The Discourse of Legitimacy Reign in Ilkhanid Period

Textual Criticism of Persian Literature, Vol. 13, Issue 1, No. 49, Spring 2021 13

The Discourse of Legitimacy Reign in Ilkhanid Period Historiography

According to the Versions of Chengizid Shāhnāmeh, Shahanshāhnāmeh, and Jami

al-Tawarikh

Shima Shamsi

∗

Mitra Shateri∗∗

Abstract

Historiography during the Ilkhanid period grew up with the support of the Ilkhanids. For this

reason, the political intentions of the supporters purposefully infiltrated the custom dates of this

period and formed a discourse for the legitimacy of the Ilkhanids. In this regard, the present study

aimed to recognize the discourse of the legitimacy of the Ilkhanid Reign and examine three custom

versions: Chengizid Shāhnāmeh, Shahanshāhnāmeh, and Jami al-Tawarikh. This paper seeks to

examine such issues via the method of critical discourse analysis (Van Leeuwen, 2008) and citing

library studies. The questions posed in this study were: 1) How can the legitimacy of the Ilkhanids

be analyzed in the content and existence of the manuscripts?, and 2) what strategies did the authors

of such manuscripts use to produce the discourse of the legitimacy of the Ilkhanids? Based on the

findings of this study, along with immortalization, legitimation for the Ilkhanids has been one of

the most important reasons for the production of such histories. As the authors rely on the

arrangement of narratives, content creation, the use of Quranic verses, and imitation of

rrr wwwsi’s Shahnameh as an influential element for identifying Iranians, they had sought to build

legitimacy. The authors also used representations of Mongolian, Iranian, and Islamic discourses to

redefine the legitimate Ilkhanids identity and legitimize their actions in political and social

situations. In this way, the reduction in the use of Mongolian discourse themes

in Shahanshāhnāmeh is consistent with the reduction of the role of the Mongolian element in the

late Ilkhanid rule.

Introduction Although the Ilkhanids had initially come to power by sword, they gradually established social

order. To fulfill the political goals, they had to implement policies that would guarantee their

legitimacy against competitors and the people. Legitimacy had received more attention since the

Gzzznn rrr iod yy rrrrrr rigg ii tt rr iggryyyy ss eee of tee uultural tt ratggiss taat vvvdd tee wyy for

the writing of many historical books, which were written by the order of the court or independently.

In this study, based on legitimation in the political thought of the Ilkhanids, historical books that

were written with the theme of the historical description of the reign and commissioned by them

were investigated.

Materials and Methods

Three custom books of Chengizid Shāhnāmeh, Shahanshāhnāmeh, and Jami al-Tawarikh are the

materials studied in this research. Jami al-Tawarikh has been written in the general history of the

wrr ld yy tee rr rrr of Gzzz,,, yy ii s miii tt er Rsshid ll -Din Fazlullah Hamedani (Eqbal, 1969, p.

488). In the study of this book, the correction part of the Mongol stories was considered (Ibid, p.

31). Shahnameh of Shams-al-Dīn Kashani is one of the historical poems of the Ilkhanid era, which

wss mmmeeeed yy tee rr rrr ff Ghzznn taat ddd tee eee m weight of Ferdowsi's Shahnameh

(Mortazavi, 1991, p. 380). This book has been s studied based on its manuscript in the library of the

Islamic Consultative Assembly of Iran. Shahnameh of Ahmad Tabrizi has been composed with the

poetic weight of Ferdowsi's Shahnameh by the order of Abu Saeed Ilkhani, with the subject of the

history of the Mongols, Genghis Khan, and his successors up to the time of Abu Saeed (Tabrizi,

Manuscript, Or2780, version, 132). The only remaining version of its manuscript in the British

Museum is the basis of this study.

∗ MA Graduate of Islamic Archaeology, Faculty of Literature and Humanities, Shahrekord University, Iran

∗∗ Assistant Professor, Department of Archaeology, Faculty of Literature and Humanities, Shahrekord University, Iran

(Corresponding Author E-mail: [email protected])

mailto:[email protected]

14 Textual Criticism of Persian Literature, Vol. 13, Issue 1, No. 49, Spring 2021

This study has focused on the role of linguistic propositions in legitimizing the identity and

socio-political actions of the Ilkhanids. Hence, the history books in question by the method of

critical discourse analysis (Van Leeuwen, 2008) which is based on the premise of Max Weber, with

the theme of the efforts of all powers to build belief in its legitimacy and its expansion (Weber,

1978, p. 213) were analyzed.

Discussion of Results and Conclusions In examining the discourse of reign legitimacy in the content and existence of these data, the three

points of writing format, historical content, and historical order in telling stories were important.

tttt ic works wrre iimilar in weigtt ddd nnntnnt to Frrwwwsi’s Shahnameh. On the other hand, in

tee oott ett of thsse work,, tee mytlll ggiaal ddd hittoricll ptt trrss of rrr dwwii ’s Shahnameh and

Iranshahri thought have been used to legitimate redefining the identity and actions of the Ilkhanids.

In the same way, Jami al-Tawarikh also used the poems of Ferdowsi's Shahnameh to redefine the

legitimate identity of the Ilkhanids.

In the historical context of the works, the Mongolian discourse in the Shahanshāhnāmeh has

been used in contrast to the other two works with a more limited range. This point along with the

gradual decline of the Mongol foundations of the Ilkhanids reign and the finding power of local

families during its writing period have benn�rmmrrklll .. In tee two sss tmm wrr ss ff Gzzz,,, iee use of Mongolian elements had a more prominent place in their legitimation. This was not

irrelevant to disputes over succession, independence from the central Mongol court, and becoming

an Ilkhan Muslim uuuigg�Gzzz.. rii g.. In tee rr rnngemttt ff tee aarrtt isss of tee Shahnameh

Changizi version, the historical order has not been observed in such a way that the poems are

related to the praise or mention of Ilkhan. The sponsor of the work appears with a time jump

immediately after the poems related to the Mongol ancestors. Sometimes even the story of the

Mongol ancestors is cut off suddenly and resumed after the story of Ilkhans. Hence, there is a kind

of purposeful orientation in the arrangement and retelling of Ilkhan's narrations.

Based on the findings of this study, the content and imitation of Ferdowsi's Shahnameh on the

one hand, and the meaningful arrangement of historical narratives, on the other hand, justify the

existence of these historical books to legitimize the Ilkhanids. Also, following the cultural-political

context of the Ilkhanid society and the goals of the rulers in the field of international politics, the

authors used three Mongol, Iranian, and Islamic discourse strategies to legitimate defining the

identity, Ilkhanids actions, and decisions. Hence, with reducing the role and position of the Mongol

element at the end of the Ilkhanids rule, a noticeable decrease in the use of Mongolian discourse

concepts in the version of the Shahanshāhnāmeh compared to the other two works happened. In the

same way, the authors with placing the personality and rule of Ilkhan in the form of the standard

king of Iranshahri thought have used the Iranian discourse to legitimize it in the minds of Iranians.

Also, the concepts of Islamic discourse have been considered throughout this period, considering

the ambitious goals of the Ilkhanids in achieving superiority in the Islamic world and in competing

with Muslim Mamlūks.

Keywords: Discourse, Ilkhanids, Historiography, Legitimacy, Chengizid Shāhnāmeh, Shahanshāhnāmeh, Jami al-Tawarikh

References 1. Abbasi, J., & Rashki Ali Abad, J. (2010). Attention to Ferdowsi's Shahnameh and

Shahnameh Composing during the Mongol Rule. Journal of Literary Research, 169, 19- 44.

2. Aliof, R. & Bertles, M. O. (Eds.) (1965). Ferdowsi Shahnameh (Volume IV). Moscow:

Knowledge Publishing Office.

3. Al-Shahrastani (1990). Al–Milal wa Al-Nihal. Beirut: Dar Al Marfa.

4. Ayati, A. (2004). Tahrire Tarikhe Vassaf. Tehran: Cultural Information and Research

Publication.

5. Bayani, Sh. (2014). The Mongols and Ilkhanid Rule in Iran. Tehran: Samt Publication.

6. Dabir Seyaghi, M., & Homaei, J. (Eds.) (2008). Khwandamir’s Habib al-Siyar (Volume

III). Tehran: Hermes Publication.

7. Dalir, N. (2014a). An Explanation and Analysis of Divine Glory (Farr-e Izadi) in Prose

Textual Criticism of Persian Literature, Vol. 13, Issue 1, No. 49, Spring 2021 15

Works of Islamic Period: Historical Sources. Journal of Historical Researches of Iran and Islam,

20, 97 -112.

8. Dalir, N. (2014b). Political Culture and Theoretical Basis of Kingship and Sultanate

Comparative Study on Farr–e Izadi (divine charisma) and Zell-Allah (The Shadow of

God). Journal of Cultural History Studies, 14, 39-59.

9. Dehkhoda, A. A. (1991). Dehkhoda Dictionary (Volume III). Tehran: Amir Kabir

Publication.

10. Eqbal Ashtiani, A. (2005). History of the Mongols. Tehran: Amir Kabir Publication.

11. Ettinghausen, R., Spuler, B., Petrushevsky, I. P., Lambton, A. K., & Morgan, D. O.

(2004). Cultural and Literary Activities of the Ilkhanids; Iranian History Series. Translated and

Compiled by Yaghoub Azhand. Tehran: Moula Publication.

12. Gohari, M., Abbasi, J., & Mahdavi, M. J. (2013). Position of Mongols and Persian in

Shahanshahnameh Ahmad Tabrizi. Journal of Literary Research, 180, 57- 84.

13. Kashani, Sh. (n.d.). Chengizid Shāhnāmeh. Manuscript Number 14965, Iran: Library of

Iran Parliament.

14. Modabberi, M., Sarfi, M. R., Basiri, M. S., & Ghanbari Naniz, V. (2016). Research on the

Condition of Shams Kashi and Shahnameh Changizi. Kohan-Name-ye Adab-e Farsi

(Journal of Classical Persian Literature), 19, 91-111.

15. Mortazavi, M. (1991). Masael-e Asr-e Ilkhanan (Issues of the Ilkhan's Era). Tehran: Agah

Publication.

16. Navaei, A. H. (Ed.) (1985). Mustawfi’s Tarikh e Gozideh. Tehran: Amir Kabir Publication.

17. Ranjbar, M. A., & Ebrhhimi, A. ())))) ) Tee mmmmtt inn ff Alaaanrrr ’ Image in Iriii nn Historical Memory (A Review of Tarsusi Darab Nama. Journal of Historical Sciences Studies

(Faculty of Letters and Humanities), 2, 79 -91.

18. Roshan, M., & Musavi, M. (1994). Corrector introduction in the Jami al-Tawarikh.

Tehran: Alborz Publication.

19. Roshan, M., & Musavi, M. (Eds.) (1992). Hamedani’s Jamiʿal-Tawarikh. Tehran: Alborz

Publication.

20. Safari Agh Ghaleh, A. (2011). A Handbook of Persian Codicology. Tehran: Mirase Maktub

Publication.

21. Soudavar, A. (2005). Farah Izadi in the Ritual of the Kingdom of Ancient Iran. Houston:

Mirak.

22. Spuler, B. (2007). History of the Mongols in Iran, Translation Mahmud Miraftab. Tehran:

Elmi Farhangi Publication.

23. Tabrizi, A. (n.d.). Shahanshāhnāmeh, Manuscript Number 2780. London: Library of the

British Museum.

24. Taherkhani, F. (2015). Analysis of the Legitimacy the Texture of the Imposed War

Discourse. Journal of Political Science, 72, 69- 96.

25. Tarbiat, M. A. (1935). Dānishmandān-i Āz arbayjān. Tehran: Matbae Majles Publication.

26. The Holy Quran.

27. Van Leeuwen, Th. (2008). Discourse and Practice New Tools for Critical Discourse

Analysis. Oxford: Oxford University Press.

28. Van Leeuwen, Th. (2016). Discourse Structure of Legitimacy. In: Rezaee Panah, A. and

Shokati Mogharab, S. (Eds.) Analysis of Political Discourse, Political Matter as a Discourse

Constructive. Tehran: Tisa Publication.

29. Weber, M. (1978). Economy and Society, an Outline of Interpretive Sociology (Volume

I). Berkeley, CA: University of California Press

30. Wodak, R., & Meyer, M. (2008). Critical Discourse Analysis: History, Agenda, Theory,

and Methodology. London: Sage Publication.

31. Zadeh M. M. (Ed.) (1958). Maqrīzī’s Al-Sulūk li-Ma‘rifat Duwal al-Mulūk (Volume

I). Egypt: Matbaat Dar Al Kotob.

یلخانیا عصر ینگار خیتار در حکومت تی مشروع گفتمان

التواریخ جامع و نامه شهنشاه ،چنگیزی شهنامۀ ۀنسخ سه اساسبر

∗شیما شمسی

∗∗میترا شاطری

دهیچک هدفمند یا گونه به حامیان سیاسی مقاصد رو نیازا ؛یافت ای فزاینده رشد ایلخانان حمایت با ایلخانی دورۀ در نگاری تاریخ

پژوهش این در. انجامید ایلخانان تمشروعی برای گفتمانی گیری شکل به و یافت رسوخ عصر این شیسفار تاریخ متون در

التواریخ جامع و نامه شهنشاه ،شهنامۀچنگیزی سفارشی نسخۀ سه ایلخانان، حکومت تمشروعی گفتمان بازشناسی هدف با

درپی ای کتابخانه مطالعات بر استناد با و( م ۲۰۰۸ ،لیوون ون) انتقادی گفتمان تحلیل شیوۀ به پژوهش این. شود می بررسی

؟دکر تحلیل نسخ تموجودی و محتوا دررا ایلخانانبرای سازی تمشروعی توان می چگونه: هاست پرسش این به پاسخ

،پژوهش این های یافته برپایۀ ؟اند گرفته کار به ایلخانان تمشروعی گفتمان تولید برای راهبردهایی چه ها نسخه این مؤلفان

؛است بوده یتاریخ متون این تولید دلایل ترین مهم ازبرای آنان نیز سازی تمشروعی ،ایلخانان سازی جاودان کنار در

عنوان به ،فردوسی شاهنامۀ از تقلید و قرآن آیات از استفاده ،سازی مضمون ،ها روایت چینش بر تکیه با مؤلفان چنانکه

های گفتمان از نمودهایی این آثار مؤلفان همچنین. اند بوده سازی تمشروعی دنبال به ،انیانایر تهوی در تأثیرگذار عنصر

در آنان های کنش به بخشیدن تمشروعی و ایلخانان هویت مشروع بازتعریف درزمان طور هم به را اسلامی و ایرانی مغولی،

کاهش با نامه شهنشاه در مغولی گفتمان مضامین کاربرد کاهش باره، این در. اند برده کار به اجتماعی و سیاسی های موقعیت

.دارد خوانی هم ایلخانی حکومت اواخر در مغولی عنصر نقش

کلیدی های واژه التواریخ جامع ؛نامه شهنشاه ؛چنگیزی شهنامۀ ؛تمشروعی ؛ نگاری تاریخ ؛ایلخانان ؛گفتمان تحلیل

∗ [email protected]اسلامی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهرکرد، ایران، شناسی ارشد باستان آموختۀ کارشناسی دانش

∗∗ [email protected]شناسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهرکرد، ایران، استادیار گروه باستان

Copyright © 2021, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons

Attribution License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it

with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

پژوهشی( نوع مقاله) شناسی ادب فارسی متنعلمی هنام فصل

معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه اصفهان

سیزدهمجدید، سال ۀ، دورپنجاه و هشتمسال

55 ـ 7۸، صص 14۰۰ بهار(، 49)پیاپی اول ۀشمار 15/6/1399، تاریخ پذیرش: 19/1۲/139۸ تاریخ وصول:

10.22108/RPLL.2020.121961.1676 oi:D

mailto:[email protected]

https://rpll.ui.ac.ir/article_25429.html

14۰۰ بهار (49، )پیاپی 1 ۀ، شمارسیزدهم سال ، دورۀ جدید،پنجاه و هشتمسال شناسی ادب فارسی، متن نشریه علمی/ 56

مقدمه ـ۱

مقاصد کردن برآورده و یاجتماع نظم جادیا یبرا اما ؛نددیرس حکومت به ریشمش یروین با آغاز در لخانانیا

. کند نیتضم مردمو نبایرقآنان را در برابر تی بودند که مشروع ییها استیس یاجرا به ریناگز خود، یاسیس

یهگایجا در را لخانانیا به یاجتماعـ یروان یبندیپا ز،یچنگ بار خشونت حملات از انیرانیا یجمع ۀخاطر

دو یدر کنار ادعا (۸4: 13۸6 اشپولر،) ینیجانش در اختلاف و یداخل یها یکارشکن همچنین. داد یم قرار متزلزل

و یارض تیتمام (45-44: 3 ج، 13۸7 ر،ی)خواندم یجغتا و (۲۸-۲7: 13۸3 ،یتی)آ یجوج ،یمغول )خاندان( اولوس

ۀنیرید یایؤر بر یمانع شام و مصر مناطق در کیممال یینما قدرت گرید یازسو. کرد یم دیرا تهد حکومت

اتیح دیتجد و یعباسحذف خلافت در هولاکو اقدام یرقابت درپ نیبود. ا مناطق نیا به یابیدست در لخانانیا

رو نیازا ؛(۲6۸: 1393 ،یانی)ب یافتاسلام جهان در ادتیس به یابیدست در ییبالا یتیثیح ۀجنب ک،یدر دستگاه ممال آن

.کردند اقدام تی به کسب مشروع مختلف یفرهنگ یها استیستوسل بر با لخانانیا

)نسخه( و محتوا یماد تیموجود ۀجنب دو از همواره ،یشناس باستانـ یخیتار ۀداد گاهیجا در مکتوب منابع

یشناس ستانباـ یخیدر مطالعات تار هاآن ۀجانب همه یبررس بیترت نی. به ااست داشته تی( اهمریتصو و)متن

مانده از جا منابع مکتوب به نیتر از مهم یبرخدر این پژوهش در ارتباط با همین موضوع، ؛است یضرور یامر

یبررس یلخانیا ۀدر متون دور افتهی بازتاب ت ی گفتمان مشروع یمغفول مانده، با هدف بازشناس ترشیکه ب ،دوره نیا

توجه به باپژوهش این در .دارد وجودتلف مخ موضوعاتدر یلخانیا ۀدور از یمتعدد یها کتاب. شده است

و با لخانانیکه به سفارش ا بسنده شد ییها کتاببه تنها ،لخانانیا یاسیس ۀشیاند در یساز تی مشروع بر دیتأک

یریگ جهت یهمواره نوع آثار،از دست نیا خیطول تار در. بود شده فیتأل آنان حکومت یخیمضمون شرح تار

رو نیااز ؛است افتهی بازتاب آنها در یخوب به انیحام ی اسیس یها شهیاندمقاصد و و داشته همسو با اوامر ملوکانه

پژوهش، در دو گروه نیا شدۀ همطالع یها نسخه .دارد ضرورت لخانانیا تی مشروع گفتمان یدر بررس آنها ۀمطالع

ساختار به توجه با که دارد قرار( نامه شهنشاهو شهنامۀچنگیزی) منظوم یها شاهنامه و( التواریخ جامع) منثور خیتار

جز به ،آثار نیشده در ا نقل یخیتار یرخدادها بیشتر است گفتنی. شده است یبررس ،خود ییو محتوا یشکل

بیترت نیا به 1 .کند یم انیب را یمشابه انیجر ،شد مشاهده گریکدیمتن آثار با اسیق در که ییها رتیمغا اندک

؛است دادهآثار را شکل نیدر ا تی گفتمان مشروع ،یخیتار یرخدادها از مؤلف نایب شیوۀ زیچ هر از شیب

نیا پژوهش در یکل طور به. نمود یم تر مناسب متن لیتحل یبرا وونیل ون یانتقاد گفتمان لیتحل روش رو نیازا

نسخ تیموجود در محتوا و را لخانانیا یساز تی مشروعتوان می: چگونه دش توجه ریز یها پرسشبه ،ها هنسخ

؟اند گرفته کار به لخانانیا تی مشروع گفتمان دیتول یبرا ییراهبردها چه ها نسخه نیا مؤلفان ؟کرد لیتحل

پژوهش ۀنیشیپ ۱ـ۱

همۀ ،کی چیه تاکنون اما ؛است گرفتهصورت یچند یها پژوهش دوره نیا در شده نوشته یخیتار متون دربارۀ

ینگار خیتار در حکومت تی مشروع گفتمان یبازشناس رایب یمطالعات تارساخ کی قالب دررا ادشدهی های هنسخ

آن ۀجمل از .است گرفته صورت ها نسخه یبرخ دربارۀ ییها ینگار تک انیم نیا در. اند کردهن یبررس عصر نیا

یررسب ران؛یا بر مغولان ییفرمانروا عصر در ییسرا�شاهنامه و یفردوس ۀشاهنام به تیعنا» ۀمقال به توان�یم

ضمن؛ نویسندگان در مقالۀ یادشده کرد اشاره( 13۸9، یراشک و یعباس) «مغول خیتار در یخط ۀشاهنام دو یمورد

57 /و شیما شمسی ∗/ میترا شاطری...یلخانیا عصر ینگار خیتار در حکومت تی مشروع گفتمان

دوره نیا در فردوسی شاهنامۀ از دیتقل بحث به ،فردوسی شاهنامۀ با نسخه دو نیا یها�شباهت یبررس

در انیرانیا و مغولان گاهیجا یابیارز» ۀمقال در زین( 1391) همکاران و یگوهر بیترت نیهم به. اند پرداخته

نامه شهنشاه در انیرانیا و مغولان ۀجبه دو در شاعر یگفتمان نیمضام یبند�دسته به «یزیتبر احمد ۀنام شهنشاه

آثار همجموع اساس، همین بر. اند کرده�ییشناسا را یرانیا تی هو و نیسرزم به شاعر خاطر تعلق وتوجه داشته

لخانانیا مشروعی ت گفتمان یبازشناس ایرب یگفتمان لیتحل نگاه با و یشناخت�باستان ۀداد عنوان�به تاکنون یادشده

بررسی نشده است.

آن از استفاده ۀسابق ،مشروعی ت ساخت ندیافر ۀمطالع در وونیل ون محور گفتمان یالگو اعتبار و گاهیجا با وجود

،کیکلاس متون در نهیزم نیا یها نمونه معدود از. تسین گسترده چندان یفارس متون بر یمتک یها پژوهش در

گفتمان در یبخش مشروعی ت کردیرو با یسعد بوستان اول باب یبازخوان» عنوان با (1397) عربزاده و حیاتی مقالۀ

یها وهیش یبررس به وونیل ون محور گفتمان روش بر هیتک با پژوهش نیا در نگارندگان. است «حکومت

سازی برای ایجاد یا سلب به عقلانی ،مقاله نیا جینتا یمبنا بر. اند پرداخته بوستان اول باب در یساز مشروعی ت

خاستگاه به توجه با در پژوهش یادشده. ت در گفتمان امور حکومت در ادبیات سعدی توجه شده استمشروعی

یاسیس بافت از یمیمستق انعکاس لزوما و ه استدش ارائه حکومت دربارۀ شاعر تأملات از یا نهییآ ،بوستان

نمونهاز (1394) طاهرخانی از «یلیتحم جنگ گفتمان یمشروعی ت بافت لیتحل» ۀمقال. نیست خود زمان حکومت

کنشگران یدیتول یها متن یبررس با مقاله نیا در نگارنده. است یفارس معاصر متون بر یمتک یها پژوهش

صلح و جهاد دفاع، گونه یا ژانر سه دررا جنگ ی تمشروع گفتمان ،یلیتحم جنگ ۀدور در یرانیا یاسیس

وقت یاسیس خاستگاه از ما یمستق که است تمرکزم یمتون رب یطاهرخان پژوهش رو نیااز؛ است کرده ییشناسا

.استداشته توجه جنگ یخیتار رخداد یبرا یساز مشروعی ت در حکومت نگاهبه و برآمده

محور ،پژوهشاین در آنکه حال است؛ بوده متن یرو بر فقط انپژوهشگر دیتأک برده، نام یها پژوهش در

نسخبه ،مشروعی ت ساخت در وونیل ون ینظر یمبنا کاربرد کنار در بنابراین ؛است یخط نسخ بر اغلب مطالعات

یبرا ،متن کتابتشیوۀ و نگاره مانند یشناخت نسخه شواهد بر اتکا با و یشناس باستان یا داده عنوان به زین یخط

یگفتمان دگاهید با یخیتار حکومت کی مشروعی ت گفتمان ۀمطالع گفتنی است. شود می توجه تر قیدق لیتحل

امر، نیا یساز برآورده ضمن پژوهشاین رو نیااز ؛استنداشته سابقه یسفارش یخیتارمتون بستر در وونیل ون

برای آنان یفرهنگ یها استیس سازوکار از یتر روشن ریتصو لخانان،یا حکومت مشروعی ت گفتمان ییشناسا با

.گذارد یم اریاخت در مشروعی ت به رسیدن

لخانانیا عصر در ینگار خیتارـ 2

نیسلاط ۀعلاق مانند یداشت. عوامل یاریبس شرفتیپ یدربار یها تیحما یۀسا در یلخانیا ۀدور ینگار خیتار

و ینیو ورود فنون و اطلاعات چ ییاروپا یدربارهاکنار ارتباط با در خود خینام و تار یساز به جاودان یمغول

عصر نیا رو نیازا ؛(151: 13۸3 گران،یو د نگهاوزنی)ات بود ختهیبرانگ ینگار خیتار از را لخانانیا یبانیپشت ،یمغول

.شد مینوشته مستقلا ای و دربار سفارش به که شد یاریبس یخیتارمتون دیتول ساز نهیزم

14۰۰ بهار (49، )پیاپی 1 ۀ، شمارسیزدهم سال ، دورۀ جدید،پنجاه و هشتمسال شناسی ادب فارسی، متن نشریه علمی/ 5۸

جیتدر به. بود ینگار خیتار مباحث نیتر مهمحمله از نیا یامدهایو پ رانیم مغولان به اتهاج ن،یآغاز متون در

یاجتماعـ یاسیس یرخدادها و لخانیا یها کنش ،یمذهبـ یاسیس یها رقابت شیافزا و لخانانیا آوردن اسلام با

یاسیس یها شهیاند نفوذ ۀدامن توان یم رو نیازا ؛افتی تیمحور یسفارش یخیتارمتون یمحتوا در حاکم، بافت

از یجمع ،باره نیا در ؛ زیرادانست معطوف یسفارش های اریخت ۀبه حوز همه از شیب را ینگار خیتار در لخانانیا

مانند یسفارش یخیتارمتون ،فرض شیپ نیا با. اند پرداخته متون فیتأل به لخانیا اوامر یمبنا بر یدربار آگاهان

پوششبه ،یانتخاب نسخ یسفارش تیماه تمرکز بر ضمن ومطالعه یزیچنگۀشهنامو نامه شهنشاه ،خیالتوار جامع

.توجه شد زین آنان یمحتوا در یلخانیا ۀدور سراسر یخیتار

یلخانیا عصر یسفارش اریخیتمتون ۱ـ2

الله ضلف نیدالدی. به دستور او رشداد می تیاهم اریبس ینگار خیتاربه ( .ق 7۰3-694) غازان لخانان،یا انیم در

: 13۸4)اقبال، شد خوانده خیالتوار جامعکه بعدها پرداختجهان خیتار در یکتابنگارش به دربار، ریوز ،یهمدان

و میاقال عموم خیتار در ییها بخش افزودن با تویدستور اولجا به کتاب نگارش ،مرگ غازان یدرپ (.4۸۸

به همین ؛گنجد ینم پژوهش نیا اهداف یدر راستاکه (9: 1373 ،ی)روشن و موسو افتی تداوم الممالک مسالک

بوده خیالتوار جامع از جستار نیا یمبنا ـ بود شده فیتأل غازان دستور بهکه ـ مغول یها داستانبخش سبب

یکامل حیتصح گر،یکدیآنها با مطابقت در یکه روشن و موسواست مانده جا به یکتاب نسخ چند نی. از ااست

(.31: همان) گرفت قرار پژوهش نیا درمرجع نگارندگان و همان دندیرا به چاپ رسان

است که به لخانانیعصر ا یخیتار یها منظومه از ۲ کاشانی الدین شمس منظوم شاهنامۀ ای چنگیزی شهنامۀ

ینوع به کتاب نیا (.3۸۰ :137۰ ،ی)مرتضو است شده سروده( متقارب)بحر و بر وزن آن یفردوس شاهنامهاز دیتقل

شاعر .است معروف زین (737: 1364 ،ی)مستوف غزانی تاریخ بوده که به التواریخ جامع از ییها بخش منظومرت صو

کرده انیب اکانشیگفتار و کردار خود و ن نام، یجاودانگ برایسرودن منظومه را خواست غازان شیوۀ علت و

:است

ــار ــر تـ ــد نثـ ــو شـ ــار چـ ــر تـ ــد نثـ ــو شـ ــام خخییچـ ــان تمـ ــام ترکـ ــان تمـ ترکـ

نظـــامنظـــام ابـــدابـــدییغـــزان خواســـت کـــز نظـــم غـــزان خواســـت کـــز نظـــم

(6۰6: 137۰ ،ی)مرتضو

: 1314 ت،ی)ترب استانبول هیدیحم ،(6۲5-59۰: همان) سیپار یمل یها کتابخانهدر یخط ۀدو نسخ ،منظومه نیا از

آن ریتصاو 4 یکیالکترون لیموجود است که فا رانیا یاسلام یمجلس شورا ۀدرکتابخان زین 3 یناقص ۀنسخ و( 3۲

.است پژوهش این مرجع ،سازمان نیا ینترنتیا گاهیدر پا 14965 ۀشماربه

نانیو جانش زخانیچنگ مغول، خیتار که است متقارب بحر در یا منظومه یزیبن محمد تبر احمد نامۀ شاهشهن

و ی)راشک ستین یمنظومه صورت منظوم اثر خاص نی. ادهد یم بهادرخان شرح دیتا عهد سلطان ابوسعرا او

در را لخانانیا حکومت یانیپا یها سال از یعیبد یخیتاراطلاعات ع،یوقااز یو در شرح برخ (37: 13۸9 ،یعباس

است: بوده یلخانیا دیمنظومه به امر ابوسع نی. بنابر قول شاعر، سرودن اگذارد یم اریاخت

دیمـــــرا پادشـــــاه جهـــــان بوســـــع

ــم ــ انیـــ ــروران برکشـــ ــخن پـــ دیســـ

(v 132 :Or2780 خ ن ،یزی)تبر


ۀشمار به (55۸: 137۰ ،ی)مرتضو یچهار بخش یا ضمن مجموعه ،منظومه نیه از اجاماندرب ۀتنها نسخ اکنون

Or2780 5.است نگارندگان پژوهش یمبنا کهشود مشاهده می ایتانیبر ۀموز ینترنتیا گاهیدر پا

یبررس روشـ 3

یها کنشو لخانانیا تی هو یبرا یساز مشروعی ت در یزبان یها گزاره نقش بر پژوهش نیا تمرکز

لیم( تحل ۲۰۰۸ ،وونیل ون) یانتقاد گفتمان لیتحل روش به منظور نسخرو نیااز ؛استآنان یاجتماع�ـ�یاسیس

عنوان به یدئولوژیا و قدرت نقش به آن در کهاست یا رشته نیب یمطالعات شیگرا کی یگفتمان انتقاد لی. تحلشد

مدار گفتمان یالگو انیم نیا در (.9: ۲۰۰۸ ر،یما و ووداک) شود یم دیتأک یگفتمان لیتحل بر مؤثر یفرامتن طیشرا

وون،یل ون) است آن ابزار نیتر مهم زبان ،یو اعتقاد به که است پرداخته مشروعی تساخت یندهایافربه وون،یل ون

به باور بنانهادن یبرا ها قدرت ۀهم تلاش مضمون با وبر، ماکس فرض شیپ بر الگو نیا یمبنا .(1۰7: ۲۰۰۸

یابیارز ،یاقتدارساز مشروعی ت چهار نوع وونیل ون (.۲13: 197۸ وبر،) است استوار آن، گسترش و ودخ مشروعی ت

با بیترک در ای و مجزا صورت به ها مشروعی ت نی. اکند یم مطرح را یساز و اسطوره یساز یعقلان ،یاخلاق

یبرا (.497: 1395 وون،یل ون) درو یم کار بهنقد ای ییزدا مشروعی ت ،یساز مشروعی ت در واست داده رخ گریکدی

نیا دیچرا با» ای «م؟یکار را انجام ده نیا دیبا چرا» ۀنشد ای شده مطرح یۀپا پرسش کی ، بهانواع نیا بهتر درک

.گردد می ریپرسش، تفس نیپاسخ به ا در مشروعی ت انواع و شود میتوجه «م؟یصورت انجام ده نیکار را به ا

ت،سن که چون گردد یاصل برم نیبه ا نوع، نیا در هیپا پرسش به پاسخ(: Authoriation) یسازاقتدار -

در سه محور عرف، یاقتدارساز؛ پس «ندیگو یم نگونهیا»، نددار ینهاد اقتدار ینوع که یافراد ای و قانون عرف،

(.49۸ )همان: انطباق است و تسن الگو، کارشناس، ،یرشخصیغ و یشخص اقتدارشامل هیاقتدار و توص

یها نظام به( میرمستقیغ)اغلب ارجاع اب یساز مشروعی ت یمعنا به(: Moral Evalution) یاخلاق یابیارز -

(.515: همان) ردیگ یم بر در را انتزاع و( یمنف و)مثبت اسیق ،یابیارز مانند یموارد که است یارزش

و شده یساز ینهاد یاجتماعکنش یدهاارجاع به اهداف و کاربر اب(: Rationalization) یساز یعقلان -

،یخان)طاهر دارد یارزان یشناخت اعتبار آنهاتا به پردازد یم یساز مشروعی ت به است ساخته جامعه که ییها دانش

.ردیگ یم بر در را یابزار و ینظر بعد دوکه (74: 1394

به ندشانیکه برآ یاخلاق یاه تیروا اب یساز مشروعی ت(: عبارت است از Mythopoesis) یساز اسطوره -

: 1395 وون،یل ون) کند یم نامشروع را مجازات یها و کنشاست مشروع قهرمانان پاداش داده یاجتماع یها کنش

539.)

و یرانیا ،یمغول ی اجتماع ـ یفرهنگ یراهبردها قالب در انواع نیااز کیهر ۀکاررفت به قیمصاد ادامه در

.است شده استخراج لخانیا یاجتماعـ یاسیس یها کنشو تی هو فیتعر در 6 یاسلام

اقتدار بر یمبتن یساز مشروعی ت ـ4

است گفتنی. شناسایی شد تسن وکارشناس، الگو ،یرشخصیغ ،یشخص اقتدار نیمضام ،یادشده متون ۀمطالع در

14۰۰ بهار (49، )پیاپی 1 ۀ، شمارسیزدهم سال ، دورۀ جدید،پنجاه و هشتمسال شناسی ادب فارسی، متن نشریه علمی/ 6۰

رو در نیااز ؛(497)همان: دهد رخ گریکدی با بیترک در ای مستقل صورت به ممکن است یساز مشروعی ت انواع

سهم ومرز نییتع که شود دیده می گریکدیبا بیچند منبع در ترک ای دو کاربرد گاهی ،یخیتار متون نیا ۀمطالع

از دهشواهد ذکرش بیترت نیا به. کرد یم رو هروب یدشوار با را کاررفته به ساز مشروعی ت منابعهریک از مشخص

ه است.شد یبند دسته و انتخاب آنان در کاررفته به ساز مشروعی تمنبع نیتر پررنگ یمبنا بر اغلب ،یخیتارمتون

.شود می پرداخته یلخانیا ۀدور یسفارش ینگار خیتار در نیمضام نیا شواهدادامه به در

(personal) یشخص ۱ـ4

توان یم ،سخن ۀمطالع در (.499)همان: شود یم فیتعر خاص نهاد کی در نقش ای گاهیجا یتصدبا اقتدار منبع نیا

رأس در که کرد مشاهده یشخص یمعرف یبرا «لخانیا و اسلام پادشاه سلطان، شهنشاه،» های ناعنو در راآن

یها رساختیزمشروع را در یاست که بار مفهوم گاهیجا نیا منظر، نیا از (.1 ۀشمارجدول :رک) دارد قرار قدرت

آن ۀنینهاد مشروعی ت به مشخص طور به گاهیجا آن یدتص با شخص و دارد همراه با خود به یاجتماعـ یاسیس

.ابدی یم دست زین

است لیا یفرمانروا یمعنا به «خان» و لهیقب و قوم یمعنا به «لیا» یترک ۀواژ دو از مرکب یا کلمه لخانیا

خان ۀنشاند تدس یفرمانروا برای یلخانیا ۀدور لیاوا در واژه نیا ییمعنا بار (.«خان» و «لیا» یل: ذ1373 ا،)دهخد

لیتقل لخانیا ینژاد مغول مرجع به تنها یوابستگ نیا غازان، زمان در لخانانیا ینسب استقلال با. ودب مطرح بزرگ

.افتی

را غازان بارها که است یدرحال نیا (.1153: 1373 ،ی)همدان است کرده خطاب لخانیارغون را ا التواریخ جامع

به اشاره با ها ناعنو نیا رو نیازا ؛کند یم یمعرف (1۲۲1 :همان) «اسلام اهپادش» و (1195: همان) «اسلام سلطان»

اب مؤلف بیترت نیهم . بهاست داشته توجه یاسلام گفتمان یمبنا بر مشروعی تبه مسلمان، حاکم گاهیجا

،یزیتبر) «تخت و میهید شهنشاه» و (394)همان: «دار میهید پادشاه» (،631: 14965 خ ن ،یکاشان) «شهنشاه»های ناوعن

یشهر رانیا ۀشیاند یمبنا بر مشروع یفرمانروا کنش وقدرت ۀطریسبه ،یرانیدر فرهنگ ا (Or2780: f 47r خ ن

.است کرده توجه خود ممدوح یبرا

(Expert) کارشناس 2ـ4

و ها رنامهاعتبااز نقل قول افراد سرشناس و آشکاراتخصص نیا گاه. دیآ یم دیپد تخصص با نوع نیا در اقتدار

یبررس در (.5۰1: 1395 وون،یل ون) شود یم یتلق یهیبد ،یشدن کارشناس در بافت خاص شناخته شرط به یگاه

مجازات ،یدلاور ،یدادگر خرد، اقبال، دولت،»مانند ییها شاخصه در توان یمرا تخصص ،های یادشده تاریخ

در یاز مفهوم شاه آرمان آمدهاغلب بر کهکرد یبند طبقه «ییگشا کشورسلطنت و نییآ ،یپادشاه فر مجرمان،

ها اعتبارنامهو سرشناس افراد ازسوی لخانیا تخصص دییتأ وجه دوبه انگاره نیا دراست. یشهر رانیا ۀشیاند

یریاساط و یخیتار شاهان ،یلخانیا ۀدور یاجتماعـ یاسیسسرشناس با توجه به بستر افراد. توان دست یافت می

یشورا نظر اتفاق و مغول بزرگ خان غیرلیو یخیاسلام(، شاهان تار ۀو ائم امبری)پ یاسلام یگوهاال ،یرانیا

(.1 ۀشمارجدول :رک) ردیگ یمرا در بر یمغول

ه را ب قیبر خلا استی، رنآا بو ابدی یم یدر وجود پادشاهان تجل یتعال زدیاست که از ا ییرویه[ ن]فر فر


ۀ( و لازمیاله دیی)تأ یپادشاه نییاز ارکان مهم آ یکیعنوان رو به نیااز ؛(99: الف 1393 ر،ی)دل آورند یم دست

دوران در عنصر نیا (.شگفتاری: پ13۸3)سودآور، است کار رفته هباستان ب رانیا یاسیس یدر مبان ییروا قدرت فرمان

هولاکو انتخاب درباب ،تواریخال جامع چنانکه. است بوده یکاربردحاکمان یساز مشروع بارها برای زین یاسلام

(.۲5: 1373 ،ی)همدان «کرد یممشاهده یجهاندار لیمخا لیشما» یو در یلایقوب که کند یم بیان رانیا به حمله یبرا

(1۲۰9)همان: «سلطنت لیشماو یپادشاه فر » اباقا که دهد یم ارائه غازان یکودک ۀدور از یشرح نیهمچن یهمدان

یگاهیجامغولان نظر در که) یقبل لخانیا رو نیازا ؛(1۲11 :)همان است دهید او وجود در را «اقبال و دولت آثار» و

نیهمچن مؤلف. است اشاره داشتهغازان یکودک ۀاز دور یرانیشاه ا یاخلاق و یاعتقاد الزاماتبه ( داشت مشروع

احمد ملاقات از یتیروا در چنانکه .کند می دییتأ زیحکومت ن تبار مغول یرقبا زبان از را خود سرور یپادشاه فر

ارانی زبان از زین نامه شهنشاه ۀندیسرا (.1۲13)همان: «دید پادشاهى فر وى در احمد»گوید: می غازان با تکودار

:است کرده مطرح روم و شام مانند یکیاستراتژدر مناطق یسرور و فتحاو را عامل فر هولاکو،

ــر ــت رام بفـــ ــن گشـــ ــو از راه مـــ تـــ

شـــامه تـــا بـــ نیشـــت خراســـان زمـــز د

(Or2780 :86v خ ن ،یزی)تبر

7 یلتایقور لیتشک به توان یم کرد، می نییتع یرا در فرهنگ مغول لخانیا مشروعی ت که ییها نامهاعتبار دربارۀ

یدرپ را هولاکو از بعد اباقا ینیجانش ،چنگیزی شهنامۀ چنانکه. کرد اشارهحکومت او دییتأو لخانیا گزینش یبرا

فیتوص نیخواتو انیو لشکر رانینهادن شاهزادگان و ام فرمانو یلتایقور لیتشکهولاکو، یخشنود ،یاله فرمان

شده انیب اتشیح زمان در یلایوبق دییتأ اب زین تویالجا موضوع دربارۀ نیا (.135: 14965 خ ن ،ی)کاشان استکرده

تیوص و بزرگان و شاهزادگان یجمع تیرضا مسیر در را اباقا حکومت زین التواریخ جامع (.371)همان: است

(1153)همان: ارغون (،11۲6)همان: تکودار حکومت یبرا یلتایقور دییتأ .(1۰59: 1373 ،ی)همدان کند یمبیان هولاکو

یبرا مغول بزرگ خاناز یپادشاه غیرلی فرستادن با امر نیا نیهمچن. است شده مطرح زین( 119۰)همان: خاتویگ و

و لخانیا شناختن تیرسم بهدر ینوع به غیرلی نیا. شده است دیتأک زین( 1161)همان: و ارغون (1۰6۰)همان: اباقا

به یحرف دویبا و خاتویگ تکودار، یپادشاه یبرا بزرگ خان غیرلی از یهمدان کهنچنا. داشت تیاهم او حکومت

.آورد ینم انیم

(Role Model) الگو 3ـ4

رو نیازا؛ (5۰4: 1395 وون،یل ون) کنند یم یرویپ دهیعق صاحب رهبران ای هاالگو یبرخ از رادافنوع، نیا در

زین باره نیا در. است نهفته سوژه کنش و انیب در یعبارت به و دهیعق صاحب رهبران از یرویپ با سوژه مشروعی ت

:رک) رندیگ یم بر دررا سلام ا امبریپ و یرانیا یخیشاهان تار ،یمغول ینظام جناجو یخیشاهان تار الگو افراد

(.1 ۀشمارجدول

مشترک یها یژگیو دنیکش شیبا پ یاتیاب در چنانکه؛ است برده کار به یفراوان یها نهنمو باره نیا در یکاشان

:است پرداخته دانش و داد در آنها با او یسازبه همانند ،اکانشین گرین و دآقا یغازان با اکتا

(ی)اکتـا پادشاسـت آن یچو سلطان بر خـو

ــام ن ــز ن ــه ج ــویک ــ ک ــینه ب ــت یک نخواس

14۰۰ بهار (49، )پیاپی 1 ۀ، شمارسیزدهم سال ، دورۀ جدید،پنجاه و هشتمسال شناسی ادب فارسی، متن نشریه علمی/ 6۲

ــ ــا ه بـ ــو آبـ ــدانش چـ ــو یداد و بـ شیخـ

شیخــو یصــد قــرن همتــاه ]؟[ بــ نــه پنــد

(۲۸۸: 14965 خ ن ،ی)کاشان

:کند یم انیباو با غازان مشابهت انیب با را کشور یآبادان در تویالجا اقدامات زین مورد کی در شاعر

ــ ــود از یاساسـ ــه محمـ ــادکـ ــان نهـ احسـ

محمــــد همــــان در خراســــان نهــــاد

(6۰۲: 137۰ ،یمرتضو)

یبرا یصفت بخشندگ انیضمن ب «...را یختا ارید پادشاه زخانیچنگ گرفتن» تیدر حکا نیهمچن یو

از که یاتیاب در شاعر (.14۰: 14965 خ ن ،ی)کاشان است دانسته زخانیچنگ همانند خصلت نیارا در او تو،یالجا

کند یم فیتوص «کشورگشا»( زخانی)چنگ را همانند جد خود او ،است آورده هولاکو یها یروزیپ و ها جنگ

شده هیتشب خود یمغول یالگو به زین فتوحات در لخانیا ،یخونبه نسبت دیبر تأک علاوه نجایدر ا (.5۰3: همان)

.است

نیا در. است آورده «السلام علیه ولرس خاندان حق در اسلام پادشاه دوستى» وانبا عن یتیحکا التواریخ جامع

و گردانیده مستظهر خوب مواعیده ب را او» که ندیب یم را )ص( امبریپ ،دو مرتبه در خواب« اسلام پادشاه» تیحکا

ایشان با اسلام پادشاه تا فرمود و باشید برادران شما که باید یم گفته ومیان ایشان محاوره بسیار رفته...

نظردر (.1۲5۸: 1373 ،یان)همد «اند کرده قبول برادرى جانبین ازو کرده معانقه[ )ع(�نیحس و حسن ن،یرالمؤمنی]ام

؛(117: 1�ج ،199۰ ،ی)شهرستان است حکومت مشروعی ت یها راه از یکی (ص)�امبریپ ازجانب نص و نصبت اهل سن

شده دیتأک حا یتلو ،)ص(�امبریپ زبان از تیب اهلبا یبرادر اعلام اب لخانیو اعتبار ا مشروعی ت مورد نیا دررو نیااز

یدادگر ،یاز مقام پادشاه یریتفس در یکاشان .است شده پررنگ نبوت خاندان با یو یهمراه و یدوست و

:کند یم دییتأ )ص(�امبریرا از زبان پ یرانیا یباستان شاه روان،یانوش

ــو نوشــ ـ ــرد نیچـ ــان داد کـ روان در جهـ

ــه ن ــد بــ ــیمحمــ ــازو یکــ ــرد ادیــ کــ

یساسان روانیانوش راه ۀدهند ادامه و «بهشت و نید» صاحب ،است داشته که یدانش و داد سبب بهرا زخانیو چنگ

(.5۰-49: 14965 خ ن ،ی)کاشان کند یم یمعرف

(Impersonal) یرشخصیغ 4ـ4

نسخ، ۀمطالع دررو نیااز ؛(5۰۸-5۰7: 1395 وون،یل ون) کنند یم انیاقتدار سوژه را ب ها استیسقواعد و ،نوع نیا در

فرهنگ و عرف اسلام، نیقوان و سننشد و توجه یلخانیا ۀجامع بر حاکم قواعدبا لخانیا یها کنش یهمخوانبه

(.1جدول شماره :رک) دیگرد یتلق یرشخصیغ ساز مشروعی ت منابع از ،مغول یاسای و یشهر رانیا

آنان یکودکان را دور خود جمع و برا گرید کهاست یا گونه به غازان یکودک از یهمدان فیتوص باره نیا در

،ی)همدان کرد یمبازخواست اسای یمبنا بر را او شد، دچار خطا می یکس اگر و است کرده یم نیمقام و مرتبه مع

ن یبه بزرگان د نسبتگذار است، احترام رمسلمانیغ نکهین را با اآقا یاکتا یاشعار در زین یزیتبر (.1۲11: 1373

:دهد یم نشان یرانیا جامعه اکثر مقبول

ــ ــام پچـ ــریو نـ ــاه یدیشـــن مبـ ــه گـ بـ

ــ ــرد نیزمــ ــوس کــ ــاه یبــ روان پادشــ

(Or2780 :81r خ ن ،یزی)تبر


(tradition) تسن ۵ـ4

«میده یم انجام را آن شهیهم که است یکار نیا چون» :است نیا هیپا پرسش به حیصر پاسخ ،تاقتدار سن در

با اغلب و شود یم توجه جامعه انیم یخیتار ۀسابق یدارا یها عادات و کنشبه در این نوع(. 75: 1395 ،یخان)طاهر

بر دیتأکباره نیا در. گردد یم استناد تیمرجع نوع نیا به عادت وت، رسوم، عرف سن مانند یواژگان کاربرد

در آن یها نهنمو نیتر هعمداز لخان،یدر انتقال قدرت به ا یپسرـ پدر بیترت تیو رعا حکومت بودن یموروث

(.1 ۀشمارجدول : رک) است شده مطالعه متون

ترتیب شواهد مطرح کرده است که به ارغونو نیتموچو بهادر سوکایبارۀ را در یموروث یپادشاه نامه شهنشاه

شود: آن ذکر می

؛(Or2780: 46 r خ ن ،یزیتبر)« ویخد افثیپدر بر پدر تا ب»

؛(47r :همان) «هپدر بر پدر در جهان پادشا»

ــخرامخرام ــیــ ــو ددیــ ــون ســ ــوارغــ ــون ســ ــابران ییارغــ ــابرانتــ ]؟[]؟[ تــ

ــهر ــدر شــ ــر پــ ــدر بــ ــهر پــ ــدر شــ ــر پــ ــدر بــ ــان ارارییپــ ــانجهــ جهــ

(110r: همان)

:است پرداخته یشاه دنیاز پدر به پسر رس ت سن به یدر اشعار یزیتبر

پــدر پــدر تخــت تخــت ]اباقــا[ ]اباقــا[ تــوتــو فــر فــر ه ه بـ ـبـ ـ بنــازدبنــازد

ــ ــتـ ــاه راراو و تـ ــاهشـ ــردد شـ ــرددگـ ــر گـ ــرپسـ ــر پسـ ــربـ ــر بـ ــرپسـ پسـ

(104v: همان)

حکومت اعتبار به یحیتلو یا گونه به خاتویگ و دویبا تکودار،با حذف نام دیلد ابوسعاز تو یاتیو در ادامه ضمن اب

ینوع به و انداخته قلمرا از آنان نام ،یلخانیا ۀسابق تسلسل در ؛ زیراکند یم اشاره لخانانیا یبرا یموروث

:کند یم بازگو را آنان نداشتن مشروعی ت

ــرییققز ز »» ــرصــ ــان زز وو بــــرانبــــران صــ ــانخاقــ بگــــوبگــــو خاقــ

بگـــــوبگـــــو غـــــازانغـــــازان وو ارغـــــونارغـــــون وو اباقــــا اباقــــا زز

(116r)همان:

انساب باچه،ید در ؛ زیرااست گرفته غازان صورت ی لخانیبودن ا یموروثبر یاریبس دیتأک زین التواریخ جامع در

:است شده یمعرف نیچن( حکومت غاصب و نامشروع لخانیا گاهیجا در) دویبا و خاتویگ تکودار، حذف با غازان

سندهینو ب،یترت نیبد (.1۲۰6: 1373 ،ی)همدان ...«خان ششم و بطن A پنجم خان چنگیز عظام اداحف و کرام اولاد از»

دیتأک زخانیچنگ به او انشعاب بدون و میبا رساندن نسب مستق پدرانش یپادشاه تداومدر غازان بودن برحقبه

پس غازان ینراناز سخ یدانهم که ینقل در ،یموروث حکومت یمبنا بر یساز مشروعی تتفاخر و نی. اکرده است

در مجلس پس از فتح غازان تیروا نیا در. شود دیده می زین است آورده( .ق 699مصر ) لشکر شکست از

خان اباقا بن خان ارغون بن غازان شاه که برآوردند آواز ات فاق هب» دمشق بزرگان و پرسد میخود نسباز ،دمشق

مملوک، پادشاه نسباز او پرسشاست که در برابر یدرحال نیا .«نخا چینگز بن خان تولوى بن خان هولاگو بن

غازان در برابر ۀشاهان نژاد بر دیتأک با یهمدان بیترت نیا به(. 1۲94)همان: دانستند ینم او پدر نام از شیب حاضران

براساس یشاهپاد ،ادامه در چنانکه ؛است پرداخته یساز مشروعی ت به ،یو یاسیس بیرق یبرا عنصر نیا نبودن

(. 1۲94 )همان: کند یم بیان تصادف را وراثتبدون شخص یشاه وداند می «استحقاق» برحسب را وراثت


:کند یم تیروا یستگیشا وغازان تیرا بر وص مشروعی ت یمبنا تو،یالجا ینیجانش انیدر ب زین چنگیزی شهنامۀ

هســــت کــــه جانشــــینم بــــود بــــرادر

مـــــن آیـــــین و رســـــم او دارد نگـــــه

ــه ــ بـ ــار رهـ ــا کـ ــزدان و دانـ ــت یـ پرسـ

ــه ــت او ک ــم هس ــم و رأی ه ــن ه ــن دی م

(166: 14965 خ ن ،ی)کاشان

سنجش و یابیارزبر یمبتن یساز مشروعی تـ ۵

با صفات نیدارد. ا نوع نیا ی ساز مشروعی تدر یاریبس تیاهم که ردیگ یم صورت صفات یبرخ یۀبرپا یابیارز

زین یارزش یقلمروها یبرخ یمبنا بر را هاآن پردازد، یم ها ابژه و ها کنش ملموس یها تیفیک فیتوص بهاینکه

: 1395 وون،یل ون) شود یم ختهیبودن آن آم یواقعبا زیچ کی از دیتمج بیترت نیا به. دهد یم قرار شیمورد ستا

51۸.)

(Assessment) یابیارز ۱ـ۵

نی. همچنبود رفته ربه کا لخانیا تی هو فیتعرباز یبرا یالله ظلمفهوم درنوع نیا، شده مطالعه های هنسخ در

از ،یشهر رانیا میمفاه یمبنا بر لخانیو کنش ا تیشخص فیدر تعر زین و فر یخرد، دادگر مانند یارزش میمفاه

تفاوت ،اقتدار در شده مطرح یها نمونهدر برابر نوع نیا برانگیز تأمل ۀنکت. رفت به شمار مینوع نیا یراهبردها

در ینهاد یها یژگیو عنوان به منظور صفات ،یابیارز درکه بیترت نیا بهست. آنها انیبشیوۀ و ندهیگو در

(.1 ۀشمارجدول : رک) استشده حیتصرمؤلف ایشاعر زبان از او، زیآم تیموفق یها کنشو علت لخانیا تیشخص

:دیستا یم خیتار هشا نیبهتر عنوان به را تویالجا «ییپارسا و عدالت خرد،» چنگیزی شهنامۀ

را ذال و دال خیچـــــو کردنـــــد تـــــار

ســـال میدیـــبـــه ند نیـــخـــرد گفـــت از

کــــه ســــلطان محمــــد درو پادشاســــت

دل و عــــادل و پارساســــت ایــــکــــه در

(631-63۰ :14965 خ، ن ،ی)کاشان

(جوان و ریافتاد پ شیدر آسا ستان/ یتیز داد شهنشاه گ) هولاکو درباب را یدادگر صفت زین نامه شهنشاه

آورده تویالجا و (114r: همان) (گفت غازان خداوند داد نیچن) غازان ،(104r: همان) اباقا ،(Or2780: 96r خ ن ،یزیتبر)

و دانا کبارهی هب ».../ :است ستودهرا تویالجا یو آگاه ییخرد، دانا ،یاتیدر اب نیهمچن یزیتبر .(117r: همان) است

آموختن خط، علوم، یتیدر روا التواریخ جامع(. 116v)همان: «گس مست اوخرد سرخوش از نر .../ـ بود آگاه

کرده فیتوص یفردوس ۀشاهنامدر سهرابمربوط به اتیرا با اب یغازان در پنج سالگ یراندازیو ت یسوارکار

:است

آمـــدش ریشـــ یهنـــوز از دهـــن بـــو

ــ ــ یرأ یهمــ ــو ت ریشمشــ ــدش ریــ آمــ

(1۲11: 1373 ،ی)همدان

.(1۲۰6 )همان: «گشت عالم مملکت امور اعباء متحم ل» که ییجا تا داند می زیمتما را یکودک در او فکارا و رفتار و

نسبت غازان به یرا از کودک یپادشاه ۀشجاعت و سعادت لازم ت،یالعاده و درا خارق یها یژگیو انیم نیدر ا

.دگوی سخن می یپادشاه مقام کسب در او مشروعی ت و یستگیشا از ودهد می

یها حکومت مشروعی ت هیتوج در که است تسن اهل یفقها ینظر یها دگاهید ازجمله یالله ظل یۀنظر


نیزم در خداوند نیجانش و هیسا که نیسلاط یبرا هینظر نیدر ا (.4۸ب: 1393 ر،ی)دل آمد دیپد انهیم قرون نوظهور

شاه را بالا یقهر قدرت مشروعی ت ۀدامن و همین است شده اتخاذ خداگونه صفات ینوع ،روند به شمار می

ۀندیسرا چنانکه ؛شود دیده می مفهوم نیا یحیتلو و حیاز کاربرد صر ییها نشانه پژوهش،منابع ۀمطالع در. برد یم

در واست کرده نییتع دادگستر پادشاه یبرا را «یالله ظل» مفهوم ،یدر پردازش مفهوم پادشاه شهنامۀچنگیزی

:شود یم یناپسند تلق یرمان واز ف یچیسرپ ،باره نیهم

ــتر ســــا ــا هیشــــه دادگســ اســــت زدیــ

ــ ــر کشـ ــان او سـ ــت دنیز فرمـ ــد اسـ بـ

:کشد یم شیپ دیفق غازان دربارۀ را یالله ظل مفهوم ادامه در شاعر

زدســــــتیا ۀیســـــا دادگــــــر شـــــه

ــو ــت چـ ــا بگذشـ ــا هیهمسـ ــت زدیـ اسـ

(33۰ :14965 خ ن ،ی)کاشان

هست که ».../ :کند می وصف الله ظل را او غازان، راه ۀدهند ادامه یهمتا یبعنوان پادشاه به تویپس از مدح الجا و

(.33۲)همان: «کردگار هیسا بحق او

(Naturalization) یساز یعیطب 2ـ۵

نیگزیجا را یعیطب نظم ،یاخلاق وجه انکار ضمناست که یو سنجش اخلاق یابیاز ارز ینوع خاص یساز یعیطب

مقاصد و منافع شفاف انیب یجا به لخانیا کنش هیتوج در شاعرباره نیدر ا(. 519-51۸: 1395 وون،یل ون) دکن یم آن

جدول :رک) دهد یم تیمحور یاسلام گفتمان از برآمده ی اله خواست و یمغول فرهنگ خاص ییرگرایتقدبه ،او

حکمت و قدرت آثار اظهار برای یو یاله نشیگز ابرا قوا آلان شیزا به یبخش تقدس یهمدان کهچنان(. 1 ۀشمار

(.۲۲1: 1373 ،ی)همدان است کرده انیب او مانند یب و فیشر باطن در خداوند

رانیاو به ا ۀحمل مثال یبرا؛ است داده وندیپ تیو الوه بیرا با عالم غ زخانیچنگگوناگون طیدر شرا یزیتبر

:است شده تیروامظلومان و مقابله با ستمکاران ییرها یابرخداوند رمانف ۀجینت آن، از یناش یرانیو و تارو کش

ــخن ــت س ــته گف ــک دانس ــه ی ــت روی راس

ــه ــاد بـــ ــرد رس فریـــ ــاره مـــ را بیچـــ

راســت تــو نیــرو کــه را او آمــد گــوش بــه

ــش ــا بکـــ ــوانی تـــ ــتمکاره تـــ را ســـ

(Or2780:f 59 r خ ن ،یزیتبر)

بدون خود را زیکه چنگ بیترت نی. به ااستشده دیتأک زیمسجد بخارا ن دراو یسخنران در امر نیا نیهمچن

شما راست تاوان بهانه »: کند یم یمعرف آنان از رندهیگ تاوان و هرش یمقابله با گناه اهال یبرا خدا ۀدیبرگز ار،یاخت

«.چو باد خزان در چمن آمدم نبردند فرمان من آمدم/ـ ... /دیگفت فرمان بر نیآفر جهانـ منم

یکبارگی هببسوزم ».../ :کند یم انیب رانیا به حمله در زیچنگ زبان از را ییرگرایتقد یزیتبر بیترت نیهم به

)تاج یرانیا یاسباب پادشاه شینما با منظور ۀدر نسخ ینشیصورت گز بهصحنه نیا (.f 61r )همان: «تر و خشک

یبرا را یمشروع گاهیجا و تی هو که است شده ریتصو زیچنگ یبراقضاوت( گاهی)جا منبر یو کمربند( و بر رو

(.1 ۀشمار ریتصو :رک) استکرده مقدر او


(f 61r: همان) بخارا مسجددر چنگیزخان گفتن وعظ نگارة: ۱ شمارة تصویر

پیروزی و رانیحمله به ا لیحکومت را دل ریو تسخ گناهان یب خون انتقام یبرا یاله خواست زین چنگیزی شهنامۀ

:است کرده تیروا چنگیز

ــو را ــت ــتم�یم ــر ا فرس ــب ــاص نی ــار خ ک

ــبرأ ــاص تیــ ــوان قصــ ــدادم تــ ]؟[ بــ

ریـــبگ رانیـــمـــن گفـــت رو ملـــک اه بـــ

ــلطان بگ ــت سـ ــر و تخـ ــر و افسـ ــسـ ریـ

(96: 14965 خ ن ،ی)کاشان

یمعرف مردم گناهان ۀجینت و خدا ۀفرستادمسجد بخارا خود را یدر سخنران زیاز زبان چنگ نیهمچن یکاشان

:کند یم

ــه ــکـ ــر از زدانمیـ ــود قهـ ــت زاده خـ اسـ

ــ ــت ه بــ ــتاده اســ ــدانم فرســ ــع بــ دفــ

(1۰۸)همان:

چنگیز شیاین از پس کارانه محافظه یانیب و مشابه یمضمون با رانیا به حمله دررا یاله خواست زین یهمدان

.(475: 1373 ،یهمدان) است کردهبیان «یبشارت اشارات»دراثر

(Analogy) اسیق 3ـ۵

همراه یمثبت یها ارزش با که است یگرید تیفعال مانند زین نیا چون» که است نیا هیپابه پرسش پاسخ اسیق در

: 1395 وون،یل ون) («یمنف اسی)ق است ختهیآم یمنف یها ارزش با که ستین یکار مانند نیا» و «(مثبت اسیق) است

،دارد تعلق یاجتماع لیتفعا کی به که یتیفعال که بیترت نیا به. است یضمن صورت به سهیمقا نیا یگاه(. 5۲1

یاجتماع فعالیت به متعلق که دارد ارجاع یتیفعال به یالفظ تحت که شود یم فیتوص یمفهوم ایبراساس اصطلاح

تیخاص، به آن فعال یاجتماعـ یفرهنگکه در بافت یمنف ایمثبت یها ارزش بیترت نیهم به. است یگرید

و کنش او با لخانیا اسیق با باره نیا در(. 5۲1)همان: شود یم داده ارجاع یاصل تیفعال به زین شود یمتصل م

ییجا تا گاه اسیق نیا. ابدی یم یتجل زین لخانیا یبراشخص الگو ۀبرجست صفات ،یخیتار و یریاساط یالگوها


؛ردیگ یم یشیپ زین الگو شخص از یاخلاق یها ارزش و العاده خارق یها یژگیو در لخانیا که رود یم شیپ

یمنف ای ثبتم اس یق ،جامعه یها ارزشآن با و تناسب اسیق در فعال یاجتماع فعالیت تیماه به بسته رو نیازا

.دشو یم یتلق

یالگوهاو یفردوس شاهنامۀ یخیتار و یریاساط یها تیشخص از اغلب الگوها منظور، منابع یبررس در

نمونه یبرا ؛(1 ۀشمارجدول :رک) بود شده اسیحوزه ق دو نیا یفرهنگ یها کنش یبرمبناانتخاب و یمذهب

اما ؛است «نیبه نید» بر غازان دارد؛ زیرا بازمیرا خود ،برابر کند روانیغازان را با انوش ۀدور نکهیاز ا یکاشان

فراتر را غازان حکومت امان و عدل زین سرانجام (.5۸۲: 14965 خ ن ،ی)کاشان «کرد دادیب زین یبس غفلت هب» روانینوش

شود یم «شادمان او داد» از زین روانینوش که ییجا تا ؛است کرده یمعرف روانینوش و دونیفر تیحاکم ۀدور از

از برتر یبس و اسکندر یرویپ یبرا یمناسب شخص ،یندارید سبب بهرا تویالجا شاعر گر،ید یاتیاب در (.5۸۲)همان:

:کند یم یمعرف او

ــدردر ــی ــت ننی ــکندر اس ــو اس ــلطان چ ــاب س ــت ب ــکندر اس ــو اس ــلطان چ ــاب س ب

ــل د ــا اه ــه ب ــل د ک ــا اه ــه ب ــت ک ــدر اس ــت ان ــش بخ ــت ان ــدر اس ــت ان ــش بخ ان

ــاز اســکندر ااز اســکندر ا... ... ــی ــر اســت ننی ــدان برت ــر اســت شــه ب ــدان برت شــه ب

اســت اســت غمبــر غمبــر ییکــه جــانش پــر از مهــر پ کــه جــانش پــر از مهــر پ

(33۸)همان:

رانیا فاتح ومهاجم ۀشاهزاد گرید یازسوو 9 یرانیا نژاد با یشاه سو کی از اسکندر ،فردوسی شاهنامۀ در

درخور انیرانیا با لخانانیا یگانگیب به توجه با ریتعب نیا نکاربرد بهرو نیااز ؛(۸6 و ۸5: 139۲ ،یمی)رنجبر و ابراه است

.است توجه

هرمز خسرو،»مانند یرانیا قدرتمند و یخیتار شاهان از برتر را انشیسپاه و هولاکو ،شهنامۀچنگیزی ۀندیسرا

بودند: دهیآنان را ند رینظ زین قاآن و زخانیچنگ که کند یم خطاب فرد همنحصرب و «روانیانوش و

ــ ــچـ ــچـ ــه او داد شـ ــرو کـ ــه خسـ ــه او داد شـ ــرو کـ ــان ننییررییه خسـ ــانزبـ زبـ

ــه کسر ــه کسرن ــتیین ــتس ــه نوشـ ـ س ــز ن ــه نوشـ ـ و هرم ــز ن روانروان ننییو هرم

(Or2780 :91v خ ن ،یزیتبر)

طور به نآقا و زیچنگ اعجاب برابر در و میمستق طور به یرانیا شاهان با اسیق در لخانیا یقدرتمندبه رو نیازا

آنان را با اکانیو ن لخانانیا ،لیتمث و هیبتش با تا است بوده تلاش در زین یهمدان. است شده دیتأک میرمستقیغ

. است برتر دانسته یو حت گریکدیآنان را همسان با یموارد در او. کند اسیق فردوسی ۀشاهنام یخیشاهان تار

یمعرف «روانیانوش و ریاردش» ۀو غبط« و دارا اردوان» ۀدور شدۀ حسادترا « دادگستر عدلپرور » غازان چنانکه

مانند یخیتار یالگوها روزگار از غازان یحکمران ۀدور محاسن بیترت نیبد (.1۲49: 1373 ،یهمدان) کند یم

.شود یم یمعرف والاتر روانیانوش و ریردشاردوان، دارا، ا

:است سروده نیچن تویدر وصف الجا یکاشان

ــ ــ و داده ب ــشه ب ــو دان ــرویک چ ــت خس اس

نــو اســت نیــغلــط کفــتم او کهنــه و ا

(63۲: 14965 خ، ن ،یکاشان)

او در تیروحان و یپادشاه مقام که داشت یتوران و یرانیا نژاد ،فردوسی شاهنامۀ یا اسطوره پادشاه خسرویک

مقام کنار در مذاهب به توجه در تویالجا یلخانیا ۀدور ،نظر نیا از(. 31-۸: 4ج ،1965 ،ی)فردوس بودشده مقدر


یها تیبا شخص اسیاباقا را در ق یابیکام زین نامه شهنشاه ۀندیسرا. دارد مشابهت خسرویک یبا پادشاه ،یشاه

،یزیتبر) کند یم هیتشب شاهنامه یا اسطوره انپادشاه ابیو افراس دیجمش از برتر را او و است کرده بیان شاهنامه

یا هبه زوال شاهان اسطور نسبتغازان یبه بقا از مرگ ارغون یاتیدر ابوار اشاره یزیتبر .(104r :Or2780 خ ن :سخن گفته است نیشیپ لخانانیو ا شاهنامه

ــوچهر ــوچهرمنـــ ــور منـــ ــورپـــ ــفرفر پـــ ــیـــ ــد دوندونیـــ ــدنمانـــ نمانـــ

غــــازان کــــه ارغــــون نمانــــدغــــازان کــــه ارغــــون نمانــــد بمانــــادبمانــــاد

(110v)همان:

:تویالجا یستگیشا انیدر ب نیهمچن شاعر

ییهنرپـــــرورهنرپـــــرور ییروان گشـــــت شـــــاه روان گشـــــت شـــــاه

ییو چــــو اســــکندرو چــــو اســــکندر ییخســــروخســــروییچــــو کچــــو ک

(116r: همان)

:دیابوسع و

ــان ــانجهـ ــو گ جهـ ــو گرا تـ ــرا تـ ــیـ ــو ییرریـ ــکندر تـ ــو سـ ــکندر تـ ییییسـ

ییییتــــوتــــو صــــرصــــرییخداونــــد خاقــــان و ق خداونــــد خاقــــان و ق

(121r: همان)

انیجر در را یتولو بیترت نیهم به. است پرداخته شاهنامه یریاساط و یخیتار شاهان با آنان یهمانندساز به

معرفی ابیافراس و رستم یشگفت یۀما را او انیلشکر و (60v: )همان «چهر منوچهر نژاذ دونیفر» رانیحمله به ا

ۀحافظ ۀشد شناخته یها قدرت با اسیق در یرانیا مخاطب ذهنرا در نآنا رو نیازا ؛(70rمان: )ه است کرده

.است کرده ییبازنما انیرانیا یخیتار

که یاتیابدر چنگیزی شهنامۀ. اند شده یمعرف یمذهب یالگوهاراز ت هم یمغول عنصر و لخانیا، یادشدهنسخ در

یبرا مسلمانان، یآسمان کتابدر مقدس میمر ییبکرزا از ،دیسرا یم (وستا از لخانانیا نسل که) قوا آلان دربارۀ

دو نیا یها تفاوت وجود با بیترت نیبد. است کرده استفاده یرانیدر ذهن مخاطب مسلمان و ا یبخش مشروعی ت

:است ردهک نقل رانیا را مقدس میمر تیروا مکان ،شتریب تیمقبول یبرا و داده قرار هیپا هم را آنها 1۰ ،تیروا

ــحکا ــر اتیـــ ــنو میمـــ ــر بشـــ یاگـــ

ــا آلان ــوا�بـــ ــان قـــ ــرو همچنـــ یبگـــ

ــه و یو ــد حاملـ ــاد شـ ــاز بـ ــور نیـ ز نـ

ــی ــ یک ــد ب ــاه ب ــی رانی ــ یک ــد ب ــوره ب ت

(16: 14965 خ ن ،ی)کاشان

:کند یم جادیا یهمانند ینوع م،یمر از حیمس تولد داستان با قوا آلان زادن درباب زین یزیتبر

بــه بــاد میبــارور شــد چــو مــر یســه

ــ ــاه زاد یدمحایمســــــــ را ز ناگــــــــ

را قوا آلان تیحکا که یکاشان برخلاف چنانکه. کند یم اشاره خود اثر یمحتوا بودن یشیفرما به یضمن طور بهو

:داند یم یمغول یباورها متوجه را خود ۀگفت تیلئومس ،کند معرفی می یراست از برآمده

ــرا ــت مـ ــاوان نیسـ ــین تـ ــه چنـ ــد گفتـ انـ

ــ ــ را لومغـــ ــردم رنگـــ ــد مـــ دیگرنـــ

ــر ــن بــ ــازنین ایــ ــرین نــ ــد آفــ کردانــ

ــه ــک ک ــه ی ــت از روی ــاه پش ــد و م خورن

( r :Or2780 45خ ن ،یزیتبر)

گرفته صورتمسلمانان، مقبول یها تیروا با یتراز هم سبب به قوا آلان تیروا یساز مقدس ب،یترت نیا به


:نامد یشاهان م مخات، )ص(�اسلام امبریپ مانندرا غازان نیهمچن یکاشان. است

یســـرور غـــزان بـــر شـــد خـــتم چنـــان

یغمبــــریپ یوحــــ صــــاحب بــــر کــــه

(5۲: 14965 خ ن ،ی)کاشان

ۀدور یپادشاه الزامات) طلا ۀسک ضرب و خطبه بر دیتأک ضمن ،دمشق درغازان یروزیاز پ یاتیدر اب او

:خواند یم مسلمانان موعود است مانند آورده دیپد که یتیامن سبب به را او( یاسلام

ــ ــامه بـ ــزان نـ ــکه غـ ــر سـ ــد زر بـ زدنـ

ــه ــ بـ ــی رهـ ــان مجلسـ ــتند واعظـ خواسـ

گمـــان بـــی شـــد خلـــق امـــان و امـــن از

ــدحش دم ــر اوج از مــــ ــد منبــــ زدنــــ

ــ ــابه بــ ــه القــ ــه شــ ــتند خطبــ آراســ

زمــــان آخـــر مهـــدی شاهیســـت کـــه

(615)همان:

است. توجه جالب شام ۀطقمنبر یابیبر سر دست مذهب یسن کیممال با نهیرید رقابت بهامر با توجه نیا

یخلفا و )ع(�یعل، )ص( اسلام امبریپ شیستا و خداوند یناپس از حمد و ث خود ۀمنظوم ۀباچید در یزیتبر

:کند یم یمعرف یانگشتر صاحب و یپر و وید بر مسلطو 11 صفت مانیسل یپادشاه را دیابوسع ،نیراشد

ــ ــر در او تـ ــد ســـتادهیرا بـ یو پـــر ویـ

ــه دار یانگشـــــتردر انگشـــــت یکـــ

(Or2780 42v: خ ن ،یزی)تبر

کند یم انیبتر صادق« سلمان و سیاو» از را او اخلاص غازان، آوردن اسلامدر زین یهمدان ،بیترت نیهم به

بنابر حال نی. با اداشتند عربستان از خارج یخاستگاه سلمان و سیاو امبر،یپ ارانی انیم در (.1۲55: 1373 ،یهمدان)

اسیق ،بیترت نیبد. شدند یم شمرده برتر امبریپ کینزد اعراب از یاریبس از مانیانظر از ث،یداحا و اتیروا

.است داشته یمطرح اسلام همخوان تیشخص دو نیا با شده، مسلمان تازه تبار مغول غازان

تیعقلان بر یمبتن یساز مشروعی تـ 6

ۀدور بافت از درخور توجهی ی( با نمودهاInstrumental Rationality) یابزار تیعقلان نسخ، ۀمطالع ضمن

مشروعی ت آنها راتیتأث و کاربرد ،تیغا بهامور را با ارجاع ی ابزار ت یعقلان یکل طور به. شد استخراج یلخانیا

انجام را کار نیا من» که است وابسته فرمول نیا به هدف ریمس باره نیا در (.5۲5 :1395 وون،یل ون) بخشد یم

یبرا رو نیازا ؛(7۸: 1394 ،ی)طاهرخان «شود محقق مشخص مورد نی( تا ادارم را نیا من/ هستم نیا )من دهم یم

درواقع . باشد یساز یاخلاق از یعنصر شامل دیبا هدف وضع ندیافر ،دشو یتلق ساز مشروعی تاهداف نکهیا

و قتیحق یها ملاککه ست ا یسودمند و یهدفمند مانند یردموا ،کند یم دفاع مسئله نیا از که ییها تسن

یادشده نسخ در (.5۲7-5۲5: 1395 وون،یل ون)رود به شمار می جماعت با یرنگ هم و یاخلاق یرفتارها یۀبرپا

ۀشمارجدول :رک)است شده طرح یاسلامو یمغول ی گفتمان راهبرد دو یمبنا بر لخانیا یها کنش یسودمند

آنها حجرات ۀسور 1۲ یۀآ از یبخش انیب با فرزندانش، از بزرگان پرسش در قوا آلان، التواریخ جامع در چنانکه ؛(1

ب ع ض ه ا م ن يةذ ر » یۀآ بر استناد بافرزندان خود را مشروعی ت و دارد یبازم خودش به نسبت بد یها گمان از را

(.۲۲4: 1373 ،ی)همدان پروراند یم مسلمان مخاطب ذهن در (34: عمران آل) 1۲ «ب ع ض

14۰۰ بهار (49، )پیاپی 1 ۀ، شمارسیزدهم سال ، دورۀ جدید،پنجاه و هشتمسال شناسی ادب فارسی، متن نشریه علمی/ 7۰

اریاخت» اسلام را ،انیاد گریدر د قیپس از تحق که کند یم نقل غازان آوردن اسلام وصف در نیهمچن یمدانه

اساس» کردنآباد برای غازان یها کنش از را یپرست بت محو و سایکل بیتخر اسلام، یپرچمدار. او «کرد

،یهمدان)انجامید نید هلا و رسول حضرت خداوند، یخوشنود داد، گسترش به که کند معرفی می «یمسلمان

لخانیا کنش واست موارد افزوده نیرا به ا رمسلمانانیغ بر یریگ سخت و دادن کوچ بیترت نیهم به(. 1356 :1373

(.1361: همان)« وجود آن در بلاد اسلام جائز نیست شرعا : »دینما یم مشروع ،شرع قراردادن زیدستاو با را

یذات مرحمت از یشرح ضمن ،دوی)مغول( متصل به با ی شورش یمرامرحمت غازان بر ا تیروا در یهمدان

(.1۲57: ان)هم «ندی ما نکوى اجداد و آبا بندگان سپاه این تمامت که» :دهد یم شرح نیچن را او کنش علت ،لخانیا

یها یریدرگ که یدرحال. است شده دیتأک خطاکار اشراف و غازان انیم شترکنژاد م تیبر اعزاز و اهم نجایا در

مرحمت غازان ،بیترت نیبد .بود کرده فیتضع یمغول جناح در را غازان گاهیجا او آوردن اسلام و ینیجانش

صفت کی عنوان به را یبخشندگ ،غازان حکومت در یمغول عناصر گاهیجابر علاوهنژاد خود به سران هم نسبت

:پردازد یم دیابوسع ۀالمنفع عام یرهاشرح کا به یاتیدر اب زین نامه شاهشهن .کند یم انیب او یبرا یفطر

کـــرد مســـجد بهـــر مـــرز و بـــوم کـــرد مســـجد بهـــر مـــرز و بـــوم ییبســـبســـ

ــ ــبـ ــه ه بـ ــشـ ــو و رازرازییشـ ــیـ ــ زدزدیـ ــو بـ ــتبرتبره ه و بـ ــیـ و رومو روم ززیـ

(Or2780 :118r خ ن ،یزیتبر)

ییبازنمارا در ذهن مخاطب یاسلام یها و هنجارها ارزش یشدن برا قائل تیاهمو شیساخت مسجد گرا

لخانیشدن ا قائل تیاهم حا یتلو د،یابوسع یکنش هدفدار برا کی یانتخاب یینما هبا برجست یزیتبر نیبنابرا؛ کند یم

ناصر یاز شکست سپاه مصر به فرمانده پس چنگیزی هنامۀش. کند یم مخاطب برجسته یاسلام را برا قیبه مصاد

ادامه در. ندا نبوده اسلام رویپ اخلاص یرو از که کند یم فیتوص یفرعون منافقان را آنانقول غازان ازمملوک،

زند: می یزیگر اسلام خیتار در آنان یها یکارشکن بر

رســـولرســـول تتیـــیـــکـــه دانـــد کـــه بـــا اهـــل بکـــه دانـــد کـــه بـــا اهـــل ب

ناکســــان جهــــولناکســــان جهــــول ننیــــیــــچــــه کردنــــد اچــــه کردنــــد ا

ــو از د ــو از دچـ ــچـ ــیـ ــون ب ننیـ ــون بفرعـ ــفرعـ ــیـ ــدند رونرونیـ ــدندشـ شـ

ــر ــر سراســ ــززییسراســ ــیــ ــدند ییددیــ ــون شــ ــدند و ملعــ ــون شــ و ملعــ

ــوم ح ــرد معصـــ ــا مـــ ــوم ح بســـ ــرد معصـــ ــا مـــ ــبســـ ــیـــ نژادنژاددردریـــ

ــوم ــه از شـ ــومکـ ــه از شـ ــام ییکـ ــامشـ ــ انانییشـ ــد بـ ــشـ ــد بـ ــاده ه شـ ــادبـ بـ

ــو ا ــو اچــ ــانییچــ ــانشــ ــان د شــ ــان دبفرمــ ــبفرمــ ــیــ ــ وویــ ــلعــ ننییلعــ

ننییالامـــــــالامـــــــ��روحروح مـــــــانمـــــــانییشکســـــــتند پشکســـــــتند پ

:دکن یم یمعرف تی اهل ب یخود را منتقم الهو سپس

ــرا ن ــرا نمــ ــه ددییفرمــــان رســـ ـفرمــــان رســـ ـ ززیــــیــــمــ ــهاز الــ از الــ

ــه ــهکـ ــ آنآن کـ ــکـ ــدد ننییکـ ــیـ ــانییاا ازاز ننییرریـ ــانشـ ــواه شـ ــواهبخـ بخـ

(163-16۲: 14965 خ ن ،ی)کاشان

یساز اسطوره بر یمبتن یساز مشروعی تـ 7

امر، قهرمان نیآورد. در ا دست به زین ییسرا داستان راه از را یساز مشروعی ت توان یم ،یساز اسطوره سبب به

نظم مشروع، سزاوار پاداش یایاح ایمشروع ی اجتماع اعمال به التزام لیدل به یاخلاق یها تیحکا در داستان

خیتار ۀسندینو (.1114: 1395 وون،یل ون) کنند استفاده نینماد یها کنش از توانند یم ها داستان مسیر نیا در. دشو یم

شیاین به یدر جوار درخت یکه شب کند یم انیب نوروز ریام ۀفتن بیتعق انیدر جر ناز غازا یتیحکا مبارک،


یلخانیا به غازان که یهنگام بعد سال چند. دهد یم رخ «فرجى و بسطى» بیاز عالم غ تیدرنها و است پرداخته

هیتک به را انیاطرافدو رکعت نماز خواند و یروزیپ ۀشکران به ؛در راه شام به قصد زیارت آنجا رفت بود، دهیرس

بستند که مانند زیارتگاهى شد. درخت بر ییها نشان. سپس حاضران کرد حتینصخداوند و عدل و انصاف بر

درخت و کیدر کنار « اسلام پادشاه جد» عبادترا از یمشابه تیحکا مغول، رانیام از یکی زمان نیا در

و خود یجهاندار یاعطا لیدل زیچنگ ،تی. در آن رواکند یم نقلخود یعموبر یزرویشدن آن پس از پ ارتگاهیز

یسرور اتیروا نیا در روشن است که (.1351: 1373 ،ی)همدان بود شمردهبر اجدادشو اخلاص نیاز را خاندانش

داده رخ یگاه الهاز در یاستمدادطلب و شیاینمانند یاجتماع مشروع اعمال به التزام ابو غازان زیچنگ یروزیپ و

تی هو یا اسطوره فیبازتعر تیتقو به داشته زیچنگ مشابهکه به داستان یداستان غازان با ارجاعهمچنین . است

(.1 ۀشمارجدول :رک) است پرداخته لخانیا

(نگارندگان) لیوون ون منابع با ایلخانی نگاری تاریخ مشروعی ت گفتمان سازی معادل: ۱ شمارة جدول

منابع

ساز روعی تمش

وونیل ون

یلخانیا ةدور ینگار خیتار در مشروعی ت گفتمان

یاسلام گفتمان یرانیا گفتمان یمغول گفتمان

ادار

قت

اسلام پادشاه سلطان، شهنشاه ایلخان یشخص

ــــــ یاسا قوانین با ایلخان کنش مطابقت یرشخصیغ

قوانین با ایلخان کنشمطابقت -

اسلام

از شواهدی با انایلخ کنش ییدتأ -

قرآن

کارشناس

از مغولی الگوهای رضایت ابراز و صلاحیت ییدتأ -

ایلخان

حکومت تأیید و برگزیدن برای قوریلتای یلتشک -

ایلخان

مغول بزرگ خان یرلیغ واسطۀ به حکومت ییدتأ -

ایرانی الگوهای رضایت ابراز

ایلخان صلاحیت تأیید و

و اسلامی الگوهای رضایت ابراز

ایلخان صلاحیت تأیید

کنش و بیان در مغولی الگوی از ایلخان پیروی الگو ایرانی الگوی از ایلخان پیروی

کنش و بیان در ـــــــ

تسن

یموروث یپادشاه -

تاریخی و اساطیری شاهان با خونی نسبت بر یدتأک -

مغول

ـــــــ ـــــــ

رزا

یابیلاق

اخ ی

ایلخان برای اللهی ظل مفهوم ایلخان خرد و داد ،فر ـــــــ یابیارز

مغول تاریخی و اساطیری شاهان با ایلخان کنش قیاس اسیق شاهان با ایلخان کنش قیاس

ایرانی تاریخی و اساطیری

با ایلخان کنش قیاس

مذهبی برجستۀ های شخصیت

الهی خواست ــــــــ تقدیرگرایی یساز یعیبط

لانعق

یت

ــــــــ مغولی نژاد اهمیت به ایلخان کنش علت ارجاع یابزار

به ایلخان کنش علت ارجاع -

خداوند رضایت و داری دین

با قرآنی آیات اب ها کنش توجیه -

رخداد با متناسب مضمون

14۰۰ بهار (49، )پیاپی 1 ۀ، شمارسیزدهم سال ، دورۀ جدید،پنجاه و هشتمسال شناسی ادب فارسی، متن نشریه علمی/ 7۲

نیاکان با ایلخان کنش و شخصیت ای اسطوره همانندی یساز اسطوره

مغولی الهی استمداد ــــــــ

بحثـ 8

برانگیز تأمل ها داستان تیروا بیترتو یخیتار مضمون ،ینگارش قالب ۀنکت سه شده، عهر مطالآثا و محتوا دربارۀ

مشابه و به ،ازنظر وزن و مضمون ـ نامه شهنشاهو شهنامۀچنگیزی ۀنسخ دوـ منظوم آثاردر ینگارش قالب. است

لخانیا تی بودن و ن یسفارشهر دو شاعر در اثر خود بر همچنین. است شده سروده فردوسی هنامۀشا از دیتقل

اند: سخن گفته یاز فراموش یریجلوگ و خاندان خود،نام یجاودانگ یبرا

ــار ــتاب کــ بکــــن یمــــرا گفــــت بشــ

مـــا کـــس نمانـــد و نمانـــد ســـخن ز

(v:OR2780 132 خ ن یزیتبر)

ــار دراز ــه در روزگـــــ ــادا کـــــ مبـــــ

ــشـــوند ا ــاز ســـخن نیـ ــا فرامـــوش بـ هـ

(16۸: 14965 خ ن ،ی)کاشان

ۀشیاند از برآمده میمفاه و فردوسی شاهنامۀ یخیتار و یریاساط یالگوها آثار، نیا یمحتوادر سوی دیگر از

الگوها نیا .است شده استفاده لخانیو کنش ا تی مشروع هو فیبازتعر یبرا یتوجه درخور زانیم به یشهر رانیا

مخاطب یبراو اجدادشان لخانانیقدرت ا ریو تفس فیتوص یمشروع برا یاخلاقـ یاسیس میمفاه مظهر عنوان به

ای دیبه تقل ،یفردوس ۀشاهناماشعار هب زیبا گر یگاه زین التواریخ جامع باره نیدر ا .است شده استفاده یرانیا

آثار، یشیفرما و یخیتار یمحتوا کنار در امر نیا. است پرداخته لخانیا تی هو مشروع فیتعرباز بهاستفاده از آن

در، ۲ ۀشماراطلاعات جدول یمبنا بر .است بوده آثارو نسخ نیا ابحکومت یساز مشروعی تبر یمهم لیدل

ۀشیاند از برگرفته ی پادشاه الزامات یمبنا بر خاندانش و دهنده سفارش ادشاهپ ،چنگیزی شهنامۀو التواریخ جامع

وخداوند برآمده به خواست ند کههست منافع مردم مدافع ،یاسلام یها ارزش و یمغول یها تسن و یشهر رانیا

یها ظلم و ستیناشا اعمال ،یاخلاق انحرافات از ما اطلاع که است یدرحال نیاپروردگارند. تیرضا یدرپ

گزارش همراه به یسفارش متون تاریخی رو نیازا ؛است آمده دسته ب یردرباریمنابع غ یاغلب از برخ ،شاهان

بر لخانیا تی هو یانتخاب فیبازتعر به و داشته خود مخاطبان یبرا عیوقا دار جهت ییبازگو در یسع ،یخیتار

کسب توان ینم همه نیا با. اند پرداخته یلخانیا ۀدر دور جیرا یاسیحکومت س مشروعی ت گفتمان یمبنا

یساز مشروعی ت استیس ،در کنار علل مختلف توان یماما ؛آثار در نظر گرفت نیا ییدایپ لیرا تنها دل مشروعی ت

.دانست نیریسا از تر پررنگرا

و یلخانیا ۀدور اواخر به شدن کینزد بااست که نیا بیانگر متون تاریخی یگرفته بر محتوا صورت مطالعات

لخانیا یبرا یساز مشروعی ت در یمغول گفتمان کاربرد ،یمغول عناصر به لخانانیا یوابستگ دنیرس حداقل به

در مغولی، گفتمان مبنای بر سازی مشروعی ت به نامه شهنشاه در کهچنان ؛(۲ ۀشمار جدول: ک)ر است افتهی کاهش

(.۲ ۀشمار جدول :)رک است شده توجه اخلاقی ارزیابی و اقتدار منابع در تنها و محدود طیف با دیگر اثر دو مقابل

در یمحل یها انخاند یریگ قدرت و یلخانیا حکومت یمغول یادهایبن یجیتدر زوال کنار درتوان می نکته نیابه

و مغول یمرکز دربار از استقلال و لخانیا شدن مسلمان به توجه با که یدرحال. کرد توجه نامه شهنشاه فیتأل ۀدور


یداخل عناصر برابر در مشروعی ت کسب تیاهم ،داشت وجود غازان یلخانیا راه سر بر که ینیجانش یها یریدرگ

کاربرد آثار نیا در رو نیااز ؛است بوده بالاتر (التواریخ جامع و زییچنگ ۀشهنام) غازان یسفارش اثر دو درمغول

گفتنی .است داشته تری مهم گاهیجا نامه شهنشاه به نسبت ،تحکوم مشروعی ت گفتمان ساخت در یمغول عناصر

است هبرگرفت در را یمشابه زانیم ات،یجزئ در اختلاف با آثار نیا در یاسلام و یرانیا گفتمان از استفاده است (.۲ ۀشمار جدول :)رک

با امر نیا .توجه شده است شتریب تی به استفاده از منبع عقلان ،خیالتوار جامع تی مشروع یرانیر گفتمان اد

اثر دو به نسبت یوالاتر گاهیجا ،التواریخ جامع در لخانیا اعمال اتیجزئ و یخیتار یها گزارش انیب به توجه

.شود یم مشاهده غازان حکومت ۀویش یها تیروا در یشتریب لیتفص و شرح ریخالتوا جامع در ؛ زیرادارد گرید

یها�نسبت با اثر سه هر یساز مشروعی ت در یاسلام یگفتمان نیمضام از استفادهبه که است یدرحال نیا

بعمنا به مربوط اغلب غازان، یسفارشمتون در یاسلام عناصر کاربرد که تفاوت نیا با. است شده توجه مشابه

و یاخلاق یابیارز اقتدار، ۀحوز در دیابوسع سفارش نامۀ شهنشاه در و تیعقلان و یاخلاق یابیارز از برآمده

شده یناش غازان ۀدور در مسلمان کیممال با رقابت بحران گرماگرم از تواند یم امر نیا. دارد قرار یساز�اسطوره

اس،یق با مؤلف، اسلام جهان در یبرتر کسب در لمانمس ۀجبه دو هر تلاش به توجه با که بیترت نیا به. باشد

ۀنیشیپ کردن کمرنگ در یتر یجد تلاش یدرپ خود یمغول ممدوح یبرا یاسلام صفات برشمردن و یهمانند

مانندغازان را یکاشان چنانکه. است بوده لخانیا یبرا مسلمان و دهیبرگز حاکم ریتصو ساخت و یرمسلمانیغ

را به زمان لخانیابه دست حاصل از فتح دمشق تیو امن (5۲: 14965 خ ن ،ی)کاشانشاهان ، خاتم)ص(�اسلام امبریپ

نینخست ارانی ازمسلمان خود را تازهممدوح اخلاص زین یهمدان .(615)همان: است کرده هیموعود مسلمانان تشب

عنوان به لخانانیا ینامسلمان ۀنیشیپبه که است یدرحال نیا (.1۲55: 1373 ،ی)همدان کند یم انیب تر صادق زین امبریپ

نبرد را لخانانیا ییارویرو ،کیممال دربار به وابسته یعرب منابع و شده است دیتأک کیممال دستگاه در یضعف نقطه

التهابات کردن فروکش با رو نیازا ؛(697-693: ۲ ق، 1 ج، 195۸ ،یزی)مقر اند برشمرده( کی)ممال نیمسلم با کافر تاتار

اقتدار، منابع در نامه شهنشاه یاسلام گفتمان کاربرد ،دیابوسع ۀدور در کیممال با ینسب صلح و جناح دو انیم

تی هو ساخت یدرپ مؤلف ؛ بنابرایناست شده دنبال مشابه یها نسبت با یساز اسطوره و یاخلاق یابیارز

.است پرداخته یقبل ساز تی هو یها یژگیو بر دیتأک به بلکه نبوده؛ حاکم یبرا اسلام، عنوان تحت یدیجد

)نگارندگان( خیالتوار جامع و چنگیزی شهنامۀ ،نامه شهنشاه نسخۀ سه در لیوون ون ساز مشروعی تکاربرد منابع : 2 ةشمار جدول

نسخه

یراهبردها

یگفتمان

مشروعی ت

شده مطالعه نسخ در وونیل ون ساز مشروعی ت منابع کاربرد

داراقت

رزا

یابی

لاقاخ

ی

لانعق

ی ت

رهطو

اس

ازس

ی

صیشخ

یغص

شخر

ی

سشنا

ارک

گوال

سن بی تزیا

ار

سقیا

عیطبی

زی

سا

ریبزا

ا

رهطو

اس

زیسا

نامه شهنشاه - - - - - - - - یمغول

- - - - - - یرانیا


- - - - - - یاسلام

شهنامۀچنگیزی

- - - - - - یمغول - - - - - - یرانیا

- - - - - - یاسلام

التواریخ جامع

- - - - - - یمغول - - - - - - یرانیا

- - - - - - یاسلام

بیترت ،چنگیزی شهنامۀ ۀنسخ یبررس در. است مطرح برانگیزی تأمل شاهداتم زین نسخ استنساخ شیوۀ دربارۀ

ۀدور در شده هیته یرونوشت شده مطالعه ۀنسخ نکهیا به توجه با. است نکرده یرویپ یخیتار یمنطق نظماز اتیروا

ۀنسخ یفرسودگ و یختگیر همبر ایکاتب یدقت یاحتمال وجود دارد که هنگام استنساخ، براثر ب نیا ،قاجار است

در ییجا جابه ای یاستنساخ، به کاست هنگام 13�ی سینو رکابه در گاه چون و باشد آمده دیپد یآشفتگ نیا ،یاصل

ها تیروا بیترت با نسخه ۀرکاب مطابقتبه (1۲4: 139۰ ،قلعه آق ی)صفر است شده ینم یفرسوده توجه یها متن

از پس بلافاصله کهتوان فهمید می ها تیروا مضمون بر شدن قیدقبا گرید یازسو .کرداعتماد توان نمی ییتنها به

ریتصو :رک) است آمده دهنده سفارش لخانیا اتیخصوص ذکر ای شیار ستد یاتیاب ،یمغول اکانیاشعار مربوط به ن

است شده گرفته سر از دوباره لخان،یا تیروااز پسقطع و کبارهی به ،یمغول اکانین داستان یحت گاه .(۲ ۀشمار

ندهیسرا به تی قطع با را دادهایرو نقل یزمان یختگیر هم به توان ینمهرچند بیترت نیا به (.3ۀ شمار ریتصو :رک)

تیدر تداوم مشروع لخانیا یبرا یساز تیمشروعتوان می ،ها داستان ذکر بیترت و مضمون یمبنا بر ،داد نسبت

های هنسخ یبررس است یهی. بداست و بررسی طرح ،امر نیا ۀعمد احتمالات از یکی عنوان به را خود اکانین

.ید خواهد بودمف امر نیا یبرا قاطع یپاسخ افتنیکتاب در نیا گر ید

یریگ جهینت ـ9

یازسو یخیتار یها تیروا دار یمعن نشیچ و سو کی از فردوسی شاهنامۀاز دیتقل، پژوهش نیا یها افتهی یۀبرپا

عنوان به فردوسی شاهنامۀاز دی. تقلکند یم هیتوج لخانانیا یبرا یساز مشروعی ت را در یادشدهنسخ وجود گر،ید

یخیتار نیمضام تیروا شیوۀ و نامه شهنشاه و چنگیزی شهنامۀ یادب تیماه و یشعر وزن در انیرانیا یتی عنصر هو

.است بوده رگذاریتأث آثار، همۀ در

یها استیس ۀدر عرص حاکمانو اهداف یلخانیا ۀجامع ی اسیسـ یبافت فرهنگ با متناسب مؤلفان نیهمچن

ماتیاعمال و تصم ت،ی هو مشروع فیتعرباز یبرا یمو اسلا یرانیا ،یمغول ی سه راهبرد گفتمان از ،یالملل نیب

لخانیشخص ا یبرا مشروعی تدر ساخت زیاز هر چ شیآثار، ب نیدر ا یمغول گفتمان. بودند گرفته بهره لخانیا

لخانان،یا نیب در ینیجانش سر بر آمده شیپ یها تنشدربار و یبه ساخت مغول توجه با امر نیا. است رفته کار به

نقش و شدن کمرنگ چنانکه ؛است شده طرحم مغول بزرگ خان دربار از لخانیروزافزون ا استقلال ا وجودب

ۀنسخ در یمغول یگفتمان میمحسوس کاربرد مفاه کاهش با ،یلخانیا ۀدور اواخردر یعنصر مغول گاهیجا

لخانیا تی حاکمو تیصشخقراردادن با مؤلفان ب،یترت نیهم. به است مشهود ،گریبه دو اثر د نسبت ،نامه شهنشاه


استفاده انیرانیا های ذهندر یساز مشروعی ت یبرا یرانیا گفتمان از ،یشهر رانیا ۀشیاند استاندارد در قالب شاه

در ادتیس به یابیدست یبرا لخانانیا ۀبلندپروازان اهداف به توجه با زین یاسلام گفتمان میمفاه به مؤلفان. اند کرده

اند. داشته توجه لخانیا یساز مشروعی ت در مسلمان، کیممال با ترقاب در و اسلام جهان

(63۱)همان: چنگیزی ۀشهنام ۀنسخ یها داستان یتروا در تاریخی ترتیب نکردن رعایت و نویسی رکابه: 2 ةشمار یرتصو

(۱7-۱4)همان: چنگیزی ۀهنامش ۀنسخ یها داستان روایت در تاریخی ترتیب نکردن رعایت: 3 ةشمار تصویر

نوشت پی مثـال بـرای ؛شـد مـی نقـل اثـر یـک در بـار نخسـتین بـرای ایلخان دورۀ رخدادهای که معدودی موارد در جز به .1

ـا. اسـت شـده نقـل نامـه شهنشـاه در تنها آثار، نگارش زمانی موقعیت سبب به ابوسعید حکومت دورۀ اواخر رخدادهای نی

دربارة: ۱ شمارة روایت

هولاکو

دربارة ،2 شمارة روایت

الجایتو

اباقا دربارة ،3 شمارة روایت

قوا آلانبارة در :۱ ةشمار روایت

:2 ةشمار روایت

غازان ستایش

: 4 شمارة روایت

وصف ادامۀ

قوا آلان

:3 شمارة روایت

کامکار شهریاران وجود که بهار معنی در

.است


آمـده شـده مطالعـه اثـر سه هر در ایران، به حمله برای گیری تصمیم زمان در چنگیز الهی مداداست داستان که است حالیدر

است.

(.1۰5: : 13951395 همکاران،همکاران، وو مدبریمدبری)) قمریقمری هجریهجری هشتمهشتم قرنقرن اوایلاوایل وو هفتمهفتم قرنقرن اواخرااواخرا درباریدرباری ننعراعراااشش ازاز .۲

ـ کمبـود کمبـود ایـن ایـن رورو ازایـن ازایـن ؛؛شـود شـود مـی مـی آغـاز آغـاز هجدهمهجدهم صفحۀصفحۀ ازاز کتابکتاب متنمتن وو استاست برگبرگ 335 شاملشامل نسخهنسخه ایناین .3 ـب نقـل نقـل ااب

..شدشد طرفطرفبربر لخانانلخانانییاا عصرعصر مسائلمسائل کتابکتاب دردر سسپاریپاری نسخۀنسخۀ ازاز مرتضویمرتضوی

کرده اسـت کرده اسـت کتابتکتابت متنیمتنی رویروی ازازنسخۀ مدنظر را نسخۀ مدنظر را ..قق 1۲97 سالسال الاولالاول جمادیجمادی چهارمچهارم دردر باقرباقرمحمدمحمد نامنام بهبه شخصیشخصی .4

..نیستنیست دستدست دردر اطلاعیاطلاعی آنآن ازاز کهکه

در نگارنـدگان رو ازایـن ؛بـود رفتـه کار�به «د» جای�به «ذ» ،«گ» جای�به «ک» همانند حروفی ،منظوم نسخۀ دو در .5

.اند کرده عمل ابیات نگارش در کلمات، امروزی خوانش مبنای بر مواردی چنین

مغول قومی های ارزش و فرهنگ مبنای بر که راهبردی: از است عبارت پژوهشاین راهبردها در یناز ا منظور .6

بوده استوار ایرانیان ملی اجتماعی و سیاسی و فرهنگی های ایهم بن بر که راهبردی و مغولی گفتمان .است گرفته شکل

و اصول مبنای بر اسلامی گفتمان دهی شکل به اسلامی راهبرد زنی ترتیب همین به. است شده مطرح ایرانی گفتمان عنوان به

.است پرداخته مسلمانان جامعۀ و دین از استهبرخ یها ارزش

.مغول مشورتی مجلس .7

..استاست شدهشده حذفحذف ایلخانانایلخانان فهرستفهرست ازاز گیخاتوگیخاتو وو بایدوبایدو وو تکودارتکودار احمداحمد نامنام .۸

..کندکند میمی روایتروایت رومیرومی مادریمادری ازاز وو( ( ایرانیایرانی پادشاهپادشاه)) دارابداراب پسرپسر رارا اسکندراسکندر فردوسیفردوسی .9

مـرگ مـرگ ازاز پـس پـس قـوا قـوا آلانآلان کـه کـه اسـت اسـت حـالی حـالی دردر ایناین ؛؛استاست شدهشده نقلنقل مریممریم باکرگیباکرگی وجودوجود بابا مسیحمسیح آمدنآمدن دنیادنیا بهبه روایتروایت .1۰

قـوا قـوا آلانآلان کـه کـه درحالیدرحالی. . استاست پسرپسر یکیک مولودمولود مریم،مریم، روایتروایت دردر. . آوردآورد میمی دنیادنیا ههبب رارا خودخود پسرپسر سهسه ،،فرزندانیفرزندانی وجودوجود بابا وو همسرشهمسرش

..آوردآورد میمی دنیادنیا بهبه پسرپسر سهسه زمانیزمانی فواصلفواصل دردر تبریزیتبریزی گفتۀگفتۀ بهبه

(.1۲: : سبأسبأ)) کندکند��میمی ذکرذکر اواو ازاز جنیانجنیان ازاز گروهیگروهی فرمانبریفرمانبری دردر رارا سلیمانسلیمان پادشاهیپادشاهی اختیاراتاختیارات گسترۀگسترۀ کریمکریم قرآنقرآن. . 1111

(.(.یکدیگرندیکدیگرند همانندهمانند پاکىپاکى دردر وو شدهشده��زادهزاده برگزیدهبرگزیده پدرانپدران ازاز)) دیگرنددیگرند بعضىبعضى( ( نسلنسل)) ازاز آنانآنان ازاز بعضىبعضى کهکه فرزندانىفرزندانى. . 1۲1۲

آوردهآورده پیشـین پیشـین ۀۀصـفح صـفح آخـر آخـر دردر( ( صـفحات صـفحات ترتیبترتیب حفظحفظ برایبرای)) بعدبعد صفحۀصفحۀ اولاول خطخط ازاز ایای کلمهکلمه چندچند خطی،خطی، نسخنسخ دردر. . 1313

(.1۲3: 139۰ قلعه،قلعه، آقآق صفریصفری)) استاست شدهشده میمی

منابع

.میکر قرآن .1

.یفرهنگ قاتیتحق و اطلاعات مؤسسه: تهران، وصاف خیتار ریتحر(. 13۸3) عبدالمحمد ،یتیآ .۲

فیتأل و ترجمه ،رانیا خیتار یها سلسله لخانان؛یا یادب و یفرهنگ یها تیفعال(. 13۸3) گرانید و نگهاوزنیات .3

.یمول: تهران آژند، عقوبی

.یفرهنگ یعلم: تهران رآفتاب،یم محمود ۀترجم ،رانیا در مغول خیتار(. 13۸6) برتولد اشپولر، .4

ححییتصـح تصـح ،،ییالثـان الثـان القسمالقسم الاول،الاول، المجلدالمجلد، ، الملوکالملوک دولدول لمعرفهلمعرفه السلوکالسلوک(. 195۸))ی ی علعل بنبن احمداحمد ننییالدالد ییتقتق ،،ییززییالمقرالمقر ..55

..دارالکتبدارالکتب مطبعهمطبعه: : مصرمصر اده،اده،ییزز ییمصطفمصطف محمدمحمد

.هشتم چاپ ر،یرکبیام: تهران، مغول خیتار(. 13۸4) عباس ،یانیآشت اقبال .6

.سمت: تهران ،رانیا در یلخانیا حکومت و مغولان(. 1393) نیریش ،یانیب .7


.or 2780 ۀشمار ینسخه خط ا،یتانیبر ۀموز ۀکتابخان ینترنتیا گاهیپا ،نامه شهنشاهاحمد. ،یزیتبر .۸

.مجلس مطبعه: تهران ،جانیآذربا دانشمندان(. 1314)ی محمدعل ت،یترب .9

گفتمان در بخشیتمشروعی رویکرد با سعدی بوستان اول باب بازخوانی». (1399) فاطمه عربزاده، زهرا؛ حیاتی، .1۰

.۲۲۲-193، ۸3، شمارۀ ۲4پژوهی ادبی، سال ، متن«حکومت

و یاقیرسیدب محمد حیتصح، 3، ج بشر افراد اخباری ف ریالس بیحب(. 13۸7) نیالد همام بن نیالد اثیغ ر،یخواندم .11

.هرمس: تهران ،ییهما نیالد جلال

و یحکمت اراق ،یخیتار ؛یاسلام ۀمنثور دور در آثار یزدیفره ا لیو تحل نییتب(. »الف 1393) رهین ر،یدل .1۲

.11۲-97، 14 شمارۀ ،اسلام و رانیا یخیتار یها پژوهش ،«یا اندرزنامه

و یزدیفره ا یقیتطب یو سلطنت؛ بررس یپادشاه ینظر یو مبان یاسیفرهنگ س(. »ب 1393) ــــــــ .13

.59-39، ۲۰ شمارۀ ،خیتار یرانیا انجمن ۀنام پژوهش ؛یفرهنگ خیتار مطالعات ،«یالله ظل

.ریرکبیام: تهران ،دهخدا نامه لغت(. 1373) اکبر یعل دهخدا، .14

بر ی)مرور انیرانیا یخیتار ۀحافظ در اسکندر ۀچهر یریگ شکل»(. 139۲) آمنه ،یمیابراه؛ یمحمدعل رنجبر، .15

.91-79، ۲ شمارۀ ،5دورۀ ،یخیتار علوم یها پژوهش، («یطرسوس ۀنام داراب

.البرز: تهران ،التواریخ جامع کتاب در( مصحح(. )مقدمه 1373) یمصطف ،یموسو؛ محمد روشن، .16

.رکیم: هوستون ،باستان رانیا یپادشاه نییآ در یزدیا فره(. 13۸4) ابوالعلاء سودآور، .17

.دارالمعرفه: روتیب ،النحل و الملل(. 199۰) میمحمد بن عبدالکر ،یشهرستان .1۸

.مکتوب راثیم: تهران ،یفارس نسخ یشناس نسخه هشنامهپژ شناخت؛ نسخه(. 139۰) یعل قلعه، آق یصفر .19

، 7۲ پیاپی، 4شمارۀ ،یاسیس علوم ،«یلیگفتمان جنگ تحم یمشروعی تبافت لیتحل(. »1394) فاطمه ،یطاهرخان .۲۰

69-96.

در عصر ییسرا شاهنامه و یفردوس شاهنامه به تیعنا»(. 13۸9) جواد ،یآباد یعل یراشک ؛جواد ،یعباس .۲1

.44-19، 169 شمارۀ، 43 سال ،یادب یجستارها ،«رانیغولان بر ام ییفرمانروا

چهارم، جلد عثمانوف،. م برتلس،. آ یف، علی. ر یحتصح به ،فردوسی ۀشاهنام(. 1965) ابوالقاسم ،یفردوس .۲۲

.دانش انتشارات اداره: مسکو

.یسلاما یشورا مجلس ۀکتابخان، 14965 شماره یخط ۀنسخ ،یزیچنگۀشهنام. نیالد شمس ،یکاشان .۲3

ۀنام شهنشاه در انیرانیا و مغولان گاهیجا یابیارز»(. 139۲) محمدجواد ،یمهدو؛ جواد ،یعباس؛ دیمهش ،یگوهر .۲4

، 1۸۰ شمارۀ ،ادبی جستارهای، («یو بلاغ یفنون زبان یو بررس یگفتمان انتقاد لیتحل کردی)براساس رو یزیاحمد تبر

57-۸4.

در احوال شمس یقیتحق»(. 1395) دیوح ز،ینن یقنبر ؛مدصادقمح ،یریبص ؛محمدرضا ،یصرف ؛محمود ،یمدبر .۲5

.111-91، 19 شمارۀ ،پارسی ادب ۀنام کهن ،«یزیو شهنامه چنگ یکاش

.آگاه انتشارات مؤسسه: تهران ،لخانانیا عصر مسائل(. 137۰) منوچهر ،یمرتضو .۲6

..ررییرکبرکبییامام تهران:تهران: ،،یییینوانوا ننییعبدالحسعبدالحسبه اهتمام به اهتمام ،،دهدهییگزگز خخییتارتار(. 1364)) حمداللهحمدالله ،،ییمستوفمستوف ..۲7۲7

یاسیس امر ،یاسیس گفتمان لیتحل کتاب در هشتم فصل ،مشروعی ت یگفتمان ساخت(. 1395) تئو وون،یل ون .۲۸

ۀ)نسخ سایت انتشارات: تهران مقرب، یشوکت هیسم و پناه یرضائ ریام ۀترجم و یگردآور ،یگفتمان برساخت کی ۀمثاب به

(.بویدیف شنیکیاپل یکیالکترون


..البرزالبرز: : تهرانتهران موسوی،موسوی، مصطفیمصطفی وو روشنروشن محمدمحمد یحیحبه تصحبه تصح ،،التواریخالتواریخجامعجامع(. 1371)) اللهالله فضلفضل یدالدینیدالدینرشرش ی،ی،همدانهمدان ..۲9۲9

30. Van Leeuwen, Theo (2008). Discourse and Practice New Tools for Critical

Discourse Analysis, Oxford: Oxford University Press.

31. Weber, Max (1978). Economy and Society, an Outline of Interpretive

Sociology (Volume I). Berkeley, CA: University of California Press.

32. Wodak, Ruth; Meyer, Michael (2008). Critical Discourse Analysis: History,

Agenda, Theory, and Methodology. London: Sage Publication.

Documents

The Discourse of Legitimacy Reign in Ilkhanid Period