/1495

stuiver

36

31

13

30

36

225

720

1200

780

675

45

60

1495/1496

stuiver

36

31

13

36

225

720

13 kar.-st

675

45

32 1/2

wilhelmus tuyn

1496/1497

stuiver

36

31

13

36

225

720

13 kar.-st

675

45

58 1/2

36

gelresche stuver

1497/1498

stuiver

36

31

13

36

225

720

13 kar.-st

675

45

1498/1499

stuiver

36

31

13

36

225

720

13 kar.-st

675

45

1499/1500

stuiver

36

31

13

36

225

720

1296

13 kar.-st

675

45

1500/1501

stuiver

36

33 3/5

13

36

252

720

1296

13 kar.-st

756

50 2/5

?1421

enckele gulden (Wat is dit?)

1501/1502

stuiver

36

36

13

36

270

720

1296

13 kar.-st

810

54

?1296

enckele gulden (= 2 Hornse guldens)

* Rijnsgulden 20 stuivers

** Guldens van 18, 19 etc stuivers (of ook genoteerd in vlemmsen), steeds is de waarde toegevoegd in de tekst

*** Ook wel clymmer genoemd

**** Soms "gueden gulden" genoemd

Enkele individuele posten die steeds terugkomen:

dortsche placke, steeds gelijk aan de gelresche meuwe

herpensche gulden

360 grootken

324

432

540

605

butken

20 grootken

18

24

6 penning + 1 mijt

72 grootkens

Krom-

staart***

Albus

Rekening

Basis-

munt

aantal

per

basismunt

Gelderse

meeuw

Stuiver

Pond

payment

Rijns-

gulden *

Alde

vlems

Aantal

groten

Toelichting

Gulden**

Blauwe

gulden

(Nyder)

Vlems

Pond alt

geld

1

175

176

Bijlage 7.1 Vergelijkend koersoverzicht munten in de rekeningen van de stad Grave en deGraafse armeninstellingen 1421-1502

177

178

Rekening JaartalGeldersemeeuw

Krom-staart

Pondpayment

Rijns-gulden

Vlemsegroot

Pondaltgeld

Oudschild

Geldersemeeuw

Pondpayment

Rijns-gulden

Vlemsegroot

Pondaltgeld

Oudschild

Geldersemeeuw

Pondpayment

Rijns-gulden

Vlemsegroot

Pondaltgeld

Oudschild

Stad 1421 6,0 45,0 212,0 8,5 127,5 105,9 105,9 107,1 100,0 96,0 98,9 98,9 100,0 93,4 89,7Stad 1422 6,5 48,8 212,0 8,5 127,5 114,7 114,7 107,1 100,0 96,0 107,1 107,1 100,0 93,4 89,7Stad 1423 6,5 48,8 217,5 8,5 127,5 114,7 114,7 109,9 100,0 96,0 104,4 104,4 100,0 91,0 87,4Stad 1423Stad 1424 6,5 48,8 8,5 127,5 114,7 114,7 100,0 96,0Stad 1425 6,5 12,1 48,8 240,0 9,0 135,0 108,3 108,3 114,5 100,0 96,0 94,6 94,6 100,0 87,3 83,9Stad 1426 6,5 48,8 9,0 135,0 108,3 108,3 100,0 96,0Stad 1427 6,5 48,8 9,0 135,0 360,0 108,3 108,3 100,0 96,0 119,3Stad 1428 6,5 48,8 9,0 138,0 360,0 108,3 108,3 100,0 98,1 119,3Stad 1429 6,5 48,8 10,0 138,0 390,0 97,5 97,5 100,0 88,3 116,3Stad 1430 7,0 13,0 52,5 10,0 140,0 408,0 105,0 105,0 100,0 89,6 121,6Stad 1431 7,0 13,0 52,5 10,0 140,0 429,0 105,0 105,0 100,0 89,6 127,9Stad 1432 7,0 13,0 52,5 10,0 150,0 468,0 105,0 105,0 100,0 96,0 139,5Stad 1433 8,0 13,0 60,0 11,0 166,0 468,0 109,1 109,1 100,0 96,6 126,8Stad 1434 8,0 13,0 60,0 12,8 195,0 94,1 94,1 100,0 97,9Stad 1435 10,0 13,0 75,0Stad 1436 12,0 13,0 90,0Stad 1437 12,0 13,0 90,0 442,0 94,9 94,9 100,0Stad 1438 13,0 13,0 97,5Stad 1441 15,0 13,0 112,5 22,0 330,0 780,0 102,3 102,3 100,0 96,0 105,7Stad 1442 16,0 13,0 120,0 559,0 24,0 375,0 805,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0Stad 1443 16,1 13,0 122,0 598,0 24,0 406,0 845,0 100,8 101,7 107,0 100,0 108,3 105,0 94,2 95,0 100,0 93,5 101,2Stad 1444 17,0 13,0 130,0 624,0 25,0 433,0 936,0 102,0 104,0 107,2 100,0 110,8 111,6 95,2 97,0 100,0 93,3 103,4Stad 1445 17,3 13,0 130,0 624,0 25,0 433,0 104,0 104,0 107,2 100,0 110,8 97,0 97,0 100,0 93,3 103,4Stad 1446 17,3 13,0 130,0 624,0 25,0 433,0 104,0 104,0 107,2 100,0 110,8 97,0 97,0 100,0 93,3 103,4Stad 1447 17,3 13,0 130,0 637,0 25,0 433,0 104,0 104,0 109,4 100,0 110,8 95,1 95,1 100,0 91,4 101,3Gasthuis 1447 17,0 13,0 130,0 637,0 25,0 375,0 102,0 104,0 109,4 100,0 96,0 93,2 95,1 100,0 91,4 87,8Stad 1448 17,3 13,0 130,0 637,0 25,0 433,0 104,0 104,0 109,4 100,0 110,8 95,1 95,1 100,0 91,4 101,3Gasthuis 1448 17,0 13,0 130,0 624,0 25,0 375,0 102,0 104,0 107,2 100,0 96,0 95,2 97,0 100,0 93,3 89,6Stad 1449 17,3 13,0 130,0 637,0 25,0 104,0 104,0 109,4 100,0 95,1 95,1 100,0 91,4Gasthuis 1449 17,0 13,0 130,0 644,0 26,0 390,0 98,1 100,0 106,3 100,0 96,0 92,2 94,0 100,0 94,0 90,3Stad 1450 17,3 13,0 130,0 637,0 25,0 104,0 104,0 109,4 100,0 95,1 95,1 100,0 91,4Gasthuis 1450 17,0 13,0 130,0 650,0 26,0 390,0 98,1 100,0 107,3 100,0 96,0 91,4 93,2 100,0 93,2 89,4Stad 1451 17,3 13,0 130,0 637,0 25,0 104,0 104,0 109,4 100,0 95,1 95,1 100,0 91,4Gasthuis 1451 17,0 13,0 130,0 676,0 26,0 390,0 98,1 100,0 111,6 100,0 96,0 87,9 89,6 100,0 89,6 86,0Gasthuis 1452 17,0 13,0 130,0 658,0 26,0 390,0 98,1 100,0 108,7 100,0 96,0 90,3 92,0 100,0 92,0 88,4Gasthuis 1453 17,0 13,0 130,0 693,0 26,0 390,0 98,1 100,0 114,4 100,0 96,0 85,7 87,4 100,0 87,4 83,9Gasthuis 1454 17,0 13,0 130,0 709,0 26,0 390,0 98,1 100,0 117,1 100,0 96,0 83,8 85,4 100,0 85,4 82,0Gasthuis 1455 17,0 13,0 130,0 693,0 26,0 390,0 98,1 100,0 114,4 100,0 96,0 85,7 87,4 100,0 87,4 83,9Gasthuis 1456 17,3 13,0 130,0 690,0 26,0 390,0 100,0 100,0 113,9 100,0 96,0 87,8 87,8 100,0 87,8 84,3Gasthuis 1457 17,3 13,0 130,0 728,0 26,0 390,0 100,0 100,0 120,2 100,0 96,0 83,2 83,2 100,0 83,2 79,9Gasthuis 1458 17,3 13,0 130,0 728,0 26,0 390,0 100,0 100,0 120,2 100,0 96,0 83,2 83,2 100,0 83,2 79,9Gasthuis 1459 17,3 13,0 130,0 728,0 26,0 390,0 100,0 100,0 120,2 100,0 96,0 83,2 83,2 100,0 83,2 79,9Gasthuis 1460 17,3 13,0 130,0 728,0 26,0 390,0 100,0 100,0 120,2 100,0 96,0 83,2 83,2 100,0 83,2 79,9Gasthuis 1461 17,3 13,0 130,0 728,0 26,0 390,0 100,0 100,0 120,2 100,0 96,0 83,2 83,2 100,0 83,2 79,9Gasthuis 1462 18,7 13,0 144,0 728,0 28,0 420,0 100,0 102,9 111,6 100,0 96,0 89,6 92,1 100,0 89,6 86,0Stad 1463 17,3 13,0 130,0 658,0 92,0 92,0 100,0Gasthuis 1463 18,7 13,0 144,0 754,0 28,0 420,0 100,0 102,9 115,6 100,0 96,0 86,5 89,0 100,0 86,5 83,0Gasthuis 1464 18,7 13,0 140,0 728,0 28,0 420,0 100,0 100,0 111,6 100,0 96,0 89,6 89,6 100,0 89,6 86,0Tafel 1464 18,7 13,0 140,0 728,0 26,0 420,0 107,7 107,7 120,2 100,0 103,4 89,6 89,6 100,0 83,2 86,0Gasthuis 1465 18,7 13,0 140,0 728,0 28,0 420,0 100,0 100,0 111,6 100,0 96,0 89,6 89,6 100,0 89,6 86,0Tafel 1465 18,7 13,0 140,0 728,0 26,0 420,0 107,7 107,7 120,2 100,0 103,4 89,6 89,6 100,0 83,2 86,0Gasthuis 1466 18,7 13,0 140,0 728,0 28,0 420,0 100,0 100,0 111,6 100,0 96,0 89,6 89,6 100,0 89,6 86,0Tafel 1466 18,7 13,0 140,0 728,0 26,0 420,0 107,7 107,7 120,2 100,0 103,4 89,6 89,6 100,0 83,2 86,0Gasthuis 1467 18,7 13,0 140,0 780,0 28,0 420,0 100,0 100,0 119,6 100,0 96,0 83,6 83,6 100,0 83,6 80,3Tafel 1467 18,7 13,0 140,0 728,0 26,0 420,0 107,7 107,7 120,2 100,0 103,4 89,6 89,6 100,0 83,2 86,0Gasthuis 1468 18,7 14,0 140,0 764,0 28,0 420,0 100,0 100,0 117,1 100,0 96,0 85,4 85,4 100,0 85,4 81,9Tafel 1468 18,7 13,0 140,0 728,0 26,0 420,0 107,7 107,7 120,2 100,0 103,4 89,6 89,6 100,0 83,2 86,0Gasthuis 1469 18,7 14,0 140,0 728,0 28,0 420,0 100,0 100,0 111,6 100,0 96,0 89,6 89,6 100,0 89,6 86,0Tafel 1469 18,7 13,0 140,0 728,0 26,0 420,0 107,7 107,7 120,2 100,0 103,4 89,6 89,6 100,0 83,2 86,0Gasthuis 1470 18,7 14,0 140,0 728,0 28,0 420,0 100,0 100,0 111,6 100,0 96,0 89,6 89,6 100,0 89,6 86,0Tafel 1470 18,7 13,0 140,0 728,0 26,0 420,0 107,7 107,7 120,2 100,0 103,4 89,6 89,6 100,0 83,2 86,0Tafel 1471 18,7 13,0 140,0 728,0 26,0 420,0 107,7 107,7 120,2 100,0 103,4 89,6 89,6 100,0 83,2 86,0Tafel 1473 18,7 13,0 140,0 728,0 26,0 420,0 107,7 107,7 120,2 100,0 103,4 89,6 89,6 100,0 83,2 86,0Tafel 1474 18,7 13,0 140,0 728,0 26,0 420,0 107,7 107,7 120,2 100,0 103,4 89,6 89,6 100,0 83,2 86,0Tafel 1475 18,7 13,0 140,0 728,0 26,0 420,0 107,7 107,7 120,2 100,0 103,4 89,6 89,6 100,0 83,2 86,0Tafel 1476 18,7 13,0 140,0 728,0 26,0 420,0 107,7 107,7 120,2 100,0 103,4 89,6 89,6 100,0 83,2 86,0Tafel 1477 21,0 13,0 150,0 728,0 26,0 450,0 121,2 115,4 120,2 100,0 110,8 100,8 96,0 100,0 83,2 92,1Tafel 1478 21,0 13,0 150,0 728,0 26,0 450,0 121,2 115,4 120,2 100,0 110,8 100,8 96,0 100,0 83,2 92,1Tafel 1479 21,0 13,0 150,0 728,0 26,0 450,0 121,2 115,4 120,2 100,0 110,8 100,8 96,0 100,0 83,2 92,1Tafel 1480 21,0 13,0 150,0 728,0 26,0 450,0 121,2 115,4 120,2 100,0 110,8 100,8 96,0 100,0 83,2 92,1Tafel 1481 21,0 13,0 150,0 728,0 100,8 96,0 100,0Tafel 1482 21,0 13,0 150,0 720,0 450,0 101,9 97,0 100,0 93,2Tafel 1483 21,0 13,0 150,0 720,0 450,0 101,9 97,0 100,0 93,2Tafel 1484 21,0 13,0 150,0 720,0 450,0 101,9 97,0 100,0 93,2Tafel 1485 21,0 13,0 150,0 720,0 450,0 101,9 97,0 100,0 93,2Tafel 1486 21,0 13,0 150,0 720,0 450,0 101,9 97,0 100,0 93,2Tafel 1487 21,0 13,0 150,0 720,0 450,0 101,9 97,0 100,0 93,2Tafel 1488 21,0 13,0 150,0 720,0 450,0 101,9 97,0 100,0 93,2Stad 1489 30,0Tafel 1489 21,0 13,0 150,0 720,0 450,0 101,9 97,0 100,0 93,2Tafel 1490 19,0 13,0 135,0 720,0 405,0 92,2 87,3 100,0 83,9Tafel 1491 19,0 13,0 135,0 720,0 405,0 92,2 87,3 100,0 83,9Tafel 1492 21,0 13,0 150,0 720,0 450,0 101,9 97,0 100,0 93,2Tafel 1493 24,8 13,0 180,0 720,0 540,0 120,1 116,5 100,0 111,8Tafel 1494 31,0 13,0 225,0 720,0 675,0 150,4 145,6 100,0 139,8Tafel 1495 31,0 13,0 225,0 720,0 675,0 150,4 145,6 100,0 139,8Tafel 1496 31,0 13,0 225,0 720,0 675,0 150,4 145,6 100,0 139,8Tafel 1497 31,0 13,0 225,0 720,0 675,0 150,4 145,6 100,0 139,8Tafel 1498 31,0 13,0 225,0 720,0 675,0 150,4 145,6 100,0 139,8Tafel 1499 31,0 13,0 225,0 720,0 675,0 150,4 145,6 100,0 139,8Tafel 1500 33,6 13,0 252,0 720,0 756,0 163,0 163,0 100,0 156,5Tafel 1501 36,0 13,0 270,0 720,0 810,0 174,7 174,7 100,0 167,7

Koersoverzicht rekenmunten uitgedrukt in GrootkensKoersoverzicht rekenmunten uitgedrukt in

Vlemse groot en geindexeerd naar 1442Koersoverzicht rekenmunten uitgedrukt in

Rijns gulden en geindexeerd naar 1442

1

179

180

Bijlage 7.10 Rekenwaarden van het oude schild in groten in de stadsrekeningen van Arnhem<1346-1400.

Rekenwaarden van het oude schild in groten oudgeld en payment----------- -------------------------------------------------

oudgeld payment------------- -----------------------------------------------------------

jaar groten goedgeld lichte groten--------------------------------- ---------------

oude groot oud nieuw klein(gemeen)

------------- ------ -------- -----------

<1346? 16 gr 13021346? 12 gr 1266 21 gr------------------------------------------------------------------------------------------------------1353 21 gr1370 21 gr 31½ gr 45 gr1371 21 gr 45-48 gr1372 ` 47-49 gr1376 51-52½ gr1378 21 gr 56-57 gr1379 42 kl gr 60 gr1380 31½ gr 43 kl gr 64 gr1381 43 kl gr 69 gr1382 31½ gr 42 kl gr 69 gr1385 42 kl gr1386 31½ gr 43 kl gr1389 50 kl gr1390 54 kl gr1393 59 kl gr1395 60 kl gr1399/1400 77 kl gr

Het Zutphens pond, dat hier verder buiten beschouwing is gelaten, werd in 1391/1392 gefixeerd op 1/3 oude schild.1

1 Wartena, ‘Het Zutphens pond’, 42.

181

182

Bijlage 7.11 Verhouding van het zware pond payment met andere rekenmunten 1421-1498,volgens Graafse rekeningen.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------rekenwaarden van het zware pond payment van 15 zware groten

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------jaar/periode pond d pond pond gulden arn rijnse rijnse vlemse nye

lichte gr altgeld paym grave zware fl fl fl flvl. brab.

------------- ---------- --------- -------- -------- ------- ------ -------- -----

1421 0,61 2,62 0,87 1,33 4,00 4,71 2,441422-1425 2,62 0,87 1,23 3,69 4,47 2,261425/26 2,77 0,92 2,0 3,69 4,92 2,261429 3,69 2,261430 3,43 2,441432 2,86 0,95 2,0 3,43 2,551434 3,14 2,751441 2,93 0,98 2,31 2,31 2,541442 2,75-3,12 2,17 2,23 4,33-4,66 2,6 [3,35]1443 2,94-3,33 2,13 2,34 4,69-4,90 2,56 3,511447/48 2,88-2,94 2,70 4,9 2,5 3,351449/50 3,00-3,06 2,56 4,9 2,61452-1454 3,00-3,06 2,85 4,9-5,33 2,651456-1462 3,00 1,00 2,93 5,33-5,6 2,61462/63 3,00 1,00 2,97 4,83-5,2 2,61463-1471 3,00 1,00 2,86 5,2-5,57 2,61471-1477 3,00 1,00 4,80 4,851477-1482 3,00 1,00 4,851482-1493 3,00 1,00 4,81493/94 3,00 1,00 4,01494-1498 3,00 1,00 3,2

In 1423 schakelde men in Grave definitief over op het zware payment.

183

184

1

Bijlage 7.12 Rekenwaarden van zware en lichte meeuwen en groten in ponden goedgeld enlichtgeld en in guldens volgens de stadsrekeningen van Arnhem 1400-1432.

De waarden tussen ( ) zijn afkomstig uit Nijmeegse rekeningen.

jaar pond paym pond paymgoedgeld lichtgeld groten/blenken groten/blenken pond lichtefl/ zwarefl/kl. zw. gr. lichte gr. in lichte fl in arn. rijnse fl licht/ licht £ lichtefl1 Gelr meeuw 1 meeuw (nye fl) of zware fl1 klein (gem) (gem)= 2 zw gr = 4 li gr meeuw (reinaldusfl)

--------- ---------- ------------ ------------------- ----------------- -------- --------- ----------

1400/01 15 gr, 16 d 24 lichte gr 33-36 groten 1,6 1,431405/06 15 gr, 16 d 24 lichte gr 42-45 groten 1,6 1,81---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1407/08 15 gr, 16 d 30 li gr/7½ bl 50gr/12-13½ bl. 2,0 1,81408/09 15 gr, 16 d 30 li gr/7½ bl 13½-14½ blenk 25 blenken 2,0 1,8 1,781412/13 15 gr, 16 d 30 li gr/7½ bl 13½-14 blenk 25-27 blenken 2,0 1,8 1,891413/14 15 gr, 16 d 40 li gr/10 bl 14-15 blenken 26-30 blenken 2,67 1,50 1,931417/18 15 gr, 16 d 40 li gr/10 bl 15 blenken 35-38 blenken 2,67 1,50 2,431418/19 15 gr, 16 d 45 li gr/11 bl,1gr 15 blenken 38-44 blenken 3,0 1,33 2,731419/20 15 gr, 16 d 50 li gr/12½ bl 15 blenken 42-43 blenken 3,33 1,20 2,831420/21 15 gr, 16 d 60 li gr/15 bl 15 blenken 44-46 bl (50) 4,0 1,00 3,001421/22 15 gr, 16 d 60 li gr/15 bl of

10 ‘nye’ penn. 45-47 bl 1,00 3,001422/23 15 gr, 16 d 60 li gr/15 bl 48 blenken (52½) 3,201424/25 15 gr, 16 d 60 li gr/15 bl 49 blenken (54) 3,271425/26 15 gr, 16 d 12 nye penn. of

78 li gr/19½ bl 50 blenken (56) 2,561426/27 15 gr, 16 d 12 reinald.penn. 33 arnold.penn.

of 84 li gr/21 bl of 55 blenk (60) 2,621427/28 15 gr, 16 d 90 li gr/22½ bl 56 blenken (62) 2,491428/29 15 gr, 16 d 96 li gr/24 bl 56 blenken (63) 2,411429/32 15 gr, 16 d 120 li gr/30 bl 56 blenken (70) 1,87

Opmerkingen

Het schema is opgezet als aanloop naar de Graafse rekeningen, die pas vanaf 1420 beschikbaar zijn.Tevens wordt met het schema aangetoond hoe in Gelre tijdens de eerste drie decennia van de vijftiendeeeuw de verzwakking van lichte groten payment uitwerkte op de rekenwaarde van ponden en guldens.

In de stadsrekeningen van Arnhem werd aan het begin van de vijftiende eeuw nog steeds met tweeponden gewerkt: het zware pond van 15 ‘cleyn groten’ voor oude rechten en een pond van 24 lichtegroten voor gangbare inkomsten en uitgaven.2 Beide ponden waren payment. Desalniettemin werdenmet het zware pond kleingeld de rekeningen opgesteld.

Vanaf 1402 werden door hertog Reinald IV (1402-1423) pogingen ondernomen om het Geldersemuntwezen te hervormen.3 In 1402 zouden vijf denominaties van de groot zijn uitgegeven: de dubbele,

1 Bijvoorbeeld Alberts, De stadsrekeningen 3, 164 (1410), 171, 179-180 (1411), 207-208 (1412): ‘swaer (Gelrische)gulden ad 25 blencken’.2 Alberts, De stadsrekeningen 2, 365 (1400) en 3, 3 (1401), 20-21 (1402), 93 (1407).3 Van Gelder, ‘Coins’, 207.

185

2

enkele of kleine, halve, kwart en achtste groot of penning.4 De penning was derhalve nog steeds dekleinste onderverdeling. Volgens Van Gelder waren later in de vijftiende en in de zestiende eeuwgrootkens de kleinste onderverdelingen in Gelre en andere oostelijke gebieden van het huidigeNederland. Deze munt werd gerekend voor 1/72 stuiver, dat is dus dezelfde rekenwaarde als deBrabantse mijt.5 Groten en groetkens zijn waarschijnlijk hetzelfde.6 Zij bestonden ook als klinkendemunt. Zoals gezegd was de zware groot mogelijk alleen maar rekenwaarde.

Vermoedelijk werd in 1405 de meeuw als veelvoud van een nieuwe groot payment ingevoerd.7 Demeeuw werd gerekend voor twee zware of vier lichte groten. De zware werd in Grave ‘Gelderse’meeuw genoemd, de lichte kortweg meeuw. De zware of Gelderse meeuw werd gebruikt voor oudepachtrenten. Zo werd de ‘Gelderse’ meeuw in de stadsrekeningen van Nijmegen gebruikt voorpachtrenten op 24 vleesbanken.8 De lichte meeuw werd bij alledaagse ontvangsten en uitgaven alsrekenwaarde gebruikt. Als veelvoud van de zware groot was de zware Gelderse meeuw mogelijk alleenmaar rekenwaarde.

De meeuw werd in de Arnhemse stadsrekeningen voor het eerst gebruikt in 1407/1408. Men noemdehem daar ‘blenk’. De lichte meeuw was rekeninggeld onder de benaming goedgeld.9 Hij had eenrekenwaarde van vier lichte groten of groetkens van acht penningen ‘hollansch’.10 Dit correspondeertdus met de hierboven genoemde muntuitgifte van 1402. Daarna nam door muntverzwakking van degangbare groot het aantal lichte groten per pond toe en het aantal penningen per lichte pond omgekeerdevenredig af.

In het archief van Zutphen berust een minuut van 24 juli 1412, die een nieuwe emissie Gelderse muntenbeschrijft.11 Naast de emissie van een gulden penning met dezelfde goudwaarde als de keurvorsterrijnse gulden, wordt de emissie beschreven van een zilveren penning ‘geheten blenk’. 34 Blenkenwaren gelijk aan 32 halve blenken hollands, die daar leeuwen heetten.12 Voorts is er sprake van eenhalve blenk en een groetken of groot van een kwart blenk. Het groetken werd onderverdeeld in een halfgroetken of achtste blenk en een kwart groetken of zestiende blenk. De laatste rekenwaarde werd‘brabants’ genoemd. Uit een en ander blijkt dat de blenk in Zutphen in 1412 ook gelijk was aan 4 lichtegroten van 4 penningen brabants, ofwel 16 penningen brabants. In Nijmegen werd in 1420 ook metdeze muntindeling gewerkt.13

In de stadsrekening van 1414/1415 van Nijmegen werd eveneens de meeuw als veelvoud van de grootals rekeningmunt gebruikt. In een pond werd met 7½ meeuw van 32 penningen gerekend.14 Het aantalpenningen per groot was afhankelijk van de zwaarte van de groot. Zoals gezegd was de meeuw of blenkpayment. Zo werden in 1414/1415 in Nijmegen 44, 46 en 48 meeuwen in een oud schild gerekend.Voor enkele oude pachtrenten werd een pond gebruikt dat 1,46 x zwaarder was dan het pond

4 Van der Chijs, De munten van Gelderland, 277 (bijlage E).5 Van Gelder, De Nederlandse munten.6 De begrippen werden in de stadsrekeningen van Nijmegen door elkaar gebruikt. Dit gold ook de oudste rekeningenvan het Sint-Catharinagasthuis. Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, rekening 1447/48, valuatie in de hoofding: 1vlems = 6 blenk en 1 ‘groitken’, 1 gelderse meeuw = 17 ‘groetken’; rekening 1448/49, valuatie in de hoofding: 1vlems = 6 meeuwen en 1 ‘groetken’, ‘die ghelressche meeu ad xvii groetken’; rekening 1449/50, valuatie in dehoofding: ‘die gelressche meuwe ad xvii groet’. Groetken en groot zijn derhalve identiek. Zie ook Sassen, ‘Munt- engeldwaarde’, 100.7 Van Gelder, ‘Coins’, 207; Thoma, ‘Muntslag’, 270, nr. 37. Zij beweren dat dit in 1402 gebeurd zou zijn.8 Van Schevichaven en Kleijntjens, Rekeningen 1, bijvoorbeeld 87 (1414): ‘van 24 vleysbencken, van elcker banck11 Gelrische meeuwen vz. 7 Rh. gulden 35 meeuwen’ en 137 (1422): ‘11 alde Gelresche meeuwen’. 129.9 Alberts, De stadsrekeningen 3, 93: (1407/1408) 65 lb ad 24 groten parvorum valet 52 lb. bonorum.10 Alberts, De stadsrekeningen 3, 101: (1407/1408) ‘6 ellen ad 42 groten parvorum valet bonorum 8 lb. 8s.’ 6 x 42 =252 groten = 8 x 240 + 8 x 12 = 2016 penningen. 2016/252 = 8 penningen.11 Oud Archief Zutphen, 171-3. Met dank aan Jos Benders.12 Grolle, De muntslag I, 155, nr. 19.3.7. Grolle noemt de blenk voor deze periode niet. Volgens Grolle gold deleeuw voor 1½ groot hollands of 1 groot vlaams, kort daarna voor 1 1/3 groot brabants.13 Van Schevichaven en Kleijntjens, Rekeningen 1, 82.14 Van Schevichaven en Kleijntjens, Rekeningen 1, 45 (1414): ‘103½ Rh.guld. ad 31½ meuwe, valent 434 lb 14 s’;3260¼ meeuw op 434 lb 14s is 7½ meeuw per lb. 434 lb 14s = 104.328 d : 3260¼ meeuw = 32 d/meeuw.

186

3

rekengeld.15 Daarnaast werd ook de rijnse gulden als rekeningmunt gebruikt, die voor de telling van derekening omgezet werd in het rekenpond. De rijnse gulden werd in 1414/1415 afwisselend gerekendvoor 30 tot 33 meeuwen.16 Het rekenpond van 7½ meeuw en een rijnse gulden van 30-33 meeuwencorresponderen volgens tabel VII.3 vrij nauwkeurig met de van 1414 tot 1417 gebruikte rekenwaardenin de stadsrekeningen van Arnhem. Zoals ook al door Sassen was opgemerkt werd de groot inNijmegen ook ‘groetken’ genoemd.17

Vanaf 1416/1418 werd de invloed van Vlaamse (dubbele ) groten in Gelre merkbaar. Circa 1416/1418werd de braspenning als rekeningmunt in gebruik genomen met een rekenwaarde van drie blenken ofvijftien lichte groten, dit was een Gelderse navolging van de Vlaamse munt. Circa 1421 werd deVlaamse botdrager of ‘butken’ met een rekenwaarde van 1½ blenk of tien lichte groten alsrekeningmunt ingevoerd. Het aantal lichte groten in deze nieuwe zware groten nam jaarlijks toe. Dekromstaart had een rekenwaarde van vier lichte blenken. De Gelderse kromstaart ontsnapte echterevenmin aan verzwakking.18

Al deze zilveren munten waren verschijningsvormen van grote munten die we gemakshalve grotenpayment noemen. Het waren standaardmunten die in de boekhouding van de stad Arnhem en eldersonder verschillende benamingen tevens als rekeningmunt fungeerden.

In 1420/1421 was in Arnhem een nieuwe rekeningmunt in gebruik genomen: de botdrager of butken,waarvan tien stuks gerekend werden voor vijftien blenken. In Nijmegen rekende men het pond met denieuwe penning, die men om de verwarring te vergroten ook ‘groetken’ noemde.19

Vanaf 1420/1421 hadden lichte ponden en lichte guldens dezelfde rekenwaarde. Zij vloeiden ineen enwerden voortaan door elkaar gebruikt. Het lichte pond bestond toen uit vijftien blenken van vier grotenvan vier penningen. De zware gulden was het drievoudige daarvan en bestond uit circa 45 lichteblenken. Zoals bij de laatste gepresenteerde jaren is te zien, groeiden zware en lichte guldens naderhanddichter naar elkaar toe. In de stadsrekening van Nijmegen van 1420/1421 werd het pond alleen nog bijbepaalde transacties gebruikt. De rekening was opgesteld in (arnhemse) rijnse guldens met meeuwen engroetkens als onderverdelingen.20 In deze rekening wordt voor het eerst melding gemaakt van de‘Gelderse’ meeuw, die gerekend werd voor 1,46 meeuw.21 Deze factor komt overeen met de hierbovengenoemde verhouding tussen het zware en het lichte pond. De ‘Gelderse’ meeuw was dus de zwaremeeuw. In de jaren daarna worden ook ‘brabantsen’ (kwart groten) genoemd.22

Het in elkaar vloeien van het lichte pond en de lichte gulden duidt op de overgangsfase van pondennaar guldens. Vanaf 1422/23 werden in de stadsrekeningen van Arnhem alleen cijnzen nog in pondengenoteerd en daarna omgezet in arnhemse rijnse guldens, de overige posten werden gelijk in dezeguldens verantwoord met onderverdelingen in blenken en groten of groetkens.

In 1425/1426 werd in Arnhem een nieuwe rekeningmunt in gebruik genomen, die in de stadsrekeningenreinalduspenning of arnolduspenning werd genoemd. In Nijmegen rekende men het pond in dezenieuwe penning.23

15 Van Schevichaven en Kleijntjens, Rekeningen 1 (1414), 42: 4 lb pachtgeld = 44 meeuwen = 11 meeuw/lb.; 11/7½= 1,46.16 Van Schevichaven en Kleijntjens, Rekeningen 1, 42 (1414). Sassen, ‘Munt- en geldwaarde’, 101-106.17 Van Schevichaven en Kleijntjens, Rekeningen 1, 53, 56 (1414); Sassen, ‘Munt- en geldwaarde’, 100.18 Zie voor het gebruik van kromstaarten als rekenmunt in Gelre: Van Gelder, ‘Coins and accounts’, 209-210.19 Van Schevichaven en Kleijntjens, Rekeningen 1, 127: (1420) ‘tsamen 121 lb, elc pont 10 groetken, vz. 6 Rh.guld.40 meeuwen.20 Van Schevichaven en Kleijntjens, Rekeningen 1, 129 (1420).21 Sassen, ‘Munt- en geldwaarde’, 102; Van Schevichaven en Kleijntjens, Rekeningen 1, 87 (1420): ‘Van 24vleysbencken, van elcker banck 11 Gelrische meeuwen vz. 7 Rh. gulden 35 meeuwen’. De rijnse gulden was in 142050 meeuwen; 385 : 264 = 1,46.22 Bijvoorbeeld Van Schevichaven en Kleijntjens, Rekeningen 1, 133 (1422).23 Van Schevichaven en Kleijntjens, Rekeningen 1, 240: (1425) ‘12 lb. vz. 2 Rh.gld. 34 meeuw 1 gr’ = 2 x 55 m + 34= 144 meeuw : 12 lb = 12 meeuwen per pond van deze nieuwe penningen.

187

188

Bijlage 7.13 Rekeningmunten en rekeneenheden in Graafse rekeningen 1421-1521.

REKENINGMUNTEN REKENEENHEDEN---------------------------------------------------------------- --------------------------

jaren munt *)

*) meestal standaardmunten

muntstelsels telstelsels------------ ------------------ ------------------------------------------ --------------------------

1421-1432 gelr. meeuw pond van 7½ meeuw van 4 (1421) of lb, 20 sch, 12 d2 groetken, gulden van 15 meeuwen gld, meeuw (blenk), grk

1432-1452 gelr. m/blenk pond van 7½ meeuw van 2 gr lb, 20 sch, groetkengelr. meeuw van 7-17 lichte groet gld, blenk, groetken

kromstaart arn. rijnse gulden van 14-24 kromstaart gld, kromst, 4 oirt<1447-1456 gelr. m/blenk vlems = 6 blenk 1 groitken

gelr. meeuw = 17 groetkenkromstaart arn. rijnse gulden van 24-28 kromstaart gld, kromst, 4 oirt

rijnse gulden van 48-56 kromstaart of gld, kromst, 4 oirt24-28 vlems, 1 vlems voor 2 kromstaart gld, vlems

1456-1462 stuiver rijnse gulden = 20 stuivers gld, 20 stuiver, 4 oirt, grknrijnse gulden van 26-28 vlems gld, vlemsvlems = 26 groetkengelr. meeuw voor 1½ blenk

1462-1467 vlems rijnse gulden 20 stuivers of 28 vlems gld, vlems, 4 oirtgelr. meeuw voor 1½ blenk1 vlems = 2 kromstaartvlemse gulden van 13 vlems

1467-1477 vlems alde vlems voor 2 kromst 2 groetken5 alde vlems = 7½ gelr. meeuw

1477-1493 albus rijnse gulden van 24 albi of 28 vlems gld, albi, groetkenalbus = 30 groetken

1489- stuiver rijnse gulden voor 20 stuiversstuiver = 36 groetken gld, stuiver, groetken4 vlems = 3 stuivervlems = 27 groetkenalbus = 30 groetken

1494 stuiver current brab. gulden current van 20 stvr current gld, stuiver, groetken1515 stuiver brab. gulden van 15 stuivers gld, stuiver1521 stuiver karolusgulden van 20 stuivers gld, stuiver

189

190

1

Bijlage 7.14 Roggelossingen in geld door het gasthuis 1464/1465

Verkochte rogge gasthuis 1464.

Verkochte rogge was in de vijftiende eeuw een van de grote pijlers waar het gasthuis alsinstelling op rustte. Op enkele jaren uitgezonderd werd circa de helft van de ontvangen roggeverkocht, waarmee deze graansoort een grote bron van liquiditeiten voor het gasthuis vormde.Met de omzetting van rogge in geld waren vele kleinere transacties gemoeid. Uit onderstaandespecificatie blijkt dat de verantwoorde prijzen per verkochte malder nogal varieerden:

Ditz alsulken Rogge als ich vanden pechteren aen gelt geboirt ende vercoft hebbe

Inden yrsten vercoft opten Sinte Mertens avont xii malder rogge elck malder ad xv vlems noch Derick Hessel vjmalder ad xv vlems/ noch den moeller van Mill xiii malder elck malder ad xv vlemss/ van Jacop Roeffs ii malderelck malder ad xv vlems/ noch Thoenis van Doenen iiii malder elck malder ad xv vlemss/ noch Jan van Daernen totDeinen mit sijnen nabueren x malder elck malder ad xv vlems But Gaetscalck ii malder dat malder ad xv vlems nochGerit Have te Velp/ noch Wynken Voessen iiii malder rogge dat malder xv vlems Jan Vullinck van Herpen iiiimalder rogge ellick malder ad xv vlems/ Derick Hessell iiii malder ad xv vlems dat malder van Demen iii malderelck malder ad xv vlems/ noch Wynken Voessen gehadt iiii malder elck malder ad xv vlemss noch Jan van Broeggellii malder ad xxx vlemssumma lxxvj malder rogge elck malder ad xv vlemsfacit aen gelde xl gulden xiiij vlemssNoch Arnt van Dyncenen iii malder den Kock van Ravensteyn iiii malder Jan Lenartz iiii malder noch Gerit Baemitziiii malder Herman Fierkens x malder/ Garit van Wyke ii malder Henrick van Steenhuys iii malder Jan van Triest iimalder Coman Henrick iiii malder Peter Koekeler van Mill iiii malder Arnt Heecks iii malder Arnt Bloem iij malderArnt Willems i malder Goessen Antenis wyff i malder Peterken Scaedick i malder Lenart van Esden vyff malderrogge Garit den Smit ii malder rogge summa lvj malder rogge elck malder ad xv vlems facit aen gelde xxix guldenxxj vlemssItem Rut Hoellen van elc x malder rogge ad xiiii vlems Derick Janss i malder rogge Jacop Gerit Smit ii malder Petervan Gelresvelt i malder rogge Jan van Rull vi malder Werner vanden Velde i malder Dit Scholtz viii malder roggesumma xxix malder ellick malder ad xiiii vlemsfacit xiiiij guldenItem vercoft Geertruyt Beke iii malder Jan Lenartz iiii malder Henrick Emontz iii malder Aernt van Tefelen i malderGerit Bruyn… i malder Jan van Eesschaeren ii malder Evert opten Dyke i malder Aernt Nesens wyff i malder JanMaessoen tot Lijnden iiij malder Roeff tot Lijnden i malder Jan Hoefsmit i malder Geerlich die Hansenmeker jmalder Derick Beerken iii malder rogge Derick Beelair i malder rogge Reynken die Vleishouwer iii malder roggeEgen Willemss ii malder rogge/ Gerit Aelbrichtzs ii malder rogge Aernt die Laet i malder rogge her Derick vandenVoirt i malder rogge Jan van Leuwen viii malder Wouter van Baecx xvi malder Willem Broeckman iiiij maldersumma lxiiij malder elck malder ad xvi vlemss facit aen gelde xxxvi gulden vi vlemsItem Jan Pieck iiii malder Jan Wynkens ii malder Derick van Hollant van Nederassel syn brueder ii malder roggeGeert Betelbuyter i malder rogge Jan Cleynman ii malder Wolter Voorbaecx xxvi malder rogge summa xxxviimalder rogge elck malder ad xvii vlemssfacit xxii gulden xvi vlemss

Samen werd dus op de avond van Sint Maarten en aan circa 70 personen 168 malder roggeverkocht. Dat is een behoorlijke klus. De kopers kwamen uit de hele omgeving. De prijzenvarieerden van 14 tot 17 vlems per malder. 1 vlems was in die tijd gelijk aan ongeveer 2kromstaarten. De rijnse gulden werd toen voor ongeveer 56 kromstaarten gerekend.

191

192

Bijlage 7.15 Afwikkelingsperikelen na overlijden gasthuismeester 1480/1481

Losbladige notitie uit rekening 1480/1481 van het gasthuis te Grave.1

vz summa lateris xvi lb xvii s paey.

Item dese voirseyde presentes is men sculdich van iii iaeren Ende Lambertden got ghedinck blyf bleef my sculdich xii alden vlemsende i s paey doe hy doet bleef

Item noch van negen jaeren des iaers x s paey. vter denhuys dat Lambert verkoft Iacop Touwemas dat hyhem vrij verkoft want hy saecht dat hy niet enwyst dat dat geesthuys des iaers die x voirseyde s paeyin geldende had Ende hem die raet in synre vraekinge ghesat had dat hy den heylegen geest voir die voirseydeiaergulde ghenoch doen sold of die op een anderstat bewysen

beloept die neghen iaer lanck dat geesthuysdaer niet af gheboert en heeft xxiij alden vlems

Item vter Laemberts huys dair hy in te voenen plach i lbsiaers dit ismen van i jaer sculdich

Item vter Willems huys van Aeken des iaers v malderrogge dit ist gasthuys sculdich van ii jaeren ende datdoerde kompt daer op Dit huys heeft dat gasthuysJaerlick verhuert ende die huer dair af gheboert

Item vter Everts huys van Bienen iii lb paey. ditismen sculdich van i jaer

Item hier theghen is sculdich Jan van Doernen dengasthuys ii malder rogge cens

1 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 291, fo 7A.

193

194

Bijlage 7.16 Totale renten, inclusief slapers, circa 1470 van het geesthuis in Grave, gerubriceerdnaar straten.

Bron: Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1178, folio’s 28-31.

oud- payment rogge/ totaalgeld (natura)

De Markt en de Veerstraat 7 8 7 (1) 23(fo 28)

Roggestraat 7 6 8 (1) 22(fo 28vo)

Oliestraat 3 14 4 21(fo 29)

Hampoort 9 9 6 24(fo 29vo)

Achter het gasthuis naastde Hampoort 4 24 2 30(fo 30)

Hofstraat 5 14 5 24(fo 30vo)

Spoelstraat 5 15 2 22(fo 31)

----- ------ -------- ------Totaal 40 90 34 (2) 166

=== ==== ===== ====

Volgens rekeningen geesthuis:

1468/14691 32 77 26 1351470/14712 32 73 28 133

‘Slapers’ 1468/1469 8 13 10 31‘Slapers’ 1470/1471 8 17 8 33

1 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1147.2 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1147.

195

196

1

Bijlage 7.17 Voorbeelden verantwoordingen in manualen en rekeningen van de Tafel van deHeilige Geest te Grave 1498-1500.

I Manualen1

1498/1499, folio 35voOntkost vanden koeken ruyntvleys ende groentkens

Item van Henrick vander Brugghen ghekocht een maenscoeij costen iiiij gulden ende opter straete ghekoch ii maens coeiencosten vi gulden die in onsen kempen vet ghemacht endein onse koeken gheslaeghen vz

Item in desen jaer allenselen op eenen kerffstock gehaelttot Loef Arnts Jan van Tryst Maes Gremmen ij c endelxvi lib groen vleys dat een hondert ende xl libad j braspenninck ende i c hondert ende xxvi lib ad j stuvervz symel (summa lateris) vii gulden x stuvers ende xviii groetkens

onkost vanden koeken al saut ende keesstockvys gaens ende raepsaet

Item tot Bos ghekocht iii sack salt costen den sackxiij boessche stuvers is aen dese gelt xv stuvers ende vanden sack the voeren gegeven iii stuversItem van alre hant kees gegeven ii gulden iii stuversItem van stockvys gegeven ii gulden xvii stuversItem van scoen broet gegeven ij guldenItem van iiii maeghere gans gegeven viii stuvers

1498/1499, tussen folio 38vo en 39 ingevoegd notitievelletje:Item tot Bos ghekocht xii komken die voeghenxii lib mijn ij vierdel lib elleck pont costen [40 2/3 bossche st =iiij bossche stuvers 48 2/3 st current]

1498/1499, folio 39Item tot Boes ghekocht xii koemken die voeghenxii lib myn i vierdel lib elleck pont vooriiij bossche stuvers belop ii bosche gulden i stuverende een neghenmenken belop aen desen gelde ii gulden [41 1/8 bo st = 49½ st current;viiiij stuvers Item van Jacop Spaen ghekocht eenen 1 bossche st = 1,2 st current]halven vleys ketel vochg xvi lib i oert myn daniii antwerpensche stuvers

1499/1500, folio 54voItem tot Boes ghekoch iii sack salt costen den sack

xii bossche stuvers dat sijn xviii graeffsche stuvers2 [1 bossche st = 1,5 st current]ende vanden sack the voeren gegeven iii stuversItem voer alre hant kees gegeven ii gulden v stuversItem voer stockvys gegeven ii gulden xv stuversItem voer scoenbroet i gulden xvi stuversItem voer iiii maegher gans viii stuvers

1 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 517.2 In het jaar daarop wordt geen koers gegeven, maar kostte een zak zout 17 graafse stuivers, terwijl de andereartikelen hetzelfde in prijs waren. Archief Sint-Catharinagasthuis 517, fo 74vo.

197

2

II Rekeningen3

+ is teveel berekend-------------------------

1498/1499Onkost vanden coeken

Item vanden Henrick Verbruggen gecoft eyn manskoye voer iiiij gulden brab.Ende opten straten gecoft twee runderen voer vij gulden in onsen kempen [+ 10 st]vetgemaeckt ende in onssen coeken geslagen vz xi gulden brabantsItem dit jair allenselen op eenen kerffstock gehaelt tot LoeffArntss Jan van Triest Maes Gremmen ii c lxvi pont vers vleyschdat i c ende xl pont ad j braspenninck, Ende i c xxvi pont ad j stuvervz vii gulden x stuvers xviii groetkensItem tot Bosch gecoft iii sacken saltz den sack xv stuvers graeffgeltzvoir loon iii sacken te voeren x stuvers, voir kese iii gulden iii stuvers, voer [+ 1 st; + 1fl]stockvysch ii gulden xvii stuvers, voer schoenbroet ii gulden xx personen [+ 10 st]voir iiii gans viii stuvers vz x gulden ii stuvers xviii groetkens

Alderhande vytgevenItem ten Bosch gecoft xii tynnen fyn koempkens voer ii gulden 9½ stuver [49 ½ st curr]

[+ 0,85 st]Item enen halven vleysketel gecoft voir ii gulden xviii stuvers

1499/1500Item ten Bosch gecoft iii sacken sautz den sack xviii graefsche stuvers [koers te hoog?]van elliken sack te voeren iii stuvers, voir kese ii gulden v stuvers,vanden stockvysch ii gulden xv stuvers, voer schoenbroet i guldenxvi stuvers, voer iiii mager gans viii stuvers vz x gulden vii stuvers

3 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1148.

198

1

Bijlage 7.18 Broden.

Uit de bewijsvoering van de rogge blijkt dat het geesthuis brood, rogge en boekweit gaf aan de behoeftigen. Erwerden verschillende soorten broden verstrekt.In de eerste plaats werden in principe iedere zondag in de kerk broden uitgedeeld door het geesthuis. Het aantalbroden varieerde met de beschikbaarheid. Zo werden in de ‘normale’ jaren 1464 tot 1470/1471 iedere zondag 86broden uitgedeeld, waarvan er volgens de bewijsvoering zeven uit een Graafs vat rogge gingen. Globaal gezegdwas de inhoud van een Graafs vat zeventien liter, wat neerkomt op een gewicht van een dergelijk roggebroodvan 6½ pond inclusief vocht.1 Uit de literatuur blijkt dat door de watertoevoeging en mogelijk anderetoevoegingen tijdens de bakvoorbereiding een bepaalde gewichtseenheid rogge leidde tot ongeveer anderhalfmaal die gewichtseenheid na het bakken.2 Of van ‘boven naar beneden’ gerekend betekent dit dat roggebrood alseindproduct ongeveer een derde water bevatte. De broden werden gebakken in het geesthuis. Rogge moest langin de oven blijven wilde een eetbaar brood het eindresultaat zijn.3 De literatuur spreekt over zeker twaalf uur.4

Dit lijkt wel erg lang. Hoewel een groot gedeelte van deze tijd geen hels vuur benodigd was, vergde deze langebaktijd toch vrij veel brandstof. Over het moment van bakken geven de rekeningen geen uitsluitsel. Afgezien vande paar broden die dagelijks voor de deuren van het geesthuis werden uitgedeeld, was er geen noodzaak iederedag de oven te stoken alleen voor brood. De grote hoeveelheid werd op zon- en feestdagen verstrekt. Gelet op dezware fysieke inspanning die men zich moest getroosten bij het kneden van roggedeeg – daarom deed men datveelal met de voeten -, verder gelet op de nogal lange voorbereidingstijd en de lange baktijd van roggebrood, ishet niet onwaarschijnlijk dat op voorraad gebakken werd.5 Volgens Jobse-Van Putten werd brood vroeger slechtséénmaal voor de hele week gebakken.6 Dat betekent dat de houdbaarheid van de broden goed moest zijn.7 Diewerd bevorderd door de hardheid. Volgens Burema waren roggebroden in de middeleeuwen vanwege dehoudbaarheid inderdaad hard en vast.8 Hoewel moeilijk verteerbaar achtte men roggebrood een geschikt voedselvoor mensen die voortdurend honger leden.9 Soms werd rogge met wat tarwe vermengd. Dit brood, dat menmasteluin noemde, was aangenamer dan roggebrood.10 De rekeningen maken geregeld melding van beperkteverstrekkingen van masteluin.

In tegenstelling tot de roggespinde zijn helaas geen mededelingen gedaan over de behoeftigen diebroodgerechtigd waren en over de wijze waarop de feitelijke uitdeling plaatsvond. De uitdeling zondags van 86broden betekende een jaarlijkse roggeconsumptie van 79 Graafse malder.Daarnaast werden iedere dag voor de armen en voor de huisarmen in het geesthuis twee broden gebakken. Vandeze broden gingen er in de eerste beschikbare jaren vier uit een vat, terwijl dit na 1468/1469 veranderde in drieuit een vat. Dit betekent dat die twee broden met de hierboven genoemde rekenmaatstaven in de onderzochtejaren aanvankelijk elf pond per stuk wogen, maar al spoedig daarna vijftien pond!11 We mogen gevoegelijkaannemen dat deze knoepers van broden voor de deur van de armeninstelling werden verbrokkeld en uitgedeeld.Op jaarbasis was hiermee een hoeveelheid rogge gemoeid van 30 malder. Het valt op dat ook in barre tijden dezehoeveelheid zoveel mogelijk werd aangehouden. Afgezet tegen de hierboven genoemde 79 malder was 30malder niet gering. Hoe het uitdelen van deze broden nu precies in zijn werk is gegaan wordt helaas nietvermeld. Het deponeren van al het brood voor de deur van het geesthuis lijkt geen serieuze optie. Soms werdenook kleinere broden gebakken. In de rekening van 1485/1486 wordt onder het opvoeren van de erfpachten uitCuijk gezegd dat Derick Knapens, prior (p’or) tot Wyrdesin? met zijn erfgenamen, een jaarlijkse verplichtingvan zeveneneenhalf malder rogge aan het geesthuis aangegaan waren. Uit deze rogge moesten iedere zondag in

1 Nipper, Meten en wegen, 234. Berekening gewicht van 7 broden uit een vat: 17 liter x 0.9 kilo = 15,3 kilo =30,6 pond/vat + vocht = 45 pond : 7 = ruim 6½ pond per brood.2 Burema, De voeding, 140, 222. Voorbeelden uit de achttiende en negentiende eeuw.3 Ter Molen, Brood, 55, 61. Volgens een zestiende-eeuwse opvatting moest roggebrood goed gedesemd endoorbakken zijn. Hoewel beweerd wordt dat in Brabant en Limburg gist gebruikt werd, is gist of zuurdesem inde rekeningen niet aangetroffen.4 Burema, De voeding,5 Ter Molen, Brood, 32, 36. Vanwege de moeilijkheden met het kneden van roggedeeg werd dit meestal met devoeten gedaan.6 Jobse-Van Putten, Eenvoudig maar voedzaam, 306.7 Jobse-Van Putten, Eenvoudig maar voedzaam, 306. Aan het eind van de week smaakte brood daarom meestalmuf.8 Burema, De voeding, 39-40.9 Ter Molen, Brood, 62. Volgens een zeventiende-eeuwse medische analyse. Dit zal ongetwijfeld ook vroegerbekend geweest zijn.10 Ter Molen, Brood, 61.11 7/4 x 6½ pond = 11,4 pond per brood; 7/3 x 6½ pond = 15,2 pond per brood.

199

2

de kerk op het Heilig Sacramentsaltaar aan de armen om Gods wil brood gegeven worden, waarbij dertienbroden uit een Graafs vat gebakken moesten worden. In de rekeningen van 1488-1525 wordt onder debewijsvoering van de rogge vermeld dat iedere zondag in de kerk krachtens legaat van Jan van den Broeck, envan 1502-1525 ook van zijn zoon Thomas, dertien kleine broden werden uitgedeeld door het geesthuis. Van dezekleine broden gingen er ook dertien uit een Graafs vat rogge. Hierbij werd tweemaal zeseneenhalf malder roggeverantwoord.Bij een gelijk percentage vochtverlies als bijvoorbeeld bij de grotere broden die zondags in de kerk uitgedeeldwerden, waarvan er zeven uit een vat gingen, zou het gewicht van deze kleine broden 7/13 x 6½ pond = 3½ pondgeweest moeten zijn.Tenslotte wordt in een enkele rekening ook nog melding gemaakt van wiggen. Zo werden in 1484 met pasen enpinksteren respectievelijk 54 en 56 wiggen uitgedeeld ad 1 groetken en dezelfde hoeveelheid eieren ad 1 vlemsper 15. Volgens Verdam was een wegge een wigvormig tarwebrood. Als de prijs maatgevend is - een groetkenwas 1/30 albus of 1/30 stuiver - moet zo’n wig of wegge een mini-broodje geweest zijn. Zoiets als eenhedendaags bolletje. In het noordoosten van Brabant en ten noorden daarvan was wegge echter een algemenebenaming voor brood.12 De beperking van de uitdrukking wig tot een mini-broodje lijkt daarom niet juist. Hetlijkt waarschijnlijker dat met Pasen en pinksteren geen mini-broodjes werden uitgedeeld maar normale broden,waarbij de betaling van een groetken een symbolische betekenis gehad zou kunnen hebben.Voor de volledigheid wordt hier wel nog vermeld dat in de rekening van 1529/1530 ook sprake is van kleinebroden die in plaats van peper(koek) op kerstavond aan de armen werden gegeven.13 Iedere arme kreeg daarbijook een ‘mengelen’ erwten.14

De roggespinde.

Naast de uitdeling van brood kregen behoeftigen uit een twintig- tot dertigtal particuliere fundaties jaarlijks eenbepaalde hoeveelheid rogge. Deze behoeftigen stonden in een boekje, dat in opdracht van de raad door dekanunikken van het kapittel werd samengesteld. Bij iedere behoeftige en bij ieder behoeftig gezin waswaarschijnlijk vermeld hoeveel rogge mocht worden toegewezen. Zo’n register wordt in de rekening van1496/1497 de ‘matetriynnael’ genoemd. Waarschijnlijk is deze notitie een verbastering van de matricula, eenvroegmiddeleeuwse benaming voor een lijst met uitkeringsgerechtigden.15 Voor zover bekend zijn dit soortregisters of lijsten helaas niet bewaard gebleven. Hoewel armenzorg als zodanig buiten het bestek van ditonderzoek valt, had met behulp van een dergelijk register waarschijnlijk toch een indruk daarvan gegevenkunnen worden.De lijst met particuliere fundaties werd als een verplichting bij het jaarlijkse bewijs van de rogge geregistreerd,ook als in jaren van roggetekort in werkelijkheid weinig of niets werd uitgespind.16 Omdat het totaal van despinden onderdeel was van het bewijs van de rogge was in zo’n geval een rekening-courant-tegoed tussen degeestmeester en het geesthuis te groot of een rekening-courant-schuld te klein. De geestmeester loste dit op doorin latere jaren alsnog tot correctie over te gaan of door uitgaven die in rogge voldaan werden, waaronder dusspinden, wel te verantwoorden maar niet in de telling mee te nemen.Het totaal van de jaarlijkse particuliere fundaties was evenwel niet altijd voldoende om in de behoefte aanvoedsel te kunnen voorzien. Daarom kreeg de geestmeester van de raad opdracht uit de voorraad van hetgeesthuis de particuliere spinden aan te vullen tot een bepaalde minimum hoeveelheid. Dit was bijvoorbeeld bijacht spinden in 1464/1465 een schepel per spinde. In totaal bedroeg de aanvulling dus acht schepel, dat is nietveel. Een schepel was gelijk aan twee vaatjes, waardoor na de aanvulling een gemiddelde van nog geen driemalder per spinde werd gehaald. In ’s-Hertogenbosch schijnt het in die tijd gebruikelijk te zijn geweest dat eenparticuliere fundatie een jaarlijkse spinde van om en nabij de zes mud rogge bedroeg. Dat zou volgens denegentiende eeuwse Bossche geschiedschrijver Hezenmans voldoende zijn voor het levensonderhoud gedurendeéén jaar voor één persoon.17 Een mud was in ’s-Hertogenbosch 300-301 liter.18 Omgerekend in Graafse maldersvan 136-137 liter komt dat neer op ruim dertien malder per spinde, ofwel 1,67 brood van 6½ pond per dag.19

12 Ter Molen, Brood, 53.13 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 294: 1529/1530, ‘Noch bewijs des Roggen’. Rekening is nietgepagineerd.14 Inhoudsmaat ter grootte van een pint.15 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1148, rekening 1496/1497, laatste bladzijde. Al in de vijfde en zesdeeeuw gebruikte men een matricula om dubbele bedeling te voorkomen. Mollat, Les pauvres, 55; Maréchal,‘Armen- en ziekenzorg’, 274.16 Zie bijvoorbeeld in paragraaf 7.8.2 de opmerking over het jaar 1480/1481 van het geesthuis.17 Van Dijck, De Bossche optimaten, 165.

200

3

De instructie van de raad uit de rekening van 1464/1465 liep waarschijnlijk al jaren, maar werd in ieder gevallater jarenlang herhaald, waardoor toch de indruk wordt gewekt dat het hier gaat om een automatisme; de raadschoot bij ontoereikende roggespinde te hulp, maar het bleef bij een gebaar.De reguliere particuliere spinden vormden samen niet meer dan ruim 42 malder rogge, wat bij 18 spindenneerkwam op een gemiddelde van niet meer dan 2,3 malder per spinde. In 1501/1502 werd door de raad bevolenvanwege de grote hoeveelheid armen de roggespinde aan te vullen tot minimaal vier malder rogge. Met deze aanvulling werd ruim zeventien malder rogge extra door de geestmeester uitgedeeld.Dit kwam neer op meer dan 15% van de reguliere spinden. In de roggeverantwoording van 1464/1465 was een lijst opgenomen met zeventien particuliere spinden. Dertigjaar later bevatte de verantwoording 23 spinden. Dit aantal bleef decennialang nagenoeg ongewijzigd. Van dezeventien particuliere spinden van 1464/1465 zijn in de rekening van 1495/1496 nog steeds zeven namen terugte vinden in het bewijs van de rogge. Waarschijnlijk is het aandeel van oude particuliere spinden in de lijst van1495/1496 groter, maar werd de verplichting, als die erfelijk was, onder een andere naam voortgezet enverantwoord. Onder de namen van particuliere spinden bevinden zich ook geestmeesters.De particuliere spinden kunnen vergeleken worden met het systeem van aflaten. Het gaat vooral om de zielenheilen de status van de gever. Tegenover een spinde stond voor de begunstigde de verplichting te bidden voor dezielenheil van de gever. Mogelijk mocht dat echter, evenals in ’s-Hertogenbosch, niet eens in de kerk maar vooreen hekwerk.20 Opdat de inwoners van Grave vooral maar niet vergaten dat er goede gevers waren, moestvolgens overeenkomst van 27 augustus 1460 waarbij schepen en oud-burgemeester Jan Naperinck de Tafel eenjaarlijkse erfrente opdroeg, dagelijks om twaalf uur ‘geklept’ worden.21 Dit is terug te vinden in de rekeningen,want het kleppen kostte een malder rogge per jaar. In de rekening van 1525/1526, dus zestig jaar later, werd nogsteeds geklept.22

Een particuliere spinde werd meestal overeengekomen tussen partijen bij de totstandkoming van een jaarlijkseerfrente in geld of in natura. Dit gebeurde ten overstaan van schepenen. Van dit soort overeenkomsten zijntalrijke specimen bewaard gebleven.Hierbij werd de Tafel van de Heilige Geest of het Gasthuis aangewezen als partij die voor de inning van dejaarlijkse rente en voor de spinde, meestal in de vorm van brood, moest zorgen. Als voorbeeld van eenparticuliere spinde volgt hieronder een overeenkomst van 2 januari 1485, tot stand gekomen ten overstaan vanschepenen, waarin geregeld wordt dat het geesthuis een uitkeringsplicht heeft aan de armen op grond van eenerfelijke jaarlijkse bijdrage van een goede gever:23

Wy Pauwels van Zintsinck ende Claes Spaen scepenen te Grave/ tugen dat voir ons komen Is Herman GeritGelissoenss Heiligeestmeister inder tijt des heiligeesthuyss te Grave/ Ende heeft van bevele des gemeynen Raetzder stat vanden Grave bekent ende gelaest op des helich geesthuys gueden te Grave/ dat hy ende synnacomelingen heiligeistmeisters inden tyt des heiligeesthuys te Grave/ alle Sonnendage een pravende/ gelyc denanderen pravenden/ diemen inder tyt den armen luden inder kercken tot Grave gevet/ van des heiligeisthuyssvurseyde gueden erfflic meer mede geven sal/ eenen armen mensche/ die hoen Peter vanden Wercken endeHeylwich syn echte huysfrou off een van oeren magen/ die helder disbriefs inder tijt Is presentiert ende beveelt/den selven die pravende om gaets wille te geven/ alsoe duck des noet hoen beduncken sal/ ende wert sake dat deralsoe teniger tijt nyet en geschege/ ende dair gebreck yn viele/ des offt god will nyet syn en sal/ soe soelen endemoigen Peter ende Heylwich syn wyff voirseyt off een van oeren magen als sy nyet en Beren24/ die helderdisbrieffs is als vurseyt steet als dat gebreck vurseyt alsoe geschieden/ dan altyt jairlixs/ aen der heiligeesthuysgueden vurseyt/ dair voir vyt doen peynden twee malderen guets roggen/ als sy den heiligeisthuys vurseyt dairvoir erfflick betaelt hebn/ als bekende scholt/ die verwonnen ende vervolght is int gericht/ ende geven den selvenrogge/ dan selven voirt om gaetzwille/ ter tijt toe ende also lange/ thent die heiligeestmeister inder tyt vurseyt/die selve provende erfflick wederom in maten vurseyt enen armen mensche/ die sy off helder disbrieffs inder tijthoen altyt presentiert ende beveelt te geven/ die wederomme/ om gaetz wil des sonnendages meer mede gevet/gelyc vurseyt steet/ ende all sonder argelist in kennisse der wairheyt besegelt myt onsen segelen int jair onsHeren dusent vierhondert vyffende tachtentich/ des anderen dages in Januaris

18 Nipper, Meten en wegen, 237; Van den Eerenbeemt, ’s-Hertogenbosch, 250. Deze Bossche inhoudsmaatcorrespondeert ook met archiefwaarnemingen van dr. A.C.M. Kappelhof.19 Hierboven is uitgerekend dat er 7 broden van 6½ pond uit een vat gingen. Dit correspondeerde met 7/0,9 x13,1 x 6 = 611 broden van 6½ pond per man per jaar, ofwel 611/365 = 1,67 brood van 6½ pond per dag.20 Van Dijck, De Bossche optimaten, 164.21 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1274; Essink, Regesten, a475.22 Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1147 en 1152 , rekeningen 1464/1465 en 1525/1526.23 BHIC Grave, Oud Archief Grave, stadsbestuur Grave 1290-1810, Blok 7156. CC 4, renten van particulierenaard.24 Beren = baren, openbaren. Verdam.

201

202

1

Bijlage 7.19 Bedeling op dinsdagen in Grave 1537/1538

Bron: Archief Sint-Catharinagasthuis Grave, 1153, rekeningjaar 1537/1538, folio’s 43ro-49vo

Datum aantal broden ponden spek varkensafval Geldregulier extra regulier extra en geld-------- ------- -------- ------ --------- ------

13/11 229 20 11 st 7 fl 8½ st20/11 229 21 11 st 7 fl 8½ st27/11 229 20½ 12 st 7 fl 8½ st03/12 229 21 12 st 7 fl 9 st11/12 229 21 11 st 7 fl 9 st18/12 230 20 12 st 7 fl 9 st24/12 112½ 7 fl 9 st01/01 230½ 20½ 230½ 31 fl 8 st08/01 228 18 112½ 6 8 st 7 fl 8 st15/01 228 17 112½ 5½ 9 st 7 fl 6½ st22/01 227 17 112 6 11 st 7 fl 6 st29/01 227 19 112 6 8½ st 7 fl 6 st05/02 228 18 112½ 7 10 st 7 fl 5 st12/02 228 19½ 112½ 6½ 8½ st 7 fl 5 st19/02 228½ 17½ 112½ 7 8½ st 7 fl 5 st26/02 228 18 112½ 6 11 7 fl 5 st05/03 227 18 26 st1 7 fl 5 st12/03 226 17½ 27 st 7 fl 5 st19/03 225 18 29½ st 7 fl 5 st26/03 225 17 29 st 7 fl 4 st02/04 224 18½ 31 st 7 fl 4 st09/04 224 18 32 st 7 fl 3 st16/04 223½ 18½ 31 st 7 fl 4 st23/04 223 19 113½ 5½ 6 st 7 fl 3 st30/04 222 17½ 114 5 5½ st 7 fl 2 st07/05 221 18½ 114 5½ 5 st 7 fl 2 st14/05 221 17 113½ 5 5½ st 7 fl 1 st21/05 220 16 113½ 5½ 5 st 7 fl 1 st28/05 219 17 113½ 6 5½ st 7 fl 1 st04/06 219 18 113½ 6½ 5½ st 7 fl 1½ st11/06 219 19 113½ 6½ 5½ st 7 fl 1 st18/06 219 18½ 113½ 7 6 st 7 fl 1 st25/06 220 18½ 114 7½ 5½ st 7 fl 1½ st02/07 191½ 17 100½ 5½ 4½ st 6 fl 12 st09/07 191½ 16½ 100½ 4½ 4½ st 6 fl 12 st16/07 191½ 18 100½ 4½ 4½ st 6 fl 12 st23/07 191½ 17 101 4 4 st 6 fl 3 st30/07 191½ 16 100 4 4½ st 6 fl 4 st06/08 191½ 16½ 100 3½ 4 st 6 fl 4 st13/08 192 17 100½ 4 4½ st 6 fl 5½ st20/08 192 16½ 100½ 4 4 st 6 fl 7 st27/08 194 16 101 4½ 5 st 6 fl 7 st + 2 st voor brood03/09 193 16½ 100½ 4½ 5 st 6 fl 7 st + 1 st brood10/09 192 16 100 4 4 st 6 fl 6½ st + 1 st voor brood

1 Erwten in plaats van spek.

203

2

17/09 191 17 100 3½ 6 st 6 fl 6 st + 1½ st voor brood24/09 191 16 100 4 6 st 6 fl 5½ st + 2 st brood01/10 191 15½ 100 3½ 5½ st 6 fl 5½ st + 1 st brood08/10 191 16 7 st 6 fl 5½ st + 1½ st brood15/10 191½ 18 9 st 6 fl 6 st + 1 st brood22/10 191½ 16½ 8½ st 6 fl 6 st + 2 st brood29/10 191½ 15½ 8½ st 6 fl 6 st + 1½ st brood05/11 190½ 18 8 st 6 fl 3½ st + 1 st brood12/11 190 17 7½ st 6 fl 2½ st + 1½ brood

Totalen

Geld 392 gulden 12½ stuiverSpek 3855 pondRogge 505 malder 3 schepel 5½ broden

204

Bijlage 7.20 Opbouw van de ontvangsten in geld van het gasthuis en het geesthuis te Grave

1. Ontvangsten geld gasthuis

1447 1448 1452 1465 1468 1470 1480 1480 1480 1481------ ------ ------ ------ ------ ------ ------ ------ ------ ------

Recht Gere- Werk.kend ontv.

arnhemse fl rijnse flAltgeld 48 48 50 23 23 23 24 24 7 1Payment 36 36 36 17 17 18 19 19 7 4Restanten 9 159 20 20 37Afkoop

altgelt/payment 51Tienden/hoeven 92 78 57 28 36 39 18 - - 4Los-/lijfrenten 20 9 7 7 7 7 30Afkoop erfrogge 101Verkocht/gelost 288 196 221 89 68 161 121 21 21 115Diversen 11 6 32 24 15 12 22 22 16

---- ---- ---- ---- ---- ---- ---- ---- ---- ----Totaal 504 373 396 188 159 253 370 113 81 343

=== === === === === === === === === ===

1483 1487 1492 1503 1508 1512 1515 1520 1529----- ----- ----- ----- ----- ----- ----- ----- -----

rijnse fl fl current brabantse flAltgeld 21 21 21 36 38 36 24 24 16Payment 15 16 16 28 28 28 17 18 25Restanten 20 11 1 37Afkoop

altgelt/paymentTienden 53 46 43 55 56 38 38 40Los-/lijfrenten 6 6 63 13 13 11 7 14 50Afkoop erfroggeVerkocht/gelost 138 193 7 203 117 179 345 224 264Diversen 14 55 21 23 39 36 37 91

---- ---- ---- ---- ---- ---- ---- ---- ----Totaal 267 303 173 347 290 383 468 318 486

=== === === === === === === === ===

205

2. Ontvangsten geld geesthuis

1455/56 1465/66 1470/71 1481/82 1483/84 1487/88 1492/93 1503/04 1508/09 1512/13--------- --------- --------- --------- --------- --------- --------- --------- --------- ---------rijnse fl fl current

Altgeld 21 18 19 9 19 19 17 31 30 30Payment 35 30 34 37 37 37 33 66 66 66Kampen/akkers 25 37 49 17 42 52 52 55 55 87Jaargelden 52 46 72 67 54 42 63 62 68Roggelossingen 44 75 23 101 75 175 37 71 65 65Diversen 5 0 3 5 18 16 5 4 5

---------------------------------------------------------------------------------------------------------Totaal 125 217 171 239 245 355 197 291 282 321

=============================================================

Koersen 1Rfl=20st 1£pay=7½cour.st1£alt= 22½cour.st1flcurr=20stcurr1stcurr=36groitken

1515/16 1521/22 1525/26--------- -------- --------brabantse fl

Altgeld 20 20 20Payment 44 44 44Kampen/akkers 46 60 89Jaargelden 41 59 62Roggelossingen 65 86 57Diversen 1 35 1

--------------------------Totaal 217 304 273

================

Koersen 1£pay=5stbr1£alt=15stbr1flbr= 20stbr

De koersen gelden alleen voor de jaren 1455/56, 1503/04 en 1515/16.

206

Bijlagen, index geografische namen

Aken, 135 Antwerpen, 98, 123, 124, 134, 136, 137, 141, 143, 146 Arnhem, 11, 181, 185, 187Assel, 85

Baden, 106Bazel, 106 Beers, 29, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 79 Bergen op Zoom, 136, 137, 138, 140, 141, 143 Beugen, 47, 71Bonn, 106Boxmeer, 111 Brabant, 5, 94, 98, 111, 112, 124, 129, 141, 142, 144, 149,

152, 155, 159, 199, 200 Breda, 98, 136, 137, 138, 140, 141, 143Brugge, 153Brussel, 98, 101, 108, 123, 124, 134, 136, 138, 146, 152,

154, 156

Cuijk, 13, 30, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 79, 85, 199

Deinen, 191Denemarken, 106 Derenborch, 84Deventer, 135Diest, 146Doornik, 108 Drienbarch, 87 Duitsland, 112

Escharen, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 67, 79

Frankrijk, 130, 131, 132, 142, 143, 161

Ganshoernic, de, veldnaam bij Grave, 50 Gassel, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 53, 54, 84, 87Gelre, 106, 185, 186, 187Gent, 152, 153Genape, 123Gestel, 93 Grave, passim,Gulik, 152

Haerde, ter, 84 Haltert (Hautert), 48, 50Hamburg, 106Haps, 17, 44, 48, 51, 52, 79, 84, 85, 87

’s-Heerenberg, 91Henegouwen, 124, 152, 153, 155 Herpen, 43, 44, 46, 49, 76, 79, 84, 152, 191 ’s-Hertogenbosch, 1, 45, 46, 94, 111, 115, 135, 137, 138,

139, 140, 141, 142, 145, 146, 147, 149, 153, 155, 197, 198, 200, 201

Herzogenrath, 123Holland, 94, 152, 159 Hollanderbroek, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 79Hoogstraten, 146Horsense Graeff, toponiem te Grave, 89Huybkenskamp, toponiem bij Grave, 54

Immenberch, 54Italië, 101

Jeruzalem, 7

Keulen, 134, 161 Kleef, 106Koblenz, 106, 161

Lage Landen, 130, 159, 161Land van Cuijk, 7, 25, 26, 103, 150Leuven, 95, 123, 124, 138, 146, 148, 149, 152, 154, 155,

156Lijnden, 26, 191Limburg, 199Loon, 49, 84, 86Luik, 7, 8, 9, 29, 45, 47, 106, 135

Maas, 23Maastricht, 7, 123, 124, 146, 148, 150, 154 Mariënweerd, 47Mechelen, 98, 143, 144, 146, 147, 152, 153 Meierij van ’s-Hertogenbosch, 94, 135Mers, die, toponiem bij Grave, 87, 89Mill, 26, 29, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 65,

79, 91, 92, 191 Moers, 106Münster, 106

Namen, 96, 107 Nederassel, 45, 191 Nederland, 186Nederlanden, 110, 134, 135, 155, 163

Neerloon, 46Neurenberg, 106 Nijmegen, 25, 47, 65, 115, 186, 187 Noord-Brabant, 134Noordelijke Nederlanden, 5 Noordoost-Brabant, 136, 137, 138, 140, 143, 144, 145,

146, 149, 150

Oostenrijk, 97Oirschot, 44

Ravenstein, 94, 191 Rolduc, 123

Saelhovel, 86Sambeek, 67Scandinavië, 134 Sint-Agatha, 50, 66 Sint-Hubert, 26Sint-Truiden, 152 Spanje, 112Steenbergen, 140

Trente, 100Tongelaarbroek, 43, 44, 46, 47Tours, 143Trier, 161

Utrecht, 47

Velp, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 54, 66, 67, 79, 86, 191

Velperhout, 43, 45, 87Venetië, 161Vilvoorde, 146, 149, 153 Vlaanderen, 94, 124, 132, 142, 146, 147, 149, 151, 152,

155, 159, 161

Wanroij (Wanray, Wanrode), 43, 86Wijt, de Oude, veldnaam bij Grave, 87

Xanten, 135

Zeeland, 94, 152, 159Zuidelijke Nederlanden, 7, 9 Zutphen, 186

207

Neder-Lotharingen, 134

Bijlagen, index persoonsnamen

Aben, Arnt, 87 Abensoen, Jan, 49 Aelbertus, 13, 17Aelbrichtzs, Gerit, 191 Aelst, Ermbout van, 87Aerts, E., 153Aertz, Ermyt, 91 Aken, Jan van, 23, 91 Aken, Joest van, 29Aken, Styn van, 29 Aken, Wilhem van, 18, 193Aleydis, 13Aleyt, vrouw van Jan Tycheler, 48Alst, Jan van, 86Annegeirt, vrouw van Jan Boltkens, 89Antenis, Goessen, vrouw van, 191Anton van Bourgondië, hertog van Brabant, 151 Arnoldus, genaamd Bloeme, Blome, Momme, 13Arnoldus, zoon van Aleydis, genaamd Spaenrebeen, 13, 17Arnold V van Loon, 124Arnt, zoon van, 85Arnts, joffer Jutte, Bloemendochter, 45 Arntss, Loeff, 18, 197, 198Augustinus, 8, 9

Baemitz, Gerit, 191 Baeten, Hen, 83, 86 Baex, Wolter van, die Jonge, 50Baex, Wouter van, 191Barbier, Jan die, 83Barbier, Willem, 17Bartruyt, vrouw van Jan Tycheler, 67Batemsoen, van Loen, 86Becker, God die, 87Beckers, Rutgher, 83 Beel zoon, dochter van, 84Beelair, Derick, 191Beerken, Derick, 191 Beerse, Jacob van, 14Beertezoon, Wilhelmus, 17Beke, Geertruyt, 191Belien (Bely), dochter van Jan Coebergh, 49 Beliken, oude gastvrouw, 30Beltkenz, Steffen, 21Bemer, Heynken die, 83, 85Benders, J.G.J.M., 144, 186 Benedictus, 8Beninghe, Jacob, 84 Bere, Roelof die, 83Berse, Arnt van, 84 Best, Jan die, 15Betelbuyter, Geert, 191 Beurden, A. van, 111B(e)ynem, Evert van, 14B(e)ynem, Herman (van), 18, 67Bienen, Evert, 193Bloem, Arnt, 191 Bloemert, Jan, 30 Blome, zie ArnoldusBocholt, zie Boeckholt(s)Bocholtz, Reynder van, 92, Boeckholltz, Mr Arnt van, 21Boegemeker(s), Jan, 15, 89Boegen, Henrick van, 30Boegen, Peter, 29Boegmekers, Jan, 91 Bogen, Heynen van, 86 Boevels, Rut, 26Boltkens, Jan, 89, 91Bonenfant, P., 134 Bonensoen?, Jacop, 14 Bouwman, Mr Derick (Theodorius), 14, 18, 29, 31, 34, 35 Brabander, Beel vanden, 29Brabant, Goedert van, 84

Brekensteen, 85Brief, Jan, 85, Broeck, Anthonis van den, 31 Broeck, Goert van den, 15, 18, 21Broeck, Jacop van den, 33Broeck, Peters van den, 14Broeck, Thomas van den, 200 Broeckman, Willem, 191Broeggell, Jan van, 191Brouwere, Jan die, 141 Brugghe, Grite van, 84Brugghen, Henrick van der, 197 Bruno, bisschop van Keulen, 134 Bruyn..., Gerit, 191Budel, Nenken, 83 Burema, L., 199Buren, graaf van, 24

Cale, Marcelis die, 87 Campe, Gerart vanden, 85 Campertz, Janicken, dochter van Mews, 30, 32Campertz, Peterken, dochter van Mews, 30, 32 Campertz, Mews, 30, 32Campkens, Beli, 87Campsterper, Peter, 83Celen, Herman, 91Cleve, Riet van, 85Cleynman, Jan, 191 Cloet, Godeken, 84 Cluten, Arnt van den, 83, 86Cluyten, Herman van den, 92 Coeberch, Griet, 51Coeberch, Henrick, 91 Coeberch, Jan, 18, 49Coense, 85Colfken zoen, Henneken, 84 Conrardus, 17Coppen, Griet, 85Corpus, Jut, 86Creft, Henrick, 21Cunen, J., 61Cuper, zie KuperCuijk, heer van, 13Cuijk, heer Jan I van, 43, 71 Cuijk, heer Johan van, 47Cuijk, heer Otto van, 44, 61, 71

Daell, Roleef van, 113Daernen, Jan van, 191 Dederic en Belien, 87Demen, van, 191Dengels, Henrick, 29 Diggen, Heyn vanden, 85 Doell, Mr Jacob, 15Doenen, Thoenis van, 191 Doernen, Johan van, 14, 18, 25, 26, 193 Dolen, Frans, 91Donghen, Cornelis van, 91 Doornen, Rutgger van (den), 18Doppers, Gerit, 26Driele, Jacop van, 87 Driell, Zegher van, 29Duljé, C.R., 111Duplessy, J., 144Dyke, Evert opten, 191 Dyncenen, Arnt, 191

Edward I, koning van Engeland, 135 Eertssen, Mathies van den, 19Eescharen, Bode van, 86Eescharen, Jan van, 83, 191 Eescharen, Seelken van, 86 Egidius, zoon van Arnoldus ‘Blome’, 13Ekers, Gerart, 83

Elisabeth, vrouw van Jan van Doernen, 25, 26Emontz, Arnt, 29Emontz, Henrick, 191 Ermbouts, Gryete, 83Ermken, weduwe van Johan van Onderzell, 91 Erp, Aernt van, 92Erwen, Zewe van, 84Esden, Lenart van, 191 Essink, H., 45, 47, 52, 58, 59, 65, 70 Ewick, Jan van, 15Ewyck, Ernst van, 15, 18Eyndhoven, Adriaen van, 93

Faes, 83Fierkens, Herman, 191 Fierkens, Mechtelt, 84Filips de Goede, 149, 152, 155, 169 Filips de Stoute, 149, 151Filips van Sint-Pol, ruwaard en hertog van Brabant, 152 Filips II Augustus, Franse koning, 130Filips IV de Schone, Franse koning, 130, 132, 142Filips VI, Franse koning, 133Floren, Luyt, 83, 84Franck, Joost, 19Franco, priester, zoon van Arnoldus Blome, 13Fredericx, Jan, 18

Gaertssoin, Jan, 67Gaetscalck, But, 191 Gebel, 85Gebelensoen, Henric, 17, 48Geirinnen?, Jan, 89Gelder, H.E. van, 163, 186 Gelis, Herman, 18Gelre, Cornelis van, 92 Gelre, Jacop van, 25, 26Gelre, Jan van, 29Gelresvelt, Peter van, 191Geraarts zoen, Deric, 86Gerard van Gulik, 124Gerart, koster, 83Geret, weduwe van Jan Boltkens, 91Gerit, Herman, Gelissoens, 201Gerresoin, kinderen van Koenken, 85 Gerssens, Jan, 91Gertrude, dochter van Harmen Spronc, 67Gertruyt, Beren dochter, 85Gherlacus, zoon van Arnoldus ‘Blome’, 13Ghyssens, J., 124, 134, 138, 141, 142, 153 Giben soen, Dopper ende Heynken, 86Go(e)bbels, Jacob, 14, 18, 21, 89Godert Gheryt Ekers zoon, van Fissie, 84Godfried van Heinsberg, 124Goedart en Aleynden, 87Goede, Jan die, 87Goeswijn, Gerart, 83 Grave, Abe van den, Rutgerssoene, 17Grave, Gelijs van den, 85Gremmen, Lambert, 30Gremmen, Maes, 197, 198 Gremmen, Mathijs, 14, 15, 19, 21Gresham, Th., 142, 149Greve, Henneken die, 84 Griet, vrouw van Jan Abensoen, 49Groet Gudden, Stinen, 85Grolle, J.J., 186Gruter, Jan die, 83

Hackeng, R.A.W.J., 7Haen, Arnt die, 92Ha(e)nen, zie HannenHaeps, Heyncken van, 85 Haeps, Jan van, 86Haessen, Arnt en Aleijt, 46

208

Hagensdochter, 86Hall, Gheraert van, 86 Halle, Jan van, 84Ham, Gadeken van den, 84Ham, Greve van den, 87Ham, Hencken van den, 87 Ham, Jaxken van den, 86Hannen, Jacob (van), 19 Hannen, Joest, 15Hannen, Peter, 15Hanon, zie HannenHansenmeker, Geerlich die, 191 Haps, zie HoepsHarleweyden, Arnt, 14Have, Gerit, 191Hävernick, W., 134 Heinric, die deken, 86Heecks, Arnt, 191Helmont, Arnt van, 18 Helmont, Jans van, 18Hemert, Hubart van, 87 Hengel, C. van, 124Henricus, kapelaan van het gasthuis, 13Henrick, Coman, 191Henrixss, Gerit, 91Henxthovel, Thys van, 89 Herlaer, Crude van, 84Hermans, Gherit, 29Hermanss, Jan, 18Hessel, Derick, 191 Heyden, Wynre vander, 87 Heykensen zoon, 86Heylwich, vrouw van Peter vanden Wercken, 201 Heymericx(ss), Jan, 15, 18Heysen, Henrick, 15, 18Hezenmans, J.C.A., 200 Hoc, M., 163Hoefsmit, Jan, 191 Hoellen, Rut, 191 Hoemberghe, Peter, 14Hoenen, zie HannenHoeps, Jacobus van, 13, 17, 43Hoes, Jan van, 87Hollant, Derick van, 191 Hollant, Jan van, 15, 18, 33, 87, 91, 92 Holt, Johan van, rentmeester Grave en Land van Cuijk,

25, 26 Horck, Geertruyt van, 91Housz, Jacob van, 15Hout, Hemken van den, 87 Houte, Aleyt van den, 83Houte, Herman van den, 83 Huesselinghen, Wiggher van, 14, 64 Hulsden, Arnt van, 15Humbercourt, heer van, 115 Hynreiyx, Ariaen, weduwe te Scerenborch, 91

Jacob, 14Jacobs(en), Jan, 14, 18Jan, joffer, vrouw van Wolter van Baex, 50Jan zonder Vrees, 152Jan I, hertog van Brabant, 124, 138 Jan II, hertog van Brabant, 123, 124, 138Jan III, hertog van Brabant, 144, 146Jan IV, hertog van Brabant, 152Jansoen, Goesen, pastoor, 25, 26Janss, Derick, 191Janss, Ryner, 18Janssoen, Albert, 14Janssoen, Marcelis, 14, 50 Janssoen, Petr, 21Jegher, Gerart die, 84Jobse-Van Putten, J., 199 Johanna en Wenceslas, hertogen van Brabant, 144

Johannes, zoon van Arnoldus, genaamd Blome, 13Jutta, van Nassau, vrouwe, 43Jutte, 79Jutte, dochter van Luyt Floren, 84Jutten, dochter van Jan Monicx, 85

Kalen zoen, Heyn, van Herpen, 84,Kappelhof, A.C.M., 201Karel de Stoute, hertog, 89Karel IV, Franse koning, 133 Karel V, 102Kayen, Bijse, 83 Keelken, Johannes 13, 17 Kemerlincx, Henricka (Henriske), dochter van Cornelis, 14,

23, 24, 29, 31, 33, 34, 35Kemerlynx (Kemerlijns, Kemerlynck), Cornelis, 14, 23, 29,

31, 33, 35Kerstenss, Floris, 15, 30 Kessel, Jan van, 15, 19, 51Knape, Heyn, van Haps, 84 Knapen, Arnt, zoon van, 84Knapens, Derick, 199Knijp, Jan, 84Kock, den, 191Koekeler, Peter, 191 Koenraad III, Duitse koning, 5Kuper, Gerit, 14Ku(ij)per, Jacob, 15, 18

Laere, R. van, 151Laet, Aernt die, 191 Laet, Jan van, 30Lambert, Ende, 193 Lambertss, Gerit, 92 Lambertz, Henrick, 29 Lambrecht, 13Lampelair, Derick van den, Mill, 92 Langel, grote kinderen van, 84Langhel, Johan van, 17Laurent, H., 155Lawardus, zoon van Arnoldus, genaamd Blome, 13Leen, Jan die, 89Leeuwe, Jan die, 18 Leeuwens, Frans, 15, 19, 21Leuwen, Jan van, 191Lege, Willem die, 14Leijten, Arnold, 17Lekenman, Deric, 86Lenartz, Jan, 191Lers, Jan die, 29Licht, Claes die, 91 Lieshout, L. van, 25, 93, 103, 111 Lier (Lyer), Hanrick van, 15Lizabet, dochter van Greven uit Gassel, 84Lodewijk van Beieren, 146Lodewijk van Male, 149, 151, 153, 169 Lodewijk IX de Heilige, Franse koning, 130Luschin von Ebengreuth, A., 134Luwe, Gerart, 86Luynen, Ermyt van, Mill, 92 Luyte, zuster van Heyn Knapen, 84 Lyt, Jan van, 18Loeck, Jan van, 29Loick, Guell van, 34Loefs, Arnt, 89Loefs, Fyerken, 89 Loefs, Heinrick Toneman, 15Loefs, Wouter, 91Lonen, Heynen dochter van, 83 Louwens, zie Leeuwens

Maess, Gysbert, 14Maess, Jacop, 115 Mandmeker, Jacob die, 84

Maren, Jorden van, 92 Maria van Bourgondië, 89 Marmensoen, Herman, 84 Mathyss, Jan, 14Maximiliaan van Oostenrijk, 67Mechtelt, weduwe van Jan van Hollant, 91, 92 Meer, Wouter van der, 85 Meijs, Gherit van, 31Meijs, Herpens, 86 Mercator, Michiel, 15, 21 Mercelis, 14Mergerden, Vit, 86Merren, Heyn, 86 Mersman, Herman?, 18 Mertenss, Arnt Jan, van Raeij (Roeije), 14Mesmecker, Derick, 29 Mesmekers, 26 Meynske, 83Maessoen, Jan, 191 Michiel, in Kamerijk, 89 Michielss, Jan, 18 Michielssoen (Michiels), Aeb, 14, 51 Mil, Henric van, 17Minne, Jan, 83Minnesoen, Rutger, 86 Mombart, Somen, kinderen van, 84 Monachus, Petrus, zoon van Johannes, genaamd, 17Monicx, Jan, 85 Monycx, Willem, 14, 15, 18, 79Munro, J., 155 Muren, Herman van der, 86 Mutten, Herman van der, 86

Naperinck, Jan, 50, 201 Naprinck, Claes, 17 Nesen, Aernt, vrouw van, 191Neudonis, Johannes, 13 Nieuwenhuizen, J. van den, 134 Nijssen, R., 151Nissen, Th., 169

Oden, Hermanzoen, 84Olmen, Herman van, 14 Olysleger, Peter, 83 Onderzell, Johann van, 91 Opstal, Jan van den, 83Orchgen, Willem van, 86 Os, Henneken van, 85 Oss, Mechteld van, 50Otten, Lisen, 85Oy, Walraven van, 92

Padbroeck, Arnt van den, 65 Padbroeck, Joncffrou Meys van, 65 Padbroec(k), Ruthgerus, 47sPapensoen, Beynke, 87Peeters, J.P., 134 Pelsdonk, J., 124 Pesken, 84 Peterss, Adriaen, organist, 31Peterss, Evert, metselaar, 91Peterssoen, Tylman, 14 Philyps, 83Pieck, Jan, 191 Piot, Ch., 155 Plaetsart, Diric, 83Plenen, Deric van, 86Polselawer, Jan, 87 Porter, Geenken die, 86Pottenbecker, Adriaen, 14 Prout, Henrick, 18

Quaden, Henneken, zoon van Langel, 87 Quaden, Langel, 87

209

Raeij, Jan van, 29Raet, Eerken, Stryps dochter, 87 Ray, Arnt van, 14 Ray, Jacop van, 92 Raymeker, 85Raymeker, Jan die, 92 Reinald IV, hertog van Gelre, 185Reylen, Derick, 18 Reylen, Jan, 18 Reyleyder, Jan, 14 Reyleyer, Henrick, 24, 89, 91 Reynarts, Berte, 85 Ridder, Jan die, 84 Rijssens, Rutt, 30, 32Robberts, Willem, 18 Roeffs, Jacop, 191 Roeloff, G., 18 Roeloffz, Selis, 30Roempot, Heinricus, 45Roesbeec, Willem van, 83Rosinc, Herman, 84, 85 Rotselaer, Wouter van, 85Rover, Jonge Jan, 91 Ruegers soen, Herman, 87Rull, Jan van, 191 Run, Jan, 85 Rutgers, Anthonis, 29, 31Ruyss, Grietken, 91Ruyss, Peter, 18 Ruyss, Thonis, 15

Sande, Sweer van den, 26Sassen, A., 187Scadewic, Petrus van, 17 Scaedick, Peterken, 191 Scelen, Mechteld, 47Schers, Coemen, 18Schers, Coenraet, 18 Schers, Henrick, 14Schers, Peter, 18 Schertenberghe, Wiggher van, 14Scholtz, Dit, 191Schremmen, Matheus, 21 Scoten, Gudken, 87 Scut, Heynken die, 83Sell, Derick, 19 Serrijs, Jan, 84Siben, Beelken, 86Sint-Servaas, 7 Smit, Garit den, 191Smit, Jacop Gerit, 191 Smit, Otte die, 83Smit, Wautem die, 85 Somenzoen, Rutgher, 83Soudemers, Willem, 85,Spaen, Claes, 201

Spaen, Jacop, 18, 197Spaenrebeen, 13, 17 Spaernebeen, Jacop, 86 Spiegeler, P., 7, 9 Spijcht, Goedert, 85Splynter, Huybert, 15 Spronbosche, kinderen van Jan, 84Spronc, Arnt, 86Spronc, Fie, 86 Spronc, Harmen, 67Spronc, Herman, 17, 75, 83, 84, 85, 86, 87, 155 Stake, Arnt vanden, 87Steenacker, Roelof vanden, 17 Steenhuys, Henrick van, 191Stems, Joefferen van, 23 Stevens, Peter, Mill, 92 Stijnken, Jutten dochter, 83Stinen, 86Stinen soen, Henneken, 86 Stro(e)pers, Jut, 17, 85 Styn, Didderic, 85 Synghel, G. Van, 57, 58, 59

Tefelen, Aernt van, 191 Telen, Jutte, 83Theodoricus, genaamd Thonic, 13 Thonic, 13Toneman, Heinrick, 15 Touwemas, Jacop, 193 Triest, Jan van, 191, 197, 198 Trijst, Jans van, 26Tycheler, Jan, 17, 48, 50, 65, 79

Uden, Erke, dochter van, die woont in Loon bij het kerk-hof, 84

Uden, Jacob van, 83Uytven, R. van, 5

Vaix, Derick, 15, 18 Vanhoudt, H., 123, 124, 153, 154 Veenens, Jacop, 26Veer, Lambert die, 14 Velde, Aelken van den, zuster, 91Velde, Werner van den, 191 Venboltz, Peter, goudsmid, 115Verbruggen, Henrick, 198 Verbruggen, Wienken, 30Verdam, J., 200 Verhillenzoen, Lambrecht, 65Verhorst, Jan, Wolterssoen, 19 Verhorst, Luenis (Loenis), 15, 19, 21 Verver, Herman die, 85 Vervoert, zie Van der VoertVerwer, Coen die, 83Verwer, Tonen die, 86 Vijschel, Henricus, genaamd, 13, 17, 43

Vleishouwer, Reynken die, 191 Vlodrop, Gaert van, 23, 30, 34Voert, Gherart van der, 87 Voert (Voirt), Jacop van der, 18, 27 Voert (Voirt), Jan van der, 14, 15, 18, 21, 23, 24Voert, Jorden van der, 14 Voessen, Wynken, 191Vogel, Jacob, 15, 18 Voirt, Derick van den, 191Voorbaecx, Wolter, 191 Voss, Bernt, 92 Voss, Bertram?, 29Vranken, Yde, van Herpen, 84Vrekes, Reynken, 85Vreksteen, Reynken, 86Vullinck, Jan, 191 Vysser, Jan die, 89

Wael, Jacop die, 79Waelwyck, Galder van, 18 Waelwyck, Jan van, 30, 32Waemel, Wolter van, Janssoen, 14, 18, 21 Wamel, Simon, 34Wamel, Wilhem van, 19, 21 Wamel, Wolter van, 18, 29, 91Wamel, Wouter van, Henrixsoen, 15, 18 Wantems soen, Aelbrecht, 86Wee, H. van der, 153 Weert, Cornelis van, timmerman, 92Wellingen pastoor, 111 Welner, Aleyden, 51Werken, Peter vanden, 115, 201 Wernaer, 86 Wever, Jan die, van Haps, 84Widenhoven, Jan van, 83, 86Willems, Arnt, 191Willemss, Egen, 191 Willemszoen, Alart, 83Witte, A. de, 123, 124, 134, 138, 155 Wolf, Dyric die, 84Wolf, Jan die, 87Wrede, Claess die, 14 Wyer(s), Derick, 15, 18 Wyer(s), Heyman, 18 Wyke, Garit van, 191Wynkens, Jan, 191

Yperen, Jans kinderen van, 83Yperen, Reyner van, 15

Zamders, IJken, 91tZerys, Willem, 17 Zintsinck, Pauwels van, 14, 201Zintss, Pauwels van, 14 Zomer, Art, 87 Zwart, Heijn, 83

210