FACULTEIT DER LETTEREN EN WIJSBEGEERTE

STUDIEGEBIED TOEGEPASTE TAALKUNDE

Beeldvorming van de Verenigde

Staten in de documentaires van Louis

Theroux

Masterproef ingediend voor het behalen van de graad van Master

Journalistiek: optie Geschreven en Online Media

Stijn Rosiers

Promotor: Prof. Dr. Jelle Mast

Academiejaar: 2013-2014

Abstract

In this research a light is shed through a journalistic point of view on the representation of the

United States in the documentaries of British documentary filmmaker Louis Theroux. The

study concerning the perception of the United States in the rest of the world is poured into a

theoretical framework. For the analysis the model of Chris Vos is used and applied on

different episodes of the Weird Weekends-series by Louis Theroux broadcasted between 1998

and 2000. After the study of the theory, it can be concluded that Europe and the United States

maintained a paradoxical relation with both aversion, jealousy and admiration. The same

elements are found after a thorough analysis of Therouxs documentaries, where he

investigates clich topics who complement the theory.

Trefwoordenlijst list of keywords

- Amerikanisatie Americanisation

- Occidentalisme Occidentalism

- Verenigde Staten United States

- Groot-Brittanni Great Britain

- Documentaires Documentaries

- Stereotypen Stereotypes

- Kapitalisme Capitalism

- Subculturen Subcultures

Persbericht

Louis Theroux brengt ongenuanceerd beeld van Amerika in

documentaires

Brits documentairemaker Louis Theroux werkt mee aan de stereotypering van de Verenigde

Staten in zijn reeks documentaires van de Weird Weekends. Dat is althans de conclusie van

Stijn Rosiers, student journalistiek aan de Vrije universiteit Brussel, in zijn masterproef.

Stijn Rosiers onderzocht de beeldvorming van de Verenigde Staten in de documentaires van

Louis Theroux. Volgens de student geven de gekozen onderwerpen in Louis Therouxs

documentairereeks Weird Weekends de doorslag voor zijn conclusie. Door zijn fascinatie

voor het exotische, zoekt Theroux enkel marginale Amerikaanse subculturen op. Die

beantwoorden aan alle stereotypen die er in Europa bestaan over Amerika. Hij toont ons

eigenlijk het Amerika zoals wij het hier kennen en willen zien. Rosiers stelt dat de besproken

themas vooral om seks, religie en bijgeloof gaan, maar dan in een vorm zoals we ze alleen in

Amerika kunnen aantreffen, als slachtoffer van de sterk gecommercialiseerde wereld.

De paradoxale relatie tussen Europa en de Verenigde Staten leeft verder in de documentaires

van Theroux. De gekozen onderwerpen werken intrigerend voor een Europees publiek en

passen in het Europese verwachtingspatroon. De laconieke, ironische documentairemaker

met een Europese bril die de clichmatige, absurde Amerikaanse leefwereld penetreert is

exact wat het publiek in Europa en zeker Groot-Brittanni wil zien, gaat Rosiers verder.

Theroux weet wat het publiek wil en voedt hen ermee. De zorgeloze, laconieke en ironische

manier werkt aanstekelijk en amuseert de kijker thuis.

Rosiers waarschuwt wel dat er niet mag veralgemeend worden. De documentaires die ik

onderzocht komen uit Therouxs eerste reeks. De latere documentaires die hij maakte, belicht

hij veel kritischer. De toon is vaak serieuzer en volwassener dan in de Weird Weekends-serie.

Naarmate de Weird Weekends-serie vorderde, viel ook al op dat Theroux de onderwerpen

serieuzer nam. In tegenstelling tot de eerste afleveringen, waar het soms op uitlachtelevisie

leek.

Voor meer info kunt u contact opnemen met de auteur:

e-mail: srosiers@vub.ac.be

gsm: 0486/10.06.40

Authenticiteitsverklaring

Ik verklaar op mijn woord van eer dat ik de masterproef, beeldvorming van de Verenigde

Staten in de documentaires van Louis Theroux, zelf heb geschreven. Ik heb voor de

totstandkoming geen ongeoorloofd beroep gedaan op de hulp van derden en geen gebruik

gemaakt van hulpmiddelen of bronnen die niet in de tekst worden vermeld. Alle woordelijke of

inhoudelijke overnamen van bronnen werden als zodanig kenbaar gemaakt. Dit werk is noch

in zijn geheel noch gedeeltelijk ingediend bij een andere beoordelingsinstantie dan de voor de

masterproef bevoegde instantie.

Het is mij bekend dat de overname van teksten van derden - het internet inbegrepen - zonder

opgave van bronnen als plagiaat wordt beschouwd.

Datum Naam en handtekening

1

Inhoudsopgave

INLEIDING .............................................................................................................................. 2

THEORETISCH KADER .............................................................................................................. 3

(Anti-)Amerikanisatie .......................................................................................................... 3

Occidentalisme .................................................................................................................... 6

Orintalisme ........................................................................................................................ 8

Cultivation Theory .............................................................................................................. 9

Algemene representatie van de Verenigde Staten ............................................................... 9

Representatie van de Verenigde Staten in Groot-Brittanni ............................................ 11

Representatie van de Verenigde Staten in Frankrijk ........................................................ 14

Representatie van de Verenigde Staten in Duitsland ........................................................ 17

Representatie van de Verenigde Staten in Canada ........................................................... 20

ANALYSE ............................................................................................................................... 23

METHODOLOGIE .................................................................................................................... 23

FILMHISTORISCHE CONTEXT .................................................................................................. 24

Louis Theroux ................................................................................................................... 24

Louis Therouxs stijl ......................................................................................................... 26

Louis Therouxs documentairevorm ................................................................................. 27

HET PRODUCT ........................................................................................................................ 32

Narratieve laag ................................................................................................................. 33

Symbolische of ideologische laag ..................................................................................... 37

Filmische of cinematografische laag ................................................................................ 40

RECEPTIE VAN THEROUXS DOCUMENTAIRES ........................................................................ 44

CONCLUSIE .......................................................................................................................... 45

LITERATUURLIJST ............................................................................................................ 46

BOEKEN ................................................................................................................................. 46

HOOFDSTUKKEN .................................................................................................................... 47

ARTIKELS .............................................................................................................................. 48

2

INLEIDING

De Verenigde Staten en Europa: het is een verhaal van veel ups en downs, van vallen en

opstaan. Een soort haat-liefdeverhouding zelfs. Hoewel ze beiden tot de Westerse wereld

behoren, gedragen ze zich volledig anders. Om te beginnen is er de haat, jaloezie en afkeer die

er door de jaren heen groeide over de hele wereld voor het Nieuwe Continent en ontstonden

termen als anti-Amerikanisatie en occidentalisme al vrij snel. Anderzijds drong de

geoliede, kapitalistische machine die de Verenigde Staten is heel de wereld binnen en draagt

men nu van Frankrijk tot China Amerikaanse kledij, staan er overal McDonalds (of varianten)

geplant en drinkt men er Coca-Cola. De gecommercialiseerde lowbrow-cultuur versus de

verfijnde Europese highbrow-cultuur vond hier zijn oorsprong.

Er bestaan verschillende percepties in de buitenwereld van Amerika. Welke invloed heeft

die op Theroux en de manier waarop hij zijn documentaires maakt? Hoe stelt hij de Verenigde

Staten van Amerika voor? Theroux zoekt namelijk met zijn documentaires net die mensen op

die een volledig fout beeld kunnen scheppen van Amerika voor de rest van de wereld. Hij is

vaak uit op sensatie en het exotische. Zorgt hij door zijn onderwerpkeuze voor de

stereotypering van de Verenigde Staten? Dat wil ik onderzoeken aan de hand van mijn

onderzoeksvraag: Wat is het beeld dat Louis Theroux in zijn documentaires vormt van de

Verenigde Staten?

Het probleem is maatschappelijk belangrijk aangezien de documentaires een bepaald beeld

van de maatschappij schetsen. Maar dat beeld is daarom niet het enige juiste. Net door de wel

doordachte keuze van zijn onderwerpen krijgen we een beeld te zien van een

documentairemaker vanuit Brits oogpunt. Hij gaat op zoek naar de meest bizarre mensen en

subculturen uit de Amerikaanse samenleving.

Ik onderzoek dit aan de hand van het huidige algemene beeld dat er heerst van de Verenigde

Staten, dus op verschillende gebieden, en de veranderingen of evoluties van die beeldvorming

doorheen de tijd. De vele kritiek op de Amerikaanse samenleving door bijvoorbeeld Azi met

hun antiwesterse occidentalisme en de (anti-)Amerikanisatie in de Westerse landen spelen

hierbij een grote rol. In het theoretisch kader worden deze themas verder besproken. Ook de

manier waarop enerzijds andere Westerse landen Amerika percipiren en anderzijds de visie

vanuit het Oosten naar het Westen en de Verenigde Staten toe vinden we terug in het

theoretisch kader. Aangezien het onderzoek gaat om de visie van een Brits journalist en

3

documentairemaker, leggen we de focus vooral op de representatie van de Verenigde Staten

in de Westerse wereld en Europa.

Dit alles koppelen we dan aan de analyse van de Weird Weekends-documentaires die Louis

Theroux maakte tussen 1998 en 2000. Dit doen we aan de hand van het analysemodel van

Chris Vos. We volgen het model grotendeels, eerst door de filmhistorische context weer te

geven, en nadien met de analyse van het product zelf in drie verschillende lagen. Die

productanalyse bevat de narratieve, symbolische en filmische laag. Daarna volgt nog kort de

receptie van het werk van Theroux. Ten slotte eindigen we met een allesomvattende conclusie

die een antwoord biedt op de onderzoeksvraag.

Theoretisch kader

In het theoretisch kader schets ik hoe de wereld naar Amerika kijkt en hoe het tot deze

beeldvorming is gekomen. Termen als (anti-)Amerikanisatie, cultivation theory,

occidentalisme en orintalisme spelen een belangrijke rol in de perceptie van de Verenigde

Staten. Verder kijk ik wat de representatie is van de Verenigde Staten in de belangrijkste

Westerse landen Frankrijk, Duitsland, buurland Canada en in de eerste plaats Groot-

Brittanni, aangezien Louis Theroux zelf een Brit is.

(Anti-)Amerikanisatie

Paul Hollander probeerde anti-Amerikanisatie te definiren als volgt: Anti-Americanism is a

predisposition to hostility toward the United States and American society, a relentless critical

impulse to American social, economic, and political institutions, traditions, and values; it

entails an aversion to American culture in particular and its influence abroad, often also

contempt for the American national character and dislike of American people, manners,

behavior, dress, and so on; rejection of American foreign policy and a firm belief in the

malignity of American influence and presence anywhere in the world (Hollander in

Markovits, 2007, 17). Deze nogal lange, ruime definitie geeft weer hoe onduidelijk de term

eigenlijk is. Jean-Paul Sartre, zelf een vermeend anti-Amerikaan, schreef ooit: I am not at all

4

anti-American, neither do I understand what anti-American means. (Kuisel, 1993, 7). En

volgens August J. Fry is anti-Amerikanisatie maar een klein onderdeel van de relaties tussen

de Verenigde Staten en Europa. Eigenlijk is het gewoon wat Europese kritiek die we dan anti-

Amerikanisatie zijn gaan noemen (Kroes, Fry, 1986, 137). De term duidelijk afbakenen, lijkt

een onmogelijke opdracht.

De herkomst van anti-Amerikanisatie ligt volgens J.W. Schulte Nordholt in de late achttiende,

begin negentiende eeuw en werd gecreerd door de Franse naturalist Count de Buffon.

Amerika was voor de meesten geen realiteit, maar eerder een mythe of zelfs een uitvinding.

De meeste Europeanen waren er nog nooit geweest en wilden er ook niet heen gaan. (Kroes,

J.W. Schulte Nordholt, 1986, 7). Zoals de Duitse dramatist Friedrich Hebbel het mooi

verwoordde: What you write to me about American situations is no surprise to me. Without

ever having been there I can give you a picture of the country as accurate as if I had been

there (Kroes, J.W. Schulte Nordholt, 1986, 7). Amerika had van in het begin te kampen met

een slecht en negatief beeld, ook al waren er geen gegronde redenen voor de tegendraadse

Europese houding. Het lag volgens vele Europeanen vooral aan het ontbreken van een cultuur

en geschiedenis. De weelderige natuur werd wel geapprecieerd, maar er was geen ziel. De

vogels zongen er niet en de honden blaften niet (Kroes, J.W. Schulte Nordholt, 1986, 11). De

vele negatieve uitingen van de geleerden en de aristocratie ten spijt, trokken de

minderbedeelden uit Europa toch richting het nieuwe, beloofde land (Markovits, 2007, 44).

Ook Amerikanen kunnen anti-Amerikaans zijn zoals ook zwarten racistisch kunnen zijn of

joden anti-semitisch. Anti-Americanism, like any other prejudice, is an acquired set of

beliefs, an attitude, an ideology, not an ascribed trait. Thus, it is completely independent of

the national origins of its particular holder (Markovits, 2007, 14). Misschien wel het

bekendste voorbeeld hiervan is de Amerikaanse documentairemaker en notoir Amerikahater

Michael Moore.

Paul Hollander onderscheidt drie vormen van anti-Amerikanisatie: tegen moderniteit zijn,

tegen het kapitalisme zijn en nationalistisch zijn (Hollander, Freund, 2004, 120). Hij is ook

van mening dat vijf belangrijke factoren voor een opflakkering van anti-Amerikanisatie

hebben gezorgd (Hollander, 2004, 16). Door de val van de Sovjet-Unie, Amerikas grootste

concurrent, heeft de Verenigde Staten nog meer macht gekregen. Met hun Global War On

5

Terrorism1 heeft de Verenigde Staten zijn militaire kracht tentoongespreid. Ook het simpele

cowboy-imago van George Bush had een slechte weerklank voor het algemene beeld van de

Verenigde Staten. De lezers van de Sunday Times noemden hem in n adem met Saddam

Hoessein als grootste bedreiging van de wereldvrede (Hollander, 2004, 18). De globalisatie

van de wereld, waarin de Verenigde Staten een centrale rol speelt als kapitalistisch land,

zorgde wederom voor de groei van gevoelens jegens Amerika. Ten slotte de belangrijkste

factor volgens Hollander; de Arabisch-islamitische fundamentalisten en terroristen die

verantwoordelijk zijn voor het meeste anti-Amerikaans en -Westers geweld over de hele

wereld (Hollander, 2004, 19). Toch blijft het een vreemd fenomeen. Amerika heeft

verschillende landen ter wereld op verschillende manieren onderdrukt of trachten te

onderdrukken. De haat die er in die landen leeft ten opzichte van Amerika, valt dan ook

logisch te verklaren. Maar geen enkel Europees land bevindt zich in die situatie. Toch draagt

ook Europa een bepaalde haat, die van een heel andere dimensie is dan die van de onderdrukte

landen. America has often wronged peoples of color, and its policies have frequently harmed

countries in the developing world. None of this applies to Europeans - quite the contrary

(Markovits, 2007, 27).

Markovits vergelijkt de Verenigde Staten graag met grote sportclubs. Net zoals bijna alle

Duitsers in de voetbalwereld het onklopbare Bayern Mnchen haten, of de Engelsen

Manchester United, of de Yankees in het baseball, of de Los Angeles Lakers in het basketbal,

haat men ook Amerika. Mr. Big wordt steeds als de slechte gezien. Maar al lang voor dat

Amerika zo groot(s) werd, werd het door Europa al gezien als een dreigende reus, als een

eight hundred pound gorilla (Markovits, 2007, 32). Dat negatief beeld van Amerika komt

ook terug bij de grote sportevenementen. Toen de Verenigde Staten het wereldkampioenschap

voetbal in 1994 mocht organiseren, kreeg het land de wind van voren van de gevestigde

Europese voetbalgrootheden. In Amerika betekende voetbal niets, de sport werd er amper

gespeeld. Ook toen er maar liefst 60.000 fans kwamen kijken naar een wedstrijd tussen twee

kleine voetballanden en nadat bleek dat er minder ongelukken gebeurden dan op elk ander

groot sportevenement, bleef de Europese pers negatief. Michel Platini verwoordde het toen als

volgt: The World Cup in the United States was outstanding, but it was like Coca Cola. Ours

will be like sparkling champagne (Markovits, 2007, 96-97).

1 Militaire campagne die startte in het Bush-tijdperk na de aanvallen op 11 september 2001, bedoeld om het terroristische militaire netwerk van Al-Qaeda uit te schakelen.

6

Na de aanslagen in New York op 11 september 2001 ontstond er een groot gat tussen Europa

en Amerika. Er was duidelijk een haar in de boter, vooral omwille van het wanbeleid van de

Bush-administratie en diens foute, agressieve reactie (zie Global War On Terror). Drie

verontrustende zaken vielen op in de Europese pers: de manier waarop de gebeurtenissen

werden gerelativeerd, de veroordeling van Verenigde Staten als schuldige en het grote aantal

Britse intellectuelen, journalisten en artiesten die zich met het thema bezig hielden

(Markovits, 2007, 128-129-130).

Michael Freund ziet Amerika als de belichaming van de moderniteit. De typische kenmerken

van de Nieuwe Wereld die gezien worden als modern zijn de vele innovaties, de alles

omvattende democratische processen, het ontraditionele sociale leven, het afwijzen van de

gemeenschap, de competitiviteit en de nadruk op het individueel streven naar geluk. Zowel op

een erkennende als neerbuigende toon wordt Amerika gezien als het baken van moderniteit

(Hollander, Freund, 2004, 120-121). Die afkeer in Europa van het moderne laat zich blijken

in de media. Na de ravagetocht van orkaan Katrina in 2005 liet zowel de Britse, Franse,

Duitse als Oostenrijkse pers opnieuw blijken dat het hun eigen fout was. In hun ogen was het

Amerikas verdiende loon. Het ging zelfs zo ver dat ze hun eigen blijdschap amper konden

verbergen (Markovits, 2007, 133). Freund vindt wel dat het hedendaagse Amerika niet meer

gezien kan worden als zijnde modern. De vele, op religieuze grond gebaseerde bewegingen

tegen abortus bewijzen het tegendeel. De pogingen om persoonlijke houdingen en interactie te

controleren wijzen ook meer op een traditionele samenleving dan op een moderne (Hollander,

Freund, 2004, 121).

Occidentalisme

Occidentalisme is gerelateerd aan anti-Amerikanisatie, maar is niet helemaal hetzelfde

(Buruma en Margalit, 2002, 2).

Occidentalisme is volgens Buruma en Margalit het onmenselijke beeld van het Westen zoals

dat door zijn vijanden wordt geschilderd (Buruma en Margalit, 2004, 11) en een uiting van

bittere wrok jegens een agressief vertoon van Westerse superioriteit (Buruma en Margalit,

2004, 96). Occidentalisme ontstond in 1942, na Pearl Harbor, tijdens een bijeenkomst van een

aantal Japanse geleerden en intellectuelen (Buruma en Margalit, 2004, 7). Zij kwamen samen

om te discussiren over manieren om de geschiedenis te keren en het Westen te weerstaan,

7

en modern te zijn maar tegelijkertijd terug te keren naar een gedealiseerd spiritueel

verleden (Buruma en Margalit, 2004, 10).

Die geleerden waren duidelijk anti-Westers, al is het moeilijk dat begrip te verklaren. Met

modernisme werd zowel toen als nu het Westen bedoeld: Het moderne was een

Europees concept (Buruma en Margalit, 2004, 8). Ze legden de schuld bij de wetenschap,

het kapitalisme en de moderne technologie. Begrippen als individuele vrijheid en democratie

moesten worden weerstaan (Buruma en Margalit, 2004, 8). Ook de industrialisatie en het

economisch liberalisme werden door sommige deelnemers gezien als de wortels van het

moderne kwaad (Buruma en Margalit, 2004, 13).

Volgens filmcriticus Tsumura Hideo was de oorlog tegen het Westen een oorlog tegen de

giftige materialistische beschaving die gebaseerd was op de macht van het joodse kapitaal

en dat de traditionele Japanse cultuur spiritueel en diepzinnig was en de moderne westerse

beschaving daarentegen oppervlakkig en zonder traditie was en de creatieve krachten

ondermijnde (Buruma en Margalit, 2004, 8).

Vaak baseert het occidentalisme zich op Amerika als het Westen. Amerika wordt gezien als

een ontwortelde, kosmopolitische, oppervlakkige en onbeduidende, materialistische

beschaving (Buruma en Margalit, 2004, 14). Een jonge jihadi tijdens de oorlog in Afghanistan

zei: De Amerikanen zullen nooit winnen, want zij houden van Pepsi Cola en wij houden van

de dood (Buruma en Margalit, 2004, 52).

Het occidentalisme lijkt sterk op zijn tegenhanger, het orintalisme, op het gebied van

menselijke doelwitten te ontdoen van hun menselijkheid. Die zelfde onverdraagzaamheid is

gewoon het omgekeerde van de orintalistische visie, maar draagt hetzelfde principe, dat van

de intellectuele destructie (Buruma en Margalit, 2004, 16).

Volgens Buruma en Margalit is de aanval op het Westen een aanval op de ziel van het

Westen. Die ziel wordt door occidentalisten afgeschilderd als een hogere vorm van idiotie.

Deze idiots savants zijn geestelijk onvolwaardig. Enkel kunnen ze economische successen

boeken, maar het ontbreekt hen aan spiritualiteit en inzicht in het menselijk lijden (Buruma en

Margalit, 2004, 76). Deze zware woorden geven duidelijk weer hoe diep de haat tegen het

Westen geworteld zit. De Westerse mens is een hyperactief druk baasje dat altijd op zoek is

naar de juiste middelen voor de verkeerde doelen (Buruma en Margalit, 2004, 77).

8

De directe vijanden van de occidentalisten bevinden zich eerder in de eigen maatschappij dan

in het Westen. Zoals de modernisten in China, die geloofden in de wetenschap, of de

nihilisten in Rusland, die volgens de occidentalisten een verderfelijke Westerse ideologie

droegen (Buruma en Margalit, 2004, 96).

Buruma en Margalit roepen op tot voorzichtigheid. Zij stellen dat wanneer de

occidentalistische ideologie een politieke dictatoriale macht wordt, de ideen tegen het

Westen iets dodelijks kunnen krijgen (Buruma en Margalit, 2004, 147).

Orintalisme

Het begrip orintalisme bevat verschillende betekenissen. Als kunststroming zien we vooral

veel exotische taferelen en wordt met de Orint de Oosterse wereld (Midden-Oosten en Oost-

Azi) bedoeld.

De term die belangrijk is voor dit onderzoek, werd gentroduceerd door Edward W. Said in

zijn gelijknamige boek Orientalism: Western conceptions of the Orient. Simpel gezegd was

het Saids aanduiding voor de dominante Westerse opvatting van de Orint. Nochtans had de

term orintalisme oorspronkelijk een sympathiekere bijklank: de studie van de talen,

literatuur, religies, kunst en sociaal leven in het Oosten om hen te introduceren in het Westen.

Na het werk van Said verloor het zijn sympathieke concept en creerde het een stereotiep en

mythisch Oosten (MacKenzie, 1995, xii).

Europa maakte volgens Said van de Orint bijna een Europese uitvinding, een exotische

plaats van romantiek met prachtige landschappen (Said, 1978, 1), maar weerspiegelde niet

wat de Orint echt was. Het orintalisme ontstaat uit de gedachte van het onderscheid dat

gemaakt wordt tussen de Orint en de Occident, tussen het Westen en het Oosten (Said, 1978,

2). Orientalism as a Western style for dominating, restructuring, and having authority over

the Orient (Said, 1978, 3).

Vanaf het begin van de negentiende eeuw hebben de Britten en de Fransen de Orint

gedomineerd, vanaf de tweede wereldoorlog nam Amerika die rol gezwind over (Said, 1978,

4). Hun visie van het Oosten strookte met de realiteit, maar het is wel die visie die alle

Europeanen en de hele Westerse wereld als waarheid aannamen.

9

Cultivation Theory

Om een beter inzicht te krijgen hoe de Verenigde Staten gepercipieerd wordt in de rest van de

wereld, moet er een theorie worden geduid. De cultivation theory gaat uit van de rol van de

media in het vormen van een imago of beeld van een natie. De term werd voor het eerst

gentroduceerd door Georg Gerbner. In A Cultivation Theory Perspective of Worldwide

National Impressions of the United States stellen Richard Jackson Harris en Joseph Andrew

Karafa dat mensen snel een impressie vormen van andere landen en hun bevolking, en dat dat

gebaseerd is op zeer weinig kennis (Harris en Karafa, 1999, 3). Naast nieuwsmedia, die een

grote bron zijn van informatie over een bepaald land, spelen de entertainmentprogrammas en

films een niet te onderschatten rol bij de vorming van de impressies van een land.

Televisieboodschappen benvloeden een persoon zijn visie op de wereld en gevoel voor

realiteit, gaan Harris en Karafa verder. Wat mensen vaak op televisie zien, nemen ze na een

tijd aan als de waarheid. Zo vinden mensen die vaak gewelddadige films kijken, dat de wereld

een gevaarlijkere plaats is dan diegenen die minder of geen gewelddadige films kijken (Harris

en Karafa, 1999, 4-5).

Harris en Karafa onderzochten in elf landen (Argentini, Brazili, Duitsland, Oostenrijk,

Denemarken, Frankrijk, Zwitserland, Hong Kong, Marokko, Nigeria en Canada) de perceptie

van de Verenigde Staten en de invloed die de media hierbij speelden. Televisie, films en

kranten werden als belangrijkste invloeden bevonden van de beeldvorming van de Verenigde

Staten. Veel meer dan bijvoorbeeld de invloed van de Amerikaanse overheid, reizen in de

Verenigde Staten of de invloed van Amerikaanse vrienden (Harris en Karafa, 1999, 12). Dit is

een belangrijke conclusie die aantoont dat landen hun beeld van de Verenigde Staten vooral

baseren op de media met televisie als belangrijkste bron.

Algemene representatie van de Verenigde Staten

never before have so many people had so much in common, but never before have the things

that divide them been so obvious (verslag van The Commission on Global Governance2 in

2 Commissie die in 1992 werd opgericht met de steun van de Verenigde Naties die nieuwe manieren voorstelde om de internationale gemeenschap beter te doen samenwerken om zo tot een agenda van mondiale veiligheid te komen. Het verslag kreeg veel kritiek omdat het de macht van de VN zou doen toenemen.

10

1995). De opkomende globalisering zorgde voor het ontstaan van nieuwe vriendschappen en

bonden, maar bracht ook extra spanningen met zich mee (Kamalipour, 1999, xxiv).

Geen enkel land heeft meer macht dan de Verenigde Staten als het gaat om bereik van en

penetratie in andere culturen over de hele wereld. De zogeheten Amerikanisatie of

McDonaldizering3 heeft in vele landen over de hele wereld voor de val van de traditionele

waarden gezorgd (Kamalipour, 1999, xxiii).

Zoals we reeds zagen bij de cultivation theory zijn radio- en tv-uitzendingen, kranten, boeken

en internet de sterkste beeldvormers. Whom to believe? (Kamalipour, 1999, xxiii) is een

vaak terugkomende vraag. De Amerikaanse omroep? De Britse of andere buitenlandse

omroepen? De lokale omroepen? Zowel in Amerika als in West-Europa en Japan zien we dat

de massamedia gecontroleerd wordt door enkele bedrijven, multinationals die alles in handen

hebben. De globalisering zorgt voor een nieuwe arena of theater waarin alle soorten

overtuigingen ter wereld elkaar opmerken waardoor mensen het moeilijker krijgen zichzelf te

ontplooien (Kamalipour, 1999, xxiii).

Engelstalige landen, vooral de Verenigde Staten, domineren zo goed als alle aspecten van de

communicatie en het entertainment over de gehele wereld. Een duidelijk voorbeeld van deze

situatie toont zich in Iran. Ook al leven de Verenigde Staten en Iran op ongelijke voet met

elkaar, toch zie je in het Iraanse straatbeeld het ene na het andere Amerikaanse symbool, kan

je met Amerikaanse dollars betalen, ontvang je via satelliet Amerikaanse zenders, enzovoort.

De Iranirs dragen geen haat ten opzichte van de Amerikanen, integendeel, ze houden van de

culturele producten en weelde aan goederen en merken. Toch dragen de Iranirs op politiek

vlak haat ten opzichte van de Amerikaanse overheid. Er lijkt dus geen verband te bestaan

tussen de liefde voor de Amerikaanse cultuur en de slechte politieke relaties met de Verenigde

Staten (Kamalipour, 1999, xxiv-xxv).

Vele perikelen en slecht buitenlands beleid van de Verenigde Staten in de jaren 80 en 90

zorgen ervoor dat er in de media over de Verenigde Staten op negatieve manier verslag wordt

uitgebracht en duidelijke kritiek geuit. De Iraanse overheid (en de hele islamitische wereld)

keek achterdochtig naar de Amerikanisatie of Westernization van hun land dat al hun

traditionele cultuur leek weg te blazen. Het hoogtepunt werd bereikt wanneer de Iraanse

3 Term die door socioloog George Ritzer wordt gentroduceerd in zijn boek McDonaldization of Society (1993). De term verwijst naar de toenemende standaardisatie van productieprocessen en rationalisering van de samenleving.

11

overheid straffen legde op het verspreiden van Westerse producten (Kamalipour, 1999, xxv-

xxvi).

Ironisch genoeg krioelt het zelfs in het Engelse Oxford van de Amerikaanse invloeden; van

Oprah tot Budweiser, Ford wagens en verschillende (Amerikaanse) fastfoodketens. Het

straatbeeld kleurt er volledig Amerikaans. Het valt moeilijk te vatten dat Engeland, vroeger

kolonisator van Amerika, nu zelf ten prooi valt aan de alles overheersende Amerikanisatie

(Kamalipour, 1999, xxvi).

Representatie van de Verenigde Staten in Groot-Brittanni

Oorsprong

De Amerikaanse komiek Art Buchwald vroeg in 1957 in de London Times naar de redenen

waarom Engelsen de Amerikanen niet graag hebben. Zijn conclusie bewees op komische

manier de grote culturele en sociale verschillen tussen de twee landen: if Americans would

stop spending money, talking loudly in public places, telling the British who won the war,

adopt a pro-colonial policy, back future British expeditions to Suez, stop taking oil out of the

Middle East, stop chewing gum, move their air bases out of England, settle the desegregation

problem in the South, put the American women in her proper place, and not export

RocknRoll, and speak correct English, the tension between the two countries might ease and

the British and American would like each other again (Kroes, Cunliffe, 1986, 24).

In Groot-Brittanni werd, onder leiding van schrijvers zoals Trollope, Kipling en Dickens,

neerbuigend gedaan over de Amerikanen. Zij hadden er geen enkel respect voor. Frances

Tollope schreef in haar Domestic Manners of the Americans vol ongunst over de Amerikaanse

gewoontes op allerlei gebied. Zo aten Amerikanen eerder dan dat ze dineerden, liefst zon

grote porties en zo snel mogelijk, zonder te genieten van hun maaltijd (Schama, 2003, 4).

Dickens vond de Mississippi een sceptische put (Schama, 2003, 7), vond dat er te veel

immigranten waren en dat het een populistisch, vuil en brutaal land was (Markovits, 2007,

72). Kipling vond Roosevelts Amerika ethisch primitief met racistische bastaarden (Schama,

2003, 9). Volgens hem ontbreekt er in Amerika etiquette en hebben ze een pijnlijk laconiek

accent (Markovits, 2007, 73). Ook op het gebied van sport waren de Britten gechoqueerd door

12

de American Football wedstrijden. Vooral van de vuilgebekte toeschouwers en de weinig

verhullende cheerleaders moest men niets weten (Schama, 2003, 10).

Toch kon men er ook in Groot-Brittanni niet omheen. Net als in de rest van Europa was men

jaloers op de snelle manier van geld verdienen. Amerika was het land waar men snel rijk kon

worden. Men zag Amerika als technologisch vooruitstrevend; een immense machinegestuurde

samenleving die uit is op winst (Schama, 2003, 9). Its only true church was the church of the

Dollar Almighty (Schama, 2003, 2).

Er ontstond in Groot-Britanni een switch van links en rechts. In eerste instantie was er meer

Amerikahaat bij de Britse elite en geprivilegieerde klasse dan bij de arbeiders. Veel arbeiders

zagen werkopportuniteiten en trokken naar Amerika. De linksen vonden Amerika the best

poor mans country (Kroes, Cunliffe, 1986, 26), terwijl de rechtsen vijandiger waren

ingesteld. Maar in de 20e eeuw keerden de rollen om. De rechtsen hielden van de

Amerikaanse politieke, economische en militaire kracht terwijl de linksen Amerika als

monopolistisch, oligarchisch en een hegemonie begonnen te zien (Kroes, Cunliffe, 1986, 26).

Nu

De relatie tussen Groot-Brittanni en de Verenigde Staten heeft, net als met een groot deel

van de wereld, een afwisselend parcours afgelopen met zowel liefde- en haatgevoelens. Toch

valt het op dat de relatie beter is en was dan met pakweg de Fransen.

In juni 2003, net voor bekend raakte dat Amerika de oorlog verklaarde aan Irak, bleek uit een

poll dat de Britten het nog allemaal wel goed konden vinden met de Amerikanen. Liefst 70

procent had een gunstig beeld van Amerika en niet minder dan 80 procent had een gunstig

beeld van de gemiddelde Amerikaan. In tegenstelling tot landen als Duitsland en Frankrijk

waar dit getal eerder rond de 40 procent schommelde. De oorlog van de Verenigde Staten met

Irak zorgde voor een diepe val in die cijfers, en er ontstond vrijwel onmiddellijk een felle

opstand in Groot-Brittanni. Amerika wordt op politiek vlak gezien als t machtig met veel te

agressieve, imperialistische ambities. Toen de oorlog met Irak uitbrak, ontstond er in Groot-

Brittanni een felle opstand. De protestactie bracht volgens schattingen tussen de 500.000 en

twee miljoen demonstranten op straat. Dat hallucinante cijfer maakt duidelijk dat er iets

gekraakt is in de hoofden van de Britten tijdens de Irak-oorlog. Boegbeeld van de aanhangers

tegen Amerika werd Michael Moore, de bekende Amerikaanse documentairemaker en vat vol

13

anti-Amerika. Moore is zeer geliefd in Groot-Brittanni. Zijn boeken verkopen er als zoete

broodjes en worden fel gesmaakt bij het Britse publiek (Holland, Mosbacher en Anderson,

2004, 86-87-88).

Een andere belangrijke factor inzake anti-Amerikanisatie in Groot-Brittanni is het

(buitenlands) wanbeleid van de Amerikaanse presidenten. Zo stelt na rondvraag 95 procent

van de Britten dat hun negatief beeld van Amerika vooral te maken heeft met George W.

Bush en diens imago. Het beeld van de ongesofisticeerde Amerikaan wordt gesymboliseerd

door enkele stereotiepe, niet al te snuggere presidenten zoals Bush, Reagan en Carter

(Holland, Mosbacher en Anderson, 2004, 91).

Toch moeten we relativeren. De anti-Amerikanisatie is van een lichtere en mildere aard dan

de andere anti-gevoelens in Groot-Brittanni. Eigenlijk heerst er in Groot-Brittanni een

groter anti-Frankrijk- en anti-Duitslandgevoel. Aangezien die landen dichter bij elkaar

aanleunen en meer geschiedenis delen is dit eerder logisch. Frankrijk en Duitsland zijn ook

een grotere bedreiging geweest voor Groot-Brittanni dan Amerika door de jaren heen

(Mosbacher en Anderson, 2004, 90). De Amerikahaat is van een heel andere aard. Mass

Observation, een organisatie die sociaal onderzoek doet, omschreef de Amerikanen als volgt:

Americans are rather vulgar and ostentatious, truculent and opulent barbarians, glorying in

atomic bombs and the almighty dollar, pushy and arrogant, immature, too materialistic and

immoral, too self-satisfied, loud spoken, too ignorant, politically backward, uncultured and

half-educated, and tiresome with a mental age of 12. Dit werd geschreven in de jaren 40, na

de gigantische Amerikaanse militaire hulp in de Tweede Wereldoorlog. Ook de dag van

vandaag zou men de Amerikaan op deze manier omschrijven (Hollander, Mosbacher en

Anderson, 2004, 91).

De huidige protestacties in Groot-Brittanni gaan veel verder dan het richten van hun pijlen

op grote kapitalistische Amerikaanse merken zoals Nike en McDonalds. Het heetste hangijzer

in de kritiek op de Verenigde Staten hun buitenlandse politiek is in Groot-Brittanni steeds de

Amerikaanse steun aan Isral geweest. Dit gevoel wordt nog meer en meer versterkt door de

sterke groei van de Moslimgemeenschap in Engeland (Hollander, Mosbacher en Anderson,

2004, 96-97). Al zijn er ook bekende pro-Amerika stemmen. Jonathan Freedland, een Britse

journalist die veel invloed had op de Blair-administratie, vindt dat de Britten kunnen leren van

de Amerikanen en van de American creed4 om tot een modernere en progressievere

4 Geloven in dezelfde waarden en normen als de Amerikanen.

14

samenleving te komen. Anderen, waaronder Margareth Thatcher, dachten er anders over en

vonden dan weer dat er andere lessen moesten getrokken worden (Hollander, Mosbacher en

Anderson, 2004, 101).

Jane Stokes bestudeerde de advertenties op de Britse televisie en verdeelt die onder in drie

soorten: authentic Americanicity, borrowed Americanicity, un-Americanicity (Stokes, 1999,

150-151-152). De advertenties werden in Groot-Brittanni eerst slecht onthaald. Men vond

het een Amerikaans fenomeen en had schrik dat het Groot-Brittanni nog meer zou

Amerikaniseren (Stokes, 1999, 148). Door de globalisatie in de twintigste eeuw is het Britse

publiek vertrouwd geraakt met de typische iconografie van de Amerikaanse populaire cultuur

en heeft het die algemeen aanvaard (Stokes, 1999, 155). Americanicty is volgens Stokes een

concept van de Britse verbeelding, gecreerd om producten te verkopen aan het Britse publiek

(Stokes, 1999, 155). Toch werd in de jaren 90 bij de Britse omroep BBC een nieuw

mediabeleid uitgestippeld. Er zouden minder gemporteerde programmas (lees: Amerikaanse

programmas) uitgezonden worden. De hypocrisie steeg tot een hoogtepunt met de Britse

kritiek op de typischeAmerican Reality Shows die de Britse televisie overspoelden.

Nochtans is het concept Reality TV een Britse uitvinding die pas later de grote plas

overwaaide.

Representatie van de Verenigde Staten in Frankrijk

Ook al is Frankrijk, in tegenstelling tot Duitsland, Spanje, Itali en Groot-Brittanni, nooit in

oorlog geweest met de Verenigde Staten, toch is de anti-Amerikanisatie volgens Philippe

Roger er altijd het grootst geweest. Alles wat Anglo-Saxon is in Frankrijk, is voor de Fransen

gelijk aan Amerika, ook al omvat het woord alle Engelstalige landen (Hollander, Daniels,

2004, 65). In de jaren 80 dacht men nog dat het haatgevoel zou wegebben, de stereotypen

leken gedateerd. Niets was minder waar: boeren vielen McDonalds aan en Coca-Cola werd

tijdelijk uit de markt gehaald wegens gezondheidsredenen. Het hoogtepunt van anti-

Amerikanisatie kwam er, paradoxaal genoeg, na de gebeurtenissen van 11 september 2001.

De kranten en intelligentsia waren niet mals voor de VS, als zouden ze het zelf gezocht

hebben en was het hun eigen schuld (Roger, 2005, ix-x), een fenomeen dat we ook in Groot-

Brittanni terug zagen komen.

15

Amerikanisatie kan volgens Roger omschreven worden als een aantal waarden die de

nationale identiteit van Amerika herbergen. Het gaat om de karakteristieken van de

Amerikaanse samenleving en dus niet de Amerikaanse man: efficintie en productiviteit. De

Fransen namen de term over maar vulde hem in zoals zij over de Amerikanen dachten,

waardoor de term in Frankrijk een andere, negatieve weerklank kreeg. Typerend voor de

Amerikahaat in Frankrijk is dat ze nooit persoonlijk bedoeld wordt. De Fransen geven soms af

op Amerika in het bijzijn van Amerikanen, zonder dat ze hen persoonlijk willen aanvallen

(Roger, 2005, xiii-xvi).

Uit een poll genomen in 2002 toen bekend werd dat Amerika de oorlog verklaarde aan Irak

bleek dat de perceptie van Amerika in alle Europese landen was verslechterd, behalve in

Frankrijk, daar bleef het hetzelfde, het stagneerde. De poll bewees dat de term in Frankrijk

autonoom en onafhankelijk was geworden. Externe invloeden hadden zo goed als geen grip

meer op het fenomeen. Anti-Amerikanisatie lijkt vereeuwigd te zijn in de Franse mentaliteit,

al zijn er stemmen die die stelling tegengaan. De jeugd van tegenwoordig heeft immers de

kledij, het eten en de cultuur van het land overgenomen. Hoewel men aanneemt dat dit de

vijandigheid enkel kan verminderden, is het bewezen dat consumptie niet gelijk staat aan

aantrekking (Roger, 2005, 450-451).

We kunnen anti-Amerikanisatie volgens Sartre niet zien als een aanval op een volledige

samenleving of ras zoals dat bij fascisten en racisten wel is (Kuisel, 1993, 7). Essentieel voor

anti-Amerikanisatie is de graad van wrok. Niet houden van Hollywood en het kauwen op

kauwgom is geen anti-Amerikanisatie. Minachting hebben voor het Amerikaanse volk en hun

buitenlandbeleid of hun consumptiemaatschappij is dat wel (Kuisel, 1993, 8-9). Sartre voelde

zichzelf geen anti-Amerikaan. Hij vond bepaalde zaken positief en boeiend aan de

Amerikaanse samenleving (jazz, film, literatuur, relatie tussen sociale klassen, vrijheid en

waardigheid), andere zaken vond hij dan weer verwerpelijk (racisme, harde aanpak van

minder bedeelden en effecten van mechanisatie op de arbeid). Ook had Sartre een grote afkeer

voor het imperialisme (Kuisel, 1993, 50). De Franse intellectuele elite was zo goed als

unaniem anti-Amerikaans (Markovits, 2007, 77-78).

Voor de Fransen waren de Amerikanen les grands enfants. Ze maakten van hen een

karikatuur met Hollywood als principile culturele hoofdattractie. Zij vonden het een industrie

die inkomsten en geld boven kwaliteit plaatste (Kuisel, 1993, 9). Fransen dragen hun hogere,

verfijnde cultuur hoog in het vaandel. Hollywood behoorde volgens hen tot de lage cultuur

16

omdat geld steeds op de eerste plaats kwam in het kapitalistische Amerika. Dit alles leidde

volgens hen tot de standaardisatie van de samenleving en zou het einde betekenen van de

Amerikaanse beschaving. Mounier vreesde dat Frankrijk zijn ziel zou verliezen moest het

Amerika imiteren (Kuisel, 1993, 12). Fransen willen ook koste wat kost de Franse taal

behoeden voor Engelse invloeden (Markovits, 2007, 75). Zij zien American football als iets

barbaars (vooral de supporters dan) en vinden de cheerleaders eerder prostituees (Markovits,

2007, 76).

In 1950 zien we een ommekeer in de perceptie. Er kwamen meer Amerikaanse producten op

de markt en ook Hollywoodfilms vonden hun weg in Frankrijk (Kuisel, 1993, 29).

Amerikanen werden gezien als jong, dynamisch, modern en praktisch, de Fransen als oud,

arm en traditioneel. De Amerikanen hadden een hogere levensstandaard en werden gevierd

om hun comfort en technologische vooruitgang. De Amerikaanse hegemonie maakte jacht op

de Fransen. In 1953 bleek bij een rondvraag dat liefst driekwart van de Fransen zich positief

uitlieten over de Verenigde Staten. Ze hadden veel sympathie, zelfs admiratie voor Amerika

(Kuisel, 1993, 47).

Het Amerikaanse frisdrankenbedrijf Coca-Cola heeft een grote invloed gehad op Frankrijk.

Als grootste vorm van het gehate kapitalisme in Frankrijk wilden zij de markt overrompelen

met grote advertenties en reclameborden, iets wat toen nog nooit of amper gezien was in

Frankrijk. Coca-Cola zorgde mee voor de Amerikaanse commercile en culturele invasie in

Frankrijk. Het kwam meerdere malen tot grote politieke debatten en leidde uiteindelijk zelfs

tot een handelsembargo. Dat werd pas in 1950 opgeheven. Lhumanit, een toenmalige Franse

communistische partij, vroeg zich af: Will we be coca-colonis5?. Van alle West-

Europese landen is Coca-Cola uiteindelijk het minst verspreid in Frankrijk. Coca-Cola was

het uithangbord van de Amerikanisatie en vele gezinnen vonden het daarom een slecht

drankje.

Maar ook deze invasie moest Frankrijk uiteindelijk ontgelden. Na verloop van tijd

adverteerde zelfs de communistische partij over Coca-Cola (Kuisel, 1993, 52-69). Vanaf 1980

wordt Frankrijk zelfs beschouwd als het meest pro-Amerikaanse land van West-Europa. Anti-

Amerikanisatie had plaats gemaakt voor een enthousiasme voor alles wat met Amerika te

maken had. De Amerikaanse way of life werd modieus. De Fransen waren verleid (Kuisel,

5 Coca-colonization refereert naar de globalisering van de wereld. Het is een hypogram van het woord Coca-Cola en het woord colonization.

17

1993, 212). Onderzoek van Robert M. McKenzie toonde aan dat Amerikaanse studenten

verbaasd waren over de overvloed aan Amerikaanse muziek die ze hoorden op de Franse

Onafhankelijkheidsdag nota bene. Ook het grote aanbod van Amerikaanse soaps op de Franse

televisie verontwaardigde hen (McKenzie, 1999, 117-132). Bij Amerika plaatste men nu het

beeld van een sterke, dynamische natie met veel vrijheid. Maar ook een gewelddadige natie

met racisme, geen gelijke rechten voor iedereen en op moreel vlak nogal laks. Hiermee had

Amerika zijn imago van jong, naef en vrijgevig verloren. Men zag in Amerika niet langer een

onvolwassen land, zoals daarvoor steeds gestereotypeerd werd (Kuisel, 1993, 224). Het

hoogtepunt van de ommezwaai werd in 1992 bereikt met de bouw van het Euro Disney

pretpark nabij Parijs. De Fransen zagen dit enerzijds als een culturele bedreiging en grote stap

richting standaardisatie. Anderzijds vond men dat de Franse cultuur niet zou verdwijnen door

Mickey Mouse van Amerika naar Frankrijk te verplaatsen. Sommigen zagen de Amerikaanse

cultuur niet als bedreiging, maar eerder een culturele aanvulling (Kuisel, 1993, 227-230).

Volgens Kuisel kan met niet spreken van een Amerikanisatie in Frankrijk. Daarvoor was het

verzet te groot. Uiteraard leven er veel Amerikaanse invloeden verder in de Franse

samenleving, maar nooit hebben die het volledige beeld, de volledige perceptie van Frankrijk

overgenomen. Er is geen sprake van een kolonisatie waar alles veranderd en niets meer van

het originele overblijft. Moderne cultuur is poreus en eclectisch. Ook Amerikanen dragen

bijvoorbeeld graag Franse kledij. Het is geen eenrichtingsverkeer (Kuisel, 1993, 230-237).

Representatie van de Verenigde Staten in Duitsland

De relatie tussen Amerika en Duitsland is op zijn minst ongewoon te noemen. Duitsland

transformeerde van een continentale machthebber naar een bondgenoot van Amerika na de

twee grote nederlagen in de Wereldoorlogen in de twintigste eeuw (Hollander, Freund, 2004,

105).

Lucas Pettersson onderzocht in twee Duitse toonaangevende kranten hoe er bericht werd over

de Verenigde Staten doorheen de presidentschappen van Reagan, Clinton, Bush Jr. en Obama.

Duitsland is volgens Pettersson n van de meest geamerikaniseerde landen in Europa. Het

vrijheidsgevoel dat leefde bij de Duitse jongeren in de naoorlogse periode is volgens de auteur

te wijten aan de Amerikaanse popcultuur. Die cultuur had een grote invloed op de perceptie

van Amerika en verwesterde de Duitse samenleving (Pettersson, 2011, 37).

18

Het einde van de Koude Oorlog, de aanvallen van 11 september 2001 en de Duitse beslissing

om de Verenigde Staten geen steun te bieden tijdens de oorlog in Irak zorgden voor kronkels

in de trans-Atlantische relaties tussen Duitsland en de Verenigde staten (Pettersson, 2011, 35).

Vooral tijdens de Bush-administratie zakte de positieve publieke opinie voor de Verenigde

Staten. In 2000 had 78 procent een positief beeld van Amerika, in 2003, na het verklaren van

de oorlog in Irak, was dat nog maar 23 procent. Bij de verkiezing van Obama stegen de

positieve attitudes opnieuw van 31 naar 64 procent (Pettersson, 2011, 36).

In tegenstelling tot de grote belangstelling voor de Nieuwe Wereld in Frankrijk en Groot-

Britanni, distantieerde de Duitse elite zich al snel van de Verenigde Staten. Volgens hen

leunden Frankrijk en Groot-Britanni op sommige gebieden dicht aan bij het Westen en dat

strookte met de Duitse centraal Europese mentaliteit. Amerika was ver verwijderd van alles

wat te maken had met de Habsburgse monarchie. Deze Duitse elite had wel een veel

negatiever beeld van Amerika dan de rest van de bevolking. Na de mislukte revoluties in

18486 trokken immers heel wat Duitsers de oceaan over op zoek naar werk en geld. De Duitse

immigratie was een feit. Vandaag zouden meer dan 58 miljoen huidige Amerikanen

afstammen van Duitsers. Amerika was geen ingebeeld land meer (Hollander, Freund, 2004,

108-109).

De confrontatie tussen de Reagan-administratie en de Sovjet-Unie in Europa leidde tot de

afzwakking van het communistisch blok. Met de val van de Berlijnse muur als climax,

ontstond er een Pax Americana7 (Hollander, Freund, 2004, 116). Na de val van de Berlijnse

muur en het einde van de Koude Oorlog, werd in 1994 verwacht van de Verenigde Staten dat

ze een leidende rol zouden spelen op globaal vlak. Maar Clinton kon die verwachtingen niet

inlossen. Amerika was te passief in zijn buitenlands beleid en nam geen

verantwoordelijkheden. (Pettersson, 2011, 42-43). The West (led by the Americans) was an

empty balloon: normally it is filled with principles, but when action is needed, there is no

air left (Joffe, 1994b). Anti-Amerikanisatie in Duitsland zwakte af.

Maar lang duurde dat liedje niet. De golfoorlog, de oorlog in Afghanistan, conflicten in de

Balkan en de gebeurtenissen van 11 september 2001 deden de negatieve Amerikaanse

gevoelens weer opflakkeren. Er vormen zich in Duitsland zowel pro- als anti-Amerikaanse

6 Een reeks opstanden die zich in grote delen van Europa voordeden. Het doel was het instellen van een liberaal politiek systeem en het mogelijk maken van een liberale grondwet. 7 De Amerikaanse vrede hield in dat er geen gewapende conflicten zouden plaatsvinden tussen Westerse naties. Critici beweren dat de term vooral gericht is op het handhaven van de gewenste orde van de Amerikaanse politiek in de wereld.

19

attitudes. Na 11 september 2001 komen in Berlijn 200.000 manifestanten op straat om hun

solidariteit te tonen aan de Amerikaanse getroffen bevolking. Maar tegelijkertijd gingen er

ook veel kritische stemmen op. Opnieuw deed het wanbeleid van de Bush administratie ook in

Duitsland de Duits-Amerikaanse relaties weer wankelen. (Hollander, Freund, 2004, 116-117).

Tijdens de presidentschappen van Reagan en Bush Jr. is het imago van de Verenigde Staten

dat van een militaire grootmacht. Reagan denkt vooral in simpele dichotomien zoals goed en

slecht, vriend of vijand. Ook Bush verdeelt de wereld in het goede versus het kwade, vooral

geleid door religieuze en morele overtuigingen. Zo ontstaat het stereotiep beeld dat Amerika

minder intelligent is dan Europa (Pettersson, 2011, 40-41). Dit beeld komt terug in het

onderzoek van Palmer en Hafen. Zij onderzochten hoe Duitse tieners de betekenis van

Amerikaanse televisie assimileerden, heruitvonden of weerstonden. Ze onderzochten in welke

mate de tieners accepteren en geloven wat er in de Amerikaanse televisieseries die hen

werden voorgeschoteld, afspeelt, en hoe dit hun beeld van de Verenigde Staten benvloedt of

zelfs volledig bepaalt. Veel Duitse tieners vonden de voorgeschotelde televisieseries

onrealistisch. Ook hier zien de tieners het patroon van simpele dichotomien terugkomen. Te

veel good versus bad en overgedramatiseerde liefdesverhalen zorgen voor die conclusie

(Palmer en Hafen, 1999, 135-145).

Tijdens de Clinton-periode zwakt de militaire macht van Amerika wat af. De huiselijke

president wordt eerder geassocieerd met economische macht (Pettersson, 2011, 40). Ook bij

Obama vinden we weinig oorlogszuchtige beelden terug. Hij verschuift de focus van het

begrip Amerika naar zichzelf en wordt gezien als een superster, de nieuwe Kennedy

(Pettersson, 2011, 41-42).

Tijdens de Bush-administratie wordt de Verenigde Staten gezien als unilateraal. Bush staat

niet open voor een dialoog en regeert enkel op eigen voorwaarden. Alle aandacht vestigt zich

op Bush als het grote probleem, die faalt zijn verantwoordelijkheid te nemen (Pettersson,

2011, 43). De perceptie van Bush is catastrofaal. Hij wordt omschreven als ignorant,

irrational and perhaps even a bit crazy (Koydl, 2004) en zelfs an idiot and

brainless (SZ, 2004a). In de Sddeutsche Zeitung liet men de lezers een anti-

Amerikanisatietest afleggen. Dit creerde een gevoel dat het normaal en acceptabel was om

Amerika te verafschuwen. Toch moet er een onderscheid worden gemaakt tussen anti-

Amerikanisatie en anti-Bushisme. Het laatste moet niet leiden tot het eerste (Pettersson,

2011, 45).

20

Obama zorgt voor een grote ommezwaai. Hij krijgt een imago opgespeld van een open,

coperatieve en verzoenende president (Pettersson, 2011, 43-44). Dankzij Obama wordt het

volkomen normaal om pro-Amerika te zijn. Nu ziet men in Duitsland een duidelijk beeld van

zowel anti-Amerikanen als pro-Amerikanen (Pettersson, 2011, 46). Ook volgens de Duitse

tieners in het onderzoek van Palmer en Hafen is het verschil tussen Duitsland en Amerika

helemaal niet zo groot. In de televisieshows worden maar al te vaak aantrekkelijke acteurs

gebruikt om kijkers te lokken. Zij zien de televisieshows als een Amerikaans verzinsel om te

tonen hoe goed het in Amerika wel niet is. Het is puur bedoeld als entertainment, mensen

willen relax in hun zetel zitten en niet geconfronteerd worden met talloze problemen (Palmer

en Hafen, 1999, 135-145).

De relaties met Europa verliepen niet altijd vlekkeloos. Europa werd bijvoorbeeld niet

betrokken bij de nucleaire gesprekken, Europa bekritiseert het Lebanonbeleid van de

Verenigde Staten en op economisch gebied zijn ze elkaars tegenhanger (Pettersson, 2011, 46).

In 1994 hebben Clinton en Kohl, toenmalig bondskanselier van Duitsland, een vader-zoon

relatie waarin de Verenigde Staten de vader is (Pettersson, 2011, 46). Tijdens de Bush-

administratie zijn de Verenigde Staten en Europa opnieuw mijlenver verwijderd van elkaar.

Obama zorgde dan weer voor betere banden met Merkel, al zijn die nog niet zo goed als met

Clinton en Kohl (Pettersson, 2011, 47).

Pettersson ziet de Verenigde Staten als een soort oudere broer of vader. We love to criticize

him, but it is him we want to look up to, to make our leader and - not least - to be able to trust

when it really counts (Pettersson, 2011, 48).

Representatie van de Verenigde Staten in Canada

Oud-premier Lester Pearson omschreef de relatie tussen Canada en de VS ooit als: Sharing a

continent with the United States of America could only be compared to living with your wife.

At times it is difficult to live with her. At all times it is impossible to live without her (Kroes,

Meyer, 1991, 154). Hoewel het buurlanden zijn, verschillen Canada en Amerika op veel

gebieden van elkaar. So conscious are we of the presence and power of our big neighbour

that the nationalism of Canadian people often seems anti-American rather than pro-

Canadian (Innis, 1972, 1 in Ferguson et al., 1999, 158). Canadezen omschrijven zichzelf

meestal als de tegenhanger van de Amerikaanse cultuur. Aangezien Canadezen dubbel zo

21

vaak Amerika bezoeken, geloven ze ook dat ze zelf meer begrijpen en weten over de

Amerikanen dan wat de Amerikanen afweten over de Canadezen (Ferguson et al., 1999, 169).

Canada wordt door de Amerikanen gezien als niet meer dan het koude noorden, sneeuw,

hockey, wildernis en eskimos. Deze laagdunkende impressie typeert de wijze waarop de

Verenigde Staten naar zijn kleine broertje kijkt. De Free Trade Agreement8 tussen de

Verenigde Staten en Canada zorgde voor extra opschudding bij het Canadese volk. De

toenmalige Minister van Buitenlandse Zaken zag de grenzen zo vervagen en vond dat op die

manier de Amerikanisatie van Canada alleen maar versneld zou worden. By entering into the

bilateral preferential agreement, we decided to no longer resist the continental pull and to

accelerate the process of this countrys Americanization (Kroes, Meyer, 1991, 155). Canada

werd Amerikas belangrijkste handelspartner (Ferguson et al., 1999, 157).

Canada, of beter de negen Canadese provincies, heeft al decennialang een troebele en woelige

relatie met de Franstalige provincie Quebec. Vooral de problemen in verband met het Meeche

Lake Accord vielen op. De bedoeling van het akkoord was om het Franse Qubec binnen

Canada te houden en de banden te versterken. Het weigeren van het akkoord door Qubec

stootte de provincie net verder weg van Canada en de vraag naar meer soevereiniteit voor

Quebec steeg. Een soortgelijke situatie die we in ons land goed genoeg kennen tussen

Vlaanderen en Walloni. Toch zei Jeanne Sauve, gouverneur-generaal van Canada, dat de

vijand van Quebec niet Engelstalig Canada is. De echte dreiging kwam van de Verenigde

Staten, dat de Amerikanisatie van de Canadese cultuur veroorzaakt (Kroes, Meyer, 1991, 159-

160).

Canadezen vinden hoofdzakelijk dat ze ten opzichte van de Verenigde Staten een betere

gezondheidszorg en een hogere levenskwaliteit genieten, en dat ze meer respect hebben voor

de rest van de wereld. Toch blijkt na rondvraag dat n op de zes Canadezen een

samensmelting met de Verenigde Staten wel nog ziet zitten. Bijna de helft vindt dat de

Verenigde Staten een betere economie en belastingheffing heeft. Ze verafschuwen wel

Amerikas militaire macht en uitgebreide nucleaire arsenaal. Canada is dan ook gekend als

een vredelievend land en fervent deelnemer van de Verenigde Naties (Kroes, Meyer, 1991,

162).

8 Handelsakkoord tussen Canada en de Verenigde Staten in 1987 dat resulteerde in een toename van de grensoverschrijdende handel tussen de twee landen.

22

De televisienetwerken in Canada bieden voornamelijk Amerikaanse programmas. Dit zorgt

ervoor dat de gemiddelde Canadees overspoeld wordt met Amerikaanse televisiesoaps,

gewelddadige series, reclame en sportevenementen. Canadians participate actively in

American culture, in the sense that television and radio signals do not recognize national

boundaries (Ferguson et al., 1999, 157).

Het communicatienetwerk in Canada werd gebouwd met als hoofddoel het land te

onderscheiden van zijn buur Amerika. Canada wou zijn eigen netwerk, onafhankelijk van de

Verenigde Staten. Het systeem, dat omschreven werd als the central nervous system of

Canadian nationhood, had als ruggenmerg de Canadian Broadcasting Corporation (CBC).

Maar dat systeem staat nu onder economische en technologische druk. Canadezen worden

meer dan ooit overspoelt door Amerikaanse programmering en van onafhankelijkheid is al

lang geen sprake meer. De Amerikanisering is een feit (Kroes, Taras, 1991, 189).

Televisie heeft zeker een cruciale rol gespeeld in de vorming van de Canadese culturele

identiteit. Die impact kan niet onderschat worden. Maar de Canadezen spelen maar een kleine

rol. The avalanche of American programming is now so great that Canadian children spend

more time watching American television than they will spend in a Canadian school.

Pogingen om minstens 60 procent van de dag Canadese programmas uit te zenden, hielpen

niet. Tijdens de prime time9 worden Amerikaanse programmas uitgezonden. Die lokken de

meeste kijkers en zorgen voor de grootste advertentie-inkomsten. Verder lopen, opnieuw om

advertentieredenen, de Canadese en Amerikaanse programmeringen ongeveer simultaan. Er is

dus nog amper onderscheid tussen een Canadese en Amerikaanse zender. Tel daar nog bij dat

het kopen van een Amerikaans programma bijna niets kost vergeleken met de kostprijs voor

het maken van een Canadese serie, en de keuze is snel gemaakt. Er werden wel enkele

fondsen opgericht om aan geld te geraken maar dat was niet voldoende. De overvloed aan

Amerikaanse programmas en advertenties is zelfs in die mate dat de Canadese burger nog

amper basisinformatie ontvangt. Uit onderzoek bleek dat na twee jaar intensieve media-

aandacht, er heel wat Canadezen zijn die amper iets afweten van belangrijke ontwikkelingen

in het land zoals de Free Trade Agreement en het Meeche Lake Accord omdat er te veel

concurrentie, te veel stemmen en te veel rommel de belangrijke boodschappen verstoord

(Kroes, Taras, 1991, 188-200).

9 Het moment waarop de meeste mensen televisie kijken en de kijkcijfers dus het hoogst zijn, ongeveer tussen 19 en 22u.

23

ANALYSE

Methodologie

Om mijn onderzoeksvraag Wat is het beeld dat Louis Theroux in zijn documentaires vormt

van de Verenigde Staten? te onderzoeken, baseer ik mij voor de analyse op het analysemodel

van Chris Vos. In zijn boek, Bewegend Verleden: Inleiding in de analyse van films en

televisieprogrammas (2004), presenteert hij een praktisch model voor de analyse van

audiovisuele media. Volgens Vos moet men altijd vanuit de vraagstelling vertrekken bij de

keuze voor de analysemethode. De vraagstelling leidt tot een keuze uit bestaande

methodieken en soms tot de ontwikkeling van nieuwe instrumenten voor de benadering van

het onderzoeksobject. Geen analyse is uitputtend; De totale en definitieve analyse van

een film bestaat niet (Vos, 2004, 14-15).

Volgens Vos zijn er vijf belangrijke pijlers of aandachtsgebieden voor een brede culturele en

historische filmanalyse die zich richten op de samenhang van een televisieprogramma met de

samenleving. Ten eerste is er de algemene maatschappelijke context. Die is in verband met

mijn onderzoeksvraag uiterst relevant. De spanningen tussen de Verenigde Staten en de

andere Westerse wereld zijn al uitvoerig besproken in het theoretisch kader en zullen ook

terugkomen doorheen deze analyse. Vragen zoals Hoe is de houding ten opzichte van de

massamedia in het algemeen en de audiovisuele media in het bijzonder? en Welke

problemen beheersen het tijdvak? worden beantwoord (Vos, 2004, 122-125).

Een tweede luik in deze analyse is de filmhistorische context. In dit luik verschaf ik meer

informatie over het leven van Louis Theroux, zijn stijl en documentairevorm.

De derde, grootste en belangrijkste pijler is het product zelf. Vos onderscheidt drie niveaus in

de analyse van audiovisuele media: de analyse van de filmische of cinematografische laag, de

analyse van het verhaal of de vertelling (narratieve laag), de analyse van de symbolische of

ideologische laag. Elk niveau vereist zijn eigen methode. (Vos, 2004, 15). De filmische laag is

de meest technische en bevat onder andere camera- en montagetechnieken. De narratieve laag

handelt over de vertelling van het verhaal via een horizontale benadering. De symbolische

laag bevat de achterliggende boodschap en maatschappelijke context en volgt de zogeheten

verticale benadering. Ik ga met behulp van dit model de drie lagen analyseren betreffende de

Weird Weekends-serie van Louis Theroux.

24

In het laatste luik stelt Vos zich de vraag wat de receptie is van de film of het

televisieprogramma. Vragen als Zijn er in de andere media discussies naar aanleiding van

de film? en Welke beeldvorming is door de film teweeggebracht?. Die laatste vraag slaat

terug op mijn onderzoeksvraag. Het antwoord op die vraag zal dan ook vervat zitten in de

conclusie die ik maak na de analyse van Therouxs Weird Weekends documentaires.

Filmhistorische context

Louis Theroux

Louis Theroux is een Britse documentairemaker. Hij begon zijn carrire in de journalistiek en

belandde via Michael Moores TV Nation in de wereld van de documentaire. Hij gaarde voor

het eerst bekendheid met zijn Weird Weekends, documentaires die hij maakte in opdracht

van de BBC. Hij koos er voor om mensen te interviewen uit de onderbuik van, meestal,

Amerika. Het exotische10 trok Theroux steeds aan, en die vond hij voornamelijk in de

Verenigde Staten. Mensen waar de kijkers normaliter in hun dagelijkse leven (bijna) nooit

mee in contact komen. Het is vooral Therouxs stijl die opvalt tijdens zijn documentaires. De

ietwat naeve manier waarop hij de mensen interviewt en behandelt zorgen ervoor dat de

genterviewde zich meer op zijn gemak voelt. De genterviewde laat op die manier meer in

zijn ziel kijken. Zo komt de kijker meer te weten over de leefwereld van het gekozen

onderwerp of thema.

Theroux begon met het schrijven voor een gratis wekelijks blaadje in Californi. Later schreef

hij ook nog voor Spy Magazine voor hij door documentairemaker Michael Moore werd

opgepikt. Michael Moore zette de toon voor Louis Theroux. De 24-jarige Theroux werkte

mee aan Moores TV Nation, een nieuwsmagazine waar humor en journalistiek hand in hand

samengingen. We vinden volgens Dovey hier Therouxs eerste werk terug waarin zijn liefde

voor het exotische aan de Verenigde Staten op de voorgrond staat. ..the show as a whole sits

somewhat uneasily between the genre of UK programmes devoted to portraying those wacky

Americans (pet cemeteries, facelifts and gunlaw) a nd a series of situationists provocations

working with TV (Dovey, 2000, 38).

10 Het hebben van een voorkeur voor het vreemde. Het kan gevaarlijk worden wanneer de kloof tussen de onderzoeker en het onderzochte zo klein wordt, dat het onderzoek aan objectiviteit moet inboeten.

25

Na zijn werk voor TV Nation kreeg Theroux zijn eerste eigen documentairereeks, die hij

maakte in opdracht van BBC 2. Die reeks kreeg de gepaste naam Weird Weekends en

borduurde in zekere mate voort op de TV Nation-documentaires. De naam verklaart de

intentie van zijn documentaires, steeds een zoektocht naar de exotische, ietwat choquerende

subculturen in Amerika. De reeks werd gespreid over drie seizoenen, van 1998 tot 2000. Ik

heb voor deze reeks gekozen omdat ze zeer voor de hand liggend en dankbaar is voor mijn

onderzoek naar de beeldvorming van de Verenigde Staten.

Van 2000 tot 2002 stapte Theroux (even) weg van zijn drang naar het exotische en de

subculturen. Theroux volgde voor zijn nieuwe reeks When Louis met verschillende Britse

bekendheden in hun alledaagse leven. Zo volgde hij onder andere toenmalig Brits

parlementslid Neil Hamilton en diens vrouw. Tijdens de opnames werd het koppel opgepakt

na een beschuldiging van verkrachting aan hun adres. Dit zorgde voor een gigantische en

onverwachte scoop voor Theroux. De serie en de stijl van Theroux zorgde ook voor veel

klachten aan zijn adres. Theroux doet zich steeds familiair voor en lacht de mensen

tegelijkertijd uit. Velen klaagden na de opnames en uitzendingen dat hij zich dommer

voordoet voor de camera(zie verder). Dit zorgde er voor dat de reeks na twee seizoenen

ophield te bestaan. Theroux verklaarde zelf in de media dat hij geen A-list bookings meer

vond.

In 2003 begon Theroux met de BBC 2 Specials. Hij keerde (voor de eerste reeks

documentaires) terug naar Amerikaanse themas, maar met een serieuze en kritischere kijk op

de zaken dan in de Weird Weekends-serie. Van 2007 tot 2012 blijft Theroux documentaires

maken onder de BBC 2 Specials-vlag. Hij volgt hierin onder andere een neonazi-groepering,

prostituees, drugsverslaafden, ondergaat plastische chirurgie en bezoekt een gevangenis in

Miami. In februari 2014 tekende hij een nieuw contract met de BBC voor een driedelige reeks

over Los Angeles te maken. Ondertussen zijn er, op dit moment, al 25 BBC 2 Specials

verschenen.

In 2005 schreef Theroux het boek The Call of the Weird: Travels in American Subcultures.

In het boek komt hij terug op de mensen die hij interviewde voor zijn documentaires die hem

het meest zijn bijgebleven en intrigeerden. Hij bezoekt onder andere de ufocultbeweging, een

prostituee en de neo-nazifolkloregroep.

Louis Theroux sleepte verschillende prijzen in de wacht met zijn documentaires. Zo won hij

twee BAFTA awards voor Lous Therouxs Weird Weekends en When Louis Met.

26

Louis Therouxs stijl

De twee belangrijkste zaken die Theroux faam brachten, waren zijn onderwerpkeuzes en zijn

manier van interviewen.

Theroux leerde veel van zijn meester Michael Moore, waar hij voor werkte voor hij zelf

begon met het maken van documentaires. Jon Dovey beschrijft Therouxs opvallende stijl als

volgt: they represent themselves to their targets as genuine, non-threatening, engaged,

sympathetic interlocutors (Dovey, 2000, 39). In de Weird Weekends aflevering Porn, waar

Theroux in de wondere wereld van de porno-industrie in Los Angeles duikt, komt zijn manier

van werken duidelijk naar voor. Hij behandelt de porno-acteurs als normale, werkende

mensen. Hij gaat zelfs zo ver dat hij naaktfotos van hemzelf laat nemen. Hij nam deels de

stijl van Michael Moore over. Die interviewde ooit een lid van de Michigan Militia, een

groepering die vermeende banden had met bomexplosies in Oklahoma City, terwijl ze samen

een cake aan het bakken waren (Dovey, 2000, 40). Het typeert de manier van werken die we

ook bij Theroux zien. De genterviewde altijd op een zo ontspannen en normaal mogelijke

manier ondervragen zonder een duidelijk standpunt te kiezen. Maar soms slaagt die stijl terug

in zijn gezicht. Zo zei hij tijdens een aflevering van When Louis met tegen Christine

Hamilton: Oh come on Christine, this is me, Im not a journalist, Im a friend. Wat

Theroux als ironisch bedoelde, maar wat bij velen in het verkeerde keelgat schoot. Langs de

andere kant is Theroux ook heel eerlijk en rechttoe rechtaan. Zo stelt een worstelaar hem in de

aflevering Wrestling de vraag of hij eigenlijk wel vooronderzoek heeft gedaan, waar Theroux

een heel korte en eerlijke neen op antwoord. Deze eerlijke en naeve manier van

interviewen, zorgt er voor dat de mensen die hij opzoekt steevast mee willen helpen en heel

open antwoorden. Het gebeurd niet vaak dat Theroux wordt terecht gewezen of dat mensen

niet eerlijk willen antwoorden op zijn, soms, nogal directe vragen.

Journalist Dave Hoskin onderzocht de journalistieke stijl van Theroux in zijn artikel Under

Whose Skin?: The Subtle Scalpel of Louis Theroux. Theroux kreeg na de opnames soms te

verduren met klachten. Zo klaagde de conservatieve politica Ann Widecombe dat hij zich

dommer voordeed voor de camera dan hij was, en wordt er hem wel eens het etiket van sluw,

achterbaks tot faux-naif opgeplakt (Hoskin, 2012, 125). Vele mensen houden dus niet van

zijn werkstijl en vinden dat hij agressiever moet zijn en de ondervraagde meer moet

confronteren. Hij zou radicalen te zacht aanpakken. Hier is de auteur het niet mee eens, hij

vindt net dat Theroux niet moet doen wat kijkers van hem verwachten om zo te voldoen aan

27

de eisen van de gemiddelde kijker. Theroux zorgt er net voor dat het onderwerp en de

ondervraagden in een ander licht worden gezet (Hoskin, 2012, 125). Over de eerste

afleveringen van Therouxs Weird Weekends-serie is Hoskin niet de grootste voorstander:

Theroux is simply presenting extreme behaviour for the viewers amusement (Hoskin,

2012, 125). Het is pas later dat Theroux de mensen die hij interviewt serieuzer neemt.

Theroux is gekend om het feit dat hij vooral veel luistert naar de mensen, ook al is hij het

totaal niet eens met hun standpunt (in tegenstelling tot veel andere tv-gezichten die

agressiever uit de hoek komen). In zijn later werk kijkt hij ook heel vaak gewoon toe langs de

zijlijn zonder continu in te springen en zich te mengen met vragen. Hij weet wanneer hij

afstand moet houden, langs de andere kant kan hij zich ook perfect inleven in een subcultuur.

Hoskin haalt een goed voorbeeld aan in de aflevering over Indian Gurus. Hoewel Theroux

niet gelovig is neemt hij toch deel aan een ritueel en lijkt het ook echt effect op hem te

hebben. Het hoogtepunt van zijn inleving bereikte hij wanneer hij in een documentaire over

plastische chirurgie zelf onder het mes ging. Meer hierover vinden we terug in het volgende

onderdeel, de documentairevorm(en) van Theroux.

Louis Therouxs documentairevorm

Bill Nichols, een Amerikaans filmcriticus en -theoreticus, onderscheid zes verschillende

vormen van documentaires in zijn werk Introduction to Documentary: de poetic, expository,

observational, participatory, reflexive en performative documentary. Documentaires

ontstonden volgens hem als reactie op de Hollywoodiaanse fictiefilms (Nichols, 2001, 137).

Deze zes types van documentaires volgen een chronologisch patroon. Zo ontstond de poetic

mode al in 1920, terwijl er pas in 1980 voor het eerst over reflexive en performative

documentary werd gesproken. Nichols spreekt pas over het ontstaan wanneer een bepaalde

vorm als een volwaardig alternatief kan worden aangenomen. Elke vorm heeft zijn typische

kenmerken, voor- en nadelen. Verschillende types kunnen elkaar wel overschrijden stelt

Nichols: A film identified with a given mode need not be so entirely (Nichols, 2001, 100).

Een bepaalde documentaire behoort dus niet sowieso tot n bepaalde vorm. De verschillende

vormen zijn steeds doorheen de tijd gevolueerd of omgevormd tot een nieuwe vorm, meestal

na kritiek op een vorige vorm of door technologische veranderingen. Stella Bruzzi, auteur van

New Documentary: A Critical Introduction (2000), is het niet volledig eens met de

28

genealogische onderverdeling van Nichols. Zij stelt dat het fout is om de observationele

documentaire als vergaan te zien. Volgens haar zit de observationele documentaire in een

nieuwe fase, zonder dat hij stopt te bestaan. De Anglo-Amerikaanse documentaires gaan door

verschillende fases. Maar Nichols stelt net dat het niet zo is dat een oudere

documentairevorm de dag van vandaag niet meer gebruikt wordt, integendeel (Nichols, 2001,

99-100). Each mode has predecessors and each continues to this day (Nichols, 2001, 137).

De kritiek van Bruzzi lijkt dus niet te kloppen of overeen te komen met de gedachtegang van

Nichols.

Twee documentairevormen sluiten het best aan bij de stijl van Louis Therouxs

documentaires. De participatory en performative mode komen het meest overeen met het

werk van Theroux. Deze twee vormen zal ik dan ook wat uitgebreider definiren en toepassen

op de Weird Weekends-serie. Hoewel Theroux vaak toekijkt langs de zijlijn en dus

observeert, valt de observatory mode niet als noemer onder zijn werk. Deze vorm gebruikt

namelijk geen voice-over commentaar, geen geluidseffecten en zelfs geen interviews

(Nichols, 2001, 110). De meeste voorbeelden van observative documentaries zijn

documentaires over (historische) muziekconcerten. Het gaat puur om het geobserveerde

materiaal, wat niet van toepassing is bij Theroux.

Participatory mode

Participatieve documentaires ontstonden volgens Nichols in de jaren 60. Zoals bij

antropologisch en sociologisch onderzoek, dompelt de onderzoeker of documentairemaker

zich onder in een andere, te onderzoeken leefwereld. Participatieve documentaires tonen hoe

het is om als documentairemaker in een bepaalde situatie te zitten en hoe die situatie kan

veranderen, wat de documentaires van Theroux steevast aantonen. De documentairemaker

stapt uit de schaduw van de voice-over commentaar, distantieert zich van de potische

overpeinzingen en is geen vlieg-op-de-muur (of fly-on-the-wall11) meer zoals bij de poetic,

expository en observational mode (Nichols, 2001, 115-116). Typerend voor de participative

mode is dat de documentairemaker heel sterk betrouwt op zijn getuigenissen via onder andere

interviews en gesprekken, soms tot op het randje van het naeve. De documentairemaker kan

11 Zo werd de observationele methode ook soms in Engeland genoemd.

29

hierdoor soms ook als opdringerig worden gevonden. De reeks klachten aan het adres van

Theroux die reeds vermeld zijn, zijn daar een duidelijk voorbeeld van.

Dimitri Mortelmans onderscheidt bij sociologisch onderzoek vier rollen in dat

onderzoeksproces: volledig participant, participant als observator, observator als participant

en volledig observator. Louis Theroux kunnen we indelen bij zowel participant als

observator en observator als participant. De participatieve observatie is, zoals ook Nichols

stelt, heel erg verwant met antropologie en met etnografie (Mortelmans, 2007, 308). Deze

theorie sluit aan bij Nichols denkpiste over participatieve documentaires.

Participant als observator

De nadruk ligt op het participeren. De betrokkenen kennen de onderzoeker en weten wat hij

komt doen. Door de intensieve participatie wordt dit door de meesten echter na een tijd

vergeten (Mortelmans, 2007, 312). Bij de aflevering over Swingers neemt Theroux deel aan

een swingparty. De andere swingers stellen zich geen vragen en beschouwen Theroux niet als

opdringerig. Ze accepteren hem zoals hij is, net als de andere swingers. Ook bij de aflevering

Demolition Derby vergeten de mensen dat hij documentairemaker is. Ze zijn echt

teleurgesteld wanneer hij uiteindelijk afhaakt voor een wedstrijd. Een vaak terugkomend

gegeven in de Weird Weekends-serie is dat Theroux echt bij de mensen intrekt. Hij blijft er

zelfs eten en vaak ook overnachten. Zo probeert hij zich helemaal te mengen in de

onderzochte subcultuur. De mensen behandelen hem ook als een gast, eerder dan een

documentairemaker.

Observator als participant

Hier ligt de klemtoon op het observeren. Er is niet echt sprake van participatie. De

onderzoeker wordt eerder door informanten of genterviewden gentroduceerd. De

onderzoeker wordt als buitenstaander gedentificeerd door de setting (Mortelmans, 2007,

312). Deze manier van interviewen vinden we eerder terug bij Survivalists, waar Theroux

meer zijn ogen gebruikt en observeert dan daadwerkelijk te participeren. De grens tussen

participant als observator en observator als participant is dan ook flinterdun en kan soms

door elkaar gehaald worden. Zoals de aflevering over Infomercials, waar Theroux

daadwerkelijk deelneemt en dus participeert bij het verkopen van een papierversnipperaar. Hij

participeert wel, maar wordt door de andere verkopers wel nog als buitenstaander

gedentificeerd.

30

Nichols gaat verder dat de aanwezigheid van de filmmaker zo prominent is en dat de

handelingen die ze voeren, wat ze doen, belangrijk worden voor de uiteindelijke

documentaire. Deze cinma vrit12 toont hoe de documentairemaker en het onderwerp met

elkaar in contact komen en hoe ze met elkaar omgaan. Theroux laat er (meestal) een zeer open

relatie op na. Zo laat hij in de aflevering over de pornowereld zelf naaktfotos trekken om zo

te proberen een rolletje te regelen. Het grote verschil met observationele documentaires is dat

wat we hier zien, enkel te zien is door de aanwezigheid van de camera. Sommige momenten

worden dus wat in scne gezet of zijn gepland. Het zou niet spontaan gebeuren moest er

gewoon een camera aanwezig zijn die observeert (Nichols, 2001, 118).

Opnieuw zoals bij antropologisch en sociologisch onderzoek zijn interviews een zeer

belangrijk onderdeel bij participatieve documentaires stelt Nichols. Net zoals ook in het

rechtssysteem, de welzijnszorg, talkshows op televisie en uiteraard in de journalistieke sfeer

interviews een grote rol spelen. The interview allows the filmmaker to address people who

appear in the film formally rather than address the audience through voice-over commentary.

The interview stands as one of the most common forms of encounter between filmmaker and

subject in participatory documentary (Nichols, 2001, 121).

Documentairemakers zoals Theroux trachten een beeld te schetsen van de directe confrontatie

met hun eigen omgeving. As viewers, we have the sense that we are witness to a form of

dialogue between filmmaker and subject that stresses situated engagement, negotiated

interaction and emotion-laden encounter (Nichols, 2001, 123). In de aflevering over

survivalists zegt Theroux: a subculture I planned to infiltrate. Hierdoor maakt hij duidelijk

dat hij van plan is te groep binnen te dringen, te infiltreren en deel te nemen aan de aparte

manier van leven van de survivalists.

Performative mode

Vanaf de jaren 80 ontstaan de eerste performative documentaries. Vaak wordt de

documentairevorm verward met de participative mode. Nichols blijft ook iets te wazig over

de verschillen tussen de twee vormen. Waar bij de participatieve documentairevorm de

12 Documentairevorm waarbij de filmmaker improviseert met het gebruik van de camera om de waarheid te onthullen of om bepaalde onderwerpen achter de harde realiteit te benadrukken. De vorm leunt dicht aan bij het observationele principe van de vlieg-op-de-muur.

31

documentairemaker zich betrekt in het verhaal om zo tot evidente waarheden te komen,

betrekt de documentairemaker zich bij het verhaal in de performatieve documentairevorm en

maakt hij subjectieve conclusies die logisch zijn voor hem of haar. Deze persoonlijke kijk

leent zich goed voor documentaires over marginale sociale groepen, waarbij de

documentairemaker zijn eigen unieke perspectief kan bieden zonder rekening te moeten

houden met de geldigheid van hun ervaringen.

De performatieve vorm gaat er dus van uit dat kennis concreet en vervat is, en dat het

voortspruit uit de persoonlijke ervaring van de documentairemaker. De filmmaker wil

achterhalen wat er, naast feitelijke gegevens en informatie, belangrijk is om de wereld te

kunnen begrijpen. Performatieve documentaires onderstrepen die complexiteit van onze

kennis van de wereld door nadruk te leggen op haar subjectieve en affectieve dimensies, in

plaats van objectieve feiten. Wat steeds terugkomt in performative documentaries, is de

afwijking van een realistische presentatie van de historische wereld, met meer subjectiviteit

bij de documentairemaker en meer onconventionele vertelstructuren en commentaren

(Nichols, 2001, 131-132). Performatieve documentaires trachten dus steeds een sociale

subjectiviteit weer te geven. Die sociale subjectiviteit vinden we meestal terug in de vorm van

een ondervertegenwoordigde of een al te vaak fout voorgestelde groep zoals (onderdrukte)

vrouwen, etnische minderheden en homoseksuelen (Nichols, 2001, 133). Hier vinden we

duidelijk kenmerken terug bij Therouxs Weird Weekends. Het zijn vaak deze sociale groepen

die Theroux aanspreken en het onderwerp zijn in zijn documentaires. Hij laat die groepen aan

het woord en brengt ze in beeld. Het beeld dat hij zo schetst is eerder een subjectief beeld van

een klassiek en objectief onderwerp. Hij geeft steeds zijn eigen, subj