THEE

Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt

COLOFON Tekst: Herman Bosman en Olav Jansen Illustraties: CMO en zijn licentiegevers, Flickr, Simon Levelt, Oxfam Novib, Human Flower Power Project, Freefoto.com, Tea House, Max Havelaar, EKO-keurmerk, Koffie en Thee Informatie Bureau.

II

De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de commissie PIN. © Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2009

Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail: cmo@fm.ru.nl http://www.cmo.nl

De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen via cmo@fm.ru.nl.

III

INHOUD Inleiding pag. 1 Wat is thee precies? pag. 1 Populaire drank pag. 2 Geschiedenis van de thee pag. 4 Oorsprong thee ligt in China pag. 4 Thee in Europa en Nederland pag. 6 Thee uit koloniën pag. 7 Thee en de wereldhandel pag. 9 Van theeplant tot kopje thee pag. 10 Camellia sinensis pag. 10 Plantages en pluk pag. 10 Verwerking van theebladeren pag. 12 Van veiling tot winkel en supermarkt pag. 13 Bereiding van thee pag. 14 Vele soorten thee pag. 16 Thee-rituelen pag. 17 Theeceremonie in Japan pag. 17 De Afternoon Tea in Groot-Brittannië pag. 18 Maté in Argentinië pag. 19 Marokkaanse muntthee pag. 20 Duurzame en eerlijke thee pag. 21 Thee en duurzame ontwikkeling pag. 21 Duurzame teelt van theeplanten in Nederlands-Indië pag. 21 Milieuvriendelijke thee pag. 22 Eerlijke prijs voor thee pag. 23 Aantekeningen pag. 25 Meer op internet pag. 27

IV

1

INLEIDING

Wat is thee precies? Thee is wereldwijd een populaire drank, ook in Nederland. Gemiddeld drinken we meer dan 100 liter per jaar. Het woord thee (Engels: tea, Frans: thé, Duits: Tee) komt van het woord tê uit een Chinees dia-lect dat gesproken wordt in Xianmen. Dat is een havenstad in de provincie Fujian. Het Portugese woord chá voor thee en het Russi-sche woord chai zijn afgeleid van cha. Dit woord komt uit het Mandarijns dat in het noorden van China gesproken wordt, en uit enkele dialecten in de havensteden Guangzhou en Hongkong. Het woord voor thee heeft voor een deel te maken met de manier waarop thee naar die landen is gevoerd. In Rusland bijvoorbeeld is dat over land gebeurd vanuit delen van China waar cha het woord is voor thee. In andere landen, zoals Groot-Brittannië, is dat over zee gebeurd vanuit gebieden in China waar tê het woord is voor thee, en dan vooral via de havenstad Xianmen. Wat is thee eigenlijk? Daar is soms verwarring over. Niet alleen drank die van theebladeren wordt getrokken, wordt thee genoemd, maar ook drank getrokken van delen van andere planten of van kruiden. Zo wordt er drank getrokken van lindebloesem, brandnetels, rooibos (een plant die in Zuid-Afrika voorkomt) en van bladeren van de matéboom. Deze boom groeit in Zuid-Amerika. Tenzij anders aangegeven, noemen we in dit pakket drank alleen thee als het van theeblade-ren is getrokken. Die bladeren groeien aan een plant die Camellia sinensis of theeplant wordt genoemd. Er zijn veel soorten thee. Dat is al te zien in een supermarkt. Ze zijn in te delen naar land of ge-bied waar ze vandaan komen, Noord-India bij-voorbeeld, Sri Lanka of China. Ook hebben som-mige soorten thee een smaak die bij het maken ervan is toegevoegd, zoals jasmijn of sinaasap-pel. Sommige soorten thee hebben een sterke smaak en andere zijn slap. Er wordt onderscheid gemaakt tussen groene, witte, oolong en zwarte thee. Dat heeft te maken met de wijze waarop bladeren die van de theeplant komen, worden bewerkt.

2

Op die bewerking en op het toevoegen van smaken aan thee komen we verderop uitge-breid terug. Ten slotte zijn er soorten die het best ‘s ochtends gedronken kunnen worden, ‘s middags of ‘s avonds. Populaire drank Thee is populair om zijn prettige geur en smaak. Mensen waarderen ook het opwek-kende karakter ervan. Dat komt van drie stoffen die in theebladeren zitten: cafeïne, theobromine en theophylline. De bekendste hiervan is cafeïne. Het zit ook in koffie, van-daar de naam van deze drank. Ook cola en mate bevatten cafeïne. Cafeïne in thee wordt ook wel theïne genoemd. Pure thee, dus zonder suiker, melk of enig ander voedingsmiddel, heeft weinig voedings-waarde. Het is een genotmiddel. Wel zitten er stoffen in die mensen misschien helpen ge-zond te blijven. Dat zijn onder andere poly-fenolen. Er zijn aanwijzingen dat mensen die thee drinken en daardoor polyfenolen binnen-krijgen, daardoor minder kans lopen op kan-ker en hart- en vaatziekten. Polyfenolen zit-ten ook in voedingswaren als uien, chocolade, appels, rode wijn en citrusvruchten. Mensen die nooit thee drinken, maar wel minstens één van deze voedingswaren tot zich nemen, krijgen dus óók polyfenolen binnen. Thee be-vat ook quercetine. Ook van deze stof wordt vermoed dat die kanker en hart- en vaatziek-ten helpt voorkomen. De meeste mensen drinken thee omdat ze het lekker vinden. Ze kopen en drinken steeds hetzelfde merk en hetzelfde soort. Maar net als bijvoorbeeld van wijn en bier zijn er ook fijnproevers van thee. Die probe-ren allerlei soorten uit en beoordelen die. Ze weten veel van thee af. Ook besteden ze veel zorg aan het zetten van thee. Ze kiezen bij-voorbeeld soorten die het best passen bij zacht (kalkarm) of hard (kalkrijk) leidingwa-ter. Ze raadplegen handboeken als Thee van A tot Z van Rainer Schmidt, waar gebrui-kerstips en beschrijvingen van soorten thee in staan. Er zijn zelfs mensen die van beroep theeproever zijn. Het aantal fijnproevers is de laatste jaren toegenomen. Supermarkten spelen hierop in door steeds meer soorten thee te verkopen.

3

Camellia sinensis

4

GESCHIEDENIS VAN DE THEE Over de oorsprong van de thee bestaan twee legendes. Volgens de ene zit Shen Nung, die omstreeks 3000 v. Chr. keizer van China is, onder een boom warm water uit een kom te drinken. Dan waaien er blaadjes van een theeplant in de kom. Die geven het water een prettige geur. Als de keizer ervan drinkt, blijkt er ook een prettige smaak aan te zit-ten. Sindsdien doet hij altijd verse theebla-deren in warm water om te drinken. Zijn hof-houding neemt deze gewoonte over en daar-na drinken steeds meer Chinezen buiten het hof aftreksel van verse theebladeren. De andere legende gaat over de monnik Bodhidharma (482-539). Die gaat naar China om daar het boeddhisme te onderwijzen. Hij wil zeven jaar aan één stuk wakker blijven en mediteren, maar hij valt in slaap voordat die zeven jaar om zijn. Uit schaamte hier-over snijdt hij zijn oogleden af en begraaft die. Op de plek waar hij ze begraven heeft, groeien twee theeplanten. Door op blaadjes van deze plant te kauwen, weet de monnik wakker te blijven. Oorsprong thee ligt in China Wat er waar is van deze verhalen, valt niet te zeggen. Wel staat vast dat China de oor-sprong is van de thee. Mensen drinken in China thee om van maag-klachten af te komen of om wakker te blij-ven. Oorspronkelijk wordt thee gezet door verse theeblaadjes in heet water te doen. Maar op deze manier komen er weinig geur- en smaakstoffen uit de blaadjes in het water terecht. Later worden theeblaadjes bewerkt voordat er thee van getrokken wordt. Tijdens de Tang-dynastie (= reeks van keizers van de Tang-familie) bijvoorbeeld (618-907) wordt daar poeder van theeblaadjes of thee-koeken voor gebruikt. Theekoeken maakt men als volgt: theeblaad-jes en water worden vermalen tot pasta. Dan wordt de pasta gedroogd boven een hout-vuur. Ten slotte wordt de pasta in vormen geperst om daar de koeken van te maken. Daar wordt dan kokend water over uitgego-ten om er thee van te trekken.

Shen Nung

Bodhidharma

5

De manier waarop thee wordt bereid, verschilt in die tijd van hoe we dat nu doen. Tijdens de Tang-dynastie wordt van thee soep gemaakt door er allerlei etenswaren in te doen. Daarna maken die etenswaren plaats voor een beetje zout, ui, kruidnagelen, gember, pepermunt of sinaasap-pelschillen. Tijdens de Ming-dynastie (1368-1644) worden steeds vaker losse, bewerkte blaadjes gebruikt om thee te zetten, zoals we nu gewend zijn. De Chinezen bereiden thee in flessen van aarde-werk en schenken die uit in houten kommen. Dan maken houten kommen plaats voor kommen van aardewerk. Rijke mensen drinken thee uit kom-men van goud of zilver. De schrijver Li Kyagyi, die tijdens de Tang-dynastie leeft, vertelt hoe de dochter van een ambtenaar het schoteltje uit-vindt. Ze maakt een ring van was in het midden van het schoteltje waar het kopje goed in past. Een ambachtsman maakt op het schoteltje een ring van lakwerk die even groot is als de wassen ring. Hierdoor blijft het kopje stevig op het scho-teltje staan, morst het meisje minder thee en brandt ze daar haar vingers niet aan. Die schotel-tjes gebruiken we nog steeds. Tijdens de Song-dynastie (960-1279) maken kommen plaats voor chien, trechtervormige be-kers. Tijdens de Ming-dynastie (1368-1644) ko-men schoteltjes met handvaten in gebruik en maken theeflessen plaats voor waterketels. Tijdens de Tang-dynastie wordt thee steeds meer gedronken voor de gezelligheid en als een genot-middel. Dan ontstaat er een theecultuur met re-gels voor het zetten, opdienen en drinken van thee. Ook wijst de keizer gebieden aan waar de beste theestruiken groeien. Daar plukken ieder jaar in april meisjes jonge blaadjes van theeplan-ten af. Ze knijpen die los met hun nagels. Dat doen ze om te voorkomen dat hun huid met de blaadjes in aanraking komt en er zweet op die blaadjes komt. Van de blaadjes worden theekoe-ken gemaakt. Die gaan naar de Verboden Stad, de woonplaats van de keizer en zijn hofhouding. Ook buiten de Verboden Stad slaat het theedrin-ken steeds meer aan. Ook worden plantages met theeplanten aangelegd waar het hele jaar door geoogst kan worden. Er verschijnen handboeken over thee. Het be-kendste is het handboek van Lu Yu (733-804). Verboden Stad

6

Hierin staat waar theeplanten worden verbouwd en hoe van theeblaadjes thee wordt gemaakt. Ook bevat dit handboek aanwijzingen voor het zetten van thee en informatie over soorten thee die in zijn tijd in de handel zijn. Fijnproevers schrijven lofdichten over thee. De bekendste hiervan is Het lied van de thee van Lu Tang, een tijdgenoot van Lu Yu. Na deze dynastie blijft thee populair. Op straathoeken kun je thee kopen. Er verrijzen theehuizen waar je thee kunt drinken. Thee raakt bekend bij de Mongolen, de Tibeta-nen en Tartaren. Ook Japan maakt er kennis mee. In 815 begint daar de verbouw van thee-planten. Thee wordt daar vooral gedronken door monniken in kloosters en edelen en in de 12e eeuw ook door militairen en welgestelde burgers. In het midden van de 14e eeuw nemen de Ja-panners allerlei regels en gebruiken over uit de Chinese theecultuur. Hieruit ontstaat de Chanoyu of Japanse theeceremonie (zie voor uitleg pag. 17). Arabische handelaren brengen thee naar Afghanistan, Iran en Turkije. Via karavaanroutes bereikt de thee Centraal-Azië. Thee in Europa en Nederland In de 17e eeuw raakt thee in Europese landen bekend omdat die handel gaan drijven met Zuid-oost-Azië. In 1559 geeft de Venetiaanse secreta-ris Ramusio als eerste Europeaan een beschrij-ving van een drank die volgens een Perzische handelaar thee genoemd wordt en zou helpen tegen maagklachten. In 1596 schrijft Jan Huygen van Linschoten als eerste Nederlander over thee. In 1610 brengen Nederlandse zeevaarders voor het eerst thee uit China naar Nederland. In 1618 krijgt tsaar Michael I van Rusland thee van de Chinese keizer. Groot-Brittannië maakt in 1650 kennis met thee en ook in Frankrijk doet de thee zijn intrede. Pas vanaf 1650 wordt de aanvoer van thee naar Europa omvangrijker. De aanvoer naar Nederland wordt verzorgd door de Verenigde Oost-Indische Compagnie of VOC. Die krijgt daar in 1658 het monopolie over voor Nederland. Veel thee komt uit de havenstad Ma-cao, een kolonie van Portugal. In 1669 brengt de Britse tegenhanger van de VOC, de East India Company, de eerste thee naar het moederland. Vanaf 1678 vervoert deze handelsmaatschappij regelmatig grote hoeveelheden thee naar Groot-Brittannië. De theehandel wordt een winstgeven-de zaak, waardoor ook andere handelsmaat-schappijen zich op theehandel gaan richten.

Lu Yu

Jan Huygen van Linschoten

VOC-schip

7

Dat het inkopen van thee en het vervoeren ervan naar Europa niet altijd even eenvoudig is, merkt bijvoorbeeld de VOC. In 1624 opent de VOC een handelskantoor in Taiwan. Daar koopt het thee van Chinese handelaren. In 1662 sluit de VOC dit kantoor omdat de aanvoer uit China stokt door onrust aldaar. Bovendien zaait een Chinese zeero-ver, die Copxinga heet, daar terreur door schepen te overvallen. Daarna koopt de VOC thee van Chi-nese handelaren die met hun waren naar Batavia komen. Ook in Japan kan de VOC aan thee ko-men. De handelsmaatschappij krijgt toestemming van de Japanse regering om handel met dit land te drijven via Deshima, een eiland in zee vlakbij de stad Nagasaki. De Heren Zeventien, het be-stuur van de VOC, stellen voor om thee te ver-bouwen in Nederlands-Indië. Dat idee valt bij ko-lonisten in het gebied niet in goede aarde; die wil-len handelaren blijven en geen plantagehouders worden. Thee uit koloniën In de 19e eeuw wordt vervoer van thee over zee goedkoper door grotere en snellere schepen en neemt de productie van thee toe. Hierdoor dalen de prijzen van thee in Europa verder. Ook wordt in steeds meer gebieden buiten China en Japan thee verbouwd. In Nederland houdt de VOC theeveilingen waarbij kooplieden beschrijvingen en monsters van soor-ten thee kunnen bekijken. De thee die ze kopen, verkopen ze door aan winkels. De meeste van die winkels verkopen naast thee ook cacao, koffie en tabak; andere winkels zijn echt speciaalzaken voor thee. In 1799 wordt de VOC opgeheven en wordt ook de theehandel in Nederland vrijgege-ven. Aanvankelijk kan Nederland alleen thee uit China en Japan invoeren omdat alleen in die lan-den thee wordt verbouwd. In 1824 begint dat te veranderen als de Nederlandse overheid theeplan-tages aan laat leggen in Nederlands-Indië. De eerste komen in Buitenzorg in Java. Dit project levert echter verlies op omdat thee van deze plantages slechter van kwaliteit is dan thee uit China en Japan. Nadat een bedrijf de plantages heeft overgenomen, wordt de kwaliteit van de oogsten hiervan beter en wordt steeds meer werk op de plantages door machines gedaan. Zo wor-den de plantages winstgevend. Vervolgens wor-den ook in andere delen van Java, op Sumatra en op Sulawesi theeplantages aangelegd. Daardoor kan Nederlands-Indië steeds meer thee leveren aan Nederland.

Deshima in de baai van Nagasaki

Theepluk in Indonesië

Buitenzorg

8

Ook Groot-Brittannië kan eerst alleen thee uit China en Japan invoeren. Ook daar wordt thee steeds po-pulairder. Om meer thee uit China te kunnen invoe-ren en om van China een afzetmarkt te maken voor Britse producten probeert Groot-Brittannië handels-betrekkingen met China aan te knopen. Hiertoe stuurt de Britse koning George III in 1793 Lord Ma-cartney als gezant naar keizer Qianlong van China. Deze ontmoeting loopt op niets uit; de keizer laat de gezant weten géén behoefte te hebben aan Britse producten. Doordat Groot-Brittannië steeds meer thee uit China invoert, krijgt het land een handelste-kort met China (= ze betalen meer aan producten uit China dan ze verdienen met verkoop van eigen producten aan China). Om hieraan iets te doen en uit wraak voor de mislukte reis van Macartney ver-koopt Groot-Brittannië grote hoeveelheden opium uit zijn kolonie India in China. Daar komt China te-gen in verzet. Dat leidt tot de Eerste Opiumoorlog (1839-1842) tussen Groot-Brittannië en China. Groot-Brittannië pakt het probleem van het handels-tekort met China ook aan door zelf theeplanten te verbouwen in India. In 1833 heft de Britse regering het monopolie voor theehandel van de East India Company op. Ook vraagt de regering Lord Bentinck, de Gouverneur-Generaal van India, om na te gaan welke gebieden in India geschikt zijn voor de aan-plant van theeplanten. Daar blijken Assam en een gebied rond Darjeeling voor in aanmerking te ko-men. In 1838 komt de eerste oogst van theeblade-ren van in India gekweekte theeplanten op de markt. Assam en Darjeeling zijn nog steeds bekende theesoorten. In 1869 gaat in Ceylon (nu Sri Lanka), een andere kolonie van Groot-Brittannië, de hele koffieoogst verloren door een schimmelziekte. Dan gaan plan-ters over op de verbouw van thee. Hierbij vervullen James Taylor en Thomas Lipton, een pioniersrol. Lipton bouwt koffieplantages om tot theeplantages. Taylor heeft al vóór de misoogst van 1869 gepro-beerd om theeplanten te kweken. Na de ramp vindt hij nieuwe technieken uit om theebladeren na de pluk te verwerken. Zo bouwt hij machines om thee-bladeren te rollen. De verbouw van thee in India en Ceylon wordt tijdens de regering van koningin Victo-ria (1837-1901) een winstgevende bezigheid omdat thee in Groot-Brittannië nóg populairder wordt. In Franse kolonies in Zuidoost-Azië komen er thee-plantages en ook in Afrikaanse landen als Kenia en Oeganda wordt met de verbouw van thee begonnen.

Keizer Qianlong

Thomas Lipton

9

Thee en de wereldhandel Ook nadat de meeste koloniën van Europe-se landen zelfstandig zijn geworden, blijft thee wereldwijd een veelgevraagd product. Theeoogsten worden rechtstreeks van plan-tages naar veilingen gebracht en daar ver-handeld. Daar wordt aan de hand van vraag en aanbod bepaald tegen welke prijzen de theeoogsten op de wereldmarkt komen. De grootste theeveilingen zijn in Mombasa, een kuststad in Tanzania, Colombo, de hoofd-stad van Sri Lanka en Calcutta, een stad in Noordoost-India. Thee wordt over zee vervoerd in kisten of papieren zakken en opgeslagen in pakhui-zen en doorverkocht aan theepakkers die theemelanges maken en op de markt bren-gen. Nederland voert jaarlijks ongeveer 25.000 ton thee in. De meeste thee komt uit Indo-nesië, Sri Lanka, Malawi en Kenia. Ruim de helft hiervan wordt door theepakkers ver-werkt in melanges en gaat dan naar Neder-landse winkels. De rest wordt opgeslagen of gemengd en uitgevoerd naar landen als Duitsland en Rusland. De theehandel in Ne-derland valt onder de Vereniging van Ne-derlandse Koffiebranders en Theepakkers. Na de komst van theepot, theemuts en theelichtje brengt de 20e eeuw twee nieu-wigheden die het vermelden waard zijn. In 1904 vindt de Amerikaan Thomas Sullivan het theezakje uit. Hiermee kun je thee zet-ten in een theepot of kopje. Eveneens in 1904 bedenkt de Amerikaan Richard Blechynden de ijsthee. Dat is thee gekoeld met ijsklontjes.

10

VAN THEEPLANT TOT KOPJE THEE In dit hoofdstuk laten we zien dat de theebladeren die je in een winkel koopt, een lan-ge reis hebben gemaakt vanaf het moment dat ze van theeplanten zijn geplukt. Ook hebben ze meerdere bewerkingen ondergaan. Daardoor lijken ze niet op bladeren zo-als die aan theeplanten zitten. We laten ook zien hoe je van de thee die je koopt een smakelijk kopje kunt zetten. Ten slotte leggen we uit hoe je wijs kunt worden uit de vele soorten thee die te koop zijn.

Camellia sinensis, de theeplant De plant waar de theebladeren van afgeplukt wor-den is de Camellia sinensis of theeplant. Hij groeit in het wild in tropische en subtropische gebieden in Azië. Hij komt voor in twee soorten die op elkaar lijken en met elkaar kunnen worden gekruist. De ene soort heet Thea sinensis en groeit in China. De andere soort, de Thea assamica, komt voor in As-sam in het noorden van India, in delen van Myan-mar (Birma) en in de Chinese provincie Yunan. De theeplant is een altijdgroene plant. Dat wil zeg-gen dat hij het hele jaar door bladeren heeft. In het wild groeien ze uit tot een hoogte van 15 meter of meer. Hij groeit het best in heuvelachtige of bergachtige gebieden tot een hoogte van ongeveer 2500 meter boven de zeespiegel. Wel gedijt de Thea sinensis het best in hooggelegen gebieden en de Thea assamica het best in lager gelegen gebie-den. Ook heeft de plant een warm en vochtig kli-maat nodig met regen het hele jaar door en niet al te veel zon. Ideaal voor de plant is een gemiddelde temperatuur vantussen de 15 en 20 graden. Theeplanten op plantages worden in de regel na 30 á 40 jaar gerooid. In het wild kunnen ze veel ouder worden. Plantages en pluk Theeplanten worden gekweekt op plantages die ook wel tuinen worden genoemd. Ze zijn ingedeeld in percelen. Als de plukkers een oogst aan theebla-deren binnenhalen, werken ze die percelen één voor één af. Dat doen ze omdat er meermalen per jaar bladeren van dezelfde planten worden geplukt. Zo krijgen de planten de tijd om nieuwe bladeren te krijgen aan het uiteinde van hun nieuwe loten, voordat er bij de volgende oogst weer bladeren van geplukt worden. Ook worden planten op een plan-tage regelmatig gesnoeid zodat ze niet hoger wor-den dan anderhalve tot twee meter. Daardoor kun-nen plukkers bij alle nieuwe loten aan de planten komen om daar bladeren af te plukken zonder daar trapjes of ladders voor nodig te hebben.

Theeplukken in Assam

11

De drie grootste gebieden met theeplantages zijn: Assam in India. Dit is het grootste gebied met theeplantages ter wereld. Het ligt aan weerszijden van de rivier Brahmaputra. Het midden van Sri Lanka. De thee die daar van-daan komt, heet Ceylonthee. Deze naam verwijst naar de tijd waarin Sri Lanka een Britse kolonie is en Ceylon heet. Als de kolonie in 1948 onafhanke-lijk wordt, blijft de theesoort Ceylon heten. In 1972 wordt het land omgedoopt tot Sri Lanka. Het gebied in India aan de voet van de Himalaya rond de stad Darjeeling. Grote gebieden met theeplantages liggen ook in het zuiden van China, op Taiwan, in Japan (zuidelijk van Tokyo), in Indonesië (op Java en Sumatra) en in Kenia. Bladeren van theeplanten worden met de hand of machinaal geplukt. Dat gebeurt zoals gezegd bij dezelfde planten meermalen per jaar. Dat levert opeenvolgende oogsten op. Ze verschillen in kwa-liteit van elkaar; de eerste van het jaar heeft ook de beste kwaliteit. Beroemd is bijvoorbeeld de eer-ste theebladerenoogst in het gebied rond Darjee-ling die in maart wordt binnengehaald, de Darjee-ling First Flush. In China wordt de eerste en beste oogst in april geplukt. Ook maakt het voor de kwaliteit verschil of van nieuwe loten aan theeplanten alleen de knop en het eerst blad daaronder worden geplukt, de knop en de eerste twee bladeren daaronder en-zovoort. De knop wordt altijd eraf gehaald en meestal worden ook de eerste twee bladeren on-der de knop geplukt. Bij thee uit Assam zijn op die manier verschillende kwaliteiten te onderscheiden. Bij theeplanten uit deze streek heet het onvolgroeide blad aan het uiteinde van een nieuwe loot een keppel. Die wordt er nooit afgehaald. Het eerste blad daaron-der is de pecco. Die is nog niet helemaal uitgerold en heeft kleine haartjes. Daaronder zitten blade-ren in oplopende volgorde van ouderdom. Hoe meer bladeren vanaf de pecco geteld er worden geplukt, hoe lager de kwaliteit van het pluksel. De beste kwaliteit thee uit Assam wordt gemaakt van de pecco en het eerste blad daaronder. Die is te herkennen aan de witte puntjes in de verwerkte theebladeren die door de haartjes op de pecco ontstaan.

�

�

�

Theeplukster in Assam

Pecco

Theeplukster in Sri Lanka

Darjeeling

12

In het algemeen geldt dat thee gemaakt van bla-deren die met de hand zijn geplukt beter van kwa-liteit is dan thee gemaakt van machinaal geplukte bladeren. Bij plukken met de hand kunnen pluk-kers altijd de gewenste bladeren aan nieuwe loten uitkiezen om te plukken. Bij machinaal plukken is dat uitkiezen niet mogelijk. Daarbij worden oudere én jonge bladeren door elkaar van loten gehaald waardoor de kwaliteit van het pluksel lager wordt. Verwerking van theebladeren Van geplukte theebladeren naar wat wij als thee in de winkel kunnen kopen gaat in de volgende zes stappen: Verflensen: Versgeplukte bladeren bevatten veel water en zijn mede daardoor te breekbaar om te rollen. Ze worden uitgespreid op rekken of in ver-flenstroggen en gedurende 12 tot 18 uur gedroogd met lucht van 25 tot 30 graden. Daardoor ver-dwijnt een groot deel van het water uit de blade-ren en worden die slap en leerachtig. Rollen: De bladeren worden dan in een machine tussen twee draaiende schijven onder lichte druk gekneusd. Hierdoor barsten de cellen waar de bla-deren uit bestaan open, waardoor er celsappen uit de cellen vrijkomen. Bij het rollen ontstaan blaad-jes van verschillende grootte. Fermenteren: de bladeren moeten gaan broeien en tot een soort gisting komen. Om dat te laten gebeuren, worden de bladeren in een vochtige en geventileerde ruimte uitgespreid in een laag van ongeveer tien centimeter dik. Bij het fermenteren worden de bladeren donkerder van kleur. Het fer-menteren duurt 20 minuten tot twee á drie uur, afhankelijk van hoe lang men het wil laten door-gaan. Voor het maken van zwarte thee moeten bladeren lang fermenteren, voor het maken van oolong-thee korter. Bij bladeren waar groene thee van gemaakt moet worden, wordt fermenteren overgeslagen. Bovendien moet bij het plukken van bladeren voor groene thee zorgvuldig te werk wor-den gegaan. De bladeren mogen niet worden ge-knakt of gekneusd want dan beginnen ze te fer-menteren en daardoor te verkleuren. In Japan worden bladeren voor groene thee onmiddellijk na de pluk met stoom verhit. In China worden ze in droge pannen of ketels boven een vuur verhit.

�

�

�

Verflensen

Rollen

Fermenteren

13

Fermentatie wordt al toegepast tijdens de Song-dynastie in China om oolong-thee te maken. In de 17e eeuw wordt in China voor het eerst ook zwarte thee gemaakt. Drogen: Dat gebeurt met lucht met een temperatuur van 95 graden Celsius. Bij 85 tot 88 graden Celsius stopt de fermentatie in bladeren. Soms worden na het drogen, als de theebladeren nog niet afgekoeld zijn, bloemen, vruchten of andere materialen aan de thee-bladeren toegevoegd. Hierdoor veranderen geur en smaak van de thee die hiervan gemaakt wordt. We spreken dan van gearomatiseerde thee. Zeven: De bladeren gaan door schudzeven om op grootte te worden gesorteerd. De grootste soort is bladthee, dan volgen gebroken thee, fannings (klein overgebleven zeefsel) en dust (stukjes blad nauwelijks groter dan stofjes). Verpakken: De gesorteerde theebladeren gaan in kis-ten of papieren zakken en zijn dan klaar om naar een veiling te worden gebracht. Een aparte vermelding verdient een soort thee van niet gefermenteerde bladeren die witte thee genoemd wordt. Deze thee komt uit China, uit de provincies Fuji-an en Hunan. De bladeren voor witte thee worden na de pluk alleen verflenst en gedroogd. Van veiling tot winkel en supermarkt Theehandelaren kopen partijen van verschillende soor-ten thee op veilingen. Hiervan maken ze mengsels die melanges worden genoemd. Dat is niet altijd alleen door theehandelaren gedaan. In de 18e eeuw gebeurt dat in Groot-Brittannië door vrouwen die thee inkopen en vervolgens mensen uitnodigen om bij hen thee te drinken. Ook kruideniers maken melanges van diverse soorten thee. Later doen alleen theehandelaren dit werk. Ze worden theepakkers genoemd. De eerste handelaren die melanges maken, verkopen die in de woonplaats of de streek waarin ze wonen. Daarna brei-den de handelaren hun afzetgebied uit; ze verkopen hun melanges in het hele land en in het buitenland. Sommige melanges die je nu kunt kopen, stellen thee-pakkers samen met tientallen soorten thee. Hoewel die allemaal uit hetzelfde teeltgebied komen, Sri Lanka bijvoorbeeld, heeft elke soort een iets andere smaak, geur en kwaliteit. Die verschillen in smaak, geur en kwaliteit ontstaan op de eerste plaats door de ouder-dom van de planten. Het maakt namelijk verschil of bladeren van oude of van jonge planten komen.

�

�

�

Drogen

Zeven

Verpakken

14

Van belang is ook de tijd van het jaar waarin ze zijn geplukt. Verder zijn van invloed: het gebied waar ze vandaan komen en de samenstelling van de bodem waarop de planten groeien die de bladeren hebben geleverd. Ten slotte is het weer dan weer gunstig voor kwaliteit van de bladeren, dan weer minder gunstig. Toch willen theepakkers gedurende lange tijd thee van dezelfde smaak, geur en kwaliteit uit dat gebied verkopen. Ze hebben theeproevers in dienst die nagaan hoe precies de soorten thee sma-ken die hun werkgevers hebben gekocht. Ze nemen monsters van die soorten en zetten er thee van. Ver-volgens ruiken ze aan en proeven van het aftreksel, overigens zonder het door te slikken. Aan de hand van hun bevindingen stellen de theepakkers hun me-langes samen. Als een partij van een mengsel klaar-gemaakt is, wordt die enige tijd opgeslagen, zodat alle thee in de partij doortrokken raakt van dezelfde geur en dezelfde smaak. De Britten noemen dit: het huwelijk van de thee. Theepakkers en hun theeproe-vers stellen ook melanges samen van theesoorten uit verschillende teeltgebieden. Ten slotte verpakken de theepakkers de melanges en verkopen ze die aan winkels en supermarkten. Bereiding van thee De losse theebladeren en theezakjes die je in een winkel koopt, zijn niet onbeperkt houdbaar. Losse theebladeren blijven het langst goed, indien bewaard in een luchtdicht af te sluiten pot of bus op een don-kere plaats. Ze mogen niet vlakbij kruiden worden bewaard. Doe je dat wel, dan komen geuren van die kruiden in de theebladeren te zitten. Als je thee laat trekken in een pot of kopje van losse bladeren of bladeren in een theezakje, komen er ca-feïne en andere stoffen die in de bladeren zitten in het (hete) water terecht. Ze verspreiden zich gelijk-matig door het water in de pot of het kopje. De stof-fen zelf veranderen daarbij niet. Cafeïne blijft cafeïne als het in het water komt te zitten en dat geldt ook voor de andere stoffen die uit de bladeren komen. Om tijdens en na het trekken een smakelijk kopje thee te krijgen moet je op de volgende dingen let-ten. Te gebruiken materialen: Om te beginnen is het aan te bevelen een ronde theepot met een bolle buik te gebruiken. Daar hebben theebladeren de ruimte om met water in aanraking te komen. Ook moet de pot niet van plastic of aardewerk zijn want deze materia-len kunnen de thee een bijsmaak geven.

�

Theeproevers

15

Ook van belang is wat voor water je gebruikt om thee te zetten. Het beste is altijd vers en koud water te gebruiken, geen water dat al een keer aan de kook is gebracht. Zacht water is beter voor de smaak van thee dan hard water. In sommige streken is leidingwater hard of er zit veel chloor in. Dan kun je beter mineraalwa-ter gebruiken of leidingwater door een speciaal filter laten gaan die chloor en kalk tegenhoudt. Sommige soorten thee zijn geschikt voor hard water en andere voor zacht water. Als je losse theebladeren gebruikt, is het verstandig om daar niet te veel of te weinig van te gebruiken. Voor een theepot van 1,2 liter (veel potten hebben die inhoud) zijn twee volle theelepels groene thee of vier volle theelepels zwarte thee vol-doende. Het theezetten zelf: Bij zwarte thee gebruik je kokend water, bij groene thee mag water niet kokend heet zijn. Is dat wel het geval, dan gaat een deel van de smaak en de geur verloren. Voordat je heet water en theebladeren of het theezakje in de pot doet, moet je die verwarmen door hem met heet of kokend water uit te spoelen. Hoe lang thee moet trekken om het smakelijkste resultaat te krijgen hangt ervan af of je losse theebladeren of een theezakje gebruikt. Losse bladeren kun je in de regel 3 tot 3½ minuut laten trekken. Laat je dat langer dan 4 minuten duren, dan komen er looistoffen uit de bladeren in het water te-recht en die geven de thee een bittere smaak. In theezakjes zitten kleine blaadjes. Die geven hun stof-fen sneller aan water af dan de grotere losse theebla-deren. Omdat dit ook geldt voor looistoffen, is het verstandig om een theezakje minder lang te laten trekken dan losse theebladeren als je geen bittere thee wilt hebben. Op de verpakking van de thee die je koopt staat aangegeven hoe lang die moet trekken om het smakelijkste resultaat te krijgen. Thee opdienen: Zodra de thee voldoende getrokken is, haal je de losse theebladeren of het theezakje uit de pot. Bladeren voor groene thee kun je daarna nog enkele keren gebruiken om er thee van te zetten maar ze kunnen niet langer dan een halve dag wor-den bewaard omdat er daarna schimmels op kunnen groeien. De meeste mensen gebruiken kopjes en schotels om thee te serveren, anderen doen dat in bekers. Wat mensen in thee doen om die lekkerder te maken, is een kwestie van smaak en plaatselijke gewoontes. In China bijvoorbeeld is het de gewoonte om thee puur te drinken. In Groot-Brittannië doen mensen er vaak melk of room bij.

�

�

16

Die gewoonte ontstaat als Britten voor het eerst kennismaken met Chinees theegerei van porse-lein. Ze zijn bang dat dit porselein springt zodra het met hete thee in aanraking komt. In werke-lijkheid is porselein daar goed tegen bestand. Thee kun je ook smakelijker maken door er sui-ker, kandij of citroen aan toe te voegen, al naar-gelang het soort thee dat je gebruikt. Suiker of kandij bijvoorbeeld levert met zwarte thee een smakelijke combinatie op. Vele soorten thee Groene thee, witte thee, Darjeeling First Flush, Ceylonthee, in dit hoofdstuk heb je heel wat na-men van theesoorten voorbij zien komen. Op het eerste gezicht lijkt het moeilijk om een keuze te maken uit de vele soorten en smaken. Maar als je goed naar de namen kijkt en naar het etiket op de verpakking, blijkt het wel mee te vallen Op de eerste plaats geven namen van theesoor-ten aan waar ze vandaan komen. Voorbeelden hiervan zijn: Ceylonthee, Assamthee en Darjee-lingthee. Ten tweede kunnen theebladeren uit hetzelfde gebied tot verschillende oogsten horen. In Darjeeling wordt er in maart voor het eerst ge-oogst. Dan wordt er tussendoor geoogst tot de tweede oogst, begin mei tot eind juni of begin juli. Dan komt halverwege juli de ‘Darjeeling’, een vierde oogst. Tenslotte volgt eind oktober of begin november de laatste oogst van het jaar Ook kun je letten op de wijze waarop theeblade-ren zijn geplukt. Zijn alleen de knop en het eerste blad daaronder geplukt, of de knop en de twee bladeren daaronder? Zijn er per nieuwe loot aan een plant nóg meer bladeren geplukt? Zijn de bla-deren met de hand of machinaal geplukt? Vervolgens geven namen soms aan of en in hoe-verre de theebladeren zijn gefermenteerd. Bij groene thee zijn ze niet gefermenteerd, bij zwarte thee zijn ze dat in sterke mate en oolong-thee zit er tussen in. Op de vijfde plaats kun je nagaan of een bepaalde theesoort gearomatiseerd (= er een geur aan toe-voegen) is of niet. Verder zijn er soorten thee die het meest geschikt zijn om te drinken bij het ontbijt of het middag-maal, in de loop van de namiddag of in de avond. Ten slotte kun je bij het kiezen van een theesoort letten op de bladgrootte.

�

�

�

�

�

�

�

17

THEE-RITUELEN

Tijdens de Song-dynastie (960-1279) gaat het bereiden en drinken van thee in China steeds meer volgens strakke regels. Mensen die gasten ontvangen om thee te drin-ken, laten het zetten van thee soms over aan een theejongen. Theejongens zijn be-dienden die speciaal zijn opgeleid om volgens de regels thee te zetten. Er ontstaan rituelen (= vaste afspraken) of ceremonies (= feestelijk gebeuren) rond het drinken van thee waaronder de kungfu cha (= tijd van de thee; de vakkundigheid en beheer-sing van het theezetten).

Het kost jaren oefenen om dit ritueel goed te kunnen uitvoeren. Het ritueel ontstaat in Chaozhou, in het noordoosten van de provincie Guangdong en verspreidt zich naar andere delen van China en naar Taiwan. Hier-voor wordt alleen oolong-thee gebruikt en een servies van waterketel, theepot, kommen en schoteltjes. Eerst giet de gastheer heet water over theebladeren in de pot om de bladeren af te spoelen. Daarna zet hij tot drie keer toe thee door de bladeren te laten trekken en schenkt hij die in kommen uit. De gasten drinken de thee met kleine slokjes, ruiken dan aan de lege kom waar de theegeur nog in zit en genieten ten slotte van de nasmaak van de thee. Ook buiten China ontstaan rituelen rond het drinken van thee. Theeceremonie in Japan Eerst drinken Japanners thee om van kwalen af te ko-men. Japanse monniken in kloosters doen het ook om ‘s avonds langer wakker te kunnen blijven en te medi-teren. De boeddhistische monnik Eisai (1141-1215) laat Japan kennismaken met Chinees theegerei. Rond het midden van de 14e eeuw maakt Japan ook kennis met de verfijnde Chinese theecultuur die tijdens de Song-dynastie is ontstaan. Daarna ontstaat er onder Japanse edelen en krijgsheren een theeritueel dat cha-yoria heet. Ook houden Japanse theedrinkers tocha, wedstrij-den waarbij ze thee proeven en elkaar vragen stellen over wat ze proeven. Hieruit ontstaat de Japanse thee-ceremonie of chanuyo (= warm water van de thee). Murata Shûko (1422-1502) legt voor het eerst regels vast voor dit ritueel. Daarna stelt Sen no Rikyu (1522-1591) een gedragscode voor dit ritueel op met wetten, gebruiken en houdingen. Deelnemers aan dit ritueel hopen harmonie met zichzelf en met anderen te bereiken. Vanaf het begin van de 20e eeuw wordt dit theeritueel wereldwijd beroemd. De chanoyu vindt plaats in een houten gebouwtje of sukiya in een tuin. Hij wordt geleid door een theemees-ter. Soms is de theemeester de gastheer zelf, soms ie-mand die door de gastheer is ingehuurd. De gasten be-treden via de roji, een pad met onregelmatige, platte stenen, de wachtkamer of yoritsuk.

Oolong-thee

18

De theemeester zet alle spullen klaar in de mizh-ja of bereidingskamer die voor de ceremonie nodig zijn. Het hele ritueel duurt vier uur. Er doen zelden meer dan vijf gasten aan mee. In de yoritsuk begroet de gastheer de gasten en leidt hen naar de theekamer. Die heeft een lage ingang en iedereen gaat kruipend de kamer binnen. Dat neemt alle onderscheid in rang en stand weg. In de kamer staan ikebana of bloemstukken die een bepaalde bete-kenis uitdrukken en er hangt een beschilderde rol. Eerst eten de deelnemers een lichte maaltijd, de kaise-ki. Dan gaan ze de tuin in of de yoritsuk in. Na een sig-naal met een gong keren ze terug naar de theekamer. Daar heeft de rol plaatsgemaakt voor een vaas met bloemen die op een traditionele manier zijn geschikt. Ook staat er een kacheltje dat is aangestoken. Rondom de kachel staan of liggen een cha-ire (theekistje), een cha-sen (bamboe theegarde), een cha-wan (theekom), een cha-shakm (schep), een ketel en een opscheplepel. Op het vuur staat een ketel kokend water. Nadat al het gerei zorgvuldig is afgespoeld, doet de theemeester drie scheppen tot poeder vermalen theebladeren in de thee-kom. Bij dit ritueel wordt uitsluitend matcha gebruikt, een Japanse groene theesoort. Vervolgens schept hij er kokend water uit de ketel overheen. Dan roert hij de vloeistof om met de cha-sen. Daardoor ontstaat een sterk en dik aftreksel. De theemeester kruipt naar voren en neemt de theekom op. Hij drinkt één slokje, prijst de kwaliteit van de thee en neemt nog twee slokjes. Ver-volgens maakt hij de rand van de kom schoon en geeft hij het door aan de andere gasten. Ieder drinkt ervan en maakt de rand van de kom schoon met een kaishi of papieren servetje. De gasten brengen allemaal zelf een kaishi mee en ook een waaier. De gastheer of thee-meester maakt een tweede, minder sterk theezetsel of usucha. Dat wordt in aparte theekommetjes geserveerd. Na de ceremonie verlaat de theemeester of de gastheer de theekamer en neemt hij alle spullen mee. De gasten gaan ook weg of blijven napraten. De Afternoon Tea in Groot-Brittannië Eerst kent Groot-Brittannië twee verschillende tea ti-mes, vaste tijden op de dag om thee te drinken. Som-mige Britten houden de Low Tea aan. Die is om zes uur ‘s avonds en dient als voorproefje op het avondmaal dat ze pas rond negen uur ‘s avonds gebruiken. Deze tea time is ontstaan bij welgestelden en edelen. Anderen houden de High Tea aan. Dat is een echte maaltijd met thee en wat er is overgebleven van de lunch (middag-maal). De High Tea en de lunch zijn gewoontes onder minder welgestelde burgers. In 1840 ontstaat er een nieuwe tea time met een ritueel dat nu Afternoon Tea (namiddagthee) heet.

19

Het is bedacht door Anna, de zevende gravin van Bed-ford (1783-1857). Ze krijgt altijd halverwege de tijd tussen middagmaal en avond eten trek. Op een dag vindt ze manier om daar wat aan te doen. Ze trekt zich rond vijf uur ‘s middags terug in haar boudoir. Daar laat ze thee brengen en sandwiches, cakes en andere hapjes. Haar adellijke vriendinnen nemen dit idee over. Daarna wordt het eten van deze kleine maaltijd iets om samen te doen met familieleden, bu-ren en vrienden. Steeds meer edelen en welgestelden gaan dat doen. Ze nodigen elkaar daarvoor uit. Als je voor een Afternoon Tea wordt uitgenodigd, wordt van je verwacht dat je altijd reageert, of je kunt of wilt komen of niet. Bij de uitnodiging staat altijd wat er tijdens het theedrinken gaat gebeuren. Het wordt bijvoorbeeld een bal of een thé dansant. Ook wordt je precies uitgelegd wat voor kleding je tijdens de bijeenkomst moet dragen. Naast thee worden cock-tails, wijn en champagne geserveerd. Ook gaan zoeti-ge hapjes als scones (een soort gebakjes), muffins en room bij dit ritueel horen. Geserveerd worden bijvoor-beeld ook fruit en bonbons. De Afternoon Tea groeit uit tot een nationale traditie met een uitgebreide gedragscode voor gastheren en –vrouwen en hun gasten. Tot in de jaren `70 van de 20e eeuw krijgen soldaten in het Britse leger en arbei-ders in fabrieken altijd een theepauze voor hun After-noon Tea. Net als de chanoyu wordt de Afternoon Tea wereldwijd beroemd. Maté in Argentinië Maté is geen echte thee, maar een aftreksel van bla-deren van de matéboom. Die groeit vooral in Uruguay, Paraguay en het zuiden van Brazilië. De drank smaakt bitter maar bevat naast cafeïne ook voedingsstoffen als carotine, ijzer, eiwitten en vitami-nes E, B en C. Het is dus niet alleen een genotmiddel maar ook een voedingsmiddel. Het bereiden en drin-ken van maté komt oorspronkelijk van de Guarani-indianen die in Zuid-Amerika leven, voordat de eerste Spaanse en Portugese kolonisten daar aankomen. Ma-té is de nationale drank in Argentinië. Volgens de traditie drinken Argentijnen door een bom-billa (rietje) maté uit een kalebas (= uitgeholde vrucht) die ook maté wordt genoemd. Traditionele bombilla’s zijn van zilver en hebben een wijd uitlopend uiteinde met gaatjes die de vaste deeltjes in het mengsel tegenhouden. Moderne bombilla’s zijn meest-al van aluminium. Kalebassen zijn meestal vervangen door een mok hout, aardewerk, bamboe of metaal. Veel Argentijnen hebben hun eigen ‘kalebas’ en bom-billa en nemen die overal mee naar toe.

20

De bereiding van maté gaat als volgt: eerst doet de be-reider de kalebas voor de helft tot driekwart vol met ma-téblaadjes. Hij sluit de opening ervan met de palm van zijn hand, houdt de kalebas dan op zijn kop en schudt die krachtig. Dan houdt hij de kalebas horizontaal, zodat de hoop blaadjes aan één kant van de kalebas komt te zitten. Als hij de kalebas dan weer rechtop houdt, wordt het mogelijk de bombilla tot de bodem langs de blaadjes te steken. Er wordt dan eerst koud water in de kalebas gedaan, en er wordt gewacht tot de blaadjes dat water hebben opgenomen. Zo wordt er voorkomen dat de blaadjes schroeien, en de voedingsstoffen in de bladeren uit elkaar vallen zodra er heet water bijkomt. Dan pas wordt er heet water bijgedaan om maté te trekken. Na de eerste keer trekken met heet water kan nog een aan-tal keren mate van de blaadjes getrokken worden tot de blaadjes het water weinig smaak meer kunnen meege-ven. Argentijnen drinken maté altijd samen met hun vrienden of familieleden en doen dat om hun band met elkaar te versterken. Marokkaanse muntthee In de 17e eeuw maakt Marokko kennis met de thee. Dan wordt het een populaire drank. Ook ontstaat daar een ritueel rond het bereiden van muntthee. Die wordt be-reid met bladeren van de wilde munt of pepermunt en van een soort groene Chinese thee dat gunpowder wordt genoemd. Gunpowder is het Engelse woord voor bus-kruit. De blaadjes van deze thee zijn tot bolletjes opge-rold waardoor deze thee op buskruit lijkt. Het bereiden en opdienen is altijd de taak van de vrouw des huizes en gaat als volgt: eerst spoelt ze de theepot om met kokend water. In de regel is de theepot van emaille of zilver. Dan schept ze er gunpowder in. Daarna giet ze er water overheen en gooit ze het onmiddellijk weer weg waarbij ze de theeblaadjes met een zeef te-genhoudt. Ze doet de blaadjes weer in de theepot en giet er kokend water in uit. Dan voegt ze de muntblade-ren die van tevoren gewassen zijn, erbij. Na vijf minuten trekken schenkt ze één kop uit en gooit ze de inhoud ervan terug in de theepot. Ten slotte schenkt ze de thee uit in versierde glazen die rabat worden genoemd. Het ritueel is aan strakke regels gebonden en moet zorg-vuldig worden uitgevoerd. Daar nemen Marokkaanse huisvrouwen ook uitgebreid de tijd voor. Dat doen ze ook voor het bereiden van maaltijden voor hun huisge-noten en gasten. Marokkanen zijn er aan gehecht veel zorg en tijd te besteden aan het bereiden van eten en drinken. Marokkaanse meisjes leren het theeritueel ter-dege voordat ze gaan trouwen.

21

DUURZAME EN EERLIJKE THEE

Theetelers kunnen meermalen per jaar oogsten. Bij de meeste andere gewassen kan dat maar één keer per jaar. Zelfstandige theeboeren kunnen dus meerdere keren per jaar geld verdienen aan de opbrengst van hun theeplanten. Maar theeteelt kan ten koste gaan van natuur en milieu en doet dat soms ook. Ook is de theeteelt niet be-paald winstgevend voor zelfstandige theeboeren en plukkers die op theeplantages van landbouwbedrijven werken. Van het geld dat je voor een pakje theebladeren of thee-zakjes betaalt in een winkel, komt maar een klein deel bij plukkers of zelfstandige theeboeren terecht, vaak te weinig om van rond te komen.

Thee en duurzame ontwikkeling Mensen veranderen hun omgeving om in hun be-hoeften te voorzien. Ze bouwen woningen voor on-derdak. Ze leggen akkers aan om voedsel te verbou-wen en weilanden om vee te houden. Ze bouwen fa-brieken en leggen industrieterreinen aan om goede-ren te maken voor dagelijks gebruik. Ze graven mij-nen om delfstoffen te winnen waar ze energie uit kunnen halen of waar ze goederen van kunnen ma-ken. Ze maken natuurgebieden toegankelijk waar toeristen kunnen recreëren. Ze leggen kanalen, spoorlijnen, autowegen, havens en andere voorzie-ningen voor vervoer aan om te kunnen reizen en om goederen te vervoeren. Ten slotte krijgen gebieden die al eens zijn aangepast, een andere bestemming, bijvoorbeeld als in een gebied met weilanden wonin-gen worden gebouwd. Dit aanpassen van de omge-ving noemen we ontwikkeling. Soms wordt ook ge-sproken van duurzame ontwikkeling. Dat is ontwik-keling die voorziet in de behoefte van de huidige ge-neratie zonder daarmee voor toekomstige generaties de mogelijkheden in gevaar te brengen om ook in hun behoeften te voorzien. Simpeler gezegd: duur-zame ontwikkeling is ervoor zorgen dat mensen hier normaal kunnen leven in een schone omgeving, en ervoor zorgen dat dat niet ten koste gaat van men-sen elders op de wereld of van onze kinderen en kleinkinderen. Duurzame teelt van theeplanten in Nederlands-Indië Op pagina 7 is verteld hoe in de 19e eeuw de ver-bouw van theeplanten op gang komt in Nederlands-Indië. Hoewel het begrip duurzame ontwikkeling dan nog niet bestaat, kun je de wijze waarop daar thee-plantages worden aangelegd daar een voorbeeld van noemen. Op het eerst gezicht zou je dat niet zeggen en eerder spreken van gewone ontwikkeling. Dat komt omdat daar eerst ongerepte natuur voor ont-ruimd moet worden, voordat met de aanplant van theeplanten kan worden begonnen.

22

Reeds bij het rooien van bomen komt er duurzame ontwikkeling om de hoek kijken. Sommige bomen die worden geveld, leveren hout van goede kwaliteit. Van dat hout bouwen werklieden opslagloodsen voor thee en hutten voor de theeplukkers. Ook laten houthak-kers bomen staan die heilig zijn voor mensen die rond het terrein wonen. Van duurzame ontwikkeling is ook sprake bij het aanleggen en in productie nemen van de plantages. Het vrijgemaakte terrein helt af. De vruchtbare maar dunne humuslaag* wordt niet meer vastgehouden door boom– en plantenwortels. Ook re-genwater dat op het terrein valt, wordt niet langer door bomen en planten vastgehouden en stroomt on-middellijk over het terrein naar beneden weg. Daarbij neemt het water deeltjes van de humuslaag mee. Bij één enkele plensbui kan op die manier de hele humus-laag wegstromen. Na korte tijd zou de plantage niets meer op kunnen brengen. Om dat te voorkomen, leg-gen werklieden op het terrein horizontale terrassen aan. Dat hebben ze overgenomen van rijstboeren in bergachtige streken in de Nederlandse kolonie. Al eeu-wenlang delen ze hellingen waar ze rijst op verbouwen in horizontale terrassen in zodat de vruchtbare bodem ervan op zijn plaats blijft. Ook graven de werklieden diepe kuilen in terrassen waar het slib in terechtkomt in plaats van weg te spoelen. Om de humuslaag nog beter op zijn plaats te houden, zetten werklieden bo-dembedekkende planten uit met wijd uiteen groeiende wortels. Die wortels houden ook tijdens plensbuien bodemdeeltjes vast, maar bieden ook ruimte voor wortels van theeplanten. Ten slotte worden bamboestokken in strakke rijen in de grond geprikt waarlangs de theestruiken worden gepoot. Door deze aanpak blijven de plantages jaar in, jaar uit theeoogsten opleveren. Milieuvriendelijke thee Chemische bestrijdingsmiddelen en kunstmest die in de landbouw gebruikt worden, vervuilen het milieu. Vooral moeilijk afbreekbare bestrijdingsmiddelen blij-ven nog lang aan planten, in de bodem en in het grondwater zitten. Ze kunnen het leven ongezond ma-ken voor mensen, planten en dieren. Ook in land-bouwproducten zitten soms bestrijdingsmiddelen of restanten daarvan. Daarom wordt bijvoorbeeld aange-raden appels en peren eerst te wassen voordat je ze met hun schil opeet. Ook theebladeren bevatten soms giftige stoffen. Daar worden ze op gecontroleerd voordat ze in de winkel mogen worden verkocht. Het gaat om kleine hoeveel-heden. Bovendien kunnen de meeste van die stoffen niet in water oplossen; die blijven in de theebladeren zitten terwijl er thee van getrokken wordt.

* Humus is restanten van planten en dieren die aan het vergaan zijn

23

Sommige boeren doen aan biologische landbouw om te voorkomen dat hun omgeving en hun producten vervuild raken met schadelijke stoffen. Ze doen daarmee aan duurzame ontwikkeling. Ze gebruiken geen chemische maar biologische bestrijdingsmid-delen, zoals insecten en parasieten om hun gewas-sen te beschermen. Ook theeboeren doen aan biolo-gische landbouw. Daarbij gebruiken ze in plaats van kunstmest compost die wordt gemaakt van het afval van hun land. In Nederland zijn hun producten her-kenbaar aan het EKO-keurmerk op hun verpakking. Eerlijke prijs voor thee Theeboeren en theeplukkers in arme landen hebben weinig profijt van het product dat ze maken. Van iedere euro die in rijke landen voor losse theeblade-ren wordt betaald, krijgt het land waar de thee van-daan komt maar 10 eurocent. Het aandeel in de op-brengst van theezakjes is nog kleiner. Van alle thee komt 80% van plantages. Daar is vaak sprake van slechte arbeidsomstandigheden en ma-ken landarbeiders lange werkdagen. In India werken ook kinderen op theeplantages, vooral in het arme noorden van het land. Theeboeren en –plukkers kunnen niet zelf bepalen tegen welke prijs hun product verkocht wordt. Dat hangt af van hoeveel er op theeveilingen wordt be-taald voor geoogste theebladeren. Bedrijven willen juist daar theebladeren kopen waar ze het goed-koopst zijn. India raakt in de jaren ‘80 van de vorige eeuw een deel van zijn afzetmarkt voor thee kwijt nadat de regering een minimumprijs heeft vastgesteld voor Indiase thee die wordt uitgevoerd. Britse theehan-delaars besluiten thee te kopen in Kenia in plaats van in India. Hoewel India de minimumprijs snel af-schaft, krijgt het land de oude klandizie niet terug. Boeren en arbeiders in arme landen willen een gro-ter deel van de opbrengst van hun producten en be-tere omstandigheden op hun werkplek of op het land. Ze richten vakbonden en coöperaties op om deze doelen te bereiken. Sommige organisaties in rijke landen steunen hen daarbij. Die vinden dat er een eerlijke prijs moet worden betaald voor produc-ten uit arme landen. Dat is een prijs die niet alleen de productiekosten dekt. Ook moeten daar sociale voorzieningen mee worden bekostigd, een school bijvoorbeeld, een kliniek of ziekenhuis of een ziekte-verzekering. Ten slotte moet de prijs kosten helpen dekken die ontstaan door schade die bij de produc-tie aan het milieu wordt aangericht. Dit alles maakt die eerlijke prijs hoger dan de gewone winkelprijs.

24

Sommige mensen in rijke landen willen die eerlijke prijs wel betalen. Rijke landen die handelsbelemmeringen op hebben geworpen tegen producten uit het buitenland, moe-ten die opheffen. Daardoor kunnen arme landen hun producten makkelijker verkopen, ook in rijke lan-den. Zo kunnen makers van producten in arme lan-den er zoveel aan verdienen dat ze niet in armoede hoeven te leven. We spreken dan van eerlijke han-del. De stichting Max Havelaar is een organisatie die er op toeziet dat groepen van kleine boeren of planta-ges in arme landen een eerlijke prijs betaald krijgen voor hun producten. Producten waar een eerlijke prijs voor betaald wordt, krijgen van de stichting het Max Havelaar-keurmerk. Ze moeten dan wel aan allerlei eisen voldoen. We noemen er enkele: - Producten moeten zijn ingekocht bij organisaties

van kleine boeren waar alle leden inspraak heb-ben of bij plantages waar arbeiders onder goede omstandigheden werken.

- De rechten van arbeiders (zoals het recht om lid te worden van een vakbond) worden gerespec-teerd.

- Er werken géén kinderen. - Boerenorganisaties en plantages moeten proberen

het milieu te beschermen. De prijs die voor hun producten wordt betaald, moet altijd voldoende zijn om kosten te dekken die wor-den gemaakt voor bescherming en verbetering van de positie van de boeren of de arbeiders die de pro-ducten hebben gemaakt. Om er voor te zorgen dat de prijs daar altijd hoog genoeg voor is, stelt Max Havelaar voor producten een minimumprijs vast. Is de prijs van een product op de wereldmarkt hoger dan de minimumprijs, dan volgt Max Havelaar de prijs op de wereldmarkt. Is de prijs op de wereldmarkt lager dan de minimum-prijs, dan betaalt Max Havelaar de minimumprijs. Bovenop de prijs komt altijd een premie en bij pro-ducten van biologische landbouw een aparte toe-slag. Het eerste product met dit keurmerk is koffie van boeren in het zuiden van Mexico. Het komt in 1988 in de Nederlandse winkels. Daarna komt er ook thee met het Max Havelaar-keurmerk in de handel. Die thee komt uit India, Sri Lanka, Oeganda, Tanzania en nog drie andere landen.

25

AANTEKENINGEN

26

MEER OP INTERNET Op de website van het Centrum voor Mondiaal Onderwijs vind je nog meer informatie die je kan helpen bij je werkstuk of spreekbeurt. Je vindt daar tips over hoe je het beste een werkstuk kunt opzetten of hoe je het beste je spreekbeurt kunt inkleden. Ga naar www.cmo.nl of www.maak-een-werkstuk.nl.

27

SCRIPTIESERVICE De Scriptieservice Mondiaal Onderwijs richt zich op leerlingen vanaf 10 jaar. In de reeks zijn meer dan 85 onderwerpen opgenomen over Derde Wereld, Vrede, Milieu en Mensenrechten. Elk pakket bestaat uit 24 pagina's tekst, foto's, tekeningen, strips en/of cartoons. Op de website van het CMO staat een handleiding voor het maken van een scriptie/werkstuk.

De versie op papier is te bestellen bij: Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail: cmo@fm.ru.nl http://www.cmo.nl