Upload
others
View
3
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
OBJETIVO : Comprender y utilizar contenidos ya trabajados en niveles anteriores mapuzungun ka wikazungun mew.
Üy: ___________________________________________________Trokinche:______________Antü: ______________________
INSTRUCCIONES:
Lee con atención la siguiente guía.
La guía contiene actividades de repaso que no requieren mayor material de apoyo de lo que se anexan.
La actividad debe ser desarrollada en los espacios destinados para ello (ordenada, con letra clara y cuidando las faltas ortográficas).
Esta actividad será evaluada en forma oral y escrita cuando las clases vuelvan a la normalidad.
Respecto a cualquier duda, hacerla a la kimelchefe al correo: [email protected]
Como ya sabemos, que para conjugar un verbo siempre le debemos sacar la última letra, para sólo dejar la raíz y a partir
de esto agregar las partículas o terminaciones correspondientes. En el siguiente cuadro, aparece en forma simple, de lo que se
debe realizar según el tiempo verbal que se requiera:
T. Pasado T. Presente T. Futuro T. Negación Pasado T. Negación Futuro
Se le agrega la
terminación personal,
después de la raíz del
verbo.
Ejemplo:Chillkatu-ymi
(Tú estudiaste)
Raíz +terminación
Se le antepone la
partícula Petu al verbo y
luego se le agrega la
terminación personal
correspondiente
después de la raíz del
verbo.
Ejemplo:Petu chillkatu-
ymi
(Tú estás estudiando)
Partícula + Raíz
+terminación
Después de la raíz del
verbo se agrega una
“a” y a continuación la
terminación personal.
Ejemplo: Chillkatu-a-
ymi.
(Tú estudiarás)
Raíz+a+terminación
Después de la raíz del
verbo se agrega la
partícula “la” y a
continuación la
terminación personal.
Ejemplo: Chillkatu-la-
ymi.
(Tú no estudiaste)
Raíz+la +terminación
Después de la raíz del
verbo se agrega la
partícula “laya” y a
continuación la
terminación personal.
Ejemplo: Chillkatu-
laya-ymi.
(Tú no estudiarás)
Raíz+laya
+terminación
Para recordar:
P.Personal Terminación Personal
Inche : yo n
Eymi : tú ymi
Fey : él y
Iñchiw : nosotros(as) 2 yu
Eymu : ustedes 2 ymu
Fey engu: ellos(as) 2 yngu
Iñchiñ : nosotros iñ-yiñ
Eymün : ustedes ymün
Fey engün: ellos(as) yngün
REPASO KÜZAW
Chillkatun: L. Mapuche
Trokiñ: 3° Medio “A”
Kimelchefe: Gladys Colihuinca Levio
TIEMPOS VERBALES
FILLKE VERBOS
A Afeluwün: Fastidiarse. Afümün: Cocer, madurar. Afün: Acabar. Arkümün: Secar. Akun: Llegar (Aquí). Allfün: Herir. Allkün: Escuchar, oír. Allmaltu: Aprovechar. Amun: Ir. Amutun: Regresar Anümün: Plantar. Anün: Sentar. Añitun: Dormitar Apolün: Llenar. Arelün: Prestar. Aren: Acalorar. Aretun: Conseguir. Arofkülen: Estar sudoroso, transpirar. Arofün: Sudar. Aukantun: Jugar. Ayekan: Divertir. Ayen: Reír, alegrar. Ayün: Querer, desear. Azkünün: Arreglar, disponer, determinar. Azümün: Entender.
CH Chafon: Toser, resfriar. Chaftun: Oponer, confrontar. Chafün: Pelar (Frutas o verduras). Chalin: Saludar. Challofün: Machacar. Challwan: Pescar. Chapetun: Trenzar Cabello. Chifunkülen: Estar hediondo. Chillkatun: estudiar Chofün: flojear. Chogümün: Apagar. Chokon: Entumirse de frio. Chollün: Nacer. Chükülün: Moler cereal.
E Echiwün: Estornudar. Ellkan: Esconder. Elun: Dejar, crear, dar. Entun: Sacar. Entrin: desfallecer de hambre. Eñumalün: Calentar. Eñumtun: Calentarse.
F Fanen: ser pesado (de peso). Fayün: Fermentar. Feipin: Decir. Feyentun: Obedecer, creer. Fillan: Carecer. Firkümün: Helar. Fishkümün: Enfriar.
Fishkün: Estar fresco / sombreado Fochizün: Chupar. Füchan: Envejecer. Fülpan: Acercarse. Funan: Podrir. Füren: Estar picante, amargo, agrio. Füriñ: freír Fütangen: Casarse (mujer). Fütarümegen: ser grueso Füwün: Hilar.
NG Nganün: desparramar, sembrar. Ngapitun: Raptar a una mujer para cazarse. Ngezün: Arrancar. Ngen: Ser. Ngeykufün: Estremecerse, remecerse. Ngezultun: Desmalezar. Ngilan: Nadar. Ngillakan: Comprar Ngnünetun: Engañar. Ngoyman / Ngoñman / Nguyin: Olvidar. Ngüchodün: Encogerse / doblarse. Ngüfachün: Estar blando. Ngüfolen: Estar mojado Ngüfon: Mojar. Ngülamtun: Aconsejar. Ngülutu / Ulutu: Curación que realiza un machi. Ngüman: Llorar. Ngünaytun: Cuidar, proteger. Ngünezuamün: Fijar, darse cuenta. Ngüñün: tener hambre Ngüren: Tejer. Ngütron: Trenzar, hacer trenzas. Ngütrükünun: Ahorcar. Ngütrün: Ahorcar.
I Illkun: Enojar. Ilokulliñün: Carnear un animal. In: Comer. Inanien: Continuar / seguir. Inatun/ Inalen: Seguir, ir detrás de Inayawün: Seguir. Ingküll: agacharse Iratun: Picar leña.
K Kaletün: Cambiar, transformar Kallfün: Estar azul Kangkatun: Asar. Karün: Estar verde Katan: perforar. Katrükan: Picar.
Katxün: cortar. Kazuamün: Cambiar de opinión. Keditun / kediñun: Trasquilar. Kellun: ayudar. Kelün: Estar rojo, colorado. Ketran / Ketramapun: Arar.
Kewan: Pelear. Keyun: Ayudar. Kimeltun: Enseñar. Kimün: Saber. Kintukon: Buscar agua. Kintun: Buscar. Kochün: Ser dulce. Kofimün: Calentar.
Kofken: Hacer pan. Kofketun: Comer pan. Kolün: Estar café, pardo. Konün: Entrar. Kotrün: Ser acido, salado. Kotün: Tostar. Koylatun: Mentir. Küchan: Lavar Kücharalin: Lavar los platos. Küchatun: Lavar la ropa. Küchawun: Lavarse. Külchafün: Estar mojado. Küllaitun: Lavarse el pelo. Küllfüntun: Animarse. Küllin: acertar Kullin: Pagar. Küllumtun: Lavar. Kultxungtun: Tocar Kultrung. Küme-elün: Ordenar, acomodar. Kümelkalen: Estar bien. Kümentun: Gustar. Küntron: Cojear. Kuñiwün: Tener cuidado. Küpa: Gustar, querer. Küpalün: Traer. Küpan: Venir. Kuregen: Casarse (hombre). Kurün: Estar negro. Kütraltun: Hacer fuego. Kütrankülen: Estar enfermo. Kütrantun: Doler / enfermar. Küzawün: Trabajar. Kuzen: Competencia, juego, apuesta. Kuzun: Acostarse.
L Lagümün: Matar. Lan: Morir. Lawün: cortar el cabello, quedar calvo, empobrecerse. Lefkantun: Jugar a las carreras Lefün: Correr. Lelin / Lelintukun: Mirar. Lepün / Lepütun: Barrer. Lif-külen: Estar limpio. Liftun: Limpiar. Ligün: estar blanco Llafüluwkülen: Estar sano, saludable. Llagkon: Hundirse.
Llakolen: estar calmado, recuperado. Llakolün: Calmar. Llakon: Entibiar. Llawken: Convidar comida. Llazkün: Entristecer. Llekan: Temer, tener miedo. Llekümün: Hacer almácigos. Llitun: Comenzar. Lliwümün: Derretir. Llowün: Recibir. LLowzungun: contestar / responder Lukatun: Reprender. Lukutun: Arrodillarse. Lümün / Rulmen: tragar Lüpümün: Quemarse. Lüpün / Lüfün: Quemar.
M Mafün: Pagar por la novia. Mallün: Cocer frutas o verduras. Mamülltun: Hacer leña Mangelün: Invitar. Mañumtun: Agradecer. Matetun: Tomar mate. Matukelün: Apurarse. Mawunün: Estar lloviendo. Miawün: Andar. Mongelün: Alimentar. Mongen: Vivir, sanar. Mongetün: Sanar, aliviar. Montun / Montulün: Escapar, salvar. Motringen: Ser gordo. Mülen: estar / haber / vivir (con el significado de residir) Müntun: Quitar. Müñetun: Bañarse. Müpün: Volar. Mürken: Hacer harina tostada. Mürketun: Comer harina tostada. Mütrümün: Llamar. Mütrong: Golpear. N Nagtun / Nagün: Bajar. Narfün: Estar húmedo. Neifiwün: Desatar. Nengümün: mover Nentun / Entun: Sacar. Newentun: Fortalecer. Neyün: respirar / suspirar. Ngan / tukun: Sembrar, sembrado. Nien: Tener. Niepüñeñün: Estar embarazada. Niewün: Casarse. Nopan: Cruzar. Norchegen: Ser recto. Norümzungun: Aclarar. Noytun: Atajar / detener. Nüküfün: Callarse. Nülan: Abrir. Nümün: Oler. Nümün: Ser fragante. Nümüntun: Olfatear.
Nümütun: Olfatear. Nütramün: Conversar, relatar, contar.
Ñ Ñamün / Ñamümün: Perder, extraviar. Ñezüfün: Coser. Ñimitun / tun: Recoger. Ñochilen: Ser tranquilo, ir con calma. Ñomün: Amansar / domesticar.
O Ofülün: Dar sorbo. Oküllün: desgranar.
P Pagkowün: Abrazar. Pailalen: Estar de espalda Painen: Estar celeste. Palin: Jugar palin. Pañütun: Tomar el sol. Pelon: Visión, luz, claridad. Pen: ver, hallar. Pengelün: Mostrar Pepikan: Preparar. Perkan: enmohecer Petun: encontrar. Pewman: Soñar. Pewün: Brotar. Pichingen: Ser chico, pequeño. Pichirümengen: Ser delgado. Pifüllkatun: Tocar pifüllka. Pilungen: Ser sordo. Pimun: Soplar. Pin: Decir / querer, desear. Pingen: Llamarse. Pirelün: Estar granizando. Piukeyen: Amar. Piwümün: Secar la ropa. Poyen: Querer, atender. Pozkülen: Estar sucio. Pozümün: Ensuciar. Pukintu: Cuidar, proteger. Pulkutun: Beber vino. Pültrükünun: colgar Pünon: Pisar. Püñeñkantun: Jugar a las muñecas. Püñeñün: Tener Hijos (La mujer) Pürakawellun: Montar a caballo Püramuwün / Püramün: Cosechar. Püran: Subir / Montar. Purun: Bailar. Pütokon: Beber agua. Putun: Beber. Puwtün / Puwün: Llegar (allá)
R Rakiduamün: Pensar. Rakin: contar Ramtun: Preguntar. Rapin: Vomitar. Rekülün: Arrimar / reforzar. Reyfütun / Ziwüllün: Revolver, mezclar.
Rinkün: Saltar. Rokin: Llevar comida. Rüfdungun: Hablar con la verdad. Rügkükantun: Jugar a saltar Rükün: Mesquinar, ser tacaño, avaro. Rumen: pasar (por allá / de acá hacia allá) Rüngalün: Enterrar. Rügan: Cavar / hacer hoyos. Rügon: Hacer harina cruda. Rüngümün: Moler. Rupan: pasar (por aquí / de allá hacia acá) Rütran: Trabajar en platería.
T Takun: Cubrir, Vestir. Teifun: Destruir, arruinar, deshacer. Tukulpan / zuamtun: Recordar. Tukun: Poner. Tukutranün: Contagiarse. Tun / Nün: tomar, coger. Tüngkülen: Estar quieto, tranquilo. Tüngün: Parar, quedarse quieto. Tuwün: Venir (lugar de origen)
TR Trafentun: Ser alcanzado, Tener un encuentro. Trafkintun: Intercambiar (regalos entre amigos) Tralofün: Dar puñetazo. Tranan: Machacar. Trangliñün: Congelar. Tranün Caer al suelo, estar tendido en el suelo. Trapelün / Trarin: Amarrar, atar. Trawülun: Juntar. Trawün / trawülün / trapümün: Reunir. Trekan: Caminar. Trem / Tremün: Crecer. Tremolen: Estar bien de salud. Tremon: Mejorarse, sanarse. Trepen /Nepen: despertar. Trintrilen: Ser crespo. Tripan: Salir. Triran: Partir por la mitad. Trokin: Unir, unión, juntar Tromün: Nublar. Trufülün: Estar torcido, chueco Trufürün: estar empolvado Trukurün: Estar con niebla. Trülkentun: Descuerar. Truntxunün: Tiritar. Trupefün: Asustar Trürümün: Equiparar, igualar, empatar. Trutrukatun: Tocar trutruka.
U Uman: Dormir. Umapan: Alojar.
Umatxipan: Alojase. Umautun: Dormir.
Ü Üytun: Nombrar. Ükülün: arrimar, acercar Ülkantun: cantar Ünatun: morder Üngafun: Bostezar Üngkükünu: Dirigirse. Üngkünagün: Agacharse para recoger algo Üngümün: Esperar. Ürfin: ahogarse (En el agua) Ürkün: Cansar. Ürkütun: Descansar. Ütrirün: Envidiar. Ütrüfentun: Botar. Ütxuftun: Ventar, arrojar. Ütxüfün: tirar Uwamün: Sentir. Üyümün: encender / prender. Üzen: Odiar.
W Wagkün: Ladrar. Watron / trafon / treyfon: Quebrar. Waychüfün: Volcar, voltear. Wazaltun: tocar la waza. Wazkün: Hervir. Wechulün: Cumplir. Wechun: Terminar. Weftun: Renacer Wefün: Aparecer. Wellimün: Vaciar. Weluduamkülen: Estar loco. Welukünun: Equivocarse Wemün: Echar. Wenun: Levantar. Weñangkün: Extrañar, Tener pena / estar triste. Weñen / Weñetun: Robar. Werkün: Mandar / enviar. Weupitun: Discursear. Wewezngen: Ser Porfiado, travieso. Wewlan: Perder. Wewün: Ganar / vencer. Wezalkalen: Estar mal. Wezalkan: Fracasar, hacer lo malo. Wichulün: Separar. Wikürün: Romper. Willwillün: Andarandrajoso Wimün / Wimtun: Acostumbrarse. Wingüzun: Arrastrar. Wiñamün: Acarrear. Wiñoltun: Devolver. Wiñon / Wiñolün: Volver. Wirarün: Gritar. Wirin: Marcar, trazar, dibujar, escribir. Witrunagün: Chorrear. Witxalün: Tejer en telar Witxan: Levantar. Witxantun: Visitar. Witxukon: Regar. Wüdamün / Püntülün: Dividir /separar. Wülün: Dar. Wüñokintun: Buscar atrás, mirar atrás.
Wütren / Wütrentun: tener frío. Wüywün: Tener sed. Wüzamün: Repartir. Wüzan: Separar. Wüzatün: separarse de la pareja
Y Yafentun: expeler, emitir olor, echar afuera, corretear. Yafkan: Contrariar / ofender. Yafütun/ Yafüluwün: Fortalecerse Yagkümün: Caer. Yallümün: Tener hijos (El hombre). Yamün: Respetar. Yellipun: Rogar, pedir. Yemen:ir a buscar Yepan: Venir a buscar, llevarse. Yerpan: Traer. Yewelün: Nadar. Yewen: avergonzarse / vergüenza
Z Zakeltun: Cortejar. Zakin: Preferir, respetar, honrar. Zalluntukun: acusar Zapillkan / Yuful: remover, soltar la tierra Zeuman: Hacer, fabricar / terminar Zewmaillalün: Cocinar. Zirpun: Alcanzar. Zuamün: Necesitar, desear, querer, gustar. Zugun: Hablar. Zullin: Escoger.
FEULA KÜZAWAYIÑ
FEULA KÜZAWAYIÑ
KIÑE.-TRADUCE LAS SIGUIENTES PREGUNTAS WINKADUNGUN MEW
RAMTUN (TRADUCIR AL CASTELLANO) WIÑOLDUNGUN (RESPUESTA EN MAPUDUNGUN)
Kiñe.- Chumleymi?:
Epu.- Iney pingeymi? :
Küla.- Tunten tripantu nieymi? :
Meli.- Iney pingey tami laku? :
Kechu.- Iney pingey tami kuku? :
Kayu.- Chew tuwimi? :
Regle.- Tunten lamngen/peñi nieymi? :
Pura.- Chew küzawkey tami ñuke? :
Aylla.- Tunten tripantu niey tami chaw? :
Mari .- Iney pingey tami chuchu? :
Mari kiñe .- Iney pingey tami chedki? :
Mari epu.- Chew chillkatuleymi? :
Mari küla.- Chem trokiñ mew müleymi? :
Mari meli- Tunten tripantu niey tami ñuke? :
Mari kechu.- Chew küzawkey tami chaw? :
Mari kayu.- Iney pingey tami chaw? :
Mari regle.- Iney pingey tami ñuke? :
Mari pura.- Iney pingey tami ñizol kimelchefe?:
EPU.- ELIGE KECHU VERBOS DISTINTOS (DE LA GUÍA “FILLKE VERBOS” QUE SE ANEXA) Y COLOCA LAS TERMINACIONES PERSONALES Y
PARTICULAS QUE CORRESPONDA (COMO INDICA EL RECUADRO, CADA VERBO DEBE SER CONJUGADO EN LOS DISTINTOS TIEMPOS).
PRONOMBRES
PERSONALES
T. PASADO T.PRESENTE T.FUTURO T.PASADO
NEGACIÓN
T.FUTURO
NEGACIÓN
KÜLA.- ELABORA EPU ORACIONES, CON CADA UNO DE LOS TIEMPOS VERBALES (MAPUDUNGUN KA WINKADUNGUN MEW).
Kiñe.-………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….………..……..….….……
Epu.- ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….…………………….…………...….…
Küla.- ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..………
Meli.- …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….……………..…..………
Kechu.- ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..….……..……
Kayu.-…………………………………………………………………………………………………………………………….………………………………………………………….………
Regle.- ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
Pura .- ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….……………..…….………
Aylla.- ……………………………………………………………………………………………………………………………………….……………………….………………………..……
Mari .- ……………………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………………….…….……