Upload
others
View
1
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
TheProjectGutenbergEBookofMémoiresdeMarmontel(3of3),byJean-FrançoisMarmontel
ThiseBookisfortheuseofanyoneanywhereatnocostandwithalmostnorestrictionswhatsoever.Youmaycopyit,giveitawayorre-useitunderthetermsoftheProjectGutenbergLicenseincludedwiththiseBookoronlineatwww.gutenberg.org
Title:MémoiresdeMarmontel(3of3)Mémoiresd'unpèrepourserviràl'Instructiondesesenfans
Author:Jean-FrançoisMarmontel
ReleaseDate:January14,2009[EBook#27807]
Language:French
***STARTOFTHISPROJECTGUTENBERGEBOOKMÉMOIRESDEMARMONTEL(3OF3)***
ProducedbyMireilleHarmelin,EricVautierandtheOnlineDistributedProofreadersEuropeathttp://dp.rastko.net.ThisfilewasproducedfromimagesgenerouslymadeavailablebytheBibliothèquenationaledeFrance(BnF/Gallica)
MÉMOIRESDEMARMONTELPUBLIÉS
AVECPRÉFACE,NOTESETTABLESPARMAURICETOURNEUX
TOMETROISIÈME
PARIS
LIBRAIRIEDESBIBLIOPHILES
RuedeLille,7
MDCCCXCI
TABLEANALYTIQUEDESMÉMOIRES
TOMEPREMIER
LIVREI
Butdel'auteurenécrivantsesMémoires.—DescriptiondeBortetdesesenvirons.—Souvenirsd'enfance.—Premièreéducation.—Défautdemémoire.—PortraitdelamèredeMarmonteletdesautresmembresdelafamille.—EntréeaucollègedeMauriac.—Examenetadmissionàcecollège.—RéflexionsdeMarmontelsursespremièresétudes.—LeP.Bourzes,continuateurduP.Vanière.—MoeursdesécoliersdeMauriac,leurstravauxetleursplaisirs.—Amalvy,modèledesécoliers.—QuerelledeMarmontelaveclerégentducollège.—Studieuxemploidesvacances.—Premièresamours.—MarmontelestplacéparsonpèredansunemaisondecommerceàClermont-Ferrand.—Illaquittepresqueaussitôtetsecroitunevocationecclésiastique.—SonadmissiondanslaclassedephilosophieducollègedeClermont.—VelléitédepasserchezlesoratoriensdeRiom.—Lesjésuitesluiprocurenttoutaussitôtdesrépétitions.—PromenadeàBeauregardetbienveillantaccueildeMassillon.—Nouvellesvacancessouslecostumeecclésiastique.—MortdupèredeMarmontel.—Désespoiretmaladiedel'auteur.
LIVREII
SéjourdeMarmontelàSaint-Bonnet,etauchâteaudeLinars,commeprécepteur.—RetraiteauséminairedeLimoges.—EntretienslittérairesdeMarmontelaveclesdirecteursduséminaire.—Présentationàl'évêque(Coetlosquet).—PlaisanterieducomtedeLinarsetsesconséquences.—Hospitalitéd'uncurédecampagneetdesanièce.—CommentlesjésuitesdeClermontentendaientagrandirleurcollège.—DémarchesduP.NolhacauprèsdeMarmontelpourl'engageràentrerdanslasociété.—VoyagedeBortàToulouse;propositiondemariageaveclafilled'unmuletier.—Aumomentd'entrerau
noviciatdesjésuites,Marmontelconsultesamère;réponsedecelle-ci.—Premierssuccèsdel'auteurcommerépétiteurdephilosophie.—IlobtientunebourseaucollègeSainte-Catherine.—ConcoursauxJeuxfloraux.—LettredeVoltaire.—Succèsacadémiques.—Soutenancebrillantedethèse.—Démêlésd'unboursierdeSainte-Catherineetd'ungrandvicaire.—PénitenceauséminairedeCalvet.—Hésitationsurlechoixd'unecarrière.—NouveauvoyageàBort.—Entretiendel'auteuretdesamère;tristeétatdelasantédecelle-ci.—BilletdeVoltaire.—LaPetiteacadémie.—DépartdeToulouse.—Incidentsdevoyage.—ArrivéeàParis.
LIVREIII
PremièrevisiteàVoltaireetconseilsdecelui-ci.—Premierlogementetpremièresressources.—Vauvenargues.—Bauvin.—L'Observateurlittéraire.—Prixàl'Académiefrançaise.—Grandepénurie.—ProcédédélicatdeVoltaire.—MarmontelprécepteurdujeuneGilly,etintroduitdanslafamilleHarenc.—SociétéchoisiedeMmeHarenc.—Nouveauprixdepoésieàl'Académiefrançaise.—MortdelamèredeMarmontel.—LecturedeDenysletyran,tragédie,auxacteursdelaComédie-Française.—RivalitédeMlleGaussinetdeMlleClaironausujetd'undesprincipauxrôles.—Distributiondesautresrôlesetrépétitions.—LecturedeDenysdevantlesconseillersfavorisdeVoltaireetdeMlleClairon.—Résultatdeleurdélibération.—Tourd'unescrocgascon.—PlaidoyerdeBoubée,avocatdeToulouse,pourCammas,peintredelaville,accusédeséduction.—Favier.—GénérositédeMmeHarenc—PremièrereprésentationetsuccèsdeDenys.—ÉpîtreàVoltairesurlamortdeVauvenargues.—MonetprésenteMarmontelàMlleNavarre.—SéjouràAvenay.—SingulieraveuéchappéàMlleNavarre.—FureuretdépartdeMarmontel.—RetouràParis;réceptionqueluifontsesamis.—Inquiétudes,chagrinetdésespoird'unamanttrahi.—VisiteduchevalierdeMirabeau.—AutrevisitedumêmeetdeMlleNavarre.—Consolationsprodiguéesàl'auteurparMlleClairon.—ReprisedeDenysletyran.—UncapricedeClairon.—DémarchedélicatedelapartdeMlleBroquin.—TentativesderapprochementdelapartdeClairon;refusdeMarmontel.—BonsprocédésduducdeDurasenverslui.—Lectured'AristomèneàVoltaire.—Premièrereprésentation.—ActiondramatiqueetmaladiedeRoselly.—Interruptionetreprised'Aristomène.
LIVREIV
LiaisondeMarmonteletdeMlleMarieVerrière.—ColèredumaréchaldeSaxe.
—Doublerupture.—MariagedeLaPopelinière.—SontraindemaisonàPassy.—Lectured'AristomènechezMmedeTencin.—DécouvertedelacheminéesecrètedeMmedeLaPopelinière,etconséquencesdecettedécouverte.—Plaisirs,spectaclesetdistractionsdetoutgenreoffertsparLaPopelinièreàseshôtes.—Cléopâtre,tragédiedeMarmontel.—LesHéraclides,autretragédie.—Incidentdelapremièrereprésentation.—LiaisondeMarmontelavecd'Alembert,MlledeLespinasse,Diderot,d'Holbach,Helvétius,GrimmetJ.-J.Rousseau.—FaveurdeMarmontelauprèsdeMmedePompadour.—Elleluiconseilledetenterdenouveaulafortunedramatique.—Égyptus,tragédie.—Sachute.—L'auteurobtientdeM.deMarignyl'emploidesecrétairedesbâtimentsduroi.—LeprincedeKaunitz.—Mercy-Argenteau,Starhemberg,Seckendorf.—Milordd'AlbemarleetMlleGaucher,diteLolotte.—LiaisondeLolotteaveclecomted'Hérouville;sonmariageetsafin.—ConseilsdeMmedeTencinàMarmontel.—LivretsdediversballetsoudivertissementspourRameau.—LiaisonavecCuryetlesautresintendantsdesMenus-Plaisirs.—Tribou.—Lolotte.—Contrastedecettesociétéaveccelledesphilosophes.—VoltaireetlamortdeMmeduChâtelet.—Sondésirdeplaireàlacour.—Motifsdesadisgrâce.—FaveurdeCrébillonauprèsduroietdeMmedePompadour.—RivalitédramatiquedeVoltaireetdeCrébillon(Sémiramis,Oreste,Romesauvée).—DépartdeVoltairepourlaPrusseajourné,puisbrusquementdécidé;causesdecesretardsetdecerevirement.—DiscussiondeVoltaireetd'uncoutelier.—DépartdeMarmontelpourVersailles.
TOMEDEUXIÈME
LIVREV
Entréeenfonctionsdel'auteurauprèsdeM.deMarigny.—Qualitésetdéfautsdecelui-ci.—ViedeMarmontelàVersailles,àMarly,àFontainebleau,àCompiègne.—Nouvellesliaisons;l'abbédeLaVille,Dubois,premiercommisdelaguerre,CromotduBourg,Bouret,MmeFilleul.—MariagedelasoeuraînéedeMarmontelavecM.Odde.—Emploiqu'obtientcelui-ci.—MmedeChalut.—Versfaits,àsaprière,pourlaconvalescenceduDauphin.—Plaisantembarrasdesjeunesépouxaumomentderemercierl'auteur.—Éducationd'AuroredeSaxefaiteauxfraisduDauphin.—PortraitdeQuesnay.—MmedeMarchais.—RéformeducostumeauthéâtretentéeparMlleClairon.—RemarquesdeMarmontelsursesrapportsavecMarigny.—Surl'exildeVoltaire.—Sacollaborationàl'Encyclopédie.—EntrevueavecMmedePompadour,sollicitationsetconseils.—OrigineetfortunepolitiquedeBernis.—Rapportsde
l'auteuravecluidurantsonpassageauministèredesaffairesétrangères.—SingulièremaladieguérieparunsingulierremèdedeGenson.—AttributiondeladirectionduMercureàLouisdeBoissy,surleconseildeMarmontel.—Reconnaissance,puisembarrasdeBoissy.—OriginedesContesmoraux.—Marmonteltitulairedubrevet,àlamortdeBoissy.—AutreplacedesecrétaireducomtedeGisors,proposéeàMarmontel,refuséeparSuardetacceptéeparDeleyre.—Retourdel'auteuràParis.
LIVREVI
ChangementsetprogrèsapportésàlacompositionduMercure;collaborateursrecrutésparMarmontel:Malfilâtre,Colardeau,Thomas,J.-D.LeRoy,C.-N.Cochin.—GalletetPanard.—PortraitdeMmeGeoffrin.—Principauxhabituésdesonsalon:d'Alembert,DortousdeMairan,Marivaux,Chastellux,Morellet,Saint-Lambert,Thomas,MlledeLespinasse,Raynal,Galiani,Caraccioli,lecomtedeCreutz,CarleVanLoo,Soufflot,Boucher,LeMoyne,LaTour,lecomtedeCaylus.—AutresconvivesdespetitssoupersdeMmeGeoffrin:Gentil-Bernard,MmedeBrionne,MmedeDuras,Mmed'Egmont,leprinceLouisdeRohan.—SouperschezPelletier,fermiergénéral,avecGentil-Bernard,Monticourt,Collé.—SéjourdeMarmontelàChennevières,chezCury.—ParodiedeCinna,riméeparcelui-ci.—MarmontelencitequelquesverschezMmeGeoffrin.—Ilestaccuséd'enêtrel'auteur,ets'endéfendinutilementauprèsdesducsd'AumontetdeChoiseul.—Lettredecachetquil'envoieàlaBastille.—Préparatifsdesacaptivité.—Accueilbienveillantdugouverneur.—Installationetpremierrepas.—Unmenumaigreetunmenugras.—PrévenancesdeM.d'Abadie.—InterrogatoiresubiparMarmontelausujetd'unsieurDurand,familierdusalondeMmeHarenc.—InquiétudequecetteformalitécauseàMarmontel.—LettredeMlleS**[Sau***?],etréponseduprisonnier.—SasortieetsapremièrevisiteàM.deSartine.—SermondeMmeGeoffrin,etregretsqu'elleentémoignelelendemain.—EntrevueavecChoiseul.—RéponsesdeMarmontelauxinculpationsdontilestl'objet.—VainseffortsdupremierministrepourluifairerendrelebrevetduMercure.—Cequecejournaldevintsousl'abbédeLaGardeetsessuccesseurs.
LIVREVII
RéflexionsdeMarmontelsursonpasséàcettedateetsursesprojetsd'avenir.—Sasituationetcelledesafamille.—VoyageencompagniedeGaulard.—SéjouràBordeaux.—MésaventuresdeLeFrancdePompignan.—ArrêtsàToulouse,
Béziers,Montpellier,Nîmes,Avignon,Aix,Marseille.—RetourparLyonetGenève.—VisiteàVoltaire.—Sonenthousiasmepourl'acteurL'Écluse.—MmeDeniscomparéeparsononcleàMlleClairon.—GenèveetJ.-J.Rousseau.—HuberetCramer.—LethéâtredeVoltaireàTournay.—LecturedeTancrèdeetdelaPucelle.—RentréeàParis.—L'Épîtreauxpoètes,deMarmontel,estcouronnéeparl'Académiefrançaise.—Origined'AnnetteetLubin.—SéjoursàlaMalmaison,àCroix-Fontaine,àSainte-Assise,àSaint-Cloud,àMaisons-Alfort.—Intriguesacadémiques.—PrésentationparMarmonteldesaPoétiquefrançaiseauroi,auDauphin,àMmedePompadour,àChoiseuletàPraslin.—CandidatureaufauteuildeBougainville.—ConduitegénéreusedeThomasdanscettecirconstance.—CaractèreombrageuxdeMarivaux.—SinguliersgriefsduprésidentHénaultetdeMoncrifcontreMarmontel.—MortdeCury.—MlledeLespinasse,sesorigines,sasociété,sesamours,samort.—Sociétédubarond'Holbach.—MotifsrespectifsquiavaientéloignéBuffonetJ.-J.Rousseaudupartiencyclopédique.—Promenadesded'HolbachetdesesamisauxenvironsdeParis.
LIVREVIII
RécitfaitparDiderotàMarmonteldesoriginesdesaruptureavecRousseau.—RelationsdeJean-Jacquesaveclebarond'HolbachetavecHume.—SéjourdeMarmontelàSaumur,prèsdesasoeuretdesonbeau-frère.—Visiteaucomted'Argenson,exiléauxOrmes.—Unbelespritdel'académied'Angers,etseshabiletésoratoires.—Maladiesdel'auteur.—ConceptiondeBélisaire.—Lecturesfaiteparl'auteuràDiderotetauprincehéréditairedeBrunswick.—Démêlésdel'auteuraveclescenseursdelaSorbonne.—ConférenceavecM.deBeaumont,archevêquedeParis,etlesdocteursdelaSorbonne.—PlaisanteriesdeVoltaireetdeTurgotausujetdespropositionscondamnablesextraitesdeBélisaireparlescasuistes.—Succèsdulivredansdiversescoursétrangères.—VoyagedeMmesFilleuletdeSéranauxeauxd'Aix-la-Chapelle,oùMarmontellesaccompagne.—M.etMmedeMarigny(néeFilleul)lesyrejoignent.—EntretiensdeMarmonteletdesévêquesdeNoyon(Broglie)etd'Autun(Marbeuf).—DiscoursenfaveurdespaysansduNord.—PortraitdeMmedeSéran.—Saprésentationàlacour.—Tête-à-têteavecleroi.—CorrespondancedeLouisXVetdelajeunecomtesse.—RencontredeMarmontelavecleprinceetlaprincessedeBrunswick.—VoyageàSpaavecMmedeSéran,M.etMmedeMarigny.—ImprudencesfunestescommisesparMmeFilleul.—PolitessesfaitesàMarmontelparBassompierre,contrefacteurdesesoeuvres,àLiège.—CabinetduchevalierVerhulstàBruxelles.—MortdeMmeFilleul.—Soncaractère,sa
philosophie.—DéceptiondeMarmontelausujetd'uneniècedeMmeGaulard.
LIVREIX
SéjoursàMénars.—SéjouràMaisons.—LecomtedeCreutzprésenteGrétryàMarmontel.—LeHuron.—Lucile,Sylvain,l'Amidelamaison,ZémireetAzor.—LeConnaisseur.—ÉpiloguedesrelationsdeLouisXVetdeMmedeSéran.—Marmontelvientlogerdansl'hôteldeMlleClairon.—EncorelaparodiedeCinna.—EntrevuedeMarmonteletduducd'Aumont.—SéjourduprinceroyaldeSuède(GustaveIII)àParis.—Maladiedel'auteur.—SoinsqueluiprodiguentBouvartetMlleClairon.—RapportsdeMarmonteletduducd'Aiguillon;retouchesàunmémoiredeLinguet,fureurdecelui-ci.—NominationdeMarmontelauposted'historiographedeFrance.—SuccèsdeZémireetAzorsurlethéâtredelacour,àFontainebleau.—Discussiondel'auteuretducostumier.—L'Amidelamaisonestmoinsbienaccueilli.—LaFausseMagie.—LaVoixdespauvres,épîtresurl'incendiedel'Hôtel-Dieu.—OdeàlalouangedeVoltaire.—SéjourdeMarmontelchezMmedeSéran,auchâteaudeLaTour,enNormandie.—LiaisonavecMmedeL.P***.—Matériauxrecueillisparl'auteurpourunehistoiredurègnedeLouisXV.—RapprochementopéréparMarmontelentreleducdeRichelieuetplusieursmembresdel'Académiefrançaise.—CommunicationdesmanuscritsdeSaint-Simon.—Nouvellecollaborationàl'Encyclopédie.—SuicidedeBouret.—SacredeLouisXV.—PortraitdelamaréchaledeBeauvau.—Querelledesgluckistesetdespiccinistes.—Marmontelserangeparmiceux-ci.—Roland,opéra.—Liaisondel'auteuretdesfrèresMorellet.
TOMETROISIÈME
LIVREX
MortdeMmeOddeetdesesenfants.—InquiétudesdeMarmontelsursonpropreavenir.—MmeetMlledeMontigny,soeuretniècedeMM.Morellet.—Prédictiondel'abbéMauryàMarmontel.—Projetsdebonheur.—Mariagedel'auteuretdeMlledeMontigny.—LiaisondesnouveauxépouxavecMmed'HoudetotetSaint-Lambert.—PortraitdeMmeNecker.—MortdupremiernédeMmeMarmontel.—Inquiétudepourlesecondenfant.—SéjouràSaint-Brice.—PromenadesàMontmorency.—RéflexionssurlesouvragesetlecaractèredeRousseau.—MortdeVoltaire.—Polymnie,poèmesatiriquesurlaquerelledesgluckistesetdespiccinistes.—RetraitedeNecker.—MmedeVermenoux.—Atys,
opéra.—Rapportsdel'auteuravecTurgot.—DépartducomtedeCreutzetdumarquisdeCaraccioli.—Mortded'Alembert.—NouvellemaladiedeMarmonteletnouveauxsoinsdeBouvart.—Didon,opéra,musiquedePiccini.—SonsuccèsàlacouretàParis.
LIVREXI
ÉlectiondeMarmontelcommesecrétaireperpétueldel'Académiefrançaise.—ConcertdeM.deLaBorde.—Réuniondesamisdel'auteuràsamaisondecampagne.—Mortd'untroisièmeenfant.—Pénélope,opéra.—LeDormeuréveillé.—Succèsde«lecteur»obtenusparMarmontelauxséancespubliquesdel'Académiefrançaise.—Candidaturedel'abbéMaury.—SondifférendavecLaHarpe.—Sonélection.—MortetportraitdeThomas.—ÉlectiondeMorellet.—ÉlogedeColardeau.—PoèmesurlamortduducdeBrunswick.—Présentsducomted'ArtoisetduprincedeBrunswickàcesujet.—SituationprospèreduménagedeMarmontel.—LiaisonavecM.etMmeDesèze.—ProcédésgénéreuxdeCalonneàl'égarddel'Académiefrançaise.—Plangénérald'instructionpubliquedemandéparLamoignonàMarmontel.—ÉlogedeSainte-Barbeetdesesméthodesd'enseignement.
LIVREXII
Coupd'oeilsurlescausesdelaRévolution.—PortraitdeLouisXVI.—RentréeengrâceducomtedeMaurepas;sonpassé,sesvues,sapolitique,sesprincipes.—RenvoideTerray.—VuesdeTurgot,sonsuccesseur.—Émeutede1775.—RenvoideTurgot.—PassageauxaffairesdeClugnyetdeTaboureau.—IlssontremplacésparNecker.—Plansetvuesdecelui-ci;sesdiscussionsavecTurgot.—CompterenduauroiparNecker(1781).—RéfutationdeBourboulon.—DisgrâcedeSartine.—LiguedeMaurepasetdetoutelacourcontreNecker.—Sadémissionestacceptée.—Sessuccesseurs,JolydeFleury,d'Ormesson,Calonne.—Réputation,caractèreetimprévoyancedecelui-ci.—Premièreassembléedesnotables(22février1787).—Discussion,surledéficit,entreNeckeretCalonne.—ExildeNecker.—DisgrâcedeCalonneetdeMiroménil.—BouvarddeFourqueuxestnommécontrôleurgénéral,etLamoignongardedessceaux.—NotesconfidentiellesdeMontmorincommuniquéesàMarmontel—LoméniedeBrienneestnomméministredesfinances.
LIVREXIIIPortraitdeBrienne.—SesluttescontreleParlementausujetdeséditssurletimbreetsurl'impôtterritorial.—Litdejustice.—ExilduParlementà
Troyes.—Continuationdelalutte.—Séanceroyale.—Mouvementd'opinionenfaveurdelaréuniondesEtatsgénéraux.—Exilduducd'OrléansàVillers-Cotterets.—Litdejustice(8mai1788).—Examendunouveausystèmejudiciaire.—RésistancedesEtatsdeBretagneetdeDauphiné.—RessourcesdésastreusesimaginéesparBrienne.—Sadémission.—SituationdéplorableduTrésoretdel'agriculture.—ImpopularitéetsuicidedeLamoignon.—ProjetsdeNecker.—Secondeconvocationdesnotables(3novembre1788).—OpiniondesixbureauxtouchantlemodedereprésentationdutiersauxEtatsgénéraux.—Conseild'Étatdu27décembre1788.—ChoixdeVersaillespourlieuderéuniondesÉtats.—CequevoulaitNeckeretcequiauraitpuarriver.
LIVREXIV
Marmontelmembredel'assembléeprimairedudistrictdesFeuillantsetdel'assembléeélectorale.—RôledeDuport.—Influencedesavocatsdanscesréunionspréliminaires.—Targetéluprésidentdel'assembléeélectoraleauxHeuetplaced'Angrand'Alleray.—ÉchecdeMarmontelcontreSieyès.—Dialoguedel'auteuretdeChamfort.—OuverturedesÉtatsgénéraux.—Discoursduroi.—ExposéprésentéparNecker.
LIVREXV
Contestationentreletiersetlesdeuxautresordresausujetdumodededélibérationetdelavérificationdespouvoirs.—Arrêtéprisle10juinparletierstouchantcettevérification.—Autrearrêté(17juin)spécifiantqueletierss'appelleraitdésormaisAssembléenationale.—EmbarrasdeNecker.—Projetd'uneséanceroyaleetd'unedéclarationquedevaitlireleroi.—DiscoursduducdeLuxembourg,présidentdel'ordredelanoblesse,auroi.—SermentduJeudepaume.—Adhésiondedeuxarchevêques,dedeuxévêquesetdecentquarante-cinqdéputésduclergéautiers.—Séanceroyaledu23.—Motifsdel'abstentiondeNecker.—Disparatessensiblesdansladéclarationlueparleroi.—Décretdutierstouchantl'inviolabilitédesdéputés.—Neckeroffresadémission.—Ilestacclaméparlepeuple,etparl'Assemblée.—Uniondescommunes.—Divisiondesdeuxautresordres.—Réunionplénière(27juin).—OvationàlafamilleroyaleetàNecker.—Symptômesd'agitationetbruitsalarmants.—RassemblementsetmotionsauPalais-Royal.—Délivrancedesgardes-françaisesenfermésàl'Abbaye.—Adressedupeupleàl'Assemblée.
LIVREXVI
Imprévoyancedelacour.—Adresseauroi(rédigéeparMirabeau).—Réponseduroi.—Dudroitdeveto.—Renvoidesministres.—AgitationdansParis.—ChargeduprincedeLambesc.—L'agitationredouble;oncourtauxarmes.—PromesseimprudentedeFlesselles.—Formationd'unearméecitoyenneetadoptiond'unecocarde.—Pillagedumagasind'armesdesInvalides.
LIVREXVII
AttaqueetredditiondelaBastille.—Récitd'Élie,l'undesvainqueurs,recueilliparMarmontel.—MassacrededeLauney,desesprincipauxofficiersetdeFlesselles.—MotiondubarondeMarguerittesàl'Assembléenationale.—Discoursduroi.—Réception,àParis,deladéputationchoisieparl'Assemblée.—DiscoursdeLaFayetteetdeLally-Tolendal.—Visiteduroiàl'Hôteldeville.—DiscoursdeLally-Tolendal.
LIVREXVIII
Discussiondelaprérogativeroyaletouchantlanominationdesministres.—MeurtredeFoulonetdeBertier.—Massacrescommisenprovince.—RetourdeNeckeretarrêtéd'amnistiequ'ilobtientdesélecteursdeParis.—Improbationdesdistricts.—Épuisementdesfinances.—Abandondesprivilèges(4août).—Journéesdes5et6octobre.—Retourduroietdel'AssembléeàParis.—Précisdesautresévénementsaccomplisjusqu'àlaséparationdelaConstituante.—Départetadieuxdel'abbéMaury.—Entréeenfonctionsdel'Assembléelégislative.—DépartdeMarmonteletdesafamillepourlaNormandie.—Journéedu10aoûtetsesconséquences.—Lorry,ancienévèqued'Angers,vientchercherunabriauprèsdeMarmontel.—SommairedesévénementsdepuislaréuniondelaConventionnationale(21septembre1792)jusqu'àlamortduDauphin(20prairialanIII-8juin1795).
LIVREXIX
CommencementdelaTerreur.—MaladieetmortdeCharpentier,précepteurdesenfantsdeMarmontel.—DomHonorat.—RetouràAbbeville;réflexionsdel'auteursursasituationactuelle.—Gravitécroissantedesévénementspublics.—Loisdu10mars1793,du22prairialanII(10juin1794).—ExcèscommisparCarrier,Collotd'HerboisetLeBon.—Le9thermidor.—FermetureduclubdesJacobins.—Journéedu1erprairial.—ConstitutiondesdeuxConseilsetduDirectoire.—Pouvoirsétendusconfiésàcelui-ci.
LIVREXX
RetourdeMarmontelsurlui-même.—NouveauxContesmoraux.—Coursdegrammaire,delogique,demétaphysiqueetdemorale,rédigéspoursesenfants.—RédactiondesprésentsMémoires.—Aveudel'auteuràcesujet.—AssembléeprimaireducantondeGaillon.
MÉMOIRESD'UNPÈREPOURSERVIRÀL'INSTRUCTIONDESESENFANS
LIVREX
TantqueleCielm'avoitlaissédansMmeOddeunesoeurtendrementchérie,etquim'aimoitplutôtd'unamourfilialqued'uneamitiéfraternelle,sûrd'avoirdanssondigneetvertueuxépouxunvéritableami,dontlamaisonseroitlamienne,dontlesenfansseroientlesmiens,jesavoisoùvieillirenpaix.L'estimeetlaconfiancequ'Oddes'étoitacquises,l'excellenteréputationdontiljouissoitdanssonétat,merendoientsonavancementfacileetassuré;et,n'eût-ilfaitqueconserverl'emploiqu'ilavoitàSaumur,mapetitefortuneajoutéeàlasiennenousauroitfaitvivredansunehonnêteaisance.Ainsi,lorsquelemondeetmoinousaurionsétélas,ennuyésl'undel'autre,mavieillesseavoitunasilehonorableetpleindedouceur.Danscetteheureuseconfiance,jemelaissoisaller,commevousavezvu,aucourantdelavie,etsansinquiétudejemevoyoissurmondéclin.
Maislorsquej'eusperdumasoeuretsesenfans;lorsque,danssadouleur,Odde,abandonnantunevilleoùilnevoyoitplusquedestombeaux,et,renonçantàsonemploi,sefutretirédanssapatrie,monavenir,sisereinjusqu'alors,s'obscurcitàmesyeux;jenevispluspourmoiquelesdangersdumariage,ouquelasolituded'untristecélibatetd'unevieillesseabandonnée.
Jeredoutoisdanslemariagedeschagrinsdomestiquesqu'ilm'auroitétéimpossibled'essuyersansmourir,etdontjevoyoismilleexemples;maisunmalheurpluseffrayantencoreétoitceluid'unvieillardobligé,oud'êtrelerebutdumonde,enytraînantuneennuyeuseetinfirmecaducité,ouderesterseul,délaissé,àlamercidesesvalets,livréàleurdureinsolenceetàleurserviledomination.
Danscettesituationpénible,j'avoistentéplusd'unefoisdemedonnerunecompagne,etd'adopterunefamillequimetîntlieudecellequelamortavoitmoissonnéeautourdemoi;mais,paruneheureusefatalité,aucundemesprojetsnem'avoitréussi,lorsquejevisarriveràParislasoeuretlaniècedemesamis
MM.Morellet.CefutuncoupduCiel.
Cependant,toutaimablesqu'ellesmesembloientl'uneetl'autre:lamère,paruncaractèredefranchise,decordialité,debonté;lafille,parunairdecandeuretdemodestiequi,jointàlabeauté,l'embellissoitencore;touteslesdeux,parunlangageoùj'aperçussanspeineautantd'espritquederaison,jen'imaginoispasqu'àcinquanteanspassésjefusseunmariconvenableàunepersonnequin'avoitguèrequedix-huitans.Cequim'éblouissoitenelle,cettefleurdejeunesse,cetéclatdebeauté,tantdecharmesquelanatureavoitàpeineachevédeformer,étoitcequidevoitéloignerdemoil'espérance,et,avecl'espérance,ledésirdelaposséder.
Jenevisdoncpourmoi,danscetteagréableaventure,quel'avantaged'unenouvelleetcharmantesociété.
SoitqueMmedeMontignyfûtprévenueenmafaveur,soitquemabonhomieluiconvîntaupremierabord,ellefutbientôtavecl'amidesesfrèrescommeavecunancienamiqu'elle-mêmeauroitretrouvé.Noussoupâmesensemble.Lajoiequ'ilsavoienttousd'êtreréunis,animacesouper.J'yprislamêmepartquesij'eusseétél'undesleurs.Jefusinvitéàdînerpourlelendemain,etsuccessivementseformal'habitudedenousvoirpresquetouslesjours.
Plusjecausoisaveclamère,plusj'entendoisparlerlafille,plusjetrouvoisàl'uneetàl'autrecenaturelaimablequim'atoujourscharmé.Mais,encoreunefois,monâge,monpeudefortune,nemelaissoientvoirpourmoiaucuneapparenceaubonheurquejeprésageoisàl'épouxdeMlledeMontigny,etplusdedeuxmoiss'étoientécouléssansquel'idéemefûtvenued'aspireràcebonheur-là.
Unmatin,l'undemesamis,etdesamisdeMM.Morellet,l'abbéMaury,vintmevoir,etmedit:«Voulez-vousquejevousapprenneunenouvelle?MlledeMontignysemarie.—Ellesemarie?avecqui?—Avecvous.—Avecmoi?—Oui,avecvous-même.—Vousêtesfou,ouvousrêvez.—Jenerêvepoint,etcen'estpointunefolie;c'estunechosetrèssensée,etdontaucundevosamisnedoute.—Écoutez-moi,luidis-je,etcroyez-moi,carjevousparlesérieusement.MlledeMontignyestcharmante;jelacroisaccomplie,etc'estpourcelamêmequejen'aijamaiseulafolleidéedeprétendreaubonheurd'êtresonépoux.—Ehbien!vousleserezsansyavoirprétendu.—Àmonâge?—Bon!àvotreâge!Vousêtesjeuneencore,etenpleinesanté.»Alorslevoilàquidéploietoutesonéloquence
àmeprouverquerienn'étoitplusconvenable;quejeseroisaimé;quenousferionsunbonménage;et,d'untondeprophète,ilm'annonçaquenousaurionsdebeauxenfans.
Aprèscettesaillie,ilmelaissalivréàmesréflexions;et,toutenmedisantàmoi-mêmequ'ilétoitfou,jecommençaiàn'êtrepasplussage.
Mescinquante-quatreansnemesemblèrentplusunobstaclesieffrayant;lasanté,àcetâge,pouvoittenirlieudejeunesse.Jecommençaiàcroirequejepouvoisinspirernonpasdel'amour,maisunebonneettendreamitié;etjemerappelaicequedisoientlessages:quel'amitiéfaitplusdebonsménagesquel'amour.
Jecroyoisavoirremarqué,danscettejeuneetbellepersonne,duplaisiràmevoir,duplaisiràm'entendre:sesbeauxyeux,enmeregardant,avoientuncaractèred'intérêtetdebienveillance.J'allaijusqu'àpenserque,danslesattentionsdontm'honoroitsamère,dansleplaisirquetémoignoientsesonclesàmevoirassiduchezeux,ilentroitpeut-êtrequelquedispositionfavorableauvoeuquejen'osoisformer.Jen'étoispasriche;maiscenttrentemillefrancs,solidementplacés,étoientlefruitdemesépargnes.Enfin,puisqu'unamisincère,l'abbéMaury,trouvoitcetteunionnonseulementraisonnable,maisdésirabledesdeuxcôtés,pourquoimoi-mêmeaurois-jepenséqu'ellefûtsimalassortie?
J'étoisengagécejour-lààdînerchezMM.Morellet.Jem'yrendisavecuneémotionquim'étoitinconnue.Jecroismêmemesouvenirquejemisunpeuplusdesoinàmatoilette;etdèslorsjedonnaiuneattentionsérieuseàcequicommençoitàm'intéresservivement.Aucunmotn'étoitnégligé,aucunregardnem'échappoit;jefaisoisdélicatementdesavancesimperceptibles,etdestentativeslégèressurlesespritsetsurlesâmes.L'abbénesembloitpasyfaireattention;maissasoeur,sonfrèreetsanièce,meparoissoientsensiblesàtoutcequivenoitdemoi.
Verscetemps,l'abbéfitunvoyageàBrienneenChampagne,chezlesmalheureuxLoménie,aveclesquelsilétoitliédepuissajeunesse;et,ensonabsence,lasociétédevintplusfamilièreetplusintime.
Jesavoisbienquedeflatteusesapparencespouvoientrendretrompeurl'attraitd'unepremièreliaison;jesavoisquelleillusionpouvoitfairelagrâceunieàlabeauté;deuxoutroismoisdeconnoissanceetdesociétéétoientbienpeupour
s'assurerducaractèred'unejeunepersonne.J'enavoisvuplusd'unedanslemondequel'onn'avoitinstruitequ'àfeindreetàdissimuler;maisonm'avoitdittantdebiendunatureldecelle-ci,etcenaturelmesembloitsinaïf,sipuretsivrai,siéloignédetouteespècededissimulation,defeinteetd'artifice;labonté,l'innocence,latendremodestie,enétoientsivisiblementexpriméesdanssonairetdanssonlangage,quejemesentoisinvinciblementportéàlecroiretelqu'ils'annonçoit;et,sijen'ajoutoispasfoiàtantdevraisemblance,ilfalloitdoncmedéfierdetout,etnecroirejamaisàrien.
UnepromenadeauxjardinsdeSceauxachevademedécider.Jamaiscelieunem'aparusibeau,jamaisjen'avoisrespirél'airdelacampagneavectantdedélices;laprésencedeMlledeMontignyavoittoutembelli:sesregardsrépandoientjenesaisquoid'enchanteurautourd'elle.Cequej'éprouvoisn'étoitpascedéliredessensquel'onappelleamour:c'étoitunevoluptécalme,ettellequ'onnouspeintcelledespursesprits.Ledirai-je?ilmesemblequejeconnusalorspourlapremièrefoislevraisentimentdel'amour.
Jusque-làleplaisirdessensavoitétéleseulattraitquim'eûtconduit.Icijemesentisenlevéhorsdemoipardeplusinvinciblescharmes;c'étoientlacandeur,l'innocence,ladoucesensibilité,lachasteettimidepudeur,unehonnêtetédontlevoileornoitlagrâceetlabeauté;c'étoitlavertu,couronnéedesfleursdelajeunesse,quiravissoitmonâmeencoreplusquemesyeux;sorted'enchantementmillefoisau-dessusdetousceuxdesArmidesquej'avoiscruvoirdanslemonde.
Monémotionétoitd'autantplusvivequ'elleétoitretenue…Jebrûloisd'enfairel'aveu;maisàquil'adresser?etcommentseroit-ilreçu?Labonnemèreydonnalieu.Dansl'alléeoùnousnouspromenions,elleétoitàdeuxpasdenousavecsonfrère.
«Ilfaut,medit-elleensouriant,quej'aiebiendelaconfianceenvouspourvouslaisserainsicauseravecmafilletêteàtête.—Madame,luidis-je,ilestjustequejerépondeàcetteconfiance,envousdisantdequoinousnousentretenions.Mademoisellemefaisoitlapeinturedubonheurquevousgoûtezàvivreensembletouslesquatreenfamille;etmoi,àquicelafaisoitenvie,j'alloisvousdemandersiuncinquième,commemoi,parexemple,gâteroitlasociété.—Jenelecroispas,merépondit-elle;demandezplutôtàmonfrère.—Moi,ditlefrèreavecfranchise,jetrouveroiscelatrèsbon.—Etvous,Mademoiselle?—Moi,dit-elle,j'espèrequemononclel'abbéseradel'avisdemaman;mais,jusqu'àson
retour,permettez-moidegarderlesilence.»
Commeonnedoutoitpasqu'ilnefûtdel'aviscommun,monintentionunefoisdéclarée,etlamère,lafilleetl'oncleétantd'accord,jenedissimulaiplusrien.Jecrusmêmem'apercevoirqu'unsentimentquim'occupoitsanscessetrouvoitquelqueaccèsdanslecoeurdecellequienétoitl'objet.
L'abbésefitattendre,enfinilarriva;et,quoiquetoutsefûtarrangésanssonaveu,illedonna.Lelendemain,lecontratfutsigné.Ilyinstituasaniècesonhéritièreaprèssamortetaprèslamortdesasoeur;etmoi,danscetactedresséetrédigéparleurnotaire,jeneprisd'autresoinquederendre,aprèsmoi,mafemmeheureuseetindépendantedesesenfans.
Jamaismariagenes'estfaitsousdemeilleursauspices.CommelaconfianceentreMlledeMontignyetmoiétoitmutuelleetparfaite,etquenousnousétionsbienpersuadésl'unl'autreduvoeuquenousallionsfaireàl'autel,nousl'yprononçâmessanstroubleetsansaucuneinquiétude[1].
Auretourdel'église,oùChastelluxetThomasavoienttenusurnouslevoilenuptial,onvoulutbiennouslaisserseulsquelquesmomens;etcesmomensfurentemployésànousbienassurerl'unl'autredudésirdenousrendremutuellementheureux.Cettepremièreeffusiondedeuxcoeursquelabonnefoid'uncôté,l'innocencedel'autre,etdesdeuxcôtésl'amitiélaplustendre,unissentàjamais,estpeut-êtrel'instantleplusdélicieuxdelavie.
Ledîner,aprèslatoilette,futaniméd'unegaietédubonvieuxtemps.Lesconvivesétoientd'Alembert,Chastellux,Thomas,Saint-Lambert,uncousindeMM.Morellet,etquelquesautresamiscommuns.Tousétoientoccupésdelanouvelleépouse;et,commemoi,ilsenétoientsicharmés,sijoyeux,qu'àlesvoironeûtditquechacunenétoitl'époux.
Ausortirdetable,onpassadansunsalonengalerie,dontlarichebibliothèquedel'abbéMorelletformoitladécoration.Là,unclavecin,despupitres,annonçoientbiendelamusique;maisquellemusiquenouvelleetravissanteonalloitentendre!L'opéradeRoland[2],lepremieropérafrançoisquieûtétémisenmusiqueitalienne,et,pourl'exécuter,lesplusbellesvoixetl'élitedel'orchestredel'Opéra.
L'émotionqu'excitacettenouveautéeuttoutlecharmedelasurprise.Picciniétoitauclavecin;ilanimoitl'orchestreetlesacteursdufeudesongénieetde
sonâme.L'ambassadeurdeSuèdeetl'ambassadeurdeNaplesassistèrentàceconcert;ilsenétoientravis.LemaréchaldeBeauvaufutaussidelafête.Cetteespèced'enchantementdurajusqu'ausouper,oùfurentinvitésleschanteursetlessymphonistes.
Ainsisepassacebeaujour,l'époqueetleprésagedubonheurquis'estrépandusurtoutlerestedemavie,àtraverslesadversitésquil'onttroublésouvent,maisquinel'ontpointcorrompu.
Ilétoitconvenuquenoushabiterionsensemble,lesdeuxoncles,lamèreetnous,quenouspayerionsuncinquièmepartêtedansladépenseduménage;etcetarrangementmeconvenoitàtouségards.Ilréunissoitl'avantagedelasociétédomestiqueàceluid'unesociététouteforméedudehors,etdontnousn'avionsqu'àjouir.
J'aifaitconnoîtreunepartiedeceuxquenouspouvionsappelernosamis;maisilenestencoredontjen'aipasvouluparlercommeenpassant,etsurlesquelsmessouvenirsseplaisentàsereposer.
Vousavez,mesenfans,entendudiremillefoisparvotremère,etdanssafamille,quelétoitpournousl'agrémentdevivreavecM.deSaint-LambertetMmelacomtessed'Houdetot,sonamie;etquelétoitlecharmed'unesociétéoùl'esprit,legoût,l'amourdeslettres,touteslesqualitésducoeurlesplusessentiellesetlesplusdésirables,nousattiroient,nousattachoient,soitauprèsdusaged'Eaubonne,soitdansl'agréableretraitedelaSévignédeSannois.Jamaisdeuxespritsetdeuxâmesn'ontforméunplusparfaitaccorddesentimensetdepensées;maisilsseressembloientsurtoutparunaimableempressementàbienrecevoirleursamis.Politesseàlafoislibre,aisée,attentive;politessed'ungoûtexquis,quivientducoeur,quivaaucoeur,etquin'estbienconnuequedesâmessensibles.
Nousavionsété,Saint-Lambertetmoi,dessociétésdubarond'Holbach,d'Helvétius,deMmeGeoffrin;nousfûmesaussiconstammentdecelledeMmeNecker;mais,danscelle-ci,jedatoisdeplusloinquelui:j'enétoispresqueledoyen.
C'estdansunbalbourgeois,circonstanceassezsingulière,quej'avoisfaitconnoissanceavecMmeNecker,jeunealors,assezbelle,etd'unefraîcheuréclatante,dansantmal,maisdetoutsoncoeur.
Àpeinem'eut-elleentendunommerqu'ellevintàmoiavecl'airnaïfdelajoie.
«EnarrivantàParis,medit-elle,l'undemesdésirsaétédeconnoîtrel'auteurdesContesmoraux.Jenecroyoispasfaireaubalunesiheureuserencontre.J'espèrequeceneserapasuneaventurepassagère.Necker,dit-elleàsonmarienl'appelant,venezvousjoindreàmoipourengagerM.Marmontel,l'auteurdesContesmoraux,ànousfairel'honneurdenousvenirvoir.»M.Neckerfuttrèscivildanssoninvitation;jem'yrendis.Thomasétoitleseulhommedelettresqu'ilseussentconnuavantmoi;maisbientôt,danslebelhôteloùilsallèrents'établir,MmeNecker,surlemodèledelasociétédeMmeGeoffrin,choisitetcomposalasienne.
ÉtrangèreauxmoeursdeParis,MmeNeckern'avoitaucundesagrémensd'unejeuneFrançoise.Danssesmanières,danssonlangage,cen'étoitnil'air,niletond'unefemmeélevéeàl'écoledesarts,forméeàl'écoledumonde.Sansgoûtdanssaparure,sansaisancedanssonmaintien,sansattraitdanssapolitesse,sonesprit,commesacontenance,étoittropajustépouravoirdelagrâce.
Maisuncharmeplusdigned'elleétoitceluideladécence,delacandeur,delabonté.Uneéducationvertueuseetdesétudessolitairesluiavoientdonnétoutcequelaculturepeutajouterdansl'âmeàunexcellentnaturel.Lesentimentenelleétoitparfait;mais,danssatête,lapenséeétoitsouventconfuseetvague.Aulieud'éclaircirsesidées,laméditationlestroubloit;enlesexagérant,ellecroyoitlesagrandir;pourlesétendre,elles'égaroitdansdesabstractionsoudansdeshyperboles.Ellesembloitnevoircertainsobjetsqu'àtraversunbrouillardquilesgrossissoitàsesyeux;etalorssonexpressions'enfloittellementquel'emphaseeneûtétérisible,sil'onn'avoitpassuqu'elleétoitingénue.
Legoûtétoitmoinsenelleunsentimentqu'unrésultatd'opinionsrecueilliesettranscritessursestablettes.Sansqu'elleeûtcitésesexemples,ileûtétéfacilededired'aprèsquietsurquoisonjugements'étoitformé.Dansl'artd'écrire,ellen'estimoitquel'élévation,lamajesté,lapompe;lesgradations,lesnuances,lesvariétésdecouleuretdeton,latouchoientfoiblement.ElleavoitentendulouerlanaïvetédeLaFontaine,lenatureldeSévigné;elleenparloitparouï-dire,maiselleyétoitpeusensible..Lesgrâcesdelanégligence,lafacilité,l'abandon,luiétoientinconnus.Danslaconversationmême,lafamiliaritéluidéplaisoit.Jem'amusoissouventàvoirjusqu'oùelleportoitcettedélicatesse.Unjour,jeluicitoisquelquesexpressionsfamilièresquejecroyois,disois-je,pouvoirêtrereçuesdanslestyleélevé,comme:fairel'amour,allervoirsesamours,commenceràvoirclair;prenezvotreparti;pourbienfaire,ilfaudroit;non,vois-tu:faisonsmieux,etc.Ellelesrejetacommeindignesdustylenoble.
«Racine,luidis-je,aétémoinsdifficilequevous:illesatoutesemployées»,etjeluienfisvoirlesexemples.Maissonopinion,unefoisétablie,étoitinvariable;etl'autoritédeThomasoucelledeBuffonétoientpourelleunarticledefoi.
Oneûtditqu'elleréservoitlarectitudeetlajustessepourlarègledesesdevoirs.Là,toutétoitprécisetsévèrementcompassé;lesamusemensmêmequ'ellesembloitvouloirseprocureravoientleurraison,leurméthode.
Onlavoyoittoutoccupéeàserendreagréableàsasociété,empresséeàbienrecevoirceuxqu'elleyavoitadmis,attentiveàdireàchacuncequipouvoitluiplairedavantage;maistoutcelaétoitprémédité,riennecouloitdesource,riennefaisoitillusion.
Cen'étoitpointpournous,cen'étoitpointpourellequ'ellesedonnoittouscessoins:c'étoitpoursonmari.Nouslefaireconnoître,luiconciliernosesprits,faireparlerdeluiavecélogedanslemonde,etcommencersarenommée,telfutleprincipalobjetdelafondationdesasociétélittéraire.Maisilfalloitencorequesonsalon,quesondîner,fussentpoursonmariundélassement,unspectacle:car,eneffet,iln'étoitlàqu'unspectateursilencieuxetfroid.Hormisquelquesmotsfinsqu'ilplaçoitçàetlà,personnagemuet,illaissoitàsafemmelesoindesoutenirlaconversation.Elleyfaisoitbiensonpossible;maissonespritn'avoitriend'avenantàdesproposdetable.Jamaisunesaillie,jamaisunmotpiquant,jamaisuntraitquipûtréveillerlesesprits.Soucieuse,inquiète,sitôtqu'ellevoyoitlascèneetledialoguelanguir,sesregardsencherchoientlacausedansnosyeux.Elleavoitmêmequelquefoislanaïvetédes'enplaindreàmoi.«Quevoulez-vous,Madame,luidisois-je,onn'apasdel'espritquandonveut,etl'onn'estpastoujoursenhumeurd'êtreaimable.VoyezM.Neckerlui-même,s'ilesttouslesjoursamusant.»
LesattentionsdeMmeNeckerettoutsondésirdenousplairen'auroientpuvaincreledégoûtden'êtreàsesdînersquepouramusersonmari.Maisilenétoitdecesdînerscommedebeaucoupd'autres,oùlasociété,jouissantd'elle-même,dispensel'hôted'êtreaimable,pourvuqu'illadispensedes'occuperdelui.
LorsqueNeckeraétéministre,ceuxquinel'avoientpasconnudanssavieprivéeontattribuésonsilence,sagravité,sonairdetête,àl'arrogancedesonnouvelétat.Maisjepuisattesterqu'avantmêmequ'ileûtfaitfortune,simpleassociédu
banquierThélusson,ilavoitlemêmeair,lemêmecaractèresilencieuxetgrave,etqu'iln'étoitniplusliant,niplusfamilieravecnous.Ilrecevoitcivilementsacompagnie;maisiln'avoitavecaucundenouscettecordialitéquiflatte,etquidonneàlapolitesseuneapparenced'amitié.
Safilleaditdeluiqu'ilsavoittenirsonmondeàdistance.Sitelleavoitétél'intentiondesonpère,enledisantelleauroittrahibienlégèrementlesecretd'unorgueilaumoinsridicule.Maislavéritésimpleétoitqu'unhommeaccoutumédèssajeunesseauxopérationsmystérieusesd'unebanque,etenfoncédanslescalculsdesspéculationscommerciales,connoissantpeulemonde,fréquentantpeuleshommes,trèspeumêmeleslivres,superficiellementetvaguementinstruitdecequin'étoitpaslasciencedesonétat,devoit,pardiscrétion,parprudence,paramour-propre,setenirréservépournepasdonnersamesure;aussiparloit-illibrementetabondammentdecequ'ilsavoitbien,maissobrementdetoutlereste.Ilétoitdoncadroitetsage,etnonpasarrogant.Safilleestquelquefoisuneaimableétourdie.
Àl'égarddeMmeNecker,elleavoitparminousdesamisqu'elledistinguoit;etjefustoujoursdecenombre.Cen'étoitpasquenosespritsetnosgoûtsfussentbiend'accord:j'affectoismêmed'opposermesidéessimplesetvulgairesàseshautesconceptions;etilfalloitqu'elledescendîtdeceshauteursinaccessiblespourcommuniqueravecmoi.Mais,quoiqueindocileàlasuivredanslarégiondesespensées,etplusdominéparmessensqu'ellen'auroitvoulu,ellenem'enaimoitpasmoins.
Sasociétéavoitpourmoiunagrémentbienprécieux,celuid'yretrouverl'ambassadeurdeNaplesetceluideSuède,deuxhommesdontj'aileplusregrettél'absenceetlaperte.L'un,parsabonhomieetsacordialité,autantqueparsesgoûtsetseslumières,merendoittouslesjourssoncommerceplusdésirable;l'autre,parsatendreamitié,parsadoucephilosophie,parjenesaisquellesuaveodeurdevertunaïveetmodeste,parjenesaisquoidemélancoliqueetd'attendrissantdanssonlangageetdanssoncaractère,m'attachoitplusintimementencore.Jelesvoyoischezmoi,chezeux,cheznosamis,leplussouventqu'ilm'étoitpossible,etjamaisassezàmongré.
Heureuxdansmessociétés,plusheureuxdansmonintérieurdomestique,j'attendois,aprèsdix-huitmoisdemariage,lespremièrescouchesdemafemme,commel'événementquimettroitlecombleàmesvoeux.Hélas!combiencruellementjefustrompédansmesespérances!Cetenfant,siardemmentdésiré,
étoitmortenvenantaumonde.Samère,étonnée,inquiètedenepasentendresescris,demandoitàlevoir;etmoi,immobileettremblant,j'étoisencoredanslesalonvoisinàattendresadélivrance,lorsquemabelle-mèrevintmedire:«Venezembrasservotrefemmeetlasauverdudésespoir;votreenfantestmortennaissant.»Jecrussentirmoncoeurmeurtriducoupquecesmotsyportèrent.Pâleetglacé,mesoutenantàpeine,jemetraînaijusqu'aulitdemafemme,etlà,faisantuneffortsurmoi-même:«Mabonneamie,luidis-je,voicilemomentdemeprouverquevousvivezpourmoi.Notreenfantn'estplus,ilestmortavantd'avoirvulalumière.»Lamalheureusejetauncriquimeperçalecoeur,ettombaévanouieentremesbras.CommeelleliracesMémoires,passonssurcesmomenscruels,pournepasrouvrirsablessure,quin'aquetroplongtempssaigné.
Àsonsecondenfant,jelavisrésolueàlenourrirdesonlait;jem'yopposai:jelacroyoistropfoibleencore.Lanourricequenousavionschoisieétoit,enapparence,lameilleurepossible:l'airdelasanté,lafraîcheur,unteint,unebouchederose,debellesdents,leplusbeausein,elleavoittout,hormisdulait.Ceseinétoitdemarbre,l'enfantdépérissoit;ilétoitàSaint-Cloud;et,enattendantquesamèrefûtenétatd'allerlevoir,lecuréduvillagenousavoitpromisd'yveiller:ilnousendonnoitdesnouvelles;maislecruelnousabusoit.
Enarrivantchezlanourrice,nousfûmesdouloureusementdétrompés.«Monenfantpâtit,meditsamère;voiscommesesmainssontflétries;ilmeregardeavecdesyeuxquiimplorentmapitié.Jeveuxquecettefemmemel'apporteàParis,etquemonaccoucheurlavoie.»Ellevint;ilfutappelé,ilvisitasonsein,iln'ytrouvapointdelait.Sur-le-champilallanouschercheruneautrenourrice;etaussitôtquel'enfanteutpriscenouveausein,oùilpuisoitàpleinesource,ilentrouvalelaitsibonqu'ilnepouvoits'enrassasier.
Quellefutnotrejoiedelevoirreveniràvued'oeiletseranimercommeuneplantedesséchéeetmourantequel'onarrose!CecherenfantétoitAlbert,etnoussemblionsavoirundouxpressentimentdesconsolationsqu'ilnousdonne.
Mafemme,pourgarderlanourriceauprèsd'elleetfairerespirerunairpuràl'enfant,désirad'avoirunemaisondecampagne;etunamideMM.MorelletnousprêtalasienneàSaint-Brice.
Danscevillageétoientdeuxhommesestimables,intimementunisensemble,etavecquimoi-mêmejefusbientôtlié.L'unétoitlecuré,frèreaînédel'abbé
Maury,hommed'unespritsageetd'uncaractèreexcellent;l'autreétoitunancienlibraireappeléLatour[3],hommedoux,paisible,modeste,d'uneprobitédélicate,etaussiobligeantpourmoiqu'ilétoitcharitableenverslespauvresduvillage.Sabibliothèquefutlamienne.
Jetravailloisàl'Encyclopédie.Jemelevoisaveclesoleil;et,aprèsavoiremployéhuitoudixheuresdelamatinéeàrépandresurlepapiercettefouled'observationsquej'avoisfaitesdansmesétudes,jedonnoislerestedujouràmafemmeetàmonenfant.Ilfaisoitdéjànosdélices.
ÀmesurequelebonlaitdenotrejeuneBourguignonnefaisoitcoulerlasantédanssesveines,nousvoyionssursonpetitcorps,surtoussesmembresdélicats,leschairss'arrondir,s'affermir;nousvoyionssesyeuxs'animer;nousvoyionssonvisagesecolorerets'embellir.Nouscroyionsvoiraussisapetiteâmesedévelopper,etsonintelligenceéclore.Déjàilsembloitnousentendre,etcommençoitànousconnoître;sonsourireetsavoixrépondoientausourire,àlavoixdesamère;jelevoyoisaussiseréjouirdemescaresses.Bientôtsalangueessayacespremiersmotsdelanature,cesnomssidouxqui,deslèvresdel'enfant,vontdroitaucoeurdupèreetdelamère.
Jen'oublieraijamaislemomentoù,danslejardindenotrepetitemaison,monenfant,quin'avoitencoreosémarchersansseslisières,mevoyantàtroispasdeluiàgenoux,luitendantlesmains,sedétachadesbrasdesanourrice,et,d'unpiedchancelant,maisrésolu,vintsejeterentremesbras.Jesaisbienquel'émotionquej'éprouvaidanscemomentestunplaisirquelabonnenaturearendupopulaire;maismalheuràcescoeursblasésàqui,pourêtreémus,ilfautdesimpressionsartificiellesetrares!Unefemmedenosamisdisoitdemoiassezplaisamment:«Ilcroitqu'iln'yaqueluiaumondequisoitpère.»Non,jeneprétendspasque,pourmoi,l'amourpaternelaitdesdouceursparticulières;mais,cebonheurcommunnefût-ilaccordéqu'àmoi,jen'yseroispasplussensible.Mafemmenel'étoitpasmoinsauxpremièresdélicesdel'amourmaternel;etvousconcevezqu'auprèsdenotreenfantnousn'avionsl'unetl'autreàdésireraucunautrespectacle,aucuneautresociété.
Notrefamille,cependant,etquelques-unsdenosamis,venoientnousvoirtouslesjoursdefêtes.L'abbéMauryétoitdunombre,etilfalloitentendrecommeilseglorifioitd'avoirprésagémonbonheur.
Nousvoyionsaussiquelquefoisnosvoisins,lecurédeSaint-Brice,lebonLatour
etsadignefemme,quiaimoitlamienne.
Nousfaisionsassezfréquemmentdespromenadessolitaires;etlebutdecespromenadesétoitcommunémentcettechâtaigneraiedeMontmorencyqueRousseauarenduecélèbre.
«C'estici,disois-jeàmafemme,qu'ilarêvéceromand'Héloïse,danslequelilamistantd'artetd'éloquenceàfarderleviced'unecouleurd'honnêtetéetd'uneteintedevertu.»
MafemmeavoitdufoiblepourRousseau;elleluisavoitungréinfinid'avoirpersuadéauxfemmesdenourrirleursenfans,etd'avoirprissoinderendreheureuxcepremierâgedelavie.«Ilfaut,disoit-elle,pardonnerquelquechoseàceluiquinousaapprisàêtremères.»
Maismoiquin'avoisvu,danslaconduiteetdanslesécritsdeRousseau,qu'uncontrasteperpétueldebeaulangageetdevilainesmoeurs;moiquil'avoisvus'annoncerpourêtrel'apôtreetlemartyrdelavérité,ets'enjouersanscesseavecd'adroitssophismes;sedélivrerparlacalomniedufardeaudelareconnoissance;prendredanssonhumeurfaroucheetdanssesvisionssinistreslesplusfaussescouleurspournoircirsesamis;diffamerceuxdesgensdelettresdontilavoitleplusàselouer,poursesignalerseuletleseffacertous,jefaisoissentiràmafemme,parlebienmêmequeRousseauavoitfait,toutlemalqu'ilauroitpus'abstenirdefairesi,aulieud'employersonartàservirsespassions,àcolorerseshaines,sesvengeances,sescruellesingratitudes,àdonneràsescalomniesdesapparencesspécieuses,ileûttravaillésurlui-mêmeàdomptersonorgueil,sonhumeurirascible,sessombresdéfiances,sestristesanimosités,etàredevenircequel'avoitfaitlanature,innocemmentsensible,équitable,sincèreetbon.
Mafemmem'écoutoittristement.Unjourellemedit:«Monami,jesuisfâchéedevousentendreparlersouventmaldeRousseau.L'onvousaccuserad'êtreémucontreluidequelqueinimitiépersonnelle,etpeut-êtred'unpeud'envie.
—Pourdelapersonnalitédansmonaversion,elleseroit,luidis-je,trèsinjuste,carilnem'ajamaisoffensé,etilnem'afaitaucunmal.Ilseroitpluspossiblequ'ilyeûtdel'envie,carjel'admireassezdanssesécritspourenêtreenvieux,etjem'accuseroisdel'êtresijemesurprenoisàmédiredelui;maisj'éprouveaucontraire,envousparlantdesmaladiesdesonâme,cettetristesseamèreque
vousressentezàm'entendre.—Pourquoidonc,reprit-elle,dansvosécrits,dansvosdiscours,letraitersisévèrement?Pourquoiinsistersursesvices?N'ya-t-ilpasdel'impiétéàtroublerlacendredesmorts?—Oui,lacendredesmortsquin'ont,luidis-je,laisséaucunexemple,aucunsouvenirpernicieuxpourlesvivans;maisdespoisonsassaisonnésdanslesécritsd'unéloquentsophisteetd'uncorrupteurséduisant;maisdesimpressionsfunestesqu'ilafaitessurlesespritspardespécieusescalomnies;maistoutcequ'untalentcélèbrealaissédecontagieuxdoit-ilpasseràlafaveurdurespectquel'ondoitauxmorts,etseperpétuerd'âgeenâge?Certainementj'yopposerai,soitenpréservatifs,soitencontre-poisons,touslesmoyensquisontenmonpouvoir;et,nefût-cequepourlaverlamémoiredemesamisdestachesdontill'asouillée,jenelaisserai,sijepuis,àcequiluirestedeprosélytesetd'enthousiastes,quelechoixdepenserqueRousseauaétéméchantouqu'ilaétéfou.Ilsm'accuseront,moi,d'êtreenvieux;maistantd'hommesillustresàquij'airenduleplusjusteetlepluspurhommageattesterontquejamaisl'envien'aobscurcidansmesécritslajusticeetlavérité.J'aiépargnéRousseautantqu'ilavécu,parcequ'ilavoitbesoindeshommes,etquejenevouloispasluinuire.Iln'estplus;jenedoisaucunménagementàlaréputationd'unhommequin'enaménagéaucune,etqui,danssesMémoires,adiffamélesgensquil'ontleplusaimé.»
Àl'égardd'Héloise,mafemmeconvenoitdudangerdecettelecture;etcequej'enaiditdansunEssaisurlesromansn'eutpasbesoind'apologie.Maismoi-mêmeavois-jetoujoursaussisévèrementjugél'artqu'avoitmisRousseauàrendreintéressantlecrimedeSaint-Preux,lecrimedeJulie,l'unséduisantsonécolière,l'autreabusantdelabonnefoi,delaprobitédeWolmar?Non,jel'avoue,etmamorale,dansmanouvelleposition,seressentoitdel'influencequ'ontnosintérêtspersonnelssurnosopinionsetsurnossentimens.
Envivantdansunmondedontlesmoeurspubliquessontcorrompues,ilestdifficiledenepascontracteraumoinsdel'indulgencepourcertainsvicesàlamode.L'opinion,l'exemple,lesséductionsdelavanité,etsurtoutl'attraitduplaisir,altèrentdansdejeunesâmeslarectitudedusensintime:l'airetletonlégerdontdevieuxlibertinssaventtournerenbadinagelesscrupulesdelavertu,etenridiculelesrèglesd'unehonnêtetédélicate,fontquel'ons'accoutumeànepasyattacherunesérieuseimportance.Cefutsurtoutdecettemollessedeconsciencequemeguéritmonnouvelétat.
Ledirai-je?ilfautêtreépoux,ilfautdevenirpère,pourjugersainementdecesvicescontagieuxquiattaquentlesmoeursdansleursource,decesvicesdouxet
perfidesquiportentletrouble,lahonte,lahaine,ladésolation,ledésespoir,dansleseindesfamilles.
Uncélibataire,insensibleàcesafflictionsquiluisontétrangères,nepenseniauxlarmesqu'ilferarépandre,niauxfureursetauxvengeancesqu'ilallumeradanslescoeurs.Toutoccupé,commel'araignée,àtendresesfiletsetàguetterl'instantd'yenveloppersaproie,ouilretranchedesamoralelerespectdesdroitslesplussaints,ou,s'illuienrevientquelquesouvenir,illesregardecommedesloistombéesendésuétude.Cequetantd'autressepermettentdefaire,ous'applaudissentd'avoirfait,luiparoît,sinonlégitime,dumoinstrèsexcusable:ilcroitpouvoirjouirdelalicencedesmoeursdutemps.
Mais,lorsquelui-mêmeils'estmisaunombredeceuxquelesséductionsd'unadroitcorrupteurpeuventrendremalheureuxpourtoutelavie;lorsqu'ilvoitquelesartifices,lelangageflatteuretattrayantd'unjeunefat,n'ontqu'àsurprendreoul'innocenced'unefille,oulafoiblessed'unefemme,pourdésolerleplushonnêtehomme,etlui-mêmepeut-êtreunjour;avertiparsonintérêtpersonnel,ilsentcombienl'honneur,lafoi,lasaintetédesmoeursconjugalesetdomestiques,sontpourunépoux,pourunpère,despropriétésinviolables;etc'estalorsqu'ilvoitd'unoeilsévèrecequ'ilyadecrimineletdehonteuxdansdemauvaisesmoeurs,dequelquedécorationquelerevêtel'éloquence,etsousquelquesdehorsdebienséanceetd'honnêtetéqueledéguiseunindustrieuxécrivain.
JeblâmoisdoncRousseau,mais,enleblâmant,jem'affligeoisquedetristespassions,unsombreorgueiletunevainegloireeussentgâtélefondd'unsibeaunaturel.
Sij'avoiseulapassiondelacélébrité,deuxgrandsexemplesm'enauroientguéri,celuideVoltaireetceluideRousseau;exemplesdifférens,opposéssousbiendesrapports,maispareilsencepointquelamêmesoifdelouangeetderenomméeavoitétéletourmentdeleurvie.
Voltaire,quejevenoisdevoirmourir,avoitcherchélagloirepartouteslesroutesouvertesaugénie,etl'avoitméritéepard'immensestravauxetpardessuccèséclatans;maissurtoutescesroutesilavoitrencontrél'envieettouteslesfuriesdontelleestescortée.Jamaishommedelettresn'avoitessuyétantd'outrages,sansautrecrimequedegrandstalensetl'ardeurdelessignaler.Oncroyoitêtresesrivauxensemontrantsesennemis;ceuxqu'enpassantilfouloit
auxpiedsl'insultoientencoredansleurfange.Savieentièrefutunelutte,etilyfutinfatigable.Lecombatnefutpastoujoursdignedelui,etileutencoreplusd'insectesàécraserquedeserpensàétouffer.Maisilnesutjamaisnidédaignerniprovoquerl'offense:lesplusvilsdesesagresseursontétéflétrisdesamain;l'armeduridiculefutl'instrumentdesesvengeances,etils'enfitunjeuredoutableetcruel.Maisleplusgranddesbiens,lerepos,luifutinconnu.Ilestvraiquel'envieparutenfinlassedelepoursuivre,etl'épargneraumoinssurleborddutombeau.Danslevoyagequ'onluipermitdefaireàParis,aprèsunlongexil,iljouitdesarenomméeetdel'enthousiasmedetoutunpeuplereconnoissantdesplaisirsqu'illuiavoitdonnés.Ledébileetderniereffortqu'ilfaisoitpourluiplaire,Irènefutapplaudiecommel'avoitétéZaïre;etcespectacle,oùilfutcouronné,futpourluileplusbeautriomphe.Maisdansquelmomentluivenoitcetteconsolation,ceprixdetantdeveilles?Lelendemainjelevisdanssonlit.«Ehbien!luidis-je,enfinêtes-vousrassasiédegloire?—Ah!monami,s'écria-t-il,vousmeparlezdegloire,etjesuisausupplice,etjememeursdansdestourmensaffreux!»
Ainsifinitl'undeshommeslesplusillustresdansleslettres,etl'undesplusaimablesdanslasociété.Ilétoitsensibleàl'injure,maisill'étoitàl'amitié.Celledontilahonorémajeunessefutlamêmejusqu'àsamort;etunderniertémoignagequ'ilm'endonnafutl'accueilpleindegrâceetdebontéqu'ilfitàmafemme,lorsquejelaluiprésentai.Samaisonnedésemplissoitpasdumondequivenoitlevoir,etnousétionstémoinsdelafatiguequ'ilsedonnoitpourrépondreconvenablementàchacun.Cetteattentioncontinuelleépuisoitsesforces;et,poursesvraisamis,c'étoitunspectaclepénible.Maisnousétionsdesessoupers,etlànousjouissionsdesdernièreslueursdecetespritquialloits'éteindre.
Rousseauétoitmalheureuxcommeluietparlamêmepassion;maisl'ambitiondeVoltaireavoitunfonddemodestie,vouspouvezlevoirdansseslettres;aulieuquecelledeRousseauétoitpétried'orgueil,lapreuveenestdanssesécrits.
Jel'avoisvudanslasociétédesgensdelettreslesplusestimablesaccueillietconsidéré:cenefutpasassezpourlui,leurcélébritél'offusquoit;illescrutjalouxdelasienne.Leurbienveillanceluifutsuspecte.Ilcommençaparlessoupçonner,etilfinitparlesnoircir.Ileut,malgrélui,desamis;cesamisluifirentdubien,leurbontéluifutimportune.Ilreçutleursbienfaits;maisillesaccusad'avoirvoulul'humilier,ledéshonorer,l'avilir;etlaplusodieusediffamationfutleprixdeleurbienfaisance.
Onneparloitdeluidanslemondequ'avecunintérêtsensible.Lacritiqueelle-mêmeétoitpourluipleined'égardsettempéréepardeséloges.Ellen'enétoit,disoit-il,queplusadroiteetplusperfide.Danslereposleplustranquille,ilvouloittoujoursousecroire,ousedirepersécuté.Samaladieétoitd'imaginerdanslesévénemenslesplusfortuits,danslesrencontreslespluscommunes,quelqueintentiondeluinuire,commesidanslemondetouslesyeuxdel'envieavoientétéattachéssurlui.SileducdeChoiseulavoitfaitconquérirlaCorse,ç'avoitétépourluiôterlagloired'enêtrelelégislateur;silemêmeducalloitsouper,àMontmorency,chezlamaréchaledeLuxembourg,c'étoitpourusurperlaplacequ'ilavoitcoutumed'occuperauprèsd'elleàtable.Hume,àl'entendre,avoitétéenvieuxdel'accueilqueluiavoitfaitleprincedeConti.IlnepardonnoitpasàGrimmd'avoireusurluiquelquepréséancechezMmed'Épinay;etl'onpeutvoirdanssesMémoirescommentsonâprevanités'estvengéedecetteoffense.
Ainsi,pourVoltaireetpourlui,lavieavoitétéperpétuellement,maisdiversementagitée.Elleavoiteupourl'undespeinessouventbiencuisantes,maisdesjouissancestrèsvives;pourl'autre,cen'étoientquedesflotsd'amertume,sanspresqueaucunmélangedejoieetdedouceur.Assurémentàaucunprixjen'auroisvouludelaconditiondeRousseau;iln'avoitpul'endurerlui-même,et,aprèsavoirempoisonnésesjours,jenesuispointsurprisqu'ilenaitvolontairementabrégélatristedurée.
PourVoltaire,j'avouequejetrouvoissagloireencoretropchèrementpayéepartouteslestribulationsqu'elleluiavoitfaitéprouver,etjedisoisencore:«Moinsd'éclatetplusderepos.»
Restreintdansmonambition,d'abordparlebesoindemesurermonvolàlafoiblessedemesailes,etpuisencoreparl'amourdecereposdel'espritetdel'âmequiaccompagneuntravailpaisible,etquejecroyoislepartagedel'humblemédiocrité,j'auroisétécontentdecetheureuxétat.Ainsi,renonçantdebonneheureàdestentativesprésomptueuses,j'avois,pourainsidire,capituléavecl'envie,etjem'étoisréduitàdesgenresd'écriredontonpouvoitsanspeinepardonnerlesuccès.Jen'enfuspasplusépargné;etj'éprouvaiquelespetiteschosestrouventencore,dansdepetitesâmes,uneenvieusemalignité.
Maisjem'étoisfaitdeuxprincipes:l'un,denejamaisprovoquerdansmesécritsl'offenseparl'offense;l'autre,d'enmépriserl'attaqueetden'yrépondrejamais.Jefustrenteansinébranlabledansmarésolution;ettoutelaragedesFréron,des
Palissot,desLinguet,desAubertetdeleurssemblables,n'avoitpum'irritercontreeux.
Pourquoidonc,aumomentdelaquerellesurlamusique,avois-jeétémoinsimpassible?C'estquejen'étoispasleseulinsultéparmesadversaires,etquej'avoisàvengerunartisteinhumainementattaquédanssesintérêtslespluschers.
Picciniétoitpèredefamille,etd'unefamillenombreusequisubsistoitdufruitdesontravail;soncaractèrepaisibleetdouxlerendoitplusintéressantencore.Jelevoyoisseul,sansintrigue,travaillerdesonmieuxàplaireàunnouveaupublic;etjevoyoisenmêmetempsunecabaleimpitoyablel'assailliravecfurie,commeunessaimdeguêpes.J'entémoignaimonindignation;lacabaleenfutirritée,etlesguêpestournèrentcontremoitousleursaiguillons.
Leschefsdelacabaleavoientunepresseàleursordrespourimprimerleursfacéties,etunjournalpourlesrépandre.J'yétoisinsultétouslesjours.Jen'avoispaslamêmecommoditépourmedéfendre;et,quandjel'auroiseue,cettepetiteguerren'auroitpasétédemongoût.Cependantjevouloism'égayeràmontour,carmefâchercontredesrailleurs,c'eûtétéfaireuntristepersonnage.
J'imaginaidemettreenactionleurintrigueetdelespeindreaunaturel,n'ayant,pourlesrendreplaisans,qu'àrimerleurproprelangage.Ilsimprimoientleurprose,jerécitoismesvers;ettouslesjoursc'étoitàquiferoitmieuxriresonmonde.
C'estainsiquefutcomposémonpoèmesurlamusiquepourladéfensedePiccini;peut-êtreaurois-jemieuxfaitdelaisserparlerRoland,Atys,Didon,etc.;maisjen'aipastoujoursfaitcequ'ilyavoitdemieuxàfaire;etj'avoueque,cettefois,jenecruspassoninjureetlamienneassezvengéesparlesilencedumépris.Aureste,sid'unedisputeaussifrivoleetaussiéphémèrej'aifaitunpoèmeendouzechants,cesontlesincidensquim'yontengagé,etparunepenteinsensible.J'auroispu,jel'avoue,mieuxemployermontemps;maismontravailhabituelexigeoitdurelâche,etc'étoientcesmomensdedissipationetdedélassementquejedonnoisàPolymnie.
LetempsdemonséjouràSaint-Bricefutmarquéparunévénementd'unintérêtplussérieux:cefutlaretraitedeM.Neckerduministèredesfinances[4].J'aidéjàditquesoncaractèren'étoitrienmoinsqueséduisant.Ilnem'avoitjamaisdonnélieudecroirequ'ilfûtmonami.Jen'étoispaslesien;mais,commeilme
marquoitautantd'estimeetdebienveillancequej'enpouvoisattendred'unhommeaussifroidementpoli,etque,demoncôté,j'avoisunehauteopiniondesestalens,deseslumières,del'ambitionqu'ilavoiteuedesesignalerdanssaplaceenfaisantlebiendel'État,jem'affligeaidesaretraite.
J'avoisd'ailleurspourMmeNeckerlaplussincèrevénération,carjen'avoisvuenellequebonté,sagesseetvertu;etl'affectionparticulièredontellem'honoroitméritoitbienquejeprissepartàunévénementdontjenedoutoispasqu'ellenefûttrèsaffectée.
Lorsquejel'apprisàSaint-Brice,lescroyantdéjàretirésdansleurmaisondecampagneàSaint-Ouen,jem'yrendissurl'heure.Ilsn'yétoientpasarrivésencore,et,poursuivantmaroute,j'alloislestrouveràParis.Jelesrencontraienchemin.«Vousvenieznousvoir?meditNecker;montezdansnotrevoiture,etvenezàSaint-Ouen.»Jelesyaccompagnai.NousfûmesseulstoutelasoiréeavecGermany[5],frèredeNecker,etnilemarinilafemmenemedissimulèrentleurprofondetristesse.Jetâchaideladiminuerenparlantdesregretsqu'ilslaisseroientdanslepublic,etdelajusteconsidérationquilessuivroitdansleurretraite;enquoijenelesflattoispas.«Jeneregrette,meditNecker,quelebienquej'avoisàfaire,etquej'auroisfaitsil'onm'eneûtlaisséletemps.»
Pourmoi,jenevoyoisalors,danssasituation,qu'uneretraitehonorable,unefortuneindépendante,durepos,delaliberté,desoccupationsdontilauroitlechoix,unesociétéquin'étoitpasdecellesquelafaveurattireetqueladéfaveuréloigne;et,danssonintérieur,toutcequelavieprivéeetdomestiquepouvoitavoirdedouceurpourunhommesage.Maisj'avouequejeparloisd'aprèsmesgoûtsplusqued'aprèslessiens:carjepensoisbienque,sansl'occupationdesaffairespubliquesetl'influencequ'ellesdonnent,ilnepouvoitêtrecontent.Safemmeparutsensibleausoinquejeprenoisd'affoiblirl'impressionducoupdontilétoitfrappé.Ainsimaliaisonaveceux,bienloind'êtreaffoiblieparcetévénement,n'enfutqueplusétroite.
Mafemme,pourl'amourdemoi,répondoitàleursprévenancesetàleursinvitations,maiselleavoitpourM.Neckeruneaversioninsurmontable.ElleavoitapportédeLyonlapersuasionqueM.NeckerétoitlacausedeladisgrâcedeM.Turgot,lebienfaiteurdesafamille;et,àl'égarddeMmeNecker,ellenetrouvoitpasenellecetairattrayantqu'elleavoitelle-mêmeavecsesamis.
BiendifférenteetbienplusaimableétoituneautreGenevoise,labelle
Vermenoux[6],laplusintimeamiedeM.etMmeNecker.Depuisquej'avoisfaitconnoissanceavecelle,chezcesépouxdontelleavoitformélesnoeuds,jel'avoistoujourscultivée;maissonamitiépourmafemmedepuismonmariagefutpournousunnouveaulien.
MmedeVermenoux,aupremierabord,étoitl'imagedeMinerve;maissurcevisageimposantbrilloitbientôtcetairdebonté,dedouceur,cettesérénité,cettegaieténaïveetdécentequiembellitlaraison,etquirendlasagesseaimable.L'inclinationdontelleetmafemmeseprirentmutuellementfutdelasympathie,sil'onn'entendparlàqueleparfaitaccorddesesprits,desgoûtsetdesmoeurs.Avecquelplaisircettefemme,habituellementsolitaireetnaturellementrecueillie,nousvoyoitarriveràsamaisondecampagnedeSèvres!avecquellejoiesonâmeselivroitauxdouceursdel'intimité,ets'épanouissoitdanslespetitssoupersquenousallionsfaireàParisavecelle!Assezjeuneencorepourgoûterlescharmesdelavie,lamortnousl'enleva;mais,enlaregrettant,j'aireconnudepuisque,pourelle,depluslongsjoursn'auroientétéremplisquedetristesseetd'amertume.Plustard,elleauroittropvécu.
J'enreviensàSaint-Briceetautendreintérêtquinousyoccupoit,danscetemps-là,mafemmeetmoi:c'étoitsanouvellegrossesse.Lebonair,l'exercice,lavierégléedelacampagne,luiavoientétéfavorables;et,l'hivernousayantramenésàParis,elleymitaumondeleplusbeaudenosenfans.Ainsi,pournousencore,toutsembloitprospérer;et,jusque-là,riendeplusdouxquelaviequenousmenions.
Atys[7],endépitdel'envie,avoitlemêmesuccèsqu'avoiteuRoland.Lesbeauxairsdecesdeuxopéras,chantésauclavecin,faisoientlesdélicesdenotresociétédanslesconcertsdelacomtessed'Houdetotetdesabelle-soeur,MmedeLaBriche.
Celle-ci,bonnemusicienneetchantantavecgoût,quoiqu'avecunefoiblevoix,avoitlararemodestiederéunirchezelledestalensquieffaçoientlessiens;et,loind'entémoignerlamoindrejalousie,elleétoitlapremièreàlesfairebriller.Parfaitmodèledebienséance,sansaucuneaffectation,aiséedanssapolitesse,faciledanssesentretiens,ingénuedanssagaieté,contantbien,causantbien,elleétoitsimplementetnaturellementaimable.Sonlangageetsonstyleétoientpursetmêmeélégans:mais,sensiblejusqu'àl'amitié,riendepassionnén'altéroitladouceuretl'égalitédesonâme.Cen'étoitpointlafemmequel'onauroitdésiréepourêtrevivementému,maisc'étoitcellequ'onauroitchoisiepourjouird'un
bonheurtranquille.
Enparlantdemesanciennessociétés,j'aiditquej'yavoisvuM.Turgot;mais,soitquenosmoeursetnoscaractèresneseconvinssentpasassez,soitquemaliaisonavecM.Neckerluidéplûtencoredavantage,ilnem'avoitjamaistémoignéquedelafroideur.Cependant,commeancienamidel'abbéMorellet,ilavoitprispartàmonmariage,etjedusàmafemmequelquesmarquesdesesbontés:j'yrépondisavecd'autantplusderespectqu'ilétoitdisgracié,etquejelevoyoissensibleàsadisgrâce.
Cependantjeperdoissuccessivementmesanciensamis.L'ambassadeurdeSuède,rappeléauprèsdesonroipourêtresonministredeconfiance,mefutenlevépourtoujours.CeluideNaplesnousquittapourallerêtrevice-roienSicile.L'uneetl'autreséparationmefutd'autantplusdouloureusequ'elledevoitêtreéternelle.LeslettresdeCaraccioliétoientrempliesdesesregrets.Ilnecessoitdem'appelerenSicileavecmafamille,offrantdem'envoyeràMarseilleunnavirepournoustransporteràPalerme.
J'aiditquelleétoit,depuisquaranteans,monamitiépourd'Alembert,etquelprixjedevoisattacheràlasienne.DepuislamortdeMlledeLespinasse,ilétoitconsuméd'ennuietdetristesse.Maisquelquefoisencoreillaissoitcouler,danslaprofondeplaiedesoncoeur,quelquesgouttesdubaumedecetteamitiéconsolante.C'étoitsurtoutavecmafemmequ'ilseplaisoitàfairediversionàsespeines.Mafemmeyprenoitl'intérêtleplustendre.LuietThomas,lesdeuxhommesdelettresdontlestalensetleslumièresauroientdûluienimposerleplus,étoientceuxavecquielleétoitleplusàsonaise.Iln'yavoitpourelleaucunamusementpréférableàleurentretien.
Thomassembloitencoreavoirlongtempsàvivrepourlagloireetpourl'amitié.
Maisd'Alembertcommençoitàsentirlesdéchiremensdelapierre;etbientôtiln'existaplusquepoursouffriretmourirlentementdanslespluscruellesdouleurs.
Dansunefoibleesquissedesonéloge[8],j'aiessayédepeindreladouceégalitédececaractère,toujoursvrai,toujourssimple,parcequ'ilétoitnaturel,éloignédetoutejactance,detoutedissimulation,mêlédeforceetdefoiblesse,maisdontlaforceétoitdelavertu,etlafoiblessedelabonté.
Enlepleurant,j'étoisloindepenseràluisuccéderdanslaplacedesecrétaireperpétueldel'Académiefrançoise.Jefusmoi-mêmesurlepointdelesuivreau
tombeau,frappéd'unefièvremalignesemblableàcelledontBouvartm'avoitdéjàsauvé,etdontilmeguéritencore.Combiennedois-jepasbénirlamémoired'unhommeàquideuxfoisj'aidûlavie,etqui,jusqu'àladéfaillancedesesespritsetdesesforces,n'acessédedonnerlessoinslesplustendresàmesenfans!
Àpeineétois-jeenconvalescencequ'ilfallutallerdonneràFontainebleaulenouvelopéraquej'avoisfaitavecPiccini.CetopéraétoitDidon.Commeilétoittoutentierdemoi,jel'avoisconstruitàmongré;et,pouryfairefaireunpasdeplusànotrenouvellemusique,j'avoisprofitédumomentoùunemarquedefaveurquePiccinivenoitd'obteniravoitranimésongénie.Voicicequis'étoitpassé.
Cetteannée(1783),lemaréchaldeDuras,gentilhommedelachambreenexercice,medemandasijen'avoisrienfaitdenouveau,etmetémoignaledésird'avoiràdonneràlareine,àFontainebleau,lanouveautéd'unbelopéra.«Maisjeveux,medit-il,quecesoitvotreouvrage.OnnevoussaitpasassezdegrédecequevousfaitespourrajeunirlesvieuxopérasdeQuinault.»Jereconnusàcelangagemonconfrèreàl'Académie,etsesanciennesbontéspourmoi.
«Monsieurlemaréchal,luidis-je,tantquemonmusicienPicciniseradécouragécommeill'est,jenepuisrienpromettre.VoussavezavecquellerageonluiadisputélesuccèsdeRolandetd'Atys;ilsontréussil'unetl'autre,etjusque-làlevraitalentatriomphédelacabale;mais,dansl'IphigénieenTauride,ilasuccombé,quoiqu'ils'yfûtsurpassélui-même.
«L'entrepreneurdel'Opéra,deVismes,pourgrossirsarecetteparleconcoursdesdeuxpartis,aimaginédefairejouterGlucketPiccinisurunmêmesujet:illeurafournideuxpoèmesdel'IphigénieenTauride.Gluck,danslepoèmebarbarequiluiestéchuenpartage,atrouvédeshorreursanaloguesàl'énergiedesonstyle,etillesafortementexprimées.LepoèmeremisàPiccini,toutmalfabriquéqu'ilétoit,setrouvoitsusceptibled'unintérêtplusdoux;et,aumoyendescorrectionsquel'auteuryafaitessousmesyeux,ilapudonnerlieuàunemusiquetouchante.Mais,aprèslaforteimpressionqu'avoitfaitesurlesyeuxetsurlesoreillesleféroceopéradeGluck,lesémotionsqu'aproduitesl'opéradePicciniontparufoiblesetlégères.L'IphigéniedeGluckestrestéeauthéâtredontelles'étoitemparée;celledePiccinin'apus'ysoutenir,ilenestconsterné;etvousseul,Monsieurlemaréchal,pouvezlereleverdesonabattement.—Quefaut-ilfairepourcela?medemanda-t-il.—Unechose,luidis-je,trèsfacileettrès
juste:changerenpensionlagratificationannuellequiluiaétépromiselorsqu'onl'afaitvenirenFrance,etluienaccorderlebrevet.—Trèsvolontiers,meditlemaréchal.Jedemanderaipourluicettegrâceàlareine,etj'espèrel'obtenir.»
Illademanda,ill'obtint;et,lorsquePicciniallaavecmoil'enremercier:«C'estàlareine,luidit-il,qu'ilfautmarquervotrereconnoissanceencomposantpourellecetteannéeunbelopéra.—Jenedemandepasmieux,meditPicciniennousenallant;maisquelopéraferons-nous?—Ilfautfaire,luidis-je,l'opéradeDidon;j'enaidepuislongtempsleprojetdanslatête.Maisjevouspréviensquejeveuxm'ydévelopper;quevousaurezdelonguesscènesàmettreenmusique,etquedanscesscènesjevousdemanderaiunrécitatifaussinaturelquelasimpledéclamation.Voscadencesitaliennessontmonotones:laparoleestplusvariée,plussoutenuedanssesaccens,etjevousprieraidelanotercommejevousladéclamerai.—Ehbien!medit-il,nousverrons.»Ainsifutforméledesseindedonneraurécitatifcettefacilité,cettevéritéd'expression,quifutsifavorableaujeudelacélèbreactriceàquilerôledeDidonétoitdestiné.
Letempsnouspressoit:j'écrivistrèsrapidementlepoème;et,pourdéroberPicciniauxdistractionsdeParis,jel'engageaiàvenirtravaillerprèsdemoidansmamaisondecampagne:carj'enavoisacquisunetrèsagréable,oùnousvivionsréunisenfamilledanslabellesaison.Enyarrivant,ilsemitàl'ouvrage;et,lorsqu'ill'eutachevé,l'actricequidevoitjouerlerôledeDidon,Saint-Huberty,futinvitéeàvenirdîneravecnous.Ellechantasonrôled'unboutàl'autreàlivreouvert,etl'exprimasibienquejecruslavoirauthéâtre.
EllealloitfaireunvoyageenProvence:ellevoulutyemportersonrôlepourl'étudiercheminfaisant;et,pendantsonabsence,ons'occupadesrépétitions.Cefutdanscetemps-làquej'essuyaicettemaladiequimemitauborddutombeau.QuandvintlemomentdemerendreàFontainebleau,jen'étoispasencorebienrétabli,etmafemme,inquiètesurmaconvalescence,voulutm'accompagner.
Cefutlàqu'endînantchezMmedeBeauvaunousentendîmesparlerpourlapremièrefoisdesvuesqu'onavoitsurmoipourcetteplacedesecrétairedel'Académie,qued'Alembertavoitrenduesidifficileàrempliraprèslui.
Cettedifficulté,dontl'hommeleplusvainauroitpuêtreintimidé,n'étoitpaslaseulequimeretînt.Laplacedemandoituneassiduitédontjemecroyoisincapable.C'étoitdoncbiensincèrementquejemerefusoisàl'honneurqu'onvouloitmefaire;maisonm'opposadesmotifsauxquelsjecrusdevoirmerendre,
etilfutdécidéquejeseroisdunombredesaspiransàcetteplace.Seulementjemeréservaidenepaslasolliciter.
Lacirconstancem'étoitfavorablepourlessuffragesdelacour.LesuccèsdeDidonyfutcomplet[9];etauxélogesquel'ondonnoitàlamusiquedePiccinionmêloitaussiquelquesmotsdelouangespourl'auteurdupoème.«C'estleseulopéra,disoitleroi,quim'aitintéressé.»Illeredemandadeuxfois.
Cesuccèsmefuttrèssensible;mafemmeenjouissoit,etc'étoitlàpourmoil'objetleplusintéressant.Levoyageeutpourelleunagrémentinexprimable.Lespromenadesdanslaforêt,lesrendez-vousdechasse,lescoursesdechevaux,lespartiesdeplaisiràThomery,où,àdîner,l'onnousdonnoitdesomptueusesmatelotes,etpourfruitsd'excellensraisins;touslesjoursdespectacle,desplacesdanslalogedeMmed'Angiviller,dontlamaisonétoitlanôtre,etqui,àl'envidesonépoux,mettoitunegrâcetouchanteànousattirer;l'attentiondelanombreuseetbonnecompagniequisanscesseabondoitchezelle;enfintouslesplaisirsquepouvoitréunirunecourjeuneetmagnifique,ettoutcequipersonnellementpouvoittémoigneràmafemmequ'elleétoitestiméeetchériedanslasociétéquienvironnoitlacour:toutcela,dis-je,fitpourelleetpourmoi,duséjourdeFontainebleau,uncontinuelenchantement.
Deuxincidensnousycausèrentunpeud'inquiétude:lepremierfutuneapparencederechuteetquelqueressentimentdefièvrequej'éprouvaiaucommencementduvoyage.Lesmédecinsdelacourenauroientfaitunemaladie,simafemmeeûtvoululescroire;mais,sansaucundeleursremèdes,etenmefaisantdéjeunertouslesjoursavecunpanierdebeauraisinbienmûr,ellemerenditlasanté.L'autreincidentfutlapetitevéroled'Albert,quenousavionsamenéavecnous;mais,l'éruptionnes'étantdéclaréequ'àlafinduvoyage,sur-le-champnouspartîmes,etAlbertfutremisdanslesmainsdenotreamiBouvart,quipritdeluilemêmesoinqu'ilauroiteudesonenfant.
LIVREXI
ÀnotreretouràParis,l'Académiefrançoiseayantétéconvoquéepourl'électiondesonsecrétaireperpétuel,survingt-quatrevoixélectivesj'enréunisdix-huit.MesdeuxconcurrensétoientBeauzéeetSuard.
LesuccèsdeDidonfutlemêmeàParisqu'ilavoitétéàlacour;etcetopérafitpournouslesplaisirsdel'hiver,commeavoientfaitRolandetAtysdansleurnouveauté.
L'ancienbanquierdelacour,M.deLaBorde,ajoutasesconcertsàceuxdelacomtessed'HoudetotetdeMmedeLaBriche[10]:cefutl'occasiondemaconnoissanceaveclui.
Ilavoitdeuxfillesàquilanatureavoitaccordétouslescharmesdelafigureetdelavoix,etqui,écolièresdePiccini,rendoientl'expressiondesonchantplusdouceetplustouchanteencore.
PrévenuparlespolitessesdeM.deLaBorde,j'alloislevoir,j'alloisdînerquelquefoisaveclui;jelevoyoishonorable,maissimple,jouirdesesprospéritéssansorgueil,sansjactance,avecuneégalitéd'âmed'autantplusestimablequ'ilestbiendifficiled'êtreaussifortunésansunpeud'étourdissement.DecombiendefaveursleCiell'avoitcomblé!Unegrandeopulence,uneréputationuniversellededroitureetdeloyauté,laconfiancedel'Europe,uncréditsansbornes;et,danssonintérieur,sixenfansbiennés,unefemmed'unespritsageetdoux,d'unnaturelaimable,d'unedécenceetd'unemodestiequin'avoientriend'étudié,excellenteépouse,excellentemère,telleenfinquel'envieelle-mêmelatrouvoitirrépréhensible.
Chenontroval'invidiaovel'emende.
ARIOSTE.
Quemanquoit-ilauxvoeuxd'unhommeaussicomplètementheureux?Ilapérisurunéchafaud,sansautrecrimequesarichesse,etdanscettefouledegensdebienqu'unvilscélératenvoyoitàlamort.Cetteaffreusecalamiténenousmenaçoitpointencore,et,dansmonhumblemédiocrité,jemecroyoisheureuxmoi-même.Mamaisondecampagneavoitpourmoi,danslabellesaison,encoreplusd'agrémentquen'avoiteulaville.Unesociétéchoisie,composéeaugrédemafemme,yvenoitsuccessivementvariernosloisirs,etjouiravecnousdecetteopulencechampêtrequenousoffroient,dansnosjardins,l'espalier,leverger,latreille,leslégumes,lesfruitsdetouteslessaisons:présensdontlanaturecouvroitsansfraisunetablefrugale,etquichangeoientundînermodique,enundélicieuxfestin.
Làrégnoientuneinnocentejoie,uneconfiance,unesécurité,unelibertédepenserdontonconnoissoitleslimites,etdontonn'abusoitjamais.
Vousnommerai-jetouslesconvivesquel'amitiéyrassembloit?Raynal,leplusaffectueux,leplusanimédesvieillards;Célésia[11],ceGénoisphilosophequiressembloitàVauvenargues;Barthélemy[12],qui,dansnospromenades,faisoitpenseràcellesdePlatonavecsesdisciples;Bréquigny[13],quiavoitaussidecetteaménitéetdecettesagesseantique;Carbury[14],l'hommedetouslestempsetdetouslespaysparlarichevariétédesonespritetdesesconnoissances;Boismont[15],toutFrançoisdanssesmoeurs,maissingulierparlecontrastedesesagrémensdanslemondeetdesestalensdanslachaire;Maury,plusfierdenousdivertirparunconteplaisantquedenousétonnerparuntraitd'éloquence,etqui,danslasociété,nousfaisoitoublierl'hommesupérieurpournemontrerquel'hommeaimable;Godard[16],quiavoitaussilaverved'unegaietépleined'esprit;Desèze,quibientôtvintdonnerànosentretiensencoreplusd'essoretdecharmes.
«Noussommestropheureux,medisoitmafemme,ilnousarriveraquelquemalheur.»Elleavoitbienraison!Apprenez,mesenfans,combien,danstouteslessituationsdelavie,ladouleurestprèsdelajoie.
Cettebonneetsensiblemèreavoitnourriletroisièmedesesenfans.Ilétoitbeau,pleindesanté;nouscroyionsn'avoirplusqu'àlevoircroîtreets'embellirencore,quandtoutàcoupilestfrappéd'unestupeurmortelle.Bouvartaccourt;ilemploie,ilépuisetouslessecoursdel'art,sanspouvoirletirerdecefunesteassoupissement.L'enfantavoitlesyeuxouverts;maisBouvarts'aperçutquelaprunelleétoitdilatée;ilfitpasserunelumière:lesyeuxetlapaupièrerestèrent
immobiles.«Ah!medit-il,l'organedelavueestparalysé;ledépôtestformédanslecerveau;iln'yaplusderemède.»Et,endisantcesmots,lebonvieillardpleuroit;ilressentoitlecoupqu'ilportoitàl'âmed'unpère.
Danscemomentcruel,j'auroisvouluéloignerlamère;mais,àgenouxauborddulitdesonenfant,lesyeuxremplisdelarmes,lesbrasétendusversleciel,etsuffoquéedesanglots:«Laissez-moi,disoit-elle,ah!laissez-moidumoinsrecevoirsonderniersoupir.»Etcombiensessanglots,seslarmes,sescris,redoublèrentlorsqu'ellelevitexpirer!Jenevousparlepointdemadouleur;jenepuispenserqu'àlasienne.Ellefutsiprofondequedeplusieursannéesellen'apaseulaforced'enentendrenommerl'objet.Sielleenparloitelle-même,cen'étoitqu'entermesconfus:Depuismonmalheur,disoit-elle,sanspouvoirserésoudreàdire:Depuislamortdemonenfant.
Danslatristesituationoùétoientmonespritetmonâme,dequoipouvois-jem'occuperquinefûtanalogueàl'amourmaterneletàlatendresseconjugale?Lecoeurpleindecessentimensdontj'avoisdevantmoileplustouchantmodèle,jeconçusledesseindel'opéradePénélope.Cesujetmesaisit;plusjeleméditois,plusjeletrouvoissusceptibledesgrandseffetsdelamusiqueetdel'intérêtthéâtral.
Jel'écrivisdeverve,etdanstoutel'illusionquepeutcauserunsujetpathétiqueàceluiquienpeintletableau.Maiscefutcetteillusionquimetrompa.D'abordjemepersuadaiquelafidélitédel'amourconjugalauroitsurlascènelyriquelemêmeintérêtquel'ivresseetledésespoirdel'amourdeDidon;jemepersuadaiencoreque,dansunsujettoutensituations,entableaux,eneffetsdethéâtre,touts'exécuteroitcommedansmapensée,etquelesconvenances,lesvraisemblances,ladignitédel'action,yseroientobservéescommedanslesprogrammesquej'enavoistracésàdemauvaisdécorateursetàdesacteursmaladroits.Lecontrairearriva;et,danslesmomenslesplusintéressans,touteillusionfutdétruite.AinsilabellemusiquedePiccinimanquapresquetousseseffets.Saint-Hubertylarelevoit,aussiadmirabledanslerôledePénélopequ'ellel'avoitétédansceluideDidon;mais,quoiqu'elleyfûtapplaudietouteslesfoisqu'elleoccupoitlascène,ellefutsimalsecondéeque,niàlacour,niàParis[17],cetopéran'eutlesuccèsdontjem'étoisflatté;etc'estàmoiqu'enfutlafaute.Jedevoissavoirdequellesgensineptesjefaisoisdépendrelesuccèsd'unpareilouvrage,etnepasycompteraprèscequej'aiditdeZémireetAzor.
Jen'avoispasétéplusheureuxdanslechoixd'unsujetd'opéra-comiqueque
j'avoisfaitavecPiccinipourleThéâtre-Italien;et,quandj'ypense,j'aipeineàconcevoircommentjefusséduitparcesujetduDormeuréveillé,qui,danslesMilleetuneNuits,pouvoitêtreamusant,maisquin'avoitriendecomique:carlevéritablecomiqueconsisteàsejouerd'unpersonnageridicule;etceluid'Assannel'estpas[18].
Engénéral,aprèsdessuccès,ondoits'attendreàtrouverlepublicplusdifficileetplussévère.C'estuneréflexionquejenefaisoispasassez;jedevenoisplusconfiantquandj'auroisdûêtreplustimide,etauthéâtremavanitéenfutpuniepardesdisgrâces.
Onm'accordoitplusd'indulgenceauxassembléespubliquesdel'Académiefrançoise;làjenebriguoispointdesapplaudissemens;jen'yparloisquepourremplirlessimplesfonctionsdemaplace,oupoursuppléerlesabsens.Siquelquefoisj'ypayoisàmontourletributdel'hommedelettres,c'étoitsansostentation.Lesmorceauxdelittératurequej'ylisoisn'avoientriendebrillant,maisn'avoientriend'ambitieux.C'étoitlefruitdemesétudesetdemesréflexionssurlegoût,surlalangue,surlescapricesdel'usage,surlestyle,surl'éloquence,toussujetsconvenablesàl'espritd'unauditoireacadémiqueethabituéparminous.Aussicetauditoireétoit-ilbénévole;etjecroyoism'yvoiraumilieud'uncercled'amis.
Cettefaveurdontjejouissoisdansnosassembléespubliques,jointeàl'exactedisciplinequejefaisoisobserver,sansaucunepartialité,dansnosséancesparticulières,m'ydonnoitquelquepoidsetassezdecrédit.Leclergémesavoitbongrédeségardsqu'onyavoitpourlui;lahautenoblessen'étoitpasmoinscontentedecesrespectsd'usagequ'onluirendoitàmonexemple;et,àl'égarddesgensdelettres,ilsmesavoientassezjalouxdel'égalitéacadémiquepourmelaisserlesoind'enrappelerlesdroits,siquelqu'unleseûtoubliés.Plusieursmême,persuadésque,dansnosélections,jenecherchoisquelemieuxpossible,meconsultoientpourjoindreleursuffrageàmavoix.Ainsi,sansbrigueetsansintrigue,j'avoisdel'influence,etj'enusai,commeilétoitjuste,pourvaincrelesobstaclesquel'ons'efforçoitd'opposeràl'électiondel'undemesamis.
L'abbéMaury,danssajeunesse,ayantprêchéauLouvre,avecungrandsuccès,lepanégyriquedesaintLouisdevantl'Académiefrançoise,et,depuis,celuidesaintAugustinàl'assembléeduclergédeFrance,bientôtcélèbredansleschairesdeParis,etappeléàprêcheràVersaillesl'AventetleCarêmedevantleroi,avoitacquisdesdroitsincontestablesàl'Académiefrançoise,etilnedissimulapoint
quetelétoitl'objetdesonambition.
Cefutalorsques'élevèrentcontreluilesrumeursdelacalomnie;et,commec'étoitauxoreillesdel'Académiequecesbruitsdevoientparvenir,onavoitsoindelesadresserendroitureàsonsecrétaire.J'écoutaitoutlemalqu'onvoulutmediredelui;et,quandj'eustoutbienentendu,leprenantenparticulier:«Vousêtesattaqué,luidis-je,etc'estàmoidevousdéfendre;maisc'estàvousdemedonnerdesarmespourrepousservosennemis.»Alorsjeluiexpliquai,articlepararticle,touslestortsqu'onluiattribuoit.Ilm'écoutasanss'émouvoir;et,avecunefacilitéquim'étonna,ilréfutacesaccusations,medémontrantlafaussetédesunes,et,pourlesautres,memettantsurlavoiedetoutvérifiermoi-même.
Laseulequ'ilneputd'aborddémentirquevaguement,parcequ'elleétoitvague,luiétoitintentéeparunacadémicienquil'accusoitdeperfidieetdenoirceur.L'accusateurétoitLaHarpe,aveclequelilavoitétéengrandeliaison.
«Puisqu'ilm'accusedeperfidie,j'auroisdroit,meditl'abbéMaury,deluiendemanderlapreuve.Jel'endispense,etc'estmoiquimechargedeprouverqu'ilmecalomnie,pourvutoutefoisqu'ils'expliqueetqu'ilarticuledesfaits.Mettez-moivis-à-visdelui.»
Jeproposaicetteentrevue,etl'accusateurl'accepta;maisjenevouluspasêtreseultémoinetarbitre;et,enlesinvitanttouslesdeuxàdîner,jedemandaiqu'ilmefûtpermisd'admettreàcedînerdeuxacadémiciensdesplusintègresetdesplussages,M.ThomasetM.Gaillard.
Ledînersepassapaisiblementetdécemment;mais,ausortirdetable,nousétantretiréstouslescinqdansuncabinet:«Messieurs,dis-jeànosdeuxarbitres,M.LaHarpecroitavoiràseplaindredeM.l'abbéMaury;celui-ciprétendquelaplainten'estpasfondée;nousallonslesentendre.Parlez,MonsieurdeLaHarpe,vousserezécoutéensilence;etdemêmeensilenceM.l'abbéMauryseraentenduaprèsvous.»
L'accusationétoitgrave.Ils'agissoitd'unesatirequel'abbéMauryauroitconseilléeàunRusse,amideLaHarpe,defairecontrelui,dansletempsqu'ilsétoienttouslestroisdelamêmesociété.LecomtedeShouvalof,leseultémoinqueLaHarpeauroitpuproduire,étoitretournéenRussie;et,commeonnepouvoitl'entendre,onnepouvoitleréfuter.
L'abbéMaury,danssadéfense,futdoncréduitàdiscuterl'accusationelle-même,
etcefutparlescirconstancesqu'ilfallutdémontrerqu'ellesedémentoit.C'estcequ'ilfitavectantd'ordre,deprécision,declarté,avecuneprésenced'espritetdemémoiresimerveilleusequenousenfûmesconfondus.Enfin,danscettediscussion,ilserradesiprèssonadversaire,etavectantdeforce,quecelui-cirestamuet.L'avisunanimedestroistémoinsfutdoncqueLaHarpen'avoitaucunreprocheàfaireàl'abbéMaury;etilyeutdevantnous,entreeux,uneapparencederéconciliation.
«Jen'encroispasmoins,meditLaHarpe,cequem'acertifiémonamiShouvalof.—Vouspouvezlecroire,luidis-je;mais,enhonnêtehomme,vousn'avezplusdroitdeledire;et,sanscomptermonopinion,cellededeuxhommesaussijustes,aussiimpartiauxqueThomasetGaillard,doitvousfermerlabouche.Pourmoi,si,danslemonde,j'entendoisrépétervosplaintes,trouvezbonquejerendecomptedecequivientdesepasserchezmoi.»
Jeprislemêmesoind'éclaircirtouslesautresfaitsimputésàl'abbéMaury.Jelestrouvaitoussupposés,etnonseulementdénuésdepreuves,maisdépourvusdevraisemblance.Dèslorsoneutbeaus'obstineràmediredumaldelui,jerépondisque,danslalouangecommedanslasatire,lesépithètesgratuitesneprouvoientquelabassesseduflatteuroulamalicedumédisant;jedéfiaimêmelesmalveillansd'articulerunfaitquejenefusseenétatdedétruire;et,detoutmoncrédit,j'engageaimesconfrèresàconsolerungrandtalentd'unegrandepersécutionenlerecevantàl'Académie.Ilfutreçu,etdèslorsriennefutplusintimequenotremutuelleamitié.
L'abbéMauryavoit,danslecaractère,unexcèsd'énergieetdevéhémencequ'ilcontenoitdifficilement,maisqu'ilmelaissoitmodérer.Quandjetrouvoisenluidesmouvemensimpétueuxàréprimer,jelesluireprochoisavecunefranchisequilesoulevoitquelquefois,maisquinel'irritoitjamais.Ilétoitviolentetdoux,etaussijustequesensible.
Unjour,danssonimpatience,ilmeditquej'abusoistropdel'ascendantquej'avoisprissurlui.«Jen'ai,luidis-je,etneveuxavoirsurvousd'autreascendantqueceluidelaraisonaniméeparl'amitié;et,sij'enuse,cen'estquepourvousempêcherdevousnuireàvous-même.Jeconnoislabonté,ladroituredevotrecoeur;maisvousavezencoretropdefeuettropdeverdeurdanslatête.Votreespritn'estpasmûr,etcettesèvequienfaitlaforceabesoind'êtretempérée.Voussavezavecquelplaisirjeloueenvouscequiestlouable;aveclamêmesincéritéjereprendraicequiserarépréhensible;et,lorsquejecroiraiqu'une
véritédurevousseranécessaire,jevousestimetroppourcroireavoirbesoindel'adoucir.Aureste,c'estainsiquej'entendsêtrevotreami.Silaconditionvousdéplaît,vousn'avezqu'àledire,jecesseraidel'être.»Pourtouteréponse,ilm'embrassa.
«Cen'estpastout,repris-je:cettesévéritédontjemefaisundevoirenversvousenestunpourvousenversmoi;vousavezlesdéfautsquisontnaturelsàlaforce,etmoij'aiceuxdelafoiblesse.Latrempedevotreâmepeutdonneràlamienneplusdevigueuretderessort;etj'exigedevousdenemepasserrienquisentelamollesseetlatimidité.Ainsi,dansl'occasion,jepourraivousdonnerdesconseilsdeprudenceetdemodération,etvousm'endonnerezderésolutionetdefermetécourageuse.»Laconventionfutréciproque,etparlàfurentécartéslesnuagesqu'auroitélevésentrenousl'amour-propreoulavanité.
Lamêmeannéequemonamifutreçuàl'Académie,elleperditThomas,l'undesesplusillustresmembres,etl'undeshommeslesplusrecommandablesparl'intégritédesesmoeursetl'excellencedesesécrits.
L'intégrité,l'égalitéd'unevieirrépréhensible:lerareéloge,mesenfans!etquil'amérité,cetéloge,mieuxqueThomas?Ilestbienvraiqu'unepartieenétoitdueàlanature:ilétoitnésage,etileutlasagessedetouslesâgesdelavie.Tempérant,sobreetchaste,aucundesvicesdelamollesse,duluxeetdelavolupté,n'eutaccèsdanssonâme.Aucunepassionviolenten'entroublalatranquillité,ilneconnutdesplaisirssensuelsquecequienétoitinnocent;encoren'enjouissoit-ilqu'avecuneextrêmeréserve.Toutelaforceetlavigueurqu'avoitenluil'organedelapenséeetdusentiments'étoientréuniesenunpoint,l'amourduvrai,dujusteetdel'honnête,etlapassiondelagloire.Cefutlàlemobile,leressortdesonâme,lefoyerdesonéloquence.
Ilvécutdanslemonde,sansjamaiss'ylivrerniàdesgoûtsfrivoles,niàdevainsamusemens:ilménageoittouteslesfoiblesses;iln'enavoitaucune.Sensibleàl'amitié,illacultivoitavecsoin,maisillavouloitmodérée;ilenchérissoitlesliens,ilenauroitredoutélachaîne;elleoccupoitlesintervallesdesestravaux,desesétudes,maiselleneluiendéroboitrien,etunesolitudesilencieuseavoitpourluidescharmesqu'ilpréféroitsouventaucommercedesesamis.Ilselaissoitaimer,etautantqu'onvouloit,maisilaimoitàsamesure.
Danslasociétécommune,ilparoissoittimide;iln'yétoitqu'indifférent.Rarementl'entretienyfixoitsonattention.Étoit-iltêteàtête,oudansunpetit
cercle,lorsqu'onluicédoitlaparolesurquelqu'undesobjetsqu'ilavoitmédités,ilétonnoitparl'élévationetl'abondancedesesidées,etparladignitédesonélocution;maisdanslafouleils'effaçoit,etsonâmesembloitalorsseretirerenelle-même.Auxproposlégersetplaisansilsourioitquelquefois,ilnerioitjamais.Ilnevoyoitlesfemmesqu'enobservateurfroid,commeunbotanistevoitlesfleursd'uneplante,jamaisenamateurdesgrâcesetdelabeauté.Aussilesfemmesdisoient-ellesquesesélogeslesflattoientmoinsquelesinjurespassionnéesetvéhémentesdeRousseau.
Thomasétoit,parcomplexionetparprincipes,unstoïcien,àlavertuduqueliln'auroitfalluquedegrandesépreuves.Ilauroitété,jelecrois,unRutiliusdansl'exil,unThraséasouunSéranussousTibère,mieuxqu'unSénèquesousNéron,unMarc-Aurèlesurletrône;mais,placédansuntempsdecalmeetsousdesrègnesmodérés,lafortuneluirefusaetseshautesfaveursetsesrigueursextrêmes.Sasagesseetsamodestien'eurentàsegarantird'aucunedesséductionsdelaprospérité;aucuneadversitén'éprouvasaconstance.Libre,exemptdesinquiétudesauxquellesons'exposeendevenantépouxetpère,ilnefutéprouvéparaucundesgrandsintérêtsdelanature.Isoléautantquepeutl'être,dansl'étatsocial,unsimpleindividu,iln'eutpasmêmeunennemiquifûtdignedesacolère.
Cen'estdoncqueparsesécritsquel'onpeutseformerunehauteidéedesoncaractère.C'estlàqu'ontrouvepartoutl'empreinted'uncoeurdroit,d'uneâmeélevée;c'estlàquesemontrentlecouragedelavérité,l'amourdelajustice,l'éloquencedelavertu.
L'AcadémiefrançoisejetalesfondemensdelaréputationdeThomasenproposant,pourleprixd'éloquence,lesélogesdenosgrandshommes.Personne,danscettecarrière,neputlepassernil'atteindre;etilsesurpassalui-mêmedansl'élogedeMarc-Aurèle.L'élévationetlaprofondeurétoientlescaractèresdesapensée.Jamaisorateurn'amieuxembrassénimieuxpénétrésessujets.Avantd'entamerunéloge,ilcommençoitparétudierlaprofession,l'emploi,l'artdanslequelsonhéross'étoitsignalé;etc'estainsiqu'illouoitMauricedeSaxeenmilitaireinstruit,Duguay-Trouinenhommedemer,Descartesenphysicien,d'Aguesseauenjurisconsulte,Sullyenadministrateur,Marc-Aurèleenphilosophemoraliste,égalensagesseàApolloniusetàMarc-Aurèlelui-même.C'estainsiqu'ennevoulantfairequ'unepréfaceàceséloges,ilcomposa,souslenomd'Essais,leplussavantetleplusbeautraitédemoralehistorique,àproposdesélogesdonnésdanstouslestempsavecplusoumoinsdejusticeetdevérité,
selonlesmoeursdessièclesetlegéniedesorateurs:ouvragequin'apaslacélébritéqu'ilmérite.
Vousconcevezqu'unetensioncontinuelleetunehauteurmonotonedevoientêtreledéfautdesécritsdeThomas.Ilmanquoitàsonéloquencecequifaitlecharmedel'éloquencedeFénelonetdeMassillondanslaprose,del'éloquencedeVirgileetdeRacinedanslesvers;l'effusiond'uneâmesensibleetl'intérêtqu'ellerépand.Sonstyleétoitgrave,imposant,etn'étoitpointaimable.Onyadmiroittouslescaractèresd'unebeautévirile;lesfemmesyauroientdésiréquelquestraitsdelaleur.Ilavoitdel'ampleur,delamagnificence,jamaisdelavariété,delafacilité;jamaislasouplessedesgrâces;etcequilerendoitadmirablequelquesmomenslerendoitfatigantetpénibleàlalongue.Onluireprochoitparticulièrementd'épuisersessujets,etdenerienlaisseràpenseraulecteur:cequipouvoitbienêtreenluiunmanquedegoûtetd'adresse,maiscequin'enétoitpasmoinsuntrèsrareexcèsd'abondance.
Dansuntempsoùj'auroiseumoi-mêmesigrandbesoind'uncenseurrigideetsincère,Thomas,bienplusjeunequemoi,m'avoitprispourlesien.Jelelouoisavecfranchiseetsouventmêmeavectransport;maisjeneluidissimuloispasquej'auroisvouludanssonstyleplusdemodulation,moinsdemonotonie.«Vousnetouchezqu'unecorde,luidisois-je;ilestvraiqu'ellerenddebeauxsons,maissont-ilsassezvariés?»Ilm'écoutoitd'unairtristeetmodeste,etpeut-êtresedisoit-ilquemacritiqueétoitfondée;maisl'austéritédesesmoeursavoitpassédanssonéloquence;pourlarendreplussouple,ilauroitcraintdel'amollir.
Ilnetintpasàmoiqu'iln'employâtplusutilementlesannéesqu'ildonnaaupoèmeduczar.Jeluifaisoisvoirclairementquecepoèmemanqueroitd'unitéetd'intérêtducôtédel'action;et,enluimettantsouslesyeuxtouslesmodèlesdel'épopée:«Homère,luidisois-je,achantélacolèred'Achilledansl'Iliade,leretourd'UlysseàIthaquedansl'Odyssée;Virgile,lafondationdel'empireromain;leTasse,ladélivrancedelacitésainte;Milton,lachutedupremierhomme;Voltaire,laconquêtedelaFranceparHenrideBourbon,héritierdesValois.Vous,qu'allez-vouschanter?quelévénement,quelleactionprincipaleseraletermedevosrécits?Vousraconterezlesvoyagesduczar,saguerrecontreCharlesXII,ladésobéissanceetlamortdesonfils,lesfactionsdétruitesdanssesÉtats,ladisciplinemilitaireétabliedanssesarmées,lesartsetlessciencestransplantésdanssonempire,lavilledePétersbourgfondéeauborddelaBaltique:etcesontbienlàlesmatériauxd'unpoèmehistorique,d'unélogeoratoire,maisjen'yvoispointlesujetuniqueetsimpled'unpoèmeépique.»Il
convenoitqu'iln'yavoitpointderéponseàmonobjection;mais,s'iln'avoitpas,disoit-il,uneactiondramatiqueànoueretàdénouer,ilavoitdansleczaruntrèsgrandcaractèreàpeindre.Avantquedemeconsulter,ilavoitdéjàcomposéquatrechantsdesvoyagesduczarenHollande,enAngleterre,enFrance,enItalie.Cemagnifiquevestibulerenfermoitdegrandesbeautés;ilespératrouverlesmoyensd'acheverl'édifice;ilreconnutenfinqu'iltentoitl'impossible;et,auboutdeneufans,ilmetémoignaleregretden'avoirpassuivileconseilquejeluidonnoisd'abandonnersonentreprise.
Unprojetquejeluiconnoissois,etqu'ilauroitsupérieurementbienrempli,étoitd'écrire,surl'histoiredeFrance,desdiscoursdanslegenredeceuxdeBossuetsurl'histoireuniverselle.Iln'auroitpaseu,commeBossuet,l'avantagededonnerauxévénemensunechaînemystérieusedansl'ordredelaProvidence;mais,sanssortirdel'ordrepolitiqueetmoral,ilenauroittirédesleçonssalutairesetdesrésultatsimportans.
Thomasalaisséenmourantunehauteopiniondeluiplutôtqu'unerenomméeéclatante;etl'ondoitlecompterparmilesécrivainsillustresplutôtquedanslenombredesécrivainscélèbres.Lesfemmescontribuentessentiellementàlacélébrité,etilneleseutpaspourlui.
J'eus,cettemêmeannéedelamortdeThomas,laconsolationdevoirentreràl'Académiel'abbéMorellet,avecdestitresmoinsbrillansquel'abbéMaury,maisnonpasmoinssolides.Espritjuste,ferme,éclairé,nourrid'unesainelittérature,etpleindeconnoissancesraressurlesobjetsd'utilitépublique,ils'étoitdistinguépardesécritsd'unstylesageetpur,d'uneraisonsévère,d'uneméthodeexacte.Dansunautregenre,onconnoissoitdeluidesouvragesdeplaisanteried'untonexcellent,pleinsdegoûtetd'unseltrèsfinettrèspiquant.Lucien,RabelaisetSwift,luiavoientapprisàmanierl'ironieetlaraillerie,etleurdiscipleétoitdevenuleurrival.Ainsimesamislespluschersvenoients'asseoirauprèsdemoietremplaceràl'Académieceuxquejeperdoistouslesans.
Envoyantcettefouledegensdelettrespassersuccessivementchezlesmorts,jefisréflexionquejepouvoisbientôtlessuivre,etqu'ilétoittempsdesongeràmontestamentlittéraire,etdechoisircequejevouloisquirestâtdemoiaprèsmoi.Cefutdanscetespritquejerédigeail'éditiondemesoeuvres.J'enaisuffisammentparlédansmespréfaces;ilnerestequ'àindiquerl'occasionetl'intentiondequelques-unsdemesécrits.
Dansletempsqued'Alembertétoitsecrétairedel'Académiefrançoise,ilavoitfortàcoeurderendreintéressantesnosassembléespubliques,etcellesdenosséancesparticulièresoùlessouverainsassistoient.Personnenecontribuoitautantqueluiàlesbienremplir.Cependantquelquefoisiln'ypouvoitsuffire,etc'étoitpourluiunchagrinvéritablequedes'yvoirabandonné.Alorsilrecouroitàmoi,seplaignantdelanégligencedetantdegensdelettresquicomposoientl'Académie,etmeconjurantdel'aideràsoutenirl'honneurducorps.
Danscesoccasionspressantes,jecomposoisdesmorceauxdepoésieoudeprose,quej'adaptoisauxcirconstances,commelestroisdiscoursenverssurl'éloquence,surl'histoire,surl'espérancedesesurvivre[19].Cedernier,luàlaréceptiondeDucis,successeurdeVoltaire,eutleméritedel'à-propos,etfitsurl'assembléeuneviveimpression.
Desmorceauxdeprosequejelisois,celuidontlepublicparutlepluscontent,cefutl'élogedeColardeau,àlaréceptiondeLaHarpe[20];maiscequimetouchabienplusmoi-mêmefutlesuccèsqu'obtintl'esquissedel'élogeded'Alembert,etceluidupetitpoèmesurledévouementetlamortdeLéopolddeBrunswick.Jecroisdevoir,surcelui-ci,mepermettrequelquedétail,pourexposernettementmaconduite.
Letraitd'humanitéetdedévouementhéroïquedujeuneprinceLéopolddeBrunswickayantsensiblementtouchélejeunecomted'Artois,ceprinceavoitproposéàl'Académiefrançoiseunprixdemilleécuspourlepoèmeoùcettebelleactionseroitleplusdignementcélébrée.
J'étoisalorssecrétaireperpétueldel'Académie,et,enmaqualitédejuge,ilm'étoitinterditdemeprésenterauconcours;mais,commeilarrivoitassezsouventqueleprixmêmedepoésie,dontnouslaissionslesujetlibreetauchoixdespoètes,n'étoitpasaccordé,j'eusquelqueinquiétudequ'ilneseprésentâtriend'assezdignedecelui-ci;etalorsquellehonteetquellehumiliationpourlalittératurefrançoise!queldégoûtmêmepourl'Académied'avouerauxyeuxdel'Europequ'unsibeausujetauroitétémanqué!
Commej'enétoispleinetfortementému,jenepusrésisteraudésirdeletraitermoi-même,bienrésoluànelaisserconnoîtremonouvragequ'aprèsqu'ilseroitdécidéquenulautren'auroitleprix.
Jelaissaidoncpassersouslesyeuxdel'Académietouslespoèmesmisau
concours;maisilsfurenttousrejetés.Enfin,voyantqu'ons'affligeoitqueleplusvertueuxhéroïsmenefûtpasdignementloué,jeconfiaiàl'Académiel'essaiquej'avoisfait,sansaspirerauprix.Ellevoulutbienl'approuver;etlecomted'Artois,àquil'onfutobligéd'annoncerlemauvaissuccèsduconcours,appritenmêmetempscequel'undesmembresdel'Académieavoitfaitpourysuppléer.Leprinceordonnaquelemêmeconcoursfûtencoreouvertpourl'annéesuivante;maisilvoulutconnoîtreensecretmonouvrage,etilmepermitdel'envoyerauprincerégnantdeBrunswick.
Peudejoursaprès,lecomted'Artoismefitdire,parM.deVaudreuil,qu'ilavoitcommandépourmoiunetrèsricheboîted'or.Jerépondisque,danstouteautreoccasion,jerecevroisavecrespectlesprésensdufrèreduroi,maisquedanscelle-cijenepouvoisrienaccepterquimefîtsoupçonnerd'avoirvoulum'attirerunerécompense;quecettericheboîteneseroitqu'unprixdéguisé;que,sileprinceavoitlabontédem'endonnerunedecartonsurlaquellefûtsonportrait,jelarecevroiscommeundontrèsprécieuxpourmoi;maisquejen'envouloispointd'autre.M.deVaudreuilinsista;maisilmevitsifermedansmarésolutionqu'ilrenonçaàl'espérancedel'ébranler;etcefutlaréponsequ'ilrapportaàM.lecomted'Artois.
«Marmontelneconsultelesbienséancesquepourlui-même,luiditleprince;maisilnemeconvientpasàmoideluifaireunprésentmesquin»;et,aprèsavoirréfléchiunmoment:«Ehbien!reprit-il,jeluidonneraimonportraitengrand.»
LebaillideCrussol,songentilhommedelachambre,futchargéd'enfairefaireunebellecopie,etlecadreenfutdécorédesattributslesplushonorablespourmoi.
LeprincerégnantdeBrunswicknereçutpasmoinsfavorablementmonhommage;ilyréponditparunelettredesamainetpleinedebonté,àlaquelleétoientjointesdeuxmédaillesd'orfrappéesenmémoiredesonvertueuxfrère.
Cefutverscetemps-làqu'àsaquatrièmegrossessemafemmeconvintavecmoidelanécessitédeprendresonménage;mais,commelaséparationsefitdebonaccordavecsesonclesetsamère,nousnouséloignâmeslemoinsqu'ilfutpossible.Mafemmenefutpasinsensibleàl'agrémentd'êtrechezelleàlatêtedesamaison.Pourmoij'éprouvai,jel'avoue,ungrandsoulagementdevivreavecl'abbéMorelletdansunepleineindépendance,etilenfutlui-mêmebienplusàsonaiseavecmoi.Ilavoitfaitvenirauprèsdeluiuneautreniècejeune,aimable,
pleinedetalentetd'esprit,aujourd'huiMmeChéron[21],àquimafemmecédoitsonlogement.Ainsitoutsepassadelameilleureintelligence.
Cequirendoitnotrenouvellesituationencoreplusagréable,c'étoitl'aisanceoùnousavoitmisunaccroissementdefortune.Sansparlerducasuelassezconsidérablequemeprocuroientmesouvrages,laplacedesecrétairedel'Académiefrançoise,jointeàcelled'historiographedesbâtimens,quemonamiM.d'Angivillerm'avoitfaitaccorderàlamortdeThomas,mevaloientunmillierd'écus.Monassiduitéàl'Académieydoubloitmondroitdeprésence.J'avoishérité,àlamortdeThomas,delamoitiédelapensiondedeuxmillelivresqu'ilavoiteue,etquifutpartagéeentreGaillardetmoi,commel'avoitétécelledel'abbéBatteux.MeslogemensdesecrétaireauLouvreetd'historiographedeFranceàVersailles,quej'avoiscédésvolontairement,mevaloientensembledix-huitcentslivres.JejouissoisdemilleécussurleMercure.Mesfondsdansl'entreprisedel'îledesCygnes[22]étoientavantageusementplacés;ceuxquej'avoismisdanslesoctroisdelavilledeLyonmerendoientl'intérêtlégal,commeceuxquej'avoisplacésdansd'autrescaisses.JemevoyoisdoncenétatdevivreagréablementàParisetàlacampagne;etdèslorsjemechargeaiseuldeladépensedeGrignon[23].Lamèredemafemme,sacousineetsesoncles,yavoientleurslogemenslorsqu'illeurplaisoitd'yvenir;maisc'étoitchezmoiqu'ilsvenoient.
Jemedonnaiunevoiture,qui,troisfoislasemaine,dansuneheureetdemie,memenoitdemacampagneauLouvre,et,aprèslaséancedel'Académie,meramenoitduLouvreàmacampagne.
Dèslors,jusqu'àl'époquedelaRévolution,jenepuisexprimercombienlavieetlasociétéeurentpournousd'agrémentetdecharme.Mafemmeétoitheureusementaccouchéedesonquatrièmeenfant.M.etMmed'Angivillerl'avoienttenusurlesfontsdebaptême;ilss'enétoientfaitunefête,etnousavoientdonné,danscetteoccasion,lesplusvifstémoignagesd'unetendreamitié.LeurfilleulCharlesleurdevintchercommes'ileûtétéleurenfant.
Nousfîmes,peudetempsaprès,l'heureuseacquisitiond'uneautresociétéd'amisdansM.etMmeDesèze.Toutcequ'unnaturelaimablepeutavoird'attrayant,mafemmeletrouvadansMmeDesèze;aussiseprirent-ellesdecetteinclinationquinaîtdelaconformitédedeuxbonnesetbellesâmes.
Àl'égarddeM.Desèze[24],jenecroispasqu'ilyaitaumondeunesociétéplus
désirablequelasienne.Unegaieténaïve,piquante,ingénieuse;uneéloquencenaturelle,qui,danslaconversationmêmelaplusfamilière,couledesourceavecabondance;uneprestesse,unejustessedepenséeetd'expressionqui,àtoutmoment,sembleinspirée;et,mieuxquetoutcela,uncoeurouvert,pleindedroiture,desensibilité,debonté,decandeur:telétoitl'amiquel'abbéMaurymefaisoitdésirerdepuislongtemps,etquemeprocuralevoisinagedenoscampagnes.
DeBrevannes,oùDesèze,danslabellesaison,passoitsesmomensderepos,deBrevannes,dis-je,àGrignon,iln'yavoitguèrequelaSeineàpasser,etquelaplainequ'ellearrose;nosdeuxcoteauxseregardoient.Unjeunehommequenousaimions,etquinousaimoitl'unetl'autre,nousfitconfidenceàtouslesdeuxdudésirmutuelquenousavionsdenousconnoître.Dèsnospremièresentrevues,nousvoir,nousgoûter,nouschérir,désirerdenousvoirencore,enfutl'effetsimultané;et,toutéloignésquenoussommes,cetattachementestlemême.Aumoins,demoncôté,rien,dansmasolitude,nem'aplusoccupéniplusintéresséquelui.Desèzeestl'undeshommesraresdontonpeutdire:Ilfautl'aimer,sionnel'apointaiméencore;ilfautl'aimertoujoursdèsqu'onl'aimeunefois.Crasametquinunquamamavit,quijamamavitcrasamet.(CATUL.)
LejeunehommequiavoitprissoindenouslierensembleétoitceLaborie[25],connudèsl'âgededix-neufanspardesécritsqu'oneûtattribuéssanspeineàlamaturitédel'espritetdugoût;nouvelami,qui,desonpleingré,etparlemouvementd'uneâmeingénueetsensible,étoitvenus'offriràmoi,etquej'avoisbientôtapprisàestimeretàchérirmoi-même.
Danscetaimableetheureuxcaractère,lebesoindeserendreutileestunepassionhabituelleetdominante.Pleindevolontépourtoutcequiluisemblehonnête,lavitessedesonactionégalecelledesapensée.Jen'aijamaisconnupersonned'aussiéconomedutemps;illediviseparminutes,etchaqueinstantenestemployéouutilementpourlui-même,ouplussouventencoreutilementpoursesamis.
Leschangemensdeministresapportèrentencorequelquesaméliorationsdansmafortune.
Letraitementd'historiographedeFrance,quiautrefoisétoitdemilleécus,avoitétéréduitàdix-huitcentslivresparjenesaisquellemesquineéconomie.Lecontrôleurgénérald'Ormessontrouvajustedeleremettresurl'ancienpied.
L'onsaitqu'enarrivantaucontrôlegénéral,M.deCalonneannonçasonméprispouruneétroiteparcimonie.Ilvouloit,enparticulier,quelestravauxdesgensdelettresfussenthonorablementrécompensés.Enmaqualitédesecrétaireperpétueldel'Académiefrançoise,ilmefitprierdel'allervoir.Ilmetémoignal'intentiondebientraiterl'Académie;medemandas'ilyavoitpourelledespensions,commeilyenavoitpourl'Académiedessciencesetpourl'Académiedesbelles-lettres:jeluirépondisqu'iln'yenavoitaucune;àquoipouvoitmonter,pourlesplusassidus,leproduitdudroitdeprésence:jel'assuraiqu'ilnepouvoitallerqu'àhuitouneufcentslivres,lejetonn'étantquedetrentesous.Ilmepromitd'endoublerlavaleur.Ilvoulutsavoirquelétoitletraitementdusecrétaire:jerépondisqu'ilétoitdedouzecentslivres.Iltrouvaquec'étoittroppeu.Enconséquence,ilobtintduroiquelejetonseroitdetroislivres,etqueletraitementdusecrétaireseroitdemilleécus.Ainsimonrevenud'académicienputsemonteràquatremillecinqousixcentslivres.
J'obtinsencoreunnouveaudegrédefaveuretdenouvellesespérancessousleministèredeM.deLamoignon,gardedessceaux.Voiciquelleenfutl'occasion.
L'unedesvuesdeceministreétoitderéformerl'instructionpubliqueetdelarendreflorissante;mais,commeiln'avoitpaslui-mêmelesconnoissancesnécessairespourseformerunplan,unsystèmed'étudesquiremplîtsesintentions,ilconsultal'abbéMaury,pourlequelilavoitbeaucoupd'estimeetd'amitié.Celui-ci,nesecroyantpasassezinstruitsurdesobjetsdontilnes'étoitpasspécialementoccupé;luiconseillades'adresseràmoi;etleministrelepriadem'engageràl'allervoir.
Dansl'entretienquenouseûmesensemble,jevisqu'engénéralilconcevoitenhommed'Étatetdanstoutesonétendueleprojetqu'ilavoitformé.Maislesdifficultés,lesmoyens,lesdétails,neluienétoientpasassezconnus:pournousassurerl'unetl'autresij'avoisbiensaisisonplan,jelepriaidemepermettredeledévelopperdansunmémoirequejeluimettroissouslesyeux;maisjeleprévinsque,danslesréformes,riennemesembloitplusàcraindrequel'ambitiondetoutdétruireetdetoutinnover;quej'avoisbeaucoupderespectpourlesanciennesinstitutions;quejedéféroisvolontiersauxleçonsdel'expérience,etquejeregardoislesabus,leserreurs,lesfautespassées,commecesmauvaisesherbesquisemêlentaupurfroment,maisqu'ilfautextirperd'unemainlégèreetprudentepournepasnuireàlamoisson.
Monmémoirefutdiviséenhuitarticlesprincipaux:ladistributiondesécoleset
desobjetsdel'enseignementselonl'utilitécommuneoulesconvenanceslocales;lesétablissemensrelatifsàl'unetàl'autredecesobjets;ladiscipline;laméthode;lesrelationsgraduelles,etl'exactecorrespondancedesextrémitésàleurcentre;lasurveillancegénérale;lesmoyensd'encouragement;laconnoissanceetl'emploideshommesquel'instructionauroitformés.
Dansl'ensembleetdanslesrapportsdecettevastecomposition,j'avoisprispourmodèlel'institutdesjésuites,oùtoutétoitsoumisàunerègleunique,surveillé,maintenu,régiparuneautoritécentrale,etmisenactionparunmobileuniversel.Laplusgrandedifficultéétoitdesubstituerauliend'unesociétéreligieuse,etàl'espritdecorpsquil'avoitanimée,unmotifd'intérêtetunressortd'émulationquiréduisîtlalibertéauxtermesdel'obéissance:carlesmoeursetladisciplineàétablirdanslaclassedesmaîtrescommedanscelledesdisciplesdevoientêtrelabasedecetteinstitution.Ilfalloitdoncque,nonseulementdansleurétatactuel,maisdansleurperspectiveetdansleursespérances,lesplacesyfussentdésirables;et,afinquel'exclusionoulerenvoifûtunepeine,jedemandaiquelapersévéranceetladuréedecesfonctionshonorableseussentprogressivementdesavantagesassurés.
Legardedessceauxapprouvamonplandanstoutessesparties;et,pourcequidemanderoitdesrécompensesencourageantes,ilm'assuraquerienn'yseroitépargné.«Nulprofesseurhommedeméritenevieilliradansl'obscurité,medit-il;nulécolierdistinguédanssoncoursd'étudesnedemeurerasansemploi.Vouspromettezdemefaireconnoître,desextrémitésduroyaume,l'élitedestalens;moi,jem'engageàlesplacer.Jevoisquenousnousentendons,ajouta-t-ilenmeserrantlamain;nousnousaccorderonsensemble;jecomptesurvous,Marmontel;comptezsurmoidemême,etpourlavie.»
Commel'abbéMaurym'avoitassuréquelegardedessceauxétoitunhommedroitetfranc,jen'eusaucunepeineàprendreavecluil'engagementqu'ilmeproposoit;et,enachevantdedévelopperetdeperfectionnermonplan,jecrustravaillerpoursagloire.
J'avoisforméàlacampagneuneliaisonqui,danscetravail,mefournitdegrandeslumières.
Lecinquièmedemesenfans,Louis,venoitdenaître,etsamèreétoitsanourrice.L'aînédestroisquimerestoient,Albert,étoitdanssaneuvièmeannée;Charlesavoitquatreansaccomplis,lorsquejeprislarésolutiondelesfaireéleverchez
moi;et,surlaréputationducollègedeSainte-Barbe,cefutlàquejecherchai,poureux,unprécepteurforméauxmoeursetàladisciplinedecettemaison,renomméetantparlavielaborieuseetfrugalequ'onymenoitqueparlasupérioritédesétudesquel'onfaisoitàcetécole.
L'excellentjeunehommequej'yavoispris,etquelamortm'aenlevé,Charpentier[26],nousfaisoitsanscessel'élogedeSainte-Barbe.Carunesingularitéremarquabledecettemaisonétoitlatendreaffectionqueconservoientpourelleceuxquienétoientsortis.Ilneparloitqu'avecenthousiasmedesmoeurs,deladiscipline,desétudesdeSainte-Barbe.Ilneparloitqu'avecuneprofondeestimedessupérieursdelamaisonetdesprofesseursqu'ilyavoitlaissés.Ilsétoientsesamis;ildésiroitquej'enfisselesmiens.Jeluipermisdemelesamener,etlacordialitéaveclaquellejelesreçusleurrenditmamaisondecampagneagréable.
Sainte-BarbeavoituneannexeàGentilly,villagevoisindeGrignon.Lessupérieurs,lesprofesseursdel'uneetdel'autremaisons,seréunissoientquelquefoispourvenirdîneravecmoi.Ilss'intéressoientauxétudesdemesenfans.LesjoursoùlajeuneécoledeGentillyavoitdesexercicespublics,mesenfansyétoientinvités,etilsétoientadmisàcetexamendesétudes.C'étoitpoureuxunbonexempleetunobjetd'émulation;mais,pourmoi,c'étoitunesourced'observationsetdelumières:car,danscecoursfacile,régulieretconstantdesétudesdeSainte-Barbe,jedevoistrouverunecause,etcettecausenepouvoitêtrequ'unebonneetsolideorganisation.
C'estdequoijemefisinstruiredansleplusgranddétail;et,aumoyendecesconférences,jemecroyoisenétatdemettreladernièremainàmonplandel'instructionnationale,quandtoutàcoup,pardesmouvemensquibouleversoientleministère,M.deLamoignonenfutécarté,etfutexiléàBâville.
Bientôtlesintérêtsdelachosepubliqueetlesinquiétudessurlesortdel'États'emparèrentdemesesprits;mavieprivéechangeadeface,etpritunecouleurqui,nécessairement,vaserépandresurlerestedemesMémoires.
LIVREXII
Jen'écrispasl'histoiredelaRévolution.Quæcontentiodivinaethumanacunctapermiscuit,eoquevecordiæprocessitutistudiiscivilibusbellumfinemfaceret(SALLUST.,Jug.).Mais,silaviedel'hommeestunvoyage,puis-jevousraconterlamiennesansdireàtraversquelsévénemens,etparquelstorrens,quelsabîmes,quelslieuxpeuplésdetigresetdeserpens,elleapassé?Carc'estainsiquejemeretracelesdixannéesdenosmalheurs,presqu'endoutantsicen'estpasunviolentetfunestesonge.
Cetteeffroyablecalamitéserapartoutdécriteentraitsdesang:lessouvenirsn'ensontquetropineffaçables;maiselleaeudescausesdontonnepeutassezobserverlanature,carilenestdesmaladiesducorpspolitiquecommedecellesducorpshumain:pourjugeravecvraisemblancequelenseraleterme,ouqueleneûtétélepréservatif,ilfautremonteràleursource;etc'estainsiquedeslumièresdupassél'onpeutéclairerl'avenir.
Quoiquedepuislongtempslasituationdesaffairespubliquesetlafermentationdesespritsdanstouslesordresdel'Étatparussentlemenacerd'unecriseprochaine,ilestvraicependantqu'ellen'estarrivéequeparl'imprudencedeceuxquisesontobstinésàlacroireimpossible.
Lanation,constammentfidèleàseslois,àsesrois,àsonancienneconstitution,contente,parinstinct,delaportiondeliberté,depropriété,deprospérité,degloireetdepuissancedontellejouissoit,neselassoitpointd'espérerdanslesvicesetleserreursdel'ancienneadministrationquelqueamendementsalutaire.
Cetteespéranceavoitsurtoutrepriscourageàl'avènementdeLouisXVIàlacouronne;et,eneffet,dèslors,silavolontéd'unjeuneroipleindedroitureetdecandeureûtétésecondéecommeelledevoitl'être,toutétoitréparésansaucuneconvulsion.
LouisXVI,élevéautrôneàl'âgedevingtans,yapportoitunsentimentbienprécieuxlorsqu'ilestmodéré,biendangereuxquandilestexcessif,ladéfiancedesoi-même.Levicedesonéducationavoitététoutlecontrairedeceluiqu'onreprocheàl'éducationdesprinces:onl'avoittropintimidé;et,tantqu'avoitvécusonaîné,leducdeBourgogne,onluiavoittropfaitsentir,ducôtédel'intelligence,lasupérioritéqu'avoitsurluiceprinceréellementprématuré.
LasituationduDauphinétoitdoncl'inquiétudeetlaperplexitéd'uneâmequipressentsadestinéeetsesdevoirs,etquin'oseespérerdepouvoirlesremplir,lorsqu'ilsevittoutàcoupchargédugouvernementd'unempire.Sonpremiersentimentfutlafrayeurdesetrouverroiàvingtans;sonpremiermouvementfutdechercherunhommeassezsageetassezhabilepourl'éclaireretleconduire.Detelshommessonttoujoursrares;etpourunchoixpeut-êtrealorsplusdifficilequejamais,cefutdesafamillequelejeuneroipritconseil.Riendeplusimportant,etpourl'Étatetpourlui-même,quel'avisquirésulteroitdecettedélibération.Ils'agissoitdecommencersonéducationpolitique,dedirigersesvues,deformersonesprit;etenluilanatureavoittoutdisposépourrecevoirlesimpressionsdubien.Unsensdroit,uneraisonsaine,uneâmeneuve,ingénueetsensible,aucunvice,aucunepassion,leméprisduluxeetdufaste,lahainedumensongeetdelaflatterie,lasoifdelajusticeetdelavérité,et,avecunpeuderudesseetdebrusqueriedanslecaractère,cefondsderectitudeetdebontémoralequiestlabasedelavertu;enunmot,unroidevingtans,détachédelui-même,disposéàvouloirtoutcequiseroitbonetjuste;et,autourdelui,unroyaumeàrégénérerdanstoutessesparties,lesplusgrandsbiensàfaire,lesplusgrandsmauxàréparer;c'estlàcequiattendoitl'hommedeconfiancequeLouisXVIauroitchoisipourguide.IlpritlecomtedeMaurepas(mai1774).
Aprèstrenteansdeministère,unlongexil,etunpluslongtempsdedisgrâcesouslefeuroipourunefauteassezlégère,etdontlafamilleroyaleneluiavoitjamaissumauvaisgré,Maurepasavoitacquisdanssaretraitelaconsidérationquedonnentlavieillesseetunmalheurpeumérité,soutenuavecbienséance.Sonancienministèren'avoitétémarquéqueparledépérissementdelamarinemilitaire;mais,commelatimidepolitiqueducardinaldeFleuryavoitfrappédeparalysiecettepartiedenosforces,lanégligencedeMaurepasavoitpuêtrecommandée;et,dansuneplacefictive,dispenséd'êtrehommed'État,iln'avoiteuàdéployerquesesqualitésnaturelles,lesagrémensd'unhommedumondeetlestalensd'unhommedecour.
Superficieletincapabled'uneapplicationsérieuseetprofonde,maisdouéd'une
facilitédeperceptionetd'intelligencequidémêloitdansuninstantlenoeudlepluscompliquéd'uneaffaire,ilsuppléoitdanslesconseilsparl'habitudeetladextéritéàcequiluimanquoitd'étudeetdeméditation.Aussiaccueillant,aussidouxquesonpèreétoitduretbrusque;unespritsouple,insinuant,flexible,fertileenrusespourl'attaque,enadressespourladéfense,enfaux-fuyanspouréluder,endétourspourdonnerlechange,enbonsmotspourdéconcerterlesérieuxparlaplaisanterie,enexpédienspoursetirerd'unpasdifficileetglissant;unoeildelynxpoursaisirlefoibleouleridiculedeshommes;unartimperceptiblepourlesattirerdanslepiège,oulesameneràsonbut;unartplusredoutableencoredesejouerdetout,etduméritemême,quandilvouloitledépriser;enfinl'artd'égayer,desimplifierletravailducabinet,faisoitdeMaurepasleplusséduisantdesministres;et,s'iln'avoitfalluqu'instruireunjeuneroiàmanierlégèrementetadroitementlesaffaires,àsejouerdeshommesetdeschoses,etàsefaireunamusementdudevoirderégner,Maurepaseûtété,sansaucunecomparaison,l'hommequ'onauroitdûchoisir.Peut-êtreavoit-onespéréquel'âgeetlemalheurauroientdonnéàsoncaractèreplusdesolidité,deconsistanceetd'énergie;mais,naturellementfoible,indolent,personnel;aimantsesaisesetsonrepos;voulantquesavieillessefûthonorée,maistranquille;évitanttoutcequipouvoitattristersessoupersouinquiétersonsommeil;croyantàpeineauxvertuspénibles,etregardantlepuramourdubienpubliccommeuneduperieoucommeunejactance;peujalouxdedonnerdel'éclatàsonministère,etfaisantconsisterl'artdugouvernementàtoutmenersansbruit,enconsultanttoujourslesconsidérationsplutôtquelesprincipes,Maurepasfutdanssavieillessecequ'ilavoitétédanssesjeunesannées,unhommeaimable,occupédelui-même,etunministrecourtisan.
Uneattentionvigilanteàconserversonascendantsurl'espritduroietsaprédominancedanslesconseilslerendoientaisémentjalouxdeschoixmêmequ'ilavoitfaits,etcetteinquiétudeétoitlaseulepassionquidanssonâmeeûtdel'activité.Dureste,aucunressort,aucunevigueurdecourage,nipourlebiennipourlemal,delafoiblessesansbonté,delamalicesansnoirceur,desressentimenssanscolère,l'insoucianced'unavenirquinedevoitpasêtrelesien;peut-êtreassezsincèrementlavolontédubienpublic,lorsqu'ilpouvoitleprocurersansrisquepourlui-même;maiscettevolontéaussitôtrefroidie,dèsqu'ilyvoyoitcompromisousoncréditousonrepos:telfutjusqu'àlafinlevieillardqu'onavoitdonnépourguideetpourconseilaujeuneroi.
Commeilluifutaisédevoirquelefondducaractèredeceprinceétoitlafranchiseetlabonté,ils'étudiad'abordàluiparoîtrebonetsimple.Leroinelui
déguisoitpascetteexcessivetimiditéquelespremièresimpressionsdel'enfanceluiavoientlaissée.Ilsentitdoncqueleplussûrmoyendecaptiversabienveillanceétoitdeluirendrefacilescesdevoirsquil'épouvantoient.Ilemployaletalentqu'ilavoitdesimplifierlesaffairesàluienallégerlefardeau;mais,soitqu'ilregardâtlesmauxinvétéréscommen'ayantplusderemède,soitquesonindolenceetsalégèreténeluieussentpaspermisdelesapprofondir,soitqu'illesnégligeâtcommedesmaladiesprovenantd'unexcèsdeforceetdesanté,oucommedesvicesdecomplexioninhérensaucorpspolitique,ildispensalejeuneroides'enfatiguerlapensée,l'assurantquetoutiroitbien,pourvuquetoutfûtsagementetmodérémentdirigé.
L'excuseducardinaldeFleurydanssesinquiétudespusillanimesétoitqu'unédificequiavoitduréplusdetreizecentsansdevoitpencherverssaruine,etqu'ilfalloit,enl'étayant,craindredel'ébranler;leprétextedeMaurepas,danssonindolentesécurité,étoit,aucontraire,qu'unroyaumeaussivigoureusementconstituén'avoitbesoin,pourserétablir,quedesesforcesnaturelles,etqu'ilfalloitlelaissersubsisteravecsesvicesetsesabus.
Maislemauvaisétatdesfinancesn'estpasunmalquiselaisselongtempspallieretdissimuler;ladétresseetlediscréditaccusentbientôtleministrequilecacheetquilenéglige,et,tantqu'onn'enapastrouvélevrairemède,ilempireaulieudeguérir.
OnavoitdonnéàLouisXVl'abbéTerraypourunministrehabile.Vingtansd'exerciceauPalais,aumilieud'unefouledeplaideursmécontens,l'avoientendurciàlaplainte;ilnel'étoitguèremoinsaublâme,etilsecroyoitobligéparétatd'êtreenbutteàlahainepublique.Maurepasl'éloigna,etmitàsaplaceTurgot,égalementrecommandéparseslumièresetsesvertus.
Celui-cisentoitvivementquelaréductiondesdépenses,l'économiedesrevenusetdesfraisdeperception,l'abolitiondesprivilègesonéreuxaucommerceetàl'agriculture,etunepluségaledistributiondel'impôtsurtouteslesclasses,étoientlesvraisremèdesqu'ilfalloitappliqueràlagrandeplaiedel'État,etillepersuadoitsanspeineàunroiquinerespiroitquelajusticeetl'amourdesespeuples;maisbientôtMaurepas,voyantquecetteestimeetcetteconfiancedujeuneroipoursonnouveauministrealloienttroploin,futjalouxdesonpropreouvrage,ets'empressadelebriser.
Dansunpaysoùtantdemondevivoitd'abusetdedésordres,unhommequi
portoitlarègleetl'épargnedanslesfinances,unhommeinflexibleaucrédit,incorruptibleàlafaveur,devoitavoirautantd'ennemisqu'ilfaisoitdemécontensetqu'ilenalloitfaireencore.Turgotavoittropdefiertéetdecandeurdanslecaractèrepours'abaisserauxmanègesdecour:onluitrouvadelaroideur,onluiattribuadesmaladresses;etleridicule,qui,parminous,dégradetout,l'ayantunefoisattaqué,Maurepassesentitàsonaisepourledétruire.Ilcommençaparécouter,parencouragerd'unsourirelamalicedescourtisans.Bientôtlui-mêmeilavouaque,danslesvuesdeTurgot,ilentroitplusdel'espritdesystèmequedusolideespritd'administration;quel'opinionpubliques'étoitméprisesurl'habiletédeceprétendusage;qu'iln'avoitdanslatêtequedesspéculationsetdesrêvesphilosophiques,nullepratiquedesaffaires,nulleconnoissancedeshommes,nullecapacitépourlemaniementdesfinances,nullesressourcespoursubvenirauxbesoinspressansdel'État;unsystèmedeperfectionquin'étoitpasdecemondeetn'existoitquedansleslivres;unerechercheminutieusedecemieuxidéalauquelonn'arrivejamais;et,aulieudesmoyensdepourvoirauprésent,desprojetsvaguesetfantastiquespourunaveniréloigné;beaucoupd'idées,maisconfuses;ungrandsavoir,maisétrangeràl'objetdesonministère;l'orgueildeLucifer,et,danssaprésomption,leplusinflexibleentêtement.
Cesconfidencesduvieillard,divulguéesdeboucheenbouchepourlesfairearriveràl'oreilleduroi,avoientd'autantplusdesuccèsqu'ellesn'étoientpasabsolumentdénuéesdevraisemblance.Turgotavoitautourdeluideshommesstudieux,qui,s'étantadonnésàlascienceéconomique,formoientcommeunesecte,estimablesansdoutequantàl'objetdesestravaux,maisdontlelangageemphatique,letonsentencieux,quelquefoisleschimèresenveloppéesd'unstyleobscuretbizarrementfiguré,donnoientpriseàlaraillerie.Turgotlesaccueilloitetleurtémoignoituneestimedontilsfaisoienteux-mêmestropdebruitenl'exagérant.Ilnefutdoncpasdifficileàsesennemisdelefairepasserpourlechefdelasecte,etleridiculeattachéaunomd'économistesrejaillissoitsurlui.
D'ailleursilétoitassezvraique,fierdeladroituredesesintentions,Turgotnesepiquoitnidedextéritédanslemaniementdesaffaires,nidesouplesseetdeliantdanssesrelationsàlacour.Sonaccueilétoitdouxetpoli,maisfroid.Onétoitsûrdeletrouverjuste,maisinflexibledanssesprincipes;etlecréditetlafaveurnes'accommodoientpasdelatranquillitéinébranlabledesesrefus.
Quoiqu'endeuxans,parlemoyendesréductionsetdeséconomies,ileûtconsidérablementdiminuélamassedesanticipationsdontleTrésorétoitchargé,ontrouvoitencorequ'iltraitoitenmaladiechroniquel'épuisementetlaruinedes
financesetducrédit.Lasagessedesonrégime,sesmoyensd'amélioration,lesencouragemensetlessoulagemensqu'ildonnoitàl'agriculture,lalibertérendueaucommerceetàl'industrie,nepromettoientquedessuccèslentsetquedesressourcestardives,lorsqu'ilyavoitdesbesoinsurgensauxquelsilfalloitsubvenir.
Sonsystèmedelibertépourtouteespècedecommercen'admettoitdanssonétenduenirestrictionnilimites;et,àl'égarddel'alimentdepremièrenécessité,quandmêmecettelibertéabsoluen'auroiteuquedespérilsmomentanés,lerisquedelaissertarirpourtoutunpeuplelessourcesdelavien'étoitpointunhasardàcourirsansinquiétude.L'obstinationdeTurgotàécarterducommercedesgrainstouteespècedesurveillanceressembloittropàdel'entêtement.Cefutparlàquesoncréditsurl'espritduroireçutuneatteintemortelle.
Dansuneémeutepopulairequ'excitalachertédupainen1775,leroi,quiavoitpourluiencorecetteestimedontMaurepasétoitjaloux,luidonnatouteconfiance,etluilaissatoutpouvoird'agir.Turgotn'eutpaslapolitiquededemanderqueMaurepasfûtappeléàceconseilsecretoùleroiselivraitàlui,et,deplus,ileutl'imprudencedes'engagerhautementàprouverquel'émeuteétoitcommandée.LeNoir,lieutenantdepolice,futrenvoyésurlesoupçond'avoirétéd'intelligenceaveclesauteursducomplot.Ilestcertainquelepillagedesboutiquesdeboulangersavoitétélibreettranquille.L'émeuteavoitaussiunemarchepréméditéequisembloitaccuserunplan;et,quantaupersonnageàquiTurgotl'attribuoit,jen'oseroispasdirequecefûtsansraison.Dissipateurnécessiteux,leprincedeConti,pleinduvieilespritdelaFronde,neremuoitauParlementquepourêtrecraintàlacour;et,accoutumédanssesdemandesàdescomplaisancestimides,unrespectaussifermequeceluideTurgotdevoitluiparaîtreoffensant.Ilétoitdoncpossibleque,parunmouvementdupeupledelavilleetdelacampagne,ileûtvoulusemerlebruitdeladisette,enrépandrel'alarme,etruinerdansl'espritduroileministreimportundontiln'attendoitrien.Mais,qu'ilyeûtplusoumoinsd'apparencedanscettecausedel'émeute,Turgotn'enputdonnerlapreuvequ'ilavoitpromise;cefauxpasdécidasachute.
Maurepasfitentendreauroiquecetteinventiond'uncomplotchimériquen'étoitquelamauvaiseexcused'unhommevain,quinevouloitniconvenirnirevenirdesonerreur;etque,dansuneplacequidemandoittouteslesprécautionsdel'espritdecalculettoutelasouplessedel'espritdeconduite,unetêtesystématique,entièreetobstinéedanssesopinions,n'étoitpascequ'illuifalloit.
Turgotfutrenvoyé(mai1776),etlesfinancesfurentlivréesàClugny,lequelparutn'êtrevenuquepouryfaireledégâtavecsescompagnonsetsesfillesdejoie,etquimourutdansleministère,aprèsquatreoucinqmoisd'unpillageimpudent,dontleroiseulnesavoitrien.Taboureaupritsaplace,et,enhonnêtehommequ'ilétoit,ils'avouabientôtincapabledelaremplir.Onluiavoitdonnépoursecond,sousletitrededirecteurduTrésorroyal,unhommedontlui-mêmeilreconnutlasupériorité.Samodestiehonorasaretraite.Et,enqualitédedirecteurgénéraldesfinances,Neckerluisuccéda.
CeGenevois,quidepuisaétélejouetdel'opinion,etsidiversementcélèbre,étoitalorsl'undesbanquierslesplusrenommésdel'Europe.Iljouissoitdanssonétatdelaconfiancepubliqueetd'uncrédittrèsétendu.Ducôtédestalens,ilavoitfaitsespreuves,et,surdesobjetsanaloguesauMinistèredesfinances,sesécritsavoientannoncéunespritsageetréfléchi;mais,pourlui,unautremériteauprèsdeMaurepasétoitlahainedeTurgot.Voicilacausedecettehaine.
Turgot,pourlecommerce,l'industrieetl'agriculture,nepouvoitsouffrirlerégimeréglementairedeColbert;ilregardoitcommeundroitinhérentàlapropriétéunelibertésansréservededisposer,chacunàsongré,desonbienetdesestalens;ilvouloitqu'onlaissâtl'intérêtpersonnelseconsulterlui-mêmeetseconduire,persuadéqu'ilseconduiraitbien,etquedel'actionréciproquedesintérêtsparticuliersrésulteraitlebiengénéral.Necker,plustimide,pensoitquel'intérêt,danspresquetousleshommes,avoitbesoind'êtreconduitetmodéré;qu'enattendantqu'ileûtreçulesleçonsdel'expérience,ilseroitbond'ysuppléerparlasagessedesrèglemens;quecen'étoitpointàlacupiditéprivéequ'ilfalloitconfierlesoindubienpublic;que,si,pourlatranquillitéetpourlasûretéd'unenationentière,lalibertécivile,lalibertémorale,devoientêtrerestreintesetsoumisesàdeslois,ilétoitjusteaussiquelalibertéducommercepûtêtremodérée,etmêmesuspendue,touteslesfoissurtoutqu'ilyalloitdusalutcommun;quelapropriétédesbiensdepremièrenécessitén'étoitpasassezabsolumentindividuellepourdonneràunepartiedelanationledroitdelaisserpérirl'autre,etqu'autantilseroitinjustedetenircesbiensàvilprix,autantilleseroitdeleslaissermonteràunevaleurexcessive;qu'enfin,laisserlericheavaredicteraupauvreavectropd'empireladureloidelanécessité,ceseroitmettrelamultitudeàlamercidupetitnombre,etqu'ilétoitdelasagesseetdudevoirdel'administrationdetenirentreeuxlabalance.
«L'avarice,disoitTurgot,neserapointàcraindreoùrégneralaliberté,etlemoyend'assurerl'abondance,c'estdelaisserauxobjetsdecommerceunepleine
circulation.Lebléseracherquelquefois;maislamain-d'oeuvreserachère,ettoutseramisauniveau.»
«Quandleprixdublémonteraprogressivement,disoitNecker,sansdouteilrégleraleprixdel'industrieetdetouslessalaires,etpersonnen'ensouffrira;mais,quandleblés'élèverasubitementàunevaleurexcessive,lepeupleauralongtempsàsouffriravantquetoutsoitdeniveau.»
Danscesystèmedesurveillanceetdelibertémodérée,Neckeravoitfaitl'élogedeColbert,etcetélogeavoiteudusuccès.C'étoitundoublecrimequeTurgotnepardonnoitpas.Cezélateurdelaliberté,ducommerceetdel'industriesecroyoitinfaillibledanssonopinion,et,luiattribuanttoujourslecaractèredel'évidence,ilregardoitceluiquines'yrendoitpascommeétantdemauvaisefoi[27].
Jusque-làcependantlesprincipesdeNeckernes'étoientpointdéveloppés;mais,lorsqueTurgotdonnasaloienfaveurdelalibreexportationdesgrains,nonseulementdeprovinceàprovince,maisaudehorsetdanstouslestemps,Neckersepermitdeluidirequ'ilyvoyoitquelquedanger,etqu'ilauroitàluicommuniquer,surcettebranchedecommerce,desobservationsquipeut-êtreméritoientsonattention.Cesmotsréveillèrentl'antipathiedeTurgotpourlesystèmedesloisprohibitives.Ilréponditque,surcetobjet,sonopinionétoitinvariable,maisqu'ausurpluschacunétoitlemaîtred'endiresapenséeetdelapublier.
Neckerluiréponditquecen'avoitpasétésonintention,maisque,puisqu'illuienlaissoitlaliberté,peut-êtreenferoit-ilusage.Àquelquetempsdelàparutsonlivresurlesloisrelativesaucommercedesgrains;et,aumomentdelanouveautédecelivre,survintl'émeutedontjeviensdeparler.Turgotnedoutapointquel'unn'eûtcontribuéàl'autre,quoiqu'ilsûtbienquelepeuplequipillelesboutiquesdeboulangersn'enprendpasconseildansleslivres.
LesamisdeTurgot,plusanimésquelui,auroientvouluqu'ilsevengeâtdeNeckerenlerenvoyantàGenève;illepouvoit,carilavoitencoretoutelaconfianceduroi.Sadroitureetsonéquitélesauvèrentdecettehonte;maisilaconservéjusqu'autombeausahainecontreunhommedontleseultortavoitétéd'avoiracceptésondéfietcombattusonopinion.
DumomentqueNeckereutenmainl'administrationdesfinances,sonpremiersoinetsonpremier,travailfurentd'endébrouillerlechaos.Clugnyyavoitlaisséundéficitannueldevingt-quatremillions[28];et,danscetemps-là,cevideparoissoiténorme;ilfalloitleremplir.Neckerensuttrouverlesmoyens.Cesmoyensétoient,d'uncôté,desimplifierlaperceptiondesrevenuspublics,etd'ennettoyerlescanaux;del'autre,devoirquelsétoientlesfaux-fuyansdeladépense,etd'enréformerlesabus.
Leroi,pourêtreaussiéconomequesonministre,n'avoitqu'àsedéfendred'unetropfacilebonté.CefutdoncpourlepréserverdesséductionsjournalièresqueNeckerobtintdeluidesuspendreetdedifférer,jusqu'àlafindechaqueannée,ladécisiondesgrâcesqu'ilauroitàrépandre,afind'envoirlasommeentièreavantdeladistribuer.
AinsiNeckeralloits'assurer,pardesimpleséconomies,unsuperfluquil'eûtmis
enétatdesoulagerleTrésorpublic,lorsquelesignaldelaguerrel'avertitqu'ilauroitbesoinderessourcesplusabondantes,tantpourformerincessammentunemarinerespectablequepourl'armeretlapourvoir.Cesdépensesurgentesdevoientmonter,paran,àcentcinquantemillions.Lecréditseulpouvoityfaireface,etlecréditétoitperdu:lesinfidélitésdel'administrationl'avoientruinépendantlapaix;ilfalloitoulerétablir,ousuccomber,carl'impôtmêmeleplusonéreuxnepeutsuffireauxfraisd'uneguerredispendieuse;etl'Angleterre,notreennemie,trouvoitalorsàemprunterjusqu'àdeuxettroiscentsmillionsàunintérêtmodéré.OnadepuisfaitunreprocheàNeckerdesesemprunts;ilfalloitl'adresser,cereproche,àlaguerre,quilesrendoitindispensables,etqui,elle-même,nel'étoitpas.
L'artdeNecker,pourreleveretpoursoutenirlecrédit,futd'éclairerlaconfiance,enfaisantvoirdanslesréservesqueluiassuroitl'économieunebasesolideetungageassurédesempruntsqu'ilalloitouvrir.Lemêmeplanqu'ils'étoittracépourlesépargnesdelapaixluiservitàseprocurerlesfondsquedemandoitlaguerre.Onsavoitqu'ilavoitsanscessesouslesyeuxdestableauxcompletsetprécisdelasituationdesfinances,et,pourainsidire,labalanceàlamaindanstoutessesopérations,pourn'excéderjamais,danssesengagemens,sesfacultésetsesressources.Cefutaveccetespritd'ordrequ'ayanttrouvélecréditdétruitaprèsquinzeansdepaix,ilsutlerétabliraumilieud'uneguerrequiexigeoitlesplusgrandsefforts,etque,malgréledéficitde1776,malgrélesdépensesdecetteguerre,etquatrecentdouzemillionsd'empruntsfaitspourlasoutenir,ilfutenétatd'annoncerauroi,en1781,danslecomptequ'illuirendit,quelesrevenusordinairesexcédaientalorsdedixmillionsdeuxcentmillelivresladépenseordinaireetannuelledel'État.C'étoitavertirlesAngloisque,sansaucunnouvelimpôt,etmêmesansaucunenouvelleéconomie,laFrancealloitavoirdesfondspourdeuxcampagnes:cardixmillionsderevenuslibressuffisoientpouravoirdeuxcentsmillionsd'emprunts,résultatbiencapabledehâterunebonnepaix.Neckern'enfutpasmoinstaxédevanitépouravoirpubliécecompte.
Dansunministrehabile,cettemanièreouverted'exposersesopérationsetlasituationdesaffairesasansdoutesesavantages,etlesuccèsenestinfailliblechezunenationréfléchieetcapabled'application;mais,pourunenationlégère,qui,surparoleetsansexamen,jugeleshommesetleschoses,cetteméthodeasespérils;etNeckerdutbienlesprévoir.Iln'yadesûretéàprendreuntelpublicpourjugequelorsquelesobjetsquel'onmetsoussesyeuxsontd'uneévidencepalpable:or,pourlamultitude,lesétatsdefinancen'aurontjamaiscetteclarté.Personne,danslemonde,neveutpâlirsurdescalculs.Ilestdoncbienfacilede
troublerl'opinionsurl'exactituded'uncompte;et,dèsqueledoutes'élève,c'estunnuagequelamaligniténemanquejamaisdegrossir.Necker,enfaisantunechoseexemplairepourlesministresàvenir,satisfaisantepourleroi,imposantepourl'Angleterre,encourageantepourlanation,rassurantepourlecrédit,enfitdoncunetrèshardie,trèspérilleusepourlui-même.
Jel'aivu,dansletemps,munidepiècesjustificatives;touslesarticlesdesoncompteenétoientappuyés;l'estimepubliquesembloitmêmeledispenserdelesproduire,etlepremierélandel'opinionfutpourlui,ettoutàsagloire.
Mais,aussitôtqu'ilsetrouvaunhommeassezaudacieuxpourl'attaquer,cetagresseurfutaccueilliparl'envieetlamalveillanceavecunepleinefaveur.DansunmémoireilaccusoitNeckerd'infidélitédanssoncompte,etcemémoirepassoitdemainenmain,d'autantplusrecherchéqu'ilétoitmanuscrit[29].Unministreéconomenemanquejamaisd'ennemis:Neckerenavoitenfoule,etilenavoitdepuissans.Maurepas,sanssedéclarer,lesrallioitautourdelui;etc'esticil'undesexemplesdesmisérablesintérêtsd'amour-propreauxquelstientsisouventledestindesÉtats.
Maurepasétoitprésidentduconseildesfinances,et,dansuncompteoùNeckerexposoitlasituationdesfinancesd'unemanièresihonorablepourlui-même,Maurepasn'étoitpasnommé.Cefutauxyeuxduvieuxministreuneréticenceinjurieuse:illadissimula,maisilnelapardonnapoint.
Unautregrieffutladisgrâced'unministre,créaturedeMaurepas,ouplutôtdesafemme,etqueNeckerfitrenvoyer.Maurepas,quin'avoitjamaiseud'excusepourselaisserdominerparlesfemmes,étoitpourtantsubjuguéparlasienne.Cettecomplaisanceassidue,quiestl'adulationdetouslesmomens,etqui,surtoutpourlavieillesseetdansl'adversité,atantdedouceuretd'empire,l'avoitsoumisetcaptivécommeauroitfaitl'amour.Ils'étoitfaitunehabituded'aimeroudehaïrtoutcequ'aimoitouhaïssoitlacompagnedesadisgrâce;etSartineétoitl'undeshommesqu'affectionnoitlepluslacomtessedeMaurepas.
Sartine,ci-devantlieutenantdepolice,possédoitencirconspection,endiscrétion,ensouplesse,touslesmenustalensdelamédiocrité;maisdudétailobscurdelapolicedeParisauministèredelamarine,aumilieudeshasardsd'uneguerredemer,ladistanceétoiteffrayante:jamaisSartinen'avoitacquislapluslégèredesconnoissancesqu'exigeoitcettegrandeplace;et,s'ilyavoitunhommeàopposeràl'amirautéd'Angleterre,aufortdecetteguerrequiembrasoit
lesdeuxmondes,assurémentcen'étoitpaslui.Lemauvaissuccèsdesopérationsréponditàlaprofondeincapacitédeceluiquilesdirigeoit:nulplan,nulaccord,nulensemble;desdépensesénormes,desreversdésastreux;autantdeflottessortiesdenosports,autantdeproiespourl'ennemi;lecommerceetlescoloniesàl'abandon,lesconvoisenlevés,lesescadresdétruites;et,sanscompterlaperteirréparabledenosmatelotsetlaruinedenoschantiers,plusdecentmillionsdedépensesextraordinairesjetéstouslesansdanslamer,pournousenvoirhonteusementchassés,malgrétoutlecourageettoutledévouementdenotremarineguerrière:telsétoientlesdroitsdeSartinepourêtresoutenuetprotégéparMaurepas.
Necker,quigémissoitdevoirledéplorableusagequ'onfaisoitdetantdetrésors,etàquellesmainslafortuneetlagloired'unegrandenationétoientabandonnées,n'enredoubloitpasmoinsd'effortspoursubvenirauxbesoinsdelaguerreetpourensoutenirlepoids.IlétoitconvenuavecSartinequ'audelàdesfondsqueleTrésorroyalluifaisoittouslesans,celui-ci,danslescaspressans,pourroituserducréditpersonneldutrésorierdelamarinejusqu'àlaconcurrencedecinqàsixmillions;etilcomptoitsursonexactitudeàsetenirdansceslimites,lorsqu'ilappritdutrésorierlui-mêmeque,parobéissancepoursonministre,ilavoitportélasommedesesavancesetdesesbilletssurlaplaceàvingt-quatremillionspayablesdanstroismois.Cefutcommeuncoupdemassuepourledirecteurdesfinances:car,n'ayantprisaucunemesurepourfairefaceàunengagementqu'onluiavoitdissimulé,ilalloitarriverautermesanssavoircommentleremplir.Ilypourvut;mais,soitqu'ilyeûtdelapartdeSartinedelamauvaisevolonté,ouseulementdel'imprudence,Neckernevitpluspourlui-mêmedesûretéàtravailleravecuntelhomme;ils'enplaignitauroi,etluidemandadécidémentousaretraite,oucelledeSartine.
MaurepasétoitàParis,retenuparlagoutte.Leroi,avantdeprendreunerésolution,luiécrivitpourleconsulter.«Lorsqu'ilreçutlalettreduroi,m'aditleducdeNivernois,nousétionsauprèsdesonlit,safemmeetmoi.Ilnouslalut.L'alternativefutlongtempsdébattue;maisenfin,sedécidantlui-même:«Ilfaut,nousdit-il,sacrifierSartine;nousnepouvonsnouspasserdeNecker.»
Leroi,enrenvoyantSartine,consultaNeckersurlechoixdusuccesseurqu'ildevoitluidonner,etNeckerluiindiqualemaréchaldeCastries.L'onsaitcombienlesévénemensetlaconduitedelaguerrefirentapplaudiruntelchoix.Levieuxministren'enfutqueplusjaloux;etsoncabinetfutdèslorscommeuncentred'activitépourlacabaleennemiedeNecker.Ellecroyoitavoiraussiune
protectiondanslesprincesfrèresduroi.
QuelqueréservéequefûtàleurégardlaconduitedeNecker,onavoitcrus'apercevoirqu'elleleursembloittroprigide;mais,cequiétoitbienplusvrai,cetterigiditédéplaisoitàleurcour,et,leséchanges,lescessions,lesventes,touteslesaffairesquelesgensencréditavoientcoutumedenégocieravecleroi,ayantàredouter,danscedirecteurdesfinances,unexaminateurclairvoyantetsévère,illeurtardoitàtousd'enêtredélivrés.
Plusdepiègestendusàlafacilitéduroi,plusdefaveurssurprises,plusdegrâceslégèrementetfurtivementéchappées;surtoutplusdemoyensdecacher,commedanslesrecoinsduportefeuilledesministres,lesarticlessecretsd'unbail,d'unmarchéoud'unprivilège,etdanstouslesréduitsobscursdulabyrinthedesfinanceslesbénéficesclandestinsquel'onseseroitprocurés.L'hommequicoupoitlaracineàtantd'abusnepouvoitmanquerd'êtrehaï.Lemémoirequil'accusoitd'enavoirimposéauroifutdoncvivementappuyé.
Malheuràmoisijefaisoistombersurlesprincesfrèresduroilepluslégersoupçond'avoirvoulufavoriserlacalomnie!maislemensongesavoitprendreàleursyeuxlescouleursdelavérité,commelesplusvilsintérêtsavoientprislescouleursduzèle.
Bourboulon,l'auteurdumémoire,trésorierducomted'Artois,s'étoitrenduagréableàceprince.Fierdesaprotection,ilalloitdonctêtelevée,et,s'avouantl'accusateurdeNecker,illedéfioitdeluirépondre.Tantd'assuranceavoitunairdevérité,etenimposoitaupublic.BiendesgensavoientpeineàcroirequeNeckereûttoutàcoupchangésimerveilleusementlasituationdesfinances;et,sansluifaireuncrimeducomptespécieuxqu'ilenavoitrendu,ilspensoientquececompteavoitétéfaitavecartpourentretenirlecrédit,annoncerdesmoyensdesoutenirlaguerreetnousfaciliterlapaix.Maurepasaccueilloitcetteopiniond'unaird'intelligence,etsembloitapplaudiràlapénétrationdeceuxquidevinoientsibien.
MaisNeckernecrutpasdevoirs'accommoderd'unesemblableapologie,et,incapabledecomposeravecl'opinionsurl'articledesonhonneur,ildemandaauroiqu'illuipermîtdemettresoussesyeux,enprésencedesesministres,lemémoiredeBourboulon,etd'yrépondrearticlepararticle.Leroiyconsentit,etMaurepas,Miroménil,Vergennes,troisennemisdeNecker,assistèrentàcetravail.Lemémoireyfutluetdémenti,d'unboutàl'autre,pardespiècesqui
constatoientlasituationdesfinances,etdontlecompterenduauroin'étoitqu'undéveloppement.
Àcespreuvesincontestableslestroisministresn'eurentpasl'ombred'undouteàopposer;mais,lorsqueleroidemandaenconfidenceàMaurepascequ'ilpensoitdecescalculsetdececomptedefinance:«Jeletrouve,Sire,aussipleindevéritéquedemodestie»,réponditlevieuxcourtisan.
Aprèscetexamen,ilfalloitquelafaussetédel'accusationfûtpunie,ouqueNeckerfûtsoupçonnédes'enêtremaldéfendu.Ilavoitmépriséleslibellesinjurieuxquin'attaquoientquesapersonne;maisdevoit-ilnégligerdemêmeceluiquidécrioitsonadministration?Plusleroiétoitjusteetreconnupourl'être,plusondevoitcroireimpossiblequeBourboulonfûtencoresouffertdanslamaisondesprinces,s'ilétoitconvaincudemensongeetdecalomnie.Or,aprèscetteconviction,ilrestoitdanssaplace,etsemontroitpartout,mêmeausouperduroi.
Danscetteconjoncture,surlaquellej'insiste,àcausedessuitesfunestesquelarésolutiondeNeckeralloitavoir,ilavoittroispartisàprendre:l'undesefierdavantageàsapropreréputation,detoutdissimuler,etdetoutendurerjusqu'àlamortdeMaurepas,quin'étoitpasbienéloignée;l'autredesedéfendretoutsimplementenfaisantimprimersurdeuxcolonneslemémoiredeBourboulonetlespiècesquidémentoientcemémoirecalomnieux;l'autrededemanderauroiquesonaccusateur,convaincudecalomnie,enfûtpuni.Lepremiereûtétél'avisdesespritslesplussages.«Quen'a-t-ilattendu?(meditleducdeNivernoislui-même,aprèslamortdeMaurepas)sixmoisdepatiencenousl'auroientconservé»;etlapaixfûtvenue,etlesfinances,rétabliesparunbonéconomesouslemeilleurdesrois,nousauroientfaitlongtempsjouirdesonrègneetdesesvertus.Lesecondeûtétéencoreunpartiraisonnable,car,lepublicayantlespiècessouslesyeux,lavéritéeûtétémanifesteetledétracteurconfondu.MaisdeprétendusamisdeNeckernepensèrentpasqu'ilfûtdignedeluid'entrerenliceavecunpareilagresseur.Ilfalloit,selonmoi,lemépriseroulecombattre.Ildemandaqu'ilfûtpuni.Ilestvraiqu'ilétoittouslesjoursmenacédelibellesencoreplusatrocesetplusinfâmes;et,sionnefaisoitpasunexempledeBourboulon,ilétoitimpossiblequeNecker,abandonnéparlahaineduvieuxministreàl'insolenceetàlaraged'unecabaleautorisée,neperdîtpasaumoinsunepartiedecetteconsidérationquiétoitl'âmedesoncrédit.Cefutaunomdececrédit,decetteopinionpuissante,sanslaquelleilnepouvoitrien,qu'ildemanda,pourtoutepeine,quesondétracteurfûtchassédelamaisonducomte
d'Artois.LaréponsedeMaurepasfutqu'ildemandoitl'impossible.«C'estdonc,insistaNecker,auroilui-mêmeàrendretémoignageàlavéritéparquelquemarquedelaconfiancedontilm'honore»,etcequ'ildemandafutl'entréeauConseild'État.Jedoisdirequ'ilregardoitcommeungrandmalquedansceconseil,oùsedélibéroitcequidépendleplusdelasituationdesfinances,l'administrateurdesfinancesnefûtpasadmisdepleindroit;etilavoitraisond'ycroiresaprésenceaumoinstrèsutile.MaisMaurepasnevitoufeignitdenevoirdansunedemandesijustequ'unevanitédéplacée.«Qui?vous,luidit-il,auConseil?Etvousn'allezpointàlamesse.—Monsieurlecomte,réponditNecker,cetteraisonn'estbonnenipourvousnipourmoi.Sullyn'alloitpasàlamesse,etSullyentroitauconseil.»Maurepas,danscetteréponse,nesaisitqueleridiculedesecompareràSully;et,aulieudel'entréeauConseil,illuioffritdedemanderpourluilesentréesducabinet.Neckernedissimulapointqu'ilregardoitcetteoffrecommeunedérision,etildemandasaretraite.
C'étoitlàcequ'onattendoitavecuneviveimpatiencedanslesalondeMaurepas;etlamarquisedeFlamarens,sanièce,nemel'apasdissimulé.Maislui,feignantdenepasconsentiràcequ'ildésiroitleplus,refusadeprésenterauroiladémissiondeNecker,etfinitparluidirequec'étoitàlareinequ'ilfalloitlaremettre,s'ilétoitrésoludécidémentàladonner.
Lareine,quil'écoutoitfavorablementetquiluimarquoitdel'estime,sentitlapertequeleroialloitfaire,et,voyantqueNeckerpersistoitdanssarésolution,elleexigeaqu'ilprîtaumoinsvingt-quatreheurespouryréfléchirmûrement.
Necker,enseconsultantlui-même,seretraçalebienqu'ilavoitfait,pensaaubienqu'ilauroitfaitencore,sentitd'avancel'amertumedesregretsqu'ilauroitaprèsyavoirrenoncé;et,nepouvantsepersuaderqu'unvieillardauborddelatombevoulûtêtreenversluiobstinémentinjuste,ilsedéterminaàlevoirencoreunefois.
«Monsieur,luidit-il,sileroiveutbienmetémoignerqu'ilestcontentdemesservices,ilpeutm'endonnerunemarquequineserapourmoiqu'unmoyendelemieuxservir:c'estladirectiondesmarchésdelaguerreetdelamarine.—Cequevousdemandez,ditMaurepas,offenseroitlesdeuxministres.—Jenelecroispas,repritNecker;mais,ausurplus,tantpispourleministrequi,dansl'examendesdépensesqu'illuiestimpossibled'apprécierlui-même,m'envieroituntravailqu'ilabandonneàsescommis.»Lederniermotdel'unfutquecelan'étoitpasproposable;ladernièrerésolutiondel'autrefutd'allersupplierlareinedefaire
agréersadémission.Lareinelareçutetleroil'accepta.Voilàdequellesourceontdérivétousnosmalheurs.Nousallonslesvoirsegrossiretsedéborderpartorrens,jusqu'ànousentraînerdanslaplusprofonderuine.
Onpeuttrouverpeuvraisemblablelafacilitéqu'eutleroiàsepriverd'unhommehabileetquil'avoitsibienservi;maiscebienétoitaltérépardesinsinuationsadroitesetperfides.Neckerluiétoitpeintcommeunhommeremplid'orgueil,etd'unorgueilinexorable.Onavoit,disoit-on,voululuifaireentendrequ'ensupposantdanslemémoiredeBourboulondeserreursdecalculs,ceserreursn'étoientpasdescrimes;qu'iln'yavoitpaslieud'exigerqu'unprince,qu'unfrèreduroi,déshonorâtunhommeàlui,enlechassantpouravoirdépluàunministredesfinances;maisrienn'avoitpul'apaiser.Onluiavoitoffertdedemanderpourluietd'obtenirdeSaMajestéunefaveurdonts'honoroitlaplushautenoblesse,lesentréesducabinet;maisillesavoitdédaignées.Commeilsecroyoitnécessaire,ilprétendoitfairelaloi;ilsecomparoitàSully,etnedemandoitriendemoinsqu'àdominerdanslesconseils,àsurveillertouslesministres,enunmot,às'asseoirsurletrôneàcôtéduroi.
LedésintéressementaveclequelNeckeravoitvouluservirl'Étatcontribuoitencoreàlefairepasserpourunaltierrépublicain,quivouloitqu'onluidûtsansriendevoirlui-même;et,pourendiremapensée,enrefusant,commeilavoitfait,lesappointemensdesaplace,Neckeravoitdûs'attendrequ'onexpliqueroitmalcettefierté,humiliantepourtousceuxquinel'avoientpas,etquinepouvoientpasl'avoir.
Enfin,pournelaisserauroiaucunregretsurlerenvoideNecker,onavoittrouvélemoyendeluipersuaderque,sic'étoitunmal,cemalétoitinévitable.
L'undesprojetsdeNeckerétoit,commel'onsait,d'établirdanstoutleroyaumedesassembléesprovinciales.Or,pourfairesentirauroil'utilitédecesassemblées,Necker,dansunmémoirequ'illuiavoitludanssontravail,etquin'étoitquepourluiseul,avoitexposéd'uncôtélesinconvéniensdel'autoritéarbitraireconfiéeàdesintendans,etl'abusqu'enfaisoientleursagenssubalternes;del'autrecôté,l'avantagequ'ilyauroitpourleroiàserapprocherdesespeuples,etàgagnerleurconfiancepersonnelleetimmédiate,afindemoinsdépendredel'entremisedesparlemens.Cemémoire,surprisetdivulguéenmêmetempsqueBourboulonfaisoitcourirlesien,déplutàlamagistrature,etl'indisposacontreNeckerautantqu'illefalloitpourdonnerlieuauvieuxministredefaireentendreauroique,dansl'espritdesparlemens,Neckerétoitunhomme
perdu;quelescorpsnepardonnoientpoint;queceluiquilesavoitunefoisoffenséslestrouveroitàjamaisintraitables;quecettemésintelligenceseroitunehydreàcombattresanscesse;queNeckerlesentoitlui-même,etqu'enseretirantpourd'autrescausessimulées,ilreconnoissoitquelaplacen'étoitplustenablepourlui.
Unesingularitéremarquable,etquiseuleferoitconnoîtrel'insouciancedeMaurepas,c'estque,lorsqu'ilrentradanssonsalon,toutjoyeuxdudépartdeNecker,sesamisluiayantdemandéquelhommeilmettroitàsaplace,ilavouaqu'iln'yavoitpointpensé.
«Cefut,m'aditsanièce,lecardinaldeRohanqui,setrouvantlàparhasard,luidésignaFleury»;etFleury[30]futnommé.
Cetancienconseillerd'État,espritfin,souple,insinuant,avoitpourluisesrelationsetsesaffinitésdanslamagistrature;c'étoit,auxyeuxdeMaurepas,unavantageconsidérable:car,nevoyantdanslesfinancesqu'uneguerredechicaneentrelacouretleParlement,pourlui,leplushabilecontrôleurgénéralseroitceluiquisauroitlemieuxseménagerdesvéhiculesetdesfacilitéspourfairepasserlesédits.Ils'étoitfaitlui-mêmeunpointcapitald'acquérirlabienveillancedesparlemens,etilvouloitqu'àsonexempleunadministrateurdesfinanceseûtaveceuxcettesouplessequi,pardesmoyensdoux,obtientcequel'autoritécommanderoitàpeine.
Fleury,souscerapport,remplitassezbiensonattente.Ilfitpasser,sansaucunobstacle,pourcinquantemillionsd'impôts.Neckerluiavoitlaissédeuxcentsmillionsdefondsdanslescoffresduroi.C'enétoitplusqu'iln'enauroitfalluàunministrehabileetbienfamépourêtredansl'aisance;mais,aveccessecours,Fleurytombadansladétresse,manquadececréditquel'estimepubliquen'accordequ'àlabonnefoi.
SixmoisaprèslamortdeMaurepas,Fleuryfutrenvoyé;etleroi,pouravoiraumoinsunhonnêtehommeàlatêtedesfinances,yappelad'Ormesson[31].
Malheureusementcelui-cin'avoitquedelaprobité.Médiocreentoutlereste,étrangerauxfinances,dépourvudemoyens,assaillidenécessités,pressépardesgensencrédit,etréduitàl'alternativeoudeseretireroudesesoutenirpard'indignescondescendances,iln'hésitapointdanslechoix,et,avecsonintégrité,ilaimamieuxdescendreduministèrequedes'ydégrader.
Unposteaussiglissant,oùl'onnefaisoitquedeschutes,auroitdû,cesemble,effrayerl'ambitiondesaspirans;ellen'enétoitqueplusâpre;et,danstouteslesavenuesdelafaveur,iln'yavoitpasunintrigantqui,avecquelquelégèreteinturedesaffaires,necrûtpouvoirprétendreàremplacerceluiquivenoitdetomber.
Danscettefoule,unhommed'espritetdetalentsedistinguoit,c'étoitCalonne.Ilavoitpris,pourréussir,unemanièred'autantplussingulièrequ'elleétoitsimple.Loindedissimulersonambition,ill'avoitannoncée;et,aulieudel'austéritédonts'étoientarmésquelques-unsdesesprédécesseurs,ils'étoitparéd'agrément,d'aménité,surtoutdecomplaisancepourlesfemmes;ilétoitconnud'ellespourleplusobligeantdeshommes,et,danslesconfidencesqu'ilfaisoitdesesvuesàcellesquiétoientencrédit,iln'estpointd'espérancesdontilnefûtprodiguepourseconcilierleursvoix.Aussinecessoient-ellesdevanterseslumières,sonhabileté,songénie.Iln'étoitguèremoinsattrayantpourleshommes,parunepolitesseaiséeetnaturellequimarquoitlesdistinctions,sansenrendreaucuneoffensante,etparunairdebienveillancequisembloitêtrefavorableàtouteslesambitions.Àchaquemutationnouvelle,c'étoitluiqu'appeloienttouteslesvoixdesgensdumonde.Enfinilfutnommé,et,enarrivantàFontainebleau,oùétoitlacour,oneûtditqu'iltenoitenmainlacorned'abondance;onl'accompagnoitentriomphe(9novembre1783).
D'abord,secroyantàlasourced'unerichesseintarissable,sanscalculernilesbesoinsnilesdépensesquil'attendoient;ivredesaprospérité,danslaquelleils'imaginoitvoirbientôtcelledel'État;dédaignanttouteprévoyance,négligeanttouteéconomie,commeindigned'unroipuissant;persuadéquelepremierartd'unhommeenplaceétoitl'artdeplaire;livrantàlafaveurlesoindesafortune,etnesongeantqu'àserendreagréableàceuxquisefontcraindrepoursefaireacheter,ilsevittoutàcoupenvironnédelouangeetdevainegloire.Onneparloitquedesgrâcesdesonaccueiletdescharmesdesonlangage.Cefutpourpeindresoncaractèrequ'onempruntadesartsl'expressiondeformesélégantes;etl'obligeance,cemotnouveau,parutêtreinventépourlui.Jamais,disait-on,leministèredesfinancesn'avoitétérempliavecautantd'enjouement,d'aisanceetdenoblesse.Lafacilitédesonespritdansl'expéditiondesaffairesétonnoittoutlemonde,etlagaietéaveclaquelleiltraitoitlesplussérieuseslefaisoitadmirercommeuntalentprodigieux.Ceuxmêmeenfinquiosoientdouterqu'ilfûtlemeilleurdesministresétoientforcésdeconvenirqu'ilenétoitlepluscharmant.Onpublioitquesontravailavecleroin'étoitqu'unjeu,tantsalégèretéysemoitd'agrément;riend'épineux,riendepénible,nulembarraspourleprésent,nulle
inquiétudepourl'avenir.Leroiétoittranquille,ettoutlemondeétoitcontent,lorsqu'auboutdetroisansetquelquesmoisdecebrillantetriantministère,futrévélélesecretfunestedelaruinedel'État.
Cefutalorsquel'onvitdansCalonnedesressourcesetducourage.Aprèsavoirinutilementépuisétouslesmoyensderanimerlecréditexpirant,ilvitquesaseuleespéranceétoitdansquelquecoupd'éclatquidonnâtauxéditsl'aspectd'unerestaurationdelachosepublique;et,pourlesmontrerrevêtusd'uneautoritéimposante,ildemandaauroiuneassembléedenotables,oùilexposeroitlasituationdesfinances,afind'aviseravecelleaumoyenderemplirlevidequ'ilyavoittrouvé,disoit-il,etquelaguerredanslesdeuxIndesavoitdûaugmenterencore.
CetteassembléefutouverteàVersaillesle22février1787.LetravailqueCalonneyprésentaétoitvasteethardi;etpeut-êtreméritoit-ilplusdefaveurqu'iln'enobtint,cariltouchoitauxgrandsmoyensd'accroîtrelasommedel'impôt,etenmêmetempsdelarendrepluslégèreenladivisant.Maislesnotablesétoientdunombredeceuxqu'alloientfrapperlesnouvellesimpositions;etc'estàquoi,bienmalheureusementpoureuxetpourl'État,ilsn'avoientjamaispuconsentir.DesprojetsdeCalonne,lesunsfurentjugésconfusetcaptieux,d'autrespleinsdedifficultésquilesrendoientimpraticables,d'autresenfinmauvais,quandmêmeilsauroientpus'exécuter.Telfutlerésultatdesobservationsdesnotablessurlapartiedesontravailquiavoitsubileurexamen,carilnefutpasmêmediscutéjusqu'aubout.
Sabaseétoitl'impôtterritorialennature,dontl'avantageauroitétédesuivrel'accroissementprogressifdesvaleurs.Sicependantonl'avoittrouvétropdifficileàpercevoir,ilenauroitchangélemode,pourvuqu'ileûtétéperçuégalementsurtouslesbiens-fonds.Maisonnevoulutpasmêmeentrerenconciliationaveclui;et,pourlefondainsiquepourlaforme,lesnotablesarticulèrentquecetimpôtétoitinadmissible,etenmêmetempsdéclarèrentquesurtouteespèced'impôtilsrefusoientdedélibérer,àmoinsqu'onnemîtsousleursyeuxdesétatsdétaillésdelarecetteetdeladépense,danslesquelsonpûtvoircomments'étoitforméledéficit;quesi,d'aprèsl'examendescomptes,unesubventionnouvelleétoitindispensable,ilsconsentiroientquel'impositionenfûtégalesurtouslesbiens.
Laréponseduroifuttellequ'ilsl'avoientprévue.Illeurfutdéfendud'insistersurcetexamen;maisl'éclaircissementquerefusoitCalonne,lui-mêmeill'avoit
provoqué,ensefaisantunprocèsavecNeckersurl'originedudéficit.Voicicommentils'étoitengagédanscedéfilépérilleux.
En1787,àl'ouverturedel'assemblée,ledéficit,del'aveudeCalonne,montoitàcentquinzemillions;et,commeilavoitbesoindecroirequ'unepartieconsidérabledecedéficitexistoitavantlui,illecrutetl'avançadansl'assembléedesnotables.
Necker,avertique,danscetteassemblée,Calonnedevoitaccuserd'infidélitétouslescomptesrendusavantsonministère,luiécrivitqu'ayantdonnél'attentionlaplusscrupuleuseaucomptequ'ilavoitrenduen1781,illetenoitpourparfaitementjuste;«etcommej'airassemblé,ajoutoit-il,lespiècesjustificativesdetouslesarticlesquienétoientsusceptibles,jemetrouveheureusementenétatdeprêteràlavéritétoutesaforce.Jecroisdonc,Monsieur,êtreendroitdevousdemanderouden'altérerenaucunemanièrelaconfiancedueàl'exactitudedececompte,oud'éclairervosdoutesenmelescommuniquant.»
Calonne,avecunepromesseassezlégèredenepointattaquercecompte,éludal'éclaircissement.Neckerinsista,et,pourréponseàlalettrelapluspressante,ilreçutunbilletpolimentironique,avecunexemplairedudiscoursqueCalonnevenoitdeprononcerdansl'assembléedesnotables,etdanslequelilavoitavancéqu'en1781ilyavoitundéficitconsidérableentrelesrevenusetlesdépensesordinaires.Necker,enmêmetemps,futinstruitque,danslegrandcomitédesnotablesquis'étoittenuchezMonsieur,Calonneavoitexpressémentditquecettesommeétoitdecinquante-sixmillions.
AlorscefutauroiqueNeckerseplaignitque,sansavoirvoulul'entendre,lecontrôleurgénéraldesfinancessefûtpermisdel'accuser.«Sire,disoit-ildanssalettre,jeseroisl'hommedumondeleplusdignedeméprissiunepareilleinculpationavoitlemoindrefondement;jedoislarepousseraupérildemonreposetdemonbonheur,etjevienssupplierhumblementVotreMajestédevouloirbienpermettrequejeparoissedevantmonaccusateurpublic,ouàl'assembléedesnotables,oudanslegrandcomitédecetteassemblée,ettoujoursenprésencedeVotreMajesté.»Cettelettrefutsansréponse;maisNeckernesecrutpasobligéd'entendrecesilenceduroicommeonvouloitqu'ill'entendît.«Leroi,dit-ildanslemémoirequ'ilpublia,n'apasjugéàproposd'adhéreràmademande;mais,pénétrédel'étenduedesabontéetdesajustice,jemesoumetsavecconfianceàl'obligationquim'estimposéeparl'honneuretlavérité.»
Danscemémoireilconvenoitqu'en1776Clugnyavoitlaissédanslesfinancesunvidedevingt-quatremillions;ilconvenoitaussique,depuislamortdeClugny(enoctobre1776)jusqu'aumoisdemai1781,époqueoùils'étoitlui-mêmeretirédesfinances,l'accroissementdeschargesavoitmontéàquarante-cinqmillions;mais,enmêmetemps,ilmontroitcommentilavoitremplicevide,tantenéconomiequ'enbonificationsdanslesrevenusdel'État.C'étoitàdiscuteretàréfutercescalculsquelesnotablesprétendoientqueCalonneétoitobligé;etilfautconvenirque,troplégèrement,ils'yétoitengagélui-même.
Neckeravoitrendusescalculslesplusclairsqu'ilétoitpossible;savéracitéreconnueyajoutoitencoreungrandpoids.Lelivrequ'ilvenoitdepubliersurlesfinancesavoitfortifiésaréputationpersonnelle;sesmoeurs,sestalens,seslumières,avoientdansl'opinionpubliqueuneconsistanced'estimequ'iln'auroitpasfalluessayerd'ébranlersansdefortsetpuissansmoyens.
Neckerfutexilépouravoirosésedéfendre.CefutencoreuntortquesedonnaCalonne;ilfalloitoul'entendreavantdel'attaquer,outrouverjusteetbonqu'ileûtrepoussésonattaque.Illuiimputoitsonmauvaissuccèsdansl'assembléedesnotables;maisildevoitsavoirque,danscetteassemblée,unennemibienplusréeltravailloitàleruiner.
LeroiavoitdelarépugnanceàsedétacherdeCalonne:ilgoûtoitsontravail,ilétoitpersuadédelabontédesesprojets;mais,prévoyantqu'ilsseroientrebutésparleParlementcommeilsl'étoientparlesnotables,ilsefitviolence,etillerenvoya.IlsavoitqueMiroménil,legardedessceaux,étoitl'ennemideCalonne,etqu'ilavoitdetoutsonpouvoircontrariésesopérations;illecongédiaenmêmetempsquelui,commeenleluisacrifiant(Calonnele8avril,Miroménille9).Fourqueux[32]futappeléauministèredesfinances;lessceauxfurentdonnésauprésidentdeLamoignon.
Iln'étoitpaspossiblequeFourqueuxtîntlongtempsenplace;maisonl'avoitindiquéauroienattendantqu'oneûtachevédedétruiresespréventionscontreunhommequ'onvouloitluidonnerpourministredeconfiance,etdontonattendoitlesalutdel'État.
Lasituationdel'espritduroi,encemoment,estexpriméeaunatureldanslesdétailsquejevaistranscrire.
«LorsqueleroimechargeadesalettrepourM.deFourqueux(ditlecomtede
Montmorindanslesnotesqu'ilm'aremises),jecrusdevoirluireprésenterquejetrouvoislefardeaudesfinancestropau-dessusdesforcesdecebonmagistrat.Leroiparutsentirquemesinquiétudesétoientfondées.«Maisquidoncprendre?»medit-il.Jeluirépondisqu'ilm'étoitimpossibledenepasêtreétonnédecettequestion,tandisqu'ilexistoitunhommequiréunissoitsurluilesvoeuxdetoutlepublic;que,danstouslestemps,ilétoitnécessairedenepascontrarierl'opinionpubliqueenchoisissantunadministrateurdesfinances;maisque,danslescirconstancescritiquesoùilsetrouvoit,ilnesuffisoitpasdenepaslacontrarier,etqu'ilétoitindispensabledelasuivre.J'ajoutaique,tantqueM.Neckerexisteroit,ilétoitimpossiblequ'ileûtunautreministredesfinances,parcequelepublicverroittoujoursavechumeuretavecchagrincetteplaceoccupéeparunautrequelui.LeroiconvintdestalensdeM.Necker;maisilm'objectalesdéfautsdesoncaractère,etjereconnusfacilementlesimpressionsqu'avoitdonnéescontreluiM.deMaurepasdansl'origine,etqueMM.deVergennes,deCalonne,deMiroméniletdeBreteuil,avoientgravéesplusprofondément.JeneconnoissoispaspersonnellementM.Necker;jen'avoisquedesdoutesàopposeràcequeleroimedisoitdesoncaractère,desahauteuretdesonespritdedomination.Ilyaapparenceque,sijel'eusseconnualors,j'eussedécidésonrappel.J'auroispeut-êtredûinsisterdavantage,mêmeenneleconnoissantpas;maisj'arrivoisàpeinedansleministère,iln'yavoitpassixsemainesquej'yétoisentré;etd'ailleursunpeudetimidité,pasassezd'énergie,m'empêchad'êtreaussipressantquej'auroispul'être.Quedemauxj'auroisévitésàlaFrance!quedechagrinsj'auroisépargnésauroi!(Qu'auroit-ildits'ilavoitprévuque,pouravoirmanquécemomentdechangerlecoursdenosfunestesdestinées,ilseroitmassacrélui-mêmeparunpeuplerenduféroce,etque,troismoisaprèssamort,leroipériroitsurunéchafaud?)Ilfallut,poursuit-il,allerremettreàM.deFourqueuxlalettrequiluiétoitadressée,etmêmevaincresarésistance;j'enavoisl'ordrepositif.Cependant,ilestcertainqu'onavoitoffertlaplaceàM.deLaMillière:lareinel'avoitfaitvenir;lerois'étoittrouvéchezelleàl'heurequ'elleluiavoitdonnée;ettouslesdeuxlepressèrentfortd'accepter;maisileutassezdebonsenspournepascéderàleursinstances.M.deFourqueuxfitd'abordassezdedifficultés;maisenfinilsedétermina.Àpeinefut-ilenplacequel'opinionmodestequ'ilavoitdelui-mêmenefutquetropbienconfirmée.
«Cependant,lesaffairesétoientdansunétatdestagnationabsolue,ajouteM.deMontmorin;lecréditachevoitdesedétruiredejourenjour;lesmoyensfacticesetdispendieuxqueM.deCalonneavoitemployéspoursoutenirlaBourse,venantàmanquertoutàcoup,produisoientunebaissejournalièreet
considérabledansleseffets;leTrésorroyalétoitvide;onvoyoitcommetrèsprochainelasuspensiondespayemens,onn'imaginoitd'autreressourcequ'unemprunt,etilétoitimpossibledeletenterdansunmomentdedétresseaussidésespérant.L'humeurgagnoitdansl'assembléedesnotables,l'espritendevenoitmauvais,etdéjàoncommençoitàymurmurer:«lesÉtatsgénéraux».Danscescirconstances,ilétoitnécessaired'avoirunhommequidominâtl'opinion.M.deLamoignonetmoinousnouscommuniquâmesnosidées,etnousconvînmesqueleseulhommesurquil'onpûtfonderquelqueespéranceétoitM.Necker;maisjeluiparlaidesobstaclesquej'avoisdéjàtrouvésdansl'espritduroi,etjeluiannonçaiquecesobstaclesdeviendroientencoreplusinsurmontablesparlaprésencedubarondeBreteuil.Nousconférâmesaveccelui-ci,essayantdeleconvertir,maisinutilement.Enfin,aprèsunelongueséance,nousnousdécidâmesàmonterchezleroi;et,lorsquetouslestroisnousfûmesentrésenmatièresurlechangementqu'exigeoitleministèredesfinances,jeparlaiavecforcedelanécessitéderappelerceluiquedemandoitlavoixpublique.Leroimerépondit(àlavéritéavecl'airdelaplusprofondedouleur):«Ehbien!iln'yaqu'àle«rappeler.»MaisalorslebarondeBreteuils'élevaavecuneextrêmechaleurcontrecetterésolutionàmoitiéarrachée;ilreprésental'inconséquencequ'ilyauroitàrappeler,pourlemettreàlatêtedel'administration,unhommequiétoitàpeinearrivéaulieuqu'onluiavoitprescritpoursonexil:«Combienunepareilleconduiteauroitdefoiblesse!quelleforceelledonneroitàceluiqui,placéainsiparl'opinion,n'enauroitl'obligationqu'àelleetàlui-même!»Ils'étenditlonguementetfortementsurl'abusqueM.Neckernemanqueraitpasdefaired'unesemblableposition.Ilpeignitsoncaractèredescouleurslespluspropresàfaireimpressionsurunroinaturellementjalouxdesonautorité,etquiavoitunpressentimentconfusqu'onvouloitlaluiarracher,maisquilacroyoitencoreentièredanssesmains,etquivouloitlaconserver.IlyavoitdesraisonsfortspécieusesdanscequevenoitdedirelebarondeBreteuil;maisellesl'auroientétémoinsqu'ellesauroientencoreproduitl'effetqu'ellesobtinrentsurleroi,quin'avoitcédéàmonavisqu'avecuneextrêmerépugnance,peut-êtreuniquementparcequ'ilnouscroyoittouslestroisd'accord.L'archevêquedeToulousefutdoncproposéetacceptésansrésistance.Cependantleroinousditqu'ilpassoitpouravoiruncaractèreinquietetambitieux,etquepeut-êtrenousnousrepentirionsdeluiavoirindiquécechoix;maisilajoutaqu'ilavoitlieudecroirequ'onluiavoitexagérélesdéfautsdeceprélat;que,depuisquelquetemps,lespréventionsqu'ilavoiteuescontreluis'étoientaffoiblies,etqu'ilavoitétécontentdeplusieursmémoiressurl'administrationqu'illuiavoitfaitparvenir.»
Jen'airienomisdecesdétails,soitparcequ'ilsferontconnoîtrel'âmeduroi,son
caractèreunpeutropfacilepeut-être,maissimple,natureletbon;soitsurtoutparcequ'onyvoitseformerl'anneauprincipaldelachaînedenosmalheurs.
LIVREXIII
Briennes'étoitdistinguédanslesétatsdeLanguedoc;ilyavoitmontréletalentdesaplace,et,dansunpetitcercled'administration,onavoitpulecroirehabile.CommeCalonne,ilavoitcetespritvif,léger,résolu,quienimposeàlamultitude.Ilavoitaussiquelquechosedel'adressedeMaurepas;maisiln'avoitnilasouplesseetl'agrémentdel'un,nil'airdebonhomieetd'affabilitédel'autre.Naturellementfin,délié,pénétrant,ilnesavoitninevouloitcacherl'intentiondel'être.Sonregard,envousobservant,vousépioit;sagaietémêmeavoitquelquechosed'inquiétant,et,danssaphysionomie,jenesaisquoidetroprusédisposoitàlaméfiance.Ducôtédutalent,unesagacitéquiressembloitàdel'astuce;delanettetédanslesidées,etassezd'étendue,maisensuperficie;quelqueslumières,maiséparses;desaperçusplutôtquedesvues;unespritàfacettes,sijepuism'exprimerainsi;et,danslesgrandsobjets,delafacilitéàsaisirlespetitsdétails,nullecapacitépourembrasserl'ensemble;ducôtédesmoeurs,l'égoïsmeecclésiastiquedanstoutesavivacité,etl'âpretédel'avariceréunieauplushautdegréàcelledel'ambition.Dansunmondequieffleuretoutetn'approfonditrien,Briennesavoitemployeruncertainbabilpolitique,concis,rapide,entrecoupédecesréticencesmystérieusesquifontsupposer,audelàdecequel'ondit,cequ'onauroitàdireencore,etlaissentunvagueindéfiniàl'opinionquel'ondonnedesoi.Cettemanièredeseproduireenfeignantdesedérober,cettesuffisancemêléedediscrétionetderéserve,cettealternativededemi-motsetdesilencesaffectés,etquelquefoisunecensurelégèreetdédaigneusedecequisefaisoitsanslui,ens'étonnantqu'onnevîtpascequ'ilyavoitdemieuxàfaire,c'étoitlàbienréellementl'artetlesecretdeBrienne.Ilnemontraitdeluiquedeséchantillons:encorebiensouventn'étoient-ilspasdesonétoffe.Cependant,presquedanstouslescerclesd'oùpartoientlesréputations,personnenedoutoitqu'iln'arrivâtauministèrelatêtepleinedegrandesvuesetleportefeuilleremplidesprojetslespluslumineux.Ilarriva;etsonportefeuilleetsatête,toutsetrouvaégalementvide.
DanslenaufragedeCalonne,cefurentsesdébrisqu'ilparutavoirramassés;cefurentseséditsdutimbreetdel'impôtterritorialqu'ilprésentaauParlement.Ilpouvoitsefaireunappuidel'autoritédesnotables;et,entrelesdeuxgrandsécueilsdesÉtatsgénérauxetdelabanqueroute,ilavoitunpuissantmoyendelesréduireàreconnoîtrelanécessitédesimpôts.Ilnesutquelesrenvoyer.Riennefutstatuéniconcludanscetteassemblée.
IlentendoitlecridelanationquidemandoitlerappeldeNecker;et,enlesollicitantlui-mêmeauprèsduroi,ilsefûthonoré,ilsefûtaffermidanslaplaceéminentequ'iloccupoit,ilsefûtsoulagédufardeaudesfinances,ileûtassurésonrepos,faitbénirsonélévation,couvertd'unvoilededignitél'indécencedesafortune,dissimulétoutàsonaisesonoisiveincapacité;enunmot,ilsefûtconduitenhommehabileetenhonnêtehomme.Iln'eneutjamaislecourage.Cettefatalepeurd'êtreeffacé,d'êtreprimé,leluiôta.Inutilementsesamislepressoientd'appeleràsonsecoursl'hommeinvoquéparlavoixpublique:ilrépondoit:«Leroietlareinen'enveulentpas.—Ildépenddevous,luiditMontmorin,depersuaderàlareinequeNeckervousestnécessaire,etmoijemefaisfortdelepersuaderauroi.»Brienne,pressédesiprès,répondit:«Jepuism'enpasser.»Ainsipérissentlesempires.
Importunéd'entendrelepublicdemanderNeckeravecinstance,ilseplaisoitàlevoirenbutteàdesécrivainsfaméliques,qu'ilpayoit,disoit-on,pourlecalomnier.Cependantilsevoyoitperdudanslevidedesesidées.Enmoinsdecinqmois,ilessayadedeuxcontrôleursgénéraux,VilledeuiletLambert;touslesdeuxfurentsansressource.Unnouveauconseildesfinances,uncomitéconsultatif,toutluiétoitbon,exceptéNecker,ettoutluiétoitinutile.Jusqu'auxdernièresextrémités,ilcrutpouvoiruserd'expédiens;rienneluiréussit.Égaré,flottantsansboussole,etnesachantquelmouvementdonnerautimondel'État,enfin,danssaconduiteetdanssoncaractère,toujoursopposéàlui-même,irrésoludanssatémérité,pusillanimedanssonaudace;osanttout,abandonnanttoutpresqueaussitôtaprèsl'avoirosé,ilnecessadecompromettreetd'affoiblirl'autoritéroyale,etserenditàlafoislui-mêmeodieuxparsondespotisme,méprisableparsonétourderieetparsoninstabilité.
Pourgagnerlafaveurpublique,ildébutaparvouloirétablirdesassembléesprovinciales;et,enlesrendantélectivesetdépendantesdelacommune,ilfitlégèrementetsansaucuneréflexioncequienauroitdemandéleplus.Toutdespotiquequ'ilétoit,ileûtvoulusemontrerpopulaireetpasserpourrépublicain.Ilsoutintmalcepersonnage.
Aprèsavoircongédiélesnotables,ilenvoyaauParlementsesdeuxéditsdutimbreetdel'impôtterritorial,commes'ilsavoientdûpasserdeprimeabord,sansaucunedifficulté.Cefutlàcependantquedejeunestêtesbouillantescommencèrentàremuercesbornesrespectables,cesquestionsdedroitpublic,sicritiques,sidélicates,qu'onagitabientôtavectantdechaleuretdetémérité;maisilnes'enmitpointenpeine.Ilparutmême,durantlesséancesetlesdébatsduParlement,avoiroubliésontalentfavori,l'adresseetl'insinuation.Nullenégociation,aucuneconférence,aucunevoieouverteauxmoyensdeconciliation;ilvouluttoutfranchir,toutenleverdeviveforce.Tantd'arroganceetderoideursoulevalamagistrature,et,danstouslesparlemensduroyaume,futpriseenmêmetempslarésolutionderebuterlesnouveauxéditsavantqu'onlesyeûtenvoyés;maisàcetteinsurrectionquimenaçoitl'autoritéroyaleBriennen'opposaqueledédaindesvoiesconciliatrices,etl'abandondelachosepubliqueauhasarddesévénemens.
LeParlementdeParisluidemandoitlacommunicationdesétatsdefinance:cettedemandeétoitfondée.Pourdéterminerlessubsidesdansleursommeetdansleurduréesurlesvraisbesoinsdel'État,leParlementdevoitsavoirquelsétoientcesbesoins:ledroitderemontrancesemportoitledroitd'examen;et,àmoinsd'exigerdeluiuneobéissanced'esclave,onnepouvoitluirefuserdel'éclairersursesdevoirs.CefutcequeBriennenevoulutpointentendre;ilnevitpasqu'ilétoitplusnécessairequejamaisqu'ilyeûtaunomdupeupleuneformededélibérationetd'acceptationdesimpôts,etque,siondisputoitauxparlemensledroit,telquel,devérifieretdeconsentirlesédits,lanationsedonneroitdesreprésentansmoinstraitables.C'étoitlàcequeleministreetleParlement,d'intelligence,devoientprévoiretprévenir.
Pourtrancherladifficulté,BriennefittenirauroiunlitdejusticeàVersailles,où,parexprèscommandement,furentenregistrésl'éditdutimbreetceluidel'impôtterritorial;cevieilenfantétoitétrangeràsonsiècle.Lelendemain,leParlementayantdéclarénulleetillégalelatranscriptiondesdeuxéditssursesregistres,l'expédientquetrouvaBriennefutd'exilerleParlementetd'endispersertouslesmembres.
LegardedessceauxLamoignon,hommed'uncaractèrefermeetfranc,maisd'unespritsage,combattitvictorieusementdansleconseilcetavisdeBrienne:ilfitsentirquedesmagistratsdispersésseroientinaccessiblesàtoutenégociation,etilconclutendisantauroique,silatranslationdescourssouverainespouvoitquelquefoisêtreutile,l'exilindividueldesmagistratsseroittoujoursune
imprudenceduministère.
Brienne,pourquicetteidéedetranslationparuttoutenouvelle,l'adoptasur-le-champ,etfitsignerauroideslettrespatentesquitransféroientleParlementdeParisàTroyes.Legardedessceauxdemandaquelquedélai;ilfutmalécouté;etBrienne,enprésenceduroi,luidit:«Vosidéessontexcellentes,maisvousêtestroplentdansvosrésolutions.»ÀpeineleParlementfut-ilarrivéàTroyesqueBrienne,enconférantaveclegardedessceaux,sesouvint,commeparhasard,quelaprésencedecettecourluiseroitnécessairepoursesempruntsdumoisdenovembre.«Sij'yavoispenséplustôt,s'écria-t-il,jenel'auroispasexilé;ilfautlerappelerbienvite.»Etaussitôtsesémissairesfurentmisenactivité.(C'estdugardedessceauxquejetienscesdétails.)
Lamoignon,membreduParlementavantd'êtregardedessceaux,avoitfaitconnoîtresesvuespourlaréformedenoslois;onlesavoitoccupédesmoyensdesimplifierlaprocédureetd'endiminuerleslongueursetlesfrais;c'étoit,auxyeuxdesonanciencorps,uneespèced'hostilitéquil'yfaisoitcraindreethaïr.Brienne,instruitdecetteaversionduParlementpourlegardedessceaux,imaginadeluienpromettrelerenvois'ilvouloitserendretraitable.«Malettredecréanceestpartie,dit-ilàLamoignonaprèsavoirécrit.—Quellelettre?demandaLamoignon.—Celle,luiréponditBrienne,oùj'aipromisvotredisgrâcesil'onsemetàlaraison;maisn'ensoyezpasmoinstranquille.»
LalettrearriveàTroyes;elleestcommuniquée,etunerévolutionsoudaines'opèredanstouslesesprits.Onsepersuadequel'exil,lescoupsd'autorité,ledespotismeduministre,viennentdeceluiquiméditedèslongtempslaruinedelamagistrature.«Brienne,livréàlui-même,auroitétéplusfoibleetplustimide;cecaractèredevigueurqu'onluivoyoitprendreetquitteràtousmomensn'étoitpaslesien;ill'empruntoitdeLamoignon;c'étoitluiqu'ilfalloitdétruire;riennedevoitcoûterpourperdrel'ennemicommun.»Cefutàcetteconditionquepassal'éditdesvingtièmes:car,pourceuxdel'impôtterritorialetdutimbre,ilavoitfalluqueBrienneconsentîtàlesretirer.Maisilcomptoitsurunempruntconsidérable;etc'étoitpourluiuntriomphequed'avoirabuséetramenéleParlement.Jenedoispasomettreque,poursedonnerplusdepoidsetdedignitédanssanégociation,ilavoitvouluengagerleroiàlenommerpremierministre,etquel'issuedecettetentative,d'abordassezmalaccueillie,futd'êtredéclaréministreprincipal.
LeParlementserenditàVersailles;toutparutréconcilié;etBrienne,lemême
jour,ditaugardedessceaux:«J'aibienfait,commevousvoyez;et,sijen'avoispaspromisàcesgens-làvotredisgrâce,nouscourionsrisque,vousetmoi,den'êtrepaslongtempsici.»Mais,encroyants'êtrejouéduParlement,Briennes'abusoitlui-même.
Auxtermesdel'éditqu'ondevoitluipasser,ilcomptoitquelesdeuxvingtièmesseroientperçusexactementsurtouslesbiens-fonds,sansexceptionaucune,etdanslaproportiondeleursrevenuseffectifs.LeParlementprétendit,aucontraire,quecetéditnedevoitrienchangeràl'ancienneperception;qu'iln'autorisoitnirecherche,nivérificationnouvelle;ettouslesparlemensseliguèrentensemblepourdéclarerque,sionexerçoitsurlesbiensuneinquisitionfiscale,ilss'yopposeroienthautement.Ilsétoientappuyésdanscetteoppositionparunparticonsidérable;leclergé,lanoblesse,touslesgensencrédit,faisoientcausecommuneaveclahautemagistrature.Misérableavaricequilesatousperdus!Cefutlàcequi,toutàcoup,liacepartiredoutabledescorpsprivilégiéscontreleministère;et,pourl'intimider,leurcrideguerrefut:lesÉtatsgénéraux.
Commeparmilesvicesdel'espritpersonnelsetrouventquelquefoislesvertusdel'espritpublic,ilestpossibleque,danslenombredestêtesexaltéesdansleclergéetdanslanoblesse,ilenyeûtquelques-unesàquilesvieuxabusd'uneautoritédérégléefissentvouloirdebonnefoi,commeunremèdeuniqueetnécessaire,laconvocationdesÉtatsgénéraux;mais,àconsidérerlamasseetl'ensembledeshommes,cetappelàlanationnepouvoitêtrequ'unemenacefeinte,ouqu'unerésolutionaveuglémentpassionnée.Ondevoitbiensavoirque,pourlescorpsprivilégiésetlesclassesfavorisées,leplusredoutabledestribunauxétoitceluidupeuple;que,surchargéd'impôts,ceneseroitpasluiquileuraccorderoitd'enêtreexemptsplusquelui-même;et,cescorpsayanttoutàcraindredeladiscussiondeleursprivilèges,ilestpeuvraisemblablequ'ilseussentmieuxaiméleslivrerauxdébatsd'uneassembléepopulairequed'entraiteravecunministreraisonnableetconciliant.Brienne,aulieudefairesentirauParlementcombiensademandeétoithasardeuse,nesongeaqu'àluiéchapper,etfitproposerauxprovincesdes'abonnerpourlesvingtièmes.Plusieursyconsentirent;d'autres,encouragéesparlarésistancedesparlemens,nevoulurententendreàaucunecomposition.
Lecombats'engageoit:lesforcesderéservedesparlemens,lesarrêtsdedéfense,alloientparoîtreetmenaçoientdepoursuivrecommeexacteuretcommeconcussionnairequiconque,dansl'impositionetlaperceptiondesvingtièmes,seconformeroitauxédits;toutalloitêtreenfeud'uneextrémitéduroyaumeà
l'autre,lorsque,toutàcoup,affectantuneautreespèced'assurance,leministrefitrendreunarrêtduconseilparlequelleroidéclaraitquelebonétatdesesfinancesluipermettoitden'exiger,danslesvingtièmes,aucunenouvelleextension.Enmêmetemps,ilfitrédigerunéditdesoixantemillionsd'emprunt,àdixpourcentderenteviagère,etilfutdécidéqueleroienpersonneiroitauParlementfaireenregistrercetédit.
Deuxjoursavantlaséanceroyale,legardedessceaux,s'étantrenduàParis,yreçutlavisited'unhommequ'unespritturbulentetaudacieuxavoitfaitremarqueràlatêtedelajeunemagistrature,dontils'étoitfaitl'orateur.C'étoitDuvald'Épréménil,conseillerauxenquêtes.IlditàLamoignonqu'unempruntdesoixantemillionsneremédieroitàrien;qu'ilfalloitenouvrirundecinqcentsmillions,distribuéencinqannées,employercetempsetcesfondsàrétablirl'ordredanslesfinances,etconvoqueraprèslesÉtatsgénéraux.
Brienne,enrecevantlalettreoùLamoignonluifaisoitpartdecetavis,entressaillitdejoie;et,nedoutantpasquelemessageneluivîntdesenquêtes,ilréponditqu'il«nebalançoitpointàprofiterdecetteouverture.Parlà,jen'auraiplusd'iciàcinqans,disoit-il,aucundémêléavecleParlement.»Incontinentilordonnadedresserunéditdequatrecentvingtmillionsd'emprunts,quisesuccéderaientdansl'espacedecinqannées,auboutdesquellesilpromettoitlaconvocationdesÉtatsgénéraux.Enattendant,ilannonçoitpourcinquantemillionsd'économies,tantenréductiondedépensequ'enbénéficederecette;cequiferoitfaceàl'emprunt.Mais,commesi,danslaséancequ'ilalloitfairetenirauroi,ileûtvoulusouleverlesespritsaulieudelescalmer,ilyfitprendreauroietaugardedessceauxletonleplussévère;ilyfitrappelerauParlementsesanciennesmaximessurlepouvoirabsoludesroisetsurleurpleineindépendance;illuiopposalesparolesconsignéesdanssesarrêts,«qu'auroiseulappartenoitlapuissancesouverainedansleroyaume;qu'iln'étoitcomptablequ'àDieuseuldel'exercicedupouvoirsuprême;quelepouvoirlégislatifrésidoitdanslapersonnedusouverain,sansdépendanceetsanspartage»;et,quantauxÉtatsgénéraux,l'onsetintsurladéfensive,endisant«qu'auroiseulappartenoitledroitdelesconvoquer;queluiseuldevoitjugersicetteconvocationétoitutileounécessaire;quelestroisordresassemblésneseroientpourluiqu'unconseilplusétendu,etqu'ilseroittoujoursl'arbitresouveraindeleursreprésentationsetdeleursdoléances».Riendeplusinutiledanscettecirconstancequelahauteurdecelangage.L'effervescencedesespritsn'endevintqueplusvive;lestêtess'enflammèrent,laséancefutorageuse.Leroi,croyantn'yrecueillirquedesconseilsetdeslumières,avoitpermisqu'onopinâtàhautevoix;nombre
d'opinansabusèrentdecettelibertéjusqu'àl'indécence;etunecensureamèreetviolente,semêlantauxopinions,fittropsentirauroiqu'aulieudesesédits,c'étoitsaconduiteetsonrègnequ'onprétendoitavoirledroitd'examiner.Ilsecontintdurantl'espacedeseptheuresquetinrentlesopinions;et,affectéjusqu'aufonddel'âmedelalicencequ'onsedonnoit,ilnelaissapaséchapperunseulmouvementd'impatience.Ainsidèslorss'éprouvoitcettepatiencedontilaeutantdebesoin.
CependantlegrandnombredesopinionsseterminoitàdemanderlaconvocationdesÉtatsgénérauxpourlemoisdemaidel'annéesuivante;etd'Épréménildisoitauroi:«Jelevois,cemotdésiré,prêtàéchapperdevoslèvres;prononcez-le,Sire,etvotreParlementsouscritàvosédits.»Sileroieûtcédé,ilestindubitablequeleséditsauroientpassé;maisBrienneluiavoitrecommandéden'entendreàaucunecondition,etdes'entenirauprincipeque,«partoutoùleroiétoitprésent,savolontéfaisoitlaloi».
Enfin,malgrélesilenceduroietlerefusqu'exprimoitcesilence,onacruque,s'ilavoitpermisderecueillirlesvoix,leplusgrandnombreauroitencoreétépourl'acceptationdesédits.Mais,ponctuellementexactàobservercequiluiétoitprescritparsonministre,ilordonnal'inscriptiondeséditssansallerauxopinions,etfitenregistrerdemêmeunedéclarationquimettoitenvacancetouslesparlemensduroyaume.Leducd'Orléans,quidèslorscommençoitàjouersonrôle,protesta,enprésenceduroi,contrecetacted'autorité;et,dèsqueleroifutsorti,l'assemblée,oùlespairsétoientencore,adhéra,parunarrêté,àlaprotestationduprince.
Lelendemain,lagrandedéputationduParlementfutmandéeàVersailles.Leroibiffal'arrêtédelaveille,défenditsurlemêmeobjettoutenouvelledélibération,exilaleducd'OrléansàVillers-Cotterets,etdeuxconseillersdegrand'chambre,FréteauetSabatier,l'unauchâteaudeHam,l'autreauMont-Saint-Michel.
Dèslorslaliguedesparlemensfutgénéralecontreleministère;etBrienne,désespérantdelessoumettre,résolutdelesanéantir.Àcehardiprojet,qu'ilportaauconseil,étoitjointceluid'unecourplénièreetpermanentepourl'enregistrementdeslois.
Dansceconseil,Lamoignoncombattitl'idéedelacourplénière,maisinutilement.Avecplusdesuccès,ils'opposaàladestructiondelahautemagistrature;«moyentropviolent,dit-il,etqueMaupeouavaitdéshonoré».Ily
substitualeprojetd'affoiblirl'influenceduParlementdeParisetsaforcederésistance,enérigeantdanssonressortdesbailliagesconsidérables,dontlacompétenceéteindroitleplusgrandnombredesprocès,etrendroitinutilesleschambresdesenquêtes,tumultueusesetbruyantes,dontonvouloitsedélivrer.Cettemanièresimpleetsûrederéduirelesparlemensparl'accroissementdesbailliages,devoitêtreagréableauxpeuples;elleabrégeoitlaprocédure,épargnoitauxplaideurslesfraisdeslongsvoyages,leslenteursdesappels,lesrapinesdelachicane;et,àl'égardd'unressortaussivastequeceluideParis,ceprojetportoitavecluil'évidencedesabonté.Brienneyvoulutenglobertouslesparlemensduroyaume,et,sanscalculerquellemassederésistanceilauroitàvaincre,ilchargealegardedessceauxd'enrédigerleplanetd'endresserl'édit.Enmêmetempsilluitraçauneformedecourplénièrequ'ilcroyoitassezimposantepourassurerauxloislerespectetl'obéissance.Cettegrandeopérationfutlesecretdulitdejusticedu8mai1788.Maislesilencequel'ongardoitsurcequidevoits'ypasser,l'ordredonnéauxgouverneursdesprovincesdeserendreàleurspostes,lespaquetsenvoyésauxcommandansdesvillesoùrésidoientlesparlemens,peut-êtreaussiquelqueinfidélitédesimprimeursayantéventéleprojetd'attaquerlamagistrature,ellesemitengarde;et,troisjoursavantlelitdejustice(le5mai),leParlementassembléprotestacontretoutcequis'yferoit,avecpromesseetsouslesermentleplussaintdenereprendresesfonctionsquedanslemêmelieu,ettoutlecorpsensemble,sanssouffrirqu'aucundesesmembresenfûtexcluniséparé.
Dèsqu'àVersaillesonfutavertidelarésolutionetdel'engagementqueleParlementavoitpris,etqued'Épréménilenétoitlemoteur,Brienneobtintduroil'ordrepourarrêtercethommedangereux;etd'Épréménil,aumomentqu'onvenoitl'enleverchezlui,s'étantsauvédanslagrand'chambre,quiétoitalorsenséance,ilyfutpris,etconduitprisonnierauxîlesSainte-Marguerite.
Lelitdejusticequi,le8mai,futtenuàVersailles,lefutlemêmejourparlesgouverneursdesprovincesdanstouslesparlemensduroyaume;etlesloisqu'onypromulgua,presquetoutesconformesauxvoeuxdelanation,ytrouvèrentpartoutlamêmerésistance.
L'administrationdelajusticemieuxdistribuéedanslesprovinces,lestribunauxmoinséloignés,lesappelsmoinsfréquens,lesgrandescausesréservéesauxcourssupérieures,lesmoindresterminéesenmoinsdetempsetàmoinsdefrais,laréformedel'ordonnancecriminellepromiseetdéjàcommencée,unmoisdesurséanceaccordéaucoupableaprèssasentencedemort,latortureabolieetla
sellettesupprimée,undédommagementaccordéparlaloiàl'innocentqu'elleauroitpoursuivi,l'obligationimposéeaujuge,eninfligeantlapeine,dequalifierledélit,toutcelasembloitdésirable;lesÉtatsgénérauxpromisavantletermedecinqans,laparoledonnéeduroidelesrendrepériodiques;touteslesloisbursalesacceptéesetconsentiesparlanationelle-même,et,pourlavérificationdesautreslois,untribunalexprès,oùneseroientjugéesquelescausesdeforfaiture:iln'yavoitencorelàrienqui,pourl'avenir,parûtdevoirêtrealarmant.Mais,d'uncôté,enattendantlaconvocationdesÉtatsgénéraux,l'onvoyoit,danslesparlemens,renverserlaseulebarrièrequijusque-làpûts'opposeraudespotismedesministres;del'autre,cettecourplénière,dontlenomseulauroitétéunecausededéfaveur,présentoituneidéedetribunaloligarchique,d'autantplusredoutablequ'ilseroitrevêtudetoutelaforcepubliqueetdetoutl'appareildeslois.
Cetribunal,oùsiégeroientlesofficiersdelacouronneetlescommandansdesarmées,lespairsetlesgrandsduroyaume,desmagistratschoisisaugréduroidanssesconseils,etcettegrand'chambreduParlement,detoustempsfidèleetsoumiseàl'autoritésouveraine,paraissoitdevoirêtreuncontre-poidstropfortpourl'assembléedesÉtats.
Ainsi,danscelitdejustice,lanationnevitqu'undespotismedéguisésousdespécieuxavantages.Lecoursdelajusticesuspendudanstoutleroyaumeyexcitoitunmurmureuniversel;et,dansParis,cettemilicepraticienne(labasoche),quiétoitdévouéeauParlement,inondoitlescoursdupalais.Labourgeoisieétoittranquille;ellesavoitquelaquerelleduParlementaveclacourvenoitd'unrefusdesouscrireàl'égaleimpositiondesvingtièmessurtouslesbiens,etcerefusneladisposoitpasàseligueraveclaclasseprivilégiée.MaisilyadansParisunemassedepeuplequi,observantd'unoeilenvieuxetchagrinlesjouissancesquil'environnent,souffreimpatiemmentden'avoirenpartagequeletravailetlapauvreté,etqui,dansl'espérancevaguedequelquechangementheureuxpourlui,s'empressed'accouriraupremiersignaldudésordre,etdeserallieraupremierfactieuxquiluiprometunsortplusdoux.Cefutparcettemultitudequefutfortifiéàl'entourdupalais,enprésenceduParlement,lepartidesesdéfenseurs.Lamagistraturesefitprotégerparlapopulace,etsouslesyeuxdelagrandepolicefurentimpunémentcommistouslesexcèsdelaplusgrossièrelicence:pernicieuxexemple,quel'onn'aquetropimité!CefutdoncparleParlementquefutd'abordprovoquéel'insurrectionetlarévolte.Labontéduroineselassapointd'épargnerlesvoiesderigueur.Ilfitposterdesgardesauxavenuesdupalais;maisilleurfitprescrireden'employer
leursarmesqu'àmettreensûretélavieetlereposdescitoyens.Cefutainsiqueletumultefutcontenuetréprimésansviolence.Cependant,soitparl'inactiond'unepolicetimideetfoible,soitparl'impulsiondeceuxqui,enexcitantletrouble,répondoientdel'impunité,lesmouvemensséditieuxparmilepeupledeParisalloienttoujourscroissant.
Danslesprovinces,ledespotismedesparlemens,chacundanssonressort,lasécuritédontjouissoientleursmembresdanslesvexationsqu'ilsexerçoientsurleursvoisins,leurarrogance,leurorgueil,n'étoientpasfaitspourrendreleurcauseintéressante;mais,parleursrelationsetleursintelligencesdanslaclasseprivilégiée,ilsformoientavecelleunpartinombreuxetpuissant.Lepeuplemêmes'étoitlaissépersuaderquelacausedesparlemensétoitlasienne.IlcroyoitenBretagnequ'ils'agissoitd'unimpôtsurlessalins;onluidisoitailleursqu'ilétoitmenacédenouvellesconcussions;etlesmagistratss'abaissoientjusqu'àrépandreeux-mêmescesmensonges.
Brienne,aumilieudecesagitations,appritquelanoblessedeBretagneenvoyoitdouzedéputéspourdénoncerauroil'iniquitédesonlitdejustice.Aussitôtleministredelamaisonduroi,lebarondeBreteuil,eutordredefaireavancerlamaréchausséejusqu'àSenlispourlesyattendreetpourlesrenvoyer.L'ordrefutmalexécuté,lesdéputéspassèrent;mais,àpeinearrivés,ilsfurentmisàlaBastille.Incontinentlanoblessebretonne,aulieudedouzedéputés,enenvoyacinquante-quatre.Ceux-cifurentadmisàl'audienceduroi,etlesdouzeautresrelâchés.LebarondeBreteuil,accuséparBriennedelemalseconder,nedissimulapointsarépugnanceàfairecequ'iln'approuvoitpas,etildemandasaretraite.
Danscemêmetemps,laprovincedeDauphinéleval'étendarddelaliberté,ensedonnantàelle-mêmecetteconstitutionqui,vantéecommeunmodèle,aeudepuistantd'influence.DanslanouvelleformequeleDauphinédonnoitàsesétats,letiersavoitlamoitiédesvoix.Brienne,avecsalégèreténaturelle,autorisacettedisposition,nevoyantjamaisrienaudelàdumoment.Enfin,réduitparsafoiblesseetparl'insurrectiongénéraledesparlemensàcapituleraveceux,ilconsentitàcequ'ilavoitrefuséavecleplusderésistance,et,parunarrêtduconseildu8août,ilfitpromettreauroideconvoquerlesÉtatsgénérauxlemoisdemaisuivant,résolutiontardive,quinefitqu'annoncerlafind'unministreauxabois.
Lesfinancesétoientruinées,lescoffresduroivides,plusdenouvelimpôt,plus
denouvelemprunt,plusd'espérancedecrédit,etdetouscôtéslesbesoinslesplusurgens;lesrentessurlaville,leprêtmêmedestroupes,toutalloitmanqueràlafois.Iln'enfalloitpasmoinspourforcerBrienneàreconnoîtresonincapacité,oudumoinsl'impuissanceoùilétoitdetirerlachosepubliquedecetabîmedemisère.Ilvoulutacheverdesedéshonorer,et,parunarrêtduconseildu16août,ildéclaraquelesdeuxcinquièmesdespayemenssurleTrésorroyalseferoientenbilletsd'État.Lamalédictionpubliquefonditsurluicommeundéluge.AlorsenfinilserésolutàdemanderlerappeldeNecker;maisNeckerrefusades'associeraveclui.Ilréponditque,«s'ilavoitencorequelqueespéranced'êtreutileàl'État,cetteespéranceétoitfondéesurlaconfiancedontlanationl'honoroit,etque,pourconserverquelquecréditlui-même,onsavoitquelleconditionilétoitobligédemettreàsonretour».«Cetteréponseestmonarrêt,ditBrienneaugardedessceaux;ilfautcéderlaplace»;etildonnasadémission(23août1788).
IlnelaissoitauTrésorroyalquequatrecentmillelivresdefonds,soitenargent,soitenautresvaleurs;et,laveilledesondépart,ilyenvoyaprendrelesvingtmillelivresdesonmoisdeministre,quin'étoitpointencoreéchu:exactituded'autantplusremarquableque,sanscompterlesappointemensdesaplace,etsixmillelivresdepensionattachéeàsoncordonbleu,ilpossédoitenbénéficessixcentsoixante-dix-huitmillelivresderente,etque,toutrécemmentencore,unecoupedeboisdansl'unedesesabbayesluiavoitvaluunmillion.
LaconsidérationdontNeckeravoitjouis'étoitaccruedanssadisgrâce;maisautantl'estimepubliquedevoitl'encourager,autantdevoitl'inquiéterlasituationduroyaume.
Alentourdelacapitale,soixantelieuescarréesdepays,etdupaysleplusfertile,absolumentdévastéesparlagrêleàlaveilledelamoisson;larécoltemauvaisedanstoutleresteduroyaume;leprixdesblésexagéréencoreparlacraintedelafamine,et,dansl'urgentenécessitéd'enfairevenirdudehors,aucunfondsniaucuncrédit;tousleseffetsroyauxdécriéssurlaplaceetpresquesansvaleur;toutevoieinterditeetauxempruntsetauximpôts;d'uncôté,larecettenécessairementappauvrie;del'autre,ladépenseforcémentaugmentée,et,aulieudescontributionsauxquellessontsoumisleshabitansdelacampagne,dessecourspressansàrépandredansleslieuxquelagrêlevenoitderuiner;lestribunauxdansl'inaction;partoutlalicenceimpunieetlapoliceintimidée;ladisciplinemêmechancelanteparmilestroupes,etattaquéedansceprinciped'obéissanceetdefidélitéquienestlenerfetleressort;toutl'anciendroitpublic
discutéetmisenproblème;enfintouteslesclassesettouslesordresdel'État,sansconvenirlesunsaveclesautres,nichacund'euxaveclui-même,surcequedevoientêtrelesÉtatsgénéraux,s'accordantàlesdemanderaveclesplusvivesinstances,etjusque-lànevoulantentendreàaucunesubvention:telleétoitlacriseeffrayanteoùNeckertrouvoitleroyaume.
Sonpremiersoinfutderétablirl'ordre;l'interdictiondesparlemensfutrévoquée,lajusticerepritsoncours,etlesloisdelapoliceleurforceetleuraction.LeTrésor,videàl'arrivéedeNecker,paruttoutàcoupseremplir;lescaissesenfurentouvertes;et,siledésolantarrêtdu16aoûtnefutpasrévoquéd'abord,aumoinsfut-ilcommeannulé:toutfutpayéenespècessonnantes;et,quelquessemainesaprès,unnouvelarrêtduconseilachevad'effacerlahontedelafaillitedeBrienne.
Enlaissanttomberceministredisgraciédanslemépris,lahainepubliques'étoitjetéesurLamoignon,regardécommesoncomplice;ilfallutlesacrifier.Cependant,commejedoisplusàlavéritéqu'àl'opinion,j'oseraidirequeleroiperditdansLamoignonunbonministre,etl'Étatunboncitoyen.TrompéparlaréputationqueBrienneavoitusurpée,Lamoignonn'avoitvud'abordriendemeilleuràfairequedeselieraveclui,souslapromesseréciproqued'agirensembleetdeconcert.Ilnefutpaslongtempsàreconnoîtreenluiunetêtevideetlégère;mais,enlevoyants'engagerdansdesdéfilésdangereux,ill'avertitsouvent,l'arrêtaquelquefois,etnel'abandonnajamais.LetortoulemalheurdeLamoignonfutd'êtremalassocié.Ilvouloitardemmentlebien,ilaimoittendrementleroi:ilm'aditàmoi-mêmequ'ilneconnoissoitpasunmeilleurniunplushonnêtehomme;etlui,pleindecevieilespritd'intégritédesesancêtres,ilsembloitavoirprispoursesvertusdecaractèrelecourageetlaloyauté.Lahainemêmedesparlemensétoitunélogepourlui.L'estime,et,ensecret,laconfianceduroi,l'avoientsuividanssaretraitedeBâville.Mais,oulechagrindel'exil,ouquelquepeinedomestique,luifitabandonnerlavie(le18mai1789),etluiépargnadesspectaclesdontilseroitmortdedouleur.
Neckeravoitprisdansleconseilunascendantqu'onn'aurapointdepeineàconcevoirenvoyantcequ'avoitproduitsonretourdansleministère.Unhiveraussirudeetpluslongqueceluide1709faisoitparoîtreencoreplusétonnanteslesressourcesdeceministre.Aucunnouvelimpôt,aucunnouvelempruntconnu;et,aumoyend'unpeudelenteurquin'excitoitaucuneplainte,lesrentes,lespensions,lesdettesexigibles,régulièrementacquittées;et,detouslespaysdumonde,lesblésaffluantdansnosportspournoussauverdelafamine;des
secoursaccordésauxmalheureuxdanslescampagnes;dessoulagemensauxmalades,auxvieillards,auxenfansdélaissésdansleshôpitaux;desfraisimmensespourassurer,pouraccélérerl'arrivéedessubsistances:telsétoientlesservicesqueNeckerrendoitàl'État;etilestvraisemblableque,si,sansintervalle,conservédansleministère,onluieûtlaissémettreàprofitlebénéficedelapaix,danslasituationprospèreoùl'onauroitvuleroyaume,personnen'eûtpenséauxÉtatsgénéraux,personneaumoinsn'eneûtparlé.
Mais,laparoleduroiunefoisengagéedelesassembleraumoisdemai,ilétoitdifficileàNeckerdel'yfairemanquersanss'aliénerlesesprits.D'ailleurs,ilnel'apasdissimulélui-même,ilsouhaitoitdanslefonddesonâmelaconvocationdesÉtats.
«Jepensai,dit-ilenparlantdesaconduiteàcetteépoque,jepensaiqu'enentretenantlatranquillitédansleroyaume,ensoutenantl'édificechancelantdesfinances,ensubvenantàladisettedessubsistances,etenaplanissantainsitouteslesvoiesauplusgrandetauplusdésirédesévénemens,j'auroisremplisuffisammentmatâche,j'auroisacquittémesdevoirsd'hommepublic,deboncitoyenetdefidèleserviteurd'unroiquivouloitlebiendel'État.»Quantauxmotifsquil'animoient,ilnouslesaexpliquésdemême.«J'avoisconnu,dit-il[33],mieuxquepersonne,combienétoitinstableetpassagerlebienqu'onpouvoitfairesousungouvernementoùlesprincipesd'administrationchangeoientaugrédesministres,etlesministresaugrédel'intrigue.J'avoisobservéque,danslecourspassagerdel'administrationdeshommespublics,aucuneidéegénéralen'avoitletempsdes'établir,aucunbienfaitnepouvoitseconsolider.»IlsesouvenoitdececabinetdeMaurepas,oùlui-mêmeilmontoitaveccrainteetmélancolie,lorsqu'ilfalloitentretenirderéformeetd'économieunministrevieillidanslefasteetlesusagesdelacour.C'étoitlaviveimpressionqu'avoientfaitesurluilescontrariétés,lesdégoûts,lesobstaclesqu'ilavoitessuyéslui-mêmeetlescombatsqu'ilavoiteusàlivreretàsoutenir,quiluifaisoitregarderlesÉtatsgénérauxcommeunportdesalutpourlachosepublique.
Mais,sicetteconvocationavoitsesavantages,elleavoitaussisesdangers;etlaformesurtoutqu'onluiauroitdonnéepouvoitêtred'uneimportancegraveetd'uneextrêmeconséquence.
Neckerparutd'abordnepasvouloirprendresurluilerisquedecettepremièreopération.Ildemandaauroiderappelerauprèsdeluicetteassembléedenotablesdontilavoitéprouvélezèle,pourseconsulteraveceux.
Lesexemplesdutempspassé,pourlacompositiondesÉtatsgénéraux,étoientinconstansetdivers;maisleplusgrandnombredecesexemplesétoientfavorablesàlaclasseprivilégiée,et,siceluide1614étoitsuivi,commeleParlementledemandoitetcroyoitl'obtenir,l'ordredelanoblesseetceluiduclergés'assuroientlaprépondérance.Leursdroits,leursprivilèges,leurseroientconservésetgarantispourl'avenir;et,enéchangeduservicequeleParlementleurauroitrendu,ilseroitconstituélui-même,dansl'intervalledesassemblées,leurreprésentantperpétuel.Mais,danslaclassepopulaire,l'espritpublicavoitprisuncaractèrequines'accordoitplusaveclesprétentionsdelaclasseparlementaireetféodale.Lelaboureurdanslescampagnes,l'artisandansles
villes,l'honnêtebourgeoisoccupédesonnégoce,oudesonindustrie,nedemandoientqu'àêtresoulagés;et,livrésàeux-mêmes,ilsn'auroientdéputéquedesgenspaisiblescommeeux.Maisdanslesvilles,etsurtoutàParis,ilexisteuneclassed'hommesqui,quoiquedistinguésparl'éducation,tiennentaupeupleparlanaissance,fontcausecommuneaveclui,et,lorsqu'ils'agitdeleursdroits,prennentsesintérêts,luiprêtentleurslumières,etluidonnentleurspassions.C'étoitdanscetteclassequeseformoitdepuislongtempscetespritnovateur,contentieux,hardi,quiacquéroittouslesjoursplusdeforceetplusd'influence.
L'exempletoutrécentdel'Amériqueseptentrionale,rendueàelle-mêmeparsonproprecourageetparlesecoursdenosarmes,nousétoitsanscessevanté.LevoisinagedesAnglois,l'usageplusfréquentdevoyagerdansleurpays,l'étudedeleurlangue,lavoguedeleurslivres,lalectureassiduedeleurspapierspublics,l'avidecuriositédecequis'étoitditetpassédansleurParlement,lavivacitédesélogesqu'ondonnoitàleursorateurs,l'intérêtqu'onprenoitàleursdébats,enfinjusqu'àl'affectationdesedonnerleursgoûts,leursmodes,leursmanières,toutannonçoitunedispositionprochaineàs'assimileraveceux;etvéritablementcespectacledelibertépubliqueetdesûretépersonnelle,cenobleetdigneusagedudroitdepropriétédansl'acceptationvolontaireetl'équitablerépartitiondel'impôtnécessaireauxbesoinsdel'État,avoitdroitd'exciterennousdesmouvemensd'émulation.C'étoitd'aprèsdetelsexemplesquedeshommesinstruits,remuansetaudacieuxavertissoientpartoutlepeupledenepasoubliersesdroits,etleministred'enprendresoin.
Leministrenedemandoitqu'àmaintenirlesdroitsdupeuple,carlaliguedesparlemens,duclergéetdelanoblessecontrel'autoritéroyalel'avoitréduitàregarderlepeuplecommelerefugeduroi.Mais,contreunesigrandemassederésistanceetdecrédit,ilsesentoittropfoible,etilavoitbesoind'êtrefortementappuyé.
Iln'étoitpasbiensûrdel'êtreparl'assembléedesnotables.Cetteassembléeoùdomineroientl'église,l'épéeetlarobe,etdanslaquellelesnotablesdesvillesn'auroientpasmêmeletiersdesvoix,nedevoitguèreêtrefavorableauxcommunes.
Mais,quelquefûtlerésultatdesdélibérations,lemouvementseroitdonnéauxespritsdanstoutleroyaume,etlesgrandsintérêtsdelachosepublique,agitésdanscetteassemblée,leseroientencoreplusvivementaudehors.C'étoitdelàsurtoutqueleministreattendoitsaforce,etpeut-êtrecetappareildeconsultation
n'étoit-ilqu'uneliceouverteàl'opinionnationale,ouqu'unsignalpourelledesemanifester.Leroil'yavoitinvitéeparunarrêtduconseil,avantlerenvoideBrienne.Ilétoitdoncprobablequel'opinionpubliqueenimposeroitauxnotables.Déjàsemontrantpopulairesdansleurpremièreassembléede1787,nonseulementilsavoientconsenti,maisilsavoientdemandéeux-mêmesque,danslesassembléesprovincialesqueproposoitCalonne,lenombredesmembresdutiersétatfûtégalàceluidesmembresduclergéetdelanoblesseréunis.Laquestionsembloitdoncjugéepareux-mêmes,etNeckernefaisoitqueleurlaisserl'honneurdeconfirmerleurdécision.Lamêmedisposition,danslesétatsdeDauphiné,avoitétéhautementlouéeetproclaméecommeunmodèle.Ainsi,detouscôtés,lesnotablesétoientavertisd'êtrepopulaires;etiln'yavoitaucuneapparencequ'ilsvoulussentouqu'ilsosassentcesserdel'êtreaprèsl'avoirété.
Cefutdanscetteconfiancequelamêmeassembléede1787futconvoquéedenouveaule5octobre1788,etseréunitàVersaillesle3novembredelamêmeannée.
Mais,lorsqu'ilyfutquestiondecomposerdanslesÉtatsceconseilnational,cetribunalsuprêmeoùseraientdiscutésleursdroits,leursprivilèges,ettouslesplusgrandsintérêtsdeleurrangetdeleurfortune,chacundesordresnes'occupaquedesdangersqu'ilalloitcourir.
Lesobjetssurlesquelsonavoitàdélibérerfurentproposésenquestions,dontlesprincipalesétoient:Queldevoitêtrelenombrerespectifdesdéputésdechaqueordre?Quelleavoitétéetquellepouvoitêtreleurformededélibérer?Quellesconditionsseroientnécessairespourêtreélecteuretpourêtreéligibledansl'ordreduclergéetdansceluidutiers,soitdanslescommunautésdescampagnes,soitdanscellesdesvilles?Cesdeuxqualitésdevoient-ellesavoirpourtitreunemesuredepropriétéréelle,ouseulementunequotité?etquellequotitédansl'imposition?
L'assembléeétoitdiviséeensixbureaux,présidéschacunparunprince;etleroidemandoitque,surchacunedesquestionsproposées,lesbureauxayantforméchacunleurvoeudéfinitif,cesavismotivésetsuffisammentdéveloppésluifussenttousremis,aveclecomptedessuffragesqu'auroiteuschaqueopinion.
DanslebureauprésidéparMonsieur,lesopinionssepartagèrentsurlenombredesdéputésquechaqueordredevoitavoir;et,àlapluralitédetreizecontredouze,ilfutdécidéquechaquedéputationseroitcomposéedequatredéputés,un
del'église,undelanoblesse,etdeuxdutiersétat.
Lescinqautresbureaux,lesunsàl'unanimité,lesautresàlagrandepluralitédesvoix,demandèrentquelenombredesreprésentansfûtégalpourchacundestroisordres,etqueleroifûtsuppliédenepaslaisserporteratteinteàcetteégalitédesuffrages,qu'ilsregardoientcommelasauvegardedel'Étatetcommeleplusfermeappuidelaconstitutionetdelalibertécivileetpolitique.Ilsreconnoissoienttousqu'aucunedélibérationnepouvoitêtrepriselégalementsansleconcoursdestroisordres;quedeuxn'auroientpasdroitd'engagerletroisième,etqu'ainsilevetod'unseulluisuffiroitpourgarantirsaliberté;maisceprincipemêmefondoitpoureuxledroitdel'égalitérespective.«TelleestenFrance,disoient-ils,labalancedesforcespubliques;ellenedonnepasautiersétatunascendantinjustesurlesdeuxautresordres,maiselleluiassignelamêmemesuredepouvoir;ellenel'autorisepasàleurdonnerlaloi,maisellenepermetpasqu'illareçoive.Orladéputationdouble,sielleluiétoitaccordée,détruiroitcerapportd'égalitéetd'indépendance:elleconduiroitàlaformededélibérerpartête;elleeninspireroitlapensée;elleenferoitchercherlesmoyens;etquipourroitencalculerlespernicieusesconséquences?VerscetobjetseroitdirigéelapremièredélibérationdesÉtats,etsoneffetseroitd'yproduirelaplusdangereusefermentation.»
Ainsilasecondequestion,savoir:quelleseroitlaformededélibérer?nefutpasmêmemiseendoute;et,àl'exceptiondubureaudeMonsieur,quienlaissoitlechoixauxÉtats,tousdemandèrentl'opinionparordre.
Lesraisonsdupartidelaminoritépourdemanderenfaveurdutiersladoublereprésentationétoientqu'ensupposantqu'onopinâtparordre,ilétoitjusteetnaturelque,dansuneassembléeoùleslois,lesarts,l'industrie,lecommerce,l'agriculture,lesfinances,seroientsanscessemisendélibération,laclasseinstruiteparétatdetouscesobjetsfûtaumoinsd'égaleforceaveclaclassequin'enfaisoitpassonétude;qu'ildevoitarriversouventquel'objetdeladélibérationfûtdenatureàexigerl'opinionpartête;qu'alorssurtoutledroitqu'auroitletiersdepouvoiropposerdeuxvoixauxdeuxautresvoixréuniesétoitaussiincontestablequeledroitqu'ilavoitdenepasselaisseréternellementdominer.
Personne,ajoute-t-on,nepeutdisputerauxÉtatsgénérauxledroitderéglerleurpoliceintérieureetdedéterminerlamanièredontlessuffragesserontdonnésetrecueillis.Or,parexemple,surl'impôt,ilseroitimpossible,àmoinsd'une
injusticemanifeste,qu'onprîtlavoixdel'opinionpartête,sidetroisvoixletiersn'enavoitqu'une:car,lanoblesseetleclergéétantsurcetarticleinséparablesd'intérêts,ilsleseroientd'opinions,etiln'yauroitplusquedeuxpartis,dontl'unseroitdoubledel'autre.
Àl'égarddesélections,touslesbureaux,séduitsparceprincipequelaconfiancedevoitseuledéterminerlechoix,rendirentlesconditionsdudroitd'élireetd'êtreélulespluslégèresqu'ilfûtpossible:nulégardàlapropriété;et,moyennantunecontributionmodique,toutdomiciliéauroitdanssonbailliageledroitd'êtreélecteuretseroitéligible.Demêmetoutecclésiastiqueayantenbénéficeouenpropriétélerevenud'uncurédevillagepouvoitêtreélecteuretpouvoitêtreélu.
Cependantlesmêmesquestionss'agitoienthorsdel'assemblée;lepublics'enétoitsaisi,et,danslesentretienscommedanslesécrits,lacausedupeupleétoitplaidéeavecchaleuretvéhémence.
Dèsl'ouverturedel'assembléedesnotables,danslecomitéqueMonsieurprésidoit,leprincedeContidénonçantcesécritsdontlaFranceétoitinondée:«Veuillez,Monsieur,avoit-ildit,représenterauroicombienilestimportantpourlastabilitédesontrône,pourlesloisetpourlebonordre,quetouslesnouveauxsystèmessoientproscritsàjamais,etquelaconstitutionetsesformesanciennessoientmaintenuesdansleurintégrité.»SiNeckeravoitétéfrappédecetteprévoyancecommeilauroitdûl'être,iln'eûtpasfaitrépondreparleroiquecetobjetn'étoitpasl'undeceuxpourlesquelsilavoitassemblélesnotables.
Touteslesvillesduroyaumes'occupantdel'objetdesdéputations,onyfaisoitvaloir,enfaveurdutiersétat,nonseulementledroitdesneufdixièmesdelanation,enconcurrenceaveclesdeuxvingtièmes,maisledroitplusincontestablequedonnoitdansl'Étatàcetteclasselaborieusel'importancedesestravaux.Braveetdociledanslesarmées,infatigabledanslescampagnes,industrieusedanslesvilles;sûreté,richesse,abondance,force,lumière,jouissancedetouteespèce,toutvenoitd'elle;etàcetteclasseproductriceetconservatricedetouslesbiensunpetitnombred'hommes,pourlaplupartoisifsetrichementdotés,disputoientledroitd'êtreadmiseennombreégalavecleursdéputésdansleconseilnational;et,pourlatenirsubjuguée,ilsseseroientarrogésurellel'éternelascendantdelapluralité.C'étoitainsiquelessociétéspopulairess'animoientelles-mêmesàdéfendreleursdroits;etcetteliberténaissante,qu'ileûtétéaussinécessairequedifficilederéprimer,gagnoittouslesesprits.
Vintenfinlemomentoùdesopinionsdel'assembléedesnotables,etdesréclamationsdesvillesetdesprovincesduroyaume,ilfallutqueleroiformâtunerésolution.Cefutl'objetduconseild'Étatdu27décembre1788.Neckeryfitlerapportdesopinionsdesbureauxsurlespointslesplusimportans,singulièrementsurlenombredesdéputéspourchacundestroisordres;et,aprèsavoirmisdanslabalancelesautorités,lesexemples,lesréflexions,lesmotifspouretcontre,donnantlui-mêmesonopinion:«Jepense,dit-il,queleroipeutetdoitappelerauxÉtatsgénérauxunnombrededéputésdutiersétatégalaunombredesdéputésdesdeuxautresordresréunis,nonpourforcer,commeonpourroitlecraindre,ladélibérationpartête,maispoursatisfairelevoeugénéraletraisonnabledescommunesdesonroyaume.»
L'avisdeNeckerfutceluiduconseil,etleroidécidaqu'onyconformeroitleslettresdeconvocation.Ainsi,surl'articleessentiel,Neckerparutn'avoirconsultélesnotablesquepours'autoriserdeleuropinionsielleétoitfavorableaupeuple,oupourlarejetersiellenel'étoitpas,etpourdonnerletempsàcelledesprovincesdesedéclarerhautement.
Neckernedissimulapointqu'ilsouhaitoitdevoirétablir,etd'unemanièredurable,unjusterapportentrelesrevenusetlesdépensesdel'État,unprudentemploiducrédit,uneégaledistributiondesimpôts,unplangénéraldebienfaisance,unsystèmeéclairédelégislation;par-dessustoutunegarantiecontinuelledelalibertécivileetdelalibertépolitique;ettouscesavantages,ilnelesespéroitdesÉtatsgénérauxqu'autantquelescommunesyferoientrespecterleursjustesréclamations.Levetodel'undestroisordres,s'ilsopinoientparchambre,luisembloitunobstacleinvincibleetperpétuelauxmeilleuresrésolutions.Ilvouloitdoncquel'onpûtrecouriràl'opinionpartête:cequineseroitéquitablequ'autantquelescommunesseroientennombreégalavecl'égliseetlanoblesse.C'étoitdecesdeuxordresliguésaveclesparlemensqu'étoitvenuelarésistanceàlaperceptiondesvingtièmes;c'étoitpourromprecetteliguequ'onavoitrecoursauxcommunes.Alorsencorelelangagedescommunesétoitl'expressiondessentimenslesplusconvenablesetpourl'autoritéroyaleetpourlapersonneduroi.Cefutàcelangagequeleministrefuttrompé.
Onvientdevoirquelesnotables,enréduisantàunecontributionmodiqueledroitd'élireetd'êtreélu,l'avoientrenduindépendantdetoutepropriétéréelle,aurisqued'ylaisserintroduireungrandnombred'hommesindifférenssurlesortdel'État.Necker,dansl'illusionqu'ilavoitlemalheurdesefaireàlui-mêmesurl'attentionqu'auroitlepeupleàbienchoisirsesdéputés,etsurlecaractèrede
sagesseetdeprobitéqu'unsaintrespectpourleursfonctionsimprimeroitauxdéputésdupeuple,crutdevoir,commelesnotables,gênerlemoinspossiblelalibertédesélections,etfixerauplusbaslaquotitéd'impositionquidonneraitdroitd'êtreélu.Cefutl'unedeseserreurs.Enaccordantautiersétatl'égalitédunombre,ildevoitbienprévoirqu'unepartieduclergéserangeroitducôtédupeuple;etàceclergépopulaireildonnacependanttouslesmoyensdesetrouverenforcedanslespremièresélections:touslescurésyétoientadmis,tandisqu'iln'accordoitauxcollégialesqu'unreprésentantparchapitre.Lescurésdevoientdoncêtreélusengrandnombre,etallergrossirauxÉtatslepartiauquelilstenoient,etparlesnoeudsdusang,etparleurshabitudes,etsurtoutparlavieillehainequ'ilscouvoientpourlehautclergé.
Cependant,commecetavantageétoittropévidents'ilétoitdécidéquel'onopineroitpartête,leministreaccordoitauxpremiersordreslalibertéden'opinerainsiquedeleurpleinconsentement,sourcededissensionsoùinfailliblementlesplusfoiblessuccomberoient.
C'esticilemomentcritiqueoùlaconduitedeceministrecessed'êtreirrépréhensibleetabesoind'apologie.Jamaishommenefutpluséloignéqueluidel'infidélitéperfidedontl'afaitaccuserl'iniquitédestemps;mais,quantàlasécuritédesaconfianceenunpeuplequelaLigueetlaFrondeluiavoientdûfaireassezconnoître,ilesttropvraiqueriennesauroitl'excuser.
Sansdoute,pourrempliretlesdevoirsd'hommepublic,etceuxdecitoyen,etceuxdeserviteurd'unroijeuneetvertueux,commeilleditlui-même,ilfalloit«éclairersajustice,dirigersesinclinations,etlefairejouirdelapremièredesfaveursdutrône,delafélicitédespeuplesetdeleurstouchantesbénédictions».Maisilfalloitéclairersasagesseenmêmetempsquesajustice;l'avertir,enleconduisant,desrisquesqu'ilalloitcourir;nepascouvrirdefleurslebordduprécipice,prendresoindel'engarantir,etvoirsi,aulieudebénédictions,ceneseroientpasdesoutragesetdesaffrontssanglansqu'ill'exposoitàrecevoir.Lerois'abandonnoitàlaprudencedesonministre;c'étoitpourcelui-ciuneobligationsacréed'êtreprécautionné,timideetméfiant.Neckernelefutpasassez.Ilyavoitdegrandsmauxàcraindre;ilnesutprévoirquelebien.
Cetespritsolitaire,abstrait,recueillienlui-même,naturellementexalté,secommuniquoitpeuauxhommes,etpeud'hommesétoienttentésdesecommuniqueràlui;ilnelesconnoissoitquepardesaperçusoutropisolés,outropvagues;etdelàsesillusionssurlecaractèredupeuple,àlamerciduquelil
mettoitl'Étatetleroi.
Laluttecontinuellequ'ilavoiteueàsoutenircontretouteslesfactionsdel'intérêtparticulierluiavoitdonnédelacouretdumondeuneopinionpeufavorable,etilenjugeoitsainement;maisdugrosdelanationils'étoitfait,commeàplaisir,uneopinionfantastiqueetinfinimenttropflatteuse.Ils'étoitentendulouer,bénir,exalterparcepeuple;ilavoitjouidesaconfiance,desonamour,desesregrets:c'étoitluiquil'avoitvengédesnoirceursdelacalomnie;c'étoitsavoixquidel'exill'avoitrappeléauministère,etquil'ysoutenoitencore.Liéparlareconnoissance,ilnel'étoitpasmoinsparsespropresbienfaits;et,personnellementobligéenverslepeupleàlecroiresensibleetjuste,ilsepersuadoitqu'illeseroittoujours.Ainsisonpropreexempleluienfitoublierd'autresquil'auroientavertidel'inconstancedecepeuple,desalégèreté,desafacilitéàpasserd'unexcèsàl'autre,àselaissercorrompre,égarer,irriter,jusqu'àlafrénésieetlaplusbrutalefureur.
Dansuneclasseau-dessusdupeuple,maisattenantaupeuple,ilnevoulutpasvoircombiendepassionsobscuresettimidesn'attendoient,poursedéceler,s'allumer,éclaterensemble,qu'unfoyerquilesréunît.Lavanité,l'orgueil,l'envie,l'ambitiondedominer,oudumoinsd'abaisserceuxqued'unoeiljalouxonvoyoitau-dessusdesoi;desintérêtsplusvilsetdesvicesplusbasencore,lesspéculationsdelacupidité,lescalculsdesâmesvénales,tousgermeséternelsdefactionsetdediscordes,étoientdesélémensqueNeckersembloitn'avoirpointdémêlés.L'idéeabstraiteetséduisanted'unenationdouce,aimable,généreuse,préoccupoittoussesesprits.
Danscetteespèced'enivrement,ilnecrutpointaccordertropdefaveuraupartipopulaire.Aprèsluiavoirassuréunepluralitéconstante,ilvoulutajouterl'avantagedulieuàcetavantagedunombre.Lasûreté,laliberté,latranquillitédesdélibérationsdemandoientessentiellementunlieuinaccessibleauxinsultesdupeuple,unlieuaiséàgarantirdetouteespècedetumulte;etlui,sapremièrepenséefutdeplacerlesÉtatsgénérauxdansParis,aumilieudupeupleleplusnombreux,leplusfacileàémouvoir,àsoulever,etleplusredoutabledanssessoulèvemens:cenefutquepardéférencepourl'avisduconseilqu'ilsecontentadelesétabliràVersailles,statiomalefidacarinis.
Celledessallesqu'ondestinoitauxassembléesgénérales,etdanslaquelle,entrelestroisordres,s'agiteroientlesplusgrandsintérêtsdel'État,futentouréedegaleries,commepourinviterlepeupleàvenirassisterauxdélibérations,appuyer
sonparti,insulter,menacer,effrayerleparticontraire,etchangerlatribuneenunescènedethéâtre,oùparsesapplaudissemensilexciteroitsesacteurs.Jemarquecesdétails,parcequ'ilsontétédel'importancelaplusgrave.MaisM.NeckernevouloitsefigurerlesassembléesdesÉtatsquecommeunspectaclepaisible,imposant,solennel,auguste,dontlepeupleauroitàjouir.Sesespérancesnelaissoientpasd'êtremêléesd'inquiétudes;mais,commeilattribuoitungrandpouvoirauxidéesmorales,ilseflattoitqueleplussûrmoyendeprévenirlestroublesquipouvoientnaîtredeladissensiondesordresétoitdelesanimertousdecetenthousiasmedubienpublicquirendfacileetdouxleplusgrandsacrificedesintérêtsdecorpsetdesintérêtspersonnels.IlenfitlepremieressaidanslapublicationdesonrapportauConseild'Étatdu27décembre1788;etcefutparl'exempleduroilui-mêmequ'ilespérad'exciterdèslorscetteémulationgénéreuse.
Enrappelantl'aveuqueleroiluiavoitfaitqu'iln'avoiteudepuisquelquesannéesquedesinstansdebonheur:«Vousleretrouverez,Sire,cebonheur,luidit-il,etvousenjouirez;vouscommandezàunenationquisaitaimer.Sidesnouveautéspolitiques,auxquellesellen'estpasfaiteencore,l'ontpudistrairepouruntempsdesoncaractèrenaturel,bientôtfixéeparvosbienfaits,etaffermiedanssaconfianceparlapuretédevosintentions,ellenepenseraplusqu'àjouirdel'ordreheureuxetconstantdontellevousseraredevable.Ellenesaitpasencore,cettenationreconnoissante,toutcequevousavezdesseindefairepoursonbonheur.Vousl'avezdit,Sire,auxministresquisonthonorésdevotreconfiance:nonseulementvousvoulezratifierlapromessequevousavezfaitedenemettreaucunnouvelimpôtsansleconsentementdesÉtats,maisvousvoulezencoren'enprorogeraucunsanscettecondition.VousvoulezdeplusassurerleretourdesÉtatsgénéraux,enlesconsultantsurl'intervalledesconvocationsetsurlesmoyensdedonneràcesdispositionsunestabilitédurable.Pourformerunliensolideentrel'administrationparticulièredechaqueprovinceetlalégislationgénérale,vousvoulezquelesdéputésdechaquepartieduroyaumeseconcertentensemblesurleplanleplusconvenable,etVotreMajestéestdisposéeàydonnersonassentiment.VotreMajestéveutencoreprévenirdelamanièrelaplusefficaceledésordrequel'inconduiteoul'incapacitédesesministrespourroitintroduiredanslesfinances;et,danslenombredesdépensesquevousvoulezfixer,vousn'exceptezpasmêmecellesquitiennentplusparticulièrementàvotrepersonne.VotreMajestéseproposed'allerau-devantduvoeubienlégitimedesessujets,eninvitantlesÉtatsgénérauxàexaminereux-mêmeslagrandequestionquis'estélevéesurleslettresdecachet.Vousnesouhaitez,Sire,quelemaintiendel'ordre,etvousvoulezabandonnerà
laloitoutcequ'ellepeutexécuter.C'estparlemêmeprincipequeVotreMajestéestimpatientederecevoirlesavisdesÉtatsgénérauxsurlamesuredelibertéqu'ilconvientd'accorderàlapresseetlapublicationdesouvragesrelatifsàl'administration.Enfin,Sire,vouspréférez,avecraison,auxconseilspassagersdevosministres,lesdélibérationsdurablesdesÉtatsgénérauxdevotreroyaume;et,quandvousaurezéprouvéleursagesse,vousnecraindrezpasdeleurdonnerunestabilitéquipuisseproduirelaconfiance,etlesmettreàl'abridesvariationsdanslessentimensdesroisvossuccesseurs.»
Cediscoursduministre,imprimé,publié,répandudanstoutleroyaumecommelegagesolenneldesintentionsduroi,luidonnoitundroitlégitimeàlaconfiancedespeuples;etsi,d'aprèscesdispositions,lesÉtatsavoientbienvouluseconstituerleconseilsuprêmed'unroiquinevouloitquecequiétoitjuste,etquivouloittoutcequiétoitjuste;d'unroiqui,deconcertaveclanation,étoitdéterminéàposersurdesbasesinébranlableslesbornesmêmesdesonpouvoiretlacolonnedelaliberté,delafélicitépublique,lamonarchiefrançoise,sanschangerdenature,devenoitlegouvernementleplusdoux,leplusmodéré,leplusstablequifûtjamais.Leroi,dansceconseillégislatifdelanation,alloitprésidercommeunpère,consulteravecsesenfans,régler,concilierleursdroitsenamiplutôtqu'enarbitre,etrédigeraveceuxenloislesmoyensdelesrendreheureux.C'étoitdanscetespritqueleministrecroyoittoutdisposerpourdonneràlanationetconserveràlacouronnececaractèredegrandeur,depuissanceetdemajesté,qu'ellesdevoientavoirensemble,etquel'unesansl'autrenepouvoitavoirpleinement(carc'estainsiqueleroil'annonçoit).
Mais,dansunenationpétulanteetlégère,quitoutàcoupveutêtrelibreavantd'avoirapprisàl'être,iln'estquetropnaturelquelapremièrefouguedesespritslesemporteaudelàdesbornesdecetteliberté;et,cesbornesfranchies,leresteestledomainedespassions,del'erreuretducrime.
LIVREXIV
QuoiqueParisfûtcommelefoyerdelafermentationexcitéedansleroyaume,lesassembléesprimairesyfurentasseztranquilles,etneparurentoccupéesqu'àsedonnerdebonsélecteurspouravoirdebonsdéputés.
J'étoisdunombredesélecteursnommésparlasection[34]desFeuillans;jefusaussil'undescommissaireschargésdelarédactionducahierdesdemandes,etjepuisdireque,danscesdemandes,iln'yavoitrienqued'utileetdejuste.Ainsil'espritdecettesectionfutraisonnableetmodéré.
Iln'enfutpasdemêmedel'assembléeélectorale[35];lamajeurepartieenétoitsaineenarrivant;maisnousyvîmesfondreunenuéed'intrigansquivenoientsoufflerparminousl'aircontagieuxqu'ilsavoientrespiréauxconférencesdeDuport,l'undesfactieuxduParlement.
SoitqueDuportfûtdebonnefoidanssondangereuxfanatisme,soitqu'ayantmieuxcalculéquesacompagnieleshasardsqu'ellealloitcourir,ileûtvoulusedonneràlui-mêmeuneexistencepolitique,onsavoitque,chezlui,dèsl'hiverprécédent,ilavoitouvertcommeuneécolederépublicisme,oùsesamisprenoientsoind'attirerlesespritslesplusexaltésoulesplusdisposésàl'être.
J'observaicetteespèced'hommesremuansetbruyansquisedisputoientlaparole,impatiensdeseproduire,aspirantàsefaireinscriresurlalistedesorateurs.Jenefuspaslongtempsàvoirquelleseroitleurinfluence;et,enélevantmapenséed'unexempleparticulieràuneinductiongénérale,jereconnusquec'étoitlà,demêmequedanstouteslescommunes,lesorganesdelafaction,gensdepalaisetdechicane,ettousaccoutumésàparlerenpublic.
C'estunevéritéconnuequ'aucunpeuplenesegouverne;quel'opinion,lavolontéd'unemultitudeassemblée,n'estjamais,oupresquejamais,qu'uneimpulsionqu'ellereçoitd'unpetitnombred'hommes,etquelquefoisd'unseul,quilafait
penseretvouloir,quilameutetquilaconduit.Lepeupleasespassions;maiscespassions,commeendormies,attendentunevoixquilesréveilleetlesirrite.Onlesacomparéesauxvoilesd'unnavire,lesquellesresteroientoisivesetflottantessiquelqueventnelesenfloit.
Or,onsaitqu'émouvoirlespassionsdupeuplefutdetouttempsl'officedel'éloquencedelatribune;et,parminous,laseuleécoledecetteéloquencepopulaireétoitlebarreau.Ceuxmêmequi,danslaplaidoirie,n'enavoientprisquelahardiesse,lesmouvemensetlesclameurs,avoientsurlevulgaireuntrèsgrandavantage.Uneraisonfroide,unespritsolideetpensant,auquell'abondanceetlafacilitédel'élocutionmanqueroientaubesoin,netiendroitpascontrelavéhémenced'undéclamateuraguerri.
Lemoyenleplussûrdepropagerdansleroyaumeladoctrinerévolutionnaireavoitdoncétéd'engagerdanssonpartilecorpsdesavocats,etrienn'avoitétéplusfacile.Républicainparcaractère,fieretjalouxdesaliberté,enclinàladominationparl'habitudedetenirdanssesmainslesortdesescliens,répandudanstoutleroyaume,enpossessiondel'estimeetdelaconfiancepublique,enrelationcontinuelleavectouteslesclassesdelasociété,exercédansl'artd'émouvoiretdemaîtriserlesesprits,l'ordredesavocatsdevoitavoirsurlamultitudeunascendantirrésistible;et,lesunsparlaforced'unevéritableéloquence,lesautresparcetteaffluenceetcebruitdeparolesquiétourditdestêtesfoiblesetleurenimposeavecdesmots,ilsnepouvoientmanquerdeprimerdanslesassembléespopulairesetd'ygouvernerl'opinion,surtoutens'annonçantpourlesvengeursdesinjuresdupeupleetlesdéfenseursdesesdroits.
Onsentquelintérêtcecorpsavoitlui-mêmeàvoirchangerlaréformeenrévolution,lamonarchieenrépublique;c'étoitpourluiunearistocratieperpétuellequ'ils'agissoitd'organiser.Successivementdestinésàêtrelesmoteursdelafactionrépublicaine,rienneconvenoitmieuxàdeshommesambitieuxqui,partoutenautoritédelumièresetdetalens,seroient,àtourderôle,appelésauxfonctionspubliques,etseuls,oupresqueseuls,leslégislateursdelaFrance:d'abordsespremiersmagistrats,etbientôtsesvraissouverains.
Cetteperspectiveétoitlamêmenonseulementpourlesgensdeloi,maispourtouteslesclassesdecitoyensinstruits,oùchacunprésumoitassezdesestalenspouravoirlamêmeespérance,aveclamêmeambition.
Jenedisputepointàcetteambitionunprétextehonnêteetlouable.Danslesinstitutionshumaines,ilestimpossiblequetoutsoitbien;ilestmêmeinfinimentrarequetoutsoitlemieuxoulemoinsmalpossible.Ungouvernementn'estjamaisqu'unemachineplusoumoinssujetteàdefréquentesaltérations.Ilestdoncnécessaire,aumoinsparintervalles,oud'enréglerlesmouvemens,oud'enremonterlesressorts;et,quelquesoitl'État,monarchiqueourépublicain,dontonexaminelaforme,iln'enestaucundontlaconditionneparoisseeffrayantelorsquedansunmêmetableaul'onvoitaccumuléstouslesvices,touslesabus,touslescrimesdestempspassés.C'étoitainsiquel'oncalomnioitlerègnedeLouisXVI.Quellesquefussentleserreursetlesfautesqu'iln'avoitpuéviter,lui-même,ilnedemandoitqu'àn'enlaisseraucunetrace,etpersonnenesouhaitoitplusvivementqueluicetteréformesalutaire;maisc'étoitsouscenomvagueetcaptieuxderéformequ'ondéguisoitunerévolution;etcetteerreurexpliquelesuccèspresqueuniverseld'unplanqui,présentantsousdiversaspectsl'honnête,l'utileetlejuste,s'accommodoitàtouslescaractèresetconcilioittouslesvoeux.
Lesmeilleurscitoyenssecroyoientd'accorddevolontéetd'intentionaveclesplusmédians;lesespritsaniméssoitdel'amourdubienpublic,soitd'undésirdegloireetdedomination,soitd'unebasseenvieoud'uneinfâmeardeurderapineetdebrigandage,suivoienttouslamêmeimpulsion,etdecesmouvemensdiverslerésultatétoitlemême:lasubversiondel'État.C'estlàcequimesemblefairel'apologied'ungrandnombred'hommesquel'onacruspervers,etquin'ontétéqu'égarés.
Qu'eneffetquelqueshommesdunatureldestigreseussentpréméditélaRévolutioncommeelles'estexécutée,celaestconcevable;maisquelanationfrançoise,quelebaspeuplemême,avantqued'êtredépravé,eûtconsentiàcecomplotbarbare,impieetsacrilège,c'estcequepersonne,jecrois,n'oseroitsoutenir.IlestdoncfauxquelescrimesdelaRévolutionaientétélescrimesdelanation,etjesuisloindesupposerqu'aucundemescollèguesàl'assembléeélectoraleaitpuseulementlesprévoir.
Cefut,jelecrois,avecunaveugleenthousiasmedubienpublicquenousarrivacettetroupedegensdeloi,soutenued'uncortèged'ambitieuxrépublicainsqui,commeeux,aspiroientàserendrecélèbresdanslesconseilsd'unpeuplelibre.Target,distinguéaubarreau,d'ailleursbienfaméparminous,yvintjouerlepremierrôle.
Legouvernementnousavoitenvoyépourprésidentlelieutenantcivil[36].Cefutunefaussedémarche,carelleétoitinsoutenable.Uneassembléeessentiellementlibredevoitavoirunprésidentprisdanssonseinetdesonchoix.Cemagistratsoutintdignementsamission:ilnousfitadmirersafermetéetsasagesse,maisinutilement.Lacausefutplaidéecontradictoirementavecluiparl'avocatTarget;etcelui-ci,pouravoirdéfendulesdroitsdel'assemblée,enfutproclaméprésident.
Athlèteexercédèslongtempsdanslepugilatdubarreau,arméd'assuranceetd'audace,dévoréd'ambition,etenvironnéd'uneescorted'applaudisseursbruyans,ilcommençapars'insinuerdanslesespritsenhommeconciliantetpacifique;mais,lorsqu'ilsefutemparédecetteassembléedecitoyensnouveauxencoredanslesfonctionsd'hommespublics,illevalatête,etseprononçahautement.Aulieudes'entenir,commeilétoitdudevoirdesaplace,àexposerfidèlementl'étatdesquestionssoumisesàl'examendel'assemblée,àrecueillir,àrésumer,àénoncerl'opinion,illadicta.
Nosfonctionsnesebornoientpasàéliredesdéputés,nousavionsencoreàformer,dansleursmandats,desréclamations,desplaintes,desdemandes;etchacundecesgriefsdonnoitlieuàdenouvellesdéclamations.Lesmotsindéfinisd'égalité,deliberté,desouverainetédupeuple,retentissoientànosoreilles;chacunlesentendoit,lesappliquoitàsafaçon.Danslesrèglemensdepolice,dansleséditssurlesfinances,danslesautoritésgraduelles,surlesquellesreposoientl'ordreetlatranquillitépublique,iln'yavoitrienoùl'onnetrouvâtuncaractèredetyrannie,etl'onattachoituneridiculeimportanceauxdétailslesplusminutieux.Jen'enciteraiqu'unexemple.
Ils'agissoitdumurd'enceinteetdesbarrièresdeParis,qu'ondénonçoitcommeunenclosdebêtesfauves,tropinjurieuxpourdeshommes.
«J'aivu,nousditl'undesorateurs,oui,citoyens,j'aivuàlabarrièreSaint-Victor,surl'undespiliers,ensculpture,lecroirez-vous?j'aivul'énormetêted'unlion,gueulebéante,etvomissantdeschaînesdontilmenacelespassans.Peut-onimaginerunemblèmepluseffrayantdudespotismeetdelaservitude?»L'orateurlui-mêmeimitoitlerugissementdulion.Toutl'auditoireétoitému;etmoi,quipassoissisouventàlabarrièreSaint-Victor,jem'étonnoisquecetteimagehorriblenem'eûtpointfrappé.J'yfisdonccejour-làuneattentionparticulière;et,surlepilastre,jevispourornementunbouclierpenduàunechaînemincequelesculpteuravoitattachéeàunpetitmufledelion,commeonenvoitàdes
marteauxdeporteouàdesrobinetsdefontaine.
L'intrigueavoitaussisescomitéssecrets,oùl'ondépouilloittoutrespectpournosmaximeslesplussaintes,pournosobjetslesplussacrés.Nilesmoeursnileculten'yétoientépargnés.Onymontroit,selonladoctrinedeMirabeau,commeinconciliablesetcommeincompatibles,lapolitiqueaveclamorale,l'espritreligieuxavecl'espritpatriotique,etlesvieuxpréjugésaveclesnouvellesvertus.Onyfaisoitregardercommeinséparablessouslegouvernementd'unseullaroyautéetlatyrannie,l'obéissanceetlaservitude,lapuissanceetl'oppression.
Aucontraire,dèsquelepeuplerentreroitdanssesdroitsd'égalité,d'indépendance,onexagéroitfollementlesespérancesetlespromesses.Ilsembloitquec'étoitpardeshommesdel'âged'orqu'onalloitêtregouverné.Cepeuplelibre,justeetsage,toujoursd'accordaveclui-même,toujourséclairédanslechoixdesesconseils,desesministres,modérédansl'usagedesaforceetdesapuissance,neseroitjamaiségaré,jamaistrompé,jamaisdominé,asserviparlesautoritésqu'ilauroitconfiées.Sesvolontésferoientseslois,etsesloisferoientsonbonheur.
Quoiquejefussepresqueisolé,etque,dejourenjour,monpartis'affoiblîtdansl'assembléeélectorale,jenecessoisdedireàquivouloitm'entendrecombiencetartd'enimposerpard'impudentesdéclamationsmesembloitgrossieretfacile.Mesprincipesétoientconnus,jen'endissimuloisaucun;etl'onprenoitsoindedivulgueràl'oreillequej'étoisamidesministresetcomblédesbienfaitsduroi.Lesélectionssefirent,jenefuspointélu:onmepréféral'abbéSieyès[37].JeremerciaileCieldemonexclusion,carjecroyoisprévoircequialloitsepasseràl'Assembléenationale,etdanspeuj'enfusmieuxinstruit.
Nousavionsàl'Académiefrançoiseundesplusoutréspartisansdelafactionrépublicaine:c'étoitChamfort,espritfin,délié,pleind'unseltrèspiquantlorsqu'ils'égayoitsurlesvicesetsurlesridiculesdelasociété,maisd'unehumeurâcreetmordantecontrelessupérioritésderangetdefortune,quiblessoientsonorgueiljaloux.Detouslesenvieuxrépandusdanslemonde,Chamfortétoitceluiquipardonnoitlemoinsauxrichesetauxgrandsl'opulencedeleursmaisonsetlesdélicesdeleurstables,dontilétoitlui-mêmefortaisedejouir.Présens,etenparticulier,illesménageoit,lesflattoit,ets'ingénioitàleurplaire;ilsembloitmêmequ'ilenaimoit,qu'ilenestimoitquelques-unsdontilfaisoitdepompeuxéloges.Bienentendupourtantque,s'ilavoitlacomplaisanced'êtreleurcommensaletdelogerchezeux,ilfalloitque,parleurcrédit,ilobtînt
delacourdesrécompenseslittéraires,etilnelesentenoitpasquittespourquelquesmilleécusdepensiondontiljouissoit:c'étoittroppeupourlui.«Cesgens-là,disoit-ilàFlorian,doiventmeprocurervingtmillelivresderente;jenevauxpasmoinsquecela.»
Àceprix,ilavoitdesgrandsdeprédilectionqu'ilexceptoitdesessatires;mais,pourlacasteengénéral,illadéchiroitsanspitié;et,lorsqu'ilcrutvoircesfortunesetcesgrandeursaumomentd'êtrerenversées,aucunneluiétantplusbonàrien,ilfitdivorceaveceuxtous,etserangeaducôtédupeuple.
Dansnossociétés,nousnousamusionsquelquefoisdessailliesdesonhumeur,et,sansl'aimer,jelevoyoisavecprécautionetavecbienséance,commenevoulantpasm'enfaireunennemi.
UnjourdoncquenousétionsrestésseulsauLouvre,aprèslaséanceacadémique:«Ehbien!medit-il,vousn'êtesdoncpasdéputé?—Non,répondis-je,etjem'enconsole,commelerenarddesraisinsauxquelsilnepouvoitatteindre:Ilssonttropverts.—Eneffet,reprit-il,jenelescroispasassezmûrspourvous.Votreâmeestd'unetrempetropdouceettropflexiblepourl'épreuveoùelleseroitmise.Onfaitbiendevousréserveràuneautrelégislature.Excellentpourédifier,vousnevalezrienpourdétruire.»
CommejesavoisqueChamfortétoitamietconfidentdeMirabeau,l'undeschefsdelafaction,jecrusêtreàlasourcedesinstructionsquejevouloisavoir;et,pourl'engageràs'expliquer,jefeignisdenepasl'entendre.«Vousm'effrayez,luidis-je,enparlantdedétruire;ilmesembloitàmoiqu'onnevouloitqueréparer.
—Oui,medit-il,maislesréparationsentraînentsouventdesruines:enattaquantunvieuxmur,onnepeutpasrépondrequ'iln'écroulesouslemarteau,et,franchement,icil'édificeestsidélabréquejeneseroispasétonnéqu'ilfallûtledémolirdefondencomble.—Defondencomble!m'écriai-je.—Pourquoipas?repartitChamfort,etsurunautreplanmoinsgothiqueetplusrégulier.Seroit-ce,parexemple,unsigrandmalqu'iln'yeûtpastantd'étages,etquetoutyfûtdeplain-pied?Vousdésoleriez-vousdeneplusentendreparlerd'éminences,nidegrandeurs,nidetitres,nid'armoiries,nidenoblesse,nideroture,niduhautnidubasclergé?»J'observaiquel'égalitéavoittoujoursétélachimèredesrépubliques,etleleurrequel'ambitionprésentoitàlavanité;maiscenivellementestsurtoutimpossibledansunevastemonarchie;«et,envoulanttoutabolir,il
mesemble,ajoutai-je,qu'onvaplusloinquelanationnel'entend,etplusloinqu'ellenedemande.
—Bon!reprit-il,lanationsait-ellecequ'elleveut?Onluiferavouloiretonluiferadirecequ'ellen'ajamaispensé;et,sielleendoute,onluirépondracommeCrispinaulégataire[38]:C'estvotreléthargie.Lanationestungrandtroupeauquinesongequ'àpaître,etqu'avecdebonschienslesbergersmènentàleurgré.Aprèstout,c'estsonbienquel'onveutfaireàsoninsu:car,monami,nivotrevieuxrégime,nivotreculte,nivosmoeurs,nitoutesvosantiquaillesdepréjugés,neméritentqu'onlesménage.Toutcelafaithonteetpitiéàunsièclecommelenôtre;et,pourtracerunnouveauplan,onatouteraisondevouloirfaireplacenette.
—Placenette!insistai-je,etletrône?etl'autel?—Etletrône,etl'autel,medit-il,tomberontensemble:cesontdeuxarcs-boutansappuyésl'unparl'autre;et,quel'undesdeuxsoitbrisé,l'autrevafléchir.»
Jedissimulail'impressionquemefaisoitsaconfidence,et,pourl'attirerplusavant:«Vousm'annoncez,luidis-je,uneentrepriseoùjecroisvoirplusdedifficultésquedemoyens.
—Croyez-moi,reprit-il,lesdifficultéssontprévuesetlesmoyenssontcalculés.»Alorsilsedéveloppa,etj'apprisquelescalculsdelafactionétoientfondéssurlecaractèreduroi,siéloignédetouteviolencequ'onlecroyoitpusillanime;surl'étatactuelduclergé,oùiln'yavoitplus,disoit-il,quequelquesvertussanstalens,etquelquestalensdégradésetdéshonoréspardesvices;enfin,surl'étatmêmedelahautenoblesse,quel'ondisoitdégénérée,etdanslaquellepeudegrandscaractèressoutenoientl'éclatd'ungrandnom.
Maisc'étoitsurtoutenlui-mêmequeletiersétatdevoitmettresaconfiance.Cetordre,dèslongtempsfatiguéd'uneautoritéarbitraireetgraduellementoppressivejusquedanssesderniersrameaux,avoitsurlesdeuxautresordresnonseulementl'avantagedunombre,maisceluidel'ensemble,maisceluiducourageetdel'audaceàtoutbraver.«Enfin,disoitChamfort,celongamasd'impatienceetd'indignation,formécommeunorage,etcetorageprêtàcrever;partoutlaconfédérationetl'insurrectiondéclarées,et,ausignaldonnéparlaprovinceduDauphiné,toutleroyaumeprêtàrépondreparacclamationqu'ilprétendêtrelibre;lesprovincesliguées,leurcorrespondanceétablie,etdePariscommedeleurcentrel'espritrépublicainallantporterauloinsachaleuravecsalumière:
voilàl'étatdeschoses.Sont-celàdesprojetsenl'air?»
J'avouaiqu'enspéculationtoutcelaétoitimposant;maisj'ajoutaiqu'audelàdesbornesd'uneréformedésirablelameilleurepartiedelanationnelaisseroitporteraucuneatteinteauxloisdesonpaysetauxprincipesfondamentauxdelamonarchie.
Ilconvintque,danssesfoyers,àsescomptoirs,àsesbureaux,àsesateliersd'industrie,unebonnepartiedecescitadinscasanierstrouveroientpeut-êtrehardisdesprojetsquipourroienttroublerleurreposetleursjouissances.«Mais,s'ilslesdésapprouvent,cenesera,dit-il,quetimidementetsansbruit,etl'ona,pourleurenimposer,cetteclassedéterminéequinevoitrienpourelleàperdreauchangement,etcroityvoirtoutàgagner.Pourl'ameuter,onalespluspuissansmobiles:ladisette,lafaim,l'argent,desbruitsd'alarmeetd'épouvante,etledéliredefrayeuretderagedontonfrapperasesesprits.Vousn'avezentenduparmilabourgeoisiequed'élégansparleurs.SachezquetousnosorateursdetribunenesontrienencomparaisondesDémosthènesàunécupartête,qui,danslescabarets,danslesplacespubliques,danslesjardinsetsurlesquais,annoncentdesravages,desincendies,desvillagessaccagés,inondésdesang,descomplotsd'assiégeretd'affamerParis.C'estlàcequej'appelledeshommeséloquens.L'argentsurtoutetl'espoirdupillagesonttout-puissansparmicepeuple.Nousvenonsd'enfairel'essaiaufaubourgSaint-Antoine;etvousnesauriezcroirecombienpeuilenacoûtéauducd'OrléanspourfairesaccagerlamanufacturedecethonnêteRéveillon,quidanscemêmepeuplefaisoitsubsistercentfamilles.Mirabeausoutientplaisammentqu'avecunmillierdelouisonpeutfaireunejoliesédition.
—Ainsi,luidis-je,vosessaissontdescrimes,etvosmilicessontdesbrigands.—Illefautbien,merépondit-ilfroidement.Queferiez-vousdetoutcepeupleenlemuselantdevosprincipesdel'honnêteetdujuste?Lesgensdebiensontfoibles,personnelsettimides;iln'yaquelesvauriensquisoientdéterminés.L'avantagedupeuple,danslesrévolutions,estden'avoirpointdemorale.Commenttenircontredeshommesàquitouslesmoyenssontbons?Mirabeauaraison:iln'yapasuneseuledenosvieillesvertusquipuissenousservir;iln'enfautpointaupeuple,ouilluienfautd'uneautretrempe.Toutcequiestnécessaireàlarévolution,toutcequiluiestutile,estjuste:c'estlàlegrandprincipe.
—C'estpeut-êtreceluiduducd'Orléans,répliquai-je;maisjenevoisquelui
pourchefàcepeupleeninsurrection,etjen'aipas,jevousl'avoue,grandeopiniondesoncourage.—Vousavezraison,medit-il,etMirabeau,quileconnoîtbien,ditqueceseroitbâtirsurdelabouequedecomptersurlui.Maisils'estmontrépopulaire,ilporteunnomquienimpose,iladesmillionsàrépandre,ildétesteleroi,ildétesteencorepluslareine;et,silecourageluimanque,onluiendonnera:car,danslepeuplemême,onauradeschefsintrépides,surtoutdèslemomentqu'ilsseserontmontrésrebellesetqu'ilssecroirontcriminels:cariln'yaplusàreculerquandonn'aderrièresoipourretraitequel'échafaud.Lapeur,sansespérancedesalut,estlevraicouragedupeuple.Onauradesforcesimmensessil'onpeutobteniruneimmensecomplicité.Mais,ajouta-t-il,jevoisquemesespérancesvousattristent:vousnevoulezpasd'unelibertéquicoûterabeaucoupd'oretdesang.Voulez-vousqu'onvousfassedesrévolutionsàl'eaurose?»
Làfinitl'entretien,etnousnousséparâmes,luisansdoutepleindeméprispourmesminutieuxscrupules,etmoipeusatisfaitdesafièreimmoralité.Lemalheureuxs'enestpuniens'égorgeantlui-même,lorsqu'ilaconnuseserreurs.
Jefispartdecetentretienàl'abbéMaurylesoirmême.«Iln'estquetropvrai,medit-il,quedansleursspéculationsilsnesetrompentguère,etque,pourtrouverpeud'obstacles,lafactionabienprissontemps.J'aiobservélesdeuxpartis.Marésolutionestprisedepérirsurlabrèche;maisjen'enaipasmoinslatristecertitudequ'ilsprendrontlaplaced'assaut,etqu'elleseramiseaupillage.
—S'ilestainsi,luidis-je,quelleestdoncladémenceduclergéetdelanoblesse,delaisserlerois'engagerdanscetteguerre?—Quevoulez-vousqu'ilsfassent?—Cequ'onfaitdansunincendie:jeveuxqu'ilsfassentlapartaufeu;qu'ilsremplissentledéficitensechargeantdeladettepublique;qu'ilsremettentàflotlevaisseaudel'État;enfinqu'ilsretirentleroidumilieudesécueilsoùilsl'ontengagéeux-mêmes,etqu'àquelqueprixquecesoitilsobtiennentdeluiderenvoyerlesÉtatsgénérauxavantqu'ilsnesoientassemblés.Jeveuxqu'onleurannoncequ'ilssontperdussilesÉtatss'assemblent,etqu'iln'yapasunmomentàperdrepourdissiperl'oragequivafondresureux.»Maurymefitdesobjections;jen'envoulusentendreaucune.«Vousl'exigez,medit-il;ehbien!jevaisfairecettedémarche.Jeneseraipointécouté.»
Malheureusementils'adressaàl'évêqueD'***,têtepleinedevent,lequeltraitamesavisdechimère.Ilrépondit«qu'onn'enétoitpasoùl'oncroyoitenêtre,etque,l'épéedansunemain,lecrucifixdansl'autre,leclergédéfendroitses
droits».
Libredemadéputationdel'assembléeélectorale,j'allaichercherdansmamaisondecampagnelereposdontj'avoisbesoin,etparlàjemedérobaiàunesociéténouvellequiseformoitchezmoi.Elleétoitcomposéedegensquejemeseroispluàréunirdansdestempspluspaisibles:c'étoientl'abbédePérigord,récemmentévêqued'Autun[39],lecomtedeNarbonneetlemarquisdeLaFayette.Jelesavoisvus,danslemonde,aussilibresquemoid'intriguesetdesoins:l'un,d'unespritsage,liantetdoux;l'autre,d'unegaietévive,brillante,ingénieuse;ledernier,d'unecordialitépleined'agrémensetdegrâces,ettouslestroisducommerceleplusaimable.
Mais,dansleursrendez-vouschezmoi,jevisleurhumeurrembrunied'uneteintedepolitique;et,àquelquestraitséchappés,jesoupçonnaidescausesdecettealtérationdontmesprincipesnes'accommodoientpas.Ilss'aperçurentcommemoique,dansleursrelationsetdansleursconférences,mamaisonn'étoitpasunrendez-vouspoureux.Maretraitenoussépara.
Lesjoursdelasemaineoùj'alloisàl'Académie,jecouchoisàParis,etjepassoisassezfréquemmentlessoiréeschezM.Necker.Là,metrouvantaumilieudesministres,jeleurparloisàcoeurouvertdecequej'avoisvuetdecequej'avoisappris.
Jelestrouvoistoutstupéfaits,etcommenesachantoùdonnerdelatête.CequisepassoitàVersaillesavoitdétrompéM.Necker,etjelevoyoisconsterné.Invitéàdînerchezluiaveclesprincipauxdéputésdescommunes,jecrusremarquer,àl'airfroiddontilsrépondoientàsesattentionsetàsesprévenances,qu'ilsvouloientbiendeluipourleurintendant,maisnonpaspourleurdirecteur.
M.deMontmorin,àquijeparlaid'engagerleroiàseretirerdansl'unedesesplacesfortes,etàlatêtedesesarmées,m'objectalemanqued'argent,labanqueroute,laguerrecivile.
«Vouscroyezdonc,ajouta-t-il,lepérilbienpressantpourallersiviteauxextrêmes?—Jelecroissipressant,luidis-je,que,dansunmoisd'ici,jenerépondraisplusnidelalibertéduroi,nidesatête,nidelavôtre.»
Hélas!Chamfortm'avoitrenduprophète;maisjenefuspointécouté,ouplutôtjelefusparunministrefoible,quilui-mêmenelefutpas.
Cependantlesdéputésdestroisordress'étoientrendusàVersaillesàpeuprèsaunombreprescrit:troiscentsdel'ordreduclergé,troiscentsdel'ordredelanoblesseetsixcentsdel'ordredutiersétat,ycomprisceuxdelacommunedeParis,quin'arrivèrentquequelquesjoursaprès.
Cefutle5maiquesefitl'ouverturedel'assemblée.Jamaislanationn'avoitétésipleinementreprésentée,jamaistantdesigravesintérêtsn'avoientétéremisàsesreprésentans,jamaisaussitantdetalensetdelumièresnes'étoientréunispourtravaillerensembleaugrandouvragedubienpublic;jamaisenfinunroinimeilleur,niplusjuste,nes'étoitoffertpourycontribuer.Quedebonheurunsystèmeaveuglederévolutionadétruit!
Leroi,danstoutl'appareildesamajesté,accompagnédelareineetdesdeuxprincessesfrères,desprincesdesonsang,despairsdesonroyaume,desofficiersdesacouronne,desongardedessceauxetduministredesesfinances,serenditàlasalledesÉtatsassemblés.
Ilparutavecunedignitésimple,sansorgueil,sanstimidité,portantsurlevisagelecaractèredebontéqu'ilavoitdanslecoeur,doucementémuduspectacleetdusentimentquelavuedesdéputésd'unenationfidèledevoitinspireràsonroi.
Riendeplusvraiquel'air,leton,l'accentdel'âme,l'expressionsimpleetsensibledontilprononçalediscoursquejevaistranscrire[40].
«Messieurs,cejourquemoncoeurattendoitdepuislongtempsestenfinarrivé,etjemevoisentourédesreprésentansdelanationàlaquellejemefaisgloiredecommander.Unlongintervalles'étoitécoulédepuisladernièretenuedesÉtatsgénéraux;et,quoiquelaconvocationdecesassembléesparûtêtretombéeendésuétude,jen'aipointbalancéàrétablirunusagedontleroyaumepeuttirerunenouvelleforceetquipeutouvriràlanationunenouvellesourcedebonheur.
«Ladettedel'État,déjàimmenseàmonavènementautrône,s'estencoreaccruesousmonrègne;uneguerredispendieuse,maishonorable,enaétélacause;l'augmentationdesimpôtsenaétélasuitenécessaire,etarenduplussensibleleurinégalerépartition.Uneinquiétudegénérale,undésirimmodéréd'innovation,sesontemparésdesespritsetfiniroientparégarertotalementlesopinionssil'onnesehâtoitdelesfixerparuneréuniond'avissagesetmodérés.
«C'estdanscetteconfiance,Messieurs,quejevousairassemblés,etjevoisavecsensibilitéqu'elleadéjàétéjustifiéepardesdispositionsquelesdeuxpremiers
ordresontmontréesàrenonceràleursintérêtspécuniaires.L'espérancequej'aieuedevoirtouslesordres,réunisdesentimens,concouriravecmoiaubiengénéraldel'État,neserapointtrompée.
«J'aidéjàordonnédanslesdépensesdesretranchemensconsidérables.Vousmeprésenterezàcetégarddesidéesquejerecevraiavecempressement;mais,malgrélesressourcesquepeutoffrirl'économielaplussévère,jecrains,Messieurs,denepouvoirpassoulagermessujetsaussipromptementquejeledésirerois.
«Jeferaimettresousvosyeuxlasituationexactedesfinances;et,quandvousl'aurezexaminée,jesuisassuréd'avancequevousmeproposerezlesmoyenslesplusefficacespouryétablirunordrepermanentetaffermirlecréditpublic.Cegrandetsalutaireouvrage,quiassureralebonheurduroyaumeaudedansetsaconsidérationaudehors,vousoccuperaessentiellement.
«Lesespritssontdansl'agitation;maisuneassembléedesreprésentansdelanationn'écouterasansdoutequelesconseilsdelasagesseetdelaprudence.Vousaurezjugévous-mêmes,Messieurs,qu'ons'enestécartédansplusieursoccasionsrécentes;maisl'espritdominantdevosdélibérationsrépondraauxvéritablessentimensd'unenationgénéreuse,etdontl'amourpoursesroisatoujoursfaitlecaractèredistinctif.J'éloigneraitoutautresouvenir.
«Jeconnoisl'autoritéetlapuissanced'unroijuste,aumilieud'unpeuplefidèleetattachédetouttempsauxprincipesdelamonarchie.Ilsontfaitlagloireetl'éclatdelaFrance;jedoisenêtrelesoutien,etjeleseraiconstamment.Maistoutcequ'onpeutattendreduplustendreintérêtaubonheurpublic,toutcequ'onpeutdemanderàunsouverain,premieramidesespeuples,vouspouvez,vousdevezl'espérerdemessentimens.
«Puisse,Messieurs,unheureuxaccordrégnerdanscetteassemblée,etcetteépoquedeveniràjamaismémorablepourlebonheuretlaprospéritéduroyaume!C'estlesouhaitdemoncoeur;c'estleplusardentdemesvoeux;c'estenfinleprixquej'attendsdeladroituredemesintentionsetdemonamourpourmespeuples.»
Cesparolesduroifirentsurl'assembléelaplusfavorableimpression.
Legardedessceaux,selonl'usage,développalesintentionsduroi;ilobservaquedansl'ancientempsleservicemilitaireétantauxfraisdelanoblesse,etla
subsistancedesveuves,desorphelins,desindigens,étantprisealorssurlesbiensduclergé,cegenredecontributionlesacquittoitenversl'État;maisqu'aujourd'huiqueleclergéavoitdesrichessesconsidérables,etquelanoblesseobtenoitdesrécompenseshonorifiquesetpécuniaires,lespossessionsdecesdeuxordresdevoientsubirlaloicommunedel'impôt.Parmilesobjetsquidevoientfixerl'attentiondel'assemblée,ilindiqualeschangemensutilesquepouvoientexigerlalégislationcivileetlaprocédurecriminelle;et,enreconnoissantlanécessitéderendrel'administrationdelajusticeplusfacile,d'encorrigerlesabus,d'enrestreindrelesfrais,detarirlasourcedecesdiscussionsinterminablesquiruinoientlesfamilles,etdemettrelesjusticiablesàportéed'obtenirunpromptjugement,ilrendittacitementhommageauxprincipesdeLamoignon.
Enfin,parordreexprèsduroi,ledirecteurgénéraldesfinances,ayantprislaparole,enexposalasituation;et,sansdissimulerlemal,ilenindiqualesremèdes.Surcetableau,sieffrayantdansl'ombre,ilrépanditunelumièrerassurante,etauxaveuxlesplusaffligeansilmêlalesconsolationsd'uneespérancecourageuse.Ilfitvoirquel'objetlepluspressantetleplusdifficile,l'égalitéàétablirentrelesrevenusetlesdépensesfixes,nedemandoitpasmêmelesecoursd'unnouvelimpôt;quecevideseroitremplipardesimplesréductionsetdelégèreséconomies.Quantauxressourcesquiluirestoientpourlesbesoinsdelaprésenteannée,pourlesdépensesextraordinairesdesdeuxsuivantes,pourl'amortissementsuccessifdesanciennesdettes,pourdiminuerlasommedesanticipations,enfinpouracquitterquelquesdettespressantesetactuellementexigibles,illesindiqua,cesressources,danslecasuelprogressifdesextinctionsdesrentesviagères,dansleproduitdeséconomiesetdesnouvellesaméliorations,dansl'accroissementdessubsidespluségalementimposés,plusrégulièrementperçus.Enfin,sûrd'obtenirdutempsetducréditnationalleseulmoyenlégitimeetpermisd'allégerleschargespubliques,iln'envouloitpointd'autres,etilrépudioit,commeindigned'unroietd'unenationmagnanime,touteespèced'altérationdanslafoidesengagemens.
«Quedeplusgrandesprécautions,dit-il,soientprisespourl'avenir,leroiledésire,leroileveut;maisàuneépoquesisolennelle,oùlanationestappeléeparsonsouverainàl'environnernonpaspourunmoment,maispourtoujours;àuneépoqueoùcettenationestappeléeàs'associerenquelquemanièreauxpenséesetauxvolontésdesonroi,cequ'elledésireradeseconderavecleplusd'empressement,cesontlessentimensd'honneuretdefidélitédontilestrempli.Ceseraunjour,Messieurs,ungrandmonumentducaractèremoraldeSa
Majestéquecetteprotectionaccordéeauxcréanciersdel'État,quecettelongueetconstantefidélité,car,enyrenonçant,leroin'avoitbesoind'aucunsecours;etc'estlàpeut-êtrelepremierconseilquelesmachiavélistesmodernesn'auroientpasmanquédeluidonner.»
ÀcesmaximesdejusticeetdeprobitéNeckerajoutalegrandintérêtdelapuissancepolitique,dontcesprincipesétoientlabase;et,aveclamêmeéloquencedontilavoitplaidélacausedescréanciersdel'État,ilplaidacelledespensionnaires.Saloyautéfutapplaudie.
Mais,lorsqu'enparlantdecertainsmandatsconditionnels,oùlesengagemensàprendreàl'égarddesfinancesétoientconsidéréscommeunobjetsecondaire,quidevoitêtreprécédédetouteslesconcessionsetdetouteslesassurancesquelanationdemanderoit,leministreobservaquelesbesoinsdesfinancesn'étoientquelesbesoinspublics;quelesdépensesdel'Étatneconcernoientpasmoinslanationquelemonarque;qu'ilyalloitdesasûreté,desonrepos,desadéfense,detouteslescommoditésdesonexistencepublique,etqu'uneobligationaussiabsoluequecelled'ypourvoirnelaissoitpaslalibertédelarendreconditionnelle;enfin,lorsqu'ensupposantmêmequeleroieûtplusd'intérêtquelanationaurétablissementdel'ordreetducréditetàl'acquittementdeladettepublique,Neckerosadireauxdéputés:«Non,Messieurs(etilestbondevouslefaireobserver,afinquevousaimiezdavantagevotreaugustemonarque),non,cen'estpasàlanécessitéabsolued'unsecoursd'argentquevousdevezleprécieuxavantaged'êtreassemblésparSaMajestéenÉtatsgénéraux»;etqu'illeurfitvoir,articlepararticle,queleplusgrandnombredesmoyensdesubvenirauxbesoinsdel'Étatetderemplirledéficitauroientétédanslesmainsduroisanscommettreaucuneinjustice,etpardesimplesretranchemenssoumisàsapuissanceetàsavolonté,alorsceuxqui,dansleursystèmededomination,vouloientfairesubirauroilaloidelanécessité,s'offensèrentquesonministreparûtvouloirl'enaffranchir.Onleuravoitentendudirequelanationdevroitlapiderl'hommequienseigneroitauroiàsepasserdenouveauxsecours.
Necker,ilestvrai,vouloitdissuaderl'assembléedudroitqu'ellecroyoitavoirderefusersonassistance;mais,enfaisantsoutenirauroiladignitédesacouronne,illaissoitàlanationtouslesmoyensdecontenirsonautoritélégitimedanslesbornesdel'équité.
Eteneffet,paruncommunaccordentrelemonarqueetlespeuples,lesdépensesétantfixées,lesimpôtsconsentis,lesministrescomptables,lesétatsderecettes
etdedépensespubliés,missouslesjeuxdelanationetvérifiésparelle-même,enfinlesabusréformés,etl'administrationsoumiseauxrèglesdelaplusexacteéconomie,quevouloit-ondeplus?Etsil'égalitédel'impôtétoitconvenue,sileretourdesÉtatsgénérauxétoitréglé,lapresselibrecommeellepouvoitl'être,leslettresdecachetaboliesouconfiéesàlasagessed'untribunal;silaliberté,lasûretépubliqueetpersonnelle,lapropriété,l'égalitédetouslescitoyensdevantlaloietsouslaloi,étoientrenduesinviolables;sitouscesbiensétoientnonseulementofferts,maisassurésàlanation,quemanquoit-ilausuccèsinouïdecettepremièreassemblée?Ilymanquoitcecaractèred'indépendanceetdedominationquelespartisansfanatiquesd'unedémocratieabsolueetdespotiquevouloientavoirdansleursdécrets.
«Lorsqu'ilenseratemps,leurdisoitM.Necker,SaMajestéapprécierajustementlecaractèredevosdélibérations;et,s'ilesttelqu'ellel'espère,s'ilesttelqu'elleadroitdel'attendre,s'ilesttelenfinquelaplussainepartiedelanationleveutetledemande,leroiseconderavosintentionsetvostravaux;ilmettrasagloireàlescouronner,et,l'espritdumeilleurdesprincessemêlant,pourainsidire,àceluiquiinspireralaplusfidèledesnations,onverranaîtredecetaccordleplusgranddesbiens,laplussolidedespuissances.»
C'étoitcelangaged'uneautoritéquiseréservoitl'examenetlelibreconsentement,c'étoitlàcequiblessoitl'orgueildelaliguedémocratique.Jalouxdevoirlesouverainvouloirdesonpurmouvementcequ'ilsprétendoientcommander,ilsaccusoientNeckerderevêtirledespotismedesformesdelabienfaisance.Ilsvouloientunroiquinefûtplusunroi.
Cependant,malgréMirabeauetmalgrélelibelleviolentqu'ilpublia,lediscoursduroietceluiduministreeurent,dansl'assembléecommedanslepublic,lesuffragedesgensdebien.
L'affluencelaplusnombreusedeshabitansdePariss'étoitpresséeenfoulejusqu'àVersailles,pourjouirduspectacledel'ouverturedesÉtats.Etlorsqueleroi,àlatêtedesdéputésdelanation,serenditaprèsl'assembléeàl'églisedeSaint-Louis,lapompe,l'ordre,lamajestédecettemarcheauguste,lesilencerespectueuxd'unefouledespectateursdontelleétoitbordée;leroi,aumilieudecettecournationale,pleind'unedouceetcrédulejoie,etautourdeluisafamille,heureusedumêmebonheur;toutcela,dis-je,ensemble,fitsurlesâmesuneimpressionsiviveetsiprofondequedeslarmesinvolontairescouloientdetouslesyeux.OncroyoitvoirlesespérancesprécéderlamarchedesÉtatsgénéraux,
etlesprospéritéslasuivre;mais,aumilieudecetappareildepatriotismeetdeconcorde,lemouvementsourdquiprécèdelesdissensionsorageusesagitoitdéjàlesesprits.
LIVREXV
D'abord,entrelesordres,lacontestations'éleva,commeonl'avoitprévu,surlamanièredeseformer.Leurpremièrerésolutionfut,ducôtédutiersétat,denejamaisdélibérerparchambre,et,ducôtédelanoblesseetduclergé,denejamaisdélibérerpartête:résolutionquirompoitdèsl'entréelaconvocationdesÉtats,sichacundespartissefûttenuinébranlable.
Maislepartidespremiersordres,déjàtropfoible,s'affoiblitencoreenprenantmalsonpointd'appui.Letiers,pourl'engageràdélibérerencommun,commençaparluidemanderlavérificationdespouvoirs;etilétoitévidemmentfondéàvouloirquecefûtensembleetencommunques'enfîtl'examen:nefalloit-ilpasseconnoître?Àquois'engageoit-onensecommuniquantlestitresdesalégation?Chacun,aprèscetexamen,n'eût-ilpasétélibreencore?Lespremiersordress'yrefusèrent.Aulieud'attendrelemomentetl'occasiondeprendreunposteferme,ilscrurentpouvoirpiedàpieddisputerleterrain;etunemauvaisedifficultéendébutantfutpoureuxunefaussepositionoùilsnepurentsesoutenir.
Lemotifdecetteconduiteétoitlaconnoissancequelesdeuxpremiersordresavoientdeleurdéputation.
Parmilesnobles,unassezgrandnombredetêtesexaltées,lesunsparunespritdeliberté,d'indépendance,lesautrespardesvuesetdescalculsd'ambition,penchoientverslepartidupeuple,oùilsespéroientêtrehonorés,distingués,élevésauxpremiersemplois.Dansleclergé,unplusgrandnombreencore,et,commejel'aidit,toutelafouledescurés,tenoitaupartidescommunespartoutessortesdeliens.Lepluspopulairedeshommes,c'estuncuré,s'ilesthommedebien.Maisunsentimentmoinslouable,quoiqu'aussinaturel,étoitleuraversiond'abordpourlesévêques,dontlasévéritéleurétoitsouventimportune,etpuispourcetteclassemitoyenned'abbésquiétoientl'objetdeleurenvie:classeinutile,disoient-ils,etlaseulefavorisée;oisive,etfièreencoredeson
oisiveté;dédaigneuseduministère,etinsultantavecl'orgueild'unefastueuseopulenceàl'humblemédiocrité,quelquefoismêmeàladétressedupénibleétatdepasteur.C'étoitlàsurtoutcequialiénoitlebasclergé,etlerepoussoitversunordreoùl'avoitplacélanature,lequeld'ailleursnenégligeoitpasdeluipromettreunsortplusdoux.
Or,tantquechacundanssoncorpsseroitcontenuparl'exempleetretenuparlapudeur,onavoitlieudecroirequ'ilyresteroitattaché;maissi,unefoisendélibérationetencommunautéavecletiersétat,ilssevoyoientenveloppésdupartipopulaire,ilétoitàcraindrequ'ilsn'yrestassent;etc'étoitcepremierabordqu'onvouloitéviter.Maisleseulmoyend'empêcherladésertionauroitétédelarendrehonteuseetdéshonorantedansl'opinionpublique,ensedonnantuncaractèredefranchiseetdeloyautéquinelaissâtaucunprétexteàlabassessedestransfuges.Descommissairesconciliateursfurentnommésparlestroisordres,etdeleursconférencesilnerésultarien.
Unmonarqueplusoccupédelui-mêmequedel'État,etqui,jalouxdesapuissance,auroitvuqu'onvenoitaumoinslarestreindreetlasubjuguer,auroitlaissélesordressefatiguerdeleursdébats,etladiscorderebuteretdissoudrecettedangereuseassemblée;maisleroi,quivouloitsincèrementlebienpublic,espérantengagerlesordresàl'opérerdeconcertaveclui,necraignoitrientantquedelesvoirseséparer;et,aveclamêmebonnefoiqu'illesavoitappelésàsonaide,ilcherchoitlesmoyensdelesconcilier,lespressantdetoutsonamourd'ydonnerleurconsentement.
Leclergéacceptalamédiationduroi.Lanoblesse,sedéfiantdesconseilsduministre,nedonnasonconsentementqu'avecdesrestrictionsquivaloientunrefus.Letierssedispensaderépondreàl'offreduroi,attendu,disoit-il,quelanoblessemodifiantpardesréservesl'acquiescementqu'elleysembloitdonner,cenepouvoitpluss'appelerunmoyenconciliatoire.Leclergésentoitsafoiblesse;lanoblessepritsoncouragepourdelaforce;letierssentitlasienne,ilenusa,etilenabusa.
L'arrêtéqu'ilpritle10juin,àlapresqueunanimité,futdeterminerdesdélaisinutiles,etdepasserdel'attenteàl'action,toutefoisaprèsavoirfaitunedernièretentativeetdenouvellesinstancesauclergéetàlanoblessed'assisteretdeconcouriràlavérificationdespouvoirs,enlesavertissantqu'onyprocéderoittantenl'absencequ'enprésencedesclassesprivilégiées.Onajoutaquelescommunesexposeroientauroilesmotifsdecettegrandedélibération.
Lenomdecommunesqueletiersavoitpris,etlenomdeclassesqu'ildonnoitauxdeuxpremiersordres,annonçoitqu'ilnevouloitplusentreeuxetluidedistinctiondegrades;ainsi,pourlanoblesseetleclergé,plusdemilieuàprendrenidedélaiàobtenir.Ilfalloitouseréunirautiers,commeilsl'ontfaitdepuis,ou,aprèslavérificationdespouvoirsfaiteencommun,seretirerchacundesdeuxordresdesoncôté,seconstituerl'unetl'autrepartiesintégrantesdesÉtatsgénéraux;faired'eux-mêmesaubienpubliclesplusgénéreuxsacrifices,sedéclarersoumisauximpositionsdanslaplusexacteéquité,reconnoîtrel'obligationdegarantirladettenationaleetdesubvenirauxbesoinsdel'État,tenirpourabolielaservitudepersonnelle,accorderlerachatdetouslesdroitsonéreuxaupeuple,améliorerlesortduclergéinférieur,consacrerlesprincipesd'égalitédevantlaloi,depropriété,desûretépersonnelleetpublique,detoléranceàl'égarddescultes;dureste,professeruninviolableattachementauxprincipesfondamentauxdelamonarchiefrançoise;porteraupieddutrôneetsignifierautiersétatsesengagemenssolennels,etdemandersurtoutleresteladélibérationparchambres,enréservantauroiledroitinaliénabled'accorderouderefusersasanctionauxdécretsdesÉtats;enmêmetemps,protestercontretouslesactesquilessupposeroientabsens;déclarernulstousceuxquilesengageroientsansleconcoursdeleurssuffrages,publiercesrésolutions,et,d'aprèscellesdescommunes,opéreravecelles;ou,siletierss'yrefusoit,seretireravecladignitéconvenableàdeshommesquiauroientremplileurtâcheetfaitlibrementleurdevoir.Leurconduite,manifestéedanslesprovinces,yauroitrenduodieusel'ambitiondutiers,d'autantquelachaireévangéliquen'étoitpasencoreinterditeàlavéritécourageuse,etqu'elleyauroitpuretentir.Cetheureuxmomentfutperdu.
Lanoblesseseconstitua,maissetintsurladéfensive.Leclergécrutpouvoirgarderuneneutralitésimulée.«Ilattendit,ditTolendal,qu'ilyeûtunvainqueurpoursefaireunallié.»
Depuisleurarrêtédu10,lescommuness'étoientoccupéesàvérifierleurspouvoirs.Cetteopérationfinie,ayantjugéquel'oeuvredelarestaurationnationalepouvoitetdevoitêtrecommencéesansretardparlesdéputésprésens,ilfutdécrété(le15juin)delasuivresansinterruption,sansobstacle;etnéanmoinsque,silesdéputésabsensseprésentoientdurantlecoursdelasessionquialloits'ouvrir,l'assembléelesrecevroitavecjoie,ets'empresseroit,aprèslavérificationdeleurspouvoirs,departageraveceuxsestravaux.Oneutsoind'ajouterquelareprésentationnationaleseroituneetindivisible,etqu'iln'appartiendroitqu'àdesreprésentans,légalementvérifiésetlégitimement
reconnus,deconcouriràformerlevoeunational.
Ilnes'agissoitplusquedesavoirquelnoml'assembléesedonneroit.Celuid'Assembléenationale,leplusambitieuxdetous,futceluiqu'ellepréféra(le17juin);etceuxquin'étoientpasd'avisquelescommunesusurpassentletitredenationfurentinscritssurunelistequ'onfitcirculerdansParis,formededénonciationqui,depuis,aétémortelleàlalibertédessuffrages.
Lesecondactedelatoute-puissancequelescommuness'attribuèrentfutdedéclarernullestouteslescontributionsquiavoientexistéjusqu'alors,etdeposerenprincipeque,pourlepassémême,ilavoitfallunonpasl'assentimenttacite,maisleconsentementformeldelanationpourlégitimerlesimpôts.
Dèscemoment,leministredevoittenirleroiengardecontrecetteusurpationdepuissance,etl'engageràrompreuneassembléefactieuse,commeexcédantlesbornesdesesfonctions,etcommes'arrogeantunpouvoirqu'ellen'avoitpas.
Maisleconseil,bienloind'êtreenétatdeprendreunerésolution,n'avoitpasmêmeunplandeconduiteetderésistance.Jetiensdel'undeshommesqui,danscetteAssemblée,ontmontréleplusdecourage,delumièresetdetalens;jetiensdeMalouetqu'ayantlui-mêmeunjourdemandéàNecker,enprésencededeuxautresministres,si,contrelesattaquesdontletrôneétoitmenacé,ilavoitunplandedéfense,Neckerluiréponditqu'iln'enavoitaucun.«S'ilestainsi,réponditMalouet,toutestperdu.»
Neckern'étoitdéjàplusleministrequedemandoientlescirconstances.Ilavoitengagél'Étatdansundétroit,etparmidesécueilsdontilnesutpointletirer.
Cependantilneputdissimulerauroiquel'Assemblées'arrogeoitunepuissanceexorbitante;etcefutpourlacontenirque,le20dumois,futproclamée,pourle22,uneséanceroyale.Jusque-làilfutordonnéquelessallesseroientferméesetquelesÉtatsvaqueroient:foiblemoyenpourempêcherlaréuniond'unepartieduclergéaveclescommunes,caronenétoitmenacé.
Lacouretleconseilétoientremplisd'agitation.Lanoblesseetlehautclergévoyoientleurruineprochainesileroilesabandonnoit,etluidemandoientsonappui.Ilfutdoncrésoludansleconseilqueleroiiroitenpersonnemarquerauxdéputésdupeupleleslimitesdeleurspouvoirs;lesengageràlaconcorde,aunomdusalutdel'État,et,pouryconcourir,manifesterlui-mêmesesintentionsbienfaisantes.
Cettedéclarationàrédigerdemandoitbeaucoupdeprudence.Ilfalloitéviter,commedeuxécueils,decéderauxcommunesetdelessoulever.Necker,chargédecetravail,s'appliqua,selonsesprincipes,àtempérersansl'affoiblirlecaractèredel'autorité,ànerienfairevouloirauroiquinefûtjusteetdésirable,etàconciliercequiappartenoitàlamajestédumonarqueaveccequiluisembloitdûàladignitédesreprésentansdelanation.Sontravailfutd'abordadopté;mais,ensonabsence,etdansunconseilquisetintàMarly,onyfitquelquesaltérationslégères,àcequ'onassure,maistelles,m'a-t-ilditlui-même,queladéclarationnepouvoitplusavoirl'effetqu'ons'étoitproposé.
Quelqu'eûtétélechangement,quejen'aipuvérifier,ilestcertainquelediscoursmanquoitd'ensemble,etqu'ilalloitmalàsonbut.
Le20,l'ordredelanoblesseavoitobtenuduroiuneaudience,danslaquellesonprésident,leducdeLuxembourg,portantlaparole:«Sire,luiavoit-ildit,lesdéputésdel'ordredutiersétatontcrupouvoirconcentrereneuxseulsl'autoritédesÉtatsgénéraux.SansattendreleconcoursdesdeuxautresordresetlasanctiondeVotreMajesté,ilsontcrupouvoirconvertirleursdécretsenlois.Ilsenontordonnél'impressionetl'envoidanslesprovinces.Ilsontdéclarénullesetillégaleslescontributionsactuellementexistantes;ilslesontconsentiesprovisoirementpourlanation,maisenlimitantleurdurée.Ilsontpensésansdoutepouvoirs'attribuerlesdroitsréunisduroietdestroisordres.C'estentrelesmainsdeVotreMajestéquenousdéposonsnosprotestationsàdepareillesentreprises.»
Lanoblesseajoutoitlesassuranceslesplusfortesdezèle,defidélité,decourageetdedévouement.
«Jeconnois,réponditleroi,lesdroitsattachésàmanaissance;jesaurailesdéfendre;jesauraimaintenir,pourl'intérêtdetousmessujets,l'autoritéquim'estconfiée,etjenepermettraijamaisqu'onl'altère.Jecomptesurvotrezèlepourlapatrie,survotreattachementàmapersonne;etj'attendsavecconfiancedevotrefidélitéquevousadopterezlesvuesdeconciliationdontjesuisoccupépourlebonheurdemespeuples.»
Etlaharangueetlaréponsesupposoientdesmesuresetdesmoyensdontileûtfallus'assurer.Onoubliatropcettemaxime,quel'autoritéquis'exposeàmontrersafaiblesseachèvedes'anéantir.
Enattendantlaséanceroyale,lescommunesn'ayantaucunendroitdécentoùs'assemblerprirentlepremierquis'offrit.Cefutunjeudepaume,renducélèbreparlesermentqu'ellesyprononcèrentdenejamaisêtreséparées,etdeserassemblerpartoutoùlescirconstancesl'exigeroient,jusqu'àcequelaconstitutionduroyaumeetlarégénérationdel'ordrefussentrétabliesetaffermiessurdesbasessolides.Onétoitloindes'êtremisengardecontrecesactesdevigueur.
Laséanceannoncéepourlelundi22ayantétéremiseaulendemain,l'assembléesetransféradujeudepaumedansl'églisedeSaint-Louis,sansdouteafinquelasaintetédulieudonnâtuncaractèreplusimposantàcequialloits'ypasser.
Àpeinefut-elleétablieque,lesportesdusanctuaires'étantouvertes,elleenvitsortirets'avanceraumilieud'ellelesarchevêquesdeBordeaux[41]etdeVienne[42],l'évêquedeChartres[43]etceluideRodez[44],àlatêtedecentquarante-cinqdéputésduclergé.Lescommuneslesreçurentavecunejoiedesacrificateursàquionamenoitdesvictimes;etlepeuplequiremplissoitl'églisesemblavouloir,enlesapplaudissant,acheverdelesétourdirsurlesortquilesattendoit.Lecorpsdescommunes,grossidecerenfort,redoublad'assuranceetderésolutionpourlaséancedulendemain.
Neckersedispensad'yaccompagnerleroi.Jedois,sansl'approuver,expliquerlemotifd'uneconduitesiétrange.Ilavoitsoutenuouvertement,dansleconseil,quelaréuniondestroischambresenuneseuleétoitinévitable,etqu'ilyauroitàladifférerleplusgranddangerpourl'État;qu'ondevoitvoirquelescommunesétoientirrévocablementdécidéesànepasreconnoîtreladélibérationparordre,etquel'autoritéduroiseroitinutilementcompromiseàlesycontraindre;que,silarésistanceétoitlamêmeducôtédesdeuxpremiersordres,ilenarriveroitouquelesÉtatsseroienttenussansleurconcours,ouqu'ilsseraientdissous;quel'unentraîneroitlaruineduclergéetdelanoblesse,etl'autrecelleduroyaume;que,dansl'épuisementdetouteslesressources,ontouchoitaumomentfataloùlespayemensmêmelesplusinstammentexigibles,ceuxduTrésorroyal,ceuxdel'Hôteldeville,leprêtmêmedestroupes,lasubsistancedeParis,toutalloitmanquer;quelafamine,labanqueroute,peut-êtrelaguerrecivile,menaçoientleroyaume,silesÉtatsétoientrompus,oun'étoientpasincessammentd'accord;et,aprèsavoirfrappéleroietleconseildecesvéritésalarmantes,illeuravoitfaitadopterunedéclarationoùilavoittâchédeménagerenmêmetempsladignitéroyaleetlafiertérépublicaine.
Or,c'étoitlàsurtoutcequ'onavoitchangédansladéclaration.Onavoitsupposécommeprincipeincontestablecequiseroitleplusvivementcontesté;onyavoitfaitvouloirauroitoutcequevouloitlanoblesse;onluifaisoitannuleroudéfendretoutcequ'ellenevouloitpas.C'étoitluisupposeretlapuissanceactuelleetlafermerésolutionderompreetdedissoudresur-le-champl'Assembléeencasderésistanceàsonautorité.Or,l'uneétoitaussichancelantequel'autre.Labanquerouteetlaguerrecivileétoientcommedeuxspectresquiépouvantoientleroi.
Necker,ayantdoncapprisquesonouvrageétoitchangé,etqu'onmettoitauxprisesl'autoritéroyaleaveclalibertépublique,crutdevoirs'abstenirdeparoîtreàcetteséance,oùsaprésenceeûtlaissécroirequ'iladhéroitàcequis'étoitfaitmalgrélui.Saconduiteafaitdireauxunsqu'ilavoitvouluattireràluiseullafaveurdupeuple,auxautresqu'ilavoitdonnélesignaldelarébellion,etauxplusmodérésqu'uniquementoccupédesaréputation,ilavoittoutsacrifiéàsonintérêtpersonnel.
Ladéclarationfutlueàl'Assembléeenprésenceduroi,etl'onn'eutpasdepeineàyreconnoîtredeuxcaractèresincohérens.Elleétoitdiviséeendeuxparties.Danslapremièresedéployoit,commejel'aidit,lepouvoirleplusabsolu.Dansl'autre,etàlasuitedecesformulesdedespotisme,déjàtroprigoureusementemployéesdansleslitsdejustice,venoitunexposétouchantdesbonnesintentionsduroi,etdesmesuresqu'ilvouloitprendrepourproduireetpourassurerlaprospéritéduroyaume;et,aprèsavoirappelélesÉtatsgénérauxàs'occuperavecluidesgrandsobjetsd'utilitépublique,leroivouloitquetouteslesloisqu'ilauroitsanctionnéesdanslatenueactuelledesÉtatsnepussentjamaisêtrechangéessansleconsentementdesordresréunis.Seulement,àl'égarddelaforcepublique,protectricedel'ordreetdelasûreté,soitaudedans,soitaudehors,ildéclaroitexpressémentqu'ilvouloitconserverensonentier,etsanslamoindrealtération,l'institutiondel'armée,ainsiquetouteautoritédepoliceetdedisciplinesurlemilitaire,tellequelesmonarquesfrançoisenavoientconstammentjoui.
SilesÉtatsavoientvouludevoirauroiunemonarchierégléeettempérée,leroilaleurdonnoit;maisilsnecroyoientpasdigned'euxdelatenirdelui;et,quellequefûtlanouvelleconstitutionqu'ilsn'avoientpasméditéeencore,ilsentendoientqu'ellefûtleurouvrage,etnonpasunbienfaitduroi.Ainsi,toutel'attentiondesespritsseportasurlapartiedeladéclarationquirappeloitlepouvoirarbitraire.Cequ'onyavoitajoutédeplusdouxetdeplussensiblefut
regardécommeunappâtpouramorcerl'obéissance,etcommeunfoibleetvainpalliatifàdesactesdedespotismequeleroivenoitexercer.
Lescommunesfurentsurtoutblesséesdecetteconclusionduroi,lorsque,prenantlui-mêmelaparole,ildit:
«Vousvenez,Messieurs,d'entendrelerésultatdemesdispositionsetdemesvues.Ellessontconformesauvifdésirquej'aid'opérerlebienpublic;etsi,parunefatalitéquiestloindemapensée,vousm'abandonniezdansunesibelleentreprise,seuljeferailebiendemespeuples,seuljemeconsidéreraicommeleurvéritablereprésentant,et,connoissantvoscahiers,connoissantl'accordparfaitquiexisteentrelevoeuleplusgénéraldelanationetmesintentionsbienfaisantes,j'auraitoutelaconfiancequedoitinspirerunesirareharmonie,etjemarcheraiverslebutauqueljeveuxatteindreavectoutlecourageetlafermetéquejedoisavoir…C'estmoi,jusqu'àprésent,quifaistoutpourlebonheurdemespeuples,etilestrarepeut-êtrequel'uniqueambitiond'unsouverainsoitd'obtenirdesessujetsqu'ilss'entendentenfinpouracceptersesbienfaits.»
Cetond'autorité,cesmotsdesouverain,desujets,debienfaits,parurentoffensanspourdesoreillesrépublicaines;et,quandleroifinitparordonnerauxtroisordresdeseretirerchacundansleurchambre,larésolutiontacitedescommunesfutdenepasluiobéir.Ainsifutperdutoutlefruitdesbonnesvolontésduroi,etladiscordes'accrutdansuneséancedestinéeàl'étouffer.
Laséancefinie,lescommunes,dansunsilencerespectueux,maissombre,laissèrentl'ordredelanoblesseaccompagnerleroi,etsetinrentdanscettesalle,qui,dèscemoment,futlaleur.Inutilement,delapartduroi,leurordonna-t-ond'ensortir.Làmême,etsur-le-champ,ilfutrésoludepersisterdansleursprécédensarrêtés,etcelui-cifutpristoutd'unevoix.Enmêmetempsondécrétaquelapersonnedesdéputésseroitinviolable,qu'aucund'eux,pourcequ'ilauroitditoufaitdansl'Assemblée,nepourroitêtrepoursuivi,arrêté,détenuparlepouvoirexécutif,nidurantniaprèslasession;cedécretdéclarantinfâmesettraîtresenverslapatrielesauteurs,instigateursouexécuteursdepareilsattentats.Onyajoutaque,durantlasession,lapersonnedesdéputésseroitàl'abridetoutepoursuitecriminelleetmêmecivile,àmoinsquel'Assembléenefîtcesserl'exemption.L'avisenfutouvertparMirabeau,hommeintéresséplusquepersonneàmettreunebarrièreentrelesloisetlui.
Unpeuplenombreux,envoyédeParisàVersailles,avoitenvironnélasalledesÉtatsdurantlaséanceroyale.Ill'entouroitencorelorsqu'onluiappritqueNeckeralloitdemandersaretraite.Cebruitétoitfondé.
Leroi,frappéd'étonnementden'avoirpasvuàsasuiteleministredesfinances,etplussurprisencoredenepasletrouverdanslepalaisàsonretour,avoitdemandéavecinquiétudeàMontmorinsiNeckervouloitlequitter;et,Montmorinluiayantfaitentendrequ'illecroyoit,leroil'avoitchargéd'allerluidirequ'ill'attendoit.
Cefutàseptheuresdusoir,danslemomentoùNeckerétoitrenferméseulavecleroi,quelepeupleinondalescoursetl'intérieurdupalais,encriantqueleroiétoittrompé,etquelepeupleredemandoitM.Necker.
L'entretienduroiavecsonministredurauneheureentière.Lepeupleenattenditl'issue.EnfinilvitpartirleroipourTrianonsanslesaluerdececrideViveleroi!qu'ilméritoitsibien,et,l'instantd'après,ilvitNeckerdescendrel'escalieretmonterdanssachaise.Cefutpourluiqu'encemomentéclatèrentlesvoeuxetlesbénédictions.Onareprochéauministred'avoirvoulujouirdesontriomphe,etilestvraiqu'ilyauraiteudel'insolences'ilyavoiteudel'intention;maisquoique,parlesgaleries,Neckerpûtretournermodestementchezluisanssemontreraupeuple,ilyaeu,cemesemble,tropderigueuràluifaireuncrimeden'avoirpaseupourleroicetterespectueuseattention.
Necker,assailliparlareconnoissancedupeupleetparsesapplaudissemens,accompagnéjusqu'àsonhôtel,quelamêmefouleinvestit,n'yfutpasplustôtarrivéqu'ilyvitaccourirnonpasunedéputationdel'Assemblée,maisl'Assembléeentière,qui,sepressantautourdelui,lesupplioit,aunomdelapatrie,aunomduroilui-même,aunomdusalutdel'État,denepaslesabandonner.Cen'étoitlàqu'unjeudethéâtrepourrendrelepartiroyalisteodieux;etledesseind'anéantirleministrelui-même,s'iln'étoitpasvouéaupartipopulaire,n'enétoitpasmoinsprisdansleconseildelafaction.
Neckervoulutleurfaireentendreque,seul,iln'avoitpluslepouvoirdefaireaucunbien.«Nousvousaiderons,s'écriaTarget,sedonnantledroitdeparleraunomdetous,et,pourcela,iln'estpointd'efforts,desacrificesmême,quenousnesoyonsdisposésàfaire.—Monsieur,luiditMirabeauaveclemasquedelafranchise,jenevousaimepoint,maisjemeprosternedevantlavertu.—Restez,MonsieurNecker,s'écrialafoule,restez,nousvousenconjurons.»Leministre,
sensiblementému:«Parlezpourmoi,MonsieurTarget,dit-il,carjenepuisparlermoi-même.—Ehbien,Messieurs,jereste,s'écriaalorsTarget;c'estlaréponsedeM.Necker.»Onasudepuiscombienlecoupquecettescèneportoitaucoeurduroiluifutsensible;etcelamêmeentroitdansl'intentiondesacteurs.
Iln'yavoitaucuneespérancederomprel'uniondescommunes,nidevaincreleurrésistance.Touslesjoursilleurarrivoitdesdifférentesvillesduroyaumedesfélicitationsdecommandesurleurfermetécourageuse.Danscesadressesilétoitditque,sionsemoitdespiègesautourdel'Assembléenationale,ellen'avoitqu'àtournersesregards,qu'elleapercevroitderrièreellevingt-cinqmillionsdeFrançois,qui,lesyeuxattachéssursaconduite,attendoientensilencequelseroitleursortetceluideleurpostérité.Ilnefalloitpass'attendreàvoirunpartiaussidéclaréreculerd'unpas,nifléchir.
Ils'enfalloitbienquedansl'autrepartilarésolutionfûtaussiunanime,nilarésistanceaussiferme.Onavuladivisionarrivéedansleclergé.Lanoblessen'étoitguèreplussûred'elle-même;déjàsoixantedéputésdecetordreavoientdésavouéhautementdansleurchambrelerefusquel'onavoitfaitdelamédiationduroi.Ducôtéduclergé,lelendemaindelaséanceroyale,centsoixantecuréss'étoientrendusdanslasallecommune.Deuxjoursaprès,deuxévêquesencore,celuid'Orange[45]etceluid'Autun[46],yavoientpassé.Lemêmejour,l'humbleetdouxarchevêquedeParis[47]yavoitprésentésespouvoirs.Ducôtédelanoblesse,quarante-septgentilshommes,et,danscenombre,deshommesremarquables,s'étoientréunisauxcommunes.Lerestedesdeuxpremiersordresnepouvoitdifférerdesuivrecetexemple;et,dansl'étatdecriseoùétoientlesaffaires,toutdélaiétoitdangereux.Leroifitpourlesdécidercequ'ilauroitfalluqu'ilfîtavantlaséanceroyale.Lalettrequ'illeuradressa,enleursauvantl'humiliationdecéderauxcommunes,leurdonnalieudes'honorerd'unsentimentd'amourpourluietderespectpoursavolonté.Cefutàluiqu'ilsserendirent,etcejour(le27juin)futmarquéparlaréuniondestroisordresdanslasallecommunedesÉtatsgénéraux.
Cetteréunionsolennellesefitd'aborddansunprofondsilence;mais,lorsqu'ellefutconsommée,àcesilencerespectueuxsuccédatoutàcoupuneexplosiondejoiequisecommuniquaetserépanditaudehors.
Lepeuple,susceptibleencoredesentimenshonnêtesetdedoucesémotions,vientd'apprendrequesontriompheestl'ouvrageduroi,et,doublementheureuxdel'obteniretdeleluidevoir,sepresseverscepalaisoùquelquesjours
auparavantl'avoientemportésesalarmes.IllefaitretentirduvoeuleplusdouxdesFrançois.Ildemandeàvoircebonroi,àluimontrercommeilsaitl'aimer,àlerendretémoindestransportsqu'illuicause.
Leroiparoîtsurlebalcondesonappartement,lareineestaveclui;ettouslesdeuxentendentleursnomsretentirjusqu'auciel.Dedouceslarmescoulentdansleursembrassemens,et,parunmouvementdonttouslescoeurssontattendris,lareineserredanssesbrasl'objetdeleurreconnoissance.Alorscepeuple,quidepuiss'estmontrésiféroce,etquiétoitencorebon(j'aimeàlerépéter),saisitl'instantdepayeràlareinesessentimensd'épouseparunbonheurdemère.Illuidemandeàvoirsonfils,ildemandeàvoirleDauphin.Ceprécieuxetfoibleenfant,portédanslesbrasdelareine,estprésentéparl'amourmaternelàlatendressenationale.Heureuxdenedevoirpasvivreassezpourvoirquelsseroientlesretoursdecettetrompeusefaveur!
«Aprèslebonroi,lebonministre»,s'écriealorslamultitude;etd'unecommuneimpulsionelleseprécipiteversl'hôteldesfinances,qu'ellefaitretentirencoredebénédictionsetdevoeux.
Durantlanuitdecegrandjour,Versaillesilluminéneprésentapartoutqueletableaudelafélicitépublique.
Riendeplusdouxquelespectacled'unenationexaltéepardessentimensgénéreux.Maisl'enthousiasmedanslepeupleestdangereuxlorsmêmequ'ilestlepluslouable:carlepeupleneconnoîtpointd'intervalleentrelesextrêmes,et,d'unexcèsàl'autre,ilselaisseemporterparlapassiondumoment.Ilsentoitalorstoutleprixdelaliberté.Maiscettelibertérécente,dontilétoitcommeenivré,alloitbientôtledépraver,enfaisantfermenterenluilesélémensdetouslesvices.
Déjà,souslenomspécieuxdebienpublic,étoitrépandudanslafouleunespritdelicence,defactionetd'anarchie.L'indépendanceetlaperpétuitéd'uneAssembléenationaleoùdominoientlescommunes,et,danscetteAssemblée,lasouverainetédupeupletransmiseetconcentréedanslavolontédesesreprésentans,aveclecaractèredupluseffrayantdespotisme;uneconstitutionquiferoitduroyaumeunedémocratiearmée,sousuneombredemonarchie,gouvernéeenréalitéparuncorpsaristocratique,périodiquementélectif,maistoujourséluaugrédupartidominant:telétoitleprojetforméparlafactionrépublicaine.Or,onavoitbiencalculéqu'onytrouveroitdesobstacles,etdans
lesassautsqu'onavoitàlivrer,ouqu'onavoitàsoutenir,onprévoyoitqu'onauroitbesoind'unpeupleivredelibertéetforcenéderage.
Cefutalorsquejecompriscequem'avoitpréditChamfortdusystèmedesfactieuxpourlivrerlebaspeupleauxfuriesdeladiscorde,etletenirsanscessedansdesmouvemensconvulsifsdefrayeuroud'aveugleaudace.
Auchagrindumalaisedansuntempsdedisette,àlachertédupain,àlapeurd'enmanquer,àcetteinquiétudequemotivoitassezladifficultédesconvoisetqu'onexagéroitencore,onajoutoit,pourirriterlepeuple,lesplusnoiressuppositionsdecomplotstraméscontrelui.Onl'effrayoitpourlerendreterrible,ettouslesjoursildevenoitplusombrageuxetplusfarouchededéfianceetdesoupçon.
LesbrigandsconnussouslenomdeMarseillois,appelésàParispouryêtrelessuppôtsdelafactionrépublicaine,gensderapineetdecarnage,etaussialtérésdesangqu'affamésdebutin,ensemêlantparmilepeuple,luiinspiroientleurférocité[48].
Laprésencedestribunauxlecontenoitencoreetluiôtoitl'audaceducrime;maisoncroyoitàtousmomenslevoirfranchircettefoiblebarrière,etlafouledesvagabondsmêlésparmilesfactieuxetprêtsàlesserviraugmentoittouslesjours:lesports,lesquais,enétoientcouverts,l'Hôteldevilleenétoitinvesti;ilssembloient,autourduPalais,insulteràl'inactiondelajusticedésarmée;onentenoitdouzemilleoccupésinutilementàcreuserlabuttedeMontmartre,etpayésàvingtsousparjour.Onlesyavoitpostéscommeunearrière-gardequ'onferoitmarcheraubesoin.Lanuit,unemultitudeégaréeetmenaçanteserassembloitauPalais-Royal.Sesportiquesenétoientcomblés,lejardinenétoitrempli,centgroupess'yformoientpourentendredesdélationscalomnieusesetdesmotionsincendiaires.Lesplusfougueuxdéclamateursyétoientlesmieuxécoutés.Millenoirceurs,qu'imaginoitetquerépandoitl'imposture,étoientdanscetteenceintel'alimentdesesprits.C'étoitlàqu'ondéclamoitavecfureurcontrel'autoritéroyale,qu'onluifaisoituncrimedelachertédubléetdelamisèredupeuple.C'étoitlàqu'auxséditieux,enivrésdefollesespérances,outroublésdenoiresterreurs,onmarquoitlesvictimesquel'ondévouoitàlamort.Nulshommespublics,nonpasmêmelesplusintègresetlesplusrespectables,n'étoientsûrsd'yêtreépargnés.C'étoitdelàquepartoientenfouleoudesgenseffrayéseux-mêmes,oudesgenssoudoyéspourrépandrel'alarmeetlaséditiondansParis.
Mais,cequipasselavraisemblance,c'estqu'àVersaillesmêmeunpeuplequitenoittoutesonexistencedelacoursemontrâtleplusentêtédesmaximesrépublicaines.
Onl'avoitvu,cepeuple,tandisqu'unepartieduclergédélibéroitencoresurlaréuniondesordres,insulterceuxdesprêtresqu'ilcroyoitopposans,et,surdefaussesdélations,attaquerlebonarchevêquedeParis,etlepoursuivreàcoupsdepierresdanssoncarrosse;onavoitobservéquelesgardes-françoises,loindecontenirlesmutins,lesencourageoientpardessignesd'intelligence;etl'onsavoitquedansPariscessoldats,accueillis,caressésauPalais-Royal,etdéfrayésdanslescafés,sedisoientlesamisdupeuple.Leroi,sansavoirpourlui-mêmeaucuneinquiétude,putdoncvouloirque,dansParisetdansVersailles,lepeuplefûtsoumisàlapoliceaccoutumée,etque,rentrédansl'ordre,ilselivrâtpaisiblementàsestravaux.
Leroiputcroirequ'unefactiontoujoursprésenteetmenaçantenelaissoitpasauxdélibérationsdel'Assembléenationalelalibertéquidevoitenêtrel'essence;quelasûretépersonnelleétoitlefondementdecetteliberté;quelasûretédevoitêtrepourtouségalementinviolable,etquelesouverainenétoitlegarant.Ilputpenserquelasalledesassemblées,ouvertecommeunthéâtre,nedevoitpasêtreunfoyerdesédition.Iltrouvadoncàlafoisjusteetsagedefaireprotégerparunegarderespectueuselalibertédesopinionsetlasûretédespersonnes.Enmêmetempsilordonnaquelessoldatsauxgardes-françoises,vagabondsdansParis,fussentremissousladiscipline,etpuniss'ilss'enécartoient.
Maislepeuplenisesmoteursnevoulurentsouffrirdegêne.Lagardequientouroitlasallefutforcée,etl'AssembléefitversleroiunedéputationpourdéclarerquelesÉtatsconvoquéslibresnepouvoientopérerlibrementaumilieudestroupesquilesenvironnoient.Lagardefutlevée,etilfallutlaisserlasalleouverteàl'affluencedupublic.
Leroisentitqueledésordreneferoitqu'allerencroissant,sionlaissoitlepeupleexemptdetoutecrainte;queceneseroitplusqu'enluicédantqu'onpourroitl'apaiser;qu'aumoins,enusantd'indulgenceenverslesfactieux,falloit-illeurmontrerqu'onpouvoituserderigueur,etque,n'étantpassûrd'êtreobéiparlesgardes-françoises,ilétoittempsdefaireavancerquelquestroupessurlesquellesonpûtcompter.Ilenfitdoncvenir,maisd'abordentrèspetitnombre,etbiensincèrementdansl'uniqueintentiondeprotégerl'ordrepublicetlereposdescitoyens.Personnen'endoutoit;maiscerepos,cetordremême,étoitlecoup
mortelpourlarévolutionqu'onvouloitproduire.
Onaentenduleroirépondreàlanoblessequ'ilconnoissoitlesdroitsattachésàsanaissanceetqu'ilsauroitlesmaintenir.IlavoitditauxÉtatsgénérauxqu'aucundeleursprojets,aucunedeleursdélibérations,nepouvoientavoirforcedeloisanssonapprobationspéciale,etquetouslesordresdel'Étatpouvoientsereposersursonéquitableimpartialité.Or,danscesystèmed'autoritéetdepuissanceprotectrice,etenoppositionavecunefactionpopulairequiseregardoitelle-mêmecommelecorpslégislatifunique,absoluetsuprême,etcommeledépositairedelavolonténationale,leroi,pourtenircelangage,nedevoitpasêtredésarmé;et,danslecasoùilseroitforcéd'agircommeilavoitparlé,enbonroi,maisenvraimonarque,ilétoitnécessairequ'ileneûtlepouvoir.C'étoitlàdéterminémentcequelepartifactieuxetrévolutionnairenevouloitpassouffrir.Sesforcesrésidoientdansceramasdepeuplequisuitaveuglémentceuxquisedéclarentpourlui;et,siVersaillesétoitgardé,siParisétoitcalme,ouréprimépardestroupesdeligne,lesfactieuxrestoientsansmoyensetsansespérance.
Cen'étoitpasencoreàdesforfaitsqu'onexcitoitlepeuple.L'anarchieavoitsesdangersqu'onnesedissimuloitpas;mais,pourintimiderleroietlepartidesgensdebien,dût-ilencoûterd'abordquelqueravage,mêmeunpeudesanginnocent,lalibertérépublicaineétoitd'unsigrandprixqu'ilfalloitbienluifairedelégerssacrifices:tellesétoientlapolitiqueetlamoraleduplusgrandnombre,etc'étoientlesplusmodérés;lesautressecroyoientpermistoutcequileurétoitutile;et,àleurtête,Mirabeauprofessoithautementcommevertusmodernesleméprisdesdevoirsetdesdroitslesplussaints.
Ilfalloit,disoit-on,nourrirlefeudupatriotisme;et,pourl'entretenir,lalibertéaccordéeàlapressefaisoitécloretouslesjoursdeslibellescalomnieux,oùl'ondévouoitàlahaineetàlavengeancepubliquequiconqueosoitdisputeraupeuplelepouvoirdetoutopprimer.Lenoblequi,avecquelquechaleur,défendoitlacausedesnobles,unmembreduclergéqui,avecquelqueéloquence,plaidoitlacauseduclergé,n'étoientriendemoins,danscesdélations,quedestraîtresàlapatrie.Dansletiersétatmême,l'opinionmodéréepassoitpourlâchetéetrendoitsuspectsonauteur.Ainsi,ducôtédescommunes,lacontrainteetlaviolenceenvironnoientlesdeuxpremiersordres,etc'étoientlescommunesquisembloientrepousserlacontrainteetlaviolence.Toutcequipouvoitanimer,irriter,souleverlepeuple,étoitpermisetprovoqué;toutcequipouvoitcontenirouréprimersesmouvemensexcitoitdanslesÉtatsmêmelesplusvives
réclamations.Onappeloitlibertéledroitd'éteindretouteliberté.Lesensdecesréclamationsn'étoitpaséquivoque:nousvoulonstoutpouvoirparlemoyendupeuple,etqu'onnepuisserienqu'avecnousetparnous.
Mais,enconvoquantlesÉtatsgénéraux,leroiavoit-ilentenduformerunedémocratie,etattribuerauxcommunesledespotismemenaçantqu'ellesprétendoientexercer?«Quedevient,Sire,luidisoientlesordresopprimés,quedevientcettesûretéquevousnousavezgarantie?quedevientcetteégalitéquelescommunesontdemandée?Enexisteroit-iluneombrepourdeuxordresquis'entendroientdénoncer,dévoueràlafureurdupeuple,s'ilsneconsentoientpassansréclamationàcequeletiersauroitvoulu?Sansdoute,autourdecettesalled'uneassembléelégislative,iln'auroitpointfalludegardemilitaire;maisiln'yfalloitpasnonplusdestroupesdebrigandsprêtsànouslapider»Cettegardepaisiblequ'ondisoitoffensantepourl'assembléedesÉtatsn'étoitlàquepourgarantirlecalmedesopinionsetlalibertédessuffrages.Vouloit-onquetoutecontrainteenfûtbannie?Ilfalloitéloignerlestroupes,et,enmêmetemps,ilfalloitécartercepeuplequivenoitjusquedansl'Assembléeencouragersespartisans,choisiretmarquersesvictimes,etrendreeffrayantepourlesfoibleslaredoutableépreuvedel'appelnominal.
Lesorateursdupeuplefaisoientl'élogedesabonté,desonéquiténaturelle,etcetélogeétoitdûsansdouteàuneclassedecitoyensquiestl'élitedelacommune.Maisau-dessousdecetteclassenevoyoit-onpascesbrigandsqui,dansParisnaguère,avoientsaccagélamaisond'unpaisibleetboncitoyen?etceuxqui,dansl'enceintedesjardinsduPalais-Royal,semoientlacalomnieetsouffloientlarévolte?etceuxqui,àVersailles,avoientvoululapideruncharitableetpieuxarchevêque?etceuxquiavoientenlevéausuppliceunfilsmeurtrierdesonpère?etceuxquidepuis,dansParis,auxportesdel'HôteldevilleetàVersaillesmême,danslepalaisduroi,ontcommistantd'atrocités?etceuxquilesontapplaudiesaprèslesavoirprovoquées,etsesontréjouisenvoyantpromenerauboutdeslancestoutescestêtesdecitoyensinhumainementmassacrés?
C'étoitdonc,disoientlesdeuxordresquiréclamoientlasûretécommune,c'étoitdoncunedérisioncruellequedeconfondreainsilepeuplequ'ilfalloitconteniravecceluiqu'ilfalloitprotéger.Parungrossierabusdesmots,delapopulaceonfaisoitlepeuple,etdecepeuplelanation,quel'ondéclaroitsouveraine.
LescommunesdemandoientàParisunegardebourgeoise;mais,enattendant
qu'ellefûtorganisée,qu'avoitd'inquiétantlepetitnombredetroupesrégléesqueleroiyavoitfaitvenir?Toutyétoittranquilledepuisleurarrivée;maiscettepolicemilitairen'étoitpasdugoûtdescommunes.Leursémissairesnecessoientd'agiterlePalais-Royal,l'infâmerepaireducrime;ilsyattiroientlessoldatsauxgardes,etlesyretenoientlanuit.CefutcequeleducduChâtelet,leurcolonel,neputdissimuler;ilyfitprendreàuneheureinduedeuxdecessoldatsvagabonds,etilsfurentconduitsàlaprisondel'Abbaye.Cefutlesignald'unsoulèvement.L'actelepluscommundel'autoritémilitairefuttraitéd'attentatcontrelaliberté,et,enmoinsd'uneheure,laprisondesdeuxsoldats(qu'onappeloitamisdupeuple)futassiégéeparvingtmillehommes.Lesgeôliersayantfaitrésistance,onpritdeshachesetdesleviers,lesportesfurentenfoncées,ettouslesprisonniers,mêmelescriminels,s'échappèrentpendantlanuit.
Lelendemain,àl'ouverturedel'Assembléenationale,arriventàVersailleslesdéputésdecettefoulemutinée.Dansleuradresse,quifutremiseauprésident,ilétoitditquecesdeuxmalheureusesvictimesdudespotismeavoientétéarrachéesdeleursfers;qu'aubruitdesacclamationsilsavoientétéramenésauPalais-Royal,oùilsétoientsouslagardedupeuple,quis'enétoitrenduresponsable.«Nousattendons,ajoutoient-ils,votreréponse,pourrendrelecalmeànosconcitoyensetlalibertéànosfrères.»
Laréponseduprésidentfutqu'eninvoquantlaclémenceduroil'Assembléedonneraitl'exempledurespectdûàl'autoritéroyale,etqu'elleconjuroitleshabitansdeParisderentrersur-le-champdansl'ordre.Cetteréponsefoibleétoitaumoinssincèreetconformeauvoeudescommunes:carl'Assembléenesavoitpasque,parlesplusinsignesetlesplusinfâmesbrigands,onsoulevoitlapopulace,etquecettefuriequ'onluiavoitinspirée,onl'employoitàfairecraindreàlacourdessoulèvemens.L'Assembléeelle-mêmeétoitmuepardesressortsquiluiétoientinconnus.Ensonnometparelleonremuoitlepeuple,parlepeupleonladominoit.TelaétélemécanismedelaRévolution.
Leroifutdoncsupplié,aunomdel'Assemblée,devouloirbienemployeraurétablissementdel'ordrelesmoyensinfailliblesdelaclémenceetdelabonté,sinaturelsàsoncoeur,etilyconsentitsanspeine;mais,avantdecéderàunmouvementdebonté,ilvouloitquel'ordrefûtrétabli.Ilnelefutenaucunemanière.Lepeuple,sansremettrelesdeuxsoldatsdansleurprison,sansrenoncerlui-mêmeàsesattroupemensnocturnes,etenredoublantaucontrairedetumulteetdeviolence,réclamalapromesseduroid'untonànesouffriraucunretardement,etilfallutqueladisciplineetquel'autoritéroyalefléchissent
devantsavolonté.
Cefutalorsquelesrésolutionsduconseilparurentprendrequelqueénergie;maislafoiblessenesortjamaisdesoncaractèrequ'àdemi,d'unpiedchancelant,etpouryrentrerplustimideaprèsuninutileeffort.
L'aventuredessoldatsauxgardes,l'espritd'insubordinationquelepeupleleurinspiroit,l'audacedecepeuple,letonqu'ilavoitpris,cettemanièredecommanderensuppliant,cetteimpatiencefougueused'obtenircequ'ildemandoit,etceméritequ'onluifaisoitdes'apaiseraprèsqu'onluiavoitobéi,enfincecaractèredelibertéimpérieuseetmenaçantequ'ilannonçoitàtoutpropos,avoientétédanslesconseilsdesmoyensvivementsaisisdefaireentendreauroiqueleplusgranddesmaux,etpourl'Étatetpourlui-même,seroitdelaissermépriserl'autoritéqu'ilavoitenmain,etqu'infailliblementonlamépriseroitsionlavoyoitdésarmée;qu'onosoitdéjàl'attaquerparcequ'ellesemontroitfoible,etquedesforcesredoutablesluipouvoientseulesobtenirlerespectetassurerl'obéissance;qu'ilfalloitquelamultitudetremblât,ouqu'ellefîttrembler;quecen'étoitpasseulementpardesloisquesegouvernoientlesÉtats,surtoutdesÉtatsaussivastes;quelajusticeavoitbesoindel'épéeetdubouclier;quelasagesseetl'équitéconsistoientàsavoiruseretànejamaisabuserdelaforce;quec'étoitparlàquelesbonsroissedistinguoientdesroisfoiblesetdestyrans;qu'ileûtétéàsouhaiter,sansdoute,quelatenuedesÉtatssefûtpasséedansunepleinesécuritésansavoirautourd'euxaucunappareilmilitaire;qu'ilenétoitainsidanslespaysoùlepeupleveutbiensereposersurlasagesseetlafidélitédesesreprésentans;qu'ilenseroitdemêmeenFrancedèsquel'ordreetlecalmeyseroientrétablis;maisque,tantquelepeuple,etlaclassedupeuplelaplusséditieuseetlaplusviolente,viendroitmêlerl'insulteetlamenaceauxdélibérationsdesÉtatsgénéraux,laforcepubliqueavoitdroitdes'armerpourlecontenir.
«Oncroitpouvoir,Sire,ajoutoientceuxquidemandoientl'usagedel'autoritéréprimante,oncroitpouvoirapaiserlebaspeupleaussiaisémentqu'onl'irrite;aprèsqu'onl'aurafaitserviraudesseind'unesubversiongénéraledansleroyaume,onvoudraramenerletigredanssacageetluifaireoubliercombienilestterriblequandilveutl'être;ilneseraplustemps:labêteféroceauraconnusaforceetlafoiblessedesesliens.Quesera-ce,surtoutsielleagoûtédusang?Elleferatremblerlongtempspeut-êtreceuxquiaurontoséladéchaîner.Apprenez-luidoncàcepeupleque,dansvosmains,ilestpourluiencoreunejusticeàredouter.
«Dèslecommencementdevotrerègne,Sire,onvousafaitréduireetaffoiblirvotremaisonmilitaire;etvous,quivousflattiezden'avoiràrégnerquesurunpeuplefidèleetbon,vousavezconsenti,dansladroituredevotrecoeur,àcetteréductionfuneste;maisladisciplineetl'obéissancenesontpasdétruitesdansvosarmées,etilvousresteencoreassezdeforcesàopposeràl'audacedesfactieux.Ledespotismeseroitl'usagedecesforcescontreleslois;mais,employéesàmaintenirl'ordreetleslois,ellessontledignecortègedel'autoritélégitime,lasauvegardedel'Étatetlesoutiendelaroyauté.
«Silesmembresdel'Assembléenationaleavoienttousvotreloyauté,Sire,ilss'accorderoienttousàdemanderautourdusanctuairedelalégislationunebarrièreimpénétrable,inaccessiblemême,d'uncôtépourlestroupes,del'autrepourlepeuple;etalorstoutseroitégal.Maisnon,c'estpourlaisseràcettepopulaceunepleinelicenceetunepleineimpunitéqu'onveutquelestroupess'éloignent.Oncraintqu'ellenesoitrefroidieetintimidée;onveutqu'elleosetoutsansavoirrienàcraindre;c'estparellequ'onveutrégner.N'avons-nouspasvuque,ducentreauxextrémitésduroyaume,cenomdeliberté,cenomqui,pourlapopulace,neveutdirequelalicence,aretenticommeunsignald'insurrectionetd'anarchie?Lapoliceparmilepeuple,ladisciplinedanslesarmées,partoutlesloisdel'ordreontétédénoncéescommedesrestesdeservitude.L'indépendanceetleméprisdetouteespèced'autorité,voilàcequeprésentelafaceduroyaume;etc'estsurlesruinesdelamonarchieetavecsesdébrisquel'onsevantedecréerunempiredémocratique.C'estunvilramasdevagabondssansmoeurs,sansétat,sansaveu,qu'onappellelepeuplesouverain.Maislanationdésire,elledemandequelaconstitutionduroyaumesoitrégléeetfixéesurdesbasesfondamentales,etils'agitdelarendreàlafoisplusrégulièreetplusconstante.C'estàquoi,Sire,lesÉtatssontchargésdetravailleravecvous.Parcetteancienneetvénérableconstitutiondelamonarchie,vousêtesroi;l'autoritésuprême,laforceexécutiveaétéremiseenvosmains;vosancêtres,àquilanationl'aconfiée,vousl'onttransmiseenhéritage.Lanationneveutnin'entenddépouiller,déposer,déshéritersonroi.Etqueseroit-cequ'unmonarque,sicen'étoitpasleprotecteurdetouslesdroitsetdetoutesleslibertés?
«Protégez,Sire,celledetouslesordres,etn'enlaissezopprimeraucun.ProtégezcelledesÉtatseux-mêmes;etprotégezsurtoutdanslesvilles,danslescampagnes,celledecescitoyenshonnêtes,decescultivateurspaisibles,qui,menacésdansleursfoyersparunepopulaceoisiveetvagabonde,tremblentavecraisonquebientôtilnesoitplustempsdeluiremettrelefreindeslois.Non,Sire,cen'estplusaunomduclergénidelanoblesse,c'estaunomd'unbonpeuple
dontvousêteslepèrequenousvousconjuronsdenepaslelivreràlapluscruelledestyrannies,àcelledelapopulaceetdesesperfidesmoteurs.»
C'étoitainsiqu'onpersuadoitauroiqu'endéployantauxyeuxdupeupleunepuissancemilitaireilneferoitqueréprimeretcontenirlaforceparlaforce,etlaisseraumilieulalibertépubliqueprotégéeethorsdedanger.
LIVREXVI
Leroifitdoncavancerdestroupes;mais,enprenantunerésolutionvigoureuse,ilfalloitenprévoirlessuites,calculerpasàpaslesforcesetlesrésistances,lesobstaclesetlesdangers,et,selonlesévénemens,déterminerd'avancesamarcheetsespositions.Onnecalcularien,onnepourvutàrien,onnesongeapasmêmeàgarantirlestroupesdelacorruptiondupeupledeParis.Onnefitaucunedispositionpourmettreleroietsafamilleàl'abridel'insultedansuncasderévolte;et,danslesfaubourgsdeParis,leseulposteimposant,laBastille,nefutpourvuenidegarnisonsuffisante,nidevivrespourynourrirlepeudesoldatsqu'ilyavoit.Enfin,jusqu'àlasubsistancedestroupesquel'onassembloitfutnégligéeaupointqueleurpainn'étoitfaitqu'avecdesfarinesgâtées,tandisquelesfemmesdupeuplevenoientleurenoffrird'excellent,avecduvinetdesviandesenabondance,sanscompterleursautresmoyensdedébaucheetdecorruption.
Àcetteespèced'étourdissementoùétoientlacouretleconseilleparticontraireopposoituneconduiteraisonnée,progressiveetconstante,s'acheminantdeposteenposteversladomination,sansjamaisperdreuntempsnireculerd'unpas.RésoludoncànesouffrirniautourdeVersailles,niautourdeParis,aucunrassemblement,ondélibérauneadresseauroile8juillet(1789).Cefutl'ouvragedeMirabeau,leprincipalorateurdescommunes,hommedouéparlanaturedetouslestalensd'untribun;bouillantdecaractère,maisaussisoupledanssaconduitequefougueuxdanssespassions;habileàpressentirl'opiniondominante,et,pourparoîtrelaconduire,diligentàladevancer;lâchedecoeur,maisfortdetêteetintrépided'impudence;corrompuàl'excèsetsevantantdel'être;déshonorédèssajeunesseparlesviceslesplushonteux,maisn'attachantaucunprixàl'honneur;calculantbienqu'unhommedangereuxnepouvoitêtreméprisémêmeenserendantméprisable,etrésoluàsepasserdel'estimeattachéeauxmoeurs,s'ilobtenoitcellequ'arrachentdegrandstalensdevenusredoutables.
Voicil'adressequ'ilproposad'adresserauroi,chef-d'oeuvred'éloquence
artificieuseetperfide,etqui,applaudiecommeelledevoitl'être,futadoptéeparacclamation(le9juillet).
«Sire,vousavezinvitél'Assembléenationaleàvoustémoignersaconfiance;c'étoitallerau-devantdupluscherdesesvoeux.NousvenonsdéposerdansleseindeVotreMajestélesplusvivesalarmes.Sinousenétionsl'objet,sinousavionslafoiblessedecraindrepournous-mêmes,votrebontédaigneroitencorenousrassurer;etmême,ennousblâmantd'avoirdoutédevosintentions,vousaccueillerieznosinquiétudes,vousendissiperiezlacause,vousnelaisseriezpointd'incertitudesurlapositiondel'Assembléenationale.
«Mais,Sire,nousn'imploronspasvotreprotection:ceseroitoffenservotrejustice.Nousavonsconçudescraintes,et,nousl'osonsdire,ellestiennentaupatriotismelepluspur,àl'intérêtdenoscommettans,àlatranquillitépublique,aubonheurdumonarquechériqui,ennousaplanissantlaroutedelafélicité,méritebiend'ymarcherlui-mêmesansobstacle.(Détestablehypocrite!)
«Lesmouvemensdevotrecoeur,Sire,voilàlevraisalutdesFrançois.Lorsquedestroupess'avancentdetoutesparts,quedescampsseformentautourdenous,quelacapitaleestinvestie,nousnousdemandonsavecétonnement:Lerois'est-ilméfiédelafidélitédesespeuples?S'ilavoitpuendouter,n'auroit-ilpasversédansnotrecoeurseschagrinspaternels?Queveutdirecetappareilmenaçant?
«Oùsontlesennemisdel'Étatetduroiqu'ilfautsubjuguer?oùsontlesligueursqu'ilfautréduire?Unevoixunanimeréponddanslacapitaleetdansl'étendueduroyaume:Nouschérissonsnotreroi;nousbénissonsleCieldudonqu'ilnousafaitdesonamour.
«Sire,lareligiondeVotreMajesténepeutêtresurprisequesousleprétextedubienpublic.Siceuxquiontdonnéceconseilànotreroiavoientassezdeconfiancedansleursprincipespourlesexposerdevantnous,cemomentamèneroitleplusbeautriomphedelavérité.
«L'Étatn'arienàredouterquedesmauvaisprincipesquiosentassiégerletrônemême,etnerespectentpaslacouronnedupluspuretduplusvertueuxdesprinces;etcomments'yprend-on,Sire,pourvousfairedouterdel'attachementetdel'amourdevossujets?
«Avez-vousprodiguéleursang?êtes-vouscruel,implacable?avez-vousabusédelajustice?lepeuplevousimpute-t-ilsesmalheurs?vousnomme-t-ildansses
calamités?ont-ilspuvousdirequelepeupleestimpatientdevotrejoug?Non,non,ilsnel'ontpasfait.Lacalomnien'estdumoinspasabsurde:ellechercheunpeudevraisemblancepourcolorersesnoirceurs.
«VotreMajestéavutoutrécemmentcequ'ellepeutsursonpeuple.Lasubordinations'estétabliedanslacapitaleagitée;lesprisonniersmisenlibertéparlepeuple,d'eux-mêmesontprisleursfers;etl'ordrepublic,quipeut-êtreeûtcoûtédestorrensdesangsil'oneûtemployélaforce,unmotdevotrebouchel'arétabli;maiscemotétoitunmotdepaix,ilétoitl'expressiondevotrecoeur,etvossujetssefontgloireden'yrésisterjamais.Qu'ilestbeaud'exercercetempire!c'estceluideLouisIX,deLouisXII,deHenriIV,c'estleseulquisoitdignedevous.Nousvoustromperions,Sire,sinousn'ajoutionspas,forcésparlescirconstances:Cetempireestleseulqu'ilsoitaujourd'huipossibleenFranced'exercer.LaFrancenesouffrirapasqu'onabusedumeilleurdesrois,etqu'onl'écarte,pardesvoiessinistres,dunobleplanqu'ilalui-mêmetracé.Vousnousappelezpourfixer,deconcertavecvous,laconstitution,pouropérerlarégénérationduroyaume.L'Assembléenationalevientdevousdéclarersolennellementquevosvoeuxserontremplis,quevospromessesneserontpointvaines,quelespièges,lesdifficultés,lesterreurs,neretarderontpointsamarcheetn'intimiderontpointsoncourage.
«Oùdoncestledangerdestroupes?affecterontdedirenosennemis;etqueveulentdireleursplaintes,puisqu'ilssontinaccessiblesaudécouragement?Ledanger,Sire,estpressantetuniversel;ilestaudelàdetouslescalculsdelaprudencehumaine.
«Ledangerestpourlepeupledesprovinces;unefoisalarmésurnotreliberté,nousneconnoissonsplusdefreinquipuisseleretenir.Ladistanceseulegrossit,exagèretout,doublelesinquiétudes,lesaigrit,lesenvenime.Ledangerestpourlacapitale.Dequeloeillepeuple,auseindel'indigence,ettourmentédesangoisseslespluscruelles,severra-t-ildisputerlerestedesasubsistanceparunefouledesoldatsmenaçans?Laprésencedestroupesameutera,produiraunefermentationuniverselle;etlepremieractedeviolenceexercé,sousprétextedepolice,peutcommencerunesuitehorribledemalheurs.
«Ledangerestpourlestroupes.Dessoldatsfrançois,approchésducentredesdiscussions,participantauxpassionscommeauxintérêtsdespeuples,pourrontoublierqu'unengagementlesafaitssoldatspoursesouvenirquelanaturelesfithommes.
«Ledanger,Sire,menacelestravauxquisontnotrepremierdevoir,etquin'aurontunpleinsuccès,unevéritablepermanence,qu'autantquelespeupleslesregarderontcommeentièrementlibres.Ilestd'ailleursunecontagiondanslesmouvemenspassionnés.Nousnesommesquedeshommes:ladéfiancedenous-mêmes,lacraintedeparoîtrefoibles,peuventnousentraîneraudelàdubut.Nousseronsobsédésd'ailleursdeconseilsviolensetdémesurés;etlaraisoncalme,latranquillesagesse,nerendentpasleursoraclesaumilieudutumulte,dudésordreetdesscènesfactieuses.Ledanger,Sire,estplusterribleencore,etjugezdesonétendueparlesalarmesquinousamènentdevantvous.Degrandesrévolutionsonteudescausesbienmoinséclatantes:plusd'uneentreprisefataleauxnationss'estannoncéed'unemanièremoinssinistreetmoinsformidable.
«Necroyezpasceuxquivousparlentlégèrementdelanation,etquinesaventquevouslareprésenterselonleursvues:tantôtinsolente,rebelle,séditieuse;tantôtsoumise,docileaujoug,prompteàcourberlatêtepourlerecevoir.Cesdeuxtableauxsontégalementinfidèles.Toujoursprêtsàvousobéir,Sire,parcequevouscommandezaunomdeslois,notrefidélitéestsansbornescommesansatteinte.Prêtsàrésisteràtouslescommandemensarbitrairesdeceuxquiabusentdevotrenom,parcequ'ilssontennemisdeslois,notrefidélitémêmenousordonnecetterésistance,etnousnoushonoreronstoujoursdemériterlesreprochesquenotrefermeténousattire.
«Sire,nousvousenconjuronsaunomdelapatrie,aunomdevotrebonheuretdevotregloire,renvoyezvossoldatsauxpostesd'oùvosconseillerslesonttirés;renvoyezcetteartilleriedestinéeàcouvrirvosfrontières;renvoyezsurtoutlestroupesétrangères,cesalliésdelanationquenouspayonspournousdéfendre,etnonpourtroublernosfoyers:VotreMajestén'enapasbesoin.EtpourquoiunroiadorédevingtmillionsdeFrançoisferoit-ilaccouriràgrandsfraisautourdutrônequelquesmilliersd'étrangers?Sire,aumilieudevosenfans,soyezgardéparleuramour.Lesdéputésdelanationsontappelésàconsacreravecvouslesdroitséminensdelaroyautésurlabaseimmuabledelalibertédupeuple;mais,lorsqu'ilsremplissentleurdevoir,lorsqu'ilscèdentàlaraison,àleurssentimens,lesexposeriez-vousausoupçonden'avoircédéqu'àlacrainte?Ah!l'autoritéquetouslescoeursvousdéfèrentestlaseulepure,laseuleinébranlable;elleestlejusteretourdevosbienfaitsetl'immortelapanagedesprincesdontvousêteslemodèle.»
Cetteharangueinsolemmentflatteuse,cettemenaceéloquemmenttournéed'unsoulèvementgénéralsileroi,pourlasûretédesbonsetl'effroidesméchans,
gardoitauprèsdeluiunepartiedesesarmées,s'iln'abandonnoitpassavillecapitaleàtouslesexcèsdelalicenceetdubrigandage,etl'Assembléenationaleauxinsultesetauxmenacesd'unepopulaceameutée;cetteaffectationd'engloberdesmutinsetdesvagabondsrévoltésdanslesélogesd'unbonpeuple;cetavisarrogantqu'ilimportoitauroideleurcéder,deleurcomplaire,etladéclarationformellequecetempireétoitleseulqu'illuifûtdésormaispossibled'exercer,nefirentpassurl'espritduroil'effetqu'onenattendoit.Àtraverscesmenacesrespectueusesetcesalarmeshypocrites,ilvittropbienqu'ils'agissoitd'abandonneroudemaintenirsonautoritélégitime,qu'onl'exhortoitàselaisserdésarmeretlierlesmains;ilvitsurtoutqu'englissantsurl'articledesesbonnesintentions,onévitoitdetoucherauxfaitsquirendoientjustesetnécessaireslesprécautionsqu'ilavoitprises.Ilfallutdoncqu'ils'expliquâtlui-même,etàcelangagepleind'artificeilréponditpardesraisonspleinesdeforceetdecandeur.
«Personnen'ignore,dit-ilauxdéputés,lesdésordresetlesscènesscandaleusesquisesontpassésetrenouvelésàParisetàVersaillessousmesyeuxetsouslesyeuxdesÉtatsgénéraux.Ilestnécessairequejefasseusagedesmoyensquisontenmapuissancepourremettreetmaintenirl'ordredanslacapitaleetdanslesenvirons.C'estundemesdevoirsprincipauxquedeveilleràlasûretépublique.Cesontcesmotifsquim'ontengagéàfaireunrassemblementdetroupesautourdeParis.VouspouvezassurerlesÉtatsgénérauxqu'ellesnesontdestinéesqu'àréprimer,ouplutôtqu'àprévenirdepareilsdésordres,àmaintenirl'exercicedeslois,àassureretàprotégermêmelalibertéquidoitrégnerdansvosdélibérations.Touteespècedecontrainteendoitêtrebannie;demêmequetouteappréhensiondetumulteetdeviolenceendoitêtreécartée.Ceneseroientquedesgensmalintentionnésquipourroientégarermespeuplessurlesvraismotifsdesmesuresdeprécautionquejeprends.J'aiconstammentcherchéàfairetoutcequipouvoittendreàleurbonheur,etj'aitoujourseulieud'êtreassurédeleuramouretdeleurfidélité.
«SicependantlaprésencenécessairedestroupesdanslesenvironsdePariscausoitencoredel'ombrage,jemeporterois,surlademandedel'Assemblée,àtransférerlesÉtatsgénérauxàNoyonouàSoissons,etjemerendroisàCompiègne.»
C'estcequ'ilétoitbiensûrquel'onnedemanderoitpas.Rienn'étoitpluscontraireauplanforméquedeseséparerdupeupledeParis.Ilétoitdoncplusqu'inutiled'entémoignerl'intention;etsi,parunnouveautumulte,leroiétoitforcéàcettetranslation,quenel'ordonnoit-il?queneserendoit-ilàCompiègne
avecsamaisonetunegarderespectable,endéclarantnulleetcontraireaudroitdesûretéetdelibertédessuffragestoutedélibérationpriseaumilieudutroublequiagitoitVersaillesetParis?
Lepartipopulairen'eutgardedequittersonposte.Ilavoitbesoind'êtresoutenudelapopulace;c'étoitenl'agitantqu'ilserendoitlui-mêmepuissantetredoutable.Aussirépondit-il,parl'organedeMirabeau,que«c'étoitauxtroupesàs'éloignerdel'Assemblée,etnonpasàl'Assembléeàs'éloignerdestroupes.Nousavons,dit-il,réclaméunetranslationpourl'armée,etnonpaspournous.»
Dèslors,aumoinsfut-ilbienévidentquec'étoitparlepeuplequelescommunesvouloientagir;et,danscettelutted'autoritéquialloits'engager,ellesvouloienttoutesleursforcesetn'enlaisseraucuneauroi.
Ilétoitjustecependantqueleroiconservâtaumoinsuneforcederésistance.Danslesmonarchieslesplustempérées,leroialedroitduveto,etjamaisonn'avoitdoutédelanécessitédelasanctionroyalepourdonnerauxdécretsdesdéputésdupeuplelaformeetlaforcedeslois.Eneffet,commedépositairedelapuissanceexécutive,leroiavoitledroitd'examinerlesloisqu'ildevoitfaireexécuter;et,parsaqualitédepremierreprésentantdelanation,ilétoitconstituélesurveillantdesautres.Dansletumulteetdanslechocdespassionsdiversesetdesintérêtsopposésquipouvoientdiviseruneassembléepolitique,ilétoitfréquemmentàcraindrequelerésultatd'unediscussionorageusenefûtpaslarésolutionlaplussageetlaplusutile.Souventilenpouvoitpasserdecontrairesaubienpublic.Uneseulevoixau-dessusdel'égaliténumériquepouvoitfaireuneloid'uninjusteetviolentdécret.Touteslesfoisquel'éloquencepassionnéeetlasaineraisonseroientauxprises,ilyavoitpeudesûretépourlepluséquitableetlemeilleurparti.Leroi,danslalégislation,étoitdoncunmodérateur,unrégulateurnécessaire;cen'étoitdoncnidanslavolontéduroiseul,nidanscelledesdéputésdupeuple,quedevoitrésiderlaplénitudedelapuissancelégislative,maisdansl'accorddecesdeuxvolontés,etleconsentementdel'unauxrésolutionsdel'autreformoitcettesanctionroyale.
Or,sicedroitd'examineretdesanctionnerleslois,d'ydonnersonconsentementoud'yapposersonveto,étoitméconnu,contesté,refuséaumonarque;s'ilsevoyoitravirsonautoritélégitime;s'ilvoyoitsontrôneébranlé,sacouronneavilie,lesceptredesespèresprêtàsebriserdanssesmains,neseroit-ilpasnécessairequ'ilfûtarmépourlesdéfendre?neseroit-ilpasjuste,auxyeuxmêmedelanation,qu'ilapprîtauxcommunesàserenfermerdanslesbornesquileur
étoientmarquées,mêmeparleurmandat?
Cesquestionsagitéesdansleconseileffrayoientlesministres.
«Toutactederigueur,disoient-ils,seroitunedémarcheégalementfuneste,soitqu'ilfallûtlasoutenir,soitqu'ilfallûtl'abandonner;unehostilitécontraireauxsentimensduroi,capabled'allumerentresonpeupleetluilesfeuxdelaguerrecivile,etquirendroitodieuxlepouvoirqu'elleauroitrenduredoutableouquil'aviliroits'ilselaissoitbraver.»
Placéseux-mêmesentredeuxécueils,dansundétroitoùalloitpérirl'autoritéroyale,oucequ'onappeloitlalibertépublique,n'ayantpoursauverl'uneetl'autreniassezdecrédit,niassezd'influence,ilsemployoientauprèsduroitouslesmoyensdediscussionqueleurdonnoientsonestimeetleurzèle:ilsneluifaisoientvoirqu'imprudenceetpérildanscerassemblementdetroupesmécontentesetcorruptiblesdontonsecroyoitassuré.Mais,fussent-ellesplusaffermiesdanslavolontéd'obéir,quirépondroitquec'enseroitassezdeleurapprochepourrétablirl'ordreetlecalme?Etsionmanquoitlebutd'intimiderlepeuple,si,aulieudelecontenir,onalloitl'irriterencore,queferoit-onpourleréduire?queferoit-onpourl'apaiser?Ilsvoyoient,àlatêtedupartipopulaire,deshommesd'unnaturelpervers;ilsyvoyoientaussidesfourbesprofondémentdissimulés,maisilsprésumoientbienencoreducaractèrenational;ilscomptoientungrandnombredegensdebiendanslescommunes;etl'exempleduroi,samodération,saloyauté,sabontégénéreuse,ypouvoientfaireprévaloirdessentimensanaloguesauxsiens.LeurespéranceétoitlamêmequecelledeLally-Tolendal,lorsqu'enparlantàlanoblessedesonbailliage,illuidisoit:«Ilsvoustrompent,citoyensnobles,ceuxquivousdisentqueletiersn'aréclamélajusticequepourêtreinjuste,etn'avoulucesserd'êtreoppriméquepourêtreoppresseur.»Cebonjeunehommenetardapointàreconnoîtrequelui-mêmeilétoitdansl'illusion;maiscequ'ilespéroitdebonnefoi,Necker,Montmorin,LaLuzerne,Saint-Priest,l'espéroientcommelui.Ainsi,égalementfidèlesàl'Étatetauroi,lesmoyensdeconciliationleursembloientlesseulspraticables:carceuxdecorruptionn'étoientpasdeleurgoût,etleroileseûtrebutés.
L'onconçoitquelledevoitêtrelaperplexitédeceprince;maistoutl'avertissoitqu'ilétoittempsdeprendreuneconduiteferme,etcetteconduitenouvelledemandoitdenouveauxministres.
Lerenvoideceux-cifutdécidéle11juillet.
Le12onensut,dèslematin,lanouvelleàParis;maisellenefutdivulguéequelesoir,àl'heuredesspectacles.Unesombreindignations'emparadetouslesesprits.Onnedoutaplusqu'àlacourlarésolutiond'agiràforceouvertenefûtpriseàl'insuduroi,etqu'onnevoulûtmalgréluil'entraînerdanscedesseinfuneste,enéloignantdesesconseilsdeshommessagesetmodérés.LerenvoideNeckersurtout,danslacriseoùétoitleroyaume,parutêtrelapreuvequ'onvouloitruineretaffamerParis.Àl'instantlesspectaclesfurentinterrompus.Onyvitarriverdeshommeségarésquicrioientauxacteurs:«Cessez,retirez-vous,leroyaumeestendeuil;Parisestmenacé,nosennemisl'emportent.Neckern'estplusenplace,onlerenvoie,ilestparti;etavecluisontrenvoyéstouslesministresamisdupeuple.»
Unefrayeursoudaineserépanddanslessalles,lesacteursdisparoissent,lepublicseretiretremblantetconsterné;etdéjàdanstoutelavillelarésolutionestforméededemanderqueNeckerettouslesbonsministresquipensentcommeluisoientrendusàl'État.
Danstousleslieuxoùlepeupleacoutumedes'assemblerlesjoursdefête,lafermentationfutextrême.LePalais-Royalétoitremplid'unefouleagitée,commelesflotsdelamerlesontdanslatourmente.D'aborduntristeetlongmurmure,bientôtunerumeurplusredoutable,s'yfitentendre.Onypritlacocardeverte;lesfeuillesd'arbresentinrentlieu;et,poursignaldusoulèvement,lepeupleayantimaginédeprendredanslaboutiqued'unmodeleurencire[49]lebustedeNeckeretceluiduducd'Orléans,illespromenadansParis.
Uneautrefoules'amassoitdanslaplacedeLouisXV,etletumultealloitcroissant.Pourledissiper,onfitavancerquelquestroupes.Leurcommandant,lebarondeBesenval,s'yétoitrenduavecunecompagniedegrenadiersdegardes-suisses.LeprincedeLambescvintl'yjoindreàlatêtedecinquantedragonsdeRoyal-Allemand.Laprésencedestroupesachevad'irriterlepeuple.Ilsemitàlesinsulter.Ilsnégligèrentsesclameurs;mais,assaillisàcoupsdepierres,dontquelques-unsfurentblessés,lesdragonsperdoientpatience,lorsqueBesenvaldonnal'ordreauprincedeLambescdefaireunmouvementpourobligerlepeupleàreculerdanslesTuileries.Cemouvementsefitavectantdemesurequepersonnedupeuplen'enfutrenversénifroissé.Cenefutqu'aumomentdelaretraitedesdragonsquefutblessélégèrement,etdelamainduprince,unforcenéquis'obstinoitàluifermerlePont-Tournant.
AussitôtdansParisserépanditlebruitd'unmassacredecitoyensdanslejardin
desTuileries,oùcouroient,disoit-on,lesdragonsdeLambescàcheval,lesabreàlamain,etlecolonelàleurtête,égorgeantlesvieillards,écrasantlesenfans,renversantlesfemmesenceintes,oulesfaisantavorterdefrayeur.
Enmêmetemps,surlefauxbruitqueleurrégimentétoitinsulté,lesgrenadiersdesgardes-françoisesforcèrentleducduChâtelet,leurcolonel,àleslaissersortirdujardindel'hôteldeRichelieu,oùillestenoitenfermés.Dèslorslerégimentauxgardesfuttoutentierlivréaupeuple;etc'étoitlàcequelesfactieuxdésiroientleplusardemment.
AinsiParis,sanstribunaux,sanspolice,sansgarde,àlamercidecentmillehommeserrantaumilieudelanuit,etlaplupartmanquantdepain,croyoitêtreaumomentd'êtreassiégéaudehors,d'êtresaccagéaudedans.Vingt-cinqmillehommesdetroupesétoientpostésautourdesonenceinte,àSaint-Denis,àCourbevoie,àCharenton,àSèvres,àlaMuette,auChamp-de-Mars;et;tandisqu'onlebloqueroitetqu'onluicouperoitlesvivres,ilalloitêtreenproieàunpeupleaffamé.Tellefutl'imageterriblequi,danslanuitdu12au13juillet,futprésenteàtouslesesprits.
Maislesbrigandseux-mêmes,saisisdelaterreurcommune,necommirentaucundégât.Lesboutiquesdesarmuriersfurentlesseulesqu'onfitouvrir,etl'onn'ypritrienquedesarmes.
Dèsquelejourparut,lavillesetrouvaremplied'unepopulaceégarée,qui,frappantàtouteslesportes,demandoitàgrandscrisdesarmesetdupain,etqui,croyantqu'ilyavoitundépôtdefusilsetd'épéesdanslessouterrainsdel'Hôteldeville,s'yportapourlesfaireouvrir.Jem'arrêtepourexpliquerparqui,danscemoment,l'Hôteldevilleétoitoccupé,etparquelleespècedetribunallapoliceyétoitexercée.
Le10mai,lesélectionsdelacommuneétantachevées,Target,présidentdel'assembléedesélecteurs,leurpersuadadesetenirenpermanencedurantlasessiondesÉtatsgénéraux.Ladélibérationenfutpriseduconsentementetaugrédelafactionpopulaire.Ainsi,lorsqu'àlafindejuin,aprèslaséanceroyale,lesélecteurstrouvèrentleursalleferméeàl'archevêché,ilssefirentouvrirl'Hôteldeville,ets'yétablirentlesagensdel'AssembléenationaleauprèsdupeupledeParis.
Jedoisleurrendrecetémoignageque,dansdescirconstancesdifficileset
périlleuses,chargésdusoindelachosepublique,ilss'acquittèrentdeleursfonctionsenbonsetbravescitoyens.
Cefutdoncàcetteassembléeque,le13juillet,lepeuples'adressapourdemanderdesarmes,dontilyavoit,disoit-il,unamasdanslescaveauxdel'Hôteldeville;mais,commecedépôtn'existoitpoint,lepeupleeutbeauforcerlesportes,lesfusilsdelagardefurentlesseulsqu'ilytrouva,etceux-làfurentenlevés.
Cependant,aubruitdutocsinqu'onfitsonnerdanstoutesleséglises,lesdistrictss'assemblèrentpouraviserauxmoyensdepourvoiràlasûretédelavilleaudedansainsiqu'audehors,cariln'étoitpasmoinsinstantdeladéfendredesbrigandsdontelleétoitpleinequedestroupesquil'entouroient.Dèscemoment,labourgeoisieformadesbandesdevolontairesqui,danslesplacesetlesjardinspublics,venoientserangerd'elles-mêmes;maisonmanqued'armes;onnecessed'endemanderàl'Hôteldeville.Leprévôtdesmarchands,lemalheureuxFlesselles,yestappelé;ilyarriveàtraverslafoule;ilseditlepèredupeuple,etilestapplaudidanscettemêmeplaceoùdemainsoncorpssanglantseratraîné.
Lesélecteursnommentuncomitépermanentàl'Hôteldeville,pouryêtrejouretnuitaccessibleàcepeupletourmentédefrayeurs.Flesselles,àlatêteducomité,annonceimprudemmentqu'ilvaluiarriverdixmillefusilsdeCharleville,ettrentemillebientôtaprès.Ileutmême,dit-on,lafunestelégèretédesejouerdesplusimpatiensenlesenvoyantçàetlàdansdeslieuxoùilleurfitcroirequ'ilstrouveroientdesarmes.Onycourut,onsevittrompé,etl'onrevintledénonceraupeuplecommeunfourbequi,enletrahissant,l'insultoit.
Lecomitédesélecteurs,pourrassurerlepeuple,décidaqu'unearméeparisienneseroitincontinentforméeaunombredequarante-huitmillehommes.Touslesdistrictsvinrents'offrirpourlacomposerlejourmême.Onquittalalivréeverte,etlarougeetbleuepritlaplace(levertétoitlacouleurd'unprincequin'étoitpasrépublicain[50]).
Lepeuplecependants'étoitportéauGarde-Meuble,etilenavoitenlevélesarmesprécieusesquel'onyconservoitcommedesraretés,soitparlabeautédutravaildontellesétoientenrichies,soitàcausedel'antiquitéetparrespectpourleshérosdontellesrappeloientlagloire.L'épéedeHenriIVfutlebutind'unvagabond.
Mais,pourtantdemilliersd'hommes,cepetitnombred'armesétoitunefoibleressource.Ilsrevinrentfurieuxendemanderàl'Hôteldeville,disantqu'ilyenavoitetaccusantlesélecteursd'êtred'intelligenceaveclesennemisdupeuplepourlaisserParissansdéfense.Presséparcesreproches,quelesmenacesaccompagnoient,lecomitéimaginad'autorisertouslesdistrictsàfairefabriquerdespiquesetautresarmesdecetteespèce,etlepeuplefutsatisfait.
Maisunmeilleurexpédient,quelesdistrictsprirentd'eux-mêmes,futd'envoyerlesoirauxInvalidessommerlegouverneurSombreuildeleurlivrerlesarmesqu'ilssavoientêtreendépôtdansl'hôtel.Lecommandantgénéraldestroupes,quiavoituncamptoutprèsdelà,etàquiSombreuillesadressa,leurdemandaletempsd'envoyeràVersaillespourdemanderl'ordreduroi,etcetempsluifutaccordé.
Laterreurdelanuitsuivante,plusprofondeetplusréfléchie,prituncaractèrelugubre;l'enceintedelavillefutferméeetgardée;despatrouillesdéjàforméesenimposoientauxvagabonds.Desfeuxallumésdanslesrueséclairoientl'épouvante,intimidoientlecrime,etfaisoientvoirpartoutdespelotonsd'hommesdupeupleerrantcommedesspectres.Cesilencevasteetfunèbren'étoitinterrompuqueparlavoixétoufféeetterribledecesgensquideporteenportecrioient:Desarmesetdupain!
AufaubourgSaint-Laurent,lamaisondesreligieuxdeSaint-Lazarefutincendiéeetsaccagée.Oncroyoitytrouverunmagasindeblés.
CependantlePalais-Royalétoitpleindecesfactieuxmercenairesqu'onemployoitàattiserlefeudelasédition;etlanuits'ypassoitendélationseten
motionsatrocesnonseulementcontreFlesselles,maiscontrelecomitédesélecteurs,qu'ondénonçoitcommetraîtresàlapatrie.
Laveille,cinqmilliersdepoudrequisortoientdeParisavoientétésaisisauxbarrièresetdéposésàl'Hôteldeville,souslasalledesélecteurs.Aumilieudelanuit,lepetitnombredesurveillansquiétoientrestésdanscettesalleestavertique,ducôtédufaubourgSaint-Antoine,quinzemillehommes,lamiliceaffidéedesmoteursduPalais-Royal,viennentforcerl'Hôteldeville.Parmilessurveillansétoituncitoyen,LeGranddeSaint-René,hommed'unecomplexionfoibleetvalétudinaire,maisd'unfortetfermecourage.«Qu'ilsviennentnousattaquer,dit-il,noussauteronsensemble.»Aussitôtilordonnaauxgardesdel'Hôteld'apportersixbarilsdepoudredanslesalonvoisin.Sarésolutionfutconnue.Lepremierbarilapportéfitpâlirlesplusintrépides,etlepeupleseretira.Ainsiparunseulhommel'Hôteldevillefutgardé.Leroyaumeeûtdemêmeétésauvési,àlatêtedesconseilsetdescamps,leroiavoiteudetelshommes;maislui-mêmeilrecommandoitqu'onépargnâtlepeuple,etcontreluijamaisilneputconsentiràaucunactedevigueur;foiblessevertueusequiafaittombersatêtesouslahachedesesbourreaux.
Durantcettenuiteffrayante,labourgeoisiesetenoitenfermée,chacuntremblantchezsoipoursoietpourlessiens;mais,le14aumatin,cesfrayeurspersonnellescédantàl'alarmepublique,lavilleentièrenefutqu'unseuletmêmepeuple:Pariseutunearmée;cettearmée,spontanémentassembléeàlahâte,connoissoitmalencorelesrèglesdeladiscipline,maisl'espritpublicluientintlieu.Seulilordonnatoutcommeunepuissanceinvisible.Cequidonnoitcegrandcaractèreàl'espritpublic,c'étoitl'adressequ'onavoiteuedefascinerl'opinion.LesmeilleurscitoyensnevoyoientdanslestroupesquivenoientprotégerParisquedesennemisquiportoientlaflammeetleferdanssesmurs,croyoienttousavoiràcombattrepourleursfoyers,pourleursfemmesetleursenfans.Lanécessité,lepéril,lesoindeladéfenseetdusalutcommun,larésolutiondepériroudesauvercequ'ilsavoientdepluscheraumonde,occupoientseulstouteslesâmes,etformoientdetouslescouragesetdetouteslesvolontéscetaccordsurprenantqui,d'unevilleimmenseetviolemmentagitée,fitunearméeobéissanteàl'intentiondetous,sansrecevoirl'ordred'aucun:ensortequ'unefoistoutlemondesutobéiroùpersonnenecommandoit.
Lesarmesàfeuetlapoudremanquoientencoreàcettearmée,et,lecomitédelavilleayantprotestédenouveauqu'onn'entrouveroitpasmêmeàl'Arsenal,onretournaauxInvalides.L'ordrequeSombreuilattendoitdeVersaillesn'arrivoit
point.Lepeuplealloitemployerlaforce;ettelleétoitl'irrésolutiondelacour,outelleétoitplutôtlarépugnanceduroipourtouteespècedeviolence,quedansleChamp-de-Mars,àdeuxpasdel'hôtelquel'onvenoitforcer,lestroupesn'eurentpasl'ordredeledéfendre.Sansvouloirriencéder,onabandonnoittout;moyendetoutperdreavechonte.
Cefutdoncsouslesyeuxdesixbataillonssuissesetdehuitcentshommesdecavalerie,tantdragonsquehussards,tousimmobilesdansleurcamp,quefutouvertaupeuplel'hôteldesInvalides:preuvebienpositive,commel'adepuisaffirméBesenval,qu'ilétoitdéfenduauxtroupesdetirersurlescitoyens;etcefutlàlegrandavantagedupeuple,queleconsentementduroisebornoitàlecontenir,sanspermettredeletraiternienennemi,nienrebelle.Onlevit,cemêmeordre,observédansParis,auxbarrières,auxboulevards,danslaplacedeLouisXV.C'étoitaussicequirendoitdanstouslespostesd'alentourlestroupesaccessiblesàlacorruption,parlafacilitéquel'ondonnoitaupeupledecommuniqueravecelles.
Cepeuple,hommesetfemmes,accostoitlesoldat,et,leverreàlamain,luiprésentoitl'attraitdelajoieetdelalicence.«Ehquoi!luidisoit-il,venez-vousnousfairelaguerre?Venez-vousversernotresang?Auriez-vouslecouragedetirerl'épéecontrevosfrères,defairefeusurvosamis?N'êtes-vouspas,commenous,Françoisetcitoyens?N'êtes-vouspas,commenous,lesenfansdecepeuplequinedemandequ'àêtrelibreetàn'êtreplusopprimé?Vousservezleroi,vousl'aimez,etnousaussinousl'aimons,cebonroi;noussommesprêtsàleservir.Iln'estpasl'ennemidesonpeuple;maisonletrompe,etl'onvouscommande,ensonnom,cequ'ilneveutpas.Vousserveznonpaslui,maiscesnoblesinjustes,cesnoblesquivousdéshonorentenvoustraitantcommedesesclaves.Venez,bravessoldats,venezetvengez-vousduplatdesabrequivousflétrit.Viveleroi!vivelaliberté!Périssentlesaristocrates,nosoppresseursetvostyrans!»
Lesoldat,naturellementamidupeuple,n'étoitpassourdàcelangage.Ilnevoyoitqu'unpasàfairedelamisèreàl'abondance,delagêneàlaliberté.Ilendésertoitungrandnombre;et,siprèsdeParis,ilétoitimpossiblequ'ilsnefussentpascorrompus.
Lepeuple,enprésencedestroupesduChamp-de-Mars,eutdonctoutelicencedefouillerl'hôteldesInvalides.Ilytrouva,danslescaveauxdudôme,vingt-huitmillefusils;et,aveccebutinetlescanonsdel'EsplanadetraînésdansParisen
triomphe,ilrevintàl'Hôteldeville.Là,ilappritquelegouverneurdelaBastille,lemarquisdeLauney,sommédefourniràsontourdesmunitionsetdesarmes,répondoitqu'iln'enavoitpoint.Àl'instantuncrigénéralsefitentendredanslaplacedeGrève:«AllonsattaquerlaBastille!»
LIVREXVII
Cetterésolutionparutinopinéeetsoudaineparmilepeuple;maiselleétoitpréméditéedansleconseildeschefsdelaRévolution.LaBastille,commeprisond'État,n'avoitcesséd'êtreodieuseparl'usagesouventiniquequ'enavoitfait,souslesprécédensrègnes,ledespotismedesministres;et,commeforteresse,elleétoitredoutable,surtoutàcesfaubourgspopuleuxetmutinsquedominoientsesmurs,etqui,dansleursémeutes,sevoyoientsouslefeuducanondesestours.Pourremueràsongrécepeupleetlefaireagirhardiment,lafactionrépublicainevouloitdoncqu'ilfûtdélivrédecevoisinageimportun.LesgensdebienlespluspaisiblesetmêmelespluséclairésvouloientaussiquelaBastillefûtdétruite,enhainedecedespotismedontelleétoitleboulevard;enquoiilss'occupoientbienplusdeleursécuritéquedeleursûretéréelle:carledespotismedelalicenceestmillefoisplusredoutablequeceluidel'autorité,etlapopulaceeffrénéeestlepluscrueldestyrans.IlnefalloitdoncpasquelaBastillefûtdétruite,maisquelesclefsenfussentdéposéesdanslesanctuairedeslois.
Lacourlacroyoitimprenable;ellel'auroitété,oul'attaqueetlesiègeenauroientcoûtébiendusang,sielleavoitétédéfendue;maisl'hommeàquilagardeenétoitconfiée,lemarquisdeLauney,nevoulut,oun'osa,ounesutfaireusagedesmoyensqu'ilavoitd'enrendrelarésistancemeurtrière;etcettepopulace,quil'asilâchementassassiné,luidevoitdesactionsdegrâces.
DeLauneyavoitespéréd'intimiderlepeuple;maisilestévidentqu'ilvoulutl'épargner.Ilavoitquinzepiècesdecanonsurlestours;et,quoiqu'enaitditlacalomniepourpallierlecrimedesonassassinat,pasunseulcoupdecanondecestoursnefuttiré.Ilyavoitdeplus,dansl'intérieurduchâteau,troiscanonschargésàmitraille,braquésenfacedupont-levis.Ceux-ciauroientfaitducarnagedanslemomentquelepeuplevintsejeterenfouledanslapremièrecour;iln'enfittirerqu'un,etqu'uneseulefois.Ilétoitpourvud'armesàfeudetouteespèce,desixcentsmousquetons,dedouzefusilsderempartd'unelivreetdemiedeballe,etdequatrecentsbiscaïens.Ilavoitfaitvenirdel'Arsenaldes
caissons,desboulets,quinzemillecartouchesetvingtmilliersdepoudre.Enfin,pourécraserlesassiégeans,s'ilss'avançoientjusqu'aupieddesmursdelaplace,ilavoitfaitportersurlesdeuxtoursdupont-levisunamasdepavésetdedébrisdefer;mais,danstouscesapprêtspoursoutenirunsiège,ilavoitoubliélesvivres;et,enfermédanssonchâteauavecquatre-vingtsinvalides,trente-deuxsoldatssuissesetsonétat-major,iln'avoit,lejourdel'attaque,pourtoutesprovisionsdebouche,quedeuxsacsdefarineetunpeuderiz;preuvequetoutleresten'étoitrienqu'unépouvantail.
Lepetitnombredesoldatssuissesqu'onluiavoitenvoyésétoientdeshommessûrsetdisposésàsedéfendre;lesinvalidesnel'étoientpas,ildevoitbienlesavoir;maisdumoinsn'auroit-ilpasdûlesexposeràlapeurdemourirdefaim.Tropinférieuràsaposition,etdanscetétourdissementdontlaprésencedupérilfrappeunetêtefoible,illeregardoitd'unoeilfixe,maistrouble,etplutôtimmobiled'étonnementquederésolution.Malheureusement,cetteprévoyancequiluimanquoit,personnedanslesconseilsnel'eutpourlui.
Pourenivrerunpeupledesonpremiersuccès,onaoutrémentexalté,commeunexploit,l'attaqueetlaprisedelaBastille.Voicicequej'enaiapprisdelabouchemêmedeceluiquifutproclaméetportéentriomphecommeayantconduitl'entrepriseetcommeenétantlehéros.
«LaBastillen'apointétéprisedeviveforce,m'aditlebraveÉlie;elles'estrendueavantmêmed'êtreattaquée;elles'estrenduesurlaparolequej'aidonnée,foid'officierfrançois,etdelapartdupeuple,qu'ilneseroitfaitaucunmalàpersonnesionserendoit.»Voilàlefaitdanssasimplicité,ettelqu'Éliemel'aattesté;envoicilesdétailsécritssoussadictée.
Lesavant-coursdelaBastilleavoientétéabandonnées.Quelqueshommesdéterminésayantosérompreleschaînesdupont-levisquifermoitlapremière,lepeupleenfouleyétoitentré.Delà,sourdàlavoixdessoldatsqui,duhautdestours,s'abstenoientdetirersurluietluicrioientdes'éloigner,ilvoulutseporterverslesmursduchâteau.Cefutalorsqu'onfitfeusurlui;et,misenfuite,ilsesauvasouslesabrisdesavant-cours.Unseulmortetquelquesblessésjetèrentl'épouvantejusqu'àl'Hôteldeville,etl'onyvint,aunomdupeuple,demanderinstammentquel'onfîtcesserlecarnageenemployantlavoiedesdéputations.Ilenarrivadeux,l'uneparl'Arsenaletl'autreducôtédufaubourgSaint-Antoine.«Avancez,leurcrioientlesinvalidesduhautdestours,nousnetireronspassurvous,avancezavecvosdrapeaux.Legouverneurvadescendre,onvabaisserle
pontduchâteaupourvousintroduire,etnousdonneronsdesotages.»Déjàledrapeaublancétoitarborésurlestours,etlessoldatsytenoientleursfusilsrenversésensignedepaix;maisnil'unenil'autredéputationn'osas'avancerjusqu'àladernièreavant-cour.Cependantlafouledupeuples'ypressoitverslepont-levis,enfaisantfeudetouscôtés.Lesassiégéseurentdonclieudecroirequecesapparencesdedéputationn'étoientqu'unerusepourlessurprendre;et,aprèsavoirinutilementcriéaupeupledenepasavancer,ilssevirentcontraintsdetireràleurtour.
Lepeuple,repousséunesecondefois,etfurieuxd'avoirvutomberquelques-unsdessienssouslefeudelaplace,s'envengeaselonsacoutume.Lescasernesetlesboutiquesdel'avant-courfurentpillées,lelogementdugouverneurfutlivréauxflammes.Uncoupdecanonàmitrailleetunedéchargedemousqueterieavoientécartécettefouledepillardsetd'incendiaires,lorsqu'àlatêted'unedouzainedebravescitoyens,Élie,s'avançantjusqu'auborddufossé,criaqu'onserendît,etqu'ilneseroitfaitaucunmalàpersonne.Alorsilvit,paruneouverturedutablierdupont-levis,unemainpasseretluiprésenterunbillet.Cebilletfutreçuaumoyend'uneplanchequ'onétenditsurlefossé;ilétoitconçuencesmots:
Nousavonsvingtmilliersdepoudre;nousferonssauterlechâteausivousn'acceptezpaslacapitulation.
Signé:DELAUNEY.
Élie,aprèsavoirlulebillet,criaqu'ilacceptoit;et,ducôtédufort,touteshostilitéscessèrent.DeLauneycependant,avantdeselivreraupeuple,vouloitquelacapitulationfûtratifiéeetsignéeàl'Hôteldeville,etque,pourgarantirsasûretéetcelledesatroupe,unegardeimposantelesreçûtetlesprotégeât;maislesmalheureuxinvalides,croyanthâterleurdélivrance,firentviolenceaugouverneur,encriantdelacour:«LaBastilleserend!»
CefutalorsquedeLauney,saisissantlamèched'uncanon,menaça,résolutpeut-êtred'allermettrelefeuauxpoudres.Lessentinellesquilesgardoientluiprésentèrentlabaïonnette;et,malgrélui,sansplusdeprécautionnidedélai,ilsevitforcédeserendre.
D'abord,lepetitpont-levisdufortétantouvert,Élieentraavecsescompagnons,tousbravesgens,etbiendéterminéàtenirsaparole.Enlevoyant,legouverneur
vintàlui,l'embrassa,etluiprésentasonépéeaveclesclefsdelaBastille.
«Jerefusai,m'a-t-ildit,sonépée,etjen'acceptaiquelesclefs.»Lescompagnonsd'Élieaccueillirentl'état-majoretlesofficiersdelaplaceaveclamêmecordialité,jurantdeleurservirdegardeetdedéfense;maisilslejurèrentenvain.
Dèsquelegrandpontfutbaissé(etillefutsansqu'onaitsuparquellemain),lepeuplesejetadanslacourduchâteau,et,pleindefurie,ilsesaisitdelatroupedesinvalides.LesSuisses,quin'étoientvêtusquedesarrauxdetoile,s'échappèrentparmilafoule;toutlerestefutarrêté.Élieetleshonnêtesgensquiétoiententréslespremiersavecluifirenttousleurseffortspourarracherdesmainsdupeuplelesvictimesqu'eux-mêmesilsluiavoientlivrées;maissaférocitésetintobstinémentattachéeàsaproie.Plusieursdecessoldatsàquionavoitpromislaviefurentassassinés,d'autresfurenttraînésdansPariscommedesesclaves.Vingt-deuxfurentamenésàlaGrève,et,aprèsdeshumiliationsetdestraitemensinhumains,ilseurentladouleurdevoirpendredeuxdeleurscamarades.Présentésàl'Hôteldeville,unforcenéleurdit:«Vousavezfaitfeusurvosconcitoyens;vousméritezd'êtrependus,etvousleserezsur-le-champ.»Heureusementlesgardes-françoisesdemandèrentgrâcepoureux;lepeupleselaissafléchir;maisilfutsanspitiépourlesofficiersdelaplace.DeLauney,arrachédesbrasdeceuxquivouloientlesauver,eutlatêtetranchéesouslesmursdel'Hôteldeville.Aumilieudesesassassins,ildéfenditsavieaveclecouragedudésespoir;maisilsuccombasouslenombre.Delosme-Salbray,sonmajor,futégorgédemême.L'aide-major,Mirai,l'avoitétéprèsdelaBastille.Person,vieuxlieutenantdesinvalides,futassassinésurleportSaint-Paul,commeilretournoitàl'hôtel.Unautrelieutenant,Caron,futcouvertdeblessures.LatêtedumarquisdeLauneyfutpromenéedansParisparcettemêmepopulacequ'ilauroitfoudroyées'iln'enavoitpaseupitié.
Telsfurentlesexploitsdeceuxqu'onadepuisappelésleshérosetlesvainqueursdelaBastille.Le14juillet1789,verslesonzeheuresdumatin,lepeuples'yétoitassemblé;àquatreheuresquaranteminutes,elles'étoitrendue;àsixheuresetdemie,onportoitlatêtedugouverneurentriompheauPalais-Royal.Aunombredesvainqueurs,qu'onafaitmonteràhuitcents,ontétémisdesgensquin'avoientpasmêmeapprochédelaplace.
Lepeuple,aprèscetteconquête,ivredesonpouvoir,maissanscessenourridesoupçonsetd'inquiétudes,etd'autantplusfarouchequ'ilfrémissoitencoredes
dangersqu'ilavoitcourus,nemontraplusquelecaractèred'untyranombrageuxetcruel.Ondevoitsavoirque,pourlui,delalicenceaucrimeiln'yavoitdebarrièrequelacraintedeschâtimens;et,dansuntempsdetroubleetdesédition,ladéfensedelaBastilleétoit,pourlerepospublic,unobjetdehauteimportance.Onvientdevoiràquelexcèselleavoitétédélaissée.NiBroglie,ministreetgénéral,nileconseilduroi,nilepartidesnobles,personnenes'étoitavisédesavoirsilagarnisonenétoitsûreetsuffisante,sielleavoitdupainetdesvivres,etsilecommandantétoitunhommed'uncourageassezfroidetassezfermepourladéfendre.Onl'avoitsupposéeinutileouinattaquable,ouplutôtonsembloitl'avoirmiseenoubli.
Iln'enestpasmoinsvraique,sideLauneyavoitfaitusagedesonartillerie,ileûtépouvantéParis.Ilsesouvintsansdoutequ'ilservoitunbonroi,et,parmilepeuple,chacunlesavoitcommelui.
Paris,aumomentdel'attaque,s'étoitportéverslaBastille.Lessexesetlesâges,toutvenoitseconfondreautourdecesrempartshérissésdecanons.Qu'est-cedoncquilesrassuroit?Leroipermetqu'onmenacesonpeuple,maisleroineveutpasquesonpeuplesoitécrasé.Quelleleçonfunesteonadonnéeauxroisparl'exempledecelui-ci!
Lesoir,lepeuple,encoreplusaltérédesang,pousséaucrimeparlecrime,demandelatêtedeFlesselles,qui,lematin,dit-il,luiarefusédesarmes,etqui,d'intelligenceaveclacour,l'atrahi,l'atrompé,ets'estjouédeluiavecladernièreinsolence;etlaGrèveetl'Hôteldevilleretentissoientdecesclameurs;maislefoyerdelafermentationetdelaragepopulaire,cen'étoitpointlaGrève,c'étoitledistrictdeSaint-Roch,lequartierduPalais-Royal:c'étoitlàqueFlessellesavoitétéproscrit.
Durantl'attaquedelaBastille,lemalheureuxavoitassistéaucomitédel'Hôteldeville,assaillid'unetroupedebrigandsquil'accabloientd'injuresetquiluiannonçoientlamort.Aprèsdeuxheuresdesilenceetd'angoisses,ilavoitrésoludepasserdelasalleducomitédanslagrandesalle,pourdemanderaupeupleàêtreentenduetjugéparl'assembléegénéraledesélecteurs,lasdevivre,etvoulantmourirplutôtqued'endurerunesicruelleagonie.Eneffet,c'étoitselivreràunemortcertainequed'allersejeterdanscettefouleimpitoyable.Ilypassa,etilypritséancedanslecercledesélecteurs.Ilsevoyoitcouchéenjouedetoutesparts;mais,d'autresincidensayantfaitdiversionàlafureurdontilétoitl'objet,ilprofitadecerelâche;et,sepenchantversunecclésiastiquequi
étoitauprèsdelui(c'étoitl'abbéFauchet),illuitenditlamain,leconjuranttoutbasdeserendreàlahâteaudistrictdeSaint-Roch.«Onyveutmatête,ajouta-t-il,etc'estdelàquepartenttouteslesaccusationsintentéescontremoi.Allez,etdites-leurquejenedemandequeletempsdemejustifier.»Fauchet,s'étantémupourluid'unsentimentdecompassion,allaimplorercettegrâce,etl'implorainutilement.Ils'agissoitd'épouvanterceuxqui,commeFlesselles,secroiroientpardevoirattachésaupartiduroi;et,pourvaincrelaprobitéparlaterreur,ilfalloitencoredesvictimes.Lepeuplen'étoitpasencoreassezhabituéaucrime;et,pourl'yaguerrir,onvouloitl'yexercer.Ledistrict,conducteurdel'insurrection,futdoncinexorable,etFlessellesnerevitplusceluidontilattendoitsonsalut.
Icijedoisfaireobserverquelsétoient,àl'Hôteldeville,ceuxqu'onyenvoyoitdemanderlatêtedeFlesselles.«C'étoient,nousditunfidèletémoin[51],deshommesarméscommedessauvages;etquelshommes?deceuxqu'onnesesouvientpasd'avoirjamaisrencontrésaugrandjour.D'oùsortoient-ils?quilesavoittirésdeleursréduitsténébreux?
«Àlatêteducomitédesélecteurs,nousditlemêmetémoin,Flessellesmarquoitencorequelqueassurance:onlevitjusqu'aumomentfatalécoutanttoutlemondeavecunaird'empressementetd'affabilitésinaturelqu'ils'enseroittiré,silepartidelefairepérirn'avoitpasétéprisirrévocablement.Ilfuttémoindelajoieférocequ'onfitéclateràlavuedecettelanceauboutdelaquelleétoitlatêtedugouverneurdelaBastille.Ilfuttémoindeseffortsquefirent,danscesmomens,quelquesbonscitoyenspourarracheraupeuplequelques-unesdesesvictimes.Ilentenditlescrisdeceuxquidemandoientquelui-mêmeilleurfûtlivré.
«Cependant,parmitantd'horreurs,hasardanttoutpouréchapper,etsecroyantoubliéunmoment,ilosasortirdesaplaceetseglisserparmilafoule.Ill'avoitpercéeeneffet;maisceuxquil'avoientpoursuividanscettesalle,etquisansdouteavoientpromissamort,lepoursuivoientencoreenluicriant:«AuPalais-Royal!auPalais-Royal!—Soit»,leurdit-ilensortant;et,lemomentd'après,surl'escalierdel'Hôteldeville,undecesbrigandsluicassalatêted'uncoupdepistolet.CettetêtefutaussipromenéedansParisentriomphe,etcetriomphefutapplaudi.Ilenfutdemêmedumeurtredessoldatsinvalidesquel'onvoyoitégorgerdanslesrues,tantledéliredelafureuravoitétouffédanslesâmestoutsentimentd'humanité!
«J'airemarqué,ajoutemontémoinenseservantd'uneexpressiondeTacite,que,
si,parmilepeuple,peudegensalorsosoientlecrime,plusieurslevouloient,ettoutlemondelesouffroit.Ilsn'étoientpasdelanation,cesbrigandsqu'onvoyoitremplirl'Hôteldeville,lesunspresquenus,etlesautresbizarrementvêtusd'habitsdediversescouleurs,horsd'eux-mêmes,etlaplupartounesachantcequ'ilsvouloient,oudemandantlamortdesproscritsqu'onleurdésignoit,etlademandantd'untonauquel,plusd'unefois,ilnefutpaspossiblederésister.»
Sil'Assembléenationaleeûtvoulupressentirlesmauxdontleroyaumeétoitmenacéparcetteeffroyableanarchie;sielleavoitprévul'impuissanceoùelleseroitelle-mêmedefairerentrerdanslesliensd'uneautoritélégitimecettebêteférocequ'elleauroitdéchaînée;siceuxquilaflattoientavoientpenséqu'unjourpeut-êtreeux-mêmesilsenseroientlaproie,ilsenauroientfrémid'unesalutairefrayeur.Mais,poursedonneràsoi-mêmeuneautoritédominante,onnesongeaqu'àdésarmercellequiseuleauroitputoutsauver.
LabourgeoisiedeParis,selaissantaveuglersursesintérêtsvéritables,selivraauxtransportsd'unejoieinsenséequandilfutdécidéquelaBastilleseroitdétruite.Onn'eûtpasvuavecplusd'allégresse,souslerègnedeLouisXI,lescagesdefersebriser.L'histoirerendracependantcetémoignageàlamémoiredeLouisXVIque,deseptprisonniersquisetrouvèrentàlaBastille,aucunn'yavoitétéenfermésoussonrègne.
TandisquelavilledeParissedéclaroithautementsoulevéecontrel'autoritéroyale,lesmoteursdelarébelliontriomphoientàVersailles,enparoissantgémirdesmalheursetdescrimesqu'ilsavoientcommandés;et,poureneffrayerleroi,ilsl'enaffligeoienttouslesjours.«Vousdéchirezdeplusenplusmoncoeur,leurdit-ilenfin,parlerécitquevousmefaitesdesmalheursdeParis.Iln'estpaspossibledecroirequelesordresquej'aidonnésauxtroupesensoientlacause.»Non,ilsnel'étoientpas,carilsseréduisoientàmaintenirlapoliceetlapaix.
Cependantl'Assembléedemandoitauroi,aveclesplusvivesinstances,l'éloignementdestroupes,lerenvoidesnouveauxministresetlerappeldesprécédens.IlcommençaparordonnerlerenvoidestroupesquiétoientauChamp-de-Mars;maisledépartdesautrescampsn'étoitpasordonné,etdansParis,quisecroyoittoujoursmenacéd'unassaut,cettenuitdu14au15juilletfutterribleencore.Lepeuple,toujoursplusfarouche,frémissoitdepeuretderage;lesmotionsduPalais-Royalétoientdeslistesdeproscription.Lelendemain,àtraversunefouled'opinionsdiversesquiagitoientl'Assembléenationale,lavoixdubarondeMarguerittes[52]sefitentendre.«Cen'estpas,dit-il,dansune
circonstanceaussiaffligeantequ'ilfautdiscourir:touteparolesuperflueestuncrimedelèse-humanité.Jepersistedansl'avisquejeproposaihierd'envoyerauroisur-le-champdenouveauxdéputés,lesquelsluidiront:«Sire,lesangcoule,etc'estceluidevossujets.Chaquejour,chaqueinstant,ajouteauxdésordresaffreuxquirègnentdanslacapitaleetdanstoutleroyaume.Sire,lemalestàsoncomble;c'estenéloignantlestroupesdeParisetdeVersailles,c'estenchargeantlesdéputésdelanationdeporterenvotrenomdesparolesdepaix,quelecalmepeutserétablir.Oui,Sire,ilestunmoyendignedevous,etsurtoutdevosvertuspersonnelles:cemoyen,fondésurl'amourinaltérabledesFrançoispourleurroi,estdemettreencejourtoutevotreconfiancedanslesreprésentansdevotrefidèlenation.Nousvousconjurons,Sire,devousréunirsansdélaiàl'Assembléenationalepouryentendrelavérité,etaviser,avecleconseilnatureldeVotreMajesté,auxmesureslespluspromptespourrétablirlecalmeetl'union,etassurerlesalutdel'État.»
Cetavisadoptéparacclamation,unedéputationnouvellealloitserendreauprèsduroi,lorsqueleducdeLiancourtvintannoncerqueleroilui-mêmealloitvenir,etqu'ilapportoitlesdispositionslesplusfavorables.
Cettenouvellecausoitdansl'Assembléelaplussensiblejoie,ettouslesgensdebienlafaisoientéclater,lorsqueMirabeausehâtadelaréprimer:«LesangdenosfrèrescouleàParis,ditMirabeau;cettebonnevilleestdansleshorreursdesconvulsionspourdéfendresalibertéetlanôtre;etnouspourrionsnousabandonneràquelqueallégresseavantdesavoirqu'onvarétablirlecalme,lapaixetlebonheur!Quandtouslesmauxdupeupledevroientfinir,serions-nousinsensiblesàceuxqu'iladéjàsoufferts?Qu'unmornerespectsoitlepremieraccueilfaitaumonarqueparlesreprésentansd'unpeuplemalheureux.Lesilencedespeuplesestlaleçondesrois.»
Commesilesangrépandu,commesilescrimesdupeuple,lescrimescommandésparlui-mêmeetparsescomplices,avoientpus'imputerauroi!Cependant,malgrél'évidenced'unesinoirecalomnie,lavéhémencedecediscoursreplongeoitl'Assembléedansuntristesilence,lorsqueleroiparut;et,debout,aumilieudesdéputésqui,deboutcommelui,l'écoutoient,illeurparlaainsi:
«Messieurs,jevousaiassembléspourvousconsultersurlesaffaireslesplusimportantesdel'État.Iln'enestpointdeplusinstanteetquiaffecteplussensiblementmoncoeurquelesdésordresaffreuxquirègnentdanslacapitale.
Lechefdelanationvientavecconfianceaumilieudesesreprésentansleurtémoignersapeine,etlesinviteràtrouverlesmoyensderamenerl'ordreetlecalme.Jesaisqu'onadonnéd'injustespréventions;jesaisqu'onaosépublierquevospersonnesn'étoientpointensûreté.Seroit-ildoncnécessairedevousrassurersurdesbruitsaussicoupables,démentisd'avanceparmoncaractèreconnu?Ehbien!c'estmoiquinesuisqu'unavecmanation;c'estmoiquimefieàvous.Aidez-moidanscettecirconstanceàassurerlesalutdel'État;jel'attendsdel'Assembléenationale.Lezèledesreprésentansdemonpeuple,réunispourlesalutcommun,m'enestunsûrgarant;et,comptantsurlafidélitéetl'amourdemessujets,j'aidonnéordreauxtroupesdes'éloignerdeParisetdeVersailles.Jevousautoriseetvousinvitemêmeàfaireconnoîtremesintentionsàlacapitale.»
Aprèslaréponseduprésident,quiseterminoitàdemanderauroipourl'Assembléeunecommunicationtoujourslibreetimmédiateavecsapersonne,lerois'étantretiré,l'Assembléeentièresemitenfouleàsasuite,etformasoncortègedepuislasallejusqu'aupalais.
Cefutsansdouteunspectaclemajestueuxquececortègenationalaccompagnantleroiàtraversunemultitudequifaisoitretentirlesairsd'acclamationsetdevoeux,tandisque,duhautdubalcondelafaçadeduchâteau,lareine,embrassantleDauphin,leprésentoitaupeuple,etsembloitlerecommanderauxdéputésdelanation;maiscetriompheétoitréellementceluidesfactieux,auxquelsleroivenoitdeselivrer.LesconfidensdelaRévolutionétoientencoreenpetitnombre;leresteétoitdebonnefoi;maislesfourbes,aufonddeleurcoeur,insultantàlanoblesincéritéduroietàlacrédulesimplicitédelamultitude,s'applaudissoientdespasrapidesqu'ilsfaisoientfaireàleurpuissance,etlaissoientexhalercessentimensdejoieetd'amourmutuelqu'ilssauroientréprimerlorsqu'ilenseroittemps.
Lanombreusedéputationquel'onfitpartirpourParisyfutreçue,dèslabarrièrejusqu'àl'Hôteldeville,parunearméedecentmillehommesdiversementarmésd'instrumensdecarnage:scèneévidemmentpréparée,commepourétalerlesmoyensqu'onavoitdesefaireobéirsileroin'avoitpointcédé;etàcetappareilterriblesemêloitunejoiedeconquéransdecettelibertésansfreinquin'avoitproduitquedescrimes,etdontlesmeilleurscitoyenseux-mêmesselaissoientencoreenivrer.Unblocus,unsiège,unefamine,unmassacre,étoientlesnoirsfantômesdontonlesavoiteffrayés;et,envoyantéloignéeslestroupesquel'oncroyoitchargéesdecommettrecescrimes,Parisnecroyoitplusrienavoiràcraindre.
Arrivésàl'Hôteldeville,lesdéputésfurentapplaudis,couronnéscommelessauveursetleslibérateursd'unevilleassiégée;calomnieperpétuellequelemarquisdeLaFayette,danslediscoursqu'ilprononça,sedispensadedémentir,n'osantrendrehommageauxintentionsduroi,danslacrainted'offenserlepeuple.
Ileûtéténaturel,ileûtétéjustederappelerdanscemomentcequeleroiavoitdittantdefois,qu'iln'avoitassemblédestroupesquepourmaintenirdansParisl'ordre,lasûreté,lecalme,etpourservirdesauvegardeaureposdesbonscitoyens.CefutlàcequeLaFayettepassasoussilence.
«Messieurs,dit-il,voicienfinlemomentleplusdésiréparl'Assembléenationale:leroiétoittrompé,ilnel'estplus.Ilestvenuaujourd'huiaumilieudenous,sansarmes,sanstroupes,sanscetappareilinutileauxbonsrois.Ilnousaditqu'ilavoitdonnéordreauxtroupesdeseretirer:oublionsnosmalheurs,ouplutôtnelesrappelonsquepourenéviteràjamaisdepareils.»
Àsontour,lesincèreetcourageuxLally-Tolendalsefitentendre;et,pourdonneràmonrécittoutelavéritéqu'ilpeutavoir,c'estlesienquejevaistranscrire[53].
«Danslasalleoùnousfûmesreçus,ilyavoit,dit-il,descitoyensdetouteslesclasses.Unpeupleimmenseétoitsurlaplace,etj'éprouvaiqu'oneûtpufacilement,sitoutlemondes'étoitaccordéàlevouloir,tournertouteleurexaltationducôtédel'ordreetdelajustice.Ilstressailloientenm'entendantparlerdel'honneurdunomfrançois.Lorsquejeleurdisqu'ilsseroientlibres,queleroil'avoitpromis,qu'ilétoitvenusejeterdansnosbras,qu'ilsefioitàeux,qu'ilrenvoyoitsestroupes,ilsm'interrompirentpardescrisdeViveleroi!Lorsquejeleurdis:«Nousvenonsdevousapporterlapaixdelapartduroietdel'Assembléenationale»,cefutàquirépéteroit:Lapaix!lapaix!Lorsquej'ajoutai:«Vousaimezvosfemmes,vosenfans,votreroi,votrepatrie»,tousrépondirentmillefois:Oui.Lorsqueenfin,lespressantdavantage,jehasardaideleurdire:«N'est-cepasquevousnevoudriezpasdéchirertoutcequevousaimezpardesdiscordessanglantes?n'est-cepasqu'iln'yauraplusdeproscriptions?Laloiseuleendoitprononcer.Plusdemauvaiscitoyens;votreexemplelesrendrabons»,ilsrépétèrentencore:«Lapaix,etplusdeproscriptions!»
Ainsidèslorsrienn'étoitplusfacilequederétablirl'ordreetqued'entretenirlaplusheureuseintelligenceentrelemonarqueetsonpeuple.Leroinedésiroit
rientantqued'êtreaimé,etàceprixrienneluiétoitpénible.LavilledeParisvenoitdesedonnerBaillypourmaire,etLaFayettepourcommandantdesamilice.Leroi,quiseulauroitdûnommeràcesdeuxplaces,agréasansdifficultéleschoixquelavilleavoitfaits.ElleavoitdemandélerappeldeNecker:Neckerfutrappelé,ainsiqueMontmorin,LaLuzerneetSaint-Priest,quiavoientpartagésadisgrâce;etlesnouveauxministresprévinrentleurrenvoiendonnantleurdémission.EnfinParis,denouveautravailléparsesperfidesagitateurs,désiraqueleroivîntlui-mêmeàl'Hôteldevilledissipersesfaussesalarmes,etlerois'yrendit(le17juillet1789),sansautregardequelamilicebourgeoisedeVersaillesetdeParis,aumilieudedeuxcentmillehommesarmésdefaux,depioches,defusilsetdelances,traînantdescanonsaveceux.
Àl'arrivéeduroi,etsursonpassage,touteacclamationensafaveurétoitdéfendue,et,siauxcrisdeVivelanation!quelques-unsajoutoientViveleroi!desbrigandsapostésleurimposoientsilence.Lerois'enaperçut,etildévoracetteinjure.AprèsavoirentenduàlabarrièrelaharanguedumaireBailly,danslaquelleilluidisoitque,siHenriIVavoitconquissaville,cettevilleàsontourvenoitdeconquérirsonroi,ilreçutàl'Hôteldevillelacocarderépublicaine,illareçutsansrépugnance;et,commesaréconciliationavecsonpeupleétoitsincère,illuimontratantdecandeuretdebontéqu'enfintouslescoeursenfurentémus.Lesfélicitationsdesorateursportèrentl'émotionjusqu'àl'enthousiasme,et,lorsqueLally-Tolendalpritlaparole,cenefurentplusquedesélansdesensibilitéetdestransportsd'amour.
«Ehbien,citoyens,leurdit-il,êtes-voussatisfaits?Levoilà,ceroiquevousdemandiezàgrandscris,etdontlenomseulexcitoitvostransportslorsqu'ilyadeuxjoursnousleproférionsaumilieudevous.Jouissezdesaprésenceetdesesbienfaits.Voilàceluiquivousarenduvosassembléesnationales,etquiveutlesperpétuer;voilàceluiquiavouluétablirvoslibertés,vospropriétés,surdesbasesinébranlables;voilàceluiquivousaoffert,pourainsidire,d'entreravecluienpartagedesonautorité,neseréservantquecellequiluiétoitnécessairepourvotrebonheur,cellequidoitàjamaisluiappartenir,etquevous-mêmesdevezleconjurerdenejamaisperdre.Ah!qu'ilrecueilleenfindesconsolations!quesoncoeurnobleetpuremported'icilapaixdontilestsidigne!etpuisque,surpassantlesvertusdesesprédécesseurs,ilavouluplacersapuissanceetsagrandeurdansvotreamour,n'êtreobéiqueparl'amour,n'êtregardéqueparl'amour,nesoyonsnimoinssensibles,nimoinsgénéreux,quenotreroi,etprouvons-luiquemêmesapuissance,quemêmesagrandeur,ontplusgagnémillefoisqu'ellesn'ontsacrifié.
«Etvous,Sire,permettezàunsujetquin'estniplusfidèleniplusdévouéquetousceuxquivousenvironnent,maisquil'estautantqu'aucundeceuxquivousobéissent,permettez-luid'éleversavoixversvous,etdevousdire:«Levoilà,cepeuplequivousidolâtre,cepeuplequevotreseuleprésenceenivre,etdontlessentimenspourvotrepersonnesacréenepeuventjamaisêtrel'objetd'undoute.Regardez,Sire,consolez-vousenregardanttouslescitoyensdevotrecapitale;voyezleursyeux,écoutezleursvoix,pénétrezdansleurscoeursquivolentau-devantdevous.Iln'estpasiciunseulhommequinesoitprêtàverserpourvous,pourvotreautoritélégitime,jusqu'àladernièregouttedesonsang.Non,Sire,cettegénérationfrançoisen'estpasassezmalheureusepourqu'illuiaitétéréservédedémentirquatorzesièclesdefidélité.Nouspérironstous,s'illefaut,pourdéfendreuntrônequinousestaussisacréqu'àvousetàl'augustefamillequenousyavonsplacéeilyahuitcentsans.Croyez,Sire,croyezquenousn'avonsjamaisportéàvotrecoeuruneatteintedouloureusequ'ellen'aitdéchirélenôtre;qu'aumilieudescalamitéspubliques,c'enestunedevousaffliger,mêmeparuneplaintequivousavertit,quivousimploreetquinevousaccusejamais.Enfin,tousleschagrinsvontdisparoître,touslestroublesvonts'apaiser.Unseulmotdevotreboucheatoutcalmé.Notrevertueuxroiarappelésesvertueuxconseils;périssentlesennemispublicsquivouloientencoresemerladivisionentrelanationetsonchef!Roi,sujets,citoyens,confondonsnoscoeurs,nosvoeux,nosefforts,etdéployonsauxyeuxdel'universlespectaclemagnifiqued'unedesesplusbellesnations,libre,heureuse,triomphantesousunroijuste,chéri,révéré,qui,nedevantplusrienàlaforce,devratoutàsesvertusetànotreamour.»
TolendalfutvingtfoisinterrompupardescrisdeViveleroi!Lepeupleétoitravid'êtrerenduàsessentimensnaturels;leroilespartageoit,etsonémotionlesluiexprimoitplusvivementquen'eûtfaitl'éloquence.Mais,sicessentimensavoientétédurablesentresonpeupleetlui,ilauroitététroppuissantaugrédesfactieuxquivouloientleréduireàn'êtreplusqu'unfantômederoi.
LIVREXVIII
Dansl'Assembléenationale,ducôtéidescommunes,ilyavoitcommedanslepeupledeuxespritsetdeuxcaractères:l'un,modéré,foibleettimide:c'étoitceluiduplusgrandnombre;l'autre,fougueux,outré,violentethardi:c'étoitceluidesfactieux.Onavoitvud'abordcelui-ci,pourménagerl'autre,n'annoncerquedesvuesraisonnablesetpacifiques.Onavoitentendul'undesesorganesconjurerleclergé,aunomd'unDieudepaix,deseréuniravecl'ordreoùl'onméditoitsaruine.NousvenonsdevoirMirabeau,danssaharangueauroi,affecterunrespectetunzèlehypocrites;mais,lorsqueaprèss'êtreassurédelarésolutionetdudévouementdubaspeuple,delamollesse,delanonchalance,delatimidité,delaclasseaiséeetpaisible,cepartisevitenétatdemaîtriserl'opinion,ilcessadedissimuler.
Dèslelendemaindujouroùleroiétoitallédesibonnefoiselivreràl'Assembléenationale,onentrepritdeposerenprincipequ'elleavoitdroitdes'ingérerdanslaformationduministère;etlesdeuxorateursquisurcepointattaquèrentdefrontlaprérogativeroyalefurentMirabeauetBarnave,l'unetl'autredouésd'uneéloquencepopulaire:Mirabeau,avecplusdefougueetparélanspassionnés,souventaussienfourbeetavecartifice;Barnave,avecplusdefranchise,plusdenerfetplusdevigueur.Touslesdeuxavoientappuyél'avisd'ôterauroilelibrechoixdesesministres,droitqueTolendaletMounieravoientfortementdéfenduensoutenantque,sanscettelibertédanslechoixdesobjetsdesaconfiance,leroineseroitplusrien.Ledécretrésultantdecettediscussionl'avoitlaisséeirrésolue;maislaquestion,unefoisengagée,n'enétoitpasmoinslesignaldelaluttedesdeuxpouvoirs.
Pourcecombat,ilfalloitauxcommunesuneforcetoujoursactiveetmenaçante.Delàtouslesobstaclesqu'éprouvaTolendaldanssamotiondu20juillet.C'estencoreluiqu'ilfautentendre.
«Àpartirdupointoùnousétions,ilétoitévident,dit-il,qu'iln'yavoitplusà
redouterpourlalibertéquelesprojetsdesfactieuxoulesdangersdel'anarchie.L'Assembléenationalen'avoitàsemettreengardequecontrel'excèsmêmedesaproprepuissance.Iln'yavoitpasunmomentàperdrepourrétablirl'ordrepublic.Déjàl'onavoitlanouvellequelacommotionéprouvéedanslacapitales'étoitfaitsentirnonseulementdanslesvillesvoisines,maisdanslesprovinceslointaines.Lestroubless'annonçoientdanslaBretagne;ilsexistoientdanslaNormandieetdanslaBourgogne;ilsmenaçoientdeserépandredanstoutleroyaume.Desémissaires,partisévidemmentd'unpointcentral,couroientparleschemins,traversantlesvillesetlesvillagessansyséjourner,faisantsonnerletocsin,etannonçanttantôtdestroupesétrangèresettantôtdesbrigands,criantpartoutauxarmes,plusieursrépandantdel'argent.»
Eneffet,j'envoyoismoi-mêmetraversantàchevallehameauoùj'étoisalors,etnouscriantqu'autourdenousdeshussardsportoientleravageetincendioientlesmoissons,quetelvillageétoitenfeuettelautreinondédesang.Iln'enétoitrien,maisdansl'âmedupeuplelapeurexcitoitlafurie,etc'étoitcequ'ondemandoit.
Lesmainspleinesdelettresquiattestoientlesexcèsimpunémentcommisdetoutesparts,Tolendalserenditàl'Assembléenationale,etyproposaunprojetdeproclamation,qui,aprèsavoirprésentéàtouslesFrançoisletableaudeleursituation,deleursdevoirsetdeleursespérances,lesinvitoittousàlapaix,mettoitensûretéleurvieetleurspropriétés,menaçoitlesméchans,protégeoitlesbons,maintenoitlesloisenvigueuretlestribunauxenactivité.
«Ceprojet,nousdit-il,futcouvertd'applaudissemens:ondemandaunesecondelecture,etlesacclamationsredoublèrent.Maisquelfutmonétonnementlorsquejevisunpartis'éleverpourlecombattre!…Suivantl'un,masensibilitéavoitséduitmaraison.Cesincendies,cesemprisonnemens,cesassassinats,étoientdescontrariétésqu'ilfalloitsavoirsupporter,commenousavionsdûnousyattendre.Suivantl'autre,monimaginationavoitcréédesdangersquin'existoientpas.Iln'yavoitdedangerquedansmamotion…:dangerpourlaliberté,parcequ'onôteroitaupeupleuneinquiétudesalutairequ'ilfalloitluilaisser;dangerpourl'Assemblée,quialloitvoirParissedéclarercontreellesielleacceptoitlamotion;dangerpourlepouvoirlégislatif,qui,aprèsavoirbrisél'actionsiredoutabledel'autorité,alloitluienrendreuneplusredoutableencore.»
LemeurtredeBertier,intendantdeParis,celuideFoulon,sonbeau-père,massacrésàlaGrève,leurstêtespromenées,etlecorpsdeFoulontraînéetdéchirédanslePalais-Royal,faisoientvoirquelapopulace,ivredesang,enétoit
encorealtérée,etsembloientcrieràl'Assembléedesehâterd'admettrelamotiondeTolendal.Lui-mêmeilvanousdirelepeud'impressionquefitcethorribleincident.
«Lelendemain(21juillet),jefuséveillépardescrisdedouleur.Jevisentrerdansmachambreunjeunehommepâle,défiguré,quivintseprécipitersurmoi,etquimeditensanglotant:«Monsieur,vousavezpasséquinzeansdevotrevieàdéfendrelamémoiredevotrepère,sauvezlaviedumien,etqu'onluidonnedesjuges.Présentez-moiàl'Assembléenationale,etquejeluidemandedesjugespourmonpère.«C'étoitlefilsdumalheureuxBertier.Jeleconduisissur-le-champchezleprésidentdel'Assemblée.Lemalheurvoulutqu'iln'yeûtpointdeséancedanslamatinée.Lesoir,iln'yavoitplusrienàfairepourcetinfortuné.Lebeau-pèreetlegendreavoientétémisenpièces.
«Oncroitbien,poursuitTolendal,qu'àlapremièreséancejemehâtaidefixerl'attentiongénéralesurcethorribleévénement.Jeparlaiaunomd'unfilsdontlepèrevenoitd'êtremassacré,etunfilsquiétoitendeuildusien(c'étoitBarnave)osamereprocherdesentirlorsqu'ilnefalloitquepenser.Ilajoutacequejeneveuxmêmepasrépéter(lesangqu'onaverséétoit-ildoncsiprécieux?),et,chaquefoisqu'ilélevoitlesbrasaumilieudesesdéclamationssanguinaires,ilmontroitàtouslesregardslesmarqueslugubresdesonmalheurrécent(lespleureuses),etlestémoinsincontestablesdesoninsensibilitébarbare.»
Maistelleétoitparmilesfactieuxladépravationdesespritsqu'unecruautéfroideypassoitpourvertuetl'humanitépourfoiblesse.Trente-sixchâteauxdémolisoubrûlésdansuneseuleprovince;enLanguedoc,unM.deBarrascoupéparmorceauxdevantsafemmeenceinteetprêted'accoucher;enNormandie,unvieillardparalytiquejetésurunbûcherardent,ettantd'autresexcèscommis,étoientoupasséssoussilencedansl'Assemblée,outraitésd'épisodes,siquelqu'unlesydénonçoit.
Ilétoitdelapolitiquedesfactieuxdenelaisseraupeuplefaireaucunretoursurlui-même.Refroidiunmoment,ilauroitpusentirqu'onl'égaroit,qu'onletrompoit;quecesambitieuxnefaisoientdeluileurcomplicequepourenfaireleuresclave,etque,decrimeencrime,ilsvouloientleréduireaupointdeneplusvoirpourluidesalutqu'enexécutanttousceuxqu'ilsluicommanderoient.AussilaproclamationproposéeparTolendalnepassa-t-elleenfinquelorsqu'oneneutretranchécequipouvoitmodérerlepeuple.Encore,depeurdedonnertropd'authenticitéàcetteproclamationpacifique,toutaffoibliequ'elleétoit,ne
voulut-onpasqu'ellefûtenvoyéeparleroidanslesprovincesduroyaume,etlueenchairedansleséglises,maisseulementqu'ons'enremîtauxdéputésdusoindelafairepasser,chacund'eux,àleurscommettans.
Le31juilletfutunjourremarquableparleretourdeNecker,etparl'espècedetriomphequ'ilobtintàl'Hôteldeville.
EnrevenantdeBâle,oùilavoitreçulesdeuxlettresdesonrappel,l'uneduroi,l'autredel'Assembléenationale,Neckeravoitsursaroutevulesexcèsauxquelslespeuplesselivroient;ilavoittâchédelescalmer,derépandresursonpassagedessentimensplusdoux,etd'inspirerpartoutl'horreurdel'injusticeetdelaviolence.IltrouvoitlescheminscouvertsdeFrançoisquelesévénemensdeParis,quelesassassinatscommisprèsdel'Hôteldeville,avoientglacésd'horreuretd'effroi,etquis'enalloientchercheruneautrecontrée.Instruitdecesscènessanglantes,dèslorssonvoeuleplusaidentavoitétédedétournerlepeupledeParisdesesaveuglesbarbaries,delerameneràdessentimensd'humanité,etdeluifaireeffacerlatachequecescriminellesviolencesimprimoientaucaractèredelanation.Jeparleicid'aprèslui-même;et,quelqueserreurs,quelquesfautes,quelquestorts,qu'onluiattribue,personneaumoinsicinedouteradesasincérité.Danscetteconfiance,jeluicèdelaparolepourunrécitqui,sansêtremoinsvrai,enseraplusintéressant.
«Heureuseetgrandejournéepourmoi(le28juillet1789),nousa-t-ildit[54],belleetmémorableépoquedemavie,où,aprèsavoirreçulesplustouchantesmarquesd'affectiondelapartd'unpeupleimmense,j'obtinsdesesnombreuxdéputésrassemblésàl'Hôteldeville,etdelui-mêmeensuite,avecdescrisdejoie,nonseulementl'entièrelibertéduprisonnierquej'avoisdéfendu(lebarondeBesenval),niaisuneamnistiegénérale,unoublicompletdesmotifsdeplainteetdedéfiance,unegénéreuserenonciationauxsentimensdehaineetdevengeancedontonétoitsifortanimé,enfinunesortedepaixetderéunionaveccegrandnombredecitoyensqui,lesuns,avoientdéjàfuideleurpays,lesautresétoientprêtsàs'enéloigner!Cettehonorabledéterminationfutleprixdemeslarmes:jel'avoisdemandéeaunomdel'intérêtquej'inspiroisdanscemoment;jel'avoisdemandéecommeunereconnoissancedemonderniersacrifice;jel'avoisdemandéecommelaseuleetuniquerécompenseàlaquellejevouloisjamaisprétendre.Jemeprosternai,jem'humiliaidetouteslesmanièrespourréussir.Jefisagirenfintouteslespuissancesdemonâme;et,secondédel'éloquenced'uncitoyengénéreuxetsensible(Clermont-Tonnerre),j'obtinsl'objetdemesvoeux;etcettepremièrefaveurmefutaccordéed'unevoix
unanime,etavectouslesélansd'enthousiasmeetdebontéquipouvoientmelarendrepluschère.»
Voiciquellefutladélibérationdel'assembléegénéraledesélecteursàl'Hôteldeville,lemêmejour31juillet.
«Surlediscoursvrai,sublimeetattendrissantdeM.Necker,l'assembléedesélecteurs,pénétréedessentimensdejusticeetd'humanitéqu'ilrespire,aarrêtéquelejourqueceministresicher,sinécessaire,aétérenduàlaFiance,devoitêtreunjourdefête.Enconséquenceelledéclare,aunomdeshabitansdecettecapitale,certaineden'êtrepasdésavouée,qu'ellepardonneàtoussesennemis,qu'elleproscrittoutactedeviolencecontraireauprésentarrêté,etqu'elleregardedésormaiscommelesseulsennemisdelanationceuxquitroublerontparaucunexcèslatranquillitépublique.
«Arrêteenoutrequeleprésentarrêtéseraluauprônedetouteslesparoisses,publiéàsondetrompedanstouteslesruesetcarrefours,etenvoyéàtouteslesmunicipalitésduroyaume,etlesapplaudissemensqu'ilobtiendradistinguerontlesbonsFrançois.»
C'étoitlesalutdel'État,maislaruinedeprojetsquinepouvoientréussirqueparletroubleetlaterreur.
«Dèslanuitmêmedecejourmémorable,poursuitNecker,toutfutchangé.Leschefsdeladémocratieavoientd'autrespensées.Nulsnevouloientencoredebonté,nid'oubli,nid'amnistie;ilsavoientbesoindetouteslespassionsdupeuple;ilsavoientbesoinsurtoutdesesdéfiances,etilsnevouloientnonplus,àaucunprix,qu'ungrandévénementimportantpûtêtrerapportéàmesvoeuxetàmoninfluence.Onassembladonclesdistricts,etl'onsutlesanimercontreunedéclarationqueleursreprésentans,quelesanciensélecteursnomméspareux,qu'uneassembléegénéraledel'Hôteldeville,avoientadoptéed'unevoixunanime,etquelepremiervoeudupeupleavoitratifiée.L'Assembléenationaleétoitmonespérancedanscettemalheureusecontrariété;maiselleaccueillitl'opiniondesdistricts,etjevisrenverserdefondencomblel'édificedemonbonheur.Àquoicependantcebonheurs'étoit-ilattaché?Àreteniraumilieudenousceuxqui,parleursrichessesetparleursdépenses,entretenoientletravailetencourageoientl'industrie;àvoirlesidéesdepersécutionremplacéesparunsentimentdeconfianceetdemagnanimité;àprévenircetteexaspération,suiteinévitabledescraintesetdesalarmesquel'ondédaignedecalmer;àpréserverla
nationFrançoisedeceseffrayanstribunauxd'inquisitiondésignéssouslenomdeComitésdesrecherches;àrendreenfinlalibertéplusaimableenluidonnantunairmoinsfarouche,etenmontrantcommeellepeuts'allierauxsentimensdedouceur,d'indulgenceetdebonté,leplusbelornementdelanaturehumaineetsonpremierbesoin.Ah!combiendemalheursauroientétéprévenussiladélibérationpriseàl'Hôteldevillen'avoitpasétédétruite,silepremiervoeudupeuple,sicesaintmouvementn'avoitpasétéméprisé!»
LorsqueNeckerparloitainsi,ilétoitloindeprévoirquelsattentats,quellesatrocités,mettroientlecombleauxforfaitspassés.
Maisdèslorsildevoitsentircombienlui-mêmeilseroitdéplacéetmisérablementinutileparmideshommesdédaigneuxdetousprincipesdemoraleetdetoussentimensdejusticeetd'humanité.
C'étoitenexerçantleplusviolentdespotismequ'onavoitfaitannulerl'arrêtédel'Hôteldeville;etcequeNeckerapassésoussilence,cetautretémoinquepersonnen'aosédémentir,Tolendal,l'adithautement.
«Àl'entréedelanuit,lesfactieuxs'étoientrassemblésdanscePalais-Royal,fameuxdésormaispartouslesgenresdecrimes,aprèsl'avoirétépartouslesgenresdedépravation;danscePalais-Royal,oùl'histoireseraobligéededirequel'oncorrompoitlesmoeurs,quel'ondébauchoitlestroupes,quel'ontraînoitlescadavresdesmorts,etquel'onproscrivoitlestêtesdesvivans.Làilsavoientjurédefairerévoquerl'arrêtédel'Hôteldeville,etilss'étoientmisenmarche.Undistricteffrayéavoitcommuniquésoneffroiàplusieursautres;letocsinavoitsonné;latroupeavoitgrossi;l'Hôteldevilleavoitcraintdesevoirassiégé;enfin,surlaréclamationdeplusieursdistrictsseulement,lacommunedeParisavoitétéforcéedecéder,etl'assembléedesélecteurs,parunnouvelarrêté,avoitrétractéceluidumatin,endisantqu'ellel'expliquoit.»
Le1eraoût,lorsqu'àl'électionduprésident,Thouretfutnomméauscrutin,àl'instantmêmelefrémissementdesfactieuxetleurmenacesefirententendredansl'Assemblée.L'électionfutdénoncéeauPalais-Royalcommeunetrahison;Thouretyfutproscrits'ilacceptoitlaprésidence;onlemenaçadevenirl'assassinerdanssamaison;ilsedémit,etcefutcommelecoupmortelpourlalibertédel'Assemblée,leplusgrandnombreétantceluidesâmesfoiblesàquilapeurimposoitsilenceoucommandoitl'opinion.
Lestribunauxétoienteux-mêmesépouvantés;lesloisétoientsansforce,etlepeuplelesméprisoit.Ilavoitentendudéclarernulslesanciensédits;ilrefusoitdepayerdesimpôtsantérieurementétablis;personnen'osoitl'ycontraindre,etlafactionluilaissoitcroirequ'ellel'enavoitdélivré.
Cependantlesfondsdesfinancesétoienttousépuisésetleurssourcespresquetaries.Neckervintexposeràl'Assembléeladétresseoùilsetrouvoit,etdemanderqu'elleautorisâtunempruntdetrentemillionsàcinqpourcent.Cetintérêtmodiquefutmalignementchicané;onlemorcelad'uncinquième;et,lepublicnevoyantplusdansNeckerqu'unministrecontrariéetmalvouludanslescommunes,lesignaldesadécadencefutletermedesoncrédit.
Unecontributionpatriotiquefutlaressourcemomentanéequel'Assembléemitenusage;et,ausurplus,laissantleministresetravaillerd'inquiétudespoursubvenirauxbesoinsdel'État,elleentamal'ouvraged'uneconstitutionqu'elles'autorisaelle-mêmeàcréer,nonseulementsanslespouvoirsetl'aveudelanation,maisauméprisdesdéfensesexpressesquelanationelle-mêmeluiavoitfaitesdanssesmandatsdetoucherauxanciennesbasesetauxprincipesfondamentauxdelamonarchieexistante.
Jusque-làonn'avoitcesséd'espérermettreuntermeauxusurpationsdescommunes,ettouslesmoyensdeconciliationavoientétémisenusage.Le4août,laséancedusoiravoitétémarquéepardesrésolutionsetpardessacrificesquiauroientdûtoutpacifier.Leclergéetlanoblesseavoientfait,paracclamation,l'abandondeleursprivilèges.Cesrenonciations,faitesavecunesorted'enthousiasme,avoientétéreçuesdemême,etlatrèsgrandepluralitédel'Assembléelesregardoitcommelesceaud'unepleineetdurableréconciliation.LebonarchevêquedeParisavoitproposéqu'unTeDeumenfûtchantéenactionsdegrâces;Tolendal,quineperdoitjamaisdevuelesalutdel'État,avoitfaitlamotionqueLouisXVIfûtproclamérestaurateurdelalibertéfrançoise;l'uneetl'autrepropositionavoientenlevétouteslesvoix.Enfin,leroilui-mêmeavoitconsentisansréserveàtouteslesrenonciationsfaitesetrédigéesendécretdanslaséancedu4août;maisilrefusoitsonacceptationpureetsimpleàladéclarationambiguëdesdroitsdel'hommeetauxdix-neufarticlesdelaconstitutionquiluiavoientétéprésentés.Ilyavoitmêmed'autresarticlesauxquelsonprévoyoitqu'ilrefuseroitsasanction;et,quoiquelevetoqu'ilseréservoitnefûtquesuspensif,c'enétoitassezpourarrêterlemouvementrévolutionnaire.Ilfalloitfranchircetobstacle;et,sionvouloitforcersarésistance,leroipouvoitbienprendreunerésolutionàlaquelleils'étoit
longtempsrefusé.
Cefutlàbienréellementcequifitformerleprojetd'avoirleroiàParis,etcequifitenvoyeràVersailles(le5octobre1789)trentemilleséditieuxavecdescanonsàleurtête,etunefouledecesfemmesimmondesquel'onfaitmarcherenavantdanstouteslesémeutes.Leprétextedeleurmissionétoitd'allerseplaindredelachertédupain.
JenedécriraipointlabrutalitédecettepopulaceconduiteàVersaillespourenleverleroietsafamille.LaprocédureduChâteletarévélécethorriblemystère,cecrimedontl'Assembléeeutbeauvouloirlaverleducd'OrléansetMirabeau.Lesfaitsensontconsignésdanslesmémoiresdutempsquemesenfansliront.Ilsyverront,enfrémissant,lesfidèlesgardes,ducorps,àquileroiavoitdéfendudetirersurlepeuple,massacrésjusquesurleseuildel'appartementdelareine,etleurstêtesportéesauboutdespiquessouslesfenêtresdupalais;ilsverrontcettereine,éperdueettremblantepourleroietpoursesenfans,s'enfuirdesonlit,qu'onvientperceràcoupsdebaïonnettes,etallantsejeterdanslesbrasduroi,oùellecroyoitmourir;ilslesverront,cesaugustesépoux,aumilieud'unpeuplefarouche,opposeràsaragelaplusmagnanimedouceur,luimontrerleursenfansafindel'attendrir,etluidemandercequ'ilveutquel'onfassepourl'apaiser:QueleroivienneavecnousàParis.Cefutlaréponsedupeuple,etl'aveuducomplotqu'onluifaisoitexécuter.
Cequ'onnepeutoublier,c'estquelanuitoùcettehordesanguinaireremplissoitlescoursduchâteau,quelquesvoixs'étantélevéesdanslasalledesdéputéspourproposerd'allerencorpsserangeràcôtéduroietréprimerlesmouvemensdupeuple,Mirabeauréfutainsolemmentcettemotion,endisantqu'ilneseroitpasdeladignitédel'Assembléenationaledesedéplacer:iln'avoitgardedevouloirs'opposeràsonpropreouvrage.
Leroipouvoitencores'éloigner;toutétoitpréparépoursondépart;sescarrosses,sesgardes,l'attendoient,luietsafamille,auxgrillesdel'Orangerie;quelquesamisfidèleslepressoientdesaisirletempsoùlepeuple,dispersédansVersailles,alloitselivrerausommeil;maisunplusgrandnombre,tremblansetlarmoyans,leconjuroientàgenouxdenepaslesabandonner.TrompéparlasécuritédeLaFayette,quirépondoitquetoutseroitbientôttranquille,leroi,parlafatalitédesonétoileoudesoncaractère,selivraàsadestinée,etperditlemomentqu'ilnedevoitplusretrouver.
Dèsqu'ilfutarrivéauxTuileriesavecsafamille,l'Assembléedéclaraqu'ellenepouvoitresterséparéedelapersonneduroi;ellevintelle-mêmes'établiràParis(le19octobre1789);et,danscestranslations,lebonpeuplecrutvoirlegagedesasûreté.
Lepremieracteduroi,àParis,futsonacceptationdespremiersarticlesdelaconstitutionetlasanctiondesdroitsdel'homme.
CesMémoiresnesontpointl'histoiredelaRévolution;vouslalirezailleurs,mesenfans,etvousverrez,depuiscetteépoquedu19octobre,lasuitedetantd'événemensmémorables,ettousfacilesàprévoiraprèslespremierssuccèsd'unpartivainqueur:lesbiensduclergédéclarésnationauxle2novembre;lacréationdesassignatsle21décembre;lenombre,laformeetlafabricationdecettemonnaie,déterminésle17avril1790;lanoblesseettouslestitresabolisle19juinsuivant;lafuiteduroile21juin1791;sonretouràParisle25;enfinl'acceptationdelaconstitutionentièreparleroile3septembre,etlapromulgationdecetactele28dumêmemois.
Làseterminalasessiondel'Assembléeconstituante;etcefutalorsques'éloignademoicetamiqui,danslestravauxetlespérilsdelatribune,avoitsidignementremplisesdevoirsetmesespérances,etquivenoitd'êtreappeléàRomepouryêtrecombléd'honneurs,l'abbéMaury,cethommed'untalentsirareetd'uncourageégalàceraretalent.
Envousparlantdelui,jenevousaidonné,mesenfans,quel'idéed'unbonami,d'unhommeaimable;jedoisvouslefaireconnoîtreenqualitéd'hommepublic,ettelquesesennemiseux-mêmesn'ontpus'empêcherdelevoir:invariabledanslesprincipesdelajusticeetdel'humanité;défenseurintrépidedutrôneetdel'autel;auxprisestouslesjoursaveclesMirabeauetlesBarnave;enbutteauxclameursmenaçantesdupeupledestribunes;exposéauxinsultesetauxpoignardsdupeupledudehors,etassuréquelesprincipesdontilplaidoitlacausesuccomberoientsousleplusgrandnombre;touslesjoursrepoussé,touslesjourssouslesarmes,sansquelacertituded'êtrevaincu,ledangerd'êtrelapidé,lesclameurs,lesoutragesd'unepopulaceeffrénée,l'eussentjamaisébranlénilassé.Ilsourioitauxmenacesdupeuple;ilrépondoitparunmotplaisantouénergiqueauxinvectivesdestribunes,etrevenoitàsesadversairesavecunsang-froidimperturbable.L'ordredesesdiscours,faitspresquetousàl'improviste,etdurantdesheuresentières,l'enchaînementdesesidées,laclartédesesraisonnemens,lechoixetl'affluencedesonexpression,juste,correcte,
harmonieuse,ettoujoursaniméesansaucunehésitation,rendoientcommeimpossibledesepersuaderquesonéloquencenefûtpasétudiéeetpréméditée;etcependantlapromptitudeaveclaquelleils'élançoitàlatribuneetsaisissoitl'occasiondeparlerforçoitdecroirequ'ilparloitd'abondance.
J'aimoi-mêmeplusd'unefoisététémoinqu'ildictoitdemémoirelelendemaincequ'ilavoitprononcélaveille,enseplaignantquedanssessouvenirssavigueurétoitaffoiblieetsachaleuréteinte.«Iln'ya,disoit-il,quelefeuetlavervedelatribunequipuissentnousrendreéloquens.»Cephénomène,dontonavusipeud'exemples,n'estexplicablequeparlaprodigieusecapacitéd'unemémoireàlaquellerienn'échappoit,etpardesétudesimmenses;ilestvraiqu'àcemagasindeconnoissancesetd'idées,queCicéronaregardécommel'arsenaldel'orateur,Mauryajoutoitl'habitudeetlatrèsgrandefamiliaritédelalangueoratoire;avantageinappréciablequelachaireluiavoitdonné.
Quantàlafermetédesoncourage,elleavoitpourprincipeleméprisdelamortetcetabandondelavie,sanslequel,disoit-il,unenationnepeutavoirdebonsreprésentans,nonplusquedebonsmilitaires.
Tels'étoitmontrél'hommequiaétéconstammentmonami,quil'estencoreetleseratoujourssansquelesrévolutionsdesafortuneetdelamienneapportentaucunealtérationdanscettemutuelleetsolideamitié.
Lemomentoù,peut-êtrepourladernièrefoisnousembrassant,nousnousdîmesadieu,eutquelquechosed'unetristessereligieuseetmélancolique.«Monami,medit-il,endéfendantlabonnecause,j'aifaitcequej'aipu;j'aiépuisémesforces,nonpaspourréussirdansuneassembléeoùj'étoisinutilementécouté,maispourjeterdeprofondesidéesdejusticeetdevéritédanslesespritsdelanationetdel'Europeentière.J'aieumêmel'ambitiond'êtreentendudelapostérité.Cen'estpassansundéchirementdecoeurquejem'éloignedemapatrieetdemesamis;maisj'emportelafermeespérancequelapuissancerévolutionnaireseradétruite.»
J'admiraicetteinfatigablepersévérancedemonami;mais,aprèsl'avoirvulutterinutilementcontrecetteforcequientraînoitouquirenversoittoutcequis'opposoitàsesprogrèsrapides,jeconservoispeud'espérancedevivreassezpourvoirlafindenosmalheurs.
L'Assembléelégislative,installéele1eroctobre1791,suivitetmêmeexagéra
l'espritdel'Assembléeconstituante.Jenefaisencorequerappelerdesdatespourarriveràcequim'estpersonnel.
Le29novembre,décretquiinviteleroiàrequérirlesprincesdel'Empiredenepassouffrirlesarmemensdesprincesfugitifs.
Le14décembre,leroiprononce,sursadéclarationàcesprinces,undiscoursapplaudi.
Le1erjanvier1792,décretd'accusationcontrelesfrèresdeLouisXVI.
Le1ermars,mortdel'empereurLéopold.
Le29mai,assassinatdeGustaveIII,roideSuède.
Le20avril,déclarationdeguerredelaFranceaunouveauroideHongrieetdeBohême.
Aumoisdejuin,leroirefusesasanctionàdeuxdécrets;etc'estlàleprétextedusoulèvementdesfaubourgsquel'onenvoieenmasseetentumulteauxTuileries.
Leroi,quilesentendmenaceravecdescrissauvagesetpard'horriblesimprécationsd'enfoncerlesportesdesonappartement,ordonnequ'onlesouvre.Ilseprésented'unaircalmepourentendreleurpétition.Onluidemandedesanctionnerlesdécretsauxquelsilarefusésonacceptation.«Masanctionestlibre,répondleroi;etcen'esticilemomentnidelasolliciter,nidel'obtenir.»
Deuxjoursaprès,danssaproclamationcontrecetactedeviolence,ildéclaraqu'onn'auroitjamaisàluiarrachersonconsentementpourcequ'ilcroiroitjusteetconvenableaubienpublic,maisqu'ilexposeroit,s'illefalloit,satranquillitéetsasûretémêmepourfairesondevoir.
Cetterésistanceauroitétélefreindudespotismepopulaire.Lalibreacceptationdeslois,etledroitquelerois'étoitréservédesuspendrecellesqu'iln'approuveroitpas,étoitl'articlefondamentald'unemonarchietempérée,etdusermentqu'onavoitprêtélibrement,danstoutleroyaume,àlanation,àlaloietauroi;maiscelaseuleûtarrêtélemouvementrévolutionnaire,etlafactionnevouloitpasquesonpouvoirfûtlimité.
Le31juilletfutmarquéparl'arrivéedesMarseilloisàParis,sortedesatellites
qu'onavoitàsesordrespourlesgrandesexécutions.
Le3août,aunomdessectionsdeParis,Pétionprésenteàl'Assembléeunepétitionpourladéchéanceduroi.
Le6,onfaitrépandreauxTuilerieslebruitqueleroiveuts'enfuir.
Cefutalorsque,parunpressentimenttropfidèledecequialloitsepasser,mafemmemepressadequittercettemaisondecampagnequ'elleavoittantaimée,etd'allerchercherloindeParisuneretraiteoù,dansl'obscurité,nouspussionsrespirerenpaix.
Nousnesavionsoùdirigernospas;leprécepteurdenosenfansdécidanotreirrésolution.Cefutluiquinousassuraqu'enNormandie,oùilétoitné,noustrouverionssanspeineunasilepaisibleetsûr;maisilfalloitdutempspournousleprocurer,et,enarrivantàÉvreux,nousnesavionsencoreoùallerreposernotretête.Lemaîtredel'aubergeoùnousdescendîmesavoit,àdeuxpasdelaville,danslehameaudeSaint-Germain,unemaisonassezjolie,situéeauborddel'Iton,etàlaportedesjardinsdeNavarre;ilnousl'offrit.Charmésdecetteposition,cefutlàquenousnouslogeâmes,enattendantqueplusprèsdeGaillon,lieunataldeCharpentier,safamillenouseûttrouvéunedemeureconvenable.
Si,dansl'étatpénibleoùétoientnosesprits,unséjourpouvoitêtredélicieux,celui-làl'eûtétépournous;maisàpeineétions-nousarrivésàÉvreuxquenousapprîmesl'épouvantableévénementdu10août.
ÀParis,dèslepointdujour,decejourquidevoitenamenerdesifunestes,lesplacesetlesruesadjacentesauxTuileriess'étoientrempliesd'hommesarmésavecuntraind'artillerie.C'étoitlepeupledesfaubourgs,soutenuparlabandedesMarseillois,quivenoitassiégerleroidanssonpalais.
Cemalheureuxprincen'avoitpourdéfensequ'unpetitnombredegardessuisses,et,quoiqu'onaitditqu'ilyavoitdanslejardindesTuileriesunefouledebravesgensquiseseroientrangésautourdesapersonnes'ilavoitvoulusemontrer,sansdouteilnecrutpaslarésistanceoupermiseoupossible;onluiconseilladeserendreavecsafamilleauseindel'Assembléenationale;ils'yréfugia.
Cependantsesbravessoldatssuisses,qui,fidèlesàleursconsignes,défendoientdanslescoursl'approchedupalais,sevirentobligésdetirersurlepeuple.Ils
l'avoientrepoussé,ettenoientfermedansleurposte,lorsqu'ilsapprirentquelerois'étoitretiré.Alorsilsperdirentcourage,et,s'étantdispersés,ilsfurentpresquetousmassacrésdansParis.
Leroifuttransféréetenferméavecsafemme,sesenfansetsasoeur,danslaprisondelatourduTemple(le13août).
Le31août,lemaireetleprocureur-syndicdelaville(PétionetManuel)seprésentèrentàl'Assemblée,àlatêted'unedéputation,aunomdelaquelleTallien,sonorateur,annonça«qu'onavoitenferménombredeprêtresperturbateurs,etque,souspeudejours,lesoldelalibertéseroitpurgédeleurprésence».
Le2septembre,aucouventdesCarmesduLuxembourg,auséminairedeSaint-Firmin,rueSaint-Victor,àl'abbayeSaint-Germain-des-Prés,plusieursprélatsetungrandnombredeprêtresfurentégorgés.Lecarnagedurajusqu'au6àl'hôteldelaForce.
Le8,lesprisonniersd'Orléans,envoyésàVersailles,yfurentmassacrés.
Cefutdanscesjoursd'épouvanteetdefrémissementquevintlogerauprèsdenous,danslehameaudeSaint-Germain,unhommequejecroyoism'êtreinconnu.Danssondéguisement,j'eustantdepeineàmerappeleroùj'avoispulevoirqu'ilfutobligédesenommer:c'étoitLorry[55],évêqued'Angers.Notrereconnoissancefutattendrieparlemalheurdesasituation,qu'ilnelaissoitpasdesouteniravecuncourageassezferme.
Nousvoilàdoncensociétéetencommunautédetable,commeilledésiralui-même;et,dansunmeilleurtemps,cetteliaisonfortuitenousauroitétéréciproquementagréable.Logésensembleaubordd'unejolierivière,danslaplusbellesaisondel'année,ayantpourpromenadesdesjardinsenchantésetunesuperbeforêt,parfaitementd'accorddansnosopinions,dansnosgoûtsetdansnosprincipes,lessouvenirsd'unmondeoùnousavionsvécuétoientpournousdessujetsd'entretiend'uneabondanceinépuisable;maistoutescesdouceursétoientempoisonnéesparleschagrinsdontnousétionscontinuellementabreuvés.
LaConventionprit,le11septembre,laplacedelaLégislative.Sonpremierdécretfutl'abolitiondelaroyauté.
Cependant,aunomdelalibertérépublicaine,descolonnesdevolontaires
accouroientauxarmes;nousnoustrouvionssurleurpassage,etnotrereposenétoittroublé.D'ailleurs,l'approchedel'hiverrendoithumideetmalsainlelieuoùnousétions:ilfallutlequitter,etcenefutpassansregretquenousylaissâmeslebonévêque.Nousnousretirâmes,mafemmeetmoi,àCouvicourt.
Le11décembre,leroicomparutàlabarredelaConvention;ilyfutinterrogé.Ildemandadeuxavocats,TronchetetTarget,pourconseils.
Targetrefusasonministèreàcesfonctionsvénérables;levertueuxMalesherbess'empressades'offrirpourleremplacer;onyconsentit.
TronchetetMalesherbesdemandèrentàsedonnerpouradjointl'honnêteetsensibleDesèze,etl'onyconsentitencore.
Le26,leroicomparutpourlasecondefoisetavecsestroisdéfenseurs.Desèzeportalaparole,maisleroineluiavoitpermis,danssadéfense,aucunappareiloratoire.Enluiobéissant,Desèzen'enfutqueplustouchant.
Le17janvier1793,lapeinedemortfutprononcéeàlapluralitéde366voixcontre353.
Leroiinterjetal'appelàlanation.L'appelfutrejeté.
Le19,ilfutdécidé,àlapluralitéde380voixcontre310,qu'ilneseroitpointsursisàl'exécutiondelasentence,et,le21,LouisXVIeutlatêtetranchéesurlaplacedeLouisXV.
Sonconfesseur,aupieddel'échafaud,luiditcesmotsàjamaismémorables:«FilsdesaintLouis,montezauciel.»
Leroisurl'échafaudvoulutparleraupeuple;Santerre,commandantl'exécution,etl'undesmoteursdufaubourgSaint-Antoine,ordonnaauxtamboursdebattreensemblepourétouffersavoix.
Cetteexécutionfutsuivie,àpeud'intervalle,decelledestroisautresprisonniersduTemple.Le21janvier,leroiavoitpérisurl'échafaud;le16octobre,lareine,sonépouse,éprouvalemêmesort;le21floréal(10mai)del'annéesuivante,Élisabeth,soeurduroi,termina,souslamêmehache,soninnocentevie,et,le20prairial(8juin)delamêmeannée,leDauphinmourutauTemple.
LIVREXIX
LaRévolutionfrançoiseauroiteu,dansl'ancienneRome,unexemplehonorableàsuivre.LouisXVIn'avoitaucundesvicesdesTarquins,etl'onn'avoitàl'accusernid'orgueilnideviolence;sansautreraisonqued'êtrelassedesesrois,laFrancepouvoitlesexpatrieravectouteleurrace.
Maisle21janvier1793commençaetdutcommencerlerègnedelaTerreur.
Onparutconcevoirlevaste,l'infernalprojetdedépraverlepeupleenmasse,d'associerlesvicesetlescrimes,depropagerdemauvaisesmoeurspardemauvaiseslois,etderéaliser,danslacorruptiongénérale,toutcequ'onattribueauxténébreuxgéniesdugenrehumain.
Lesopinionsreligieuses,lacroyanceenunDieu,lapenséed'unavenir,pouvoientretenirl'hommesurlapenteducrime;l'autoritédespèrespouvoitréprimerlesenfans;lamorale,parsesprincipesd'humanité,d'équité,depudeur,pouvoitrégénérerdesracescorrompues.Leprojetdedépravationfutformésoustouscesrapports.Nousentendîmesproclamerl'incrédulité,leblasphème;nousvîmeslelibertinageaffecterleméprisd'unDieu,lesacrilègeinsulterlesautels,etlecrimes'enorgueillirdel'espérancedunéant;nousvîmesrompretouslesnoeudsdesubordinationformésparlanature;lesenfans,rendusparlesloisindépendansdespères,n'eurentqu'àsouhaiterleurmortpourêtresûrs,sansleuraveuetendépitdeleurvolonté,desepartagerleurdépouille.Lenoeudconjugalétoitencorelemoyendeperpétuerlesvertusdomestiques,etdetenirliésensemblelesépouxl'unàl'autreetavecleursenfans:onrenditcelienfragileàvolonté;lemariagenefutplusqu'uneprostitutionlégale,qu'uneliaisonpassagère,quelelibertinage,lecaprice,l'inconstance,pouvoientformeretdissoudreàleurgré.Enfin,l'honnêteté,lafoipublique,ladécence,lerespectdesoi-mêmeetdel'opinion,lavénérationqu'inspiroitlasainteimagedelavertu,offroientencoreunpointderalliementauxâmessusceptiblesdesmouvemensdu
repentir,desimpressionsdel'exemple.Toutcelafutdétruit.Onprofessa,onérigeaenmaximesdemoeursrépublicainesl'impudenceduvice,l'audacedelahonte,l'émulationdelalicence,jusqu'àlapluseffrénéedissolution;etlesystèmedeMirabeauetduducd'Orléans,cesystèmedépravateurd'unegénérationentière,parutrégnerenFrance.Ainsis'étoitformécedespotismerévolutionnaire,cecolossedefangepétrietcimentédesang.
Toutconfinésquenousétionsdansnotrechaumièred'Abloville,oùnousavionspasséenquittantCouvicourt,nousnelaissionspasderedouterunsièclesicorrompupournosenfans,etnousemployionstousnossoinsàlesprémunird'uneéducationsalutaireetpréservative,lorsquelamortpresquesoudainedeleurfidèleinstituteurvintajouterànoschagrinsuneafflictiondomestiquequiachevadenousaccabler.Unefièvrepourprée,d'uneextrêmemalignité,nousenlevacetexcellentjeunehomme.Nosenfansdoiventsesouvenirdeladouleurquenouscausasaperte,etdelafrayeurquenouseûmesdelesvoirexposéseux-mêmesàl'aircontagieuxd'unemaladiepestilentielle.
Nousnesavionsquedevenir,leurmèreetmoi,etnotredernièreressourceétoitd'allerchercherunrefugedansquelquehôtelleriedeVernon,lorsqu'onnoussuggéral'idéededemanderl'asileàunvénérablevieillardqui,danslevillaged'Aubevoie,peuéloignédunôtre,habitoitunemaisonassezconsidérablepournousylogertoussansqu'ilenfûtincommodé.Cettecirconstancedemavieaquelquechosederomanesque.
Levieillard,qui,touchédenotresituation,s'empressadenousaccueillir,étoitl'undesreligieuxqu'onavoitexpulsésdelachartreusevoisine.SonnométoitdomHonorat.Ilétoitplusâgéquemoi.SesmoeursrappelaientcellesdessolitairesdelaThébaïde.Cethommedebiensembloitêtreenvoyéducielpournousédifieretpournousconsoler.Ilrespiraitlapiété,maisunepiétédouce,indulgente,affectueuseetcharitable,unepiétéévangélique.Ilsepermettoitrarementdedîneravecnous;maisuneheurel'après-dînée,etunpeupluslongtempslesoir,ilvenoitnousentretenirdesgrandsobjetsqu'ilméditoitsanscesse,delaProvidencedivine,del'immortalitédel'âme,delavieàvenir,delamoraledel'Évangile;ettoutcelacouloitdesource,simplementetdufondducoeur,avecunefoiviveetuneonctiontouchante.Ilyauroiteudelacruautéàluimarquerdesdoutessurcequifaisoitlaconsolationdesavieillesseetdesasolitude.L'âmedubonvieillardétoitsanscessedansleciel,etilnousétoitaussidouxdenousyéleveravecluiqu'ilauroitétéinhumaindevouloirl'enfairedescendre.Ilnousrelevadel'abattementoùnousavoitmislamortduroi;et,en
rappelantlesmotsduconfesseur,FilsdesaintLouis,montezauciel:«Oui,disoit-ilavecconfiance,ilestàprésentdevantDieu,etjesuisbiensûrqu'ilimplorelepardondesesennemis.»Ilpensoitdemêmedesvertueuxmartyrsdu2septembre.
L'adoucissementqu'unpieuxsolitairepouvoittrouveràsasituationencommuniquantavecnousimportunalemaired'Aubevoie.Auboutdedix-huitjoursilvintmefaireentendrequ'ilseroittempsdenousretirer.Heureusementl'airdenotremaisonétoitpurifié;et,aprèsavoirconvenablementtémoignénotrereconnoissanceàceluiquinousavoitsibienreçus,nousretournâmesdansnosfoyers.
Elleétoitàmoi,cettehumbleetmodiquedemeure;j'enavoisfaitl'acquisition;maisquelledécadenceelleannonçoitdansnotrefortunepassée!Jevenoisdequitter,prèsdeParis,unemaisondecampagnequifaisoitmesdélices,unjardinoùtoutabondoit;et,commed'uncoupdebaguette,ceriantséjoursechangeoitenuneespècedechaumièrebienétroiteetbiendélabrée!C'étoitlàqu'ilfalloittâcherdenousaccommoderànotresituation,et,s'ilétoitpossible,vivreaussihonorablementdansladétressequenousavionsvécudansl'abondance.L'épreuveétoitpénible:mesplaceslittérairesétoientsupprimées,l'Académiefrançoisealloitêtredétruite[56];lapensiond'hommedelettres,quiétoitlefruitdemestravaux,n'étoitplusd'aucunevaleur.LeseulbiensolidequimerestâtétoitcettemodiquefermedeParay,quelasageprévoyancedemafemmem'avoitfaitacquérir.Ilavoitfallumettrebasmavoiture,etrenvoyerjusqu'audomestiquedontmavieillesseauroiteubesoin.Mais,danscettemasure,oùnousavionsàpeinel'indispensablenécessaire,mafemmeavoitlebonespritetl'artderestreindrenotredépenseensimplifiantnosbesoins,etjepuisdirequecemalaisedenotreétatnoustouchoitfoiblementencomparaisondelacalamitépublique.Lesoinquejedonnoisàl'instructiondemesenfans,latendrepartqueprenoitleurmèreàleuréducationmorale,et,s'ilm'estpermisdeledire,labontédeleurnaturel,étoientpournous,dansnotresolitude,uneressourceinexprimable.Ilsnousconsoloientd'unmalheurquin'étoitpaslemalheurdeleurâge.Aumoinsévitions-nousdelesenaffliger.«L'oragepassesurleurtête,disions-nousenleursouriant,etnousavonspoureuxl'espéranced'untempspluscalmeetplusserein.»
Maisl'oragealloitencroissant:nouslevoyionss'étendresurlanationentière;cen'étoitpointuneguerrecivile,carl'undesdeuxpartisétoitsoumisetdésarmé;mais,d'uncôté,c'étoitunehaineombrageuse;del'autre,unesombreterreur.
Desmillionsd'hommesàsoudoyerdanslesarmées,beaucoupd'autresdépensesexcessives,absorboientinfinimentplusderichessesquen'enpouvoientfournirlescontributionsdel'État,nilaventedesbiensduclergéetdesémigrés.Lepapier-monnoie,multipliéparmilliards,sedétruisoitlui-même;sachuteaccéléréeentraînoitcelleducrédit.Lecommerceétoitruiné.Laguerrenedonnoitpasassezderessourcesdanslespaysconquis.Ilfutdécrété(le10mars1793)quelesbiensdescondamnésseroientacquisàlaRépublique;etcefutcequ'onappelabattremonnoieaveclaguillotinesurcetteplacedelaRévolution,quel'onfitregorgerdesang.
C'estpourcelaquelarichessefutunecausedeproscription,etquenonseulementdeshommesrecommandablesparleurmérite,lesMalesherbes,lesNicolaï,lesGilbertdeVoisin,maisdeshommesnotablespourleurfortune,unMagon,unLaBorde,unDuruey,unSerilly,unefouledefinanciers,furentenvoyésàlamort.Aussi,lorsquelevieuxMagonfutamenédevantletribunalrévolutionnaire,etqu'onluidemandasonnom:«Jesuisriche»,répondit-il,etilnedaignapasendiredavantage.
Pourdonnerplusdelatitudeauxtablesdeproscriptions,lesdénoncésétoientdésignéssousdesqualificationsvaguesd'ennemisdupeuple,d'ennemisdelaliberté,d'ennemisdelaRévolution,enfinsouslenomdesuspects;etl'ontenoitpoursuspectstousceuxqui,soitparleurconduite,soitparleursrelations,soitparleurspropos,seseroientmontréspartisansdelatyrannie(c'est-à-diredelaroyauté)ouennemisdelaRépublique,etengénéralceuxàquil'onauroitrefusédescertificatsdecivisme.Or,enlesrefusant,cescertificats,onétoitdispenséd'expliquerlemotifetlacausedecerefus(décretdu30janvier1793);l'accusationetlejugementétoientaussidispensésdelapreuve.Dansundécretportantpeinedemortcontrelesennemisdupeuple(du22prairialanII),ilétoitdit:«Sontréputéstelsceuxquicherchentàanéantirlalibertéparforceouparruse,àavilirlaConventionnationaleetlegouvernementrévolutionnairedontelleestlecentre,àégarerl'opinionetempêcherl'instructiondupeuple,àdépraverlesmoeursetcorromprelaconsciencepublique,enfinàaltérerlapuretédesprincipesrévolutionnaires.Lapreuvenécessairepourlescondamner,ajoutoitcedécret,seratouteespècededocumentmatérieloumoralquipeutnaturellementobtenirl'assentimentd'unespritjusteetraisonnable.Larègledesjugemensestlaconsciencedesjuréséclairésparl'amourdelapatrie.Leurbutestletriomphedelapatrie,laruinedesesennemis.S'ilexistedesdocumensdugenreci-dessus,ilneserapointentendudetémoins.»
C'estaveccelangageéquivoqueetperfidequ'unecharlataneriehypocriteinstitualajurisprudenceetlaprocédurearbitrairedenostribunauxcriminels.Pointdepreuves,pointdetémoins,laconsciencedesjurés;etdequelsjurés!desorganesetdessuppôtsdeRobespierre,deLebon,deCarrier,deFrancastel,etdetantd'autrestigresinsatiablesdesanghumain.
L'undesbourreauxambulansdelafactionavoitfaitgraversursoncachet,pouremblème,uneguillotine;unautre,àsondîner,enavoitunesurunetable,aveclaquelleils'amusoitàtrancherlatêteaupouletqu'onluiavoitservi;et,tandisqueceux-làsefaisoientunjeudel'instrumentdeleurbarbarie,d'autressevantoientàlaConventiondeleuréconomieetdeleurdiligenceàexécutersesdécrets.«Fusiller,c'esttroplong,luiécrivoitl'und'eux;onydépensedelapoudreetdesballes.Onaprislepartidelesmettre(lesprisonniers)dansdegrandsbateauxaumilieudelarivière;àdemi-lieuedelaville,oncoulelebateauàfond.Saint-Florentetlesautresendroits,ajoutoit-il,sontpleinsdeprisonniers.Ilsaurontaussilebaptêmepatriotique.»Jen'aipasbesoindedirequelsfrissonnemensd'horreurnouscausoientcesrailleriesdecannibales.Cequifaisoitfrémirl'humanité,lesnoyadesdeCarriersurlaLoire,lescanonnadesàmitrailledeCollotd'HerboisàLyon,obtenoientlamentionhonorableaubulletin.LesatrocitésdeLebondanslePas-de-Calaisn'étoientquedesformesunpeuacerbesqu'ilfalloitluipasser,etonlesluipassoit.
UnpartiformidableseformatoutàcoupdansleseindelaConventioncontreRobespierre;Tallienledénonça.Sur-le-champilfutmishorsdelaloi(le9thermidor),surpris,arrachédel'Hôteldevilleoùils'étoitréfugié,ettraînésurcetéchafaud(le10)oùtouslesjoursilfaisoitpérirtantd'innocens.
AprèslamortdeRobespierre,lescomités,letribunalrévolutionnaire,furentrenouvelés,etlaConventiondésavoualeurscruautéspassées;maiselledéclara(22frimaireanIII)«qu'ellenerecevroitaucunedemandeenrevisiondejugemensrendusparlestribunauxcriminels,portantconfiscationdebiensauprofitdelaRépubliqueetexécutéspendantlaRévolution».
Cependantlafermentationdesespritsn'étoitpaséteinte.LasociétédesJacobinsn'oublioitpasqu'elleavoitététoute-puissante;ellesevoyoitécartée,etnepouvoitsouffrirquecettepuissanceanarchique,quiétoitsasanglanteconquête,fûtusurpéeparunpartiquin'étoitpluslesien.Onavoitbeaulaménager,ellesentoitlefrein,ellelerongeoitensilence.Onvoulutl'affoiblirenl'épurant,etlescomitésréunisfurentchargésdeprésenterlemodedecetteépuration(le13
vendémiaire).Ondéfendittoutecorrespondanceettouterelationentrelessociétéspopulaires(le25vendémiaire);maislefeucouvoitsouslacendre,etempêchercefeudesecommuniquerétoitencoreunvainprojet.
Onsemitendéfensecontrelesdénonciationsparundécretdegarantiequirégloitlamanièredontilseroitdorénavantprocédéaujugementd'unmembredelareprésentationnationale(le8brumaire);maiscettegarantiedansunsoulèvementn'étoitpasunesûreté,etletumultecommençoitàêtremenaçantautourdelasalledesJacobins(le19).Onordonnaquecettesallefûtfermée,etcedécretfutenvoyéauxarméesetauxsociétéspopulaires(le10).LesmouvemensdupeupleaucentredeParisetdanslefaubourgSaint-Antoinen'enfurentqueplusfurieux.
PourfortifierleparticontraireàlaliguedesJacobins,onfitrentrerdanslaConvention,le18frimaire,lessoixante-dixdéputésmisenarrestationle3octobre1793,ettroisdesanciensterroristes,convaincusdesexcèsqu'ilsavoientcommisàNantes,furentcondamnésàlapeinedemort.L'acted'accusationfutprononcécontreFouquier-Tainville,accusateurpublic,etilfutcondamnéavecquinzedesescomplices.EnmêmetempsCollotd'Herbois,BarèreetBillauddeVarennefurentmisenjugement.
EnfinlaConventiontoutentièreprêtalesermentdepoursuivrejusqu'àlamortlescontinuateursdeRobespierre.
LesJacobinssembloientauxabois.DesjeunesgensrassemblésdanslejardinduPalais-Royalyavoientbrûléunmannequindanslecostumedujacobinisme,etenavoientportélescendresdansl'égoutMontmartre,aveccetteinscriptionsurl'urnefunéraire:PanthéondesJacobinsdu9Thermidor.
Telleétoitcependantl'inquiétudedel'Assembléeque,parmitouscesactesdevigueur,ellenelaissapasdedonnerunsignald'alarmeetdedétresse.Carj'appelleainsiledécretoù,prévoyantlecasdesadissolution,ellearrêtoitque,«cecasarrivant,touslesreprésentasquiauroientpuéchapperauferparricideseréuniroientauplustôtàChâlons-sur-Marne».L'événementprouvaqu'ilavoitétébienprévu.
Le1erprairial,desfemmesdupeupleayantforcélesportesdelasalledel'Assemblée,avecdescrisetdesinsultesquiinterrompirentlesdélibérations,àl'instantleshommesenfouleypénétrèrentavecelles,etlatêted'undesdéputés
futportéesurlebureau.C'enétoitfaitsilepeupleavoitprofitédumomentd'épouvantequ'ilavoitrépandue;mais,lesrévoltéss'amusantàs'emparerdessiègesqu'onleurabandonnoit,l'und'eux,appeléRomme,eutl'imprudentevanitédes'asseoirsurlefauteuilduprésident,etdeperdreletempsàyprononcerdesdécrets.Parcesdécrets,ilordonnoitl'arrestationdesmembresdescomitésdugouvernement,l'élargissementdetouslesdétenusdepuisle9thermidor,lerappeldeBarère,deCollotd'HerboisetdeBillauddeVarenne.Cettefollejactanced'autoritéendormitlafureurdupeuple;et,tandisqu'ildonnoitdeslois,l'undesdéputésentredanslasalleàlatêtedelaforcearmée,chasseetdisperselamultitude,etrendàl'Assembléelecourageetlaliberté.
Dèslorslesangdesterroristesrecommençadecouleràgrandsflots,etlesmoteursdelaséditionpopulairefurentexécutésenprésencedupeuple.
Ainsi,entreledespotismeetl'anarchie,laforcearméeétoitleseularbitre,etleschefsdupartivaincualloientpérirsurl'échafaud.
Cenefutqu'unspectaclepourlasainepartiedelanation,quiredoutoitégalementl'anarchieetledespotisme.
OnsentitenfinlanécessitéderégénérerlaRépublique,enchangeantnonlefond,maislaformed'ungouvernementrépublicaindenometréellementdespotique,etenfeignantdediviserlespouvoirspourlesbalancer.Telfutl'objetetl'artificedelanouvelleconstitution.Danscesimulacredesloisfondamentales,qu'unecommissionfutchargéedefabriquer,etqu'elleprésentale5messidordel'anIII,deuxconseilsdelégislationetundirectoireexécutifcomposoientlecorpsdépositairedelapuissancenationale.
Lesdeuxconseils,l'undecinqcentsetl'autrededeuxcentcinquantedéputés,choisistouslesansàlapluralitédesvoixdanslesassembléesélectorales,étoientrevêtusdupouvoir,l'undeproposer,etl'autred'accepter,desanctionnerlesloisoudelesrefuser,commeétantlerégulateur,lemodérateurdeceluiquienavoitseull'initiative.Jusque-làl'intérêtpublic,sileschoixétoientlibresetassezéclairés,pouvoitêtreendebonnesmains;maisàcesdeuxconseilsonajoutaundirectoireexécutif,armédelaforcepublique,pourmaintenirl'ordreetleslois;etcefutlàques'établitetseretranchaledespotismeleplusabsoluetleplustyranniquedontonaitjamaisvud'exemple.
Lescinqmembresquicomposoientledirectoiredevoientêtreprisdansle
nombredecinquantecandidatsqueproposeroitleconseildescinqcents,etc'étoitauconseildesdeuxcentcinquante(ditdesAnciens)qu'ilappartenoitdeleschoisir.
Cespentarquesseroientsuccessivementamovibles;d'abord,untouslesansdevoitêtreexcluetremplacéparlavoiedusort,etdanslasuitechacunnesortiroitqu'auboutdesescinqansderègneetdansl'ordredesuccession.
Delàvint,pourledireenpassant,queleshabilesnesepressèrentpasd'êtredunombredesélus,quelesortpouvoitexclureauboutd'unoudeuxans,etqui,d'ailleurs,devoientcourirlesrisquesd'unepremièretentative.
Maistousavoientdroitdeprétendreàceséminentesdignitésdel'État,etd'ypasserplusd'unefois.Aussileurpremiersoinavoit-ilétédecomposerlacommissiondesrédacteursdel'acteconstitutionneldesplusardens,desplusadroits,desplusambitieuxrépublicains;etceux-cis'étoientappliquésàdonneràcetteoligarchieroulanteleplusd'autorité,deforceetdeconsistancepossible.
Lagestiondesplusgrandesaffairesdel'État,lapolitique,lesfinances,lesrelationsaudehors,lecommerceetlesalliances,laguerreetlapaix,lesarmées,leurformation,leurconduite,lechoixdesgénérauxetleurdestitution,lanominationauxemploismilitaires,appartenoientexclusivementàceconseildescinq.Audedans,lapolice,l'usagedelaforcearmée,ledroitdelafaireagir,ledroitd'inspectionsurlatrésorerieetsurlespréposésàlaperceptiondesimpôts,lemaniementdesdenierspublics,leurdistributionauxbesoinsdel'État,sansjamaisenêtrecomptables;lechoixetl'emploidesministres,travaillantsousleursordresetrévocablesàleurgré,lasurveillancedestribunaux,ladépendanceimmédiatedesautoritésconstituéesetdesagensqu'ilsemploieroientdanstouteslespartiesdel'Administration;enfinledroitd'avoirdanslesdépartemens,jusquedanslesmoindrescommunes,descommissairesattitrés,etledroitdecasserlesélectionsquelepeupleauroitfaitesdesesmagistrats,desesjuges:tellesétoientlesattributionsprodiguéesauDirectoireparl'acteconstitutionnel,sanscomptercequ'ilyajouta.
Ainsitouslesmoyensdedominer,d'intimideretdecorrompre:l'usagedelaforcearmée;ladispositiondutrésordel'État;l'intérêtqu'onauroitdanslesarmées,danslesfinances,danstouslesemploismercenaires,degagnerlafaveurdecespentarquestout-puissans;ledévouementdeschefspourlesauteursdeleurfortune,l'exemplequ'ilsendonneroientauxsoldatsetauxsubalternes;parmiles
magistratsdupeuple,lacrainted'êtredéposés,ledésird'êtremaintenus;dansl'assembléenationale,l'ambitiond'avoirpouramislespromoteursauxgrandesplacesetceuxquitenoientdansleursmainslesrécompensesetlespeines,selonqu'onlesauroitbienoumalservis:toutcela,dis-je,fitpourleDirectoireunepuissancedevantlaquellelesconseilsfurentanéantis.
Maisilfalloitd'abordquelaconstitutionfûtreçue,etlespeuplespouvoients'apercevoirqu'onneleurproposoitqu'unetyranniehabilementmasquéeetsavammentorganisée;ilfalloitdeplusprendregardequel'espritn'enfûtchangédansl'Assembléequ'alloientformerlesprochainesélections;etcefutàquoil'onpourvutdelamanièrelaplushardie.
LIVREXX.
Lesévénemensdontjeviensderappelerlesouvenironttellementoccupémapenséequ'àtraverstantdecalamitéspubliquesjemesuispresqueoubliémoi-même.L'impressionquefaisoitsurmoicettefouledemalheureuxétoitsiviveetsiprofondequ'ilestbiennaturelquecequinetouchoitquemoimesoittrèssouventéchappé.Cen'estpascependantque;pardesdiversionsdetravailetd'études,jen'eussetâchédemedéfendredecesréflexionsfatigantesdontlacontinuitépouvoitseterminerparunenoiremélancolieouparunefixitéd'idées,plusdangereuseencorepourlefoibleetfragileorganedubonsens.
Tantquemonimaginationputmedistrairepard'amusantesrêveries,jefisdenouveauxContes,moinsenjouésqueceuxquej'avoisfaitsdanslesplusbeauxjoursdemavieetlesriansloisirsdelaprospérité,maisunpeuplusphilosophiquesetd'untonquiconvenoitmieuxauxbienséancesdemonâgeetauxcirconstancesdutemps[57].
Lorsquecessongesmemanquèrent,jefisusagedemaraison,etj'essayoisdemieuxemployerletempsdemaretraiteetdemasolitudeencomposant,pourl'instructiondemesenfans,unCoursélémentaireenpetitstraitésdegrammaire,delogique,demétaphysiqueetdemorale,oùjerecueillisavecsoincequej'avoisapprisdansmeslecturesendiversgenres,pourleurentransmettrelesfruits.
Quelquefois,pourleségayeroupourlesinstruired'exemples,j'employoisnossoiréesd'hiveràleurraconter,aucoindufeu,depetitesaventuresdemajeunesse,etmafemme,s'apercevantquecesrécitslesintéressoient,mepressad'écrirepoureuxlesévénemensdemavie.
CefutainsiquejefusengagéàécrirecesvolumesdemesMémoires.J'avoueraibien,commeMmedeStael,quejenem'ysuispeintqu'enbuste;maisj'écrivoispourmesenfans.
Cessouvenirsétoientpourmoiunsoulagementvéritable,encequ'ilseffaçoient,aumoinspourdesmomens,lestristesimagesduprésentparlesdouxsongesdupassé.
Cependantjetoucheàl'époqueoùl'intérêtdelachosepubliquevintmesaisirplusfortement,plusétroitementquejamais.Parmondevoirdecitoyen,jefusappeléàcetteassembléeprimaireducantondeGaillon,oùalloitêtreproposéelanouvelleconstitution.C'étoitlemomentd'observeroùenétoitl'espritnational,etcemomentétoitintéressant:carleproblèmealloitêtremisendélibérationetrésolusimultanémentparlapluralitédesvoixdanslatotalitédesassembléesprimaires.
Danscelleoùj'assistai,ilmefutévidentquedeuxpartissebalançoient…
NOTES
[1:D'aprèsunenoterelevéesurlesregistresdeSaint-Rochavant1871,lemariagefutcélébréle11octobre1777.L'acte,dontM.Bégispossèdeunecopie,énonceainsil'étatcivildelafiancée:Marie-AdélaïdeLereindeMontigny,filledeLouis-RenédeMontignyetdeFrançoiseMorellet,rueSaint-Honoré,ci-devantparoisseSaint-PierredelavilledeLyon.]
[2:Roland,tragédielyriquedeQuinault,réduiteentroisactesparMarmontel,musiquedePiccini,représentéele17janvier1778.]
[3:Louis-FrançoisDelatour,imprimeuretbibliographe(1727-1807),auteur,entreautrestravaux,duCataloguedeslivresimprimésetmanuscritsdelabibliothèquedeM.deLamoignon(1770,in-folio),dontileffectualarevisionprécisément«danssasolitudechériedeSaint-Brice»,ainsiqueleconstataitunenotejointeàunexemplairepossédédepuisparBarbier.]
[4:Le21mai1781.]
[5:LouisNecker(1730-1804)avaitpris,poursedistinguerdesonfrère,lenomd'unepropriétéqu'ilpossédaitauxenvironsdeGenève.]
[6:Anne-GermaineLarrivée,dameGirardotdeVermenoux,néeàGenèveen1740,morteàMontpellierle27décembre1783.UnpasteldeLiotard,conservédanslafamilledeTronchin,lareprésenteoffrantunsacrificeàEsculape,etuneterrecuitedesonbusteaétévendueen1828àlaventeposthumedeHoudon.]
[7:Atys,tragédielyriquedeQuinault,réduiteentroisactesparMarmontel,musiquedePiccini,représentéele22février1780,etfréquemmentreprisejusqu'en1792.]
[8:VoyeztomeII,note74.]
[9:Didon,tragédielyriqueentroisactes,représentéeàFontainebleaule16octobre1783,et,surlethéâtredel'Opéra,le1erdécembresuivant.SelonM.Th.deLajarte,Didonfutjouéedeuxcentcinquantefoisde1783à1826.]
[10:MlleAdélaïde-EdméePrévost,niècedeLemaistre,trésorierdel'ordinairedesguerres,quiladotarichementetluifitépouser,en1780,Alexis-JanvierdeLaLivedeLaBriche,frèredeLaLivedeJully,deLaLived'ÉpinayetdeMmed'Houdetot.Decetteunionnaquit,en1781,unefillequiépousaM.Molé,plustardpremierministresouslerègnedeLouis-Philippe.]
[11:Pierre-PaulCélésia(lesancienneséditionsportentSilesia),dontilestplusieursfoisquestiondansleslettresdeGalianiàMmed'Épinay,etquifitunséjourenFranceen1781.]
[12:L'auteurduVoyagedujeuneAnacharsis.]
[13:L.-G.OudartFeudrixdeBréquigny,célèbreérudit,membredel'Académiefrançaise(1714-1794).]
[14:LecomteMarinCarburydeCéphalonie,lieutenant-colonelauservicedelaRussieetdirecteurducorpsdescadets,auteurduMonumentdePierreleGrand(Paris,Nyon,1777,in-folio,12pl.),relationdestravauxemployéspourtransporteràSaint-PétersbourglerochersurlequelfutérigéelastatueéquestredueàFalconetetàsonélève,MlleCollot.]
[15:L'abbéNicolasThyreldeBoismont(1715-1786),membredel'Académiefrançaise.]
[16:JacquesGodard,avocatauParlement(1762-1791),députédeParisàl'Assembléelégislative.]
[17:Pénélopefutreprésentéele2novembre1785àFontainebleau,et,le9décembresuivant,àParis.]
[18:Unopéra-comiqueportantlemêmetitre,parolesdeM.deMénilglaise,musiquedeJ.-B.deLaBorde,avaitétéjouésanssuccèsàFontainebleau,auxspectaclesdelacour,ennovembre1764;leDormeuréveillédeMarmontel,musiquedePiccini,yfutmieuxaccueillile14novembre1783,ainsique,le22juinsuivant,àlaComédie-Italienne.]
[19:CestroisdiscourssontreproduitsdansletomeXVIIdesOeuvresdel'auteur(1787).]
[20:J'ignoreoùaparucetÉlogedeColardeau,dontaucunbibliographen'aparlé.]
[21:MlleBeltz,mariéeàLouis-ClaudeChéron,littérateur,députéàl'Assembléelégislative,mortpréfetdelaViennele13novembre1807.]
[22:Cetteentrepriseétaituneboyauderie,autoriséeparlettrespatentesdu29janvier1766,etsurlaquelleontrouveradesrenseignementscurieuxdansleGuidedesétrangersdeThiéry(II,620).]
[23:Cefutaumoisdejuin1782queCollé,veufdepuisunan,vendit«bonmarché»,dit-il,samaisondeGrignonàMarmontel,etqu'illouaunappartementmeubléàSaint-Cloud.IlmourutàParisle3novembre1783.(CorrespondanceinéditedeCollé,publiéeparH.Bonhomme,1864,p.261.)]
[24:LefuturdéfenseurdeLouisXVI.]
[25:Antoine-AthanaseRouxdeLaborie(1769-1840)s'étaitvucouronnerdès1788,parl'AcadémiedeRouen,pourunÉlogeducardinald'Estouteville,imprimélamêmeannée.Ilajouédepuis,souslepremierEmpireetlaRestauration,unrôlediplomatiqueassezéquivoque,ausujetduquelonpeutconsulterlaBiographieRabbe.]
[26:JulesQuicherat,quiacitécepassagedanssonHistoiredeSainte-Barbe(II,386),nedonneaucunrenseignementsurCharpentier.Ilsignale,enrevanche,unarticledeMarmontel,dansleMercuredu13février1790,enfaveurdeSainte-Barbeetdesavantagesqueprésentaientsesméthodesd'enseignement.]
[27:Dupont(deNemours)aréfutétoutcepassagedanslapremièredesdeuxlettresqu'iladressa,en1805,auPubliciste,auJournaldeParisetauJournalduCommerce,etquifurentréuniessouscelitre:SurquelqueserreursdeM.MarmontelrelativesàM.Turgot.Paris,Delance,anXIII,in-8,18p.]
[28:LasecondelettredeDupont(deNemours)apourobjetdedémontrerl'inexactitudedecetteassertion.]
[29:Ilfutimprimépeuaprèssouscetitre:RéponsedusieurBourboulon,officier
employédanslesfinancesdeMgrlecomted'Artois,au«CompterenduauroiparM.Necker».Londres,1781,in-8.]
[30:Jean-FrançoisJolydeFleury(1718-1802),filsduprocureurgénéralauParlement,contrôleurgénéraldemai1781àavril1783.]
[31:Henri-FrançoisLefèvred'Ormesson(1787-1807)negardaleportefeuillequejusqu'au8novembre1783.]
[32:BouvarddeFourqueuxnefutcontrôleurgénéralquependantvingtetunjours,cequifitdirequ'ilavaitperdusaplaceau«vingtetun».]
[33:Surl'administrationdeM.Neckerparlui-même(Amsterdam,1791,in-12),p.10.]
[34:Parisétaitalorsdiviséensoixantedistricts,réduitsparlaloidu22juin1790àquarante-huitsections.]
[35:C'estdanscetteassembléequeMarmonteleutlecouragedevoterseulcontreladénonciationdel'arrêtduConseilquisupprimaitleJournaldesÉtatsgénérauxdeMirabeau.LetraitaétésignaléparBaillydanssesMémoiresetrelevéparSainte-Beuve.]
[36:Denis-FrançoisAngrand'Alleray(1715-1794),conseillerd'État,ancienprocureuraugrandConseil,lieutenantcivildepuis1774.]
[37:M.JulesFlammermontmefaitobserverqu'ilyaunecontradictionflagranteentrel'allusiondeMarmontelàsonéchec,quieutlieule19mai,etlepassagedudialogueavecMaury,oùl'auteurdemandequ'onempêcheàtoutprixlaréuniondesÉtatsgénéraux,ouvertsle5dumêmemois.]
[38:DeRegnard.]
[39:Talleyrand.]
[40:LetomeIerdesMiscellaniesofPhilobiblonSociety(Londres,1854,petitin-4°)renfermelesdiversbrouillonsdecediscours;lescinqpremierssontdelamaindeNecker,Rayneval,Saint-Priest,NivernoisetBarentin,dontlesnomsontétéinscritsparleroientêtedechacunedecesminutes.LouisXVIavaitlui-mêmejetésurlepapiertroisautresprojets:lepremierestremaniéparlareine,le
secondannotéparMontmorin,letroisièmeneportepasd'observations.Letextedéfinitivementadoptéestpourlescinqpremiersparagraphes,etàpartquelquesvariantesinsignifiantes,celuiqueMontmorinavaitamendé,etpourlestroisderniers,celuidutroisièmebrouillondeLouisXVI,sauflesdeuxlignesdelafin.
Cescurieuxautographes,communiquésàlaPhilobiblonSocietyparB.MoucktonMilnes,provenaient,paraît-il,deDanbySeymour,frèredeHenrySeymour,quiavaitépouséen1775lacomtessedePaothou,néedeLaMartellière,attachéeàlacourdeMarie-Antoinette.]
[41:Jérôme-MarieChampiondeCicé(1735-1810),archevêquedeBordeauxen1781,etgardedessceauxdu5août1789au21novembre1790.]
[42:Jean-GeorgesLeFrancdePompignan(1715-1790),évêqueduPuyetarchevêquedeVienne,queVoltairen'épargnapasplusquesonfrèreen1760.VoyeztomeII,livreVII.]
[43:Jean-Baptiste-JosephdeLubersac(1740-1822),évêquedeChartresde1780à1790.]
[44:ColbertdeSeignelaydeCastlehill(1736-1808),évêquedeRodezen1784,émigréen1793.]
[45:Guillaume-LouisduTillet,évêqued'Orangede1774à1790.]
[46:Talleyrand.]
[47:Antoine-Éléonore-LéonLeclercdeJuignédeNeuchelles(1728-1811),archevêquedeParisde1781à1790.]
[48:Cepassageest,àladateoùleplaceMarmontel,unvéritableanachronisme:lebataillondefédérésconnusouslenomdeMarseillaisnefutrecrutéqu'aprèsle20juin1792,etnefitsonentréeàParisquequelquesjoursavantle10août.]
[49:LecélèbreCurtius.]
[50:Lecomted'Artois.]
[51:Lespremièreslignesdecettecitationsontempruntéesàlarelationbien
connuedeJ.Dusaulx:Del'insurrectionparisienneetdelaprisedelaBastille.Maislasuiten'estpasdel'écrivainauquelMarmontell'attribue,etjen'aipasretrouvéletextequ'ilavaitsouslesyeux.]
[52:J.-A.Teissier,barondeMarguerittes(1745-1794),députédelanoblessedelasénéchausséedeNîmesetdeBeaucaire.]
[53:Cepassage,ainsiquelestroisautresquel'ontrouveraplusloin,sontextraitsduMémoiredeM.lecomtedeLally-Tolendal,ouSecondeLettreàsescommettants,Paris,Desenne,janvier1792,in-8.]
[54:Surl'administrationdeM.Necker,parlui-même(Amsterdam,1791,in-12),p.87.]
[55:Michel-FrançoisCouetduVivierdeLorry,évêqued'Angersde1782à1791.]
[56:Ellelefutle10août1792.]
[57:Publiésaprèslamortdel'auteursousletitredeNouveauxContesmoraux:Paris,J.-B.GarneryetMaradan;Strasbourg,lesfrèresLevrault,anIX(1801),4vol.in-8etin-12;portraitgravéparTassaert,d'aprèsBoilly,etquatrefiguresdeMonnet,gravéesparL'Épine.UnepartiedecescontesavaitparudansleMercure,de1789à1792.LepremierestintitulélaVeillée;c'estceluiauquell'auteurafaitdeuxfoisallusion(voyeztomeII,livreVII).]
INDEXALPHABÉTIQUE
Abadie(François-Jérômed'),oudel'Abadie,gouverneurdelaBastille.II.
Abloville(ouplusexactementHabloville)(Eure),III.
AcadémiedesJeuxfloraux.I.
Académiefrançaise.I,II,III.
Académie(Lapetite),sociétélittérairedeToulouse.I.
AcantheetCéphise,pastorale,musiquedeRameau,parolesdeMarmontel.I.
Aiguillon(ArmanddeVignerot,ducd').II.
Aix-la-Chapelle.II.
Albemarle(Guillaume-AnneKeppel,milord).I.
Albois(Mmed'),tantedeMarmontel.I,II.
Alcibiade,conte,parMarmontel.II.
Alembert(Jean-FrançoisLeRond,ditd').I,II,III.
Amadis,opéra,musiquedeLully,parolesdeQuinault.II.
Amalvy,camaradedeMarmontel.I.
Ambelot(Chevalierd').I.
Amidelamaison(L'),opéra,parolesdeMarmontel,musiquedeGrétry.II.
Angiviller(Charles-ClaudedeFlahautdeLaBillarderie,comted').I,II,III.
Angrand'Alleray(Denis-François).III.
AnnetteetLubin,conte,parMarmontel.II.
Ansely,négociantanglaisétabliàBordeaux.II.
Argenson(Marc-PierredeVoyerdePaulmy,comted').II.
Argental(Charles-AugustindeFerriol,comted').I,II.
Aristomène,tragédiedeMarmontel.I.
Armagnac(Françoise-AdélaïdedeNoailles,princessed').II.
Arnaud(D').VoyezBaculard.
Artois(Charles-Philippe,comted').III.
Alys,opéradeQuinault,réduitparMarmontel,musiquedePiccini.III.
Aubevoie(Eure).III.
Aumont(Louis-Marie-Augustin,ducd').I,II.
Aurore,fillenaturelledeMauricedeSaxeetdeMarieRinteau,diteVerrière.I,II.
Avenay(Marne).I,186.
B***(Mlle).V.Broquin.
Baculardd'Arnaud(François-ThomasMarie).I.
Balme(LeP.Jean-Pierre),jésuite.I.
BalotdeSauvot.I.
Barbot(LeprésidentJeande).II.
Barère(Bertrand).III.
Barnave(Antoine-Pierre-Joseph-Marie).III.
Bassompierre,libraireetimprimeurliégeois.II.
Bauvin(Jean-Grégoire).I.
Beauménard(Mlle).I.
Barthélemy(L'abbéJean-Jacques).II,III.
Beaumont(Christophede),archevêquedeParis.II.
Beauregard,maisondecampagnedel'évêchédeClermont.I.
Beauvau(Charles-Juste,maréchal,princede).II.
Beauvau(Marie-CharlottedeRohan-Chabot,princessede),femmeduprécédent.II.
Beauzée(Nicolas).II,III.
Belle(La),etlaBête,conte,parMarmontel.V.ZémireetAzor.
Bélisaire,parMarmontel.II.
Belle-Isle(Charles-LouisAugusteFouquet,maréchal,ducde).II.
BergèredesAlpes(La),conte,parMarmontel.II.
Bernard(Pierre-Joseph),ditGentil-Bernard.II.
Bernis(François-JoachimdePierres,abbé,puiscardinalde).I,II.
BertierdeSauvigny(Louis-Bénigne-François).III.
Besenval(Pierre-Victor,baronde).III.
Billaud-Varenne(Jacques-Nicolas).III.
Biron(Ducde).I.
Bissy(ClaudedeThiard,comtede).II.
Blois(Mmede).II.
BlondeldeGagny(Barthélemy-Augustin).II.
Boismont(L'abbéNicolasThyrelde).III.
Boissy(Louis,de).II.
Bordeaux.II.
Bort(Corrèze).I.
Boubée,avocatàToulouse.I.
Boucher(François).II.
Boucle(La)decheveuxenlevée,poèmedePope,traduitparMarmontel.I.
Bourboulon(De).III.
Bourdaloue(SermonsduP.Louis).I.
Bouret(Michel-Étienne).II.
BouretdeVillaumont(Mme),néeGaillard.II.
Bourges(Archevêquede).V.LaRochefoucauld.
Bournon(M.Fernand),cité.II.
Bourzis(LeP.Jean),jésuite.I.
Bouvart(Michel-Philippe).II,III.
Brancas(Buffile-Hyacinthe-Toussaintde),comtedeCéreste.I.
Brancas-Céreste(Louis,marquisde).I.
Bréquigny(Louis-GeorgesOudartFeudrixde).II,III.
Breteuil(Louis-AugusteLeTonnelier,baronde).III.
Brienne.V.Loménie.
Brionne(Louise-CharlottedeGrammont,comtessede).II.
Broglie(Charlesde),évêque,comtedeNoyon.II.
Broglie(Charles-François,comtede).II.
Brogue(Victor-François,maréchal,ducde).III.
Broquin(Mlle).I.
Brunswick-Wolfenbuttel(Karl-Wilhelm,ducde).II,III.
Brunswick-Wolfenbuttel(PrincesseAugustedeHanovre,duchessede),femmeduprécédent.II.
Buffon(Georges-LouisLeclerc,comtede).II.
Bury,domestiquedeMarmontel.II.
Bussy,commisdesaffairesétrangères.II.
Caillot(Joseph).II.
Calonne(Charles-Alexandrede).III.
Calvet(Séminairede).I.
Cammas,peintretoulousain.I.
Campardon(M.Émile),cité.I.
Caraccioli(Dominique,marquisde).II,III.
CarburydeCéphalonie(Marin).III.
Caron,lieutenantdesinvalidesdelaBastille.III.
Carrier(J.-B.).III.
Castries(Charles-Eugène-GabrieldeLaCroix,marquisde).I,II.
CatherineII,impératricedeRussie.II.
Caylus(Ch.-Ph.deTubièresdePestelsdeLevi,comtede).II.
Celésia(Pierre-Paul).III.
Chabrillant(N…Desfourniels,comtessede).I.
ChalutdeVérin(Geoffroy).I,II.
ChalutdeVérin(ÉlisabethdeVaranchan,dame).I,II.
Chamfort(Sébastien-Roch-Nicolas).III.
ChampiondeCicé(Jérôme-Marie),archevêquedeBordeaux.III.
Chantilly(La).V.Favart(Mme).
Charpentier,précepteurdesenfantsdeMarmontel.III.
Chastellux(François-Jean,chevalier,puismarquisde).II,III.
Chauvelin(Henri-Philippe,abbéde).I.
Chauvelin(Jacques-Bernardde).I.
Cheminais(SermonsduP.Timoléon).I.
Chennevières-lès-Louvres(Seine-et-Oise).II.
Chéron(MlleBeltz,dame),niècedeMorellet.III.
Chevrier(L'abbé),censeur.II.
Choiseul(César-Gabriel,comtede),ducdePraslin.I,II.
Choiseul(Étienne-François,comtedeStainville,puisducde).II.
Choiseul-Beaupré(François-Martial,comtede).I.
Choiseul-Beaupré(Charlotte-RosaliedeRomanet,comtessede).II.
Cideville(Pierre-RobertLecornierde).I.
Clairon(Claire-JosephLerys,dite).I,II.
Clairval(J.-B.Guinard,dit).II.
Clément(Mme).I.
Cléopâtre,tragédiedeMarmontel.I.
Clermont-Ferrand.I.
ClugnydeMuy(Jean-Étienne-Bernardde).III.
Cochin(Charles-Nicolas).II.
Coetlosquet(Jean-Gillesdu),évêquedeLimoges.I.
Cogé(L'abbéFrançois-Marie).II.
Colardeau(Ch.-Pierre).II.
ColbertdeSeignelaydeCastelhill,évêquedeRodez.III.
Colin,hommed'affairesdeMmedePompadour.II.
Collé(Charles).II.
Collotd'Herbois(Jean-Marie).III.
Connaisseur(Le),livretd'opéra-comiqueécritpuisdétruitparMarmontel.II.
Contades(Louis-Georges-Érasme,marquisde),maréchaldeFrance,II.
Contades(Marquisde),filsduprécédent.II.
Conti(Louis-François,princede).III.
CostedePujolas(Louis).III.
Couvicourt(Eure).III.
Cramer(Gabriel).II.
Crébillon(ProsperJolyotde).I.
Crébillon(Claude-ProsperJolyotde),filsduprécédent.II.
Creutz(Charles-Philippe,comtede).II,III.
Croix-Fontaine(ChâteaudeBouretà).II.
CromotduBourg(Jules-David).II.
Crussol(Lebaillide).III.
Curtius(Kreutz,dit).III.
Dancourt(Mlle).V.LaPopelinière(Mmede).
Darimath(La).V.Durancy.
Dauphin(Le).V.LouisdeFrance.
Dauphine(La).V.Marie-JosèphedeSaxe.
Debon(L'abbé).I.
Decebié(LeP.Ignace),jésuite.I.
Delatour(Louis-François).III.
Deleyre(Alexandre).II.
Delille(L'abbéJacques).II.
Denis(MarieMignot,dame),niècedeVoltaire.I,II.
DenysleTyran,tragédiedeMarmontel.I.
Desfourniels(Mme).I.
Destouches(MmeLobreau-),directriceduthéâtredeLyon.II.
Desèze(Raymond).III.
Diderot(Denis).I,II.
Didon,opéra,parolesdeMarmontel,musiquedePiccini.III.
Dorlif.II.
Dormeuréveillé(Le),opéra-comique,parolesdeMarmontel,musiquedePiccini.
DuBocage(Marie-AnneLePage,dameFiquet).II.
Dubois,premiercommisauministèredelaguerre.II.
DuChatelet(ÉmilieLeTonnelierdeBreteuil,marquise).I.
DuChatelet(Duc),coloneldesgardes-françaises.III.
Duclos(CharlesPinot-).I,II.
DuDeffand(Marie-AnnedeVichy-Chamrond,dame).I,II.
Duménil(Marie-FrançoiseMarchand,dite).I.
DupindeFrancueil(Claude-Louisde).I.
Dupont(deNemours).III.
Duport(Adrien).III.
DuPuget(Henri-Gabriel).II.
Durancy(FrançoisFieuzal,dit).I.
Durancy(Françoise-MarineDessuslefour,diteDarimath,dame).I.
Durancy(Madeleine-CélesteFieuzal,dite),filledesprécédents.II.
Durand(M.).amideMmeHarencetdeMarmontel.II.
Durant,camaradedeMarmontel.I.
Duras(Emmanuel-FélicitédeDurfort,ducde).I,II,III.
Duras(Louise-Henriette-Philippine,marquise,puisduchessede).II.
Durif,camaradedeMarmontel.I.
Duruey(Joseph),ancienreceveurgénéral.III.
DuTillet(Guillaume-Louis),évèqued'Orange.III.
EdgeworthdeFirmont(L'abbé).IIII.
Egmont(Jeanne-Sophie-Louise-Armande-SeptimaniedeRichelieu,comtessed').II.
Egyptus,tragédie,parMarmontel.I.
Eue,vainqueurdelaBastille.III.
Élisabeth(Madame).III.
Encyclopédie(Supplémentàl').II.
Épitreauxpoètes,parMarmontel.II.
Épréménil(Jean-JacquesDuvald').III.
Esquille(Collègedel'),àToulouse.I.
Estrades(Élisabeth-CharlotteHuguetdeSémonville,comtessed').II.
FausseMagie(la),opéra-comique,parolesdeMarmontel,musiquedeGrétry.II.
Favart(Marie-Justine-BenoîteCabaret-Duronceray,dame).I.
Favier(Jean).I.
Filleul(Marie-Catherine-IrèneduBuissondeLongpré,dame).II.
Flavacourt(Fr.-MariedeFouilleuse,marquisde).I.
Flamarens(Mmede).III.
Flammermont(M.Jules),cité.III.
Flesselles(Jacquesde).III.
Fleurieu(Jacques-AnnibaletMarc-Antoine-LouisClaretde).II.
Fleury(Lebaillide).I.
Fleury(André-Hercule,cardinalde).I.
Fontenelle(BernardLeBovierde).I.
Forest(L'abbé).I.
Foulon(Joseph-François).III.
Fourqueux(Bouvardde).III.
Francastel(Marie-Pierre-Adrien).III.
FrédéricII,roidePrusse.I,II.
FrétéaudeSaint-Just(Emmanuel-Marie).III.
Friesen(Henri-Auguste,comtede).I.
Gagny.V.BlondeldeGagny.
Gaillard(Gabriel-Henri).III.
Galiani(L'abbéFerdinand).II.
Gallet,épicieretconviveduCaveau.II.
Garches(Seine-et-Oise).II.
Garges.V.Garches.
Garville,amideMlleClairon.II.
Gatti(Angelo).II.
Gaucher(MmeLouise,diteLolotte,plustardcomtessed'Hérouville).I.
Gaulard(Catherine-SuzanneJosset,dame).II.
Gaulard,filsdelaprécédente.II.
Gaussin(Jeanne-CatherineGaussem,dite).I.
Genson,vétérinaire.II.
Geoffrin(Marie-ThérèseRodet,dame).I,II.
Germani.V.Necker(Louis).
Gevigland(Noël-Mariede).II.
GilbertdeVoisin(Pierre),ancienprésidentàmortierauParlementdeParis.III.
Gilly,directeurdelacompagniedesIndes.I.
Gisors(Comtede).II.
Gloire(La)deLouisXIV,perpétuéedansleroisonsuccesseur,poèmeparMarmontel.I.
Godard(Jacques).III.
Goutelongue,promoteurdel'archevêchédeToulouse.I.
Grandval(François-CharlesRacotde).I.
Grétry(André-Ernest-Modeste).II.
Grimm(Frédéric-Melchior).I.
Guiffrey(M.Jules),cité.I.
Guirlande(La),oulesFleursenchantées,ballet,musiquedeRameau,parolesdeMarmontel.I.
GustaveIII,roideSuède.II,III.
Harenc(Mme).I.
HarencdePresle.I.
Helvétius(Claude-Adrien).I,II.
Hénault(Charles-Jean-François).II.
Henriade(La),deVoltaire,préfaceparMarmontel.I.
Héraclides(Les),tragédie,parMarmontel.I.
Hérouville(AntoinedeRicouard,comted').I.
Hérouville(Mmed').V.Gaucher.
Hertzberg(Comtede).II.
Holbach(Paul-HenriThiry,barond').I,II.
Honorat(Dom).III.
Houdetot(Élisabeth-Sophie-FrançoisedeLaLive,comtessed').II,III.
Huber(Jean).II.
Hume(David).II.
Huron(Le),opéra-comique,parolesdeMarmontel,musiquedeGrétry.II.
Incas(Les),parMarmontel.II.
Irène,tragédie,parVoltaire.III.
Jaucourt(Louis,chevalierde).II.
Jélyotte(Pierre).I.
JolydeFleury(Jean-François).III.
Juigné(Ant.-Éléonore-LéonLeclercde),archevêquedeParis.III.
Jullien(M.Ad.),cité.I.
Kaunitz(Wenceslas-Antoine,comtedeRietberg,princede).I.
LaBorde(J.-B.Benjaminde).III.
Laborie(Antoine-AthanaseRouxde).III.
LaBriche(Adélaïde-EdméePrévost,damedeLaLivede).III.
LaBruère(Charles-AntoineLeClercde).II.
Lacome(Mlle).I.
LaFayette(M.-J.-P.Roch-Yves-GilbertMotier,marquisde).III.
LaFerté(Denis-Pierre-JeanPapillonde).II.
LaGarde(PhilippeBridardde).II.
LaHarpe(Jean-Françoisde).III.
Lally-Tolendal(Trophime-Gérard,comtede).III.
Lambesc(Charles-EugènedeLorraine-d'Elbeuf,princede).III.
Lamoignon(Chrétien-FrançoisIIde).III.
Languedoc(Canaldu).II.
Lantage(M.de).II.
Lany.I.
LaPopelinière(Alexandre-Jean-JosephLeRichede).I,II.
LaPopelinière(ThérèsedesHayes,dameLeRichede).I.
LaRoche-Aymon(Charles-Antoinede),archevêquedeToulouse.I.
LaRochefoucaulddeRoye(Frédéric-Jérômede),archevêquedeBourges.I.
LaRuette(J.-L.).II.
LaRuette(Mme).II.
LaSablière(M.de).II.
LaRue(SermonsduP.de).I.
LaTour(Maurice-Quentinde).II.
LaTour(Châteaude),appartenantàMmedeSéran.II.
Latour.V.Delatour.
Lattaignant(Gabriel-Charles,abbéde).I.
Launey(Bernard-RenéJourdande),gouverneurdelaBastille.III.
LaVille(L'abbéJean-Ignacede).II.
Lavirotte(Louis-Annede).I.
LeBon(Joseph).III.
L'Écluze,dentisteetacteurdel'Opéra-Comique.II.
LeFèvre(L'abbé),docteurdeSorbonne.II.
LeFrancdePompignan(Jean-Jacques,marquis).II.
LeFrancdePompignan(Jean-Georges),évèqueduPuyetarchevêquedeVienne.III.
LeGranddeSaint-René.III.
LeKain(Henri-LouisCain,dit).II.
Lemierre(Antoine-Martin).II.
Lemoyne(Jean-Baptiste).II.
LeNoir(Jean-Charles-Pierre).III.
LéopoldII,empereurd'Autriche.III.
LeRoy(Julien-David).II.
Lespinasse(Julie-Jeanne-ÉléonoreLespinasse,ditede).I,II.
Lessart.V.Valdec.
Limoges(Évèquede).V.Coëtlosquet.
Linars(Claude-Anne,comtede).I.
Linars(Annet-Charles,marquisde).I.
Linguet(Simon-Nicolas-Henri).II.
Lolotte.V.Gaucher.
LoméniedeBrienne(Étienne-Charles),archevêquedeToulouse.II,III.
Lorry(Michel-FrançoisCouetduVivierde).III.
L'Osiliére(M.de).I.
Losme-Salbray(De),majordelaBastille.III.
LouisXV.II.
LouisdeFrance,dauphin.II.
LouisXVI.II,III.
Lowendal(Ulric-FrédéricWoldemar,comtede),maréchaldeFrance.I.
L.P***(Mmede).II.
Lubersac(J.-B.Josephde),évèquedeChartres.III.
Lucile,opéra-comique,parolesdeMarmontel,musiquedeGrétry.II.
Luxembourg(Leducde).III.
MagondeLaBalue(J.-B.),négociant.III.
Mailubois(Yves-MarieDesmarets,comtede).II.
Mairan(J.-J.Dortousde).I,II.
Malesherbes(Chrétien-GuillaumedeLamoignonde).III.
Maleseigne(M.de).II.
Malfilatre(Jacques-Ch.-L.Clinchampde).II.
Malmaison(La),propriétédeMmeHarenc.II.
Maloet(DrP.-L.-M.).I.
Malosse(LeP.Jacques-Antoine),jésuite.I.
Malouin(Paul-Jacques).II.
Maniban(Jean-Gaspardde),présidentauparlementdeToulouse.I.
Manuel(Pierre).III.
Marbeuf(Yves-Alexandrede),évêqued'Autun.II.
Marchais(Élisabeth-JosèphedeLaborde,baronnede),plustardcomtessed'Angiviller.II.
Margueritte(J.-A.Teissier,baronde).III.
Marie-Antoinette.II,III.
Marie-JosèphedeSaxe,dauphinedeFrance.II.
Marigny(Abel-FrançoisPoisson,marquisde).I,II.
Marigny(Marie-Françoise-Julie-ConstanceFilleul,marquise-de),femmeduprécédent.II.
Marivaux(PierreCarletChamblainde).I,II.
Marmontel(Mme),femmedel'auteur.V.Montigny(MlleLeyrinde).
Massillon(SermonsdeJean-Baptiste).I.
Masson(M.Frédéric),cité.II.
Maurepas(Jean-FrédéricPhélypeaux,comtede).III.
Maurepas(Mmede).III.
Mauriac(Collègede).I.
Maury(Jean-Siffrein,abbé).III.
Maury(L'abbé),curédeSaint-Brice,frèreduprécédent.
Ménars(Châteaude).II.
Mercy-Argenteau(Florimond-Claude,comtede).I.
Mirabeau(Louis-AntoineRiquetti,chevalierde).I.
Mirabeau(VictorRiquettimarquisde),ditl'Amideshommes.I.
Mirabeau(Gabriel-HonoréRiquetti,marquisde).III.
Miray,aide-majordelaBastille.III.
Miroménil(Armand-ThomasHuede).III.
Monclar(J.-P.-Fr.deRipertde).II.
Moncrif(François-AugustinParadisde).II.
Monet(Jean).I.
Monsieur.V.Provence(Comtede).
Montauban(Académiedesbelles-lettres,ouSociétélittérairede).I.
Montesquieu(CharlesdeSecondat,baronde).I.
Montgaillard(Marquisde).I.
Monticourt.II.
Montigny(MmeLeyrinde),soeurdeMorellet,etbelle-mèredeMarmontel.II,III.
Montigny(MlleMarie-AdélaïdeLeyrinde),filledelaprécédenteetfemmedeMarmontel.II,III.
MontmorinSaint-Herem(Armand-Marcde),III.
Montullé(Jean-Baptiste-Françoisde).II.
Montullé(Mmede).II.
Mora(Pignatelli,marquisde).II.
Morellet(L'abbéAndré).II,III.
Morin,répétiteuraucollègedeToulouse.I.
Narbonne-Lara(ComteLouisde).III.
Navarre(Marie-GabrielleHévinde).I.
Necker(Jacques).III.
Necker(SophieCurchoddeNasse,dame),femmeduprécédent.III.
Necker(Louis),ditdeGermani,frèreetbeau-frèredesprécédents.III.
Nicolai(Famillede).III.
Nolhac(LeP.),jésuite.I.
Observateurlittéraire(L'),journalfondéparMarmonteletBauvin.I.
Odde,camarade,etplustardbeau-frèredeMarmontel.I,II,III.
Odde(Mme),soeurdeMarmonteletfemmeduprécédent.II,III.
OdeàlalouangedeVoltaire,parMarmontel.II.
Olivet(L'abbéJosephThoulierd').II.
Orléans(Louis-Philippe-Joseph,ducd'),plustardPhilippe-Égalité.III.
Ormes(Châteaudes),propriétédelafamilled'Argenson.II.
Ormesson(Henri-FrançoisLefèvred').III.
Orry(Philibert),marquisdeFulvy.I.
Paar(Comtede).I.
Panard(Charles-François).II.
Panckoucke(Charles-Joseph).II.
Parrenin(LeP.Dominique).II.
Pattulo,Irlandais.II.
Paulmy(Marc-Antoine-Renéde),marquisd'Argenson.II.
Pelletier,fermiergénéral.II.
Pénélope,opéra,parolesdeMarmontel,musiquedePiccini.III.
Person,lieutenantdesinvalidesdelaBastille.III.
Pétion(Jérôme).III.
Piccini(Nicolo).II,III.
Pompadour(Jeanne-AntoinettePoisson,dameLenormantd'Étioles,marquisede).I,II.
Portail(Jacques-André).II.
Provence(Louis-Xavier,comtede).III.
PoultierdeNainville(Pierre),intendantdeLyon.II.
Prades(Jean-Martin,abbéde).I.
Praslin.V.Choiseul.
Pucelle(La),poèmeparVoltaire.II.
Pujalou,étudiantducollègeSainte-CatherineàToulouse.I.
Puvigné(Mlle).I.
Quesnay(François).II.
Radonvilliers(L'abbéClaude-FrançoisLizardede).II.
Rameau(Jean-Philippe).I.
Raynal(L'abbéGuillaume-Thomas).I,II.
Regewski(M.-M.).II.
Reynal(Jean).I.
Riballier(L'abbéAmbroise).II.
Ribou.I.
Richelieu(Louis-François-ArmandDuPlessis,ducde).I,II.
Rigal,avocat.I.
Riom(CollègedesOratoriensde).I.
Robespierre(Maximilien-Marie-Isidorede).III.
Robinet(J.-B.René).II.
Rohan(Louis,princeetcardinalde).II.
Rohan(Marie-SophiedeCourcillondeDangeau,duchessedePecquigny,puisde).II.
Roland,opéra,parolesdeMarmontel,musiquedePiccini.II,III.
Romme(Gilbert).III.
Roquelaure(Jean-ArmanddeBossuejouls,comtede),évêquedeSenlis.II.
Roselly(Raisouche-Montet,dit).I.
Rosetti(Mlle),maîtressedePapillondeLaFerté.II.
Rousseau(Jean-Jacques).I,II,III.
Roussille(L'abbé),del'Académied'Angers.II.
Roux(Augustin).II.
Rupin(M.Ernest),cité.I..
S***[Sau…?](Mlle).II.
SabatierdeCabres(L'abbé).III.
Saint-Amand,receveurgénéraldutabacàToulouse.II.
Saint-Bonet(Corrèze).I.
Saint-Brice(Seine-et-Oise).III.
Saint-Ferréol(Bassinde).II.
Saint-Florentin(LouisPhélypeaux,comtede),ducdeLaVrillière.II.
Saint-Germain(Eure).III.
Saint-Hilaire(Mlle),maîtressedeBlondeldeGagny.II.
Saint-Huberty(Anne-AntoinetteClavel,dite).III.
Saint-Lambert(Charles-Françoisde),I,II,III.
Saint-Simon(Mémoiresduducde).II.
Sainte-Assise(Châteaude),appartenantàM.deMontullé.II.
Sainte-Barbe(Collège).III.
Sainte-Catherine(Collège),àToulouse.I.
Saldern(M.de),ministredeRussie.II.
Sartine(Antoine-Raymond-Jean-Gualbert,comtede).II,III.
Saurin(Bernard-Joseph).II.
Saxe(Hermann-Maurice,comtede),maréchaldeFrance.I.
Scrupule(Le),conte,parMarmontel.II.
Seckendorf(comtede).I.
Séguier(Antoine-Louis).II.
Séguier(Jean-François).II.
Séran(AdélaïdedeBullioud,comtessede).II.
Serilly(Ant.Megretde),ancientrésoriergénéraldelaguerre.III.
SolimanII,conte,parMarmontel.II.
Sombreuil(Charles-FrançoisVérot,marquisde).III.
Soufflot(Jacques-Germain).II.
Sourdis(René-Louisd'Escoubleau,marquisde).I.
Stael-Holstein(Anne-Louise-GermaineNecker,baronnede).III.
Starhemberg(Georges-Adam,comtede).I.
Stuart(Mlle).II.
Suard(J.-B.Antoine).II,III.
Sybarites(Les),ouSybaris(troisièmeactedesSurprisesdel'Amour),parolesdeMarmontel,musiquedeRameau.I.
Sylvain,opéra-comique,parolesdeMarmontel,musiquedeGrétry.II.
TaboureaudesRéaux,contrôleurgénéral.III.
Tancrède,tragédiedeVoltaire.II.
Target(Guy-Joseph).III.
Tencin(Claudine-AlexandrineGuéfin,marquisede).I.
Terray(LabbéJoseph-Marie).II,III.
ThermesdeJulien,àParis.I.
Thibouville(HenrideLambertd'Herbigny,marquisde).I.
Thiriot(Nicolas-Claude).I.
Thomas(Antoine-Léonard).II,III.
Thouret(Jacques-Guillaume).III.
Tournay(Châteaude),oudesDélices.II.
Toury,camaradedeMarmontel.I.
Tribou(Pierre).I.
Tronchet(François-Denis).III.
Talleyrand-Périgord(Charles-Mauricede).III.
Tallien(Jean-Lambert).III.
Turgot(Anne-Robert-Jacques).II,III.
Vaissière(L'abbé).I.
Valarché,camaradedeMarmontel.I.
ValdecdeLessart(J.-M.Antoine-Claude).I.
Valenciennes(Nord).II.
Vanière(LeP.Jacques),jésuite.I.
VanLoo(Charles-André,ditCarle).I,II.
VanLoo(Anne-Antoinette-CharlotteSomis,dame),femmeduprécédent.I.
Vaucanson(Jacquesde).I.
Vaudesir(Georges-NicolasBaudardde).II.
Vaudreuil(Comtede).III.
Vauvenargues(LucdeClapiers,marquisde).I.
Venceslas,tragédiedeRotrou,retouchéeparMarmontel.II.
Vermenoux(Anne-GermaineLarrivée,dameGirardotde).III.
Vernet(Joseph).II.
Verhulst(Gabriel-François-Josephde).II.
Verrière(MarieRinteau,dite).I.
Villars(Honoré-Armand,ducde).II.
Villaumont.V.Bouret.
Villeroy(Duchessede).II.
Voix(La)despauvres,épîtresurl'incendiedel'Hôtel-Dieu,parMarmontel.II.
Voltaire(François-MarieArouetde).I,II,III.
Watelet(Claude-Henri).II.
ZémireetAzor,opéra-comique,parolesdeMarmontel,musiquedeGrétry.II.
EndoftheProjectGutenbergEBookofMémoiresdeMarmontel(3of3),byJean-FrançoisMarmontel
***ENDOFTHISPROJECTGUTENBERGEBOOKMÉMOIRESDEMARMONTEL(3OF3)***
*****Thisfileshouldbenamed27807-8.txtor27807-8.zip*****Thisandallassociatedfilesofvariousformatswillbefoundin:http://www.gutenberg.org/2/7/8/0/27807/
ProducedbyMireilleHarmelin,EricVautierandtheOnlineDistributedProofreadersEuropeathttp://dp.rastko.net.ThisfilewasproducedfromimagesgenerouslymadeavailablebytheBibliothèquenationaledeFrance(BnF/Gallica)
Updatededitionswillreplacethepreviousone—theoldeditionswillberenamed.
CreatingtheworksfrompublicdomainprinteditionsmeansthatnooneownsaUnitedStatescopyrightintheseworks,sotheFoundation(andyou!)cancopyanddistributeitintheUnitedStateswithoutpermissionandwithoutpayingcopyrightroyalties.Specialrules,setforthintheGeneralTermsofUsepartofthislicense,applytocopyinganddistributingProjectGutenberg-tmelectronicworkstoprotectthePROJECTGUTENBERG-tmconceptandtrademark.ProjectGutenbergisaregisteredtrademark,andmaynotbeusedifyouchargefortheeBooks,unlessyoureceivespecificpermission.IfyoudonotchargeanythingforcopiesofthiseBook,complyingwiththerulesisveryeasy.YoumayusethiseBookfornearlyanypurposesuchascreationofderivativeworks,reports,performancesandresearch.Theymaybemodifiedandprintedandgivenaway—youmaydopracticallyANYTHINGwithpublicdomaineBooks.
Redistributionissubjecttothetrademarklicense,especiallycommercialredistribution.
***START:FULLLICENSE***
THEFULLPROJECTGUTENBERGLICENSEPLEASEREADTHISBEFOREYOUDISTRIBUTEORUSETHISWORK
ToprotecttheProjectGutenberg-tmmissionofpromotingthefreedistributionofelectronicworks,byusingordistributingthiswork(oranyotherworkassociatedinanywaywiththephrase"ProjectGutenberg"),youagreetocomplywithallthetermsoftheFullProjectGutenberg-tmLicense(availablewiththisfileoronlineathttp://gutenberg.org/license).
Section1.GeneralTermsofUseandRedistributingProjectGutenberg-tmelectronicworks
1.A.ByreadingorusinganypartofthisProjectGutenberg-tmelectronicwork,youindicatethatyouhaveread,understand,agreetoandacceptallthetermsofthislicenseandintellectualproperty(trademark/copyright)agreement.Ifyoudonotagreetoabidebyallthetermsofthisagreement,youmustceaseusingandreturnordestroyallcopiesofProjectGutenberg-tmelectronicworksinyourpossession.IfyoupaidafeeforobtainingacopyoforaccesstoaProjectGutenberg-tmelectronicworkandyoudonotagreetobeboundbythetermsofthisagreement,youmayobtainarefundfromthepersonorentitytowhomyoupaidthefeeassetforthinparagraph1.E.8.
1.B."ProjectGutenberg"isaregisteredtrademark.Itmayonlybeusedonorassociatedinanywaywithanelectronicworkbypeoplewhoagreetobeboundbythetermsofthisagreement.ThereareafewthingsthatyoucandowithmostProjectGutenberg-tmelectronicworksevenwithoutcomplyingwiththefulltermsofthisagreement.Seeparagraph1.Cbelow.TherearealotofthingsyoucandowithProjectGutenberg-tmelectronicworksifyoufollowthetermsofthisagreementandhelppreservefreefutureaccesstoProjectGutenberg-tmelectronicworks.Seeparagraph1.Ebelow.
1.C.TheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundation("theFoundation"orPGLAF),ownsacompilationcopyrightinthecollectionofProjectGutenberg-tmelectronicworks.NearlyalltheindividualworksinthecollectionareinthepublicdomainintheUnitedStates.IfanindividualworkisinthepublicdomainintheUnitedStatesandyouarelocatedintheUnitedStates,wedonotclaimarighttopreventyoufromcopying,distributing,performing,displayingorcreatingderivativeworksbasedontheworkaslongasallreferencestoProjectGutenbergareremoved.Ofcourse,wehopethatyouwillsupporttheProjectGutenberg-tmmissionofpromotingfreeaccesstoelectronicworksbyfreelysharingProjectGutenberg-tmworksincompliancewiththetermsofthisagreementforkeepingtheProjectGutenberg-tmnameassociatedwiththework.YoucaneasilycomplywiththetermsofthisagreementbykeepingthisworkinthesameformatwithitsattachedfullProjectGutenberg-tmLicensewhenyoushareitwithoutchargewithothers.
1.D.Thecopyrightlawsoftheplacewhereyouarelocatedalsogovernwhatyoucandowiththiswork.Copyrightlawsinmostcountriesareinaconstantstateofchange.IfyouareoutsidetheUnitedStates,checkthelawsofyourcountryinadditiontothetermsofthisagreementbeforedownloading,copying,displaying,performing,distributingorcreatingderivativeworksbasedonthisworkoranyotherProjectGutenberg-tmwork.TheFoundationmakesnorepresentationsconcerningthecopyrightstatusofanyworkinanycountryoutsidetheUnitedStates.
1.E.UnlessyouhaveremovedallreferencestoProjectGutenberg:
1.E.1.Thefollowingsentence,withactivelinksto,orotherimmediateaccessto,thefullProjectGutenberg-tmLicensemustappearprominentlywheneveranycopyofaProjectGutenberg-tmwork(anyworkonwhichthephrase"ProjectGutenberg"appears,orwithwhichthephrase"ProjectGutenberg"isassociated)isaccessed,displayed,performed,viewed,copiedordistributed:
ThiseBookisfortheuseofanyoneanywhereatnocostandwithalmostnorestrictionswhatsoever.Youmaycopyit,giveitawayorre-useitunderthetermsoftheProjectGutenbergLicenseincludedwiththiseBookoronlineatwww.gutenberg.org
1.E.2.IfanindividualProjectGutenberg-tmelectronicworkisderivedfromthepublicdomain(doesnotcontainanoticeindicatingthatitispostedwith
permissionofthecopyrightholder),theworkcanbecopiedanddistributedtoanyoneintheUnitedStateswithoutpayinganyfeesorcharges.Ifyouareredistributingorprovidingaccesstoaworkwiththephrase"ProjectGutenberg"associatedwithorappearingonthework,youmustcomplyeitherwiththerequirementsofparagraphs1.E.1through1.E.7orobtainpermissionfortheuseoftheworkandtheProjectGutenberg-tmtrademarkassetforthinparagraphs1.E.8or1.E.9.
1.E.3.IfanindividualProjectGutenberg-tmelectronicworkispostedwiththepermissionofthecopyrightholder,youruseanddistributionmustcomplywithbothparagraphs1.E.1through1.E.7andanyadditionaltermsimposedbythecopyrightholder.AdditionaltermswillbelinkedtotheProjectGutenberg-tmLicenseforallworkspostedwiththepermissionofthecopyrightholderfoundatthebeginningofthiswork.
1.E.4.DonotunlinkordetachorremovethefullProjectGutenberg-tmLicensetermsfromthiswork,oranyfilescontainingapartofthisworkoranyotherworkassociatedwithProjectGutenberg-tm.
1.E.5.Donotcopy,display,perform,distributeorredistributethiselectronicwork,oranypartofthiselectronicwork,withoutprominentlydisplayingthesentencesetforthinparagraph1.E.1withactivelinksorimmediateaccesstothefulltermsoftheProjectGutenberg-tmLicense.
1.E.6.Youmayconverttoanddistributethisworkinanybinary,compressed,markedup,nonproprietaryorproprietaryform,includinganywordprocessingorhypertextform.However,ifyouprovideaccesstoordistributecopiesofaProjectGutenberg-tmworkinaformatotherthan"PlainVanillaASCII"orotherformatusedintheofficialversionpostedontheofficialProjectGutenberg-tmwebsite(www.gutenberg.org),youmust,atnoadditionalcost,feeorexpensetotheuser,provideacopy,ameansofexportingacopy,orameansofobtainingacopyuponrequest,oftheworkinitsoriginal"PlainVanillaASCII"orotherform.AnyalternateformatmustincludethefullProjectGutenberg-tmLicenseasspecifiedinparagraph1.E.1.
1.E.7.Donotchargeafeeforaccessto,viewing,displaying,performing,copyingordistributinganyProjectGutenberg-tmworksunlessyoucomplywithparagraph1.E.8or1.E.9.
1.E.8.YoumaychargeareasonablefeeforcopiesoforprovidingaccesstoordistributingProjectGutenberg-tmelectronicworksprovidedthat
-Youpayaroyaltyfeeof20%ofthegrossprofitsyouderivefromtheuseofProjectGutenberg-tmworkscalculatedusingthemethodyoualreadyusetocalculateyourapplicabletaxes.ThefeeisowedtotheowneroftheProjectGutenberg-tmtrademark,buthehasagreedtodonateroyaltiesunderthisparagraphtotheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundation.Royaltypaymentsmustbepaidwithin60daysfollowingeachdateonwhichyouprepare(orarelegallyrequiredtoprepare)yourperiodictaxreturns.RoyaltypaymentsshouldbeclearlymarkedassuchandsenttotheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundationattheaddressspecifiedinSection4,"InformationaboutdonationstotheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundation."
-Youprovideafullrefundofanymoneypaidbyauserwhonotifiesyouinwriting(orbye-mail)within30daysofreceiptthats/hedoesnotagreetothetermsofthefullProjectGutenberg-tmLicense.YoumustrequiresuchausertoreturnordestroyallcopiesoftheworkspossessedinaphysicalmediumanddiscontinuealluseofandallaccesstoothercopiesofProjectGutenberg-tmworks.
-Youprovide,inaccordancewithparagraph1.F.3,afullrefundofanymoneypaidforaworkorareplacementcopy,ifadefectintheelectronicworkisdiscoveredandreportedtoyouwithin90daysofreceiptofthework.
-YoucomplywithallothertermsofthisagreementforfreedistributionofProjectGutenberg-tmworks.
1.E.9.IfyouwishtochargeafeeordistributeaProjectGutenberg-tmelectronicworkorgroupofworksondifferenttermsthanaresetforthinthisagreement,youmustobtainpermissioninwritingfromboththeProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundationandMichaelHart,theowneroftheProjectGutenberg-tmtrademark.ContacttheFoundationassetforthinSection3below.
1.F.
1.F.1.ProjectGutenbergvolunteersandemployeesexpendconsiderableefforttoidentify,docopyrightresearchon,transcribeandproofreadpublicdomainworksincreatingtheProjectGutenberg-tmcollection.Despitetheseefforts,Project
Gutenberg-tmelectronicworks,andthemediumonwhichtheymaybestored,maycontain"Defects,"suchas,butnotlimitedto,incomplete,inaccurateorcorruptdata,transcriptionerrors,acopyrightorotherintellectualpropertyinfringement,adefectiveordamageddiskorothermedium,acomputervirus,orcomputercodesthatdamageorcannotbereadbyyourequipment.
1.F.2.LIMITEDWARRANTY,DISCLAIMEROFDAMAGES-Exceptforthe"RightofReplacementorRefund"describedinparagraph1.F.3,theProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundation,theowneroftheProjectGutenberg-tmtrademark,andanyotherpartydistributingaProjectGutenberg-tmelectronicworkunderthisagreement,disclaimallliabilitytoyoufordamages,costsandexpenses,includinglegalfees.YOUAGREETHATYOUHAVENOREMEDIESFORNEGLIGENCE,STRICTLIABILITY,BREACHOFWARRANTYORBREACHOFCONTRACTEXCEPTTHOSEPROVIDEDINPARAGRAPHF3.YOUAGREETHATTHEFOUNDATION,THETRADEMARKOWNER,ANDANYDISTRIBUTORUNDERTHISAGREEMENTWILLNOTBELIABLETOYOUFORACTUAL,DIRECT,INDIRECT,CONSEQUENTIAL,PUNITIVEORINCIDENTALDAMAGESEVENIFYOUGIVENOTICEOFTHEPOSSIBILITYOFSUCHDAMAGE.
1.F.3.LIMITEDRIGHTOFREPLACEMENTORREFUND-Ifyoudiscoveradefectinthiselectronicworkwithin90daysofreceivingit,youcanreceivearefundofthemoney(ifany)youpaidforitbysendingawrittenexplanationtothepersonyoureceivedtheworkfrom.Ifyoureceivedtheworkonaphysicalmedium,youmustreturnthemediumwithyourwrittenexplanation.Thepersonorentitythatprovidedyouwiththedefectiveworkmayelecttoprovideareplacementcopyinlieuofarefund.Ifyoureceivedtheworkelectronically,thepersonorentityprovidingittoyoumaychoosetogiveyouasecondopportunitytoreceivetheworkelectronicallyinlieuofarefund.Ifthesecondcopyisalsodefective,youmaydemandarefundinwritingwithoutfurtheropportunitiestofixtheproblem.
1.F.4.Exceptforthelimitedrightofreplacementorrefundsetforthinparagraph1.F.3,thisworkisprovidedtoyou'AS-IS'WITHNOOTHERWARRANTIESOFANYKIND,EXPRESSORIMPLIED,INCLUDINGBUTNOTLIMITEDTOWARRANTIESOFMERCHANTIBILITYORFITNESSFORANYPURPOSE.
1.F.5.Somestatesdonotallowdisclaimersofcertainimpliedwarrantiesorthe
exclusionorlimitationofcertaintypesofdamages.Ifanydisclaimerorlimitationsetforthinthisagreementviolatesthelawofthestateapplicabletothisagreement,theagreementshallbeinterpretedtomakethemaximumdisclaimerorlimitationpermittedbytheapplicablestatelaw.Theinvalidityorunenforceabilityofanyprovisionofthisagreementshallnotvoidtheremainingprovisions.
1.F.6.INDEMNITY-YouagreetoindemnifyandholdtheFoundation,thetrademarkowner,anyagentoremployeeoftheFoundation,anyoneprovidingcopiesofProjectGutenberg-tmelectronicworksinaccordancewiththisagreement,andanyvolunteersassociatedwiththeproduction,promotionanddistributionofProjectGutenberg-tmelectronicworks,harmlessfromallliability,costsandexpenses,includinglegalfees,thatarisedirectlyorindirectlyfromanyofthefollowingwhichyoudoorcausetooccur:(a)distributionofthisoranyProjectGutenberg-tmwork,(b)alteration,modification,oradditionsordeletionstoanyProjectGutenberg-tmwork,and(c)anyDefectyoucause.
Section2.InformationabouttheMissionofProjectGutenberg-tm
ProjectGutenberg-tmissynonymouswiththefreedistributionofelectronicworksinformatsreadablebythewidestvarietyofcomputersincludingobsolete,old,middle-agedandnewcomputers.Itexistsbecauseoftheeffortsofhundredsofvolunteersanddonationsfrompeopleinallwalksoflife.
Volunteersandfinancialsupporttoprovidevolunteerswiththeassistancetheyneed,arecriticaltoreachingProjectGutenberg-tm'sgoalsandensuringthattheProjectGutenberg-tmcollectionwillremainfreelyavailableforgenerationstocome.In2001,theProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundationwascreatedtoprovideasecureandpermanentfutureforProjectGutenberg-tmandfuturegenerations.TolearnmoreabouttheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundationandhowyoureffortsanddonationscanhelp,seeSections3and4andtheFoundationwebpageathttp://www.pglaf.org.
Section3.InformationabouttheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundation
TheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundationisanonprofit501(c)(3)
educationalcorporationorganizedunderthelawsofthestateofMississippiandgrantedtaxexemptstatusbytheInternalRevenueService.TheFoundation'sEINorfederaltaxidentificationnumberis64-6221541.Its501(c)(3)letterispostedathttp://pglaf.org/fundraising.ContributionstotheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundationaretaxdeductibletothefullextentpermittedbyU.S.federallawsandyourstate'slaws.
TheFoundation'sprincipalofficeislocatedat4557MelanDr.S.Fairbanks,AK,99712.,butitsvolunteersandemployeesarescatteredthroughoutnumerouslocations.Itsbusinessofficeislocatedat809North1500West,SaltLakeCity,UT84116,(801)596-1887,emailbusiness@pglaf.org.EmailcontactlinksanduptodatecontactinformationcanbefoundattheFoundation'swebsiteandofficialpageathttp://pglaf.org
Foradditionalcontactinformation:[email protected]
Section4.InformationaboutDonationstotheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundation
ProjectGutenberg-tmdependsuponandcannotsurvivewithoutwidespreadpublicsupportanddonationstocarryoutitsmissionofincreasingthenumberofpublicdomainandlicensedworksthatcanbefreelydistributedinmachinereadableformaccessiblebythewidestarrayofequipmentincludingoutdatedequipment.Manysmalldonations($1to$5,000)areparticularlyimportanttomaintainingtaxexemptstatuswiththeIRS.
TheFoundationiscommittedtocomplyingwiththelawsregulatingcharitiesandcharitabledonationsinall50statesoftheUnitedStates.Compliancerequirementsarenotuniformandittakesaconsiderableeffort,muchpaperworkandmanyfeestomeetandkeepupwiththeserequirements.Wedonotsolicitdonationsinlocationswherewehavenotreceivedwrittenconfirmationofcompliance.ToSENDDONATIONSordeterminethestatusofcomplianceforanyparticularstatevisithttp://pglaf.org
Whilewecannotanddonotsolicitcontributionsfromstateswherewehavenot
metthesolicitationrequirements,weknowofnoprohibitionagainstacceptingunsoliciteddonationsfromdonorsinsuchstateswhoapproachuswithofferstodonate.
Internationaldonationsaregratefullyaccepted,butwecannotmakeanystatementsconcerningtaxtreatmentofdonationsreceivedfromoutsidetheUnitedStates.U.S.lawsaloneswampoursmallstaff.
PleasechecktheProjectGutenbergWebpagesforcurrentdonationmethodsandaddresses.Donationsareacceptedinanumberofotherwaysincludingchecks,onlinepaymentsandcreditcarddonations.Todonate,pleasevisit:http://pglaf.org/donate
Section5.GeneralInformationAboutProjectGutenberg-tmelectronicworks.
ProfessorMichaelS.HartistheoriginatoroftheProjectGutenberg-tmconceptofalibraryofelectronicworksthatcouldbefreelysharedwithanyone.Forthirtyyears,heproducedanddistributedProjectGutenberg-tmeBookswithonlyaloosenetworkofvolunteersupport.
ProjectGutenberg-tmeBooksareoftencreatedfromseveralprintededitions,allofwhichareconfirmedasPublicDomainintheU.S.unlessacopyrightnoticeisincluded.Thus,wedonotnecessarilykeepeBooksincompliancewithanyparticularpaperedition.
MostpeoplestartatourWebsitewhichhasthemainPGsearchfacility:
http://www.gutenberg.org
ThisWebsiteincludesinformationaboutProjectGutenberg-tm,includinghowtomakedonationstotheProjectGutenbergLiteraryArchiveFoundation,howtohelpproduceourneweBooks,andhowtosubscribetoouremailnewslettertohearaboutneweBooks.