Naar een in

clusief daklandschap

Teun van den Ende

Halfway between the gutter and the stars

II 1

Naar een in

clusief daklandschap

Teun van den Ende

Halfway between the gutter and the stars

TekstTeun van den Ende

IdeeLéon van Geest

VormgevingEmiel Efdée

Oplage100 stuks

Fotografi epag. 7: Uit: Murray, J., A handbook of Rome and the Campagna, 1899. pag. 11: Ossip van Duivenbode. pag 15: Uit: Gemeente Rotterdam: Cultuurhistorische Verkenning, 19e-eeuwse wijken in Noord, augustus 2013

Rotterdamse Dakendagen 2020

Mede mogelijk gemaakt door:

Waarom bouwen we? Het meest basale antwoord op die vraag is: om een dak boven ons hoofd te hebben. Toch neemt het dak in de architectuurgeschiedenis een be-scheiden plaats in. Er zijn uitzonderingen. Zo ontwierp Le Corbusier1 een dak als een dek van een stoomschip, waarop kinderen vrijuit kunnen rondrennen. Of neem de uitkijktorens in Amerikaanse en Aziatische metropolen, waarvan het skydeck het bestaansrecht vormt. Daken prikkelen de verbeelding en bieden een fascinerende blik op onze dagelijkse leefwereld.

Eeuwenlang was in de westerse bouwcultuur het dak niet bedoeld als verblijfsplek. De introductie van het platte dak in 1787 zet een verandering in gang. In dat jaar verkrijgt de Zweedse admiraal Arvid Faxe een oc-trooi op het samengestelde bitumineuze dak, een “met koper- en ijzersulfaat geïmpregneerd papier dat op een houten dakvloer werd bevestigd en vervolgens bestre-ken met verhitte houtteer en bestrooid met zand” – kort-weg, een dak van papier.

Deze innovatie bereikt Nederland als in 1839 een uit-gebreid opstel in het Nederlandsch Bouwkunstig Ma-gazijn2 verschijnt met de naam Daken met papier be-kleed. Maar pas in de tweede helft van negentiende eeuw raakt het materiaal dat we tegenwoordig kennen

Welke uitwerking het platte dak op de Westerse bouwcultuur zou hebben, zal de uitvinder ervan zelfs in zijn stoutste dromen niet hebben voorspeld. Rotterdam is gezegend met een oppervlak van 3.700 voetbalvelden aan plat dak – maar hoe moet de stad hier in de toekomst eigenlijk mee omgaan?

Opgeschrikt door de coronapandemie kijken we met andere ogen naar de toekomst. Dit essay schetst een toekomst waarin de verbeelding ruim baan krijgt om een evenwichtiger en meer inclusieve stad te bewerkstelligen, voortbouwend op de schouders van reuzen.

3

Het dak als het begin van iets nieuws

De wederopbouwstad wordt tegenwoordig omarmd als drager van de Rotterdamse identiteit. Complete stuk-ken binnenstad krijgen het etiket cultureel erfgoed. Maar de pragmatische en functionele architectuur van de generatie van Maaskant, Van Tijen en Kraaijvanger nodigt ook uit tot ‘doorbouwen’ aan de stad, waarbij da-ken als bouwgrond kunnen fungeren. Hoe moeten we de bestaande architectuur dan taxeren?

als bitumen - en daarmee de toepassing van het platte dak - wijdverbreid in Nederland.3 Architecten verzetten zich hier aanvankelijk tegen, zij zien het als een vorm van architectonische vervlakking. Maar ook voorstan-ders laten van zich horen, zoals in het artikel ‘Het goed recht van de toepassing van het platte en flauwhellende dak in Nederland’.4

Rotterdamse ontwerpers omarmen pas na de Tweede Wereldoorlog het platte dak op grote schaal. De toe-passing sluit aan bij de ideeën van stedenbouwkundige Cornelis van Traa en enkele vooraanstaande industri-elen, die de binnenstad vanuit economische motieven herontwerpen. Bank- en verzekeringsgebouwen en (nood)winkels verrijzen, gevolgd door industriegebou-wen, cultuurgebouwen, hotels, winkels en flatgebou-wen. De grote maat van de naoorlogse bebouwing levert een enorm dakoppervlak op. Hoewel het platte dak zo definitief wordt onderdeel van de Nederlandse bouwcultuur, laten architecten de mogelijkheid van het dak als verblijfsplek vooralsnog onbenut.

Zicht op de nieuwbouw aan de Blaak als de Wederopbouw van

Rotterdam in de jaren vijftig gestalte krijgt.

4 5

Neem het Forum Romanum, waar zeven eeuwen voor Christus de marktplaats van Rome ontstond. In de daar-opvolgende eeuwen kwam tussen de bouwwerken se-diment van de naastgelegen heuvels terecht dat zich door overstromingen van de Tiber over het Forum ver-spreidde. Dit mengsel van aarde en bouwresten benut-ten de Romeinen als fundament voor nieuwe tempels en markthallen, zo ging dat een aantal eeuwen door. Opgravingen van deze onderaardse encyclopedie van zo’n 25 meter diep stellen ons nu in staat de resten van de Romeinse bouwcultuur te ontleden.

De Commissie Welstand en Monumenten Rotterdam neemt hierover een uitgesproken standpunt in,5 dat overigens meer dan alleen de tijdlaag van de weder-opbouw beslaat: “Met de Rotterdamse Laag wordt een samenhangend architectonisch weefsel bedoeld dat zich kenmerkt door een vergelijkbare hoogte, materiali-sering en ritmiek in de gevels. (…) Als bestaande panden worden opgetopt, is het belangrijk dat de nieuwe toe-voeging zich onderscheidt van de bestaande architec-tuur, zodat oorspronkelijke hoogte en architectonisch karakter zichtbaar blijven. In het geval van nieuwbouw pleit de commissie voor Welstand en Monumenten al-tijd voor een vertaling van de Rotterdamse Laag als een herkenbare laag in het nieuwe bouwwerk.”

Tot voor kort was het in Rotterdam heel gewoon sporen uit het verleden uit te wissen. De commissie daarente-gen benadrukt de culturele betekenis van de gebouwde erfenis; middels de architectuur moet de geschiedenis naverteld worden aan toekomstige generaties. Het op grote schaal ‘optoppen’ van de bestaande stad met nieuwe volumes lijkt misschien onbekend terrein. Toch zijn er in de architectuurgeschiedenis voldoende voor-beelden van laag-op-laag doorbouwen aan de stad.

Kaart van het Forum Romanum met in zwart de plattegrond ten tijde

van het Romeinse keizerrijk en in rood de 19e eeuwse stadsplatte-

grond.

6 7

afdelingen stadsmarketing een terugval in inkomsten. Maar voor veel inwoners is het ongetwijfeld een opluch-ting – er is opeens weer ruimte in de stad voor hun da-gelijkse activiteiten.

De lockdowns sloegen ook de bodem weg onder de ver-dienmodellen van bedrijven die stedelijke ruimte exploi-teren en daarmee de stedelijke veerkracht ondermijnen. Of het nu logeerkamers (Airbnb), passagiersstoelen in auto’s (Uber) of hotelkamers (Booking.com) zijn – in alle gevallen bleek de online dienstverlening zonder een draaiende toeristenindustrie waardeloos. Beurswaar-den kelderden en Booking.com zette zichzelf te schan-de door een beroep te doen op overheidssteun. Toch is het de vraag of de exploitatie van de stedelijke ruim-te post-corona niet gewoon opnieuw van start gaat. In elke hoek en kier van de stad schuilt namelijk een nieu-we business opportunity. Voor daken geldt dat in optima forma; van infinity pool tot rooftop bar. Het dak is doorgaans een feestje van de internationale stedelijke elite waar goudgeld aan te verdienen is. De rijken der aarde verschansen zich maar al te graag in hun penthouse boven het gepeupel; de toplaag van de stad ademt exclusiviteit. Wie zegt dat die bovenstad niet door een slim bedrijf op grote schaal

Naar analogie hiervan zou de ‘Rotterdamse Laag’ zich ook als aardlaag in het stedelijk weefsel kunnen ma-nifesteren, maar dan bovengronds. Het oppervlak van 3.700 voetbalvelden aan plat dak kan daarbij als ont-wikkel- en transformatieruimte dienen – als een canvas van Maaskant- en Kraaijvanger-‘sokkels’ waaraan nieu-we generaties stadsbewoners en architecten hun idee-en toevoegen.

De post-coronastad

Hoewel de stad zich doorgaans massief presenteert, is zij ook onderhevig aan maatschappelijke aardverschui-vingen. Grote kenteringen in de houding waarmee we onze steden vormgeven ontstaan meestal als gevolg van crisissen. Momenteel zijn we getuige van hevi-ge maatschappelijke onrust veroorzaakt door de co-ronapandemie. De crisis is een signaal dat we, door ons jarenlang eindeloze vrijheden te permitteren, tegen een keiharde grens aanlopen.

Die grenzen zijn in veel Europese binnensteden over-schreden door de ruimte in te richten voor consumptie en vertier van bezoekers. Nu de raderen van het toe-risme tandenknarsend stilvallen, zien ondernemers en

8 9

Even verderop ligt op het Schieblock de Dakakker die dient als moestuin en terras. Een dakcafé nodigt uit tot verblijf. Wie zich daar niet door aangesproken voelt, kan een kleine wandeling maken langs bijenkasten en het ‘Slimdak’, dat dient als experimenteerruimte voor het bufferen van regenwater. Deze vondst is omgedoopt tot ‘polderdak’ en wordt op concertzaal De Doelen binnen-kort op XL-schaal aangelegd.

te gelde zal worden gemaakt als exclusief toeristenver-blijf? Kassa.

Het kan ook anders. Net als het landschap rondom de stad, schuilt in de bovenstad de potentie van een pu-blieke ruimte die dient ter ontspanning en algemeen nut van zowel bezoekers als bewoners. Zo’n toegankelijke stedelijke laag voor de gemeenschap is het tegenover-gestelde van exclusief – het daklandschap als inclusie-ve stad, als tegengif voor de ongelijkheid, als plek voor ontmoeting en ontspanning halfway between the gutter and the stars.6

Inclusief en multifunctioneel

Sinds het dak een verblijfsplek is, prikkelt het de ver-beelding van stadsbewoners. Rotterdam heeft als een van de weinige Nederlandse steden al enkele openbaar toegankelijke daken. Zo is het dak van de Hofbogen toegankelijk gemaakt (behalve voor mindervaliden, een aandachtspunt voor ontwerpers) door aan weerszijden entrees toe te voegen. De openbare tuin is jaarrond gratis te bezoeken en is daardoor een inclusieve ruimte. Daarnaast is het dak in de (festival)zomer als culturele ruimte in gebruik voor dans- en filmvoorstellingen.

Openbaar dak van de Hofbogen, Rotterdam, 2018

10 11

Law Olmsted (1822-1903), die zijn ontwerp voor Central Park in Manhattan stedelijke ruimte voor de gemeen-schap creëerde. Hij vatte zijn parkontwerp op als “een oase, een Arcadië te midden van de woestijn van steen en cement, pulserend van vrolijkheid van ochtend tot de nacht.” Olmsted begreep dat het park ruimte moest bieden voor stadsleven in al zijn diversiteit. Het park, dat maar liefst 5,7 procent van het grondoppervlak van Manhattan bestrijkt, ontnam bouwgrond van vastgoe-dinvesteerders, maar verhoogde de waarde van het vastgoed dat dichtbij het park gebouwd was.

Je zou het Waterproject de Rotterdamse evenknie van Central Park kunnen noemen. Het bestaat uit een netwerk van singels: de Wester- en Mauritssingel, de Spoorsingel, de Noordsingel en het Noordplein, de Crooswijksesingel en de Boezemsingel. De bedenker is stadsarchitect W.N. Rose (1801-1877) en het ontwerp van landschapsarchitecten L.P. Zocher en J.D. Zocher.

Het Waterproject ontstond uit noodzaak; de Rotter-damse waterhuishouding was tot dan toe belabberd geregeld. Het watersysteem functioneerde tegelijker-tijd als afvoer van regenwater huishoudelijk afvalwater, stortplaats van afval en bron van drinkwater. Dit leidde regelmatig tot cholera-uitbraken. Pas na oprichting van

Zo beginnen de daken ook functies van landschappen over te nemen. Het is van levensbelang de stad te kun-nen koelen op hete zomerdagen, aangezien het klimaat met zomertemperaturen van bijna 10 graden hoger dan het omliggend landschap, onleefbaar wordt. Maar is het even vanzelfsprekend dat het Rotterdamse dakland-schap, net als de ‘echte’ polder, ook in de toekomst pu-bliek toegankelijk blijft?

“De Dakakker en Slimdak blijven gehandhaafd en voe-gen daarmee een unieke semi-openbare ruimte aan de stad toe” – schrijven ontwerpbureau ZUS en ontwikke-laar Lingotto in hun plannen voor de herontwikkeling van het Schieblock.7 Ook de Dudok Groep, eigenaar van De Hofbogen, ziet de toekomst van het twee kilometer lange rijksmonument als ‘inclusieve culturele stad’ voor zich.8 Maar gezien de trend van exploitatie van stedelij-ke ruimte door grote bedrijven, is die toegankelijkheid op de lange termijn niet vanzelfsprekend.

De waarde van parken en singels

Landschap is al lang onderdeel van de stad in de vorm van openbare stadsparken en singels. Een van de voor-vechters daarvan was landschapsarchitect Frederick

12 13

de Gemeentelijke Drinkwaterleiding Rotterdam in 1870 en de aanleg van gemeentelijke rioleringen vanaf 1883 werd de cholera verdreven.

Het effect van het Waterproject op de Rotterdamse openbare ruimte is nauwelijks te onderschatten. De robuuste structuur doet nog altijd dienst als buffer bij hevige regenval, biedt verkoeling in de zomer en fun-geert als ecologische structuur voor stadsnatuur en dieren. Ook heeft het vastgoed aan de singels, net als aan Central Park, haar waarde behouden – de woningen zijn onverminderd populair en zijn in 2011 aangewezen als beschermd stadsgezicht. Ondanks dit succes heeft Rotterdam in de honger naar economische groei veel singels in de twintigste eeuw gedempt om er verkeer doorheen te laten ‘stromen’, waaronder de Coolsingel, ’s Gravendijkwal en Schieka-de. Wegmarkering, verkeersborden en verkeerslichten moeten wandelaars en fietsers tegen de voorbijrazende auto beschermen, maar leiden af en ontnemen het zicht op de stedelijke omgeving en architectuur. Aan de pan-den langs deze voormalige singels kleeft het roet aan de gevels.

Ontwerp W.N. Rose voor het Waterproject, 1858.

14 15

strijd uit voor herontwerp van zeven daken, inclusief het Glaspaleis. Met als doel de grote – vaak lelijke – grijze dakoppervlakten om te toveren in een aanlokkelijk en toegankelijk daklandschap. De wedstrijd kende drie winnaars waarvan de inzen-ding World of Wonder11 van het jonge ontwerpcollec-tief Selvatico (Giulia Azaria, Iñigo Ruiz en Linda Tonin) zich onderscheidt in zeggingskracht en verbeelding. Het plan omvat een archipel van zeven dakeilanden die een gebergte, savanne, diepe oceaan, woestijn, bos, landbouwgebied en stad voorstellen. De makers zien de ecosystemen als kunstgrepen die de kwetsbaarheid van de aarde in tijden van voortrazende klimaatveran-dering uitdrukken en daarmee het bewustzijn erover vergroten.

World of Wonder levert een bijdrage aan de stabiliteit en houdbaarheid van het systeem als geheel. Bewoning in de vorm van tiny houses en flexibele werkruimtes zijn flexibel en lichtgewicht uitgevoerd, mochten onvoorzie-ne omstandigheden zich voordoen. Selvatico is onderdeel van de jonge generatie van ont-werpers die zich ervan bewust is dat het ondoordacht najagen van economische groei schade aan de planeet,

De wondere dakwereld

De huidige crisis opent momenteel de ogen van veel stadsbesturen, die de openbare ruimte in hun steden vergroenen en ruimte maken voor lopen en fietsen. In Europa nam Milaan als eerste verregaande maatrege-len9 met een plan voor het vervangen van 35 kilome-ter autoweg door fietspaden en stoepen. Veel andere steden volgden dit voorbeeld. Als zij hier na de tijdelijke maatregelen ook echt mee doorpakken, dan helpt dat om de inclusieve stad vorm te geven. De op de auto in-gerichte stad is namelijk een gevaar voor kinderen, ou-deren en mindervaliden.10 Rotterdam heeft, net als Milaan, nog een lange weg te gaan bij het afbouwen van de dominantie van de auto. In de tussentijd kan het daklandschap, gevrijwaard van au-toverkeer, als testruimte dienen voor inclusieve vormen van ruimtegebruik. Daarvoor zullen ontwerpers de kans moeten krijgen de bovenstad op te laden met verbeel-dingen van mogelijke toekomsten. Die verbeelding is bij ontwerpers aanwezig, maar hoe benut je die? De culturele instelling Schunck, gevestigd in het Glaspaleis in Heerlen, zette daarvoor het Heer-len Rooftop Project op. Het schreef een ontwerpwed-

16 17

Op de schouders van reuzen

De Heerlense aanpak om verbeelding los te laten op de daken verdient navolging in Rotterdam. De ontwerp-wedstrijd prikkelt het voorstellingsvermogen, maar daagt ook ontwerpers tot een dialoog met de bestaan-de architectuur. Welke houding daarbij past, verkenden Jantje Engels en Marius Grootveld in de publicatie Buil-ding upon building12, een ontwerpend onderzoek naar de architectuurdialoog. Zij vroegen tientallen architec-ten daarin middels een (fictief) ontwerp te reageren op een bestaand stuk stad. In de inleiding schetsen de samenstellers wat die hou-ding in hun ogen karakteriseert:

Door te werken vanuit het lokale verhaal van de stad, bouwen we voort op het raamwerk waarop het verhaal van de stad in de loop der tijd is verrijkt en uitgebreid. De hedendaagse stad is (…) een netwerk van referen-ties tussen gebouwen, opgeladen met inzichten en vi-sies van architecten uit het verleden. Wij zijn van mening dat we als architect niet alleen dank verschuldigd zijn aan onze voorgangers voor hun technische vernuft. We zijn eerder in compositorische en stilistische termen verplicht een constructieve dialoog te onderhouden met vorige generaties, hiermee voortbouwend op het theoretische verhaal van de stad.

natuur en dieren berokkent. Het voorstel vertoont in de analogie met het landschap ook overeenkomsten met het Rotterdamse experimenten als de Dakakker en het polderdak. Tegelijkertijd biedt het een realiseerbaar ontwerp voor een openbaar dakenfestival en is daarmee een hedendaagse variant van de negentiende-eeuw-se park- en singelontwerpen van Olmsted, W.N. Rose en de Zochers. In al deze plannen zijn grootstedelijke (vastgoed)ambities, toegankelijkheid en het streven naar een duurzaam ecologisch evenwicht verenigd.

Selvatico (Azaria,G., Ruiz,I. en Tonin,L.): World of Wonder - onder-

deel van de tentoonstelling ‘Uit je dak - the Heerlen Rooftop Project’

SCHUNCK, Heerlen, 2020

18 19

Doorbouwen op het Rotterdamse daklandschap vraagt een ontwerphouding die een dialoog aangaat met de flats, winkelpanden, cultuur- en industriegebouwen. Zij verdienen een tweede, en hopelijk ook een derde en vierde leven. Dit vraagt om een sensitiviteit in het ont-leden van vorm, compositie en materialisering van de bestaande stad, zowel in technische als in culturele zin. De verbeelding die ontwerpers daarbij inzetten kan de uit de hand gelopen ongelijkheid in steden afremmen en de veerkracht en toekomstbestendigheid van de stad te versterken. Investeringen moeten in de eerste plaats vrijheid en ontplooiingskansen aan stadsbewoners bieden. Dat kan ertoe leiden dat de stad vrijheden niet langer gren-zeloos aan bezoekers kan blijven aanbieden. Maar het mislopen van toeristeneuro’s wordt ruimschoots goedgemaakt. Daarvoor in de plaats krijgt Rotterdam een gestapelde en publiek toegankelijk daklandschap waarin architectonische aardlagen zich, vele malen spannender dan het Forum Romanum, bovengronds etaleren. Iedereen die het resultaat van bovenaf aan-schouwt, zal zich beseffen dat de stad is gebouwd op schouders van reuzen.

1 In het essay “Playgrounds for the imagination, An essay on

rooftops” ter gelegenheid van de Rotterdamse Dakendagen 2019

behandelt auteur Sereh Mandias de rol van het dak in het oeuvre

van Le Corbusier.

2 Engel, ‘Daken met papier bekleed’, Nederlandsch bouwkunstig

magazijn, 1 (1839), 277-299. De auteur, de Keizerlijk Russischen

Bouw-Intendant dhr. Engel, gestationeerd in Helsinki maakt de

lezer meteen duidelijk dat het artikel, ondanks de opmerkelijke

titel, serieus bedoeld is: “Het papier is hier niet de onmiddelbaar

aan het weder blootgestelde dak-bekleding, maar dient slechts,

om, gelijk de verhandeling zulks nader tonen zal, de steenachtige

en onverbrandbare buiten-bekleding zamen te houden en te

verbinden. Men gelieve dit geschrift niet, uit hoofde van de titel,

ongelezen over te slaan.”

3 Een uitgebreide behandeling van de opkomst van het platte

dak in de Nederlandse architectuurgeschiedenis is te vinden

in: Stenvert, R.: Dak met plat van papier: het ontstaan van het

platte dak, opgenomen in het Jaarboek Monumentenzorg 1996.

Monumenten en bouwhistorie, 1996

4 Jan Gratema, Alb. Otten & S. de Clercq: ‘Het goed recht van de

toepassing van het platte en flauwhellende dak in Nederland’,

Bouwkundig Weekblad, 1917

5 Edens, C., Michel, H. en Pronk, B. (red.), Commissie Welstand en

Monumenten Rotterdam, jaarverslag 2018, Rotterdam, 2019 -

www.rotterdam.nl/welstand

Literatuur

20 21

6 ‘Halfway between the gutter and the stars’ is de titel van het

album dat producer Fatboy Slim uitbracht in November 2000 bij

Skint Records

7 ZUS/Lingotto: ‘De toekomst van het Schieblock’ is aangeboden

aan de Rotterdamse gemeenteraad in het kader van de

besluitvorming Schiekadeblok, mei 2020

8 Dudok Groep: Toekomstvisie Hofbogen, 2019

9 The Guardian: “Milan seeks to prevent post crisis return of traffic

pollution”, 21 april 2020

10 Verkade, T. en Te Brömmelstroet, M.: Het recht van de snelste, De

Correspondent, mei 2020 bevat een diepgaande analyse van hoe

het verkeer onze publieke ruimte heeft overgenomen.

11 World of Wonder is als onderdeel van de tentoonstelling ‘Uit

je Dak – The Heerlen Rooftop project’ vanaf 16 juni 2020 te

bezichtigen in Schunck

12 Engels, J. En Grootveld, M.: Building upon building, NAi010

Uitgevers, maart 2016

22