Təsərrüfat uçotu haqqinda anlayiş, onun inkişafı və bazar iqdisadiyyatı şəraitində mahiyyəti və əhəmiyyati.

Özünün müstəqilliyinə nail olmuş respublikamiz bazar iqdisadiyyatının astanasındadır. Bazar iqdisadiyyatı şəraitində normal işləyə bilmək üçün birinci növbədə məhsul istehsalı artırılmalı, düzgün bölüşdürülməli və istifadə edülməli, bu proseslərə müşahidə və nəzarət olunmalı, qırılmış iqdisadi əlaqələr bərpa olunmalı, maliyyə-kredit mexanizimləri möhkəmləndirilməlidir. Bütün bu prossesleəri müşahidə etməli təsərrufat uçotunun köməyi ilə həyata keçirilir. Təsərrufata rəhbərlik və nəzarət etmək üçün məlumatların əldə edilməsi yalnız müşahidə yolu ilə deyil, həm də müşahıdə aparmaq nəticəsində alınan mə'lumatları rəqəm göstəricilərində ifadə etməklə həyata kecirilir. Bazar iqdisadiyyatı problemlərini həll edən zaman əldə olunan göstəriciləri yeni yaranan müllkiyət formalarında istəlinən vaxt təsərrüfata rəhbərlik üçün istifadə etməkdən ötrü qeydə almaq lazımdır. Yeni mülkiyyət formalarının təsərrufat faliyyətini əmələ gətirən ayrı-ayrı hadisələrin müşahidsi və qeyydiyatı onların miqdar ifadəsini əks etdirir. Buda təsərrüfat uçotunun əsas məzmunu təşkil edir.Bazar iqdisadiyyaı şəraitində normal işləyə bilmək üçün respublikamızda güclü məhsuldar qüvvələr yaradılır. Bu qüvvələri idarə ede bilmak üçün çoxlu miqdarda informasiya kutləsi tələb olunur. Bu cür informasiyanin toplanmsı ve işlənməsi yalnız yaxşı təşkil olunmuş təsərrufat uçotunun koməyi ilə mümkündür. Deyilənlər belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, təsərrufat uçotu bazar iqdisadiyyatı şəraitində müxtəlif mülkiyyət formalarina aid olan müəssisə və təşkilatların təsərrufat faliyətinin miqdar xüsusiyyətlərini əks etdirmaklə bərabər, onlara keyfiyyət xarakteristikası daverir. davamı

Təsərrufat uçotunun qarşisinda qoyulan tələblər.

Təsərrufat prosesləri zamanı baş verən hadisələri muntəzəm uçota almadan bu prosesləri idarə etmək mümkün deyil. Təsərrufat uçotunun əsas vəzifələrindən biri bazar iqdisadiyyatı şəraitində respublikamızda mövcud olan müxtalif mülkiyyət formalarnın vəsayitinin qurulması uqrunda nəzarəti həyata keçiriən hesab olunur. Təsərrüfat uçotu öz qarşısında duran vezifələri yerinə yetirə bilmək üçün Beynalxaq standartlar seviyyəsində qurulmalı və bir sıra tələblərə cavab verməlidir. Məhz bu baximdan bazar iqdisadiyyatı şəraitində uçot qarşısında qoyulan tələblər aşağıdakılar olmaldır.1. Beynalxaq əlaqələrin genişləndirilməsi ilə əlaqədar olaraq uçotda istifadə olunan

göstəricilər Beynalxaq standartlara uyğun gəlməlidir:2. Bazar iqdisadiyyatına keçid şəraitində yaranan yeni mülkiyyət formalarına aid olan müəssisə və təşkilatlarda uçot gostəricləri ilə, verilmiş tapşırıq göstəriciləri eyni olmalıdır. Əgər uçotda göstərilənləri, verilmişh tapşıriq göstəriciləri ilə eyni olmasa tapşırıqların yerinə yetirilməsi üzərində nəzarət etmək və bazar iqdisadiyyatına keçidin iqdisadi cəhətdən səmərəli olmasını müəyyənləşdirmək.

3. Uçot vaxt-vaxtında aparılmalıdır .Uçot vaxtında aparılmazsa hər bir müəssisə və təşkilatın ahəngdar işlədiyini müəyyənləşdirmək, onların işinə operativ rəhbərlik etmək, yol verilən nöqsanları aşkar çıxarıb aradan qaldırmaq, mövcud olan ehtiyatları müəyyənlşdirib səferbərliyə almaq,müəssisə və təşkilatların bazar iqdisadiyyatı şəraitində ışləyə bilməməsinin geleəceək istiqamətlərinin proqnozlaşdırmaq olmaz;

1

4. Uçot məlumatları deqiq və düzgün olmalıdır.Ucot məlumatları her şeyi olduğu kimi əks etdirməlidir, o saxtalaşdırıla bilməz. Uçot məlumatları düzgün olmasa işin nəticasini dürüst müəyyən etmək, hər bir muəssisənin və ya təşkilatın bazar iqdisadiyyatının tələbləri əsasında işləyə bilməsinin səmərəliliyinin əsaslandırmaq olmaz;

5. Uçot tam olmalıdır. Bu o deməkdir ki, uçot hər bir müəssisə və təşkilatın təsərrufat fəaliyyətinin bütün tərəflərinin əhatə etməlidir. Uçot məlumatlarının köməyi ilə müəssisə və təşkilatların bütün fəaliyyət sahələri üzrə gelirləri, xərcləri mənfəət və zərərləri müəyyən edilə bilməlidir.

6. Uçot sadə və hamı tərfindən başa düşülən olmlıdır. Uçot sadə olmasa, kallekdiv müssisənin içindəki noqsanları görub, aşkara çıxara bilmək üçün müəssisə rəhbərlərinə kömək edə, mövcud olan ehtiyatları aşkara çıxara bilməz.

7. Uçot Beynalxaq standartlara uyğunlaşdırmaqla yanaşı eyni zamanda qenaitcil olmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq uçotdakı artıq, gəreksiz göstəriclər çıxarılmlı və lazım olmayan xərclərə qənayət edilməlidir. Uçotun göstəriciləri eyni zamanda təsərrüfat faliyyətini təhlilinin tələblərinə cavab verməlidir.

Uçotda tətbiq olunan ölçülər.

Təsərrüfat uçotu vasitəsi ilə olunan obiyektlər miqdar göstəriciləri ilə istifadə olunur. Müşahidə olunan göstəriciləri ölçmək üçün təsərrüfat uçotunda aşaqdakı ölçülərdən istifadə olunur.

1. Natural ölçü,2. Əmək ölçüsü,3. Pul ölçüsü.Natural ölçüdən əsas etibarı ilə material resurslarının miqdar ifadəsi ilə uçota alınması üçün istifadə edilir.Natural ölçünün müxtəlif mülkiyyət formalarının əmlakının qurulmasında böyük əhəmiyyəti vardır.Natural ölçü vahidləri –kiloqram, ton, barel, metr,və s. Hesab olunur əmək olçüsu serf edilmiş əməyi hesablamaq üçün istifadı edilir. Əmek ölçüsü vastəsila müəssisənin iüçilərinə əmmək haqqı və onların əmək məhsuldarlıqı hesablanır, gördüyü işlərin üzərində nəzarət həyata keçiriıir. Əmek olçüləri əsasetibarı ilə natural ölçülərlə birlikdə tətbiq edilir. Təsərrufat hadisələrini ümumi şəkildə əks etdirmək üçün pul ölçüsündən istifadə olunur. Pul ölçüsünün köməyi ilə müəssisə və təşkilatlar arasında baş verən hesablaşmalar, kredit münasibətləri həyata keşirilir, məhsulun maya deyeri, mənfəət və rentabellik hesablanıb müəyyən edilir. Pul ölçüsünün koməyi ilə müəssənin va onun ayrı-ayrı sahələrinin işi üzərində nəzarət aparılır. Pul ölçü vahidi Azerbaycan manatı hesab olunur.

Təsərrufat uçotunun novləri.

Geniş təkrar istehsalı prosesini hərtərəfli əhatə etmək üçün uçotun üç novdən istifadə olunur.

1. Operativ uçot.2. Statistika uçotu.

2

3. Muhasibat uçotu. Təsərufat uçotunun bun novləri əks etdiriıən hadisələrin tərkibinə və həyata keçirilmə usullarına görə bir-birindən fərqlənir.Operativ uçot : Müəssisənin ayrı-ayrı sahələrinin işinə operativ rəhbərlik etmək üçün istifadə edilir. Onun kömayi ilə verilmiş tapşırıq göstəriciləri miqdar və keyfiyyət e'tibarı ilə həqiqi göstəricilərlə müqaisə edilir, müəssisəyə və onun uçot vasitəsilə gündəlik, həftəlik, aylıq istehsal olunan məhsul satışı və s. Üzərində nəzarət həyata keçirilir və ucota alınır. Operativ uçotda hər üç uçot ölçüsündən istifadə olunur, lakin burada üstünlük natural və əmək ölçülərinə verilir.

Statistika uçotunun. Köməyiilə kütləvi-ictimai hadisələr öyrənilir və onlara nəzarət edilir. Statistika sosial-iqtisadi hadisələr haqqında məlumatlara toplayır,onlarən umumi xarakteristikası verir, həmin hadisələrin inkişafındakı qanuna uyğunluqları öyrənir. Statistika müəyyən üsullardan-müşahidə, seçmə, qruplaşdırmadan istifadə edilir. Statistika uçotunda hər üç ölçü növündən istifadə olunur. Statistika təkcə sosial-iqtisadi hadisələri deyil, həm də cəmiyyətdə baş verənsosial hadisələri-onun mədəniyyətinin, səhiyyəsinin inkişafını, əhali artımını dinamikasını ,əhalinin maddi həyat seviyyəsini əks etdirir.

Mühasibat uçotu ayrı ayrı müəssisələrin,idarə və təskilatların təsarrüfat fəaliyyəti haqqında cari və ya yekun mılumatlar əldə etmek məqsədi ilə fasiləsiz müşahidə və nəzarət sistemidir. Mühasibat uçoyu tam və arası kəsilməzdir. Burada baş vermiş təsərrüfat əməliyyatları tam və ardıcıl əks etdirilir. Mühasibat uçotun hər ölçüsündən istifadə olunur. Mühasibat uçotunun başqa uçot növlərindən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlər onun ardıcıl və sənədlərə əsasən aparilmasıdır.

Mühasibat uçotunun başqa iqdisadi elmlərlə elaqəsi.

Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi iqtisadi elmlərin bir sahəsi olmaqla, başqa iqtisadi nəzəriyyə ilə sıx əlaqəlidir. Mühasibat uçotunun əsasını öyrənmək üçün təsəvürə malik olmaq lazımdır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsal üsulunun öyrənən bir elm kimi mühasibat uçotunun iqtisadi nəzəriyyə ilə əlaqəlidir. Bu qanunauyğunlıqları bilmədən uçotun düzgün qurulması və onun tam inkşafı metoloji əsasını təşkil edir. Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsində o, məsələlər aydinlaşdırılır ki onlar mühasibat uçotunun tətviq edildiyi bütün sahələr üçüm vahid hesab olunur.

Mühasibat uçotunun predmentləri və onun obyektləri.

Azərbaycan Respublikasında bütün müəssisələr, idarələr, təşkilatlar vahid xalq təsərrüfat sisteminin təşkil edir. Müəssisələr xalq təsərüfat fəaliyyətinin məzmunundan asılı olaraq sənaye, kənd, təsərrüfatı, tikinti, ticarət, nəqliyyat və.i.a bölünür. Həmin müəssələrin bazar iqdisadiyyatı şəraitində mövcud olan mülkiyyət formalarından asılı olaraq: Dövlət müəssisələrindən, birgə müəssisələrdən,kiçik müəssisələrdən, səhmdar cəmiyyətlərindən, kooperativ təşkilatlatından fermer (kəndli) təsərrüfatlarından və.i.a ibarətdir. Bu müəssisələrin hər biri bazar münasibətləri şəraitində təsərrüfat hesbı və özünün maliyyələşdirmə pirinsipi və Respublikamızda müəssisələr haqqında mövcud olan qanun əsasında fəaliyyət göstərir.

3

Təsərrüfat hesabı müəssisələrlə yanaşı büdcə idarələrin də mövcuddur. Bunlar öz təsərrüfat faliyyətlri üçün lazım olan vəsaiti dövlət büdcəsindən alır. Büdcə idarələrinə elmi və tədris müəssisələri, tibb idarələri, mədəniyyət idarələri bə.i.a aiddir. Azərbaycan Respublikasının “Müəssisələr haqqında” qanuna görə müıssisələr dedikdə : Dövlət müəssisələri, fərdi (ailə) şərikli paycı(tam ortalıq)və şərikli , məhdud məc'yliyyətli müəssisələr və səhmdar cəmiyyətləri nəzərdə tutulur.

Bazar iqdisadiyyatına kçidlə əlaqədar olaraq müəssisələrdə mühasibat uçotunun obyektlərinin tərkibində əhəmiyyətli dəyişiklik əmələ gəlmişdir .Bazar iqdisadiyyatına keçənə qədər müəssisə vasitələri əsas vəsaitlər dövriyyə vəsaitləri, yayındırıl vasitələr və kapital qoyuluşunun həyata kecirmək üçün vəsaitlər aid edilirdi. Bazar iqtisadiyyatında keçid və mühasibat uçotunun Beynalxaq standartların tələblərinə müvafiq qurulması ilə əlaqədar olaraq vəsaitin tərkibinə və yerləşməsində də yeniliklər baş vermişdir. Bunlara uzunnmüddətli maliyyə qoyuluşları uzunmüddətə icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər,qeyri-maddi aktivlər, daxil olası icrə öhdəlikləri , yoldakı köçürmələr, valyuta vastəçiləri, qısa müddətli maliyyə qoyuluşları, kommersiya xərcləri, kimi vəsait növlərinə aiddir. Yeni mülkiyyət və təsərrüfatcılıq kecən müəssisələrdə nizamnamə kapitalı (fondu) təsisçilərin, səhmdarların və xüsusi şəxslərin əmanətləri hesabna yaranır. Müəssisə vasitələri, onlarım əmələ gəlmə mənbələri, hər bir müəssisədə baş verən təsərüfat prossesləri zamanı yaranan əməliyyatları zamanı müəssisə materiallar, əsas vəsaitlər, qeyri-maddi aktivlər,alır onlardan istifadə edir, istehsal prosesinə xərc çəkir, hazir mhsul istifadə edir, onu satır, satışdan pul vəsaiti və mənfəət əldə edir. Bütün bunlar təsərrüfat prossesləri zamanı baş verir. Mühasibat uçotunun predmetini aydınlaşdırarkən, onun tarixi inkşafna da nəzər yetirmək lazımdır. Təsərrüfat vəsaitlərinin və onların amalə gəlmə mənbələrinin təsnifatı.

Hər bir müəssisə öz fəaliyyətini bazar münasibətlərinin tələblərinə uyğun həyata kecirə bilmək üçün, müəyyən həcmdə vəsaitə malik olmalıdır. Vəsaitin həcmi və tərkibi müəssisə və təşkilatlara verilmiş tapşırıqdan, onun buraxdığı məhsulun tərkibindən asılıdır. Bazar iqtisadiyyatı səraitində təsərrüfatın bütün işinə operativ rəhbərlik etmək üçün mühasibat uçotunun böyük əhəmiyyəti vardır. Mühasibat uçotunun predmenti hissələrinin nədən ibarət olmasını öyrənmək lazımdır.Qeyd olunduğu kimi müəssisədə mövcud olan vəsaitlər mühasibat uçotunun iki cür qruplaşmışdır:1. Vəsaitin tərkibinə və yerıəşməsinə görə;2. Vəsaitin əmələ gəlmə mənbələrinə və məqsədli təyinatına görə.

Mühasibat vəsaiti, tərkibinə və yerləşməsinə görə dörd qrupa bölünür:1. İstehsal sferasında olan vəsaitlər;2. Tədarül sferasında olan vəsaitlər;3. Mənzil, mədəni-məişət təyinatlı vəsaitlər4. Yandırılmış vəsaitlər; Azərbaycan Respublikası “Mühasibat uçotu haqqında qanun”una görə əsaə vəsaitlər istehsal (xidmət) sferasında bir ildən çox iştirak edən, hər vahidinin dəyəri 500 min manatdan çox olan, köhnəldikcə öz dəyərini müəyyən olmuş normalarla hissə-hissə məhsulun (xidmətin) öz dəyərinə keçirən və bu zaman öz natural formasının dəyişməyən vəsaitlərə deyilir.

4

Qeyri maddi aktivlər fiziki xassəyə malik olmayan, müəssənin təsərrüfat fəaliyyətində uzun müddət istifadə olunan və gəlirgətirən vəsaiylərə deyilir. İstehsal və tədarül prossesində bir dəfə iştrak edən və öz dəyərini bütünlüklə hazır məhsulun üzərinə keçirən,yaxud mal formasından pul formasını keçən vəsaitlərə dövriyyə vəsaitləri deyilir. Dövriyyə vəsaitlərinə xammal, material, mal ehtiyyatları, kassadakı, qiymətli kağızlar məhsul, debitor borcları və.i.a aiddir. Pul vəsaitlərinin vasitəsi ilə müəssisə öz işçi heyətinə əmık haqqı verir, satdığı mallar üçün ölkə daxilindəki və xarici malsatanlarala hesablaşma aparır, büdcəyə müxtəlif vergilər və tədiyyələr ödəyir ehtiyyacı olan müəssisələrə borc verir. Müəssisəni vəsaitləri tərkibinə və yerləşməsinə görə scematik şəkildə aşağidakı kimi təsnifləşdiə bilər. (sxem № 1)

Müəssisə vəsaitlərinin tərkibinə və yerləşməsinə görə təsnifatı. Sxem 1.

5

Müəssisənin vəsaitləri

Mənzil,mədəni-məişət vəsaitləri

Tədavül sferasında olan vəsaitlər. Maliyyə qoyuluşları.

İstehsal sferasında olan vəsaitlər

Yayındırılmış vəsaitlər.

Mənfətdən vergi, mənfətdən istifadə, zərələr.

Yaşayış, mədəni mənfət, təyinatlı binalar , səhiyyə binaları, avadanlıq və intentalar, materiallar.

Hesablaşmalar olan vəsaid.

Pul vəsaitləri.

Tədavüldəki əşyalar.

Əmək vəsaitləri

Əmək əşyaları.

Malalanlar təhtəl hesab şəxslər debitorlar verilmiş veksıllər.

Kassa, hesablaşma hesabı, banklardakı xüsusi hesablar.

Hazır məhsul, yüklənmiş mallar,görülmüş işlər,göstərilmiş xidmətlər.

Materiallar,yanacaq fabrikodlar, xam mal, ehtiyyat hissələrıi, köməkci materiallar.

Binalar, tikililər,avadanlıqlar,nəqliyyat vəsaitləri, qeyri-maddi aktivlər,azqiymətli və tez köhnələn əşyalar, məhsuldar heyvanlar.

Səhmlər,invemisiyalar, istiqrazlar, sertifikat və qısa uzun müdətli borclar..

6

Uzun və qısa müddətli maliyyə qoyuluşları dedikdə, səjmlərin, istiqrazların və başqa qiymətli kağızların başqa müəssisənin nizamnamə kapitalının yaranmasının qoyuluşunun,borc verilməsi basa düşülür. Bütün sadalanan vəsaitlər konkret mənbələr hesabına forçaıaşır. Vasitələrin formalaşma (amala gəlmə) mənbələri asağıdakılardır; Xüsusi vəsaitlər; Cəlb edilmiş vəsaitlər;Xüsusi vəsaitlərə, onlara bərabərləşdirilmiş vəsaitlər, - müəssisənin əmək ödəməsi üzrə işçi heyətinə olan borcu, əmək ödəməsinə müvafiq olaraq,sosial təminat orqanlarına hesablanmış lakin, ödənilməmiş borclar, məzuniyyət jaqqı vermək üçün yaradılan ehtiyyatlarda aiddir. Cəbb edilmiş vəsaitlərə, müəssisəyə,müvəqqəti istifadə üçün verilən vəsaitlər aiddir. Veksel dedikdə müəyyən edilmiş formada yazələ səkildə ciddi borc ödəəciliyi başa düşülür. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində Respublikamzda başqa mülkiyyət formaları da ( Şərikli, paylı, məhdud məsuliyyətli) flaliyyət göstərir. Birgə müəssisələrin nizamnamə kapitalı Azərbaycan və xarici ölkələrin tə' sisçilərinin vəsaiti hesabına yaranır. Mühasibat balansı haqqında anlayış,onun mahiyyəti və əhəmiyyəti. Xalq Təsərrüfatının müxtəlif sahələrində qarşıya qoyulan vazofələrin yerinə yetirilməsi üzərində nəzarəti həyata keçirmək üçün mövcud olan cəsait və onun yaranma mənbayi tərkibini və təyinatını öyrənmək üçün onların iqtisadi xəhətdən qruplaşdırma və iqtisadi cəhətdən ümumiləşdirmə üsuluna balans deyilir. Bir qayda olaraq balans ildə və ya ayda bir dəfə tertib olunur. Balansın təsərüfat vəsaitinin tərkibinin və yerləsməsinin özündə əks etdirən hissəsi aktiv onların əmələ gəlmə mənbələrinin aks etdirən hissəsi passiv adlanır. Balansın aktivinin yekununun, passivinin yekununa bərabər olmalıdır. Aktivin və passivin hər bir ünsuru balans maddəsi adlanır Mısılın : balansın aktivində : əsas vəsait,eyri –maddi aktivlər,material, uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları,kapital qoyuluşları, bitməmiş istehsal,hesablaşma hesabındakı,kassadakı ,valyuta hesabındakı və.i.a olan pul vəsaiti,passivdə - nizamnamə kapitalı , əlavə kapital, ehtiyat kapitalı, xüsusi təyinatlı fondlar, bölüşdürülməmiş mənfəət, malsatanlara olan borc, veksellər üzrə borc, əmmək ödəməsi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar, uzun və qısa müddətli bank kreditorları, alınmış qsa və uzun müddətli borclar əks etdirilir ki, bunların hər biri balans maddələri adlanır. Bazar iqtisadiyyatına keçid və mühasibat uçotunun beynəlxaq standartların tələblərinə yaxınlaşdırılması ilə əlaqədar olaraq balansın formasının və mənznununda böyük dəyişiklik əmələ gəlmişdir.

Aktiv Müəssisənin balansı Passiv

Vəsaitlərin tərkibi və yerləşməsi

Məbləğ Vəsaitlərin əmələgəlmə mənbələri və məqsədətəyin

Məbləğ

Əsas vəsaitlər Nizamnamə kapitalı

7

Qeyri-maddi aktiv Əlavə kapitalUzun müddətli maliyyə qoyuluşları

Ehtiyyat kapitalı

Materiallar MənfəətHazır məhsul Bankın uzunmüddətli kreditorlarıKassa Bankın qısa müddətli kreditorlarıHesablaşma hesabı Fəhlə vı qulluq olan borcDebitorlar KreditatotlarBalans Balans

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində balansın aktiv və passiv maddələrinin məzmunu onu həm daxildə , həmdə xaricdə istifadə etməyə imkan verir. Balansın passivində müəssisənin vəsaitinin əmələ gəlmə mənbələrinin göstərilir ki, bu da iki uerə və -xüsusi vəsait mənbələrinə və öhdəliklərə bölünür. Xüsusi vəsait mənbələrinə nizamnamə kapitalı, ehtiyyat kapitalı, xüsusi təyinatlı faıdlar və manfəət aid edilir. Mühasinat balansı.

Aktiv Pssiv

Vəsaitin tərkibi və yerləşməsi Məbləğ vəsaitin əmələ gəlmə mənbələri və məqsədaə təyinatlı.

1.Əsas vəsaitlər və sir dörd etməyən aktivlər.Əsas vısaitlər 1000Qeyri –maddi aktivlər 100 Uzunmüddətli maliyə qoyuluşKapital qoyuluşlar

1.Xüsusi vəsait mənbələri.Nizamnaməkapitalı 1200Əlavə kapital 50Ehtiyyat kapitalı 30Xüsusi təyinatlı fondlar 150Mıqsıdli maliyyələşmə və daxil olunanlar 87Mənfəət 110

1. Bölmə üzrə yekun 11002. Ehtiyyat və məsrəflər. İstehsal ehtiyyatları 300Bitməmiş istehsal 120Hazır həhsul 310Əlavə dəyər vergisi 40

1. Bölmə üzrə yekun 16272.Hesablaşma və.s passivlər Bankın uzunmüdətli kreditlər 150 Uzunmüddətli borclar 40Bankın qısa müddətli borcları 190

8

Qısa Müddətli borclar 20Kreditorlarla hesablaşmalar 65

2.BöLmə üzrə yekun 645

Balans 2272

2. Bölmə Üzrı yekun 7703. Pul vəsaitlıri hesablaşmalar vı s aktivlər.Yüklınmiş mallar 210Debitorlarla hesablaşma 50 Pul vəsaitləriKassa 2.Hesablasma hesabı 100Valyuta hesabı 403. Bölmə üzrə yekun 402. Balans 2272

Beynalxaq uçot təcrübəsində”Xüsusi vəsaitlər” anlayışına böyük diqqət verir. Xüsusi kapital bəzən təmiz əmlak adlanır və o, nüəssisənin balansının yekunundan xarici öhdəlikləri cıxdıqdan sonra bütün əmlakın qalıq məbləği deməkdir. Hal – hazıra qədər balansı təhlilə hazırlamaq üçün əsasən netto balansı tərtib edilirdi. Netto balansının aktivinin valyutasına yalnız əsas vəsaitlərin qeyri – maddi aktivlərin və az qiymətli tez köhnələn əşyaların qalıq dəyəri daxil edilir. Təsərrüfat əməliyyatlarının təsiri nıticəsində balansın dəyişməsi. Təkrar istehsal prosesinin hər üc mərhələsində müəssisənin matriaların daxil olması, əmək haqı hesablaması, malsatanlarla hesablaşmalar, məhsul istehsaı, və satışı, mal alardan pul vəsaitinin daxil olunması, maliyyə nəticələrinin müəyyən edilməsi, büdcə ilə hesabla.malar və i.a. üzrə çoxlu miqdarda təsərrüfat əməliyyatları baş verir. Dördüncü təsir nəticəsində vəsaitlərin həm tərkibində həmdə əmələ gəlmə mənbəyində azalma əmələ gəlir. Deyilənləri əsaslandırmaq üçün aşaqdaki misalları müraciət edək! Yalnız müəssisə vəsaitinin tərkibində dəyişiklik əmələ gəlmişdir!

1. Anbardan istehsalata material buraxılmışdır – 50.000manat.2. Hesablaşma hesabından kassaya pul alınmışdır -5000manat.

Aktiv Balan ( birinci əm. Sonra min manat ) PassivBalans maddələrin adi

əməliyyatların əvvəlinə qalıq deyişiklik (+ ;-)

Baş

ve

rən

əməl

iyya

tlar

dam

so

nra

Balans maddələrininadı.

Əm

əliy

yat

ları

n əv

vəli

nə

qalı

q

9

1. Əsas vəsait2. Materiallar3. Bitməmiş isteh.4. Hazır məhsul5. Kassa 6. Hesablaşma hesabı

57.00012.000 -503000 +50 2600 20 +5380 -5

57.000119503050260025375

1. Nizam kapitalı.2. Xüs.təy.fondu.3. Mənfəət.4. Bank ccyg.5. Malsatan.6. Əmək öd.üzrə borc7.Sair kreditor

60.0008000250025001000580420

Yekun 75000 ____ 75000 Yekun 75000

Bala ns( i kinc i

əməliyyatdan sonra min manatla) Aktiv Passiv

Balans( üçüncü əməliyyatdan sonra min manatla) Aktiv Passiv

Balans maddələrinin adı

əməl

iyya

tlar

ın

əvvə

linə

qa

ıq

Balans maddələrinin adı.

əməl

iyya

tlar

ın

əvvə

linə

qa

lıq

Dəy

işik

lik

(+;-

)

Baş

ve

rın

əməl

i so

nrak

i qa

lıq

1. Əsas vəsait2. Materiallar3. Bitməmiş

isteh.4. Hazır

məhsul5. Kassa6. Hesablaşma

hesabı

57000119503050

2600

25375

1. Nizam kapi2. xüs.təy.fond3. Mənfəət4. Bank ssudal5. Malsatan6. əmək.öd.borc7. sair kredit

60008000250025001000580420

-+1000-1000.-500

60.000900015003000500582420

Yekun 75000 Yekun 75000 - 75000

Balans maddələrinin adı

Əm

əliyyatların

əvvəlinə

qalıq

Dəyişm

ə(+

; -)

Baş

verən

əməliyyatdan

sonrakkı qalıq

Balans

maddələrinin

adı

əməliyyat-

-ların

əlavə qalıq

Dəyişmə(+ ;-) qalıq

Baş verən əməliy. Osnrakı qalıq

1. Əsas vəsait2. Materiallar3. Bitməmiş istehssal4. Hazır məhsul5.Kassa6. Hesablaşma hesabı

57.000119503050

260025375

+1500

+520

57.00013450357026025375

1. Nizamnamə kap2. Xüsusi təyin. fondu3. Mənfəət4. Bank ceygaları5. Malsatanlar6. Əmək ödənilməsi üzrə borc7. Sair kreditotlar

60.000900

15003000500580

420

+1500

+520

60.00090001500300020001100420

Yekun 75000 +2020 77020 Yekun 75000 +2020 77020

10

Balans( Dördüncü əməliyyatdan sonra min manatla) Aktiv Passiv

Mü has iba t

uçotu hesabları, onların quruluşu.Mühasibat balansı ilə tanış olduqda onun məzmunundan görünür ki, burada təsərrüfat vəsaitləri və onların əmələ gəlmə mənbələri ümumiləşdirilimiş şəkildə pul ifadəsində müəyyən tarixə əks etdirilir. Balans məlumatlarının kifayeət etməsi müəssisə və tışkilatlarda hər gün müxtəlif təsərrüfat əməliyyatlarının vəsaitləri, onların əmələ gəlmə mənbələrinin tərkibində müəyyən dəyişiklik əmələ gəlməsi ilə əlaqədardır. Hesabın iki tərəfli formada olması vəsaitləri və onları əmələ gəlmə mənbələrini artıran məbləğləri bir tərəfdə azaldan məbləğləri isə əks tərəfdə yazmağa imkan yaradır beləki hesabın debetində ilk qalıq qalarsa, onu artıran bütün məbləğlər də debet tərəfdə, azaldan tərəfər isə kredit tərəfədə yazılır. Hesab üzrə ilk qalıqdan sonra yazılmış bütün məbləğlərin yekununa dövriyə deyilir.

Aktiv və passiv hesablar,onların quruluşu. Mühasibat uçotunda bütün təssərüfat vəsaitləri iki cür, biri vəsaitin tərkibi və yerləşməsi, ikinci əmələ gəlmə mənbələrinə görə quruplaşdırıldığından onları uçota alınan hesablarda iki yerə - təsərrüfat vəsaitlərini tərkibini və yerləşməsini əks etdirən hissəsinə aktiv hesablara və təsərrüfat vəsaitlərinin tərkibini və yerləşməsini əks etdirən hissəsinə - aktiv hesablara və təsərrüfat vəsaitlərinin əmələ gəlmə mənbələrinin uçota alan hesablara passiv hesablara bölünür.

Balans maddələrinin adı

Əm

əliyyatların

əvvəlinə

qalıq

Dəyişm

ə(+

; -)

Baş

verən

əməliyyatdan

sonrakkı qalıq

Balans

maddələrinin

adı

əməliyyat-

-ların

əlavə qalıq

Dəyişmə(+ ;-) qalıq

Baş verən əməliy. Osnrakı qalıq

1. Əsas vəsait2. Materiallar3. Bitməmiş istehssal4. Hazır məhsul5.Kassa6. Hesablaşma hesabı

57.000134503570

260025375

-20

-100

57.0001345035702605275

1. Nizamnamə kap2. Xüsusi təyin. fondu3. Mənfəət4. Bank ssudaları 5. Malsatanlar6. Əmək ödənilməsi üzrə borc7. Sair kreditotlar

60.000900

1500300020001100

420

+100

+20

60.00090001500300019001080420

Yekun 77020 -120 76900 Yekun 77020 -120 76900

11

Aktiv və passiv hesabların sxemiAktiv hesab. Passiv hesab

Göründüyü kimi aktiv və passiv hesablarda debet və kredit müxtəlif məna daşıyır. Beləki, aktiv hesabın debütünə vəsaitin artması, kreditinə isə vəsaitin azalması yazılır, passiv hesablarda isə vəsaitin əmələ gəlmə mənbələrinin artması, kreditdə azalması, debütdə əks etdirilir. Təsərrüfat əməliyyatlarını aktiv və passiv hesablara yazdıqda aşaqdakı iki halda bilər: Birinci halda aktiv hesabın ilk debet qalıqı məbləğinin üzərinə debet dövriyyəsinin məbləğinin çox olmalıdır. Əgər biz balans məlumatlarına hesablarda yazılış aparsaq və onların son qalıqlarını hesablasaq həmin hesablar aşaqdakı şəkildə ola bilər:

Aktiv hesabla. Passiv hesablar.Hesab “əsəs vəsait” Hesab “Nizamnamə kapitalı” Debet Kredit Debet Kredit

İlk qalıq (saldo)57 000 0005000000

7000000

7 000 000

İlk qalıq (saldo)

68 000 0001000 000

Dövriyyə Dövriyyə Dövriyyə Dövriyyə

Debet Kredit

Vəsaiti ilk qalığ (saldo)Vısaitin artması Vəsaitin son qalığı (saldo)

Vəsaitin Azalması (-)

Debet Kredit

Vəsaitin əmələ gəlmə mənbələrinin azalması (-)

Vəsaitin əmələ gəlmə mənbələrinin ilk qalığı (saldo) vəsaitin əmələ gəl. Mnbələri art (+)

Vəsaitin əmələ gəlmə mənbələrinin son qalığı (saldo

12

5 000 000Son qalıq (saldo)55 000 000Hesab “Materiallar”

Debet

7 000 000 7 000 000

Kredit Debet

1 000 000 Son qalıq (saldo)62 000 000Hesab -Bank ssudaları

Kredit

İlk qalıq (saldo)15 000 00012 000 000

50000 İlk qalıq (saldo)2500 0005 000 000

Dövriyyə150 0000Son qalıq (saldo)1345 0000

Dövriyyə Dövriyyə50000 300 000

Dövriyyə50 000Son qalıq (saldo) 27 00000

Aktiv hesablar üzrə son qalıqı tapmaq ücün ilk debet qalığının üzərinə debet dövriyəsini ( artan məbləğini ) əlavə edib, kredit dövriyəsini cixmaq alınaın məbləği debet tərəfdə yazmaq lazımdır.

Hesablarda ikili yazılış usulu.

Hesabların yuxardakı sxemindən görünür ki, hər bir təsərrüfat əmaəliyyatı, bir – biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan, müxtəlif hesabın debetinə və kreditinə yazılır. Təsərüfat əməliyyatlarının hesablarda bu cür qarşılıqlı əks etdirmə usuluna iki tərəfli qeyd üsulu deyilir. İki tərəfli qeyd üsulunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hər təsərüfat əməliyati eyni zamanda və eyni mabləğdə mütləq iki hesabda əks etdirilir. Hesabın birində əməliyatın məbləği debet tərəfdə, digərində isə kredit tərəfində göstərilir. Bu zaman hər bir əməliyyatın debet məbləği mütləq həmin əməliyatın kredit məbləğinə bərabər olmalıdır.Passiv hesablara artma kredit tərəfdə əks etdirilir. Beləliklə, baş verən əməliyyat hesablarda belə əks etdirilməlidir! Debet ” Materiallar” hesabı. Kredit ”Mal satan və podratçılar hesablaşmalar” – 500.000manat Göründüyü kimi təsərrüfat əməliyyatlarının ikili yazılışı hesablar arasında qarşılıqlı əlaqə yaradır. Bu qarşılıqlı əlaqəyə hesabların müxabirləşməsi deyilir. Bir misalıda nəzərdən keçirək. Tutaq ki, müəssisənin kassasından nəğd pul verilmişdir, əmək ödənişi üçün fəhlə və qulluqçulara - 600.000manat, təhtəl hesab şəxlərə 150.000 manat. Həmin əməliyyat

13

nəticəsində müəssisənin kassasnda olan pul vəsaiti – 750.000 manat azalmışdır, eyni zamanda onun əmək ödəməsi üzrə işci heyətinə olan borcu – 600.000 manat azalmış, təhtəl hesab şəxslərin müəssisəya borcu 150.000 artmışdır. Əməliyat iki hesabın debetinə, bir hesabın kreditinə toxunur və hesablarda aşağıdakı kimi əks etdirilir. Debet “Əmıyin ödənişi üzrə işci heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı -600.000 manat Debet “Təhtəl hesabı şəxslərlə hesablaşmalar” hesabı -150.000 manat Kredit “kassa” hesabı... 750.000 manat. Pravotka, yəni muhasibat yazılışı debetləşən və kreditləşən hesabların adini göstərən və konkret təsərrüfat əməliyyatlarının məzmunu və məbləğini əks etdirən yazılışa detyilir. Pravodka iki cür olur1.Sadə prvodka(yazılış)2.Mürrəkəb prvodka(yazılış) Mühasibat uçotunun metodunun əsas ünsirlərindən biri olan balans ilə olan hesblar arasındakı əlaqə ikitərəflidir. Bir tərəfdən hesabların məlumatına əsasən balans tərtib edilir. Mühasibat uçotunun metodunun bütün ünsirləri qarşılıqlı əlaqəli olduqda, uçot obyektlərinin, daha doğrusu uçot göstəricilərinin dəqiqliyi və düzgünlüyü təmin edilir.

Sintetik və analitik uçot hesabıarı, subhesablar.Mühasibat uçotu hesabları əsasən balans maddələrinə uyğun gəlir. Daha doğrusu, burada təsərrüfat vəsaitlərinin hərəkəti və onların əmələ gəlmə mənbələrinin dəyişməsi ümümiləşdirilmiş göstıricilərlə əks etdirilir. Cari mühasibat uçotu sintetik və analitik hesablarda aparılır. Sintetik hesablarda təsərrüfat vəsaitləri, onların mənbələri və təsərrüfat prossesləri iqtsadi cəhədən oxşar qruplar üzrə ümumiləşdirilmiş göstəricilərlə əks etdirilir. Sintetik hesablarda aparılan uçota sintetik uçot deyilir. Analitik uçotda təsərrüfat əməliyyatları deqiq və konkret şəkildə əks etdirilir və belə hesablarda aparilan uçota analitik uçot deyilir. Sintetik hesablarda , sub (koməkçi) hesablara, onlarda öz novbəsində analitik hesablara bəzəndə sintetik hesablar bilavasitə analitik hesablara bölünə bilər. Sub və analitik hesablar bir – biri ilə qirilmaz sürətdə əlaqəlidir. Analitik hesablar üzrə yazılışların ümumi yekunu onun aid olduğu sintetik və subhesabdakı yazılışların yekununa bərabər olmalıdır. Qeyd etmmək lazımdır ki, vəsait mənbələri və hesablaşma hesabı üzrə analitik hesablar yalnız pul ifadəsində, vəsaitlərin tərkibi üzrə, analitik hesablarda isə həm natural hemdə pul ifadəsində aparılır sintetik hesabın ilk və son qalıqları onu tərkibinə analitik hesabların qalıqlarının ümumi məbləğinə bərabər olmalıdır. Belə bərabərlik olmadan sintetik və analitik hesablarda aparilan uçotun düzgünlüyünü müəyyən etmək olmaz. Sintetik və sub hesabının dövriyyələrinin müvfiq analitik hesabların dövriyyələrinə bərabər olması, onunla izah olunurki sintetik sub hesablarla yazılan əməliyyat analitik hesablara eyni tərəfdə və eyni məbləğdə yazılır. Beləki əgər əməliyyat sintetik və subhesabın debetinə və kreditinə yazlarsa, həmin əməliyyat analitik hesabında debetinə və kreditinə yazılmalıdır. Bu zaman bir nece analitik hesablara yazılmış əməliyyatlarının məbəğləri həmişə yekun üzrə müvafiq sintetik və subhesabıarda uçota alınaın məbləğlərlərə bərabər olmalıdır. Sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyə cədvəlləri.

14

Hesabat dövrünün axırında balans tərtib etmək və ümumiyyətlə müəssisənin kvartllıq və illik nəticlərini müəyyən etmək ücün hesablar üzrə yekun məlumatlarənə ümumiləşdirmək lazımdır. Bu məqsədlə dövriyyə cədvəlləri tərtib edilir . Dövriyyə cədvəli hesablar üzrə yekun məlumatlarının ümumiləşdirilməsi üsulu deməkdir . Mühasibat uçotu hesablarının sintetik və analitik hesablara bölünməsi ilə əlaqədər olaraq dövriyyə cədvəlləri də sintetik və analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəllərinə bölünür. Hesablar üzrə yekun məlumatlarının ümumiləşdirlməsinə sintetik hesabın birləşdirdiyi analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəllərini tərtib etməkdən başlanır. Analitik hesablar dövriyyə cədvəli sintetik uçotda analitik uçot arasında əlaqə foması hesab ounur. Analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlində aşaqdaki məlumatlar olur.

- Hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalıq.- Hesabat dövrü ərzində baş verən debet və kredit üzrə dövriyyə.- Hesabat dövrünün axırına olan qalıq.

Analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlinin forması aşaqdakı kimi olur. -Analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəllərin müxtəlif növ vəsaitin və onların əmələ gəlmə mənbəyinin hərəkəti üzərində nəzarəti həyata keçirməyə imkan verməklə əmlakın qorunmasını təmin eden əsaəs vəsaitlərdən biridi. Analitik hesablar üzrə dövriyyə cədvəlləri ilə yanaşı,bütün sintetik hesablar üzrədə dövriyyə cədvəli tərtib olunur. Sintetik hesablar üzrı dövriyyə cədvəlində aşaqdakı məlumatlar olur.

- Hesabat dövürünün əvvəlinə sintetik hesablar üzrə ilk debet və kredit qalığı:- Ay ərzində aktiv və passiv hesablar üzrə debet və kredit dövriyyəsi:- Ayın axırına aktiv və passiv hesablar üzrə debet və kredit qalığı.

Sintetik hesablar üzrə dövriyyə cedvəlinin forması aşaqdakı kimi olur.

Sintetik hesab adı İlk qalıq Aylıq dövriyyə Son qalıq

Debet Kredit Debet Kredit Debet Kredit

15

Əsas vəsaitMateriallarKassaBankdakı hesabatlaşma hesabıNizamnaməKapitalımÜxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar (debitor) Fəhlə hesab şəxslərlə hesablaşmalarBankın qısamüddətli ssudalarıƏmək ödəməsi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalarMənfəət vı Zərərlər

Yekun

18000001500005075000

-

24800150

-

-

-

2050.000

----

19000000

--

50000

50000

50000

2050000

50000-2500045000

-

--

25000

50000

15000

210000

--2500070.000

65000

10000-

35000

-

-

210000

1850.000150.0005050000

-

14800150

-

-

-

2060000

----

19650

--

60.000

-

2060000

Sənədləşmə, onun mahiyyəti və əhəmiyyəti. Sənədlər mühasibat uçotunda təsərrüfat prossesləri zamanı baş verən əməliyyatlar üzərində çüşahidə aparmaq üçün əsas üsuldur baş verən hər bir təssərüfat əməliyyatı məzmunundan və həcmindən aslı olmayaraq mütləq sənədlə rəsmiyyətə salınmalıdır. Sənədləşmə mühasibat uçotu obyektlərini tərkibində baş verən dəyişiklikləri müntəzəm və ardıcıl olaraq qeyd etmə üsulu demekdir. Sənədləşmə təsərrüfata rəhbərlik etmek ücun nəzarət vasitəsidir. Sənədlər uçot məlumatlarının yoxlanmasında və səhvlərin aşgara cixarilmasıda istifadə edilir. Düzgün tərtib edilmiş sənəd müvafiq ımıəliyyatın baş verməsi faktını təsdiq edir. Sənədlər hər bir əməliyyatı yerinıə yetirilməsinə sərəncam verən və onu yerinə yetirən şəxs tərəfindən imzalanır. Bu imzalara əsaəsn və sənədlər üzrə müəssislərin işçilərindən kimin həmin əməliyatın icrasına məsuliyyət daşınmasını müəyyən etmık olar. Sənədlər ayrı-ayrı müəssisələr, təşgilat şəxslər arasında baş verən mübahisələri sübut etmək üşün istifadə olunur. Məhkəmə orqanları,( iqdisat və xalq məhkəmələri ) sənədləri hüquqi sübut kimi o vaxt qəbul edir ki, onlar lazımı qaydada, vaxtında tərtib edilmiş və imzalanmış olunsun. Cinayət və vətəndaş işləri prakrorluq və məhkəmə orqanlarının qərari ilə yoxlanan zaman, sənədlər, məhkəmə - mühasibat ekspertizası aparmaq üçün əsas sayilir.

16

Təsrrüfat fəaliyyətini təftiş və təhlil ederkən, onlara təsir edən amillərin müəyyənləşdirilməsində sənədlərin böyük əhəmiyyəti vardır.

Sənədlərin rekvizitləri. Hər bir sənədon öz təyinatına tam cavab verə bilməsi üçün müəyyən göstəriciləri olmalıdır. Təsərrüfat əməliyyatını xarakterızə edən sənəddə qeyd olunan və onz hüquqi qüvvə verən göstəricilərə sənədlərin rekvizitləri deyilir. Rekvizitlərin miqdarı və məzmunu, sənədin tərtib olunma məqsədindən asılı olaraq, onun əks etdirildiyi əməliyyatın xarakteri, habelə həmin əməliyyatın yerinə yetirildiyi şərait nəzərə alınmaqla müəyyən edilir. Təsərrüfat əməliyyatlarının müxtəlif olmasına baxmayaraq sənədlərin çoxunda bəzi rekvizitlər ümumi olur. Məsələn, əməliyyatın baş verməsi faktının təsdiq edən hər bir sənəddə onların xarakterizdən asılı olmayaraq mütləq aşağıdakı rekvizitləri sənədin adı, sənədin tırtib olunma tarixi, əməliyyatın qısa məzmununu və onun əyə əsasən baş verməsinə və onun düzgün rəsmiyyətə salınmasına cavabdeh olan şəxslərin imzası olmalıdır. Lazım olan hallarda, sınıddı onun nömrəsi, adı və müəssisənin ünvanı olmaqla əməliyyatın baş verməsində iştirak edən tərəflər göstərilməlidir. Yerdə qalan rekvizitilər sənəd tərtib edilərkən əməliyyatın xarakteri ilə müəyyən olunur. Əgır sənədin hə hansı mütləq rekviziti yoxdursa o, özünün sübut edici gücünü itirir və mühasibat uçotunda yazılış aparmaq üçün hesab edilmir.Müəssisədə mühasibat uçotunun aparılması ücün pompyuter texnikasının tətbiqi şəraitində sənədlərin rekvizitləri, uçotun avtomatlaşdırılmasının rəlabatına cavab verən ardıcıllıqla düzülür. Sənədlərin qəbulu, yoxlanması və işlənməsi. Maddi – mə' sul şəxslər bütün sənədləri müəyyən edilmiş vaxtlarda müəssisənin yaxud təşkilatın mühasibatlığına təqdim etməlidirlər. Bazar iqdtisadiyyatı səraitində uçotun düzgün təşkil olunması, sənədlərin vaxtında tərtib olunma və təhlil qaydasının gözlənilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Daxil olmuş baş vermiş təsərrüfat əməliyyatlarının qanunauyğunluğu, məqsədəuyğunıuğu və digər qaydalara müvafiqliyi üzrə yoxlanılır. Bu zaman hesabıamaların və yekunların düzgün hesablanması da yoxlanılmalıdır. Yoxlanılmış və qəbul edilmiş sənədlər əməliyyatları uçotda əks etdirmək üçün istifadə olunur. Qarşılıqlı yoxlama yolu ilə hər bir hesabat üzrə material qiymətlərinin və pul vəsaitlərinin vaxtında mədaxil olunması və məxaricə silinməsi aydınlaşdırılır. Sənədlərin yoxlanması və qəbulu zamanı aşkar edilmiş səhvlər düzəldilir. Əgər qanunsuz əməliyyatların baş verməsinin yaxud imzaların, rəqəmlərin saxtalaşdırılmasını təsdiq edən sənədlər aşkar edilərsə, onların səbəbləri aşkar edilənə qədər uçotda əks etdirilmir. Yoxlanılmış və qəbul edilmiş sənədlər mühasibat uçotunda qeydlər aparmaq üçün əsas hesab olunur . Bu zaman sənədlər quruplaşdırılır və onlara əsasən mühasibat yazılışı tərtib olunur. Mühasibatlıqda sənədlər işləndikdən sonra uçot qeydlərinə ( Rekvizitlərinə) yazılışları aparılır. Bütün aməliyyatların sənədlərərə düzgün və vaxtında rəsmiyətə salmağı təmin etmək üçün qabaqcadan sənədlərin müəyyən qaydada hərəkətini təyin etmək lazımdır. Sənədlərin tərtib olunma və yaxud başqa müəssisə və təşkilatlardan alınma dövrünə qədər hərəkətinə sənəd dövriyyəsi deyilir. Sənəd dövriyyısinin aşağıdakı əsaə mərhələləri vardır:

17

Sənədlərin tərtib olunması, mühasibat qəbul edilməsi, arada yoxlanması və işlənməsi, uçot qeydlərinə yazılması, arxivə verilməsi və.s. Hər bir müəssisədə sənəd dövriyyəsini baş mühasib müəyyən edir. Əməliyyatların rəsmiyyətə salınması, tələb olunan sənədlərin və məlumatların düzgün və vaxtında verilməsi hər bir işçisinin vəzifə borcu hesab edilir.Sənəd dövriyyəsi planının tərtib etdikdə sənədlərin hərəkətinə etmə vaxtlarının və hər bir mərhələdə sənədin hərəkətinə məsuliyyət daşıyan şəxs müəyyən edilməlidir. Bu zaman elə etmək lazımdır ki, sənədin hər bir növünün nəzərdə tutulan mərhələrindən imkan daxilində tez keçə bilməsi təmin edilsin. Sənəd dövriyyəsinin bu cür təşkili sənədlərin keyfiyyət yaxşılaşdırmağa, onlardan təsərrüfata rəhbərlikdə daha səmərəli istifadə etməyə imkan verər.

İnventarlaşdırma. Mühasibat uçotunun qarşısında duran əsaə tələblərdən biri onun göstəricilərinin düzgün olmasıdır. Bu tələbə cavab verə bilmək üçün mühasibat uçotu göstəriciləri həqiqi göstəricilərə uyğun olmalıdır. Bəzi hallarda həqiqi məlumatlar uçot məlumatlarına uyğun gəlmir. Bu uyğunsuzluq müxtəlif səbənlərə -təbii olaraq baş vermiş itgilərə, mal – material qiymətləri qəbul edilən və buraxılan zaman yol verilən nöqsanlara uçotda olan nöqsanlara və.s. baş verə bilər. Bu səbəblər mal – material qiymətlərinin inventarlaşdırılmasını aparmaq yolu ilə aşkar edilir. İnventarlaşdırma zamanı müəssisədə mövcud olan bütün vəsaitin mövcudluğunu yoxlanılır. İnventarlaşdırma iki cür olur:- tam İnventarlaşdırma- qismən İnventarlaşdırma. Tam inventarlaşdırma zamanı müəssisədə bütün material qiymətləri, pul vəsaiti, hesabıaşmalar və.s yoxlanılır. Qismən İnventarlaşdırma zamanı vəsaitin ayrı – ayrı növləri yoxlanılır. Qismən inventarlaşdırma təsərrüfatı ayrı – ayrı sahəsində müəyyən məlumat daxil olduqda və.s. bu kimi hallarda aparılır. Tam inventarlaşdırma yalnız ilin axırında ilik hesabat tərtib edilməzdən əvvəl aparılı.İnventarlaşdırma öz xarakterinə görə plan üzrə və qəflətən aparılan inventarlaşdırma bölünür. Plan üzrə inventarlaşdırma qabaqcadan müəyyən edilmiş vaxtlarda aparılır. Qəflətən inventarlaşdırma müəssisə rəhbərinin, yaxud təşkilatların , habelə istindaq orqanlarının sərəncamı ilə aparılır. Material qiymətlərinin həqiqi qalıqları inventarlaşdırma siyahılarına yazılır. İnventarlaşdırma siyahları material qiymətlərinin saxlanma yerləri və onların saxlanmasına məsuliyyət daşıyan şəxslər üzrə tərtib olunur. Bu siyahıları inventarlaşdırma siyahılarında hər hansı bir düzəliş etmək zərurəti meydana cıxarsa o, əsaslandırılmalı və inventarlaşdırma komissiyasının bütün üzvləri tərəfindən imzalanmalıdır. Maddi – məsul şəxslər hər bir siyahı üzrə asağıdakı məzmunda qəbz verir. << Bu inventarlaşdırma siyahısında adları cəkilən bütün material qiymətləri komissiya tərəfindən mənim iştirakımla naturada yoxlanılnış və siyaahıya daxil edilmişdir. Bununla əlaqəda olaraq komissiyaya heç bir e'tirazım ypxdur. Siyahıda göstərilən material qiymətləri mənim məsuliyyətim altında saxlanılır. >> Maddi – mə'sul şəxslərin təsiri üzündən mateial qiymətlərinin, pul vəsaitlərinin əskik gəlmələri təqsirkar şəxslərin hesabına yazılır.

18

Müəyyən edilmiş təbii itki normasından çox olmayan əskik gəlmə müvafiq xərclərə ( istehsal və ya tədavül ) silinir. Artıq gələn qiymətlilər isə onların uçota alındıqları hesablar üzrə mədaxil edilir. Ödənilməsi mümkün olmayan normadan artıq əskik gəlmələr müəssisənin mənfəətinin azalmasına silinir. Əskik gəlmələrin nəticələri mühasibat uçotunda aşağıdakı qaydada əks etdirilir. Əvvəlcə səbəbindən asılı olmayaraq material qiymətlərinin bütün əskik gəlməsinə belə yazılış tərtib olunur: DEBET:- <<Əskik gəlmələr və qiymətlərin xarab olmasından itgilər >>hesabı. KREDİT:- <<Materiallar>>,<<hazır məhsul,<<kassa>> və başqa hesablar. Sonra komissiyanın və idarə rəhbərinin qərarına əsasən aşkar edilmiç əskik gəlmələrin məblləği aşağdakı ardıcıllıqla hesablarda əks etdirilir.

DEBET:- Ümumistehsalat və ya ümumitəsərrüfat xərcləri ,<< Tədavül xırclərih>>esabları. KREDİT:-<<Əskik gəlməlırı və qiymətlərin xarab olmasından itkilər>>hesabı. Təbi itki normasından artıq əskik gəlmələr təqsirkar maddi mə' sul şəxslərin hesabına aid edildikdə. DEBET:- <<Sair əməliyyatlar üzrə işçi hey' əti ilə - hesablaşmalar hesabının << Maddi zərərlərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar>> sub hesabı. KREDİT:- <<Əskik gəlmələr və qiymətlərin xarab olmasından itkilər>>hesabı.Material qiymətliləri, pul vəsaiti artıq gəldikdə onlar hımin vəsaitləri uçota alab hesablara aşağıdakı mühasibat yazılışı ( provodası ) aparmaqla mədaxil olunur: DEBET:- << Materiallar>>,<<kassa>> və başqa hesablar. KREDİT:- <<Mənfət və zərərlər>>hesabı.Təcrübədə müəssisənin vaxtı kecmiş bebitor və kreditor borcları əmələgəlir və bu borclar qanunla müəssisnin mənfəətinin artırılmasına və yaxud azaldılmasına silinməlidir. Vaxtı keçmiş kreditor borcları və malsatanlarla olan vaxtı kecmış borclar nüəssisə mənfəətinin artırlmasına silindikdə belə mühasibat yazılışı ( provodası )tərtib olunur.DEBET :- <<Müxtılif debitor və kreditotlarla hesablaşmalar>> <<Hesabı və yaxud malsatan və podratcılar hesablaşmalar>>hesabı.KREDİT:- << Mənfət və zərərlə>> hesabı.Vaxtı keçmiş debitor borcları müəssisənin zərəri kimi mənfəət azalmasına silindikdə isə uçota belə əks etdirilir.DEBET:- << mənfəət və zərərlər>> hesabı.KREDİT:- << Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar>> hesabı.

Qiymətləmdirmə və onun əsas pirinsipləri.Təsərrüfat vəsaitlərinin hhərəkətini və onların əmələgəlmə mənbələrini uçota almaq üçün mühasibat uçotu obyektləri düzgün qiymətləndirmək lazımdır. Təsərrüfat vəsaitlərinin və onların əmələ həlmə mənbələrinin qiyməti onları pul ölçüsünddə ifadəso deməkdir.Qiymətin köməyi ilə sənədlərdə əks erdirilmiş natural göstəricilər pulla ifadə olunmur və hesablarda qeydiyyat aparılır. Mühasibat uçotunun obyektlərinin qiymətlaəndirilməsi real və bahid olmalıdır. Əmlakın qiymətləndirilməsinin əsasını pul ölçüsündə ifadə olunmuç real məsrəflər təşkil edir. Əmlak və onun əmələ gəlmə mənbələrini balansda vahid qaydada əks etdirmək məqsədi ilə bütün müəssisələrin əmlak qanunla müəyyən edilmiş qaydada qiymətləndirlir. Əsas və dövriyyə

19

vəsaitinin qiymətinin reallığının və vahidliyinin müəssisənin maliyyə nəticələrinin düzgün təyin edilməsində böyük əhəmiyyət vardır.Təsərrüfat vəsaitlərinin və onların əmələ gəlmə mənbələrinin düzgün qiymətləndirilməsi və uçotda əks etdirilməsi müəssisənin maliyyə nəticələrinə menfi təsir göstərir. Müəssisənin və təşkilatların əməlkı aşağıdakı qaydada qiymətləndirilir:Əsas vəsaitlər ilk, bərpa (sırbəst, bazar) və qaləq dəyəri ilə qiymətləndirilir.Əsas vəsaitlər tərkib etibarı ilə müxtəlif olduğuna görə hər bir əsas xəsait obyektinin ilk dəyəri də məzmun etibarı ilə müxtəlif olur. Əsas vəsaitləər podratüsulu ilə tikildikdə onuların ilk dəyəri hər bir obyektin smeta dəyərində, təsərrüfat üsulu ilə tikildikdə isə oblara sərf olunan heqiqi xərclərdən ibarət olur. Hər iki halda əsas vəsaitin ilk dəyərinə layihə axtarış işarəli bağlı olan xərcərdə daxil edilir. Müəssisədə materialların nameklaturası olan hallarda istifadə edilən materialların həqiqi maya dəyırini dərhal hesablamaq qeyri-mümkün olur. Buna görə o yalnız ayın spnunda təyin edilir. Materialların həqiqi maya dəyərinin orta alış qiymətindən yaxud plan maya dəyərindən kənarlaşması isə hər bir materal qurupun üzrə ayrı – ayrı analitik hesablarda yçota alınır.Mühasibat uçotunun beynalxalq standartları material qiymətlərinin mühasibat balansında heqiqi tədarük maya dəyəri – balans tərtib olunan dövrə mövcud bazar qiymətləri ilə müqayisə etməklə yaranan qiymətləndirilməsini nəzərdə tutulur. Hazır məhsul müəssisənin dövriyyə vəsaitlərinin tərkibinə daxil edilir. Hazır məhsul sintetik hesablarda və balansda heqiqi maya dəyəri ilə əks edilir. Məhsulun müəssisədə hərəkəti isə hər gün baş verir. Ona görə cari uçotda hazır məhsullar çox vaxt şərti qiymətlə qiymətləndirilir. Halzır məhsulun hərəkətinin gündəlik uçotu ya plan maya dəyəri, ya müəssisənin müqavilə qiyməti və yaxud da pərakəndə buraxılış qiymətləri ilə aparılır. Məhsul vahidinin plan maya dəyərini müəssisə hesablayır. Ayın axırında plan maya dəyəri hesablama aparmaq yolu ilə heqiqi maya dəyərinə catdırılır və plan maya dəyərinə qarşı kınarlaşma(qənaət və artıq xərci ) hesablanıb müəyyən edilir.

Kalkulasiya.

Təsərrüfat vəsaitlərinin qiymətinin reallığını təmin etməl üçün onların həqiqi maya dəyərini düzgün təyin etmək lazımdır. Təsərrüfat vəsaitlərinin qiymətinin əsasını həqiqi maya dəyəri təşkil edir.Xalq təsərrüfatının bütün sahələrində mövcud olan təssərrüfat vəsaitlərinin və baş verən təsərrüfat proseslərinin dəyər ifadəsində ölçmək, qiymətləndirmək üçün mühasibat uçotunda kalkulyasiyadan geniş istifadə edilir. Kalkulyasiy məhsul maya dəyərinin hesablanma üsulu deməkdir və qiyməti təyin etmək üçün bazar hesab olunur.Kalkulyasiya birinci növbədə müəssisələrdə məsrəflərin və nəticələrin pul ifadəsində ölçülməsini tələb edən təsərrüfat üçün lazımdır. Tərtib olunma dövrünə görə kalkulyasiyası gələcək dövün əvvəlində tərtib edilir. Həqiqi sərf edilmiş xərclər haqqında məlumatların əsasən isə hesabat kalkulyasiyası tərtib olunur. Hesabat kalkulyasiyası müəayyən mühasibat uçotu məlumatlarına əsasən tərtib edilir. Kalkulyasiya əsasən məhsulun həqiqi maya dəyəri təyin edilir. Məhsulub həqiqi maya dəyərini düzgün hesablamaq nühasibat işçilərinin əsas vəzifələrindən iri hesab olunur. Kalkulyasiyası hesablamaq üçün malumatla mühasibat hesablarından götürülür. Maya dəyərini təyin etmək üçün müxtəlif məsrəflərin hesablarda düzgün və vaxtında əks etdirilməsini təyin etmək lazımdır.

20

Kalkulyasiyanın düzgün tərtib olunmasına – məhsulun maya dəyərinin əmələ getirən xərcləri düzgün qruplaşdırmaq və xərclərin məhsullar arasında bölüşdürülmə metodunu elmi cəhədən əsaslandırmaq yolu ilə nail olmaq mümkündüe. İstehsalın uçotun və məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyanın metodları və qaydası sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələrinin, xüsusiyyətləri, onların istehsal texnologiyasının təşkili və spesifik xüsusiyyətləri, habelə buraxılan məhsulu xarakteri ilə müəyyən etdilir. Məhsulu istehsal maya dəyərinin əmələ gətirən bütün məsrəflələ mühasibat uçotu təcrübəsində istehsal prosesində məsrəflərin məqsədli istiqamət görə; məsrəflərin məhsulu maya dəyəri kalkulyasiyasına daxil edilmə üsuluna görə; hesabat dövürünə münasibətinə görə; məsrəflərin tərkibinə görə; istehsal həcmindən asılılıq əlamətinə görə; istehsal məsrəfəərin maddələrinə görə; istehsala məsrəfələrin ünsürlərinə görə təsnifləşdirilr. İstehsal prosesində məqsədli istiqamətinə görə xərbəısas və üstəlik xərclərə bölünür. Əsas xərclərə bilavasitə məhsulu hazırlanmasının istehsal texnologiya prosesi ilə əlaqədar olan və onlarsız məhsul istehsalına başlamaq mümkün olmayan xərclər aid edilir. Bu cür xərclərə əsas materiallar, texnoloji ehtiyac üçün yanacaq, enerji, əsas əmək haqqı, əmək haqqına müvafiq olaraq sosial sığorta və təminat fonduna ayrlmalar, istehsal təyinatlı əsas vəsaitlərin köhnəlməsi və onların saxlanmasına şəkiləm xərclər daxil edilir.Üstəlik xərclərə istehsalın idarə edilməsi və onlara göstərilən xidmətlə əlaqədar xərclər aid edilir. Üstəlik xərclərin uçotu ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri hesablarında aparılır. Məhsulun maya dəyəri kalkulyasiyasına daxol edilmə üsuluna görə xərclər müstəqim və qeyri-müstəqim xərclərə bölünür. Müstəqim xərclər bilavasitə konkret məhsul istehsalı ilə əlaqədardır. Buna görə də həmin xərclər birbaşa kalkulyasiya hesablarında uçota alınır və həmin məhsulun maya dəyərinə daxil edilir. Qeyri müstəqim xərclərə her hansı bir konkret məhsulun deyil, bütün buraxilan məhsulu istehsal ilə əlaqədardır. Tırkibinə gprə xərclər sadə və kompleks xərclərə bölünür.Sadə xərclər bir ünsürdən ibarət olur və onlar istehsal fəhləkərinin əmək haqqı, əsas material, yanacaq, elektrik enerjisi və.s məsrəflərə daxil edilir. Kompleks xərclər öz məzmununa görə bir neçə ünsürdən ibarətdir. Belə xərclərə ümumistehsal və ümumtəsərrüfat xərcləəri aid edilir. Mühasibat uçotu obyektlərinin elmi cəhətdən əsasləndırılmış qaydada qiymətləndirilməsi və kolkulyasiya edilməsi təsərrüfat vəsaitlərinin və onların əmələ gəlmə mənbələrinin, uçot və hesabatda düzgün əks etdirilməsini təmin edir. Təchizt prosesinin uçotu.

Müəssisə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyətinin uçot təsərrüfat vəsaitləri və onların əmələ gəlmə mənbələrinin hərəkətini, əks etdirməklə məhdudlaşa bilməz. Müəssisə və ya təşkilatın işinin göstəriciləri bu və ya digər proseslərin həcm göstəriciləridir. Müəssisənin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasında kəmiyyət göstəriciləri üzərində nəzarətin aparılması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Hal – hazırda belə göstəricilərə mənfəət və rentabelik, həm də əmək məhsuldarlığı göstəriciləri aiddir. İstehsal müəssisələrinin, yəni sənaye, kənd təsərüfat müəssisələrinin, ticarət təşkilatlarının işini xarakterizə etmək üçün mütləq onlar tərəfindən tədarük edilmiş əmək əşyalarının istehsal edilmiş və satılmış məhsulun, satın alınmış və satılmış mallar haqqında məlumatların olması tələb olunur.

21

Hər bir müəssisənin əmək əşyaları ilə təmin edilmə, təsdiq edilmiş təchizat planına uyğun olaraq həyata keşirilir. Buradan əlavə müəssisə əmək əşyalarının başladılması, daşınması, yüklənmasi və.i.a əlaqədar olan bir sıra xərclər də çəkir. Təchizat prossesinin uçotunun əsas vəzifasi təchiztı həqiqi həcmini və əldə edilmiş əmək əşyalarının həqiqi maya dəyərinin müəyyən etməkdən ibarətdir. Bununla yanaşı mühasibat uçotu əmək əşyalarının hər bir növünün tədarükü üçün müəssisə tərəfindən sərf edilən məsrəflərin həqiqi haqqında göstəricilərida təmin etməlidir. Təchizat həqiqi həcm “Materiallar” hesabının debetində toplanmış məbləğin yekununa əsasən təyin edilir. əmək əşyalarının həqiqi dəyərini təyin etmək üçün “Materiallar” hesabının bebetindəki sərbəst alış qiymətinin üzərinə nəqliyyat tədarük xərclərinin əlavə etmək lazımdır. Qüvvədə olan sənədlərə əsasən, (hesab fakruralar, nəqliyyat qaimələrinə, kommersiya aktlarına və.i.a. ) malsatanlardan daxil olunmuş və müəssisənin anbarına mədaxil edilmiş əmək əşyaları (materiallar) mühasibat uçotunda aşağıdakı yazılışa ( alış, sərbəst, liberallaşmış müqavilə qiyməti ilə) aks etdirilir. Debet “Materiallar” hesabı. Kredit “Malsatan və podrotçılarla hesablaşma lar hesabı. Yüklərin daşınması, yüklənib – boşalması üçün nəqliyyat müssisələrindən bə başqa təşkilatlardan daxil olan hesabnamələrin də yeri də “Materiallar” hesabın debetinə, “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar”, hesabına kreditinə yazılır.

Debet Kredit

“Kassa Təhtəl hesabı şəxslərlə hesablaşmalar” hesabı

Debet Kredit

Sxemdə göstərilən aməliyyatların izahı.

1. Satınalınmış və müəssisəyə daxil olunmuş, lakin hələ dəyəri ödənilməmiş materualların alış (müqavilə, sərbəst qiymətə) dəyəri.

2. Materialların daşınması, yüklənib boşaldılması üzrə nnəqliyyat idarələrinin başqa təşkilatların xidmətinin dəyəri.

3. Materialların tədarükü ilə əlaqədər xərclərin hesablaşma və yaxd valyuta hesabından ödənilməsi.

4. Materialların tədarükü ilə əlaqədar xərclərin kassadan yaxud təhtəl şəxs lərəfindən ödənməsi. Göründüyü kimi “Materiallar” sinetik hesabın debet dövriyyəsi təchizat prossesinin ümumi hecmini göstərir. Bu göstərici satınalınmış materialların alış dəyərindən və satınalınmış ilə əlaqədar olan nəqliyyat - -tədarük xərclərindən ibarətdir. Beləliklə

22

sintetik hesabda materiallar, onların satına alındığı həqiqi maya dəyəri ilə uçota alınır və həmin qiymətlə də balansda əks etdirilir. Satınalınan hər bir material növünün maya dəyərinin təyin etmək üçün analitik hesabların malumatlarında istifadə edilir. “Malsatab və podrat hesablaş. hesabı” “Materiallar hesabı”Cədvəl.

Materialların həqiqi maya dəyərinin kalkulyasiyası.

Məsrəf maddələri Materialın adı A B 1. Satınalınma (müqavilə,azad) dəyəri 2500.000. 2800.0002. Nəqliyyat tədarük xərcləri 250.000 280.000 Cəmi 275.0000 3080000

Buradam hər iki material (A və B) növünün həqiqi maya dəyəri təşkil edir.

İstehsal prosesinin uçotu. İstehsal prosesinin uçotu özlüyündü məhsulun hazırlanması əməliyyatların məcmuunu təşkil edir. İstehsal prossesində əməl əşyaları hazır məhsula çevrilir Fəhlə istehsal alətlərinin köməyi ilə əmək əşyalarına təsir edərək iblara yeni şəkil verir. İstehsal prosesi üç əsas şərtin vasitəsilə həyata keçirilir: İnsan əməyinin Əmək əşyalarının və Əmək vəsaitlərinin.Bunun nəticəsində istehsal müəssisələrinin müvafiq məsrəfləri yaranır. Məhsylun hazırlanması ilə əlaqədar olan məsrəflərə istehsal proseslərində iştirak edən fəhlələrin əmək haqqı, məhsulun hazırlanmasına sərf edilən. Əmək əşyalarının dəyəri və istegsal prosesində iştrak edən, əmək vəsaitinin köhməlməsi daxildir. Müəssisə tərəfindən məhsulun istehsalına sərf edilmiş bütün məsrəflərin pulla ifadə olunmuş ümumi məbləği istehsal edilmiş bütün məhsulun maya dəyərini təşkil edir. İstehsal prosesinin mühasbat uçotu müəssənin istehsal fəaliyyəti zamanı cəkdiyi məsrəflərin həcmini və quruluşunu göstərməklə istehsalatdan hazır məhsul buraxılıçın xarakterizə edən məlumatların əldə olunmasını təmin etməlidir. Müəssisələrin istehsal fəaliyyati, verilən tapşırıq – plan əsasında həyata keçirilir. Bu zaman aşağıdakı iki mühüm göstərici müəyyən edilir: İstehsal edilmiş məhsulun miqdarı ; Məhsulun ayrı – ayrı növlərinin maya dəyəri.Bu məqsədlə cari mühasibat uçotunda müəyyən hesablar tətbiq edilir. Belə hesablara “əsas istehsalat” “Köməkçi istehsalat” “Ümumistehsalat xərxləri” və “Ümumtəsərrüfat xərcləri” hesablarını aid etmək olar.

23

Ümumistehsalat VƏ ümumtəsərrüfat xərxləri hesablarının debitində ay ərzində istehsalın idarə edilməsi və ona xidmət göstərilməsi ilə əlaqədar olan xərclər toplanır. Məhsul buraxılışını uçota almaq üçün iki variant tətbiq olunur.Ay ızrində məhsul istehsal olunub qurtardıqda müvafiq sənədlərə əsasən anbara mədaxil olunur.“Əsas istehsalat” hesabının tərkibində açilmış analitik hesabların kredi məbləği ilə debet məbləği istehsal olunmuş hazır məhsulun plan maya dəyərinə qarşı kənarlaşmanı göstərir. Əsas istehsalın ayrı – ayrı növ məhsullarının maya dəyəri həmin hesabın tərkibində acılmış analitik hesabların məlumatlarına əsasən təyin edilir. Beləliklə əsas məhsulların ayrı – ayrı növlərinin maya dəyəri “ əsas istehsalat” sintetik hesabının tərkibində açılan analitik hesabların göstəricilərinə əsasəm hesablanır. İstehsala məsrəflərin əsas xüsusiyyətlərindən biri də istehsal fəhlələrinin əmək haqqını uçotda əks etdirdik də, həmin əmək haqqına müvafiq olaraq hər ay sosial sığorta və təminat orqanlarına hesablanan ayırmalarında məhsulun maya dəyərinə daxil olmasıdır.Fəhlə və qulluqçular məzuniyyətə cıxdıqda məzuniyyət haqqı alırlar. Mazuniyyət haqqı da xərc ünsürlərindən biri kimi, istegsal məsrəflərinə daxil edilir. Həmin normativlərə əsasən qarşıdakı xərclərin ödəmək üçün ehtiyyatlar yaradılır. Deyilənlərlə əlaqədar olaraq əsas vəsaitlərin tam bərpası üçün köhnəlmə hesablandıqda aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib olunur!Debet – “ Əsas istehsalat! Hesabı.Debet – “Ümumistehsal xərcləri” hesabıKredit – “əsas vəsaitin köhnalməsi” hesabı. Bütün məhsula və onun ayrı – ayrı növlərinə çəkilən məsrəflərin uçotunun təşkilini və məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyanı nəzərdən keçirək: Əməliyyat 1. Müəssisə məhsul istehsalına materalın sərf etmişdir: <<A>> 85560 manat <<B>> 26680 manat Cəmi: 112240 manat<<Ümumistehsalat ehtiyacına>> 5760 manat<<Ümumtəsərrüfat ehtiyacına>> 2000 manat Yekun 120.000 manat

Sərfolunan materialları “ Materiallar” hesabından aşağdakı yazılışla silib istehsala məsrəfləri uçota alan hesablarda yazma lazımdır:Onun <<A>>məhsulu analitik hesabı.26680 <<B>> Məhsulu analitik hesabı 88560 manat.Debet “Ümumistehsalat xərcləri” hesabı 5760 manatDebet “Ümumtəsərrüfat xərcləri” hesabı 2000 manat kredit “ materallar” hesabı 120.000 manat.Hazır məhsulun həqiqi maya dəyəri “əsas istehsalat” hesabnın və onun <<A>> və <<B>> məhsullarının analitik hesablarının məlumatlarına əsasən hesablarının mlumatlarına əsasən hesablanır. Hazır məhsulun maya dəyərinin hesablanması üçün “əsas istehsalat” hesabının və onun analitik hesablarının debet məbləğindən etməmiş istegsala məsrəfləri çıxmaq lazımdır. Cədvəl var

Satış prossesinin uçotu.İstehsal müəssisələrinin məhsulu istehsal etməkdə məqsaədi onun satmaqdan ibarətdir. Məhsul malalanlarla bağlanməş müqavilərlərə əsasən satılır. Məhsulun satışı

24

planını və müqavilələrin yerinə yetirilməsini öyrənərkən mütləq satılmış məhsulun maya dəyəri həmin məhsulun istehsal maya dəyırindən və satış ilə əlaqqədar xərclərin cəmindən ibarətdir. Məhsul satışınən mühasibat uçotu aşağdakı vəzifələri yerinə yetirilməlidir! Mühasibat uçotu satılmış məhsulun miqdarı,çeşidi, quruluşu, satış müddətləri haqında məlumatlarının əldə edilməsini təmin edir. Mühasibat uçotunda hazır məhsulun satış planının və bağlanməş müqavilələrinin yerinə yetirilməsi əks etdirilməlidir; Satılmış məhsulun həqiqi maya dəyərinin hesablamaq üçün onun plan maya dəyərinin üzərinə plan maya dəyərinə qarşı kənarlaşmanı əlavə etmək və ya çıxmaq lazımdır. Satış prossesinin uçotunu daha aydın düşmək üçün onu misalla izah edək. Hesablamalardan göründüyü kimi baş vermiş təsərrüfat əməliyyatları nəticəsində "Satış" hesabını həm debet, həmdə kredit dövriyyələri 17000 manat təşkilı edir.cədvəl var. Mühasibat uçotu hesablarının təuinatına və quruluşuna görə təsnifatı.

Mühasibat uçotunda çoxlu miqdarda müxtəlif hesablardan istifadə edilir. Bu hesablardan alınan məlumatların köməyi ilə müəssisənin ayrı – ayrı sahələri üzərində operativ rəhbərlik etmək mümkün olur. Mühasibat uşotu hesabları iki istiqamət üzrə təsnifləşdirilir:

1. Təyinatına və quruluşuna görə :2. İqtisadi məzmumına görə:

Hesabların təyinatına və quruluşuna görə təsnifatı zamanı bu və ya digər hesabdan nə üçün istifadə edildiyi, hesabın quruluşu, daha doğrusu vəsaitlərin, onların mənbələrinin və təsərrüfat prosseslərinin hesablarda necə əks etdirilməsi, debet və kreditə nəyin uçota alınması, hər hesabın qaləğının nəyi göstərməsi öyrənilir.Mühasibat uçotunda əks etdirilən bütün təsərrüfat əməliyyatları, təsərrüfat vəsaitlərinin və yaxud onların əmələ gəlmə mənbələrinin tərkibində müəyyən dəyişiklik əmələ gətirir. Əsas hesab üç qrupa bölünür :

1. Əsas aktiv hesablar ;2. əsas passiv hesablar ;3. əsas aktiv – passiv hesablard;

Əsas hesablar materal və pul vəsaitinin mövcudluğunu və hərəkətini uçota almaq üçün istifadə olunur.Həmin hesablar aktiv hesablar olduğu üçün onların yalnız debet qalığı ola bilər. Əsas aktiv – passiv hesablardan debitor və kreditorlar hesablaşmaların uçotunu aparmaq üçün istifadə olunur.Nizamlayıcı hesablar təsərrüfat vəsaitinin qiymətinin və yaxud onların mənbələrinin məbləğındakı köməkçi qruplara bölünür :

1. Əlavə nizamlayıcı hesablar ;2. Kontrar nizamlayıcı hesablar;

Kontrar hesablar aktiv və passiv hesabların göstəricilərinin nizamlaşdırmaq üçün istifadə edilir.Kontraktiv hesablar aktiv hesabların göstəricilərinin nizamlaşdırılması üçün istifadə

25

edilir. Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi hesabı özünün xarlterinə görə sərbəst ehəmiyyətə də malikdir. Bu hesab müəssosələrdə məxsus və onlar tərəfindən icra edilmiş əsas vəsaitlərin köhnəlməsi haqda informasiyalarınümumiləşdirilməsi üçün də nəzərdə tutulmuşdur. Təsərrüfat proseslərinin əks etdirmək və onun həyata keçirilməsinə nəzarət etmək üçün nəzərdə tutulmuş hesablara əməlliyyat hesabları deyilir. Əməliyyat hesabları öz növbəsində bir neçə qrupa bölünür.

1. xalis maliyyə nəticəsi müəyyən edilir. Həmin hesabın debet qalığı zərəri, kredit qalığı isə mənfət göstərir. Balans hesabları ilə yanaşı elə hesablarda tətbiq edilir ki, onlar üzrə qalıq balansa daxil edilmir. Ona görədə blə hesablar onların balansa Bölüşdürücü hesablar.

2. Kalkulyasiyaedici hesablar.3. Müqayisəedici hesablar

“Mənfəət və zərər” Hesabının bebet və kredit yazılışlarının ümumi yekunu müqayisə etmək yolu ilə hesabat ili ərzindəki, təsərrüfat fəaliyyətinin müvəqəti mövcud olan və ona aid olmayan qiymətlilər, daha doğrusu icarə edilmiş əsas vəsaitlər maddi mühafizəyə qəbul olunmuş, materallar, qiymətliləri, emala qəbul edilmiş materiallar, ciddi hesabat sənədləri, ödəmə qalibiyyəti olmayan, bebitorların borclarının zərərlərə silinən məbləği və.s. əks etdirilir.

Mühasibat uçotu hesablarının iqtisadi məzmununa görə təsnifatı. Hər bir hesabına iqtisadi məzmumunu uçotun konkret obyekti ilə təyin olunur. Mühasibat uçotunun obyektləri onların geniş təkrar istehsal prosesindəki rolundan asılı olaraq təsnifləşdirilir. Mühasibat uçotu hesabları iqdisadi məzmununa görə aşağıdalı qruplara bölünür :Müəssisənin təsərrüfat vəsaitinin uçota alınan hesablar;Vəsaitin əmələ gəlmə mənbələrini uçota olan hesablar.Təsərrüfat proseslərinin uçota alan hesablar.Təsərrüfat vəsaitlərinin uçota olan hesablar da öz növbəsində bir neçə yerə bölünür.

1. əsas vəsaitləri, qeyri – maddi aktivləri, kapital qoyuluşlarını uçota olan hesablar. Bu hesablarda əsas vəsait və qeyri – maddi aktivlər ilk dəfələrlə əks etdirilir. Əsas vəsaitləri və qeyri – maddi aktivlər tam xarakterizə etmək üçün yalnız əsas vısait və qeyri – maddi aktivlər hesabı kifayət deyil, bu hesablarla yanaşı, əsas vəsaiti köjnəlmasi və qeyri – maddi aktivlərin kğhnəlməsi hesablarından da istifadə edilir.

2. Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları hesabı. Bu hesablar – paylar və əhmlər, istiqrazlar və verilmiş borclar uçota alınır. 3. Azqiymətli və tez köhnələn əşyalara uçota olan hesablar.Azqiymətli və tez köhnələn əşyalar iki :Azqiymətli və tez köhnələn əşyalar və az tez köhnələn əşyaların köhnəlməsi hesablarında uçota alınır. 4.İstehsal ehtiyyatlarının uçota alan hesablar.Bu hesablara əmək əşyaları uçota alınır. Əmək əşyalarına xammal, material, yanacaq, ehtiyyat hissələri və.i.a aiddir. 5. Hazır məhsulları, malları və.i.a uçota olan hesablar. 6. Debitorlarla hesablaşmaları uçota alan hesablar.Belə hesablara malalanlara hesablaşmalar, təhtəl hesab şəxslərlə hesablaşmalar və.i.a hesablar aiddir.

26

7. Pul vəsaitlərinin uçoya olan hesabları.Bu hesablarda müəssisənin kassasında və bankda olan hesablaşma hesabındakı, valyuta hesabındakı hesablaşma hesabı, valyuta hesabı, və bankda olan sair hesablar aiddir. 8.Yayındırılmış vəsaitləri uçota alan hesablar. Belə hesablarda müəssisəninəsas fəaliyyətinin dövriyyəsindən yayındırılmış vəsaitlər əks etdirilir. Vəsaitin əmələ gəlmə məsələri hesabları aşağıdakı qruplara bölünür!1. Xüsusi vəsait mənbələrinin uçota alan hesablar. Bu qrupa hesablarda müəssisənin əsas fəaliyyəti üçün təyin edilmiş xüsusi vəsaitin əmələ gəlmə mənbələri əks etdirilir.2. Xüsusi təyinat mənbəli hesablar.Bu hesanlarda xüsusi məqsəd üçün təyin edilmiş vəsait mənbələri uçota alınır.3. Bank kreditləri hesabları. Həmin hesablarda bankın qısa və uzun müddətli hesabları uçota alınır.4. Kreditorlarla hesablaşmaları uçota alan hesablar. Burada müəssisənin başqa müəssisələrə, idarələrə və ayrı – ayrı şəxslərə olan kredit borxları əks etdirilir.Tısırrüfat proseslərini uçota olan hesablar bir neçə yere bölünür.

1. Təchizat prosesini uçota alan hesablar. Bu hesablarda təchizat prosesi və onunla əlaqədar olan xərclər əks etdirilir. Bu cür hesablara materiallar hesabı aiddir.

2. İstehsal prosesinin uçota olan hesablar. Belə hesablara “ısas istehsalat” köməçi istehsalat” “Ümumistehsalat xərcləri” “Ümumitəsərrüfat xərcləri” və.s hesablar aiddir. Bu hesablar istehsala məsrəfləri və məhsulun maya dəyərini əks etdirmək üçün nəzərdə tutulur.

3. Satış prosesini uçoa olan hesablar. Bu hesablardan satış prosesini və satişdan əldə edilən nəticələro aşkara cıxarmaq üçün istifadə edilir. Bu cür hesablara “satış” əsas vəsaitin satışı və sair xaric olmaları” “ sair aktivlərin satışı” “ hesabını aid etmək olar. Mühasibat uçotunun hesablar planı.Hesablarda təsərrüfat vəsaitinin və onların əmələ gəlmə mənbələrinin dəyişməsi və təsərrüfat proseslərinin nəticələrinin haqqımda məlumat toplanır. Muəssisə və təşkilatda plan və tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək üçün mühasibat ucotunda kompleks istifadə olunan balans vı hesabat bilavasitə mühasibat uçotunda kompleks hesablardan istifadə edilir. Bu kompleks hesabların sistemləşdirilmiş hesabı siyahısı planın adlanır.Azərbaycanda hazırda vahid hesablar planı tətbiq edilir. Bu da xalq təsərrüfatının bütün sahələrində mühasibat uçotunun vaahid qaydada qurulmasına imkan yaradır.Hesablar planında Yalnız sintetik hesablar deyil, eyni zamanda onların tərkibinə daxildən subhesablarda əks etdirilir. Hesablar planından istifadəni asanlaşdırmaq məqsədilə hər bir hesaba şifrə verilir. Mühasibat yazılışları zamanı hesabın adı əvəzinə onun şifrəsi göstərilir. Buda həm uçotu, həm də onun aavtomatlaşdırılmasını asanlaşdırır. Hesablar planının sonunda balans arxası, həm dı onun avtomatlaşdırılmasını asanlaçdırır. Hesablar planının sonunda balans arxası hesabların siyahısı da verilir. Hesablar planın əlavə olaraq onun tətbiqinə dair təlimat hazırlanmır. Həmin təlimatda hər bir hesabın təyinatı, məzmunu xarakterizə etməklə onun başqa hesablarla müxabirləşməsi də göstərlir. Hesablar planı və ona əlavə olan təlimat mühasibatlıq tərəfindən hansı göstəricilərin alınmasını və bu göstəricilərin alınması qaydasını müəyyən edir.

27

Uçot qeydləri haqqında anlayış, onların növləri və formaları.İlk sənədlər mühasibatlığa daxil olduqdan sonra düzgün tərtib olunması, baş verən təsərrüfat əməliyyatlarının qanuna və məqsədə uyğunluğu, hesabı hesablamaları və.s cəhətdən yoxlandıqdan sonra, onların məlumatları iqtisadi oxşarlıq əlamətlərinə görə mühasibat uçotunun sintetik və analitik hesablarında qruplaşdırılır və qeydiyyatdan keçirilir. Mühasibat kitabları bir – birinə tikilib kitab şəkilinə salınmış xüsusi sütünlaşdırılmış uçot cədvəllərindən ibarətdir. Kartlar gağızdan yaxud nazik kartondan hazırlanmış müxtəlif quruluşlu ayrı – ayrı cədvəllərdən ibarətdir.Forma etibarı ilə kartlar müxtəlif formada olur. Onların birinci növ kartlar konomopert kartları deyilir. Bunlar aşağıdakı səkildə olurCədv.

Kontokorret formalı kartlar bebetin və kreditorlarla , maliyyə orqanları ilə hesabla.malarım amalitik uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur. Digər mal material dəyərlilərinin analitik uçot aşağıdak formalı miqdar məbləğ uçotu kartlarında aparıla bilər:Cədv.

Kartların bir növü də mal – material dyərlərinin ancaq natural ifadə əks etdirilməsi üçün istifadə edən miqdar uçotu kartlardır. Belə kartlar anbarlarda uçotun maddi – məsul şəxslər tərəfindən aparılması zamanı geniş istifadə edilir. İstehsal məsrəflərinin yyromu üçün istifadə edilən çox sütunlu kartlar isə aşağdakı formada olurCədv.Bu kartın baş sütunlarında məsrəflərin adı yazılır və ayın axırında her sütun üzrə məsrəf növlərinə görə qeydlər xronolji, Sistematik və kombinələşdirilmiş qeydlər bölünür. Xranoloji qeydlərdə əməliyyatlar baş vermə vaxtına və resmiyyətə salınma qaydasına görə eks etdirilir.

Uçot yazılışlarında aparılan səhvlərin düzəldiilməsi qaydası.Uçot qeydlərində aparılan yazılışlar mühasibat uçotunda sənədlər və yazılışlar haqqında Respublika Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş əsasnaməyə müvafiq olaraq aparılır. Yazılışların aparılması zamanı səhvlərə yol verilən hallarda onların düzəldolməsi aşağıdaki üç üsuldan birinin köməyi ilə yerinə yetirilə bilər : Korrektura ; Storno (mənfi işarə) Əlavə yazılış.Storno “ Qırmızı storno” Düzəliş üsukundan mahiyyəti ondan ibareətdir ki, səhv yazılımış məbləğin, yaxud mətnin üzərindən nazik xətt cəkilərək onların yuxarısında düzgün məbləğ yoxdu mətn yazılır.Storno “Qrmızı storno” düzəliş üsulundan yekynlar səhf hesablandıqda və balans tərtib olunduqdan sonra yaxud və ya digər əməliyyat aid olmadığı hesablarda əks etdirilən hallarda istifadə olunur.Debet “əsas istehsalat “ hesabı Kredit “əmək ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar “ hesabı - 12.000manat.

28

Storno üsulu ilə mühasibat yazılışı.Debet “əsas istehsalat” hesabıKredit “ Əmək ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablasmalar” hesbı 12.000 manat Debet “sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar” hesabı. Kredit “ Əmık ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı - 12.000 manat.Bu mühasibat uçotu hesablarında aşağıdakı şəkildə əks etdirilir.“Əməl ödənişi üzrə işçi heyəti” “əsas istehsalat” “Sosual sığorta ilə hesablaşmalar” hesabı hesabı və təminat üzh.cdv. Əlavə yazılış üsulundan təsərrüfat əməliyyatları mühasibat uçotu hesablarında düzgün müxabirləşmə ilə lakin az məbləğdə əks etdirilən hallarda istifadə olunur.“Debet əsas istehsalat “hesabıKredit “Azqiymətli və tez köhnələn əşyaların köhnəlməsi”hesabı 1500 manat.

Mühasibat uçotunun formaları və onların xarakteristkası.Xalq təsərrüfatının müəssisə və təşkilatlarında müxtəlif qeydlərdən istifadə edili, bu qeydlərə yazılışlar müxtəlif ardıcıllıqla aparıla bilər. Hazırda xalq təsərrüfatının müxtəlif sahəıərinin müəssisə və təşkilatlarında müxtəlif mühasibat uçotunun ən çox yayılmış dörd forması : Memaral – order, jurnal – order, cədvəl – perfokart, avtomatlaşdırılmış formaları tərtib edilir. Mühasibat uçotunun memarıal –order forması 1928 – 1930 cu illərdə yaranmışdır. Memarial – orderlər aşağıdakı fprmadatətbiq edilir.Daha müfəssəl məlumat əldə etmək məqsədi ilə bəzi sintetik hesablar üzrə analitik uçot qeydləri aparılılırdı. Onlarda aparılan uçot yazılışları memarial orderlər əlavə olunan ilk sənədlərə əsasən yerinı yetirildi. Ayın axırında yekun məlumatları analitik hesablar üzrə dövriyyə cədbəlləri tərtib etmək yolu ilə ümumiləşdirildi.

Xalq təsərrüfatının mühüm sahələrindən biri olan istehsal koorperasiyası sistemində mühasibat uçotunun həmin forması 1952 – ci il yanvarın 1 –dən xeyli deyişmiş və mühasibay uçotunun kitab – jurnal forması adlandırılmışdır. Bu formanın mahiyyəti aşağıdakı sxemə təsvir edilmişdir.

Hesabdarlığ kitabı – jurnal formasının gösyərilən sxemi xarici gprünüşnə görə mühasibay uçotunun memarial – order formasının cox da fərqlənmir. Lazkin bunların mahiyyətinə dərindən baxıldıqda fərqlərin olduğu aşkara cıxır.Özünün fərqləndirici xüsusiyyətləri ilə yanaşı uçotun kitab – jurnal forması ilə sənayedə is ticarətdə geniş tərtib olunan jurnal – order forması arasında bezo ümumi oxşarlıqlar vardır. Atın axırında jurnal – orderlərdə dan yekunlar hesablanır və baş kitaba yazılır. Bəzi jurnal – orderlər üçün debet üzrə əlavə yəğna cədvələri tərtib edilir. Baş kitab – jurnal orderlər öz analitik uçotun dövriyyə cədvəlləromo, mühasibat balansını və digər mühasibat hesabı cədvəllərini tərtib etmək üçün əsas hesab olunur. Cedv.

29

Hesabdarləğı bu formasında her bir sintetik hesab üzrə debet və kredit dövvriyyələrinin tabulayaqramaları sintetik uçot qeydlərinin əvəz edir .cədvMühasibat uçotunun bu formasında uçot işlərinin əmək məhsuldarlığı xeyli yüksəlir, mühasibat hesabların tərtib və təqdim etmə müddətləri ixtisar edilir. Oba görə ki, bu uçot forması uçot işlərinin yüksək işdən məhsuldarlığını təmin etməklə, onların texniki işdən azad edilməsinə, nəzarət fumksiyasının gücləndirmək məqsədilə təhlil olunmasına, genoş şərait yaradır. Təsərrüfat idarə etmək sahesində elmi texniki inqilabn heyata keçirilməsi müasir elektron hesablayıcı maşınlarla (EhM) təchiz olunmuş avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin (ANC) tətbiq ilə müşayət edilir. Elektron hesablayıcı maşınlar əsasında mühasibat uçotu hesabı hələlik bütün müəssisələrdə tam yaranmıçdır. Elektron hesablayıcı maşınlar frması ilə aparılan uçot nisbətən daha sərfəlidir. Mühasibat avtomatının köməyi ilə uçot məlumatları qabaqcadan işlənir. Operativ yığmanın köməyi ilə yekun göstəricilər işlənir və qruplaşdırılır.Mühasibat uçotunun elektron – hesablayıcı maşınlarda aparılması səraitində alınan məlumatların bir hissəsindən operativ qərarlar qəbul etmək məqsədilə idarıcilırdın istifadə edilir Məlüddətlərdə müəyyən mühasibat dövrünə aid yekun göstəricilərinin alınmasını təmin edir. Mühasibat hesabatının mahiyyəti, əhəmiyyəti və xüsusiyyətləri.

Mühasibat uçotunun əsas vəzifələrondən biri verilmiş tapşırığın yerinə yetirilməsinin üzərində nəzarəti heyata keçirtməkdir. Bunun üçün cari uçot məlumatlarından istifadə edilir. Lakin müəyyən dövür ərzində müəssisənin işi üzərində nəzarət etmək üçün cari uçot məlumatlarının ümumiləşdirilmiş küstəricilər sistemi deməkdir. Hesabay, Ölkənin təsərrüfat heyatını idarə etmək və ona operativ rəhberlik üçün ən mühüm vasitələrdən biri hesab edilir. Hesabat, yalnız tapşırığım yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək üçün deyil, eyni zamanda onun tərtib edilməsi üçün də geniş imkanlar açır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində hesabat qarşısında bir sıra tələblər qoyulmuşdur. Həmin tələblər aşağıdakılardır.

1. Hesabat, bazar iqtisadiyyatının və beynəlxaq standartların tələbinə cavab verməklə ona uyğun qurulmalıdır.

2. Hesabat göstəriciləro obyektib iş düzgün olmalıdır.3. Hesabat göstəriciləri ilə götürülmüş tapşırıqların göstəriciləri müqayisə edilə

bilməlidir.4. Hesabat vaxtlı – vaxtında tərtib və tədqid etilməlidir.5. Hesabat sadı və aydın olmalıdır.

Hesabat təsərrüfat rəhbərlik həm cari həm perspektiv öhdəlikıərin götürülməsi, üçün lazım olan məlumatlar olmalıdır. Mühasibat hesabı, hesata dövrü ərzində müəssisənin təsərrüfat maliyyə fəaliyyətlərini xarakterizə edən, nüəyyən formada qruplaşdırılan gğstəricilər sistemini özündə birləşdirir.Bazar münasibətlərinin formalaşdığı hazırki, şəraitində müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi xeyli məhdudlaşdırılır.

30

Müəssisənin maliyyə vəziyyəti, ehtiyyatların mövcudluğu, yerləşdirilməsini və istifadəsini, onların maliyyə veziyyətinin möhkəmlənməsini və balansın ləğv olunmasını əks etdirən göstəricilər sisremi xarakterizə edir.Bütün deyilənlərə əsasən belənəticəyə gəlmək olarki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində işləyən müəssisələrin idarə olunmasındaböyük rolu vardır. Hesabat tərkibi, Növləri tərtib olunma qaydası.

Hüquqi şəxs sayılan və müstəqil balansı olan her bir müəssisə özünün əmlakının və mənbəyinin tərkibini xarakterizə edən mühasibat hesabı tərtib edir. Müəssə və idarələrə xidmət göstərən mərkəzləşdirilmiş mühasibatləqlar özlərinin tərkibinə daxil olan müəssə və idarəıər üzrə icmal hesabat tərtib edilir. Mövcud olan qaydaya görə təsərrüfat subyektləri təşşəbüssü, tərəf müqabillərin və Respublika Maliyyə Nazirliyinin icazəsi ilə xalq təsərrüfatının ayrı – ayrı sahələrinin xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq mühasibat hesabları başqa hesabat məlumatları və arayışlarla tamamlana bilər. Müəssisələr üçün hesabat ili, yanvarın 1 –dın.31- i dekabrda daxil olmaqla olmaqla olan dörd sayılır. Mühasibat hesabındakl informasiyaalar sinetik və analitik uçotun məlumatlarına əsaslanır. Mühasibat hesabatında buraxılan səhvlərin düzəldilməsidüzəliş tarixi göstərilməklə onu imzalayan şəxslərin imzası ilə təsdiq edilir. Mühasibat hesabatı tərtib edilən zaman göstəricilərin sadə və aydın məlumatların həqiqi, sintetik və analitik uçotun məlumatlarının uyğun olması, hesabat göstəricilərinin plan göstəriciləri ilə həmçinin keçmiş ilin müvafiq dövürün hesabat məlumatları ilə müqayisə oluna bilməli təmin edilməlidir. Mühasibat hesabatının düzgün tərtib edilməsinə müəssisənin rəhbəri və baş mühasib, eləcə də plan şöbəsinin rəhbəri məsuliyyət daşıyır. Hesabat, tərtib edilmə mənbələrindən habelə istifadə olunma qaydalarından asılı olmayaraq cari, statistik və mühasibat hesabatına bölünüe. Təqdim edilmə müddətindən asılı olaraq hesabat cari illik hesabata bölünür. İllik hesabatda mühasibat, satistik və operativ uçota əks etdirilən əsas yekun məlumatları birləşdirilir. İllik hesabat tərtib etməzdən əvvəlgörülən növbəti tədbirlərdən biridə mühasibat uçotları hesabına son yazılışların aparılmasıdır. Növbəti mərhələdə “Hazır Məhsul” hesabı bağlanmalı , sonra “satış” hesabı vasitəsi hər bir məhsul və xidmət növü üzrə maliyyə nəticələri müəyyən edilməli, mənfəət bölüsdürülməli, onun müəssisənin sərəncamında qalan hissəsi təyin edilməlidir.

Mühasibat hesabatını ustifadə edənlər və onun təqdim edilmə müddətləri.Təsərrüfat subyektləri kvartallıq və illik mehasibat hesabatlarını tərtibedib qanun vericiliklə müəyyən edilmiş orqanlara təqdim etməlidir. Müəssiesənin hesabat dövrünə aid mühasibat hesabatı uçot prossesinin yekun mərhələsidir. Hesabatda əmlakın, bövriyyə vəsaitlərinin, qeyri – maddi aktivlərin və balans maddələri üzrə aktiv və passivlərin hərəkəti, maliyə vəziyyəti artan yekun əks etdirilir. Müəssisə rüblük və illik mühasibat hesabatlarını aşağıdakı orqanlara təqdim edir:Mülkiyyətçilərə ( təsis sənədlərinə uyğun olaraq, iştirakçılara təsisçilərə )

31

- Dövlət vergi müfəttişliyi orqanlarna;- Dövlət staabistika orqanlarına;

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəssisənin fəaliyyətini ayrı – ayrı tərəflərinin yoxlanılması və müvafiq hesabatların alınması həvalə edilmiş digər dövlət və bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssilər öz rüblük və illik mühasibat hesabatlarını qanunla nəzərdə tutulmuş orqanlarla yanaşı, dövlət və bələdiyyə əmlakının idarə etmək səlahiyətindən olan orqanlarına da təqdim edirlər. Müəssisələrin mühasibat hesabatlarının başqa ünvanlar göndərilməsi tə' sisedici sənədlərdə və ya Azərbaycan Respublikasının qanun vericiliyində nəzərdə tutulduqda heyata keçirilir. Vergi bəyannaməsi və digər vergi hesabatları müəssisənin yerləşdiyi ərazi üzrə vergi müfəttişliyinə təqdim olunur. Mühasibat hesabatlarının dəqiq təqdim olunma müddətinin müəssisələrinin tə' sisedici və ya onların tabe olduqları yuxarı orqanlar, yaxud hesabat almaq hüququ olan dövlət orqanları müəyyən edir. Xarici Azərnaycan Respublikasının nazirlikləri və başqa idarələri onların tabeliyindəki təşkilatlar üzrə icmal rüblük mühasibat hesablarını hesabat dövrü qurtardıqdan sonra 45 gündən gec olmayaraq, illik mühasibat hesablarının isə hesabat ilindən sonraki ilin aprel ayının 25 - dən gec olmayara Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyinə Dövlət vergi müfəttişliyinə qəqdim edirlər.

Ölkəmizə mühasibat uçotunda rəhbərlik. Azərbaycan xalq təsərrüfat uçotuna ümumi rəhbərliyi Respublika Statistika Komitəsi həyata kecirir. Dövlət Statistika Komitəsi mühasibat uçotunun metodologiyasının təkminlləşdirir , mühasibat uçotu və hesabatı uzun lazım olan sadələşdirilmiş sənədlərin banklarını tərtib edir, uçotun avtomatlaşdırıılmasına dair göstəriş və təlimatlar hazırlayır. Azərbaycanda mühasibat uçotu və hesabatı məsələlərinə mütodoloıi rəhberlik Respublika Maliyyə Nazirliyinin mühasibat uçotu və hesabatə idarəsi həyata keçirilir. Həmin idarə nümunəvi hesab planlarn, mühasibat uçotu formalarının , mühasibat uçotu və hesabatı məsələləri üzrə müxtəlif təlimat və göstərişləri işləyib hazırlayır və təsdiq edir. Respublikamızda mühasibat uçotuna mərkəzləşdirilmiş rəhbərlik xalq təsərrüfatının qaydada aparılmasına və oxşar göstəriciləri ilə ölkə üzrə ümumiləşdirməyə və uçotun elmi əsaslar üzrə təşkil edilməsinə şərait yaradır.

Mühasibat balansı maddələrinin qiymətləndirilməsi qaydası.Müəssisələr özlərinin əmlaklarını, kapitallarını, öhdəliklərini dövriyyə aktivlərini, fondlarını və bütün təsərrüfat – maliyyə faliyyətindəki təsərrüfat əməliyyatlarını uçota və hesabatda düzgün əks etdirmək üçün onların ilk və ya bərpa dəyəri ilə düzgün qiymətləndirilməsini və lazim dövrlərdə yenidən qiymətləndirilməsini təmin etməlidilər. Qiymətləndirmənin üsulları Azərbaycan Respublikasında “ Mühasibat uçotu haqqında qanun “ da , mühasibat uçotunun standartlarına və rspublikamızın diər qanunvericilik aktlarına uyğun müəyyən edilir. Müəssisə əmlakının , öhdəliklərinin, kapitalının və bütün təsərrüfat əməliyyatlarının qiymətləndirilməsi və yenidən qiymətləndirilməsi Azərbaycan Respublikasının milli valyutası hesab olunan manatla yerinə yetirilir. Valyuta hesablarındaki valyutalar he defe Azerbaycan Respublikası Milli Bankının məzənnələrinə uyğun olaraq yenidən hesablandıqda dövrlər üzrə aran məzənnə fərqi hesabat ilinin sonunda müəssisənin mənfəətinə silinir.

32

Bazar iqtisadiyyatını təmin etmək üçün hər bir müəssisə özünün dövriyyə aktivlərinin təkrar istehsalın tələbinə uyğunlaşdırılması və mühasibat uçotu standartlarına müvafiq olaraq ilk və ya berpa dəyəri ilə düzgün qiymətləndirilmişdir. Anbardakı mal qalıqlarının stışı zamanı onların dəyəri sonuncu maın qiyməti ilə qiymətləndirilmişdir. Dövriyyə aktivlərinin qalıqların qiymətləndirilməsi və lazım gəldikdə yenidən qiymətləndirilməsi zamanı qiymət artımı ( Azərbayca Respublikasının qanunvericiliyində başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda) Müəssisənin mənfətinə aid edilməlidir.Qalan hallarda plan və səhmlərin ödənilməsi üçün götürlmüş məbləğ debetorlar maddəsi üzrə balansın aktivində göstərilir. Müəssisənin nizamnamə kapitalı, tə' sisçilərin müəyyən etdiyi qaydalara əsasən üzvlik haqqı və səhmlərin satışı hesabına yaradılır. Müəssisə öz sərəncamında qalan məbfəət hesabına maddi yardıma və başqa sosial ehtiyaclara istifadə etmək üçün təyinatı üzrə ( xərclər ) fondları yaradıla bilər.Bu fondlar mühasibat uçotunda ayrıca uçota alınır. Mühasibat balansının maddələrinin qiymətləndirilmə prinsiöləri aşağıdakı ıimidir:“ Əsas vəsaitlər” maddəsində həm istifad olunan , hemdə müvəqqəti dayandırlan, yaxud ehtiyyatda olan əsas vəsaitlərin məlumatları göstərilir. Balansın “Əsas vəsaitlar” Maddəsində əsas vəsaitlərin ilk dəyəri, köhnəlməsi və qalıq dəyəri ayrı – ayrı əks etdorolir və onlar balansın valyutasına qalıq dəyəri ilə daxil edilir. Alınmış vəsaitlər üzrə əlavə dəyər vergisinin məlumatları 19 “ Alınmıç vəsaitlər üzrə əlavə dəyər vergisi” hesabının məlumatlarına əsasən balansda əks etdirilir.Kütləvi və seryalı istehsalda bitməmoş istehsal balansda normativ istehsal maya dəyəri, yaxud bir başa məsrəflər, elecədə xammal, materia və yarımfabrikatları dəyəri üzrə əks etdirilir. Sadə istehsalda bitməmiş istehsalın məhsulların balansda həqiqi istehsal məsrəgləri üzrə əks etdirilir.

Mühasibat ( maliyyə ) uçotu və hesabatının konsepsiyası.

Mühasibat ( maliyyə ) uçotu və hesabatın konsepsiyası aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır.- Mühasibat hesabatı müvafiq qayda və standardlara riayət etməklə uçot və

hesabatın beynalxaq standartlarına uyğun təşkil edilir.- Mühasiat hesabatının qarşısında aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirmək qoyulmuşdur.- Ən mühüm və potensial imkana malik olan investpr və kreditorlara lazım olan

obyektiv və başa düşülən informasiyalar təqdim etmək ;- Gözləninən gəlirlə əlaqədar risk və məbləğlər haqda fikir söyləmək üçün ən

mühüm potensala malikdir.- Müəssisənin təsərrüfat ehtiyyatları və ühdəlikləri, əmlakın tərkibi və onların

formalaşma mənbələrini eldə vəsait mənbələrinin dəuişməsi haqda infprmasiyalar tədqid etmək.

Mühasibat uçotunun və hesabatının tərtibi pul ifadəsində yerinə yetirilir.Maliyyə uçotu sistemində toplanan və içlənən informasiyalarının müəssisəsindən kənar isifadə edənlərə təqdim edilməsinin əsas üsulu ümumi təyinatlı xarici hesabatlardır. Qərn firmalarının mühasibat hesabatı aşağıdakı tərkibdə olur :

- Balans- Mənfəət və zərər haqqında hesabat.- Xüusi kapitalın hərəkəti haqda hesabat.- Pul vəsaitinin hərəkəti haqda hesabat.

33

Nühasibat hesablarında göstəricilər informasiyalara tam və onlardan istifadə edənlər üçün zəruri olan maksimum məzmuna malik olmalıdır.Sintetik və analitik hesablarən köməyi ilə təşkil edilən sistemli mühasibat uçotu müəssisənin əmlkı, onların formalaşma mənbəyi, jaqda qəqiq infprasiyalar əldə etməyə şərait yaradır.

Uçotun aparılma zəruriliyi.Maıiyyə uçotunun aparılması zəruridir. Bu zaman maliyyə uçotu və maliyyə hesabtı qanunvericiliyə müvafiq olaraq ciddi nizama salınmış formalarda aparılır və tərtib olunmuş. Məsələn, Respublikamızın maəliyyə hesabatı aşağıdakı formadaı formaları birləşdirir:

1. Müəssisənin balansı - 1 № li forma.2. Maliyyə\ nəticələri və onların istifadəsi haqda hesabat - 2 № li forma.3. Müəssisənin balansına əlavə - 5 № li forma.

Bu formalardan başqa heqiqi mənffətdən vergi – haqqında haq – hesab, kapital qoyuluşu və digər maliyyə yoyuluşları vəsaitlərinin hətəkəti haqqında arayış, əlavə dəyər vergisi üzrə haq – hesab, avtomabil yollarından istifadə edənlərdən vergi dair haq – hesab, məşğuuuq fondunun vəsaitinin hərəkətinə dair hesablanma cədvəli və.s kimi hesablanma formalarıda da tərtib edilir.Qeyd etmək lazımdır ki, sadalanan bütün maliyyə hesabatları beynalxaq və uçot hesabatın standartlarında nəzərdə tutulur.İdarəetmə uçot, müəssiəsnin texnikası və texnologiyasının, əməyinin təşkilinin, istehsalın, idarəetmənin və digər amillərin xüsusiyyətlərinin əks etdirməklə müəssisə müdiriyyətinin qərarəna müvafiq olaraq aparılır. Uçotun məqsədi. Maliyyə uçotunun məqsədi müəssisə və təşkilatlardan kənarda istifadə edilən mühasibat hesabatı və digər sənədləri tərtib etməkdən ibarətdir. Hesabat və sənədlər müvafiq qayda və tələblərə uyğun olaraq tərtib edildikdən sonra qarşya qoyulan məqsədə nail olunur. İdarəetmə uçotu ancaq nəzarət, müəssisənin idarə etmək qəbul edilən qərarı təhlil etmək vasitəsi hesab edilir. Buarada müvafiq idarəetmə uçotunun təşkil müəssis işinin daha səmərəli olmasını təmin edən, daha əsaslı idarəetmə qərarı qəbul etmək və müəssisənin bazar strateqiyasını düzgün işləyib hazırlamaq mümkün olan hallarda qarşıya qoyulan məqsədə nail oluna bilər.

İnformasiyalardan istifadə edənlər.Maliyyə hesabatından istifadə edənlər əsasən bu hesabatı hazırlayan müəssisələrdən kənar yerləsir ( bu məlumatlardan eyni zamanda müəssisənin özünün müdiriyyəti də istifadə edir ). Hesabatdan istifadı edənlərə yuxarı təşkilatlar, kreditorlar, səhmdar cəmiiyətlərin, malalanlar, mal satanlar və.s daxildir.Müəssisə tərəfində kvartallıq, hesabatın hesablanan istifadəcilərə təqdim edilməsi, eləcədə hesabatın digər ünvanlara göndərilməsi vergi, yaxud Azərbaycan Respublikasının digər qanun vericiliyində, həmçinin tə' sis sənədlərində nəzərdə tutulan hallarda yerinə yetirilir. Əsaə müddəalar.Maliyyə uçotu mühasibat uçotunun ümumqəbuledimiş pirinsiplərnə müvafiq aparılmalıdır. Maliyyə hesabatı ümumqəbuledimiş əsas qanunlara müvafiq tərtib edilməlidir. Maliyyə hesabatda göstərilən infprmasiyalar dəqiq, obyektiv olmalı və onlardan istifadə edənlərdə həmin məlumatlara qarşı inam oyatmalıdır. Daxili idaretmə uçotunun təşkilin uçotunda bütün

34

qaydalarına riayet edilməlidir. Onun əsas meyarı idarəetmə uçotu informasiyalarından əsaslndırılmış idarəetmə qərarı qəbul etmək üçün istifadə etməkdir.

Uçot sisteminin formaları.Xaici istifadə edənlər üçün hazırlanmıç maliyyə hesabatları dəyər ifadəsində tərtib olunmur və Baş kitaba daxil olan hesabların qalıqların əls etdirir. Maliyyə uçotu istifadə olunan Xüsusi jurnallar. Mühasibat kitabları və digər hesablanmalar ikili yazılış siteminə əsaslanır. İdarə etmə uçotunun informasiyalarının ikili yazılış sisteminə əsaslanması məcburi deyil. O neinki, dəyər eyni zamanda digər ölçülərlə də əks etdiriləbilər. Əldə edilən informasiyalar Baş kitabdan keçməli və orda toplanmalıdır. Xüsusi hesabatlar menecerin sorğusu ilə tərtob edilə bilər. Bu onu göstərirki, idarəetmə uçotunu təşkil edərkən informasiyanin saxlanma sistemi yaradılmalıdır.İdarəetmə uçotunun başlıca meyarı tərtib edilən hesablama və hesabatların informasiyasi tələbatlarını ödəməkdən ibarətdir.

MÜHASİBAT UÇOTU.VERGİLƏR.Cəd2.

Sintetik hesabların qısa xarakteristikası. 01 №-li “Əsas vəsaitlər” hesabı ( aktiv intenar hesabıdır ) müəssisənin mülkiyyətindəki istismarda, ehtiyatda olan, müvəqqəti dayandırılan, yaxud icarəyə verilən ( uzunmüddətli icarədən başqa ) əsas vəsaitlərin mövcudluöu və hərəketi haqqında məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur əsas vəsaitlərə aid edilən obyektlər və onların tərkibi normativ aktlarla nizamlanır.Binalar, gurğular, ötürücü mexanizimlər, iş-güc maşınları, ölçü tənzimləyici cihazlar, hesablama texnikası, nəqliyyat vasitələri, alətlər, istehsalat, təsərrüfat inventarları, işçi, məhsuldar heyvanlar, çoxillik əkmələr, daxili təsərrüfat yplları, torpaq sahələri, torpaqların yaxşılaşdırılmasına ( melorasiya, qurudulma və s.), həmçinin başqa işlərə qoyulan kapital qoyuluşları və digər vəsaitlər əsas vəsaitlərə aid edilir. 02 №-li “əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiya)” hesabı (passiv, əksnizamlayıcı hesabıdır) Müəssisələrin xüsusi mülkiyyətində olan, yaxud uzun müddətli icaəyə götürülən əsas vəsaitlərin köhnəlməsi haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuçdur. 03 №-li “Uzunmüddətə icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər” hesabı (aktiv, inventar hesabıdır) digər müəssisələrdən uzun müddətə icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlərin mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulub. Bu hesabdan icarədar müəssisələrdə istifadə olunur. 04 №-li “Qeyri-maddi avtivlər” hesabı (aktivlər, inventar hesabıdır) müəssisələrin balansında olan qeyri-maddi aktivlərə aid edilən obyektlərin uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bunlara təsərrüfat fəaliyyətində uzun müddət istifadə edilən, gəlir gətirən torpaq sahələri, təbii ehtiyatlardan istfadə hüquqları, patentlər, lisenziaylar, nou-hau proqram məhsulları, xüsusi imtiyaz hüquqları, təşkilatı xərclər, ticarət markaları, əmtəə niçanları və s. Aiddir. 05 №-li “Qeyri-maddi aktivlərin kühnəlməsi (amortizasiya)” hesabı (passiv, əksnizamlayıcı hesabıdır) müəssisənin mülkiyyətində olan qeyri-maddi akivlərin köhnaəlmaəsinə aid məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulub. 06 №-li “Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları” hesabı (aktiv, pul-inventar hesabıdır) başqa müəssisələrin qiymətli kağızlarına, dövlət və yerli borclar üzrə faizli istiqrazlara, digər

35

müəssisələrin nizamnamə fondları, müəssisənin xarixdəki kapitalına və s. Maliyyə qoyuluşlarının, həmçinin müəssisənin digər müəssisəyə verdiyi borcların hərəkətini ümumi-ləşdirmək üçün nəzərdə tutulub. 07 №-li “Quraşdırılası avadanlıqlar” hesabı (aktiv, inventar hesabıdır) quraşdırılması tələb olunan və tikilməkdə olan kapital qoyuluşu obyektlərində, qurulmaq üçün nəzərdə tutulan texnoloji, energetik vı istehsalat avadanlıqlarının (emalatxana, sınaq qurğuları, laboratoriyalar üçün avadanlıqlar və s.) mövcudluğu və hərəkəti haqında məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmüşdur. Əsasən bu hesabdan tikinti aparan təşkilatlar istifadə edir. Quraşdırma işləri qurtardıqdan sonra 07 №-li hesabdan toplnmış məsrəflər №-li hesabda silinir. 08 №-li “Kapital qoyuluşları” hesabı ( aktiv, xərc yığıcı yesabdır) təşkilatın əsas vəsaitlərə, torpaq sahəıərinə, tərtib istifadə obyektlərin, qeyri-maddi aktivlər investisiya qoyuluşları, eləcə də məhsuldar və iş heyvanlarından ibarət əsas sürünün yaradılması üzrə məsrəflərə qoyuluşlar haqqında məlumatlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. 09 №-li “Daxil olunası icarə öhdəlikləri” hesabı (aktiv inventar hesabıdır) icarıdarlara uzunmüddətli icarə şərtləri ilə verilən əsas vəsaitlərə görə hesablaşmaların vəziyyəti haqqında məlumatlar üçün nəzərdə tutulub. Bu hesab ən çox icarəyə verən müəssisələr tərəfindən istifadə olunur. 10 №-li “Materiallar” hesabı (aktiv, inventar hesabıdır) müəssisəyə məxsus olan xammal, material, yanacaq, ehtiyat hissələri, tara və başqa ehtiyatların mövcudluğu və hərəkəti üçün nəzərdə tutulubdur. 11 №-li “Böyüdülməkdə və kökəldiməkdə olan heyvanlar” (akti, invebtar hesabıdır) təsərrüfata məxsus cavan heyvanların, otlaqda və köləldilmədə olan yaşlı heyvanların, quçların, vəhşi heyvanların, arı ailalrinin, satılmaq üçün əhalidən qəbul olunan heyvanların uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur. 12 №-li “Azqiymətli və tezköhnələn əşyala” hesabı (aktiv, inventar hesabıdır)müəssisəyə məxsus olan müvafiq qaydaya uyğun dövriyyədəki vəsaitlərin tərkibinə daxil edilən azqiymətli və tezköhnələn əşyaların, təsərrüfat inventarlarının, xüsusi alət və ləvazimatların digər əmək vəsaitlərinin hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulur. Bu hesabda istismarda olan müvəqqəti tikintilər, ləvazmiatlar və qurğuların da uçotu aparıla bilər. 13 №-li “Azqiymətli və tezkönhələn əşyaların köhnəlməsi” hesabı (passiv, əks nizamlayıcı hesabıdır) istismarda olan azqiymətli və tezköhnələn əşyaların, digər əmlakın, həmçinin 41 №-li “Mallar” hesabında uçotu aparılan kirayəyə verilən əşyaların köhnəlmə məbləğinin uçota alınması üçün nəzərdə tutulub. 14 №-li “Maddi sərvetlərin yenidənqiymətləndirilməsi” hesabı (passiv, pulnizamlayıcı hesabıdır) dövriyyədə olan vəsaitlərin müəyyən sbəblər üzundən (infilyasiya və s.) yenidən qiymətləndirilməsinin nəticələri, həmçinin onların bazar qiyməti ilə dəuərinin mühasibat uçotu hesablarında müəyyən edilmiş dəyərindən kənarlaşmalar haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulub. 15 №-li “Materialların tədarükü və əldə edilməsi” hesabı ( aktiv, pul hesabıdır) dövriyyə vəsaitinə aid qiymətlilərin tədarükü və əldə olunması haqqında məlumatları ümumiləçdirmək üçün nəzərdə tutulub. 16 №-li “materialların dəyərində olan kənarlaşmalar” hesabı (aktiv-passiv, pul-nizamlayıcı hesabıdır ) tədarük edilmiş mal-material qiymətlilərinin faktiki maya dəyəri ilə uçot qiyməti arasındakı fərqlər haqqında məlumatlar üçün nəzərdə tutulub. 19 №-li “Alınmış servətlər üzrə əlavə dəyər vergisi” hesabı (aktiv, hesablaşma hesabıdır) müəssisənin əldə etdiyi sərvətlər uzrə (iş, xidmətlər) ödənilmiş, yaxud odənilməmiç əlavə dəyər vergisi məbləğinin uçotunu özündə əks etdirir.

36

20 №-li “Əsas istehsalat” hesabı (aktiv, kalkulyasiya hesabıdır) müəssisənin yaranmasının əsas məqsədi hesab edilən məhsulun (işi, xidmətin) istehsalına çəkilən məsrəflər uçotu üçün nəzərdə tutulub. 21 №-li “ Öz istehsalının yarımfabrikatları” hesabında (aktiv, inventar hesabıdır) müəssisələrdə uçotu ayrıca aparılan öz istehsalının yarımfabrikatlarının hərəkəti və mövcudluğu əks olunur. 23 №-li “Köməkşi istehsalat” hesabı (aktiv, kalkuliyasiya hesabıdır) müəssisələrə əsas istehsal, yaxud fəaliyyət üçün köməkçi olan istehsalatların məsrəfi haqqında məlumatları özündə əks etdirir. 25 №-li “Ümumistehsalat xərcləri” hesabı (aktiv, yığıcı-bölüşdürücü hesabıdır) müəssisənin əsas və köməkçi istehsalatlarına xidmət üzrə xərclər üçün nəzərdə tutulub. 26 №-li “Ümumistehsalat xərcləri” hesabı (aktiv, yığıcı-bölüşdürücü hesabıdır) istehsal prosesləri ilə bilavasitə əlaqəsi olmayan təsərrüfat və idarəetmə xərcləri haqqında məlumatları ümumiləşddirmək üçün nəzərdə tutulur. 28 №-li “İstehsalatda zay” hesabı (aktiv, kalkuliyasiya hesabıdır) istehsalatda buraxılmış zay məhsuldan olan itkilər haqındakı məlumatlar üçün nəzərdə tutulub. 29 №-li “Xidmətedici istehsalat vı təsərrüfatlar” hesabı (aktiv, kalkuliyasiya hesabatdır) müəssisənin xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlarının məhsul buraxılış, yerinə yetiriləniş və göstırilən xidmətlərlə əlaqədar olan xərcləri üçün nəzərdə tutulub. 30 №-li “Qeyri-əsaslı işlər” hesabı (aktiv, kalkuliyasiya hesabıdır) təşkilatlarda əsas işlərin yerinı yetirilməsi ilə əlaqədar məsrəfləri özundə əks etdiri. Bu hesab podratçı həmşinin təsərrüfat üsulu ilə tikinti aparan müəssisələr tərəfindən istifadə edilir. 31 №-li “Gələck dövrlərin xərcləro” hesabı ( aktiv, uçot-bölüşdürücü hesabıdır) mövcud hesabat dövründə edilmiş lakin gələcək hesabat dövrlərinə aid xərcləri özundə əks etdirir. 36 №-li “Bitməmiş işlər üzrə yerinə yetirilmiş məhələlər” hesabı (aktiv, yığıcı-bölüşdürücü hesabıdır) bağlanmış müqaviləyə müvafiq olaraq, tamamlanmamış iş mərhələləri haqqında məlumatları ümumilşdirmək üçün nəzərdə tutulub. Bu esab uzunmüddətli işləri (tikinti, elmi, lahiyə, geolji və s) yerinə yetirən müəssisələr tərəfindən istifadə edilir. 37 №-li “Məhsul (iş, xidmət) buraxılış” hesabı(aktiv inventar hesabıdır) hesabat dövründə buraxılmış məhsullar, sifarişciyə təhvil verilçiş işlər və göstərilmiş xidmətlər haqqında məlumatları ümumiləşdirmək, heəmçinin həmin məhsulu iş və xidmətlərinə faktiki iestehsal maya dəyəri ilə normatib (plan) maya dəyəri arasındakı kənarlaşşaları müəyyən etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu hesaba zəruri hallarda istifadə olunur. 40 №-li “Hazır məhsul” hesabı (aktiv, inventar hesabıdır) hazır məhsulun mövcudluğu və hərəkətinə dair məlumatları əks etdirir, maddi istehsal sahələrində istifadə olunur. 41 №-li “Mallar” hesabı (aktiv, inventar hesabıdır) satış üçün əldə edilmiş mal-material qiymətlilərinin, habelə kirayə əşyalarının mövcudluğu və herəkəti haqqında məlumatlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu hesabdan əsasən təchizat, satış, ticarıt, habelə ictimai iaşə müəssisələri istifadə edilir. 42 №-li “ticarət əlavəsi ( güzəştli)” hesabı (aktiv, pul-nizamlayıcı hesabdı) parakəndə satış müəssisələrində malların uçotu satıç qiyməti ilə aparıldıqda onların ticarıt əlavələri (güzəçti) haqqında məlumatları əks etdirir. 43 №-li “Kommersiya xərxləri” hesabı (aktiv, yığıcı-bölüşdürücü hesabıdır) əsasən məhsul satışı ilə əlaqədar xərxlər üçün nəzərdə tutulub. 44 №-li “Tədavül xırclıri” hesabı (aktiv, kalkuliyasiya hesabıdır) təchizat, satış, ticarət və digər bu kimi müəssisələrdə xərclərin uçotu üçün nəzərdə tutulub.

37

45 №-li “Yüklənmiş mallar” hesabı (aktiv, invetar hesabıdır) əgər satış müqaviləsində yüklənib yola salınan məhsullar üzərində mülkiyyət hüququ və məhsulun məhv olması risqinin müəassisəmdə malalana keçid vaxtı nəzərdə tutulubsa, yüklənmiş məhsulların mövcudluöu və hərəkəti haqqında məlumatları əks etdirir. 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satış” hesabı (aktiv, əməliyyat-nəticəli hesabıdır) mehsulların, malların yerinə yetirilmiş işlərin və göstərilmiş xidmətlərin satışı prosesi haqqında, eyni zamanda bunların satışımdam əldə olunan maliyyə nəticələrini əks etdirir. 47 №-li “Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmaları” hesabı (aktiv, əməliyyatnəticəli hesabıdır) müəssisənin mülkiyyyətində olan əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmaları prosesinin əks etdirir. 48 №-li “Sair aktivlərin satışı” hesabı (aktiv, əməliyyat-nəticəli hesabıdır) əvvəlki satış hesablarında adı çəkilməyən sərvətlərin satıçı prosesi haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulub. 50 №-li “Kassa” hesabı (aktiv, pul hesabıdır) müəssisənin kassaındakı pul vəsaitlərinin mövcudluğu və hərəkəti üçün nəzərdə tutulub. 51 №-li “Hesablaşma” hesabı (aktiv,pul hesabıdır) müəssisənin bankdakı hesablaşma hesabında milli valyuta ilə pul vəsailərinin hərəkət haqqında məlumatları əks etdirir. 52 №-li “valyuta” hesabı (aktiv, pul hesabıdır) ölkə daxilində və xaricində banklardakı hesabında milli valyuta ilə pul vəsaitlərinin hərəkət haqqında məlumatları əks etdirir. 55 №-li “Banklarda olan xüsusi hesablar” hesabı (aktiv pul hesabıdır) milli və xarici valyuta ilə ölkə ərazisində və xaricdəki akkreditivlərdə, çek kitabçalarında və digər ödəmə sənədlərində pul vəsaitlərinin mövcudluğunu və hərəkətini əks etdiri. 56 №-li “Pul sənədləri” hesabı ( aktiv, inventar hesabıdır) müəssisənin kassasında olan pul sənədlərinin (poçt, dovlət rüsumu, veksel markalarının, dəyıri ödənilmiş təyyarə biletlərinin, istirahət evlərinə və sanatoriyalara alımış puntyovkaların və s) mövcudluğu və hərəkəti üçün nəzərdə tutulub. 57 №-li “Yolda olan köçürmələr” hesabı (aktiv, pul hesabıdır) yolda olan milli və xarici valtutalardan ibarət pul köçürmələrinin, müəssisənin hesablaşma, yaxud digər hesablara köçürülmək üçün bankların kassalarına verilən, lakin təyinatlı üzrə köçürülməmiş pul vəsaitlərinin hərəkəti üçün nəzərdə tutulub. 58 №-li “Qisamüddətli maliyyə qoyuluşları” hesabı (aktiv, pul hesabıdır) müəssisənin digər müəssisələrin qimyətli kağızlarına dövlət və yerli bborclar üzrə faizli istiqrazlara və s. qısamüddətli (bir ildən çox olmayan) qoyuluşların, həmçinin digər təşkilatlara verilən borcların hərəkəti üçün nəzərdə tutulub. 60 №-li “Malsaran və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı (passiv, hesablaşma hesabıdır) malsatan və podratçılar olan bütün hesablaşmaların hərəkətini əks etdirir. 61 №-li “Verilmiş avanslar üzrə hesablaşmalar” hesabı (aktiv, hesablaşma hesabıdır) Tədarük olunacaq sərvətlər, yaxud yerinə yetiriləcək islər və xidmətlər üçün verilən avanslar, eyni zamanda qəbul oluan məhsulların, işlərin və xidmətlərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar üçün nəzərdə tutulub. 62 №-li “Alıcılar və sifarişcilər hesablaşmalar” hesabı (aktiv-passiv, hesablaşma hesabıdır) alıclar və sifarişcilərlə olan bütün hesablaşmaları əks etdirir. 63 №-li “iddiaçılar üzrə hesablaşmalar” hesabı (aktiv-passiv, hesablaşmalar hesabıdır) malsatanlar, podratcılar, nəqliyyat vasitələrinə və digər təşkilatlara təqdim edilm iddialar, eləxə də onlar təqdim və etiraf edilmiş, (yaxud məhkəmə orqankarı tərəfindən kəsilmiş) cərimələr, dəbbələmə pullarl, peniyalar və s. əks etdirmk üçün nəzərdə tutulub.

38

64 №-li “Alınmış avanslar üzrə hesablaışmalar” hesabı (passiv hesablaşma hesabıdır) yola salımış material qiymətliləri və ya yerinə yetirilmiş işlərə görə alımış avansla həmçinin sifarişçilər üçün yerinə yetirilmiş iş və məhsulların ödənişi uzrə hesablaşmaları əks etdirir. 65 №-li “Əmlak və şəxsi sığorta üzrə hesablaşmalar” hesabı (passiv hesablaşma hesabıdır) müəssisə sığorta kimi iştirak edərkən əmlakının və işci heyətinin sığorta edilməsi üzrə hesablaşmalar üçün nəzərdə tutulub. 67 №-li “Büdcədənkənar ğdnənişlər üzrə hesablaşmalar” hesabı (passi hesabalşma hesabıdır) müəssisənin müxtəlif büdcədən kənar fondlara (məşğulluq, allilər fondu və ğdədikləri ğdənişlər üzrə hesablaşmaları əks etdiri. 68 №-li “Büdcə və hesablaşmalar” hesabı (passiv hesablaşma hesabıdır) müəssisənin və onun işçi heyətinin ödədiyi vergilər üzrə büdcə ilə hesablaşmalar haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. 69 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar” hesabı (passiv hesablaşma hesabıdır) müəssisənin işci hetətinin dövlət sosial sığorta, pensiya təminatı və başqaları üzrə hesablaşmaları əks etdirilir. 70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı (passiv hesablaşma hesabıdır) müəssisənin siyahı sayında olan və olmayan işçi heyəti ilə əməyin ödənilməsi (əmək haqqının bütün nüvləri, mükafat, müavinət, işləyən pensiyaçılara təqaüd və digər ödəmələr), habelə müəssisənin səhmləri və digər qiymətlikağızlar üzrə ödənilməsi debeti üzrə hesablaşma əks etdirir. 71 №-li “Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşma” hesabı (aktiv-passiv hesablaşma hesabıdır) işçilərin inzibati- təsərrüfat və əməliyyat, habelə ezamiyyət xərcləri üçün təhtəlhesaba verilçiş məbləölər üzrə hesablaşmalar haqqında məlumatları üçuçləşdirm üçün nəzərd tutulmuşdur. 73 №-li “sair əməliyyatlar üzrə işçi hyəti ilə hesablaşmalar” hesabı( aktiv-passiv hesablaşma hesabıdır) əməyin ödənilməsi, təhtəlhesab şəxslər və deponentlər üzrə hesablaşmalardan başqa müəssisənin işçi heyəyi ilə qalan bütün növ hesablaşmalar haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulub. 75 №-li “tısisçilərlə hesablaşmalar” hesabı (passiv hesablaşma hesabıdır) müəssisənin nizamnamə kapiyalına qoyuluşlar, gəlirlərinə ödənilməsi və s. üzrə təsisçilər olan bütün nöb hesablaşmaları əks etdirir. 76 №-li “müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşma” hesabı (aktiv-passiv hesablaşma hesabıdır) bundan əvvəlki hesablarda göstərilməyən bütün növ əməliyyatlar üzrə debitor və kreditorlarla, kommersiya xarakteri daşımayan əməliyyatlar üzrə müxtəlif təşkilatlarla (təhsil, elmi xüəssisələr və s.) nəqliyyat, dəmir yolu su xidmətlərinə görə və hesablaşmaların hərəkətini ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulub. 78 №-li ”Törəmə (asılı) müəssisələrlə hesablaşmalar” hesabı ( aktiv-passiv hesablaşma hesabıdır) törəmə müəssisələrlə bütün növ hesablaşmaları əks etdiri. 79 №-li “Təsərrüfatdaxili hesablaşmalar” hesabı ( aktiv-passiv hesablaşma hesabıdır müəssisənin ayrıca balansında olan filialları, nümayəndəlikləri və digər ayrıca struktur bölmələrilə bütün növ hesablaşmaları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulub. 80 №-li “mənfəət və zərər” hesabı (aktiv-passiv, maliyyə nəticəli hesabıdır) hesabat ilində müəssisənin fəaliyyətinin son maliyyə nəticələrini (mənfəət, yaxud zərəri) əks etdiri. 81 №-li “mənfəətin istifadəsi” hesabı (aktiv, nizamlayıcı hesabdır) hesabat ili mənfəətinin istifadə olunması haqqında məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. 82 №-li “Qiymətləndirildikcə ehtiyatlar” hesabı (passiv, fond hesabıdır) ayrı-ayrı uçot obyektlərinin qiymətinin dəqiqləşdirilməsi üçün müəssiənin gəliri hesabına yaradılan ehtiyaclar haqqında məlumatları əks etdirmək üçün nəzərdə tutulur.

39

83 №-li “Gələcək dövrlərin gəlirləri” hesabı (passiv, fond hesabları) hesabat dövüründə alınmış, lakin gələcək hesabat dövrlərinə aid gəlirlər haqqında məlumatları, habelə hesabat dövüründə aşkar edilmiş əskikhəlmələr üzrə borcların qarşıdakı daxilolmaları vı əskik gəlmiş qiymətlilərin balans dəyəri il günahkar şəxslərdən tutulası məbləğ arasındakı fərqləri ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulub. 84 №-li “Sərvətlərin əskik gəlməsi və xarab olmasından itkilər” hesabı (aktiv, hesablaşma hesabıdır) istehsal (tədavül) xərclərinə, yaxud günahkar şəxslərin hesabına yazılmasından asılı olmayaraq, sərvətlərin tədarükü, saxlanması və satışı prosesinə müəyyən edilmiş əskikgəlmə, mənimsəmə və xarabolmadan itki məbləğlərini əks etdiri. 85 №-li “Nizamnamı kapitalı” hesabı (passiv, fond hesabıdır) müəssisənin nizamnamə kapitalının hərəkət və mövcudluğunu əks etdirmək üçüm məzərdə tutulmuşdur. 86 №-li “Ehtiyat kapitalı” hesabı (passiv, fond hesabıdır)qanunvericiliyə uyğun yaradılsn ehtiyat kapitalının hərəkəti və mövcudluğu haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçündür. 87 №-li “Əlavə kapital” hesabı (passiv, fond hesabıdır) əlavə kapital haqqında məlumatları əks etdirmık üçündür. 88 №-li “Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)” hesabı (passiv, fond hesabıdır) müəssisənin bölüşdürülməmiş mənfəətinin ödənilməmiş zərərinin, o cümlədən xüsusi təyinatlı fondların hərəkti haqqında məlumatları əks etdirir. 89 №-li “Qarşıdaki xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar” hesabında (passiv, fond hesabıdır) xərclərin və ödəmələrin istehsal və tədavül xərclərinə bərabər miqdarda daxil edilməsi məqsədi ilə müəyyən edilmiş qaydada yaradılmış ehtiyat məbləğinin mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatlar əks olunur. 90 №-li “qısamüddətli bank kreditləri” hesabı (passiv, ssuda hesabıdır) müəssisənin ölkə ərazisindəki və xarici banklardan milli və xarici valyutalara aldığı müxəlif qısaçüddətli (bir ildən artıq olmayan müddıtə) kreditlərin vəziyyəti haqqında məlumatlar üçün nəzərdə tutulub. 92 №-li “Uzunmüddətli bank kreditləri” hesabı (passiv, ssuda hesabıdır) müvafiq olaraq bir ildən artıq müddətə alınmış kreditlərin vəziyyətini əks etdirir. 93 №-li “İşçilər üçün bank kreditləri” hesabı (passiv, suda hesabıdır) müəssisəmom işçilərinə fərdi mənzil, bağ evlərinin tikintisi və başqa məqsədlərə borç vermək, həmçinin kreditə satılmış mallara görə ticarət təşkilatlarına ödənilmasi məbləğlər üçün müəssisənin aldığı bank kreditlərinin hərəkəti üçün nəzərdə tutulub. 94 №-li “Qısamüddətli borclar” hesabı (passiv, ssuda hesabıdır) bir ildən artıq olmayan müddətdə milli və xarici valyuta il, ölkə daxilindı və xairicidaə borc verənlərlə (banklardan başqa) onlardan alınmış kreditlər, yaxud dihgər cəlb olunmuş vəsaitlər üzrə hesablaşmaları əks etdirir. 95 №-li “Uzunmüddətli borclar” hesabı (passiv, ssuda hesabları) müvafiq olaraq bir ildın artıq borcverənlər hesablaşma üçün nəzərdə tutulur. 96 №-li “Məqsədli maliyyələşmələr və daxilolmalar” hesabı (passiv, fond hesabdır) məqsədli tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün ayrılmış vəsaitlərin(digər müəssisələrdən, dövlət orqalarından və s.) mövxudluğun və hərəkətini əks etdiri. 97 №-li “İcra öhdəlikləri” hüsabı (passiv, hesablaşma hesabıdır) uzunmüddətli icarəyə verilmiş əsas vəsaitlərə görə, icarəyə verənlərlə hesablaşmaların vəziyyətini əks etdirir.Bu hesab icarədar müəsisələr tərəfindən istifadə olunur.

Balansarxası hesablar.

40

Balansarxası hesablar müəssisəyə məxsus olmayan, lakin müvəqqəti onun istifadəsində, yaxud sərancamında (icarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər, məsuliyyətli mühafizədə, təkrar istehsalda və s. olan maddi sərvətlər) olan qiymətlilərin, şərti hüquq və öhdəliklərin mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatı ümumiləşdirmək, həmcinin ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatlarına nəzarət etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. 001 №-li “İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər” hesabı müəssisənin icarəya götürdüyü əsas vəsaitlərin mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulub (03 №-li “Uzun müddətə icarəya götürülmüş əsas vəsaitlər” balans hesabında uçota alınan uzun müddətli icarəya götürülən əsas vəsaitlərdən başqa). 002 №-li “Məsuliyyətli mühafizəyə qəbul edilmiş mal-material qiymətliləri” hesabı məsuliyyətli mühafizə qbul edilmiş mal-material qiymətlilərin mövcudluği və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləçdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. 003 №-li “Emal qəbul edilmiş materiallar” hesabı müəssisələr – istehsalçılar tərəfindən ödənilməyən, sifarişçinin emala qəbul edilmiş (Öz materialından hazırlanmış) xammal və materialının mövcudluğu və hərəkət haqqında məlumatlar ümumiləşdirmık üçün nəzərdə tutulmuşdur. Xammal və materialların emalı, yaxud tamamlanması üzrə məsrəflərini uçota alan hesablarda aparılır. 004 №-li “Komissiyaya qəbul edilmiş mallar” hesabı müqavilə əsasında komissiya qəbul olunmuş mallarınmövcudluği və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu hesab müəssisələr-komissionerlər tərəfindən istifadə olunur. 005 №-li “Quraşdırılmağa qabul edilmiş avadanlıqlar” hesabı podratçı təçkilatın sifaroşçilərindən quraşdırmaq üçün aldığı bütün növ avadanlıqların mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulub. Bu hesab müəssisələr –podratçılar tərəfindən istifadı olunur. 006 №-li “Ciddi hesabat blankları” hesabı mühafizə olan və təhtəhhesaba verilən ciddi hesabat blanklarının qıbz kitabçaları, vəsiqə blankların, diplomlar, müxtəlif abonemetrlər, talonlar, biletlər, mal-müşayiətedici sənədlərin blanları və s. mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. 007 №-li “Zərərə silinmiş umidsiz debitor borcları” hesabı borcluların ödəmə qabiliyətinin olmaması nəticəsində zərər silinmiç debitor borcları haqqında məluçayları ümumiləşdirmək üçün nızırdı tutulmuş. Bu borc borclunun əmlak vəziyəti dəyişdiyi halda onun tutulması mümkünlüyünü müşahidə etmək üçün silindiyi andan beş il ərzində balans arxasında uçota alınır. 008 №-li “Alinmış ödənişlərin və öhdəliklərin təminatı” hesabı öhdəliklər və ödənişlərin yerinə yetirilməsinin təmin edilməsinə alınmıç təminatların mövcudluğu və hərəkəti haqqında məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

41