ՊԱՇՏՕՆԱԿԱՆ ԱՄՍԱԳԻՐԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹԵԱՆՄԱՅՐ ԱԹՈՌՈՅ ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱԾՆԻ

Յունիս

2019Ս . ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ՀԶ . ՏԱՐԻ

ՀՐԱՄԱՆԱՒ

Ն. Ս. Օ. Տ. Տ. ԳԱՐԵԳՆԻ ԵՐԿՐՈՐԴԻ

ՎԵՀԱՓԱՌ ԵՒ ՍՐԲԱԶՆԱԳՈՅՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

«ԷՋՄԻԱԾԻՆ» կրօնագիտական եւ հայագիտական ամսագիր

Խմբագրակազմ

Գլխաւոր խմբագիր՝ Գէորգ Մադոյեան

Գլխաւոր խմբագրի տեղակալ՝Տ. Անդրէաս աբեղայ Եզեկեան

Խմբագիրներ՝Արփինէ Չանթիկեան, Լուսինէ Վարդանեան

Տեխնիկական խմբագիր՝ Գոռ Գրիգորեան

Խմբագրական խորհուրդ

Տ. Եզնիկ արք. Պետրոսեան, Տ. Զաքարիա ծայրագոյն վարդապետ Բաղումեան, Տ. Անդրէաս աբեղայ Եզեկեան, Ազատ Բօզոյեան, Գէորգ Տէր-Վարդանեան,

Վարդան Դեւրիկեան, Գոհար Աւագեան

“Etchmiadzin”Theological and Armenological Journal

Editorial staffEditor-in-Chief - Gevorg Madoyan

Deputy Editor-in-Chief - Rev. Fr. Andreas Yezekyan

EditorsArpine Chantikyan, Lusine Vardanyan

Technical editor - Gor Grigoryan

Editorial Board

Archbishop Yeznik Petrosyan, Proto-Archimandrite Zakaria Baghumyan, Rev. Fr. Andreas Yezekyan, Azat Bozoyan, Gevorg Ter-Vardanyan, Vardan Devrikyan,

Gohar Avagyan

«Эчмиадзин»Религиоведческий и арменоведческий журнал

Главный редакторГеворк Мадоян

Заместитель главного редактораИеромонах Андреас Езекян

РедакторыАрпине Чантикян, Лусине Варданян

Технический редактор Гор Григорян

Редакционный совет

Архиепископ Езник Петросян, протоархимандрит Закария Багумян, иеромонах Андреас Езекян, Азат Бозоян, Геворк Тер-Варданян, Вардан Деврикян,

Гоар Авакян

Տ. ԳԵ ՂԱՐԴ ԱԲԵ ՂԱՅ ՅՈՎ ՀԱՆ ՆԻ ՍԵ Ա ՆԻ ՔԱ ՐՈ ԶԸ`ԽՕ ՍՈՒ ԱԾ Ս. ՀՌԻՓ ՍԻ ՄԷ ՎԱՆ ՔՈՒՄՍ. ՀՌԻՓ ՍԻ ՄԵ ԱՆՑ ՏՕ ՆԻ ԱՌԻ ԹՈՎ

(17 յու նի սի 2019 թ.)

Յա նուն Հօր եւ Որդ ւոյ եւ Հոգ ւոյն Սրբոյ. ամէն:

«Ցնծաս ցէ անձն իմ ի Տէր, զի զգե ցոյց

ինձ հան դերձ փրկու թե ան

եւ պատ մու ճան ուրա խու թե ան»

(Ես. ԿԱ. 10):

ՍԻ ՐԵ ԼԻ ՆԵ՛Ր, ահա այ սօր մի ա տե ղու ած ենք այս տեղ՝ Ս. Հռիփ սի մէի անու նը կրող այս տա ճա րում ու սրբա տե ղի ում՝ յի շա տա կե լու Հռիփ սի-

մե անց կոյ սե րի տօ նը:Ան ձինք, ով քեր, ինչ պէս գի տէք, իրենց կեն ցա ղով, իրենց ապ րած ըն-

թաց քով, որը կար դում ենք վկա յա բա նու թե ան մէջ, մեզ եւս մէկ ան գամ գա լիս են ապա ցու ցե լու եւ թե լադ րե լու ապ րել Քրիս տո սով, ապ րել Քրիս-տո սի սի րոյ հա մա ձայն եւ լի նել կա տա րե ալ: Սա կայն ի՞նչ է կա տա րե լու-թիւ նը, սի րե լի նե՛ր:Հա ւա քու ել ենք աս տու ա ծա յին օրհ նու թե ամբ եւ Ս. Հո գու ներ կա յու-

թե ամբ այս տա ճա րում եւ մաս նա կից ենք Սուրբ եւ Ան մահ Պա տա րա գի:Սա կայն ի՞նչ կայ մեր ներ սում եւ ի՞նչ կայ Ս. Սե ղա նի վրայ: Ար դե օք

նո՞յնն է այդ ցան կու թիւ նը՝ նմա նու ե լու Ս. Հռիփ սի մե անց կոյ սե րին, ար դե-օք նո՞յնն է ցան կու թիւ նը՝ կա տա րե ալ դառ նա լու, ինչ պէս Ս. Սե ղա նինն է կա տա րե ալ: Սի րե լի նե՛ր, մեր կե ան քից ներս կա տա րե լու թե ան մի ջոց նե րը բա զում

են. մէ կը կա սի աղօթք, մէ կը կա սի ապաշ խա րու թիւն, միւ սը կա սի սէր, միւ սը՝ եղ բայ րա սի րու թիւն, խո նար հու թիւն հե զու թիւն եւ այլն: Այդ ամէ նը մի ջոց ներ են: Կա տա րե լու թիւ նը Աստ ծուն նմա նու ելն ու Նրա պատ կերն ունե նալն է: Ի՞նչ պէս դա կա րող է լի նել, եթէ սէր չու նենք մեր մէջ: Ի՞նչ պէս

ՔԱՐՈԶԽՕՍԱԿԱՆ

6 ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2019 Զ.

դա կա րող է լի նել, եթէ մենք կանգ նում ենք Ս. Պա տա րա գին, կուրծք ենք ծե ծում եւ ասում. «Տէ՛ր, նե րի՛ր ինձ՝ մե ղա ւո րիս, ար ժա նաց րո՛ւ Ս. Հա ղոր-դու թե ան», բայց չենք աղօ թում կող քի նի հա մար, չենք աղօ թում մէկս միւ-սի հա մար: Հռիփ սի մե անց վկա յա բա նու թիւ նը դա էր: Այ սօ րու այ խոր-հուր դը դա է: Նրանք չա ռանձ նա ցան, այլ մի աս նա բար նա հա տա կու թե ան պսակն առան՝ չդրժե լով իրենց ուխ տը Քրիս տո սի հետ, չդրժե լով իրենց առա քե լու թիւնն այս աշ խար հի վրայ, որ կոչ ւում է քրիս տո նե ա յի կե անք:Եւ հի մա մենք, սի րե լի նե՛ր, այս քան տա րի ներ ետք, ինչ խոր հուրդ, խո կում

ու մտա ծում ունենք այս առու մով, ո՞վ ենք մենք այս աշ խար հում, ո՞րն է մեր առա քե լու թիւ նը: Երբ կար դում ենք սրբոց վկա յա բա նու թիւն նե րը, ի՞նչ ենք սո վո րում: Ինչ՞ն է դառ նում մեր կե անքն ապ րե լու կա րեւ որ պայ մա նը. սէ րը: Եւ Քրիս տոս Ին քը եր կու կա րեւ որ պայ ման տու եց. «Սի րի՛ր քո Տէր Աստ ծուն եւ սի րի՛ր քո ըն կե րո ջը» (հմմտ. Ղուկ. Ժ. 27): Ահա, երբ այդ սէրն ունե նաք, սի րե լի նե՛ր, կա տա րե լու թե ան մէջ կլի նենք, որով հե տեւ Աս տու ած ասում է՝ ով սի րում է ինձ, կպա հի իմ պա տու ի րան նե րը, իմ խօս քը կպա հի: Որ՞ն է Աստ-ծոյ խօս քը. «Արդ՝ եղերուք դուք կատարեալք, որպէս եւ Հայրն ձեր երկնաւոր կատարեալ է» (հմմտ. Մատթ. Ե. 48): Եւս մէկ ան գամ շեշ տեմ՝ Հռիփ սի մե անց կոյ սե րը այդ կա տա րե լու թե ան ճա նա պար հը յստակ կեր պով մեզ տա լիս են: Կեա՛նք Քրիս տո սով, կեա՛նք՝ Քրիս տո սի խօս քի հա մա ձայն, եւ սէր:Սի րե լի նե՛ր, ես իմ խո նարհ եղ բայ րա կան եւ որ դի ա կան շնոր հա կա-

լու թիւնն եմ յայտ նում մի ա բա նա կից եղ բայր նե րին՝ ինձ ըն ձեռ նու ած այս վսե մա շուք հնա րա ւո րու թե ան հա մար՝ խօ սե լու եւ քա րո զե լու Ս. Հո գով լե-ցուն այս աս տու ա ծա հա ճոյ տա ճա րում՝ Հռիփ սի մե անց կոյ սե րի անու նը կրող այս Ս. Խո րա նից: Թող Աս տու ած զօ րաց նի մեր Եկե ղե ցին, մեր մի ա բա նու թիւ նը, սի րե լի՛

եղ բայր ներ: Աղօթքս է եւ խնդրանքս, որ մի ա տեղ եւ մի աս նա կան աղօ-թա կից լի նենք մեր Եկե ղե ցու ամ րու թե ան, մի ա բա նու թե ան հաս տա տու-թե ան եւ առա ջըն թա ցի, ինչ պէս նաեւ մեր ժո ղովր դի, մեր այս հա մայն քի հո գեւ որ զար գաց ման եւ հո գեւ որ զար թօն քի հա մար: Աս տու ած զօ րաց նի ամեն քիս, եւ յի շէք սրբոց կու սա նաց այ սօ րու այ

ժա մա մու տի աղօթ քը. «Բա րե խօ սու թե ամբ նրանց, Տէ՛ր Աս տու ած, աշ խար-հին խա ղա ղու թիւն տու՛ր եւ մեր մեղ քե րին՝ թո ղու թիւն» («Ժա մա գիրք»): Թող մեր Տէր եւ Փրկիչ Յի սուս Քրիս տոս օրհ նի ամեն քիս: Շնորհ, սէր Տէ առն մե րոյ եւ Փրկչին Յի սու սի Քրիս տո սի եղի ցին ընդ

ձեզ եւ ընդ ամե նե սեանս. ամէն:

2019 Զ. ԷՋՄԻԱԾԻՆ 7

Տ. ԴԵ ՐԵ ՆԻԿ ԱԲԵ ՂԱՅ ՍԱ ՀԱ ԿԵ Ա ՆԻ ՔԱ ՐՈ ԶԸ՝ԽՕ ՍՈՒ ԱԾ Ս. ԳԱ ՅԱ ՆԷ ՎԱՆ ՔՈՒՄՍ. ԳԱ ՅԱ ՆԵ ԱՆՑ ՏՕ ՆԻ ԱՌԻ ԹՈՎ

(24 յու նի սի 2019 թ.)

Յա նուն Հօր եւ Որդ ւոյ եւ Հոգ ւոյն Սրբոյ. ամէն:

Ան հա ւատ նե րին լծա կից մի՛ եղէք, որով հե տեւ ի՞նչ կապ ունի

ար դա րու թիւ նը անօ րէ նու թեան հետ. եւ կամ ի՞նչ յա րա բե րու թիւն

լոյ սի եւ խա ւա րի մի ջեւ. եւ կամ ի՞նչ մի ա բա նու թիւն

Քրիս տո սի եւ Բե լի ա րի մի ջեւ. կամ ի՞նչ առն չու թիւն ունի

հա ւա տա ցե ա լը ան հա ւա տի հետ. կամ ի՞նչ նմա նու թիւն ունի

Աստ ծու տա ճա րը մե հեան նե րի հետ

(Բ. Կորն. Զ. 15–17):

ՀԱՅ Առա քե լա կան Եկե ղե ցին Ս. Գա յա նե անց կոյ սե րի տօ նը յի շա տա-կում է Հո գե գալս տե ան տօ նից մէկ շա բաթ անց՝ երեք շաբ թի օրը:

Պատ մու թիւ նից գի տենք, որ Դի ոկ ղե տի ա նոս կայ սեր օրօք Ս. Գա յի ա նէն Հռո մի Ս. Պօ ղոս վան քի մայ րա պետն էր: Դի ոկ ղե տի ա նո սը, լի նե լով հե-թա նոս, հա լա ծանք ներ սկսեց քրիս տո նե ա նե րի դէմ: Կայս րը ցան կա նում էր կնու թե ան առ նել կոյ սե րից մէ կին՝ Հռիփ սի մէ ին, որը չհա մա ձայ նե լով փախ չում է Ալեք սանդ րի ա, այ նու հե տեւ՝ Հա յաս տան: Հա յոց Տրդատ ար քան, իմա նա լով կոյ սե րի հետ կա պու ած պատ մու-

թիւ նը, ինքն է ցան կա նում տի րա նալ գե ղե ցիկ կոյ սին: Հռիփ սի մէ ին բե-րում են պա լատ, նրա հետ՝ նաեւ Գա յի ա նէ ին, որ պէս զի Հռիփ սի մէ ին յոր-դո րի չհա կա ռա կու ել թա գա ւո րին: Սա կայն Տրդա տը, այդ պէս էլ չկա րո-ղա նա լով տի րա նալ գե ղեց կա տես Հռիփ սի մէ ին, զայ րա ցած հրա մա յում է սպա նել բո լոր կոյ սե րին: Գա յի ա նէ ին չար չա րում են եւ գլխա տում: Նրա մար մի նը Ս. Գրի գոր Լու սա ւո րիչն ամ փո փում է տա պա նի մէջ եւ կնքում ար քու նի, քա հա նա յա կան-հայ րա պե տա կան կնիք նե րով: Յե տա գա յում այդ վկա յա րա նի տե ղում վեր է խո յ ա նում այս հրա շա գեղ եկե ղե ցին:

Հո գու խա ւա րի մէջ փա կու ած ժա մա նակ նե րում սուրբ կոյ սե րը, հա-ւատ քի ու սի րոյ լապ տե րը ձեռք նե րի նին, Հռո մից գնա ցին Եգիպ տոս, իսկ

8 ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2019 Զ.

այն տե ղից Աստ ծոյ նա խախ նա մու թե ամբ եկան Հա յոց եր կիր: Եկե ղե ցու ձեւ ա ւոր ման առա ջին շրջա նում սուրբ էին հա մար ւում այն քրիս տո նե ա-նե րը, որոնք, ամ րաց նե լով քրիս տո նէ ա կան գա ղա փար նե րը տա րա ծե լու հա ւա տը նոյ նիսկ այն դէպ քում, երբ այն սպառ նա լիք էր իրենց կե ան քին, նա հա տա կու ել են Քրիս տո սին հե տեւ ե լու եւ Նրան չու րա նա լու հա մար,: Ս. Գա յա նեանց այս տօ նա կան Պա տա րա գի բուն գա ղա փարն իր մէջ

ոչ մի այն պա տա րա գի սրբու թիւն ունի, այ լեւ սրբա զան խոր հուրդ: Սրբե-րը տար բեր ւում են սո վո րա կան մահ կա նա ցու նե րից այն պարզ եւ մի եւ-նոյն ժա մա նակ ան հաս բաղ ձա լի խորհր դով, որ գտան Քրիս տո սին ու չկորց րին նրան: Այ սօ րու այ տօ նի ամե նա մեծ խոր հուրդն այն է, որ Սուրբ Կոյ սե րը, կտտան քի, չար չա րան քի, ան մարդ կա յին տան ջանք նե րի են թար-կու ե լով, չկորց րին Քրիս տո սին: Սի րե լի նե՛ր, այ սօր, տօ նին ըն դա ռաջ, մենք մեզ մէկ հարց պէտք է

տանք. ար դե օք մենք ունե՞նք Քրիս տոս, ար դե օք գտե՞լ ենք Քրիս տո սին: Եւ կամ երբ նա յենք մեր ան ցած կե ան քին, նա յենք ամե նայն ուշադ րու թե-ամբ, կտես նե՞նք, որ շատ ան գամ ներ ենք կորց րել Քրիս տո սին: Թե րեւս Քրիս տոս կորց նե լու մէջ հա կոտ նե այ զգա ցում կայ: Երբ ասում ենք կորց-նել Քրիս տո սին, մի ան գա մից մեր աչ քի առաջ են գա լիս նախ Յու դան եւ յու դա յա տի պե րը, այ նու հե տեւ անա ռակ որ դին եւ անա ռա կու թիւն անող-նե րը՝ իբ րեւ Քրիս տո սից հե ռա ցած, Քրիս տո սի ճշմա րիտ ճա նա պար հից շե ղու ած մար դիկ, եկե ղե ցի չյա ճա խող ներ, Աս տու ած հայ հո յող ներ: Բայց սխա լու ած կլի նէք, եթէ այդ քան պարզ պատ կե րաց նենք Քրիս տոս կորց-րած նե րին: Մենք Քրիս տո սին կա րող ենք կորց նել ոչ թէ վե րը նշու ած աս-տու ա ծու րա ցու թե ան պա հին, ցոփ ու շու այտ կե անք վա րե լիս, այլ հէնց աղօ թե լիս, եկե ղե ցու մէջ, բա րի գործ անե լիս, մեր Եկե ղե ցու մա սին մտա-հո գու ե լիս, ան գամ ամե նա մեծ Սուրբ Խորհր դի ըն թաց քում: Թէեւ սի րում ենք Քրիս տո սին եւ, վստա հա բար, բնաւ չէ ինք ուզե նայ կորց նել նրան, սա կայն մեր մարդ կա յին հո ղա շէն բնու թե ա նը յա տուկ է կորց նել Քրիս-տո սին՝ սկսե ալ Ադա մից մին չեւ այս պա հին ծնու ող մա նու կը: Ինչ պէս եկե ղե ցու հայ րե րից մէկն է ասում՝ Քրիս տոս եւ սա տա նան նոյն հե ռա-ւո րու թե ան վրայ են մե զա նից: Քրիս տո սին կորց նե լու հա մար պէտք չէ ար տա կարգ մե ղա ւոր լի նել: Թող այս խօս քե րը չծան րա նան ոչ մէ կիս հո-գուն, որով հե տեւ այս աշ խար հի մէջ մի ակ ան ձը, որի հա մար ան կա րե լի էր կորց նել Քրիս տո սին, մեր աս տու ա ծա մայր Մա րի ամն է: Մի՞ թէ այս աշ-խար հի վրայ որեւէ մէկն այդ չափ սի րել է Քրիս տո սին, որ քան Մա րի ա մը:

2019 Զ. ԷՋՄԻԱԾԻՆ 9

Մի՞ թէ այս աշ խար հի վրայ որեւէ մէ կը այդ չափ հաս կա ցել է Քրիս տո սին, որ քան Մա րի ա մը: Մայ րա կան, մտեր մա կան, խո րը, ան բա ցատ րե լի սի-րով, որ այս աշ խար հում մի այն իրեն էր վի ճա կու ած, մի ա ցած էր Յի սու-սին՝ իր որ դուն: Սա կայն Մա րի ամն ին քը նոյն պէս կորց րեց Քրիս տո սին: Մա րի ա մը Քրիս տո սին չկորց րեց խրախ ճան քի ժա մա նակ, անաս տու ած մի ջա վայ րի մէջ կամ բար կու թե ան ու զայ րոյ թի պա հին, այլ Զատ կի տօ-նին նու ի րու ած սուրբ արա րո ղու թիւն նե րի ըն թաց քում՝ Երու սա ղէ մի տա-ճա րի մէջ: Եւ մէկ օրու այ ճա նա պարհ անց նե լուց յե տոյ մի այն նկա տեց, որ կորց րել է Քրիս տո սին: Եւ գտաւ երեք օր փնտրե լուց յե տոյ: Սի րե լի նե՛ր, այդ քան մօտ լի նե լով Յի սու սին, իր կե ան քը մի ա ձու լած

Յի սու սի կե ան քին, սա կայն, մի եւ նոյնն է, կորց րեց նրան: Մենք էլ, թէեւ կա րող ենք շատ մօտ զգալ Յի սու սին, շատ սի րել նրան, բայց կա րող ենք Մա րի ա մի պէս կորց նել, եթէ անզ գոյշ լի նենք ու չնկա տենք, չզգանք, որ Քրիս տոս մեզ հետ չէ: Եւ մենք պէտք է քննենք մեր ան ցե ա լը՝ հաս կա նա-լու հա մար, թէ Քրիս տո սին կորց րինք երեք ժամ, երեք օր, թէ երեք տա-րի առաջ: Հի մա վստահ եմ, որ ամէնքդ ցան կա նում էք հարց նել, թէ ի՞նչ անենք Քրիս տո սին չկորց նե լու հա մար: Սի րե լի նե՛ր, Քրիս տո սին չկորց նե-լու հա մար մեզ զգու շա ւո րու թիւն եւ ուշադ րու թիւն է հար կա ւոր: Այս պի սի մի հե տաքրք րա կան պատ մու թիւն կայ. երբ մի բու սա բան

իր ուսում նա սի րու թիւն նե րի հա մար հեր թա կան ան գամ լեռ նե րում՝ կա-նաչ նե րի մէջ, խո շո րա ցոյ ցով զննում էր մի փոք րիկ ծա ղիկ, այն տեղ իր հօտն արա ծեց նող մի հո վիւ մօ տե նում է նրան եւ հարց նում, թէ ինչ է անում: Բու սա բանն առա ջար կում է հո վու ին իր սար քի մի ջո ցով դի տել ծա ղի կը: Հո վի ւը, խո շո րա ցոյ ցով տես նե լով ծաղ կի ամ բող ջա կան գե ղեց-կու թիւ նը, սկսում է ար տա սու ել՝ ասե լով՝ երա նի տե սած չլի նէր, որով հե-տեւ որ քան է ինքն անու շադ րու թե ամբ տրո րել այս գե ղեց կու թիւն նե րը: Այո՛յ, սի րե լի նե՛ր, տես նե լը շատ բան է փո խում կե ան քում, եւ Պետ րո-

սի նման մեր աչ քե րից կթա փուի փո շին, ու մենք կտես նենք իրա կա նու-թիւ նը, որը թոյլ կտայ աւե լի ուշա դիր լի նե լու մեր ըն թաց քին, որ չլի նի թէ մեր քայ լե րով տրո րու են այն ար ժէք նե րը, որոնք մեզ օգ նում են չկորց-նե լու Քրիս տո սին: Յի րա ւի, քա րայ րի մէջ եղած փոք րիկ եկե ղե ցին աւե-լի փա ռա ւոր է, երբ Քրիս տոս ունի իր մէջ, քան որեւէ փա ռա ւոր գո թա-կան տա ճար, որը կորց րել է Քրիս տո սին: Եւ նոյն ձեւ ով ցնցո տի նե րի մէջ եղած մար դը, որն ունի իր մէջ Քրիս տոս, աւե լի փա ռա ւոր է, քան նա, ով փառ քի մէջ է, բայց կորց րել է Տի րո ջը: Այս եկե ղե ցին Քրիս տոս գտած եւ

10 ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2019 Զ.

չկորց րած սրբու հի Գա յի ա նէի մա սունք նե րի վրայ է շի նու ած: Եթով պի ա յի Ադիս Աբե բայ քա ղա քի Պո լէ թա ղա մա սին կից գտնւում է Ս. Հռիփ սի մէի ժայ ռա փոր սրբա վայ րը, որն աւե լի քան 400 տա րու այ պատ մու թիւն ունի եւ մեծ ժո ղովր դա կա նու թիւն է վա յե լում։ Սուրբ կոյ սը, երբ չար չար ւում էր, չա րա չար ւում էր Քրիս տո սի հա մար, չար չար ւում էր, բայց Քրիս տո սին պա հում իր մէջ՝ չկորց նե լով նրան: Շա տերդ այ սօր Քրիս տո սին գտած այս սրբա վայր էք եկել որ պէս

ուխ տա ւոր ներ, եւ վստահ եմ, որ եկել էք Քրիս տո սին գտնե լու, ինչ-պէս Մա րի ա մը ետ դար ձաւ այն տեղ, ուր կորց րել էր Քրի տո սին: Երա-նի՜ նրանց, ով քեր կգտնեն Քրիս տո սին այն տեղ, ուր կորց րել են: Երա նի՜ նրանց, ով քեր կգտնեն Քրիս տո սին՝ եր բեք չկորց նե լու հա մար, որով հե-տեւ մարդն առանց Աս տու ած, նոյնն է թէ՝ մարդն առանց յոյ սի: Սի րե լի՛ քոյ րեր եւ եղ բայր ներ, եկէք այ սօր ուխ տա ւո րի ան կեղծ աղօթ-

քով խնդրենք Քրիս տոս գտած եւ չկորց րած սուրբ Կոյս Գա յի ա նէի բա րե-խօ սու թիւ նը, որ պէս զի իր շնորհ նե րով զար դա րի մեր միտ քը, մեր հո գին ու սիր տը՝ Քրիս տո սին գտնե լու եւ եր բեւէ չկորց նե լու հա մար: Սի րե լի նե՛ր, այ սօր ուխ տա ւո րա բար նաեւ մենք՝ որ պէս Սուրբ Էջ մի ած-

նի ուխ տեալ զա ւակ ներ, այս տեղ ենք աշ խար հի չորս կող մե րից՝ հա ւա քու-ե լով մի ա բա նա կան ժո ղո վի: Խո նար հա բար կա ղօ թեմ, որ ժո ղո վի մէջ լի նի Քրիս տոս, եւ չկորց նենք նրան: Ուզում եմ որ պէս խօս քիս վեր ջա բան յի շել Ընդ հան րա կան Եկե ղե ցու

սահ մա նում նե րից մէ կը՝ մի ու թիւն՝ կա րեւ որ հար ցե րում, ազա տու թիւն՝ երկ րոր դա կան նե րում, սէր՝ ամէն ին չում:

ԿԱՐՈ ՍՐԿ . ՂԱՐԻԲՅԱՆ

ԾՌԱԶԱՏԿԻ ԱՌԱՋԱՑՄԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ

20-րդ դա րը քրիս տո նե ա կան եկե ղե ցի նե րի կյան քում նշա նա վոր-վել է մեծ թափ առած էկու մե նիկ շար ժու մով, որի մեջ գործուն կերպով ներ գրավ ված է նաեւ Հայ Առա քե լա կան Եկե ղե ցին։ Էկու մե նիկ շարժ ման ծի րից ներս քննարկ վող հար ցե րից մե կը բո լոր քրիս տո նյա եկե ղե ցի նե-րում Զա տի կը մի ա ժա մա նակ նշե լու հարցն է, որը, ցա վոք սրտի, մինչ օրս լուծ ված չէ1։ Այս հա մա տեքս տում Զատ կի օր վան առնչ վող հար ցե-րի ուսում նա սի րու թյու նը մեծ կա րեւ ո րու թյուն է ներ կա յաց նում։ Հայ Եկե ղե ցու պատ մու թյան մեջ Զատ կի տո նա կա տար ման պատ մու թյան կա րեւ որ հար ցե րից մե կը ծռա զատ կի խնդիրն է։ Այն հե տաքրք րա կան է հատ կա պես նրա նով, որ եղել է մի ջե կե ղե ցա կան խնդիր ու առնչ-վել է ոչ մի այն Հա յաս տա նյայց, այլ նաեւ հա րեւ ան քրիս տո նե ա կան եկե ղե ցի նե րի պատ մու թյա նը։Ներ կա յաց վող թե ման մաս նա կի ո րեն ուսում նա սիր ված է, սա կայն

անհ րա ժեշ տու թյուն կա այն նո րո վի քննե լու եւ նոր եզ րա հան գում ներ կա տա րե լու։ Նախ բա վա րար չա փով ուսում նա սիր ված չեն խնդրի առա-ջաց ման պատ ճառ նե րը, որոնք կա րեւ որ են թե մա յի մա սին ճիշտ պատ-կե րա ցում կազ մե լու հա մար։ Խնդրի առն չու թյամբ վեր ջին շրջա նում Ջու լի ե տա Էյ նա թյա նը հրա տա րա կել է մի քա նի հոդ ված ներ, որոն ցում հա մա ռոտ ձեւ ով անդ րա դար ձել է տար բեր թվա կան նե րին տե ղի ունե-ցած ծռա զա տիկ նե րի պատ մու թյա նը2։ Հե ղի նա կի հոդ ված ներն առանձ-նա կի կա րեւ ո րու թյուն են ներ կա յաց նում մի քա նի սկզբնաղ բյուր նե րի

1 Այս մասին տե՛ս Զ. ԵՊՍ . ՏԷՐ -ՅԱԿՈԲԵԱՆ , Զատիկի հարցը, Պէյրութ, 1971։2 Տե՛ս Ջ . ԷՅՆԱԹՅԱՆ , Եկեղեցական տոների շուրջ Հայոց եւ հարեւան եկեղեցիների միջեւ

հակասությունների մասին, Զատիկ եւ ծռազատիկ, «Էջմիածին», 2017, Դ, էջ 122–134, նույնի՝ Զատիկ եւ ծռազատիկ (2)։ Հայոց 2-րդ ՇԼԲ-ի 1102, 1197, 1292, 1539 թթ. ծռազատիկները, Բանբեր Մատենադարանի, թ. 24, Երեւան, 2017, էջ 261–284, նույնի՝ Զատիկ եւ ծռազատիկ (3). ԺԷ. դարի տոմարագետ Ավիկի «Սակս ծռազատկի մեկնութիւն», «Բանբեր Մատենադարանի», թ. 25, Երեւան, 2018, էջ 368–389։

ԿՐՕՆԱԳԻՏԱԿԱՆ

12 ԿԱՐՈ ՍՐԿ. ՂԱՐԻԲՅԱՆ 2019 Զ.

հրա տա րա կու թյան առու մով։ Հատ կա պես ուշագ րավ է առա ջին ան գամ հրա տա րակ ված Ավիկ տո մա րա գե տի՝ ծռա զատ կին նվիր ված ճա ռը3։Ծռա զատ կի խնդի րը կապ ված է քրիս տո նե ու թյան կա րեւ ո րա գույն

տո նի՝ Ս. Հա րու թյան նշման օրը որո շե լու խնդրի հետ։ Անա նիա Շի րա-կա ցին տե ղե կաց նում է, որ Քրիս տո սի հա րու թյու նից հե տո՝ մին չեւ Երու-սա ղե մի ավե րու մը (70 թ.), առա ջին քրիս տո նյա նե րը կա նո նա վոր ձեւ ով նշում էին Քրիս տո սի հա րու թյան տո նը՝ ըստ առա քյալ նե րի սահ մա նած կար գի4։ Ցա վոք, հստակ տե ղե կու թյուն ներ չկան առա ջին դա րում Զատ-կի տո նա կա տար ման օրը որո շե լու ձեւի մա սին։ Ավե տա րան նե րից տե-ղե կա նում ենք, որ Քրիս տո սի հա րու թյու նը տե ղի է ունե ցել հրե ա կան Պա սե քի շրջա նում (Յովհ. ԺԹ. 31)։ Հաշ վի առ նե լով այն հան գա ման քը, որ նախ նա կան շրջա նում քրիս տո նե ու թյու նը տա րած ված էր գե րա զան-ցա պես հրե ա կան մի ջա վայ րում՝ նո րա դարձ հրե ա նե րը Զա տի կը տո նում էին հրե ա կան զա տկի օրը՝ Նի սա նի 14-ին։ Հե տա գա յում այս ավան դույ-թը տա րա ծում է գտնում եկե ղե ցու մի մա սում (Պա ղես տին, Փոքր Ասիա): Հե թա նո սու թյու նից դար ձի եկած նե րի շրջա նում՝ հիմ նա կա նում Հռո-մում եւ Ալեք սանդ րի ա յում, կա րեւ որ վում էր Զա տի կը կի րա կի օրը նշե-լու հան գա ման քը (որը նույն պես ավե տա րա նա կան հիմք ունի (Մատթ. ԻԸ. 1), ուս տի Զա տի կը տո նում էին Նի սա նի 14-ի մո տա կա կի րա կի օրը։ Ավան դույթ նե րի տար բե րու թյան պատ ճա ռով քրիս տո նե ա կան աշ խար-հը բա ժան վել էր եր կու մա սի։ Խնդի րը սրվեց հատ կա պես երկ րորդ դա րի վեր ջին։ 192 թ. Հռո մի Վիկ տոր եպիս կո պո սը մի թղթով դա տա պար տեց փոք րա սի ա ցի նե րի ավան դույ թը՝ նրանց կոչ անե լով հրա ժար վել Զատ կի տո նա կա տա րու թյան իրենց կար գից։ Սա կայն վեր ջին ներս չզի ջե ցին, եւ Վիկ տոր եպիս կո պո սը խզեց եկե ղե ցա կան հա ղոր դակ ցու թյու նը նրանց հետ5։ Խնդրին անդ րա դարձ եղավ 325 թ. Նի կի ա յի առա ջին տի ե զե րա-ժո ղո վում։ Թեեւ Նի կի ա յի ժո ղո վի կա նոն նե րում չեն պահ պան վել Զատ կի տո նա կա տար ման մա սին հրա հանգ նե րը, սա կայն Աթա նաս Ալեք սանդ-րա ցու մոտ պահ պան վել է Կոս տան դի ա նոս կայ սեր՝ ժո ղո վին չմաս նակ-ցած եպիս կո պոս նե րին ուղղ ված նա մա կը, որ տեղ հրա հանգ վում է Զա տի-կը տո նել գար նան գի շե րա հա վա սա րին հա ջոր դող լուս նի լրման հա ջորդ կի րա կի օրը։ Նա մա կում նաեւ հա տուկ հրա հանգ կա հրե ա նե րի հետ

3 Տե՛ս Ջ . ԷՅՆԱԹՅԱՆ , Զատիկ եւ ծռազատիկ (3). ԺԷ. դարի տոմարագետ Ավիկի «Սակս ծռազատկի մեկնութիւն», Բանբեր Մատենադարանի, թ. 25, Երեւան, 2018, էջ 383–388։

4 Տե՛ս Ա . ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ , Անանիա Շիրակացու մատենագրությունը, Երեւան, 1944, էջ 294։5 Տե՛ս ԵՒՍԵԲԻՈՍԻ ԿԵՍԱՐԱՑՒՈՅ ՊԱՏՈՒԹԻՒՆ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ , Վենետիկ, 1877, էջ 394։

2019 Զ. ԾՌԱԶԱՏԿԻ ԱՌԱՋԱՑՄԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ 13

Զա տիկ չտո նե լու մա սին6։ Հրե ա նե րը Զա տի կը նշում էին գար նան գի շե-րա հա վա սա րին հա ջոր դող լուս նի լրման օրը։ Հե տեւ ա բար հրե ա նե րի հետ չտո նե լու հա մար որոշ վում է, որ եթե գի շե րա հա վա սա րին հա ջոր դող լուս-նի լրման օրը կի րա կի լի նի, այդ կի րա կին բաց թող նել եւ Զա տի կը նշել դրա հա ջորդ կի րա կի օրը։ Կայս րը հրա մա յում է աշա կերտ ներ վերց նել քրիս տո նյա բո լոր ժո ղո վուրդ նե րից՝ նրանց տո մար սո վո րեց նե լու հա մար, որ պես զի վեր ջին ներս կա րո ղա նա յին քրիս տո նե ա կան Զա տի կը տար բե-րել հրե ա կա նից7։ ժո ղո վի ժա մա նակ Ալեք սանդ րի ա յի աթո ռին հրա հանգ-վում է ամեն տա րի որո շել Զատ կի օրը եւ դրա մա սին տե ղե կաց նել մյուս քրիս տո նյա ազ գե րին։Սա կայն ըն դուն ված որո շում նե րը չլու ծե ցին Զատ կի տո նա կա տար-

ման օր վա խնդի րը։ Այս հար ցին կրկին անդ րա դարձ եղավ 341 թ. Ան տի-ո քի ժո ղո վում, որ տեղ ըն դուն ված որո շում նե րով սպառ նում էին Եկե ղե-ցուց ար տաք սել նրանց, ով քեր, չպա հե լով նի կի ա կան կա նո նը, կշա րու-նա կե ին Զա տի կը տո նել հրե ա նե րի հետ։Զատ կի օր վա հար ցը հա կա սու թյուն ներ է առա ջաց նում նաեւ Հռո մի

եւ Ալեք սանդ րի ա յի աթոռ նե րի մի ջեւ։ Մին չեւ 343 թ. այս եր կու աթոռ նե-րը հա մա ձայ նու թյան չէ ին գա լիս նույ նիսկ գար նա նա յին գի շե րա հա վա-սա րի հար ցում։ Ալեք սանդ րի ա յի աթո ռը այն դնում է մար տի 21-ին, իսկ Հռո մի նը՝ մար տի 18-ին։ Նույ նիսկ որոշ լա տին հե ղի նակ ներ, հղում անե-լով Նի կի ա յի ժո ղո վին, Զատ կի օրը որո շե լու իրա վուն քը վե րա պա հում են Հռո մի եկե ղե ցուն8։ Խնդի րը կապ ված էր նաեւ ավան դույթ նե րի հետ։ Հռո մի ավան դույ թի հա մա ձայն՝ ար գել վում էր Զա տի կը տո նել ապ րի լի 21-ից հե տո, որ պես զի Հռո մի հիմ նադր ման օր վա (Ապ րի լի 21) տո նա կա-տա րու թյու նը չհա մընկ նի Քրիս տո սի չար չա րանք նե րի շա բաթ վա հետ9։ Այս ավան դույ թը նույն պես Զա տի կը Ալեք սանդ րի ա յի հետ նույն օրը չտո-նե լու պատ ճառ է դառ նում։Խնդի րը վերջ նա կա նա պես լու ծե լու հա մար Կոս տան դի ա նոս կայ սեր

որ դի Կոս տան դի նի օրոք՝ 353 թվա կա նին, Մագ նոս եպիս կո պո սի եղ բո րը՝ Անդ րե աս Բյու զան դա ցուն հրա հանգ վում է կազ մել զատ կա կան ցու ցակ10։

6 Տե՛ս С в я т и т е л ь Афа н аси й В е л и к и й , Творения, т. III, М., 1994, предложения III:7 Տե՛ս Ա . ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ , նշվ. աշխ., էջ 295։8 Տե՛ս Զ. ԵՊՍ . ՏԷՐ -ՅԱԿՈԲԵԱՆ , նշվ. աշխ., էջ 48–49։9 Տե՛ս И . А . К л и м и ш и н , Календарь и хронология, М., 1981, էջ 103։10 Առաջին զատկական ցուցակը կազմել է Արիստիդես Աթենացին Հռոմի եկեղեցու համար՝

որպես հիմք վերցնելով լուսնային 19-ամյա պարբերաշրջանները։ Լուսնային 19-երեակները (պարբերաշրջան) հայտնաբերել է Մեթոն Աթենացին Ն. Ք. 430 թ. Աթենքում։ Մեթեոնը

14 ԿԱՐՈ ՍՐԿ. ՂԱՐԻԲՅԱՆ 2019 Զ.

Անդ րե ա սը կազ մում է 200-ա մյա զատ կա ցու ցակ, որը պա րու նա կում էր 10 հատ 19-ե րյակ գու մա րած 10 տա րի հա ջորդ 19-ե րյա կից։ Այն ըն-դուն վում է բո լոր քրիս տո նյա ազ գե րի, այդ թվում՝ Հայ Եկե ղե ցու կող մից։ Դրա մա սին վկա յում է այն հան գա ման քը, որ 5-րդ դա րի սկզբին՝ գրե-րի գյու տից շատ չան ցած, այն թարգ ման վել է հա յե րեն11։ Սա կայն այս զատ կա ցու ցա կը ուներ մի թե րու թյուն։ 200 տա րի պա րու նա կե լու հե տեւ-ան քով դրա ավար տին 19-երե ա կը կի սատ էր մնում, եւ հնա րա վոր չէր ան մի ջա պես սկսել նոր՝ 19-երե ակ։ Զատ կա ցու ցա կը ավարտ վեց 552 թ. ու մեծ շփոթ առա ջաց րեց քրիս տո նե ա կան եկե ղե ցի նե րում։ Հարկ է նշել, որ նա խորդ զատ կա ցու ցակ նե րը (19-ա մյա, 95-ա մյա եւ այլն) նույն պես կա-տա րյալ չէ ին, քա նի որ զատ կա ցու ցա կի ավար տից հե տո դրանք նույ նու-թյամբ չէ ին կրկնվում։Խնդի րը հնա րա վոր էր լու ծել եր կու հա մար ժեք տար բե րա կով.1. Պետք էր սպա սել 9 տա րի, որ պես զի ավարտ վեր Անդ րե ա սի կի-

սատ թո ղած 19-երե ա կը եւ նոր 19-երե ա կով սկսել նոր զատ կա ցու ցակ։2. Քա նի որ 19-երե ա կի սկիզ բը ընդ հան րա պես պայ մա նա կան էր,

ապա կա րե լի էր նոր 19-երե ակ սկսել կա մա յա կան տա րուց, ուս տի եւ հնա րա վոր էր Անդ րե ա սի զատ կա ցու ցա կի վեր ջին տար վա նից սահ մա նել նոր 19-երե ակ եւ դրա նով սկսել նոր զատ կա ցու ցակ։Քրիս տո նյա բո լոր ազ գե րը, բա ցա ռու թյամբ Հայ Եկե ղե ցու, խնդի րը

լու ծում են առա ջին տար բե րա կով. սպա սե լով 9 տա րի՝ 561 թ. Ալեք սանդ-րի ա յում Էաս Ալեք սանդ րա ցու գլխա վո րու թյամբ եւ 36 տո մա րա գետ նե րի մաս նակ ցու թյամբ ժո ղով է գու մար վում12։ Ժո ղո վա կան նե րի առաջ խնդիր էր դրված սահ մա նել այն պի սի զատ կա ցու ցակ, որն ավարտ վե լուց հե տո հնա րա վոր կլի ներ անընդ հատ կրկնել։

ապացուցեց, որ 19 տարին մեկ լուսնի փուլերը կրկնվում են միեւնույն ամսաթվերին։ Տե՛ս Գ. ԱՐՔԵՊՍ . ՍԵՐԱՅԴԱՐՅԱՆ , Եկեղեցական տոմարագիտություն, Ս. Էջմիածին, 2004, էջ 28։

11 Տե՛ս Է . ԱՂԱՅԱՆ , Անդրեաս Բյուզանդացու երկուհարյուրամյա տոնացույցը եւ նրա հայերեն թարգմանությունը, «Բանբեր Երեւանի համալսարանի», թ. 2, 1979, էջ 129, Ա . ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ , Անդրեասի տոմարագիտական աշխատությունները, «Բնագիտության եւ տեխնիկայի պատմությունը Հայաստանում», 1967, թ. 4, էջ 74, Ռ . ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ , Հայոց տոնացույցը. 4–18-րդ դարեր, Երեւան, 1999, էջ 83։

12 Անանիա Շիրակացին եւ մյուս մատենագիրները նշում են, որ ժողովին մասնակցել են 36 տոմարագետներ, սակայն անվանապես հիշատակում են 8-ին. նրանք են աղեքսանդրացի էասը, հրեա Փենեհեզը, ասորի Գաբրիէլը, արաբացի Հոհանը, եթովպացի Աբդիէն, մակեդոնացի Սերգին, հույն Եւղոգին եւ հռոմեացի Գիգանը։ Շիրակացին նշում է, որ մյուս մասնակիցները, որոնց անվանապես չի հիշատակում, եղել են եգիպտացիներ։ Տե՛ս Ա . ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ , նշվ. աշխ., էջ 296, նույնի Հովհաննես Իմաստասերի մատենագրությունը, Երեւան, 1956, էջ 273։

2019 Զ. ԾՌԱԶԱՏԿԻ ԱՌԱՋԱՑՄԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ 15

Ժո ղո վում որոշ վում է կի րա ռել 532-ա մյա պար բե րաշր ջան13, որի հի ման վրա ստեղծ վում է «մշտնջե նա կան» զատ կա ցու ցակ։ Էա սյան 532-ա մյա կը գոր ծադ րու թյան մեջ մտավ 562-ից, այն շա րու նա կում էր Անդ րե աս Բյու զան դա ցու 200-ա մյա զատ կա ցու ցա կում կի րառ ված 19-երե ա կի ավան դույ թը։Հայ Եկե ղե ցին Ալեք սանդ րի ա յի ժո ղո վի տո մա րա կան որո շում նե րը

չի ըն դու նում, քա նի որ 551–552 թթ. լու ծել էր այս տո մա րա կան խնդի-րը, (Հայ Եկե ղե ցու տո մա րա կան կար գա վո րում նե րի մա սին ման րա մասն կխո սենք ստո րեւ)։ Հե տաքրք րա կան է այն հան գա ման քը, որ այս նույն ժա մա նա կա հատ վա ծում Ալեք սանդ րի ա յի ժո ղո վա կան նե րը հա յե րի, վրա-ցի նե րի եւ աղ վան նե րի հա մար առան ձին տո մար ներ են առա ջար կում, որը, սա կայն, Հայ եկե ղե ցին չի ըն դու նում։ Նշենք, որ այս ժա մա նակ Վրաց եւ Աղ վա նից եկե ղե ցի նե րը Հայ եկե ղե ցու մաս էին կազ մում, հե-տեւ ա բար, եթե Հայ Եկե ղե ցին չի ըն դու նել այդ առա ջար կը, այն մերժ վել է նաեւ Վրաց եւ Աղ վա նից եկե ղե ցի նե րի կող մից14։Թվում էր, թե այս քա նով պետք է լուծ վեր զատ կա կան հար ցը, սա կայն

նույն թվա կա նին նույն խնդրի լուծ ման հա մար Կ. Պոլ սում կայ սեր հո-վա նա վո րու թյամբ զատ կա ցու ցակ է կազ մում նաեւ Իրի ոն տո մա րա գե տը։ Անա նիա Շի րա կա ցին Իրի ո նի մա սին գրում է. «Աս տա նաւր ասէ եղե ալ զԻ րոն վար դա պետ դրանն ար քու նի ի քա ղաքն Կոս տանդ նու պաւղ սի, որ ազ գա կա նու թե ամբ աւ տար եւ ոչ քա ղա քա ցի, զոր ոմանք եւ աղեք-սանդ րա ցի իսկ գոլ ասա ցին։ Զսա չա րե ալ ասէ ընդ ժո ղովս իմաս տա-սի րացն որ յԱ ղեք սանդ րիայ, իբր քա մա հանս իւր վար կա նել զոչ անդր կո չե ցե ալ, հա կա ռակ ճշմար տու թե անն մա քա ռի, խո տէ զկար գե ալն ի նո-ցա նէ։ Նոյն պէս եւ զա ռաջ նոց եդե ալսն գոգ ցես իբ րեւ տգէտ զնո սա հա-մա րե ալ, առ նէ ժա մա նա կագ րու թիւն նո րա ձայն, հա կա ռակ աս տու ա ծա-յին Գրոց, եւ ամե նայն ժա մա նա կագ րաց, նոյն պէս եւ տու մար. եւ փո խէ

13 532-ամյա պարբերաշրջանը Էաս Ալեքսանդրացուց շուրջ մեկ դար առաջ լատին Եկեղեցու համար հայտնաբերել է Վիկտորիոս Աքվիտանացին։ Արեւմուտքում այն հայտնի է «Վիկտորյան» կամ «Դիոնիսյան» շրջան անուններով։ Տե՛ս Ջ. Է ՅՆԱԹՅԱՆ , «Պատճէն տոմարի Հայոց Մեծացը» եւ նրա մի քանի մեկնութիւնները, «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1976, թ. 7, էջ 81։

14 Տե՛ս ԳՐ . ԲՐՈ Ւ Տ ԵԱՆ , Վրաց եւ Աղուանից օրացոյցները ըստ Անանիա Շիրակունու տոմարի. դրանց կառուցուածքին եւ ծագմանը վերաբերող որոշ խնդիրներ, «Հայաստանը եւ քրիստոնեայ Կովկասը» գիտաժողով՝ նուիրուած Կովկասեան Աղուանքում եւ Վրաստանում քրիստոնէութեան ընդունման 1700-ամեակին: Զեկուցումներ եւ զեկուցումների դրոյթներ, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտութիւն» հրատ., Երեւան, 2015, էջ 58–68։

16 ԿԱՐՈ ՍՐԿ. ՂԱՐԻԲՅԱՆ 2019 Զ.

զին նեւ տաս ներ րե ակն լուս նի ի վե ցէն ապ րե ղի, եւ փո խա նակ կար գէ հինգ ապ րե ղի, եւ դնէ գլուխ բո լո րի. եւ առ նէ իւր աւ րի նակ զտասն փար-մու թի ըստ եգիպ տաց ւոց, որ ի մենջ պար մա փիւրն ձայ նի. եւ դնէ զնա գլուխ բո լո րի՝ լրումն եւ ան վե րադ րու թե ան, հա կա ռակ առաջ նոցն։ Որ պէս եւ նո քա եբ րա յե ցին հա յե լով ձեւ ա ցու ցին. սո րա նոյն պէս զե գիպ տա ցին արա րե ալ աւ րի նակ, իբր թէ ցու ցա նել իմաս տա սի րացն Աղեք սանդ րի եթէ յոյժ տգէտ էք. որ եւ ոչ ձե րոյ ազ գիդ հմուտ էք, զիա՞րդ այ ղոց ազ-գաց կար գէք տու մար։ Եւ զՀռով մա յեց ւոցն այս պէս կար գե աց. եդ զհինգ ապ րե ղի՝ գլուխ բո լո րա կի. եւ կար գե աց նմա վե րա դիր Ը, վասն զի երեք-տա սա նաւ րե այ ասաց զլու սին յա ւուր ստեղծ ման իւ րոյ. զու գե լով զութ եւ զհինգ, այ սինքն զվե րա դիրն եւ զլրումն ի խոր հուրդ նմա հա մա րե ցաւ»15։Թեեւ Իրի ո նն ըն դու նում է ալեք սանդ րա ցի նե րի որ դեգ րած 532-ա մյա

շրջա նը, սա կայն զատ կա ցու ցա կը կազ մե լիս կա տա րում է որո շա կի փո-փո խու թյուն ներ։ Ըստ էու թյան, սրանք եր կուսն էլ նույնն են եղել, մի այն տար բեր կերպ են սահ մա նել 19-ա մյա կում առա ջին տար վա լուս նի ավագ լրումն16 ու վե րա դի րը17։ Էասն ու մյուս ժո ղո վա կան նե րը, Անդ րե աս Բյու-զան դա ցու նմա նու թյամբ, առա ջին տար վա լուս նի ավագ լրու մը դնում են ապ րի լի 4-ին, իսկ վե րա դի րը՝ 9։ Իրի ո նը 19-ա մյա կի գլու խը դնում է ապ-րի լի 5-ին, ավագ լրումն ու վե րա դի րը նշա նա կում 818։ Թե ինչ նպա տա կով է Իրի ո նը կա տա րել այդ փո փո խու թյու նը, հայտ նի չէ։Միջ նա դա րում շատ տա րած ված եւ ըն դուն ված էր տար բեր հաշ-

վարկ նե րով արար չու թյան թվա կա նը սահ մա նե լը եւ դրա հա մար երկն-քում լուս նի եւ արեւի դիր քե րը գտնե լը։ Ըն դուն ված տար բե րա կի հա-մա ձայն՝ արար չու թյան առա ջին օրը հա մընկ նում էր ապ րի լի 1-ին։ Ինչ-պես կար դում ենք Ծննդոց գրքում (Ա. 14–18), երկ նա յին լու սա տու նե րը ստեղծ վել են արար չու թյան չոր րորդ օրը, այ սինքն՝ ըստ այս հաշ վար կի՝

15 Ա . ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ , նշվ. աշխ., էջ 296։ Անդրեասի զատկացուցակի, Ալեքսանդրիայի ժողովի, Էասյան եւ Իրիոնյան զատկացուցակների մասին Շիրակացու հաղորդած տեղեկությունները գրեթե նույնությամբ կրկնում են նաեւ հետագայի հայ մատենագիրները: Տե՛ս նույնի «Հովհաննես Իմաստասերի մատենագրությունը», Երեւան, 1956, էջ 272–274, «Պատմութիւն Հայոց արարեալ Կիրակոսի վարդապետի Գանձակեցւոյ», Թիֆլիս, 1909, էջ 43–44 եւ այլն։

16 Լուսնի Ավագ լրում է կոչվում գարնանային գիշերահավասարին հաջորդող լուսնի առաջին լրումը։ Այս լրման «ավագությունը» պայմանավորված էր նրանով, որ կարեւոր էր քրիստոնեական Զատիկը որոշելու համար։

17 Վերադիրը 1–30 արժեք ընդունող մի թիվ է, որ ցույց է տալիս, թե 19-ամյա պարբերաշրջանի տվյալ տարում քանի օրով է տվյալ ամիս-ամսաթվի լուսնի փուլն ավելի։

18 Տե՛ս Ա . ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ , նշվ. աշխ., էջ 296։

2019 Զ. ԾՌԱԶԱՏԿԻ ԱՌԱՋԱՑՄԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ 17

ապ րի լի 4-ին։ Ըստ Շի րա կա ցու՝ լուս նի ստեղծ վե լու ժա մա նակ լուս-նի սկա վա ռա կը 14 օր վա տեսք ուներ, այ սինքն՝ լի ա լու սին էր. «Մին-չեւ ամե նայն արա րածք կա տա րե ալ եւ լի ստեղ ծան, ըն դէ՞ր լու սինդ լի նէր թե րի եւ կի սա կա տար»19։ Այս տրա մա բա նու թյամբ՝ Արիս տի դես Աթե նա ցին, հե տա գա յում նաեւ Անդ րե աս Բյու զան դա ցին եւ Էաս Ալեք-սանդ րա ցին առա ջին տար վա լուս նի ավագ լրու մը ըն դու նում են ապ-րի լի 4-ը, իսկ Իրի ո նը ան հաս կա նա լի պատ ճա ռով ավագ լրու մը սահ-մա նում է ապրի լի 5-ին։ Ըստ Իրի ո նի տար բե րա կի՝ լու սի նը ստեղծ ված պի տի լի ներ դար ձյալ ապ րի լի 4-ին, բայց 13 օրա կան, իսկ լրու մը պի-տի լի ներ մեկ օր անց՝ ապ րի լի 5-ին։ Իրի ո նը, մե կով փո խե լով առա ջին տար վա վե րա դի րը եւ ավագ լրման օրը, փո խում է Անդ րե ա սի կի րա ռած 19-ա մյա կի վե րա դիր նե րի ամ բողջ հա մա կար գը20։ Հենց 19-ա մյակ նե րի հա մա կար գի այս տար բե րու թյու նը հե տա գա յում ծռա զատ կի առա ջա-նա լու պատ ճառ դար ձավ։Սրա առն չու թյամբ տո մա րա գետ Գր. Բրու տյա նը գրում է, որ Իրի ո նը

լուս նի լրման օրը փո խել է ոչ աստ ղա գի տա կան նկա տա ռում նե րով։ Լուս-նա յին 19-ա մյա պար բե րաշր ջա նը, իր բա վա կան մեծ ճշգրտու թյամբ հան-դերձ, զերծ չէ սխալ նե րից։ Այն մոտ 300 տա րում 1 օրով առաջ է ընկ նում Հու լյան տո մա րի ամ սաթ վից։ 561 թ. ար դեն 236 տա րի ան ցել էր Նի կի ա-յի տի ե զե րա ժո ղո վից, հե տեւ ա բար լուս նի լրու մը պետք է լի ներ ապ րի լի 3-ին, ոչ թե ապ րի լի 5-ին21։Այս փո փո խու թյուն նե րի հե տեւ ան քով 532-ա մյա զատ կաշր ջա նում

4 ան գամ (95+95+95+247) պա տա հում էր այն պես, որ Իրի ո նյան զատ կա-ցու ցա կով որոշ ված Զա տի կը հա մընկ նում էր հրե ա կան Պա սե քին՝ ընկ նե-լով Նի կի ա յի ժո ղո վի 318 հայ րե րի նզով քի տակ։ Տար բե րու թյուն առա ջա-նում էր 532-ա մյա պար բե րաշր ջա նի 18, 113, 208 եւ 455-րդ տա րի նե րին22։ Նի կի ա յի զատ կա կան կա նո նի չոր րորդ կե տի խախտ ման պատ ճա ռով մեր եկե ղե ցին իրի ո նյան զատ կա ցու ցա կով առաջ նորդ վող եկե ղե ցի նե րի վե րոն շյալ տա րի նե րի Զա տի կը ան վա նել է ծուռ։ Ծռա զատ կի տա րի նե րին Հայ կա կան օրա ցույ ցով լուս նի ավագ լրու մը լի նում էր ապ րի լի 6-ին՝ կի-րա կի։ Հե տեւ ա բար նի կի ա կան զատ կա կան կա նո նի հա մա ձայն՝ Զա տի կը տոն վում էր դրա հա ջորդ կի րա կին՝ ապ րի լի 13-ին։ Իրի ո նյան օրա ցույ ցով

19 Անդ։20 Տե՛ս անդ։21 Տե՛ս ԳՐ . ԲՐՈՒՏԵԱՆ , Հայկակական տոմարագիտութիւն, Երեւան, 2016, էջ 280–287։22 Տե՛ս Կ . ՍԵԲԱՍՏԻԱՆ , Բուն տոմար հայոց, Կ. Պօլիս, 1760, էջ 19։

18 ԿԱՐՈ ՍՐԿ. ՂԱՐԻԲՅԱՆ 2019 Զ.

լուս նի ավագ լրու մը լի նում էր ապ րի լի 5-ին՝ շա բաթ, հե տեւ ա բար դրա հա ջորդ օրը՝ ապ րի լի 6-ին (հրե ա նե րի զատ կի օրը), տոն վում էր Զա տի-կը։ Այս երեւ ույ թը հայ մա տե նագ րու թյան մեջ ստա ցել է Ծռա զա տիկ կամ «պա տա ռումն Զատ կի»23 ան վա նում նե րը։Անդ րե ա սի զատ կա ցու ցա կի ավար տից հե տո Հայ Եկե ղե ցին նույն պես

զբաղ վել է տո մա րա կան հաշ վում նե րով ու կազ մել է նոր զատ կա ցու ցակ։ Մեր մա տե նա գիր նե րի մոտ տո մա րա կան հար ցի լու ծու մը վե րագր վում է մի քա նի կա թո ղի կոս նե րի։ Ասո ղի կը24 խնդրի լու ծու մը կա պում է Ներ-սես կա թո ղի կո սի, իսկ Հով հան նես Սար կա վա գը25, Հով հան նես Դրաս խա-նա կերտ ցին26, Կի րա կոս Գան ձա կե ցին27, Մխի թար Այ րի վա նե ցին28 եւ այլ մա տե նա գիր ներ՝ Մով սես կա թո ղի կո սի գոր ծու նե ու թյան հետ։ Ըստ էու-թյան, մա տե նա գիր նե րի տվյալ նե րը հա մընկ նում են մի կե տում. նրանք բո լո րը տո մա րա կան հար ցի կար գա վո րու մը դնում են Անդ րե ա սի զատ-կա ցու ցա կի ավար տից հե տո՝ 551–552 թթ.։ Հե տա գա յի ուսում նա սի րող նե-րը խնդրի լուծ ման առու մով բա ժան վել են եր կու խմբի։ Հ. Մի քա յել Չամ-չյա նը տո մա րի կար գադ րու թյու նը դնում է 551 թ.՝ այն վե րագ րե լով Մով-սես Եղի վար դե ցի կա թո ղի կո սին. «Եւ նստաւ ի տե ղի նո րա Տէր Մով սէս երկ րորդ... սա յա ռա ջա գոյն իսկ փոյթ ունե լով վասն նո րո գու թե ան տու-մա րին, իբ րեւ նստաւ կա թու ղի կոս... ժո ղով արա րե ալ յե պիս կո պո սաց եւ յի մաս տուն արանց ի Դու ին բա զում քննու թե ամբ կար գե ալ ուղ ղե աց զտու մարն Հա յոց... եւ այս եղեւ ի 551 թու ա կա նին Քրիս տո սի»29։ Այլ կար-ծիք է ար տա հայ տում Մա ղա քիա ար քեպս. Օր մա նյա նը, որը, մա տե նա-գիր նե րի մոտ եղած շփո թը կար գա վո րե լու հա մար, տո մա րի կար գադ րու-թյու նը կա պում է Ներ սես Բագ րեւ անդ ցի կա թո ղի կո սի ան վան հետ30, իսկ

23 «Սամուէլ Անեցի եւ շարունակողներ. Ժամանակագրութիւն», աշխ.՝ Կարեն Մաթեւոսյանի, Երեւան, 2014, էջ 143։

24 Տե՛ս ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՏԱՐԱՒՆԵՑԻ ԱՍՈՂԻԿ , Տիեզերական Պատմութիւն, «Մատենագիրք Հայոց», հտ. ԺԵ, աշխ.՝ Գ. Մանուկյանի, Անթիլիաս-Լիբանան, 2010, էջ 690։

25 Տե՛ս Ա . ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ , Հովհաննես Իմաստասերի մատենագրությունը, Երեւան, 1956, էջ 132։

26 Տե՛ս ՅՈՎՀԱՆՆ Է Ս ԿԱԹՈՂԻ Կ Ո Ս ԴՐԱՍԽԱՆԱԿԵ Ր Տ Ց Ի , Պատմութիւն Հայոց, «Մատենագիրք Հայոց», հտ. ԺԱ, աշխ.՝ Գ. Տէր-Վարդանեանի, Անթիլիաս-Լիբանան, 2010, էջ 396–397:

27 Տե՛ս ԿԻՐԱԿՈՍ ԳԱՆՁԱԿԵՑԻ , նշվ. աշխ., էջ 43։28 Տե՛ս ՄԽԻԹԱՐ ԱՅՐԻՎԱՆԵՑԻ , Պատմութիւն ժամանակագրական, Ս. Պետերբուրգ, 1867,

էջ 63։29 Մ . ՉԱՄՉԵԱՆ , Պատմութիւն Հայոց, Վենետիկ, 1784, հտ. Գ., Էջ 256։30 Տե՛ս Մ. ԱՐՔԵՊՍ . ՕՐՄԱՆԵԱՆ , Ազգապատում: Հայ Ուղղափառ Եկեղեցւոյ անցքերը սկիզբէն

մինչեւ մեր օրերը յարակից ազգային պարագաներով պատմուած, Ս. Էջմիածին, 2001, հտ. Ա, սյունակ 642–644։

2019 Զ. ԾՌԱԶԱՏԿԻ ԱՌԱՋԱՑՄԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ 19

տո մա րի վերջ նա կան նո րո գու թյու նը դնում է Մով սես կա թո ղի կո սի 10-րդ տա րում31։ Հար ցին անդ րա դար ձած հե տա գա հե ղի նակ նե րը հիմ նա կա-նում հա րում են Օր մա նյա նի տե սա կե տին32։ Այդ տե սա կետն է փոր ձում հիմ նա վո րել նաեւ տո մա րա գետ Ռ. Վար դա նյա նը։ Հե ղի նա կը հա մա ձայն է որոշ մա տե նա գիր նե րի եւ Մ. Օր մա նյա նի այն տե սա կե տին, որ Անդ րե ա-սյան զատ կա ցու ցա կի ավար տից հե տո՝ մին չեւ Ալեք սանդ րի ա յի ժո ղո վը, 9 տա րի Հայ Եկե ղե ցին առաջ նորդ վել է ժա մա նա կա վոր զատ կա կան հաշ-վարկ նե րով որոնք հիմն ված էին լուս նա յին 19-ա մյակ նե րի վրա։ Այ սինքն՝ գտնե լով լուս նի լրման օրը, որո շել են այդ տար վա Զատ կի կի րա կին եւ դրա հե տեւ ո ղու թյամբ նաեւ մյուս շար ժա կան տո նե րը33։ Անդ րա դառ նա-լով Հայ Եկե ղե ցում 532-ա մյա շրջա նի ըն դուն ման խնդրին՝ Ռ. Վար դա նյա-նը հնա րա վոր է հա մա րում, որ Հով հան նես Գա բե ղե նա ցի կա թո ղի կո սը, որն ուներ ընդգծ ված բյու զան դա մետ կեց վածք, ի սկզբա նե ըն դու նել է Իրի ո նյան զատ կա ցու ցա կը, իսկ որոշ ժա մա նակ անց, երբ ար դեն խիստ սրվել էին հայ-բյու զան դա կան եկե ղե ցա կան հա րա բե րու թյուն նե րը, Մով-սես Եղի վար դե ցի կա թո ղի կո սը 581 թ. Դվի նում կա յա ցած ժո ղո վով մեր-ժել է այն եւ վա վե րաց րել է Էա սյան զատ կա ցու ցա կը34։Հար ցի վե րա բե րյալ Հ. Մի քա յել Չամ չյա նի տե սա կետն է պաշտ պա-

նում Գր. Բրու տյա նը35: Նա հան գել է հե տեւ յալ եզ րա կա ցու թյուն նե րին. հա յե րը նախ քան Անդ րե ա սի 200-ա մյա կի ավար տը, 551 թ. լու ծել են տո մա րա կան խնդի րը Հա յոց մեծ թվա կա նի հիմ նու մով։ Խնդի րը լուծ-վել է կա թո ղի կոս Մով սես Եղի վար դե ցու նա խա ձեռ նու թյամբ36 եւ Գլա կի Սբ. Կա րա պետ վան քի վա նա հայր ժա մա նա կի նշա նա վոր տո մա րա գետ Աթա նաս Տա րո նա ցու ջան քե րով։ Աթա նաս Տա րո նա ցին, լի նե լով հմուտ տո մա րա գետ, կազ մում է սե փա կան զատ կա ցու ցա կը՝ օգ տա գոր ծե լով Անդ րե աս Բյու զան դա ցու կի րա ռած վե րա դիր նե րի հա մա կար գը։ Աթա-նա սը սահ մա նում է նոր տաս նին նե րյակ՝ դրա սկիզ բը դնե լով Անդ րե ա սի

31 Տե՛ս անդ, սյունակ 663–665։32 Տե՛ս Հ . ԲԱԴԱԼՅԱՆ , Օրացույցի պատմություն, Երեւան 1970, էջ 63, Է . ԱՂԱՅԱՆ , Ակնարկներ

Հայոց տոմարների պատմության, Երեւան, 1986, էջ 168, 176։33 Տե՛ս Ռ . ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ , Հայոց տոնացույցը. 4–18-րդ դարեր, Երեւան 1999, էջ 115։ 34 Տե՛ս անդ, էջ 133–140։35 Տե՛ս ԳՐ . ԲՐՈՒՏԵԱՆ , Հայոց տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հայոց օրացոյցի բարե-

կարգումն ու կաթողիկոսների գահացուցակը, «Էջմիածին», 1994, Ը, էջ 30–48 (այսուհետեւ՝ Գր. Բրուտեան, Կաթողիկոսների գահացուցակը)։

36 Հեղինակը այս շրջանի կաթողիկոսների համար տալիս է հետեւյալ ժամանա կա գրու-թյունը՝ Մովսես Եղիվարդեցի (551–581), Վրթանես Քերթող (տեղապահ՝ 581–584), Հովհան Բագարանցի (584–610) եւ այլն։ Տե՛ս ԳՐ . ԲՐՈՒՏԵԱՆ , Կաթողիկոսների գահացուցակը, էջ 44։

20 ԿԱՐՈ ՍՐԿ. ՂԱՐԻԲՅԱՆ 2019 Զ.

200-ա մյա զատ կա ցու ցա կի ավար տից ան մի ջա պես հե տո։ Մի եւ նույն ժա-մա նակ նրա սահ մա նած 19-ե րյա կի վե րա դիր նե րի հա մա կար գը ամ բող ջո-վին ներ դաշ նակ է մնում Անդ րե ա սի վե րա դիր նե րի հա մա կար գին (փաս-տո րեն, փոխ վում է մի այն 19-ա մյա կի առա ջին տար վա դիր քը)։ Անդ րե-ա սյան զատ կա ցու ցա կի վեր ջին Զա տի կը 552 թ. էր, Աթա նա սի ցու ցա կի առա ջին Զա տի կը՝ դրա հա ջորդ՝ 553 թ.։ Աթա նա սի զատ կա ցու ցա կի տեւ-ո ղու թյան մա սին ուղ ղա կի տվյալ ներ չկան։ Հստակ է, որ այն չէր կա րող հիմն ված լի նել 532-ա մյա պար բե րաշր ջա նի վրա։ Աս վա ծը փաս տում են մի քա նի հան գա մանք ներ։ Ինչ պես վե րը նշե ցինք, տո մա րի կար գա վո րումն ու զատ կա ցու ցա կի ստեղ ծումն Աթա նասն արել է 551 թվա կա նին՝ Ալեք-սանդ րի ա յի հայտ նի ժո ղո վից 10 տա րի առաջ, իսկ 532-ա մյա բո լո րա կի ստեղ ծու մը մեր մա տե նա գիր նե րը վե րագ րում են հենց այդ ժո ղո վին. հե-տեւ ա բար նա չէր կա րող տե ղյակ լի նել 532-ա մյա պար բե րաշր ջա նի մա-սին։ Հայ կա կան շար ժա կան օրա ցույ ցի հի ման վրա հնա րա վոր չէր 532-ա-մյա պար բե րաշր ջան կազ մել։ Աթա նա սը կի րա ռել է հայ կա կան ավան դա-կան օրա ցույ ցը՝ 365-օ րյա տա րի նե րով եւ շար ժա կան տա րե մու տով։ Քա նի որ մեր օրա ցույ ցում չկար նա հանջ տա րի նե րի հա մա կարգ, Նա վա սար դի 1-ը Հու լյան տո մա րի հա մե մատ 4 տա րում մեկ օրով փո փոխ վում էր։ Հե-տեւ ա բար այս հան գա ման քը զատ կա ցու ցակ կազ մե լիս պետք է հաշ վի առն վեր։ 552 թ. Նա վա սար դի 1-ը հա մա պա տաս խա նում էր Հու լյան օրա-ցույ ցի հու լիս 11-ին։ Ինչ պես գի տենք, Զա տի կը որո շե լիս կա րեւ որ կե տը գար նա նա յին գի շե րա հա վա սարն էր՝ մար տի 20-ը37։ Մար տի 20-ի եւ հու-լի սի 11-ի մի ջեւ կար 113 օր։ Մին չեւ Նա վա սար դի 1-ը, 4 տա րում մեկ օր առա ջա նա լով, հաս ներ գար նա նա մու տի օր վան, պետք էր 452 տա րի38։ Հե տեւ ա բար Աթա նա սի կազ մած զատ կա ցու ցա կը կա րող էր ունե նալ 452

37 Հայ միջնադարյան տոմարագետների աշխատություններում գարնանամուտի օրը համարվում էր ոչ թե մարտի 21-ը, այլ 20-ը։ Հայկական ավանդույթում գարնանամուտ ասելով հասկացվել է ձմեռվա վերջին օրը, իսկ արեւմտյան ավանդությունում նույն եզրը կիրառվել է գարնան առաջին օրվա համար։ Այստեղից էլ ծագում էր գարնանամուտի մեկօրյա տարբերությունը, այսինքն՝ երկու դեպքում էլ տոմարական հաշվումների մեջ գարնան առաջին օրը համարվում է մարտի 21-ը։ Տե՛ս ԳՐ . ԲՐՈՒՏԵԱՆ , Հայկական օրացոյցը իր սկբնաւորումից մինչեւ մեր օրերը, Երեւան, 2018, էջ 28 (այսուհետեւ՝ ԳՐ . ԲՐՈՒՏԵԱՆ , Հայկական օրացոյցը)։

38 Եթե Նավասարդի 1-ը առաջանալով հասներ մարտ-ապրիլ միջակայքին, հնարավոր է՝ ստացվեր այնպես, որ Նավասարդի 1-ից մինչեւ հաջորդ Նավասարդի 1-ն ընկած ժամանակահատվածում լիներ ոչ թե մեկ, այլ երկու Զատիկ, իսկ դրան հաջորդող տարում Զատիկ չլիներ։ Նման իրավիճակներ պատմության մեջ մի քանի անգամ պատահել են։ Տե՛ս ԳՐ . ԲՐՈՒՏԵԱՆ , Հայկական օրացոյցը, էջ 38–39։

2019 Զ. ԾՌԱԶԱՏԿԻ ԱՌԱՋԱՑՄԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ 21

տա րուց պա կաս ցան կա ցած տեւ ո ղու թյուն։ Ամե նայն հա վա նա կա նու-թյամբ Աթա նա սը կազ մել է 95-ա մյա զատ կա ցու ցակ։Հայ Եկե ղե ցու կող մից ինք նու րույն տո մա րի եւ զատ կա ցու ցա կի

ստեղ ծու մը կա րե լի է դի տար կել ժա մա նա կաշր ջա նի պատ մա քա ղա քա-կան եւ դա վա նա բա նա կան իրադ րու թյան հա մա տեքս տում։ 6-րդ դա րի սկզբից Հայ Եկե ղե ցին սկսել էր պաշ տո նա կան դիր քո րո շում ար տա հայ-տել Քաղ կե դո նի ժո ղո վի նկատ մամբ։ Մա տե նա գիր նե րի վկա յու թյամբ՝ Հա յոց Բաբ կեն հայ րա պե տը հայ, աղ վան եւ վրաց եպիս կո պոս նե րի հետ Դվի նի Կա թո ղի կե մայր եկե ղե ցում ժո ղով է գու մա րում, որ տեղ «նզով-վե ցին զչա րա փառ ժո ղովն Քաղ կե դո նի եւ զտո մարն Լեւ ո նի»39։ Հայ Եկե-ղե ցին քաղ կե դո նա կա նու թյու նը նույ նաց նում էր նես տո րա կա նու թյան հետ, որն այդ ժա մա նակ լայն տա րա ծում եւ հո վա նա վո րու թյուն էր գտել Պարս կաս տա նում։ Հայ Եկե ղե ցու նես տո րա մերժ եւ քաղ կե դո նա մերժ դիր քո րո շու մը ուներ նաեւ քա ղա քա կան երանգ ներ։ Այն երկ րի ներ քին ինք նու րույ նու թյու նը պահ պա նե լու եւ Հայ Եկե ղե ցին մի դեպ քում Սա սա-նյան Պարս կաս տա նի, մյուս դեպ քում Բյու զան դա կան կայս րու թյան ազ-դե ցու թյու նից եւ հա լա ծանք նե րից պաշտ պա նե լու նպա տակ էր հե տապն-դում։ Այս ամե նը, բնա կա նա բար, հան գեց նում էր քաղ կե դո նա կան եկե ղե-ցի նե րից Հայ Եկե ղե ցու մե կու սաց մա նը։Նշված ժա մա նա կաշր ջա նը ինք նու րույն տո մար ստեղ ծե լու հա մար

հար մար ժա մա նա կաշր ջան էր։ 552 թ. ավարտ վել էր բո լո րի կող մից ըն-դուն ված Անդ րե ա սյան 200-ա մյա զատ կա ցու ցա կը, եւ քրիս տո նե ա կան աշ խար հում տո մա րա կան խառ նաշ փոթ էր տի րում։ Ընդ հան րա կան որո-շում չէր կա յաց վել, եւ հե տեւ ա բար Հայ Եկե ղե ցու ինք նու րույն տո մա րա-կան ձեռ նար կումն օրի նա կան էր։Հայ կա կան օրա ցույ ցը, որը կի րառ վում էր այդ ժա մա նակ Հա յաս տա-

նում, ստեղծ վել էր նա խաք րիս տո նե ա կան շրջա նում եւ հար մա րեց վել էր նախ կին կրո նի պա հանջ նե րին։ Քրիս տո նե ա կան տո նա ցույ ցը հիմն ված էր հրե ա կան լուս նա-արե գակ նա յին օրա ցույ ցի եւ հռո մե ա կան արե գակ նա-յին օրա ցույ ցի վրա։ Հայ կա կան օրա ցույ ցը ներ դաշ նակ չէր սրան ցից ոչ մե կին։ Այս ամե նի հե տեւ ան քով հայ կա կան օրա ցույ ցի հի ման վրա քրիս-տո նե ա կան տո նա ցույց կազ մե լը մեծ դժվա րու թյուն ներ էր առա ջաց նում։

39 ՄՈՎՍԷՍ ԿԱՂԱՆԿԱՏՈՒԱՑԻ , Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, «Մատենագիրք Հայոց», հտ. ԺԵ, աշխ.՝ Վ. Առաքելյանի, Անթիլիաս-Լիբանան, 2010, էջ 338–339։ Տե՛ս նաեւ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԴՐԱՍԽԱՆԱԿԵՐՏՑԻ , Պատմութիւն Հայոց, «Մատենագիրք Հայոց», հտ. ԺԱ, աշխ.՝ Գ. Տէր-Վարդանեանի, Անթիլիաս-Լիբանան, 2010, էջ 394։

22 ԿԱՐՈ ՍՐԿ. ՂԱՐԻԲՅԱՆ 2019 Զ.

Աթա նասն իր տո նա ցույ ցը կազ մե լիս հաղ թա հա րում է այս դժվա րու թյուն-նե րի մի մա սը։ Սա կայն կա յին հար ցեր, որոնք նրա ժա մա նակ դեռ լուրջ խո չըն դոտ ներ չէ ին։ Հե տեւ ա բար Աթա նա սը չի անդ րա դար ձել այդ հար ցե-րին։ Այդ խնդիր նե րը առաջ են գա լիս իրե նից մեկ դար անց40։Աթա նա սի զատ կա ցու ցա կը ավարտ վում է 647 թ.։ Այդ ժա մա նակ երկ-

րի ներ քա ղա քա կան կյան քը խիստ անն պաստ էր տո մա րա կան նոր կար-գա վո րում ներ անե լու հա մար։ 640 թ. սկսած՝ արաբ նե րը պար բե րա բար աս պա տա կու թյուն նե րի եւ ավա րա ռու թյան էին են թար կում Հա յաս տա-նը։ Այս պես շա րու նակ վում է մին չեւ 652 թ. հայ-արա բա կան հաշ տու թյան պայ մա նա գի րը, որին հա ջոր դում է հա րա բե րա կան խա ղա ղու թյան մի շրջան։ 13 տա րի անց՝ 665 թ., տե ղի է ունե նում հեր թա կան ծռա զա տիկ, որը շատ նշա նա կա լի իրա դար ձու թյուն էր եւ ավե լի հրա տապ էր դարձ-նում տո մա րա կան բա րե փո խում կա տա րե լու անհ րա ժեշ տու թյու նը։ Ահա այս հար ցե րը եւ երկ րում ստեղծ ված հա րա բե րա կան խա ղաղ վի ճա կը նպաս տում են, որ ժա մա նա կի կա թո ղի կոս Անաս տաս Ակո ռե ցին զբաղ-վի տո մա րա կան խնդիր նե րի լուծ մամբ։ Նրա պա հան ջով՝ ժա մա նա կի նշա նա վոր գիտ նա կան եւ տո մա րա գետ Անա նիա Շի րա կա ցին կազ մում է հայ կա կան ան շարժ տո մար եւ դրա հի ման վրա կազ մում է 532-ա մյա զատ կա կան ցու ցակ։ Նրա՝ տո մա րա կան բա րե փոխ ման մա սին տե սա-կետ նե րը մի ան շա նակ չեն։ Դրա պատ ճառն այն է, որ Շի րա կա ցու «Քննի-կոն»-ն ամ բող ջու թյամբ մեզ չի հա սել։ Բա րե բախ տա բար, նրա կազ մած 532-ա մյա պար բե րաշր ջա նից որո շա կի հատ ված ներ պահ պան վել են։ Այդ ա ղյու սակ նե րի ման րակր կիտ վեր լու ծու թյամբ պարզ է դառ նում, որ Շի րա կա ցին իրոք օրա ցույ ցը ան շար ժաց րել է41։ Ցա վոք սրտի, «Քննի-կոն»-ը պաշ տո նա կան ըն դու նե լու թյան չար ժա նա ցավ եկե ղե ցու կող մից։ Անաս տաս կա թո ղի կո սը նպա տակ ուներ ըն դու նել այն եկե ղե ցա կան ժո-ղո վով, սա կայն 667 թ. մա հա ցավ։ Որոշ ժա մա նակ անց մա հա ցավ նաեւ Շի րա կա ցին։ Նրան ցից հե տո այս խնդիրն անհ րա ժեշտ ուշադ րու թյան չար ժա նա ցավ։ Այ նու ա մե նայ նիվ Շի րա կա ցու տո մա րը մո ռա ցու թյան չմատն վեց։ Այն զու գա հե ռա բար կի րառ վել է Աթա նա սի տո մա րի հետ։ Մի այն այն փաս տը, որ Շի րա կա ցու տո մա րից եւ 532-ա մյա զատ կա ցու-ցա կից մեզ են հա սել մե կից ավե լի ձե ռա գիր ըն դօ րի նա կու թյուն ներ, իսկ

40 Տե՛ս ԳՐ . ԲՐՈՒՏԵԱՆ , Հայկական օրացոյցը, էջ 30։41 Մանրամասն տե՛ս ԳՐ . ԲՐՈՒՏԵԱՆ , Հայոց տոմարի որոշ հարցերի մասին. Հայոց մեծ

թուական, «Էջմիածին», 1983, Ը, էջ 41–44։

2019 Զ. ԾՌԱԶԱՏԿԻ ԱՌԱՋԱՑՄԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԻ ՇՈՒՐՋ 23

նրա նից մեկ դար առաջ ապ րած Աթա նաս Տա րո նա ցուց ոչինչ չի հա սել, խո սում է այն մա սին, որ եկե ղե ցա կան ժո ղո վի կող մից վա վե րաց ման չար ժա նա նա լով հան դերձ՝ Շի րա կա ցու տո մարն ավե լի լայն կի րա ռու-թյուն է ունե ցել, քան Աթա նա սի նը։ Այս ամե նը պայ մա նա վոր ված էր Շի-րա կա ցու մեծ հե ղի նա կու թյամբ եւ Աթա նա սի տո մա րի նկատ մամբ նրա կազ մած օրա ցույ ցի ակն հայտ առա վե լու թյուն նե րով42։

РЕЗЮМЕ

Начиная с V века отношения между Армянской Апостольской Церковью и соседними халкедонскими церквями всегда сопровождались спорами, рас-хождениями и столкновениями. Одно из противоречий, которое время от вре-мени приводило к столкновениям (за 532 г. четыре раза), была разница в дне Святой Пасхи, которая возникла как из-за календарных, так и канонических проблем. Это явление специалисты называют Кривая пасха. В статье предпри-нята попытка представления и выявления причин ее возникновения.

SUMMARY

Relations between the Armenian Apostolic Church and the neighboring Chalcedonian churches have always been accompanied by disputes, controversies and confl icts since the 5th century. One of the contradictions that resulted in clashes from time to time (four times during 532 years) was the diff erence of the Easter date, caused by problems related to the Church calendar and canons. In this article we have tried to identify and explain the reasons of the Easter date diff erence.

42 Տե՛ս ԳՐ . ԲՐՈՒՏԵԱՆ , Օրացոյց Հայոց, Ս. Էջմիածին, 1997, էջ 60։

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ՍԵՅ ՐԱՆ ԶԱ ՔԱ ՐՅԱՆ Փի լի սո փա յա կան գի տ. դոկ տոր, ԵՊՀ

Ս. ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑՈՒ ՈՒՍՄՈՒՆՔՆ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

ՍՈՒՐԲ ԳՐԻ ԳՈՐ ՏԱ ԹԵՒ Ա ՑՈՒ (1346–1409 թթ.) աստ վա ծա բա նա կան-փի-լի սո փա յա կան ուս մուն քում առանց քա յին տեղ են գրա վում բա րո յա-

փի լի սո փա յա կան այն պի սի հար ցեր, որոնք ան մի ջա կա նո րեն առնչ վում են մար դու փրկու թյա նը, կյան քի իմաս տին ու նպա տա կին, ապ րե լա-կեր պին ու գոր ծե լա կեր պին, այդ թվում նաեւ մար դու բա րո յա կան նկա-րա գի րը բնո րո շող առա քի նու թյուն նե րին ու արատ նե րին1։ Տա թեւ ա ցու հա մար առա քի նու թյուն նե րի հար ցը կա րեւ որ վում է հատ կա պես այն պատ ճա ռով, որ նա մար դու հո գու եւ մարմ նի խնամ քի, հո գու մա սե րի բա րե կարգ ման, մար դու բա րո յա կան կա տա րե լա գործ ման ու փրկու թյան խնդիր նե րը կա պում է առա քի նու թյուն նե րի ձեռք բեր ման եւ կյան քում դրան ցով առաջ նորդ վե լու հետ: Այս իմաս տով Տա թեւ ա ցին հան դես է գա լիս որ պես ան տիկ մտա ծող նե րի, հատ կա պես Արիս տո տե լի «առա քի-նու թյան բա րո յա գի տու թյան» հե տեւ որդ2, ան շուշտ, առա քի նու թյուն նե րի արիս տո տե լյան տե սու թյու նը լրաց նե լով քրիս տո նե ա կան կրո նին բնո-րոշ հար ցադ րում նե րով եւ մեկ նա բա նու թյուն նե րով։ Մաս նա վո րա պես, եթե Արիս տո տե լը ապ րում էր «առանց մեղ քի զգաց ման» (Ֆ. Նից շե)

1 Եթե առաքինությունների մասին Գրիգոր Տաթեւացու ուսմունքը փիլիսոփայական տեսանկյունից ըստ էության չի հետազոտվել, ապա կրոնական տեսանկյունից դիտարկվել է աստվածաբան Ղեւոնդ վրդ. Հովհաննիսյանի գրքում, որում հեղինակը իր առջեւ խնդիր չի դնում վերհանելու Տաթեւացու երկերի փիլիսոփայական ուղղվածությունը, ոչ էլ համեմատական վերլուծությամբ ցույց տալու դրանց տեղը հայրախոսական գրականության մեջ, այլ համակարգված ներկայացնելու նրա ասույթներն ու քարոզները (տե՛ս Г. О га не ся н , Святой Григор Татеваци и его нравоучение, Ереван, 2009, էջ 6–7)։

2 «Հետեւորդ» ասվում է վերապահումով, որքանով հնարավոր էր լինել այդպիսին միջնադարում։ Համեմատության կարգով նշենք, որ, օրինակ, կաթողիկոս Հովհան Մանդակունին թվարկում է չորս առաքինություններ՝ լռությունը, խոնարհությունը, Աստծու պատվիրանները պահելը եւ նեղությունը, որոնք առնչություն չունեն արիստոտելյան ուսմունքի հետ եւ ունեն զուտ կրոնական բնույթ (տե՛ս Ս . ՀՈՎՀԱՆ ՄԱՆԴԱԿՈՒՆԻ , Ճառեր, Ս. Էջմիածին, 2008, էջ 237)։ Իսկ Տաթեւացին չորս առաքինություններ ասելով հասկանում է ավանդական չորս առաքինությունները՝ խոհեմությունը, արիությունը, ողջախոհությունը եւ արդարությունը։

2019 Զ. Ս. ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑՈՒ ՈՒՍՄՈՒՆՔՆ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ 25

աշ խար հում, ապա Տա թեւ ա ցու մար դա բա նա կան եւ բա րո յա փի լի սո փա-յա կան հա յացք նե րի հիմ քում ըն կած են մեղ սա գործ, դրախ տից վտար-ված, աստ վա ծա յին պատ վի րան նե րը չկա տա րող, այ սինքն՝ մա հա ցու մեղ քեր գոր ծող եւ Աստծու ողոր մու թյու նը հայ ցող, Աստ ծուն հա ճո յա ցող, իր փրկու թյամբ եւ երկ նա յին ապա գա յով մտա հոգ մար դու մա սին պատ-կե րա ցում նե րը։ Եթե Արիս տո տե լի հա մար առա քի նու թյուն նե րի մի ջո ցով մար դը կա րող է հաս նել երա նե լի կե ցու թյա նը՝ բա նա կան-հա յե ցո ղա կան գոր ծու նե ու թյա նը, ապա Տա թեւ ա ցու հա մար առա քի նի կյան քը «պատ-վա կան» մահ վան, մար դու փրկու թյան եւ հան դեր ձյալ կյան քում դրախտ ընկ նե լու հու սա լի գրա վա կանն է։ Հե տեւ ե լով Արիս տո տե լին եւ անձ-նիշ խա նու թյան մա սին քրիս տո նե ա կան մար դա բա նու թյան հիմ նա րար սկզբունք նե րին՝ Տա թեւ ա ցին կար ծում է, որ առա քի նու թյուն նե րը բնո րոշ են բա նա կա նու թյամբ ու կամ քի ազա տու թյամբ (ինք նիշ խա նու թյամբ) օժտ ված էակ նե րին, որոնք ի վի ճա կի են կա յաց նե լու ինք նու րույն որո-շում ներ եւ պա տաս խան տա լու դրանց հե տեւ անք նե րի հա մար։Քա նի որ քրիս տո նե ա կան բա րո յա փի լի սո փա յու թյան հա մա ծի րում

առա քի նու թյուն նե րի հար ցը ան մի ջա կա նո րեն կապ ված է մար դու փրկու-թյան, կյան քի իմաս տա վոր վա ծու թյան, հո գու մաք րա գործ ման ու բա րո-յա կան ինք նա կա տա րե լա գործ ման հետ, ուս տի են թադր վում է մար դու կող մից մարմ նա կան-զգա յա կան ու երկ րա յին-նյու թա կան ցան կու թյուն-նե րը եւ կրքե րը զսպե լու ու հաղ թա հա րե լու եւ հո գեւ որ ար ժեք նե րով ապ րե լու ճիգ ու կամք։ Տա թեւ ա ցու կար ծի քով՝ այդ նպա տա կին հաս նե-լու հա մար մարդն ունի ի վե րուստ տրված բնա կան հատ կու թյուն ներ եւ ունա կու թյուն ներ, այդ թվում յոթ զո րու թյուն ներ կամ առա քի նու թյուն-ներ, որոնք ունեն իրենց գոր ծե րը, մա սերն ու գոր ծա ռույթ նե րը: Դրան-ցից երե քը՝ հա վա տը, հույ սը եւ սե րը, աստ վա ծա յին առա քի նու թյուն ներ են, որով հե տեւ վե րա բե րում են Աստ ծուն եւ շնորհ ված են Նրա կող մից, իսկ մյուս չորս առա քի նու թյուն նե րը՝ խո հե մու թյու նը, արի ու թյու նը, ող ջա-խո հու թյու նը եւ ար դա րու թյու նը, մարդ կա յին են, որով հե տեւ վե րա բե րում են մար դուն եւ Աստծու ներ գոր ծու թյամբ մար դու մեջ ծնվում են մարդ-կա յին հա րա բե րու թյուն նե րի ու հա ղոր դակց ման ըն թաց քում։ Այլ խոս-քով՝ եթե աստ վա ծա յին առա քի նու թյուն նե րը Աստ ծուց մար դու մեջ ան-մի ջա կան հեղ ման ու ներ գործ ման ար գա սիք են, ապա մարդ կա յին նե րը՝ միջ նոր դա վոր ված են։ Եթե Արիս տո տե լը առա քի նու թյուն նե րը բա ժա-նում է եր կու խմբի՝ դի ա նո բա րո յա կան (մտա վոր) եւ բա րո յա կան, ապա

26 ՍԵՅ ՐԱՆ ԶԱ ՔԱ ՐՅԱՆ 2019 Զ.

Տա թեւ ա ցին, հեն վե լով տար բեր հիմ քե րի վրա, հիմ նա կա նում մի եւ նույն առա քի նու թյուն նե րը դա սա կար գում է հե տեւ յալ խմբե րի մեջ՝ ա) աստ-վա ծա յին եւ մարդ կա յին, բ) բա րո յա կան, տնտե սա կան եւ քա ղա քա կան, գ) աստ վա ծա յին, բա րո յա կան եւ ստա ցա կան, դ) տե սա կան ու գործ նա-կան, ե) ան բան ու բա նա կան։ Թեեւ նա դի տար կում է առա քի նու թյուն-նե րի դա սա կարգ ման մի քա նի տար բե րակ, այ դու հան դերձ առա վե լա-պես ուշադ րու թյուն է դարձ նում միջ նա դա րում տա րա ծում գտած աստ-վա ծա յին երեք ու մարդ կա յին չորս առա քի նու թյուն նե րին՝ սահ մա նե լով եւ հան գա մա նո րեն բնու թագ րե լով դրան ցից յու րա քան չյու րի էու թյու նը, մա սե րը, տե սակ ներն ու գոր ծա ռույթ նե րը։ Ի դեպ, բա ցի այդ յոթ առա քի-նու թյուն նե րից տար բեր առիթ նե րով նա թվար կում է նաեւ որեւէ դա սա-կարգ ման մեջ չմտած այլ առա քի նու թյուն ներ (հարկ է նշել, որ թե՛ Արիս-տո տե լը եւ թե՛ Տա թեւ ա ցին իրենց եր կե րում թվար կում են բազ մա թիվ առա քի նու թյուն ներ), որոնք ներ հա տուկ են հո գու առան ձին մա սե րին ու ամ բող ջա կան հո գուն, կամ առա քի նու թյուն ներ, որոնք հիմ նա կա նում բնո րոշ են քրիս տո նե ա կան կրո նին (հնա զան դու թյուն, խո նար հու թյուն, ողոր մա ծու թյուն, գթասր տու թյուն, ապաշ խա րու թյուն եւ այլն)։ Օրի նակ, եթե հո գու ցան կա կան, ցասմ նա կան եւ բա նա կան մա սե րը ունեն իրենց առա քի նու թյուն նե րը (ող ջա խո հու թյուն, արի ու թյուն, իմաս տու թյուն), ապա ամ բող ջու թյան մեջ վերց րած հո գուն բնո րոշ են ար դա րու թյան, ազա տու թյան եւ մե ծա հո գու թյան առա քի նու թյուն նե րը։ Անդ րա դառ նա լով առա քի նու թյան սահ ման ման հար ցին՝ Տա թեւ ա ցին

նշում է, որ փի լի սո փա ներն ու վար դա պետ նե րը տար բեր կերպ են նկա-րագ րել ու սահ մա նել առա քի նու թյու նը։ Օրի նակ, ըստ նրա՝ «Հո գու մա-սին» գրքում Արիս տո տե լը առա քի նու թյու նը սահ մա նում է որ պես մար դու հո գին ու վար քը կար գա վո րող («առա քի նու թիւն է ունա կու թիւն մտաց բար ւոք կար գա ւո րե ալ»3) եւ ծայ րա հե ղու թյուն նե րը մեր ժող ու չա փի մեջ պա հող մտքի ունա կու թյուն. «առա քի նու թիւն է ունա կու թիւն մտաց կա-լովն ի մէջն ի մեր կող մա նէ։ Մէջն այն է որ ամե նայն առա քի նու թիւն չա-փա ւորն է եւ մէջն»4։ Այս սահ ման ման մեջ շեշտ վում է առա քի նու թյան էա կան գծե րից մե կը՝ ծայ րա հե ղա մեր ժու թյու նը եւ մի ջին ճա նա պար հի

3 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք հարցմանց, Կ. Պոլիս, 1729, էջ 578։4 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑ Ի , Գիրք քարոզութեան որ կոչի Ամարան հատոր, Կ. Պոլիս, 1740,

էջ 95։ Ի դեպ, առաքինություններին Արիստոտելն անդրադառնում է ոչ թե «Հոգու մասին», այլ «Նիկոմախի բարոյագիտություն» եւ «Մեծ բարոյագիտություն» երկերում (տե՛ս А р и сто т е л ь , Сочинения, т. 4, М., 1984, էջ 53–374)։

2019 Զ. Ս. ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑՈՒ ՈՒՍՄՈՒՆՔՆ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ 27

ընտ րու թյու նը, որը չա փա վոր վար քի նա խա պայ մանն է։ Ծայ րա հե ղու-թյուն նե րը (օրի նակ, վախ կո տու թյուն-ան խո հե մու թյուն, ամոթ խա ծու-թյուն-անա մո թու թյուն, ժլա տու թյուն-վատ նո ղու թյուն եւ այլն) արատ ներ են, իսկ դրանց մի ջի նը (օրի նակ, քա ջու թյու նը, հա մես տու թյու նը, առա-տա ձեռ նու թյու նը եւ այլն), որոնք հնա րա վոր տար բե րակ նե րից լա վա-գույ նի ընտ րու թյունն են՝ առա քի նու թյուն։ Առա քի նու թյու նը եր կու ծայ-րա հե ղու թյուն նե րի մի ջի նի ընտ րու թյունն է, լա վա գույն ձեւ ով (հա սա-րա կու թյան մեջ ըն դուն ված, տվյալ դեպ քում սուրբգ րա յին ավան դույ թով հաս տատ ված բա րո յա կան կա նոն նե րին ու ավան դույթ նե րին հա մա պա-տաս խան) վար վե լու կա րո ղու թյուն։ Ըստ Տա թեւ ա ցու՝ եթե վե րո բե րյալ սահ մա նու մը առա վե լա պես վե րա բե րում է գործ նա կան առա քի նու թյուն-նե րին, ապա «առա քի նու թիւն է ունա կու թիւն մտաց բա րւոք կար գա ւո րե-ալ» սահ մա նու մը առա վե լա պես՝ ստա ցա կան առա քի նու թյուն նե րին։ Առա քի նու թյան արիս տո տե լյան մի այլ սահ մա նում ցու ցադ րում է

առա քի նու թյան եւ բա նա կա նու թյան ու կամ քի մի ջեւ գո յու թյուն ունե ցող կա պը. «առա քի նու թիւն է ունա կու թիւն մտաց կա լովն ի մէջն ի մեր կող-մա նէ հա մա ձայ նե ալ բա նա կա նու թե անն»5։ «Հա մա ռօտ լու ծումն առա քի-նու թե անցն Արիս տո տէ լի» եր կում առա քի նու թյու նը նա նույն պես սահ-մա նում է որ պես «կա մա ւոր ունա կու թիւն մտաց կա լովն ի մէջն ի մերս կող մա նէ. սահ մա նե ալ բա նա կա նաւն»6։ Տվյալ դեպ քում «կա մա ւոր» եւ «սահ մա նե ալ բա նա կա նաւն» ար տա հայ տու թյուն նե րը չեն գոր ծած վում պա տա հա կա նո րեն, որով հե տեւ արար քը գնա հատ վում է առա քի նի, եթե գի տակց ված է, հիմն ված է մար դու կա մա յին որոշ ման վրա եւ եթե հա-մա պա տաս խա նում է բա նա կա նու թյան պա հանջ նե րին ու բա րո յա կա նու-թյան սկզբունք նե րին։ Այս իմաս տով առա քի նու թյան հա կադ րու թյու նը մեղքն է։ Սա բա նա պաշ տա կան (ռա ցի ո նա լիս տա կան) բա րո յա գի տու-թյան ելա կե տա յին հիմ նադ րույթ նե րից է, որը հստակ դրսեւ որ վում է նաեւ առա քի նու թյան տա թեւ ա ցի ա կան վեր լու ծու թյուն նե րում։ Այս պի սի մո տե ցու մը բնո րոշ էր Սոկ րա տե սի, Պլա տո նի եւ Արիս տո տե լի ուս մունք-նե րին, որոն ցում հո գու եւ մարմ նի խնամ քի, կրքե րի մա հաց ման կամ զսպման-դաս տի ա րակ ման գոր ծում կա րեւ որ վում է բա նա կա նու թյան եւ գի տե լի քի դե րը։ Օրի նակ, ըստ Տա թեւ ա ցու՝ Արիս տո տե լը տար բե րա կում

5 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք քարոզութեան որ կոչի Ամարան հատոր, էջ 95։ 6 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Համառօտ լուծումն առաքինութեանցն Արիստոտէլի, ՄՄ, թ. 1695,

էջ 261բ։

28 ՍԵՅ ՐԱՆ ԶԱ ՔԱ ՐՅԱՆ 2019 Զ.

է հո գու երեք մաս (զո րու թյուն)՝ տնկա կան, որը անհ նա զանդ է բա նա-կա նու թյա նը, քա նի որ աճե լը, հա սու նա նա լը չեն կա րող վե րահսկ վել բա-նա կա նու թյամբ, ուս տի չեն կա րող են թա կա լի նել առա քի նու թյուն նե րին, երկ րոր դը՝ ցասմ նա կանն ու ցան կա կա նը են թա կան են բա նա կա նու թյա-նը, սա կայն սրանք չեն կա րող են թա կա լի նել «իմա նա լի» (աստ վա ծա յին) առա քի նու թյուն նե րին։ Եր րորդ զո րու թյու նը բա նա կա նու թյունն է, որը են թա կա է աստ վա ծա յին առա քի նու թյա նը։ Տա թեւ ա ցու կար ծի քով՝ առա-քի նու թյու նը հնա րա վոր է այն դեպ քում, եթե ցան կա կանն ու ցասմ նա կա-նը են թարկ վում են բա նա կա նու թյա նը, այ սինքն՝ երբ բա նա կա նու թյու նը կա րո ղա նում է կար գա վո րել դրանց գոր ծե րը եւ վե րահս կո ղու թյուն հաս-տա տել դրանց նկատ մամբ։ Սա մար դուն բնո րոշ հատ կու թյուն է, որով հե-տեւ «մար դոյն է կար գա ւո րել զկիրս բար կու թե ան եւ ցան կու թե ան ըստ կա նո նաց բա նա կա նին»7։ Ի դեպ, Տա թեւ ա ցին կար ծում է, որ բա նա կա-նու թյու նը այդ գոր ծա ռույ թը սկսում է կա տա րել այն պա րա գա յում, երբ ձեռք է բե րում փոր ձա ռու թյուն եւ գի տե լիք։ Մարդն ի ծնե չու նի պատ-րաս տի, լի ար ժեք գոր ծող «իմաս տուն» բա նա կա նու թյուն, այն իմաստ-նա նում եւ կար գա վո րող-վե րահս կող կա ռա վար չի վի ճակ ձեռք է բե րում մար դու հա սու նաց ման ու զար գաց ման ըն թաց քում։ Քննար կե լով բա նա-կա նու թյան հա սու նու թյան հար ցը՝ Տա թեւ ա ցին նշում է դրա մի քա նի ցու-ցիչ ներ. բա նա կա նու թյու նը աճում է մար դու տա րի քի փո փո խու թյամբ, կրթու թյամբ ու հան ճա րով, կա տա րյալ խո հե մու թյամբ եւ, վեր ջա պես, առա քի նու թյամբ8։ Փաս տո րեն, առա քի նու թյու նը բա նա կա նու թյան հա-սու նու թյան բարձ րա գույն դրսեւ ո րումն է։Հե տեւ ե լով Արիս տո տե լին՝ ուրիշ մտա ծող ներ նույն պես կապ են տես-

նում առա քի նու թյան եւ բա նա կա նու թյան մի ջեւ՝ առա քի նու թյու նը սահ-մա նե լով որ պես «հա ւա սա րու թիւն կե նաց. հա մա ձայ նե ալ բա նա կա նու-թե անն։ Քան զի առ նէ զմիտսն ա նյաղ թե լի եւ ան փո փո խե լի ի մէջ յա ջո-ղու թե անց եւ թշուա ռու թե անց ամե նի»9։ «Առա քի նու թիւն է ունա կու թիւն մտաց ըստ կեր պի բնու թե ան հա ւա նա կան բա նա կա նու թե ան» սահ մա-նու մը ցու ցա նում է, որ գե րա զան ցա պես բա նա կա նու թյունն է մար դուն ուղ ղոր դում դե պի առա քի նու թյուն ներ։ Սա ար դեն առա քի նու թյան ստո-ի կյան ըմբռն ման ար ձա գանքն է. ստո իկ նե րի հա մար առա քի նու թյու նը

7 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք հարցմանց, էջ 274։8 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք քարոզութեան որ կոչի Ամարան հատոր, էջ 240։9 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք հարցմանց, էջ 578։

2019 Զ. Ս. ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑՈՒ ՈՒՍՄՈՒՆՔՆ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ 29

բնա կան ու բա նա կան չա փա նիշ նե րով կար գա վոր վող կյանքն է։ Տա թեւ ա-ցին ըն դու նում է նաեւ բա նա կա նու թյան ու կամ քի, տե սա կա նի ու գործ-նա կա նի մի աս նու թյան վե րա բե րյալ պլա տոն-արիս տո տե լյան ու ան հաղ-թյան այն միտ քը, որ գի տե լի քը դե ռեւս առա քի նու թյուն չէ, անհ րա ժեշտ է նաեւ կամք՝ գի տե լի քը կյան քում իրա գոր ծե լու հա մար։ Եթե որոշ կեն դա-նի ներ ու թռչուն ներ ի բնե ար դար են, սրա տես, արի, ող ջա խոհ, տի րա-սեր եւ այլն, եւ որոշ մար դիկ էլ (օրի նակ՝ հե թա նոս նե րը) «ըստ բնա կան բա րուցն զար դա րու թիւն գոր ծեն», ապա «մեզ պարտ է կա մօք ստա նալ զոր նօ քա բնու թե ամբ ունին»10։ Տա թեւ ա ցին կա րեւ ո րում է ոչ մի այն բա-նա կա նու թյու նը, այ լեւ մար դու՝ առա քի նու թյամբ զար դար վե լու կա մա յին ջան քը։ Դրա հետ մեկ տեղ նա չի բա ցա ռում այլ ուղի նե րով, այդ թվում ար տա քին մի ջամ տու թյամբ («ի բռնու թե նէ քա րոզ չաց եւ ի սպառ նա լե աց տան ջա նացն»11) ու աստ վա ծա յին ներ գոր ծու թյամբ առա քի նու թյուն ընտ-րե լու/պար տադ րե լու եւ գոր ծե լու հնա րա վո րու թյու նը:Ի տար բե րու թյուն ան տիկ իմաս տա սեր նե րի՝ Եկե ղե ցու վար դա պետ-

նե րը առա քի նու թյու նը սահ մա նե լիս ներ մու ծում են «Աստ ված» ու «աստ-վա ծա յին ներ գոր ծու թյուն» հաս կա ցու թյուն նե րը։ Ըստ նրանց՝ առա քի-նու թյու նը է «բա րի որա կու թիւն մտաց, զոր մի այն Աս տու ած ներ գոր-ծէ ի մարդն»12 կամ՝ «առա քի նու թիւն է բա րի որա կու թիւն մտաց, որով բա րւոք կե ցե ալ լի նի. զոր մի այն Աս տու ած ներ գոր ծէ ի մարդն»13։ Սա առա վե լա պես վե րա բե րում է աստ վա ծա յին առա քի նու թյուն նե րին, թեեւ վեր ջին հաշ վով բո լոր առա քի նու թյուն նե րը, ինչ պես վե րը նշվեց, Աստ-ծուց են։ Հեն վե լով այս սահ մա նում նե րի վրա՝ Տա թեւ ա ցին ձեւ ա կեր պում է առա քի նու թյուն նե րի գլխա վոր գոր ծա ռույթ նե րը. «Առա քի նու թիւնն զար դա րէ, ուղ ղէ եւ կար գա ւո րէ զո գիս մեր ըստ բո լո րին, եւ ըստ մա-սանց»14։ Օրի նակ՝ հո գու բա նա կան մա սը կար գա վոր վում է խո հե մու-թյամբ, ցասմ նա կա նը՝ արի ու թյամբ, ցան կա կա նը՝ ող ջա խո հու թյամբ, բո լո րը մի ա սին կար գա վոր վում են ար դա րու թյամբ, իսկ հո գին՝ որ պես ամ բող ջու թյուն, կար գա վոր վում է ազա տու թյան, ար դա րու թյան եւ մե-ծա հո գու թյան առա քի նու թյուն նե րով։ Առա քի նու թյուն նե րը կոչ ված են

10 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք քարոզութեան որ կոչի Ամարան հատոր, էջ 302։11 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք քարոզութեան որ կոչի Ձմերան հատոր, Կ. Պոլիս, 1740, էջ 274:12 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք քարոզութեան որ կոչի Ամարան հատոր, էջ 95։13 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Համառօտ լուծումն առաքինութեանցն Արիստոտէլի, ՄՄ թ. 1695,

էջ 261բ։14 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք քարոզութեան որ կոչի Ամարան հատոր, էջ 95։

30 ՍԵՅ ՐԱՆ ԶԱ ՔԱ ՐՅԱՆ 2019 Զ.

զար դա րե լու, ուղ ղե լու եւ կար գա վո րե լու ոչ մի այն հո գու մա սե րը, այ լեւ հո գու եւ մարմ նի, մտքի եւ կամ քի, հա վատ քի եւ գոր ծի փոխ հա րա բե րու-թյուն նե րը։ Առա քի նու թյուն նե րը մար դուն դարձ նում են հո գով ու մարմ-նով ուժեղ, հաս տա տա կամ ու բա րո յա պես ան խո ցե լի, ին չի շնոր հիվ նա ի զո րու է դառ նում դի մա կա յե լու տա րա տե սակ փոր ձու թյուն նե րին ու մար տահ րա վեր նե րին։ Նկա տի ունե նա լով առա քի նու թյան այս հատ կու-թյուն նե րը՝ Տա թեւ ա ցին գրում է, որ Արիս տո տե լը «զա ռա քի նի այր քա-ռան կիւ նի մարմ նոյ բաղ դա տէ, զի որ պէս քա ռան կիւ նի մար մինն յա մե-նայն կող մա նէ հաս տա տուն նստի, սոյն պէս եւ առա քի նի այր յոր բախտ որ պա տա հի, անդր դու ե լի մնայ. եթէ՛ ի փառս, եթէ՛ յա նար գանս՝ ամե նայ-նի համ բե րէ»15։ Տա թեւ ա ցու կար ծի քով՝ առ հա սա րակ առա քի նու թյուն նե-րը գո վե լի են, իսկ արատ նե րը՝ պար սա վե լի, որով հե տեւ՝ ա) առա քի նու-թյուն նե րի պատ ճառն Աստ վածն է, բ) դրանք տրվում են մի այն ար դար մարդ կանց, գ) առա քի նու թյուն նե րը ինք նըս տին քյան բա րի են եւ պատ-վա կան են՝ հա մե մա մա տած այլ բա րի նե րի հետ, դ) պատ վա կան են ըստ գոր ծի, ըստ փո փոխ ման (տգե տը դառ նում գրա գետ եւ այլն), ըստ օրի-նա կի (սրբե րը սո վո րում էին առա քի նու թյուն ներ), ե) «առա քի նու թիւն է երա նու թիւն եւ փառք աս տի կե նացս. եւ ունի յինքն լոյս եւ խնդու-թիւն»16, զ) առա քի նու թյուն նե րը այն չափ պատ վա կան էին, որ Քրիս տոս էր դրանք ուսու ցա նում17։Հաշ վի առ նե լով մար դու կյան քում ունե ցած դերն ու նշա նա կու-

թյու նը, Տա թեւ ա ցին բո լոր առա քի նու թյուն նե րից նա խա պատ վու թյու նը տա լիս է աստ վա ծա յին առա քի նու թյուն նե րին, որով հե տեւ դրանք են «լա ւա գոյն քան զա մե նայն առա քի նու թիւնս» եւ դրանք են ան մի ջա կա-նո րեն առնչ վում Քրիս տո սի փրկչա կան առա քե լու թյան հետ։ Մար դու միտքն ու հո գին լու սա վոր վում ու կեն սա կան լից քեր են ստա նում աստ-վա ծա յին լույ սից։ Ինչ պես աչ քի լույ սը մի ա վոր վում է արե գա կի լույ-սի հետ եւ դրա նից հե տո է կա րո ղա նում տես նել, այն պես էլ Աստծու իմա ցա կան լույ սը մի ա վոր վում է մտքի բա նա կան լույ սի հետ, եւ դրա-նից հե տո մար դը տես նում է երկ նա յին ու երկ րա յին իրո ղու թյուն նե-րը, հա վա տում Աստ ծուն, հու սով ու սի րով հաս տատ վում Նրա մեջ։ Այդ բա նա կան լույ սի հետ մար դու մեջ մտնում են Օրեն քի եւ Ավե տա րա նի

15 ՍՈՒՐԲ ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Մեկնութիւն Յովհաննու Աւետարանին, աշխատասիրութեամբ Ղուկաս աբղյ. Զաքարեանի, Ս. Էջմիածին, 2005, էջ 26։

16 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք հարցմանց, էջ 578։17 Տե՛ս ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք քարոզութեան որ կոչի Ամարան հատոր, էջ 97–98։

2019 Զ. Ս. ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑՈՒ ՈՒՍՄՈՒՆՔՆ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ 31

լույ սե րը, որոնք մի աս նա բար մար դու մեջ հաս տա տում են կա տա րյալ հա վատ, հույս եւ սեր։ Աստ վա ծա յին երեք առա քի նու թյուն նե րը ունեն ընդ հան րու թյուն ու

տար բե րու թյուն ներ։ Դրանց մի ջեւ ընդ հա նուրն այն է, որ այդ երեքն էլ հե ղումն են «յաս տու ա ծա յին շնոր հացն ի բա նա կան ոգիս»։ Իսկ իրա րից տար բեր վում են բա զում առում նե րով՝ ա) դրանք եղել են երեք ժա մա-նակ նե րում՝ Օրենք նե րից առաջ, Օրենք նե րի մեջ եւ Ավե տա րան նե րի մեջ, բ) հաս տատ վել են երեք լույ սով, այ սինքն՝ հեղ վել են բա նա կան լույ սից, գրա վոր Օրենք նե րից եւ Ավե տա րա նի շնորհ նե րից, գ) զա նա զան վում են ըստ հա մե մա տու թյան՝ հա վա տը պատ շա ճում է Հայր Աստ ծուն, հույ սը՝ Որ դուն, սե րը՝ Սուրբ Հո գուն, դ) տար բեր վում են ըստ մտքի երեք կա րո-ղու թյան՝ հա վա տը իմա ցու թյան կա րո ղու թյունն է, հույ սը՝ ավանդ ված հի-շո ղու թյան, սե րը՝ կամ քի հո ժա րու թյան, ե) զա նա զան վում են ըստ հո գու երեք զո րու թյուն նե րի. հա վա տը վե րա բե րում է հո գու բա նա կան մա սին, հույ սը՝ ցասմ նա կա նին, սե րը՝ ցան կու թյա նը18, զ) տար բեր վում են իրենց կար գա վի ճակ նե րով, դե րա կա տա րում նե րով ու գոր ծա ռույթ նե րով՝ հա-վա տը հիմն է, հույ սը՝ որ մը, սե րը՝ շին ված քը։ Հա վա տը ծա ռի ար մատն է, հույ սը՝ ճյու ղե րը, սե րը՝ ծա ղիկն ու պտու ղը։ Հա վա տը վե րա բե րում է ան ցյա լին ու հան դեր ձյա լին, հույ սը՝ հան դեր ձյա լին, իսկ սե րը՝ ներ կա-յին։ Ըստ որ պի սու թյան՝ հա վա տը վե րա բե րում է ներ կա յին, հույ սը՝ հետ-մահ վա նը, սե րը՝ հետ հա րու թյա նը։ Հա վատն Աստծու էու թյան մեջ է, հույ-սը՝ բա րու թյան, իսկ սե րը՝ ճշմար տու թյան ու գե ղեց կու թյան։ Հա վա տով մար դը համ բե րում է, հույ սով՝ հաս տա տում, սի րով՝ զո րա նում։ Հա վա տը տես նում է, հույ սը՝ ըմբռ նում, սե րը՝ մի ա վո րում։ Աստ վա ծա յին առա քի-նու թյուն նե րից յու րա քան չյուրն ունի իր հիմ նա կան գոր ծա ռույ թը. հա վա-տով տես նում ենք ծայ րա գույն բա րին, «հու սովն ակն ունիմք գե րա գոյն բար ւոյն», իսկ սի րով ցան կա նում ենք վեր նա յին բա րին։ Հա վա տով հա-վա տում ենք Աստծու գո յու թյա նը, հու սով՝ ըմբռ նում Նրան, սի րով՝ մի-ա վոր վում Նրա հետ։ Դար ձյալ, «հա ւա տովն հա ւա տամք՝ որ մի այն Իւր բա րու թե ամբն զմեզ ստեղ ծե աց եւ վերս տին փրկե աց եւ ո՛չ ի հար կէ»19, հու սով ակ ն կա լում ենք խոս տա ցած ողոր մու թյու նը, զի Նա է գթա ցո ղը եւ ճշմա րի տը, իսկ սի րով սի րում ենք Նրան, զի Ինքն է ամե նա բա րին։ Աստ վա ծա յին առա քի նու թյուն ներն ունեն իրենց հա կադ րու թյուն նե րը.

18 Տե՛ս ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք որ կոչի Ոսկեփորիկ, Կ. Պոլիս, 1746, էջ 570–571։19 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք հարցմանց, էջ 571։

32 ՍԵՅ ՐԱՆ ԶԱ ՔԱ ՐՅԱՆ 2019 Զ.

հա վա տը՝ ան հա վա տու թյուն, հույ սը՝ հու սա հա տու թյուն, սե րը՝ ատե լու-թյուն։ Ան հա վա տը չի հա վա տում ո՛չ Աստ ծուն, ո՛չ Ս. Գրքին, ո՛չ հա տուց մա-նը եւ ո՛չ Դա տաս տա նին, հու սա հա տը հույս չու նի այլ կյան քի ու ար քա յու-թյան եւ կապ ված է երկ րա յին կյան քին, իսկ ատո ղը չի սի րում Աստ ծուն, ըն կեր նե րին ու բա րի գոր ծե րը։Տա թեւ ա ցու հա մար աստ վա ծա յին առա քի նու թյուն նե րից գլխա վո-

րը եւ առաջ նա յի նը հա վատն է։ Նա շա րադ րում է հա վա տի վե րա բե րյալ տար բեր մտա ծող նե րի սահ մա նում նե րը, որոնք, մի ա սին վերց րած, ամ-բող ջա կան պատ կե րա ցում են տա լիս աստ վա ծա յին այդ առա քի նու թյան մա սին։ Նրա կար ծի քով՝ հա վա տի կա տա րյալ սահ մա նու մը տվել է Պո-ղոս առա քյա լը, եւ դրա տար րե րը տար բեր ձեւ ե րով առ կա են Եկե ղե ցու հայ րե րի ու վար դա պետ նե րի սահ մա նում նե րում։ Օրի նակ, ըստ Պո ղոս առա քյա լի՝ հա վա տը հիմն է ամե նայն առա քի նու թյան, սկիզ բը հո գեւ որ կյան քի եւ «հա ւատն է յու սա ցե լոց իրացն հաս տա տու թիւն. եւ յան դի մա-նու թիւն որոց ոչն երեւ ին» (Եբր. ԺԱ. 1)20։ Ըստ Ոս կե բե րա նի՝ հա վա տը սրբա զան կրո նի հիմն է, ըստ Եպի փա ն Կիպրացու՝ հա վատն է կա մա վոր եւ ստույգ նա խա ճա շա կումն այն ճշմար տու թյան, որը դեռ հայտ նի չէ, ըստ Մե թո դի ո ս Օլիմպիացու՝ հա վա տը առա քի նու թյուն է, որով հա վա-տում են ան տե սա նե լիի գո յու թյա նը, ըստ Հովհաննես Դա մաս կա ցու՝ հա-վա տը մտքի լու սա վո րու թյունն է, որով ճա նա չում են ծայ րա գույն ճշմար-տու թյու նը։ Տա թեւ ա ցին նշում է, որ մեծն Դի ո նի սի ո սը «Աստ վա ծա յին անուն ներ» եր կում հա վա տի առա քի նու թյու նը սահ մա նում է որ պես՝ ա) «հա ւատն է հաս տատ կա յումն հա ւա տա ցե լոց, որ զար դարս կա ցու ցա նէ ի ճշմար տու թիւնն եւ զճշմար տու թիւնն ի նո սա»21, բ) հա վա տը անախ-տա բար մտած մունք է Աստծու մա սին, մտքի աչ քով համ բե րու թյամբ ու հու սով տես նե լու անե րեւ ույ թը, գ) հա վա տը առա ջին լույ սից բա նա կա-նու թյան մեջ հեղ ված ունա կու թյուն է՝ ճա նա չե լու հո գեւ որ բա րին22։ Տա թեւ ա ցին իր եր կե րում ավե լի հա ճախ օգ տա գոր ծում է «հա վա տը

բա նա կան ան ձի մեջ առա ջին լույ սից հեղ ված ունա կու թյուն է՝ հո գին կար գա վո րե լու եւ հո գեւ որ բա րիք նե րը ճա նա չե լու հա մար» սահ մա նու-մը, որով հե տեւ դրա նով փոր ձում է բա ցատ րել մար դու բնու թյա նը ներ-հա տուկ երեւ ույթ ներ։ Հա վա տը հո գու զո րու թյուն է, որը բա ժան վում

20 Անդ։21 Անդ։22 Անդ։

2019 Զ. Ս. ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑՈՒ ՈՒՍՄՈՒՆՔՆ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ 33

է իմաց ման ու կամ քի։ Հա վա տը հան դես է գա լիս որ պես իմա ցու թյան են թա կա, իսկ կամ քը՝ որ պես հրա մա նա տու։ Ինչ պես հա վատն է հան-ճա րի մեջ, այն պես էլ հույսն ու սերն են կամ քի մեջ եր կու պատ ճա ռով. ա) հան ճա րի խնդի րը ճշմա րի տը բա ցա հայ տելն է, կամ քի նը՝ բա րին։ Հա վա տի են թա կան ճշմա րիտն է, ուս տի «հա ւատն է յի մա ցումն որ պէս ի յեն թա կայս», իսկ կամ քի առ ջեւ դրվա ծը բա րին է, ուս տի հույսն ու սե րը «են ի կամքն որ պէս ի յեն թա կայս»։ բ) Երկն քի ար քա յու թյու նը հե տեւ-ում է հա վա տի պայ ծառ տե սու թյա նը, իսկ փառքն ու պսա կը հե տեւ ում են հույ սին ու սի րուն։ Ուստի հա վա տը իմաց ման մեջ է, իսկ հույսն ու սե րը՝ կամ քի։ Աստ վա ծա յին մյուս առա քի նու թյու նը հույսն է, որն ուղղ ված է ապա-

գա յին եւ «է ստոյգ ակն կա լու թիւն հան դեր ձե ալ երա նու թե անն. յա ռաջ եկե ալ ի շնոր հացն Աս տու ծոյ եւ ի յա տուկ ար դե ացն»23։ Հու սալ առանց ար դյուն քի հանդգ նու թյուն է։ Հույ սը մտքի ունա կու թյունն է հղաց ված Աստծու առա տու թյու նից եւ բա րի ար դյունք նե րով։ Հա վատն ու հույ սը իրա րից տար բեր վում են այն բա նով, որ հա վա տը վե րա բե րում է ան ցյա-լին ու հան դեր ձյա լին, հույ սը՝ մի այն հան դեր ձյա լին։ Հա վա տը բա րիք է իր եւ ուրիշ նե րի հա մար, հույ սը՝ մի այն ինքն իր հա մար։ Տա թեւ ա ցին բնա կա նա բար ան հա մե մատ հան գա մա նո րեն է անդ րա-

դառ նում սեր առա քի նու թյա նը, որով հե տեւ քրիս տո նե ու թյու նը ան պատ-կե րաց նե լի է առանց սի րո կեն սա փի լի սո փա յու թյան։ Նրա կար ծի քով՝ սերն է «սկիզբն բա րե աց, զի յԱս տու ծոյ է, եւ է՛ մէջ բա րե աց, զի ըստ Աս տու ծոյ է, եւ է՛ վախ ճան բա րե աց, զի վասն Աս տու ծոյ»24, կամ՝ «սէրն է գլուխ եւ կա տա րումն աս տու ա ծա յին առա քի նու թե անց», եւ «սէրն է գե րա գոյն եւ կա տա րե ալ բա րի», որով հե տեւ սե րը հա վեր ժա կան է՝ «հա-ւատն դա դա րի յետ մա հու. եւ յոյսն յետ յա րու թե անն. եւ սէրն մնայ յա-ւի տե ան անս պա ռե լի»25։ Սե րը բա րի գոր ծե րի սկիզբն է, բա րի գոր ծե րի դրդա պատ ճառն ու շար ժիչ ուժը։ Տա թեւ ա ցին սահ մա նում, նկա րագ րում ու ներ կա յաց նում է սի րո տե սակ նե րը, կար գը, աս տի ճան նե րը, նշան-ներն ու նշա նա կու թյուն նե րը եւ այլն։ Օրի նակ, ըստ ներ գոր ծու թյան՝ սե-րը լի նում է քա ռա կի. ա) սե րը սի րե լու թյուն է, որով սի րում են Աստ-ծուն, ըն կե րո ջը եւ մեր ձա վո րին։ Սե րը առ ըն կե րը ճա նա պարհ է սեր առ

23 Անդ, էջ 573։24 Անդ, էջ 575։25 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք քարոզութեան որ կոչի Ձմերան հատոր, էջ 193։

34 ՍԵՅ ՐԱՆ ԶԱ ՔԱ ՐՅԱՆ 2019 Զ.

Աստ ված, բ) սե րը կյանք է, որը սի րո ղին մի աց նում է սի րե ցյա լին, գ) սե րը առա քի նու թյուն է, որով ցան կա նում ենք տես նել Աստ ծուն եւ հի ա-նալ Նրա նով, դ) սե րը առա քի նու թյուն է, որով «ախոր ժակ մե րոյս հոգ-ւոյ ամե նեւ ին է ուղիղ»26։ Սե րը եռա կի է՝ բնա կան, որը սեր է առ ինքն, բա րո յա կան, որը սեր է առ ըն կեր եւ շնոր հա կան, որ սեր է առ Աստ ված։ Սե րը ունի երեք աս տի ճան՝ ան կա տար, կա տա րյալ եւ գե րա կա տար։ Ան-կա տա րը մարմ նի սերն է, որով սի րում ենք մեզ, եւ որը ծա ռա յո ղա կան եր կյուղ է պատ ժի հան դեպ, կա տա րյա լը հո գու սերն է, որով սի րում ենք ըն կե րո ջը, եւ որը «է վասն պատ վի», եւ գե րա կա տա րը առ Աստծ ված սերն է, որով սի րում ենք Աստ ծուն, եւ որը որ դի ա կան սեր է Աստծու հան դեպ։ Որոշ մտա ծող ներ տար բե րա կում են սի րո չորս աս տի ճան՝ հիմ-քում դնե լով դրա բա րի ու չար լի նե լը։ Առա ջին աս տի ճանն այն է, երբ մար դը սի րում է ինքն իրեն, որը բա րի սեր չէ, երկ րոր դը՝ երբ սի րում է Աստ ծուն իր հա մար. սա վար ձատ րե լի սեր է, եր րոր դը՝ երբ սի րում է Աստ ծուն բա րի լի նե լու հա մար. սա բա րի սեր է, չոր րոր դը՝ եթե մարդ սի րում է «վասն Աստուծոյ». սա լա վա գույն սերն է։ Սերն ունի նշան ներ, որոնք ցույց են տա լիս սի րող նե րի վե րա բեր մուն քը մի մյանց նկատ մամբ։ Այս պես, սի րող նե րը հո ժա րու թյամբ լսում են մեկ մե կու, խո սում իրար հետ, առանց ձանձ րա նա լու ծա ռա յում մեկ մե կու, մար մի նը ու ինչ քը տա լիս սի րե ցյա լին, զգու շա նում նրան վի րա վո րե լուց, իսկ վի րա վո րե լու դեպ քում նե րո ղու թյուն խնդրում. «լի նի ցա ւա կից նմա ի ժա մա նա կի նե-ղու թե ան», ուրա խա նում տես նե լով, ցա վում՝ հե ռա նա լով, «սի րէ զոր ինչ նա եւ ատէ զոր ինչ նա», ջա նում է հա ճո յա նալ, երկն չում է ան հա ճո լի-նե լուց, «զա մեն ինչ սի րել ւոյն իւրն հա մա րի, եւ զիւրն սի րել ւոյն»։ Իսկ կա տա րյալ սերն այն է, որ «բո լոր սրտիւ սի րէ եւ միշտ սի րէ եւ առանց փո խա րին ման սի րէ»27 եւ այլն։Սի րե՞լ, թե՞ սիր վել. այս եր կընտ րան քը Տա թեւ ա ցին լու ծում է հե տեւ-

յալ կերպ. լավ է սի րել, քան սիր վել հե տեւ յալ պատ ճառ նե րով. ա) ինչ սի րում ենք, գի տենք, թե ինչ ենք սի րում, իսկ եթե սիր վում ենք, չգի-տենք ին չի հա մար, բ) եթե սի րում ենք, դա մեր առա քի նու թյունն է, իսկ եթե սիր վում ենք, այ լոց առա քի նու թյու նը, գ) սի րե լիս պար տա կան ենք դարձ նում այ լոց, իսկ սիր վե լիս պար տա կան ենք դառ նում ուրիշ նե րին, դ) սի րե լիս շա հում ենք մենք, սիր վե լիս շա հում են ուրիշ նե րը։

26 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք հարցմանց, էջ 575։27 Անդ, էջ 576։

2019 Զ. Ս. ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑՈՒ ՈՒՍՄՈՒՆՔՆ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ 35

Բա ցի սի րո աս տի ճան նե րից գո յու թյուն ունի սի րո կարգ, որը ցույց է տա լիս, թե որ սերն է ար ժե քա վոր եւ նա խա պատ վե լի։ Օրի նակ՝ վար-դա պետ ներն ասում են, որ «սի րել պարտ է նա՛խ զայն որ ի վե րոյ է քան զմեզ, այ սինքն զԱս տու ած, եւ ապա զմար մինս մեր. եւ ի նոյն աս տի-ճանս զմար մին ըն կե րին, զի մար մին երկ րորդ է հոգ ւոյն»28։ Այլք ասում են, թե պետք է սի րել Աստ ծուն, ծնող նե րին, զա վակ նե րին, ըն տա նի քին, վեր ջում՝ թշնա մի նե րին։ Քրիս տո նե ա կան բա րո յա գի տա կան ուս մուն-քում ամե նադժ վար հաս կա նա լին «սի րի՛ր թշնա մի նե րիդ» հոր դորն է, որը մշտա պես եղել եւ մնում է քրիս տո նե ու թյան քննա դատ նե րի թի րա խում։ Ինչ պե՞ս կա րե լի է սի րել մե կին, որը նպա տակ ունի քեզ ոչն չաց նե լու կամ տա ռա պանք, դժբախ տու թյուն պատ ճա ռե լու։ Ո՞րն է առա վել. սե րը մեր-ձա վոր նե րի՞, թե՞ թշնա մու նկատ մամբ, հարց նում է Տա թեւ ա ցին եւ տա լիս հե տեւ յալ պա տաս խա նը. ամեն ոք պար տա վոր է սի րել մեր ձա վոր նե րին, իսկ թշնա մուն սի րել առա վել ար դյու նա վոր է, քան զի դա կա տա րե լու-թյան նշան է, «մե ծա գոյն առա քի նու թիւն»՝ «յայտ նա գոյն նշան սի րոյ, զի է՛ ընդ դէմ շարժ ման բնու թե անն»29։ Իս կա պես, թշնա մուն սի րե լու քա րո զը հա կաբ նա կան երեւ ույթ կարող է թվալ։ Այս կա պակ ցու թյամբ նախ պետք է պար զել, թե խոս քը ո՞ր թշնա մու մա սին է, ո՞ր թշնա մուն պետք է սի րել եւ որին՝ չսի րել կամ ատել, որով հե տեւ թշնա մի նե րը շատ են ու տար բեր։ Այ սինքն՝ տար բեր կար գի կաս կած ներ փա րա տե լու հա մար անհ րա ժեշտ է ավե լի հստակ սահ մա նել «թշնա մի» հաս կա ցու թյու նը եւ պար զել թշնա-մա կան մտադ րու թյուն նե րի ու գոր ծո ղու թյուն նե րի ցան կը։ Տա թեւ ա ցու կար ծի քով՝ անձ նա կան թշնա մի նե րին պետք է սի րել ու աղո թել նրանց հա մար, իսկ Աստծու թշնա մի նե րին՝ ատել։ Կամ՝ անձ նա կան թշնա մուն պարտ է բա րին առ նել, իսկ Եկե ղե ցու թշնա մուն ո՛չ բա րի եւ ո՛չ էլ չար առ նել։ Կամ՝ պետք է սի րել մարմ նի թշնա մի նե րին եւ ատել հո գու թշնա-մի նե րին։ Օրի նակ, ըստ Տա թեւ ա ցու՝ հո գին ունի բա զում թշնա մի ներ, որոնք են՝ ա) մար դու մեջ բնա վոր ված ախ տե րը, բ) աշ խար հը եւ մար մի-նը, գ) կի նը («որ զգա յա րա նաց հեշ տու թե ամբն որ սայ եւ ըմբռ նէ ի կո-րուստ մարդ կան զո գի»30), դ) կռա պաշտ ներն ու հերձ վա ծող նե րը, դա-վա նա փոխ ներն ու քրիս տո նե ու թյու նը մեր ժող այ լազ գի նե րը։ Բնա կա նա-բար, վեր ջին նե րիս (հատ կա պես կրո նա փոխ նե րի ու դա վա նա փոխ նե րի)

28 Անդ։29 Անդ, էջ 577։30 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք քարոզութեան որ կոչի Ամարան հատոր, էջ 556–557։

36 ՍԵՅ ՐԱՆ ԶԱ ՔԱ ՐՅԱՆ 2019 Զ.

նկատ մամբ Տա թեւ ա ցին ավե լի խիստ է ար տա հայտ վում՝ նրանց հա մա րե-լով «հո գեւ որ շնա ցող ներ». «Նոյն պէս որք թո ղուն զհայ րե նի օրէնս սուրբս եւ զուղ ղա փառ դա ւա նու թիւնս, եւ մտա նեն յայլ ինչ աղանդս, մահ մե տա-կա նաց կամ քաղ կե դո նա կանս, շնա ցօղ կո չին»31։ Այս պի սով՝ թշնա մի նե-րի նկատ մամբ Տա թեւ ա ցին ցու ցա բե րում է տար բե րակ ված մո տե ցում. մի կող մից նա քա րո զում է սի րել անձ նա կան թշնա մի նե րին, որով հե տեւ, ըստ նրա՝ «թշնա մե աց սէրն կա տա րե ալ առա քինու թիւն է, որով նմա նիմք Աս տու ծոյ»32, մյուս կող մից նա ար դա րաց նում է չար ուժե րի՝ բռնա կալ-նե րի, անօ րեն նե րի, զավ թիչ նե րի, Աստ ծու եւ Եկե ղե ցու թշնա մի նե րի դեմ պայ քա րի անհ րա ժեշ տու թյու նը: Պաշտ պա նե լով աշ խար հիկ, մարմ նա կան տե րե րին հնա զանդ վե լու քրիս տո նե ա կան պատ վի րա նը՝ Տա թեւ ա ցին մի-ա ժա մա նակ խրա տում է եր կու դեպ քում չհնա զանդ վել չա րա միտ իշ խան-նե րին. «մին՝ թէ ի հա ւա տոյն թիւ րես ցէ. եւ երկ րորդ, թէ ի գործս չա րու-թե ան ձգես ցէ, ոչ է պարտ լսել»33։ Մարդ կա յին առա քի նու թյուն նե րի հար ցը քննե լիս Տա թեւ ա ցին չի շեղ-

վում իր որ դեգ րած ճա նա պար հից եւ փոր ձում է «դա սա կան» չորս առա-քի նու թյուն նե րը մեկ նա բա նել կրո նա կան բա րո յա կա նու թյան տե սան կյու-նից։ Նրա կար ծի քով՝ խո հե մու թյու նը, արի ու թյու նը, ող ջա խո հու թյու նը եւ ար-դա րու թյու նը մարդ կա յին առա քի նու թյուն ներ են, որով հե տեւ նախ՝ դրանք կար գա վո րում են մարդ կա յին հո գի նե րը եւ ոչ թե կեն դա նի նե րի, երկ րորդ՝ կար գա վո րում են «զմեզ, առ մեզ եւ առ ըն կերս մեր»։ Դրանք լի նում են մի քա նի տե սա կի՝ ծա ռա յա կան, ան բան, հանձ նա ռա կան ու ստա ցա կան: Առա քի նու թյուն նե րը կոչ վում են ծա ռա յա կան, որով հե տեւ «ի խառ նու ա-ծոյ մարմ նոյն գո յա նան. որք ոչ հե տեւ ին մի մե անց» եւ «ի հար կէ խառ-նու ա ծոյ մարմ նոյ լի նին ող ջա խոհ կամ արի»34։ Մար դու խառն ված քով

31 Անդ, էջ 558։32 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Հաւաքեալ քաղուածոյ Մեկնութիւն սրբոյ Աւետարանին Մատթէոսի,

ՄՄ թ. 1295, էջ 107բ։33 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք քարոզութեան որ կոչի Ձմերան հատոր, էջ 194։34 Միջնադարում տարածված պատկերացման համաձայն՝ եթե մեղք գործելու

պատճառներից է չարունակությունը, այսինքն՝ մարմնում գտնվող չորս տարրերի եւ հյութերի (մաղձերի) միջեւ համաչափության խախտումը, ապա դրանց համաչափության ու ներդաշնակության ապահովումը առաքինություն է։ Օրինակ, Հովհաննես Պլուզ Երզնկացին, նշելով, որ «բնաւորական իմն չարութիւնք եւ առաքինութիւնք հետեւին մարդոյն ի խառնուածոյ մարմնոյ», կարծում է, որ թե՛ մարմնի չորս տարրերի ու մաղձերի եւ թե՛ հոգու մասերի միջեւ ներդաշնակություն ստեղծելու համար «ո՛չ միայն պարտ է իւրաքանչիւր մասին առանձնականաւ զարդարիլ առաքինութեամբ, այլեւ յարմարութիւն իմն առ միմեանս եւ բարեկարգութիւն պահել» (ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՐԶՆԿԱՑԻ , Մատենագրութիւն, հտ. Ա,

2019 Զ. Ս. ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑՈՒ ՈՒՍՄՈՒՆՔՆ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ 37

պայ մա նա վոր ված լի նե լը դե ռեւս չի նշա նա կում, թե առա քի նու թյուն նե րը բնա ծին են։ Դրանք մարմ նա կան-հո գե կան հատ կու թյուն ներ են, որոնք «առանց ներ գոր ծե լոյ» ո՛չ բա րի են, ո՛չ էլ չար, ո՛չ գո վե լի են, ո՛չ էլ պար սա-վե լի։ Իսկ խո հե մու թյուն, արի ու թյուն, ող ջա խո հու թյուն ու ար դա րու թյուն առա քի նու թյուն նե րը կոչ վում են ստա ցա կան, որով հե տեւ մար դը դրանք ձեռք է բե րում իր կյան քի եւ գոր ծու նե ու թյան ըն թաց քում: Տա թեւ ա ցին հա մոզ ված է, որ «առանց վար ժան քի եւ կրթու թյան առա քի նու թյուն հնա-րա վոր չէ ստա նալ»35։ Ան բան կոչ վում են այն առա քի նու թյուն նե րը, որոնք բնո րոշ են ան բան կեն դա նի նե րին, որոնք չգի տեն իրենց արարք նե րի պատ ճա ռը։ Օրի նակ՝ ուղ տը խո հեմ է, ա ռյու ծը՝ արի, արա գի լը՝ ար դար եւ այլն։ Առա քի նու թյուն նե րը կոչ վում են հանձ նա ռա կան, որով հե տեւ «ի պա-տու ի րե լոյ ումէք գոյ ող ջա խոհ, այլ պատ ճառն ոչ գի տէ, նաեւ ոչ հե տեւ-ին մի մե անց»։ Դրանք ունեն իրենց հա կադ րու թյուն նե րը՝ խո հե մու թյու նը՝ անզ գա մու թյուն, տգի տու թյուն ու լրբու թյուն, արի ու թյու նը՝ բար կու թյուն ու ծու լու թյուն, ող ջա խո հու թյու նը՝ բղջա խո հու թյուն, ան ժուժ կա լու թյուն ու զե խու թյուն, ար դա րու թյու նը՝ անի րա վու թյուն ու անհ նա զան դու թյուն։ Տա թեւ ա ցին մարդ կա յին առա քի նու թյուն նե րը դա սա կար գում է նաեւ

բա րո յա կան, տնտե սա կան ու քա ղա քա կան խմբե րի մեջ։ Բա րո յա կան առա քի նու թյունն այն է, որ զար դա րում է մար դու բար քը եւ կար գա վո րում է հո գու մա սե րը, այ սինքն՝ ցան կա կանն ու ցասմ նա կա նը են թարկ վում են բա նա կան մա սին, իսկ մար մի նը՝ հո գուն։ Տնտե սա կան առա քի նու թյունն այն է, որ մար դուն այն դարձ նում է մար դա սեր, ըն կե րա սեր, հեզ, բա րե-միտ, հյու րըն կալ եւ այլն։ Իսկ քա ղա քա կան առա քի նու թյունն այն է, երբ մարդ սի րում է բա րին, ատում չա րը, նե րում է հան ցա վոր նե րին, քա րո զում հաշ տու թյուն։ Այս երեք առա քի նու թյուն ներ ունե ցո ղը «զիւր բարսն կա րէ ուղ ղել, եւ զտունն կա րէ շի նել, եւ որ զբարսն եւ զտունն կար գա ւո րէ, այն-պի սին կա րէ զքա ղաք եւ զեր կիր կար գա ւո րել եւ առաջ նոր դել»36։ Տա թեւ ա-ցին ար ժե քա յին առու մով առա վե լու թյու նը տա լիս է բա րո յա կան առա քի-նու թյա նը՝ կար ծե լով, որ թե՛ քա ղա քա կանն ու թե՛ տնտե սա կա նը «առանց բա րո յա կա նին ոչ կա րեն կա տա րե ալ լի նել»37։

Ճառեր եւ քարոզներ: Բնագրերը հրատ. պատրաստեցին Ա. Երզնկացի-Տէր-Սրապյանը եւ Է. Բաղդասարյանը, Երեւան, 2013, էջ 289):

35 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Սողոմոնի առակների մեկնությունը, էջ 21։36 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք քարոզութեան որ կոչի Ամարան հատոր, էջ 95։37 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Համառօտ լուծումն առաքինութեանցն Արիստոտէլի, ՄՄ թ. 1695,

էջ 262ա։

38 ՍԵՅ ՐԱՆ ԶԱ ՔԱ ՐՅԱՆ 2019 Զ.

Ինչ պես աստ վա ծա յին, այն պես էլ մարդ կա յին առա քի նու թյուն նե-րը բնու թագ րե լիս Տա թեւ ա ցին մեկ առ մեկ ներ կա յաց նում է դրանց էու թյունն ու սահ մա նու մը, նշում դրան ցից յու րա քան չյու րի գործն ու մա սե րը։ Խո հե մու թյու նը, որը իմաս տու թյունն է, հո գու մի զո րու թյուն է, որով մար դը «ընտ րու թիւն առ նէ ի մէջ չա րին եւ բար ւոյն», զա նա-զա նում է սուտն ու ճշմա րի տը, խու սա փում է չա րից ու ստից, ընտ րում բա րին ու ճշմա րի տը։ Ի տար բե րու թյուն տգե տի՝ խո հե մու թյամբ տո-գոր վա ծը ընտ րում է խո սե լու ու գոր ծե լու ճիշտ ժա մա նա կը, տեղն ու հան գա մանք նե րը։ Խո հեմ մար դը նախ խոր հում է, հե տո գոր ծում եւ չի շտա պում, մին չեւ չա վար տի իր գոր ծը։ Խո հե մու թյունն է «ուղ ղել առա-քի նու թիւնս ըստ բա րո յա կան իմաս տա սի րու թե ան», որը նե րա ռում է բա րո յա կա նը (ուսու ցա նում է կար գա վո րել մար դու վար քը), տնտե-սա կա նը (ուսու ցա նում է կար գա վո րել ըն տա նի քը) եւ քա ղա քա կա նը (սո վո րեց նում է կա ռա վա րել քա ղաքն ու թա գա վո րու թյու նը)։ Եռա կի է խո հե մու թյու նը՝ ա) սրտի խո հե մու թյուն, որով կար գա վոր վում է ներ-կան, մտած վում՝ ան ցյա լը եւ կան խա տես վում՝ ապա գան, բ) խո հե մու-թյուն, որը դրսեւ որ վում է չա փի (խոս քի, գոր ծի) պահ պան ման մեջ, գ) խո հե մու թյուն, որը դրսեւ որ վում է գոր ծի մեջ, երբ փախ չում են չա րից եւ ընտ րում բա րին։ Արի ու թյու նը կամ ժրու թյու նը հո գու զո րու թյուն է, որով հանուն սի-

րե լի բա նե րի հեշ տու թյամբ հաղ թա հար վում է ամեն մի դժվա րու թյուն։ Արի ու թյան գործն է՝ նե ղու թյան պա հե րին չընկր կել ու չհու սա հատ վել եւ հեշ տու թյան պա հե րին չթու լա նալ, չկորց նել դի մադ րե լու կա րո ղու թյու նը («ո՛չ ի նե ղու թիւնն խոր տա կիլ եւ ո՛չ ի հեշ տու թիւնն կակ ղա նալ»38)։ Արի-ու թյան մա սերն են՝ մե ծա գոր ծու թյու նը, ապաս տա նու թյու նը, համ բե րու-թյու նը եւ հա րամ նա յու թյու նը։ Մե ծա գոր ծու թյունն այն է, որ հո գու ըն-դար ձակ մտադ րու թյամբ խոր հում եւ կյան քի են կոչ վում մե ծա գույն գոր-ծեր, ապաս տա նու թյունն այն է, որով «հո գին ի մեծ եւ ի հա մեստ իրս ստոյգ յու սովն հաս տա տի յին քե ան», համ բե րու թյունն այն է, որ «է կա-մա ւոր եւ միշտ տե սո ղու թիւն մե ծա մեծ եւ դժու ա րին իրաց վասն օգ տու-թե ան եւ հա մես տու թե ան», իսկ հա րամ նա յու թյունն է «հաս տատ եւ միշտ յա րա կա յու թիւն ի բա րե պէս քննել բա նա կա նու թիւ նն»39։ Արի ու թյուն են նաեւ այն դեպ քե րը, երբ մեծ գոր ծեր են ձեռ նարկ վում, դի մա կա յում են

38 ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑԻ , Գիրք հարցմանց, էջ 580։ 39 Անդ։

2019 Զ. Ս. ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑՈՒ ՈՒՍՄՈՒՆՔՆ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ 39

փոր ձու թյուն նե րին, համ բե րու թյամբ տա նում են նե ղու թյուն նե րը, հաղ-թում են մո լու թյուն նե րին եւ այլն։Ող ջա խո հու թյու նը, որը սրբու թյունն է, հո գու զո րու թյուն է, որով ար-

գե լա փակ վում են զգա յա կա նի ցան կու թյուն ներն ու մարմ նա կա նի հեշ-տու թյուն նե րը։ Դրա գործն է՝ «յա ռա ւե լու թե անն գի տա նայ նու ա զիլ. եւ ի յաղ քա տու թե անն գի տա նայ համ բե րել», իսկ մա սերն են՝ ժուժ կա լու թյուն, որով ամե նայն ցան կու թյուն կա ռա վար վում է, անո խա կա լու թյուն, որով ար գել վում է ամ բո խի մեջ ատե լու թյան հրահ րու մը, եւ հա մես տու թյուն, որով ստա նում է պար կեշտ ամոթ խա ծու թյունն ու նա զե լի պատ կա ռան-քը։ Ող ջա խո հու թյան տե սակ ներն են զգաս տու թյու նը, որը վե րա բե րում է ճա շա կե լի քին, ժուժ կա լու թյու նը, որը վե րա բե րում է շո շա փե լի քին եւ հա-մես տու թյու նը, որը վե րա բե րում է տե սա նե լի քին, լսե լի քին ու հո տո տե լի-քին։ Այս երե քը կոչ ված են մար դու մեջ պահ պա նե լու չա փը։Ար դա րու թյու նը, որը հա վա սա րա բաշ խու թյունն է, մարդ կա յին ընտ-

րու թյու նը պա հող զո րու թյուն է։ Ար դա րու թյան գործն է՝ «զիւ րա քան չիւր ուրուք յետ տալ զոր իւ րե ան ն է»40։ Դա նշա նա կում է, որ Աստ ծուն պետք է վե րա բեր վել եր կյու ղով ու պատ կա ռան քով, իշ խան նե րին՝ հնա զան-դու թյամբ, կար գա վի ճա կով հա վա սա րին՝ սի րով ու խա ղա ղու թյամբ, փոք րե րին՝ ուղ ղու թյուն եւ ողոր մու թյուն տա լով։ Ար դա րու թյան մա-սերն են՝ կրո նա վո րու թյու նը կամ աստ վա ծա պաշ տու թյու նը, գթու թյու-նը, շնոր հը, վրեժխնդ րու թյու նը կամ բռնու թյան ու անի րա վու թյան բա ցա ռու մը («ջա տա գով լի նիլ, որով բռնու թիւն եւ անի րա ւու թիւն եւ ամե նայն վնա սա կար ի բաց մեր ժի»41), պահ պա նու թյու նը եւ ճշմար-տու թյու նը («առանց փո փոխ ման ասին այնք որ են, կամ լի նին, կամ էլ լի նե լոց են»42)։ Մյուս առա քի նու թյուն նե րի հա մե մատ ար դա րու թյու նը ունի ընդգր կուն գոր ծա ռույթ ներ։ Գի տե լի է, որ առա քի նու թյուն նե րով հո գին ուղ ղում է իր զո րու թյուն նե րը. խո հե մու թյամբ ուղ ղում է բա նա-կա նը, արի ու թյամբ՝ ցասմ նա կա նը, ող ջա խո հու թյամբ՝ ցան կա կա նը, իսկ ար դա րու թյունն ուղ ղում է բո լոր զո րու թյուն նե րը, որով հե տեւ նա «պա րու նա կէ զա ռա քի նու թիւնս որ կար գեն զմարդ առ ըն կերն. որ պէս

40 Անդ, էջ 579։ Հարկ է նշել, որ Գրիգոր Տաթեւացին արդարության հարցը դիտարկում է տարբեր տեսանկյուններից՝ այն մեկնաբանելով որպես հավասարաբաշխություն, որպես առաքինություն, որպես հատուցում, որպես հակադիր կողմերի միջեւ համաչափության ու հավասարակշռության ապահովման գործիք, որպես «ազնվություն»՝ մտածելակերպի ու գործելակերպի սկզբունք, որպես արդարադատություն ու օրենքներով կառավարում։

41 Անդ, էջ 578։42 Անդ։

40 ՍԵՅ ՐԱՆ ԶԱ ՔԱ ՐՅԱՆ 2019 Զ.

ուղ ղու թիւնն եւ առա տա բաշ խու թիւնն։ Եւ որ կար գեն առ ինքն. որ պէս ապաշ խա րու թիւնն եւ ան մե ղու թիւնն։ Եւ որ կար գեն զմարդն առ Աս-տու ած. որ պէս աս տու ա ծա պաշ տու թիւնն եւ հնա զան դու թիւնն։ Վասն այն ասի ար դա րու թիւնն ուղ ղու թիւն կա մաց. զի ո՛չ մի այն է առանձ նա-կան զօ րու թիւն կամ առա քի նու թիւն, այլ եւ հա սա րակ եւ պա րու նա կիչ ուղ ղու թե ան հոգ ւոյն»43։Բա ցի վե րոն շյալ դա սա կան առա քի նու թյուն նե րից Տա թեւ ա ցին իր եր-

կե րում վեր լու ծում է քրիս տո նե ա կան բա րո յա կա նու թյա նը բնո րոշ մարդ-կա յին այլ առա քի նու թյուն ներ (հնա զան դու թյուն, հա մես տու թյուն, խո-նար հու թյուն, ողոր մա ծու թյուն, գթասր տու թյուն, ապաշ խա րու թյուն եւ այլն), որոնք իրենց կա րեւ ո րու թյամբ ոչ մի այն հա մա հա վա սար են, այ լեւ որոշ դեպ քե րում առա վել են դա սա կան առա քի նու թյուն նե րից։ Օրի նակ, Տա թեւ ա ցու կար ծի քով՝ «ամեն առա քի նու թիւնք յօ դե ալ են ի խո նար հու-թիւնն, զի խո նար հու թիւնն մայր է ամե նայն առա քի նու թե անց։ Զի ասեն վար դա պետք՝ թէ ամե նայն առա քի նու թիւն առանց խո նար հու թե ան, այն-պէս ցրու ի, որ պէս փո շի առա ջի հող մոյ»44։ Իսկ համ բե րու թյուն առա քի նու-թյու նը «բարձ րա գոյն է քան զայլսն» հե տեւ յալ պատ ճառ նե րով՝ ա) համ-բե րու թյու նը յու րա քան չյուր առա քի նի գոր ծի կա տար ման ու ավարտ ման գրա վա կանն է, բ) բո լոր առա քի նու թյուն նե րի հա մար «աթոռ եւ տե ղի» է, որ տեղ չկա համ բե րու թյուն, այն տեղ չի կա րող բնակ վել առա քի նու թյու-նը, գ) մյուս առա քի նու թյուն նե րի հա մար նե ցուկ ու հաս տա տու թյուն է, ինչ պես սյունե րը տան հա մար, դ) համ բե րու թյու նը զենք է մար դու ձեռ-քին, որով նա պայ քա րում է չար ուժե րի ու հո գե մարմ նա կան ներ քին ախ-տե րի դեմ45։ Տա թեւ ա ցին գո վա բա նում է համ բե րու թյուն առա քի նու թյու-նը՝ կար ծե լով, որ մար դը դրա նով առաջ նորդ վե լիս մի այն շա հում է։ Նա խոր հուրդ է տա լիս առաջ նորդ նե րին ու սո վո րա կան մարդ կանց համ բե-րու թյուն դրսեւ ո րել վրեժխնդ րու թյան ու չա րիք նե րին պա տաս խա նե լու հար ցում։ Չա րին չա րով պա տաս խա նե լը մեր ժե լի է ոչ մի այն այն պատ-ճա ռով, որ դա հա կա սում է ավե տա րա նա կան պա հան ջին, այ լեւ դա փաս-տո րեն դե րա զան ցու թյուն է եւ Աստծու գոր ծի «հափշ տա կում», սե փա կան վար ձի կո րուստ եւ կաս կած ար դար դա տաս տան տես նե լու Աստծու կա-րո ղու թյան նկատ մամբ։

43 Անդ, էջ 578–579։44 Անդ, էջ 511։45 Անդ, էջ 238։

2019 Զ. Ս. ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑՈՒ ՈՒՍՄՈՒՆՔՆ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ 41

Ամ փո փենք։ Սուրբ Գրի գոր Տա թեւ ա ցին մար դու հո գու եւ մարմ-նի խնամ քի, մար դու բա րո յա կան կա տա րե լա գործ ման ու փրկու թյան խնդիր նե րը կա պում է առա քի նու թյուն նե րի ձեռք բեր ման եւ երկ րա-յին կյան քում դրան ցով առաջ նորդ վե լու վար քագ ծի հետ: Առա քի նու-թյուն նե րը սահ մա նե լիս, տե սա կա վո րե լիս եւ դրանց գոր ծա ռույթ նե րը ներ կա յաց նե լիս Տա թեւ ա ցին հաշ վի է առ նում թե՛ ան տիկ մտա ծող նե-րի եւ թե՛ Եկե ղե ցու վար դա պետ նե րի կար ծիք նե րը՝ բնա կա նա բար ան-տիկ մտա ծող նե րի հա յացք նե րը վե րա ի մաս տա վո րե լով ու գնա հա տե լով քրիս տո նե ու թյան փրկա բա նա կան-վախ ճա նա բա նա կան բա րո յա կա նու-թյան տե սան կյու նից։ Առա քի նու թյուն նե րը բնու թագ րե լիս Տա թեւ ա ցին առանձ նաց նում է դրանց հե տեւ յալ հատ կա նիշ ներն ու գոր ծա ռույթ-նե րը. ա) առա քի նու թյուն նե րը բնո րոշ են ինք նիշ խան ու բա նա կան էակ նե րին՝ մարդ կանց, որոնք ի վի ճա կի են կա յաց նե լու ինք նու րույն որո շում ներ եւ պա տաս խան տա լու դրանց հե տեւ անք նե րի հա մար, այ-սինքն՝ առա քի նու թյուն ներ ձեռք բե րե լու հա մար կա րեւ որ է ոչ մի այն բա նա կա նու թյու նը, այ լեւ մար դու՝ առա քի նու թյամբ զար դար վե լու կա-մա յին ջան քը, բ) առա քի նու թյուն նե րը մտքի բա րի որակ ներ են կամ հո գու ունա կու թյուն ներ, մար դու բա նա կան ու բա րո յա կան հա սու նու-թյան չա փա նիշ ներ, գ) առա քի նու թյուն նե րը մի կող մից մար դու հո-գին եւ վար քը կար գա վո րող մի ջոց ներ են, որոն ցով մարդ զար դա րում է իր հո գին՝ խու սա փե լով մա հա ցու մեղ քե րից, իսկ մյուս կող մից՝ երկ-րա յին կե ցու թյան նպա տակ ու երա նու թյուն, դ) առա քի նու թյուն նե-րը ծայ րա հե ղու թյուն նե րից խու սա փե լու եւ մի ջին ճա նա պարհ ընտ րե-լու բա րո յա կան սկզբունք ներ, դիր քո րո շում ներ ու վար վե լա ձեւ եր են, որոնք հա մա պա տաս խա նում են աստ վա ծա յին պատ վի րան նե րին եւ բա նա կա նու թյան պա հանջ նե րին։

Р Е З Ю М Е

Проблема добродетели в учении выдающегося средневекового филосо-фа-богослова Св. Григора Татеваци (1346—1409) важна с той точки зрения, что связывает вопросы заботы о душе и теле, нравственном совершенство-вании и спасении человека с приобретением самой добродетели. Хотя Та-теваци выступает как последователь «этики добродетелей» Аристотеля, он

42 ՍԵՅ ՐԱՆ ԶԱ ՔԱ ՐՅԱՆ 2019 Զ.

дополняет аристотелевское учение о добродетелях (благоразумие, мужество, здравомыслие, справедливость и др.) как божественными (вера, надежда, лю-бовь) добродетелями, так и добродетелями, характерными для христианской религии (смирение, покорность, покаяние, милосердие, воздержание и др.). При этом, определяя и классифицируя добродетели, представляя их функции, Татеваци учитывает, как мнения античных мыслителей, так и учителей Церк-ви, естественно переосмысливая взгляды античных мыслителей и оценивая их с точки зрения этики спасения. Характеризуя добродетели, Татеваци вы-делает следующие признаки и функции: а) добродетели присущи существам, наделенным свободой волей и разумом, людям, которые в состоянии само-стоятельно принимать решения и отвечать за их последствия: то есть, для приобретения добродетелей необходим не только разум, но и волевое усилие. б) добродетели — добрые качества мысли или способности души, которые, с одной стороны, являются свойствами, регулирующими душу и поведение, украшающими душу, а с другой — это цель земного бытия и условие спасе-ния. в) добродетели — критерии разумной и нравственной зрелости чело-века. г) добродетели — это этикет для того, чтобы избежать крайностей и выбора срединного пути, соответствующий божественным заповедям и тре-бованиям разума.

S U M M A RY

In the legacy of St. Gregory of Tatev (1346—1409), famous medieval Armenian theologian-philosopher, the issue of virtues is of great signifi cance, because he connects the problems of the care of human soul and body, moral perfection and salvation with the acquisition of virtues. Even though St. Gregory of Tatev is a follower of Aristotle’s “virtue ethics”, he supplements Aristotelian theory of virtues (prudence, courage, wisdom, justice) with the heavenly ones (faith, hope, love) and other virtues characteristic of Christianity (humility, obedience, penitence, clemency, temperance, etc.) Moreover, identifying the virtues and presenting their functions, St. Gregory of Tatev takes into account the opinion of both the ancient thinkers and Church Fathers, naturally, reconsidering and reassessing the views from the perspective of soteriological-eschatological ethics of Christianity. By characterizing the virtues, St. Gregory of Tatev distinguishes the following features and functions:

2019 Զ. Ս. ԳՐԻԳՈՐ ՏԱԹԵՒԱՑՈՒ ՈՒՍՄՈՒՆՔՆ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ 43

a) virtues are inherent to creatures gifted with freedom of will and reason, i.e. to humans who are able to make independent decisions and to be responsible for the results, it means, not only reason is necessary, but also volitional eff orts of human beings; b) virtues are good qualities of mind or abilities of soul, which, on the one hand, are properties that regulate the soul and behavior, and, on the other hand, the aim of earthly existence and precondition of salvation; c) virtues are criteria of human rational and moral maturity; d) virtues are methods of avoiding extremes and choosing the midpoint, which correspond to the commandments of God and the requirements of the reason.

ՏԻԳՐԱՆ ՍԻՐՈՒՆՅԱՆԲան․ գիտ․ թեկնածու, ՄՄ

ԲԱՐԴՈՒՂԻՄԵՈՍ ՄԱՐԱՂԱՑՈՒ ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԼԱՏԻՆԵՐԵՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ. «ԴԻԱԼԵԿՏԻԿԱ» ԵՒ "SUMMULAE LOGICALES”

ՀԱՅ ԿԱ ԿԱՆ միջ նա դա րյան տրա մա բա նու թյու նը, որ մին չեւ ԺԴ դա րը հիմ նա կա նում քննարկ վում էր իր նախ նա կան հաս կա ցու թյուն նե-

րի մեջ, արեւմ տյան սխո լաս տի կան ճա նա չեց ունի թոր նե րի տրա մա-բա նա կան եր կե րի մի ջո ցով1, որոն ցից առա ջի նը Բար դու ղի մե ոս Մա-րա ղա ցու «Դի ա լեկ տի կան» էր: Դա տե լով ձե ռագ րե րի տվյալ նե րից2՝ այն բա նա քա ղու թյան սկզբուն քով կազմ ված, մա սամբ թարգ մա նա-կան երկ է, որի հիմ քում տրա մա բա նու թյան ան տիկ ուս մունքն է եւ դրա հե տա գա լրա ցում նե րը մեկ նո ղա կան գրա կա նու թյան մեջ: Այդ են վկա յում վեր նագ րի ծա նու ցու մը («կար գե ալ եւ թարգ մա նե ալ») եւ շա րադ րան քի հղում նե րը:

«Դի ա լեկ տի կա յի» մեջ հի շա տակ ված են Արիս տո տե լի տրա մա-բա նա կան կոր պու սի բո լոր հինգ եր կե րը՝ «Ստո րո գու թիւնք» («Կա տե-գո րի ա ներ»), «Պե րի ար մէ նի աս» («Մեկ նու թյան մա սին»), «Վեր լու ծա-կանք» («Անա լի տի կա ներ»), «Գիրքն Թօ փի զի քո րում, որ կո չի Տե ղե-աց» («Տո պի կա»), «Ելէն քո րում գիրք» («Սո փես տա կան հեր քում ներ») (ՄՄ 69, 267բ—268ա եւն): Արիս տո տե լի մեկ նիչ նե րից հա ճա խա կի հիշ ված է Ե դ. հռո մե ա ցի փի լի սո փա Սե ւե րի նուս Բո ե թի ու սը («Բօ ե ցի ոս, Պօ է ցի-ոս, Պօ է սի ոս» եւն), եր բեմն՝ հռո մե ա ցի հռե տոր եւ փի լի սո փա Ն. Ք. Ա դ.

1 Տե՛ս С. А р е в ш атя н , К истории философских школ средневековой Армении (XIV в.), Ереван, 1980, էջ 19, 25, ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՔՌՆԵՑԻ , Յաղագս քերականին, ներածություն, Երեւան, 1977, էջ 34—35:

2 «Հաւաքումն համառօտ եւ յոյժ օգտակար ի դիալէտիկէն, որ տրամաբանութիւնն. կարգեալ եւ թարգմանեալ ձեռամբ Բարդօլիմէոսի ֆռանկ եպիսկոպոսի», ՄՄ 69, 266ա—346բ, ՄՄ 2382, 339ա—370, նաեւ՝ ՄՄ 1685, 88ա—178բ. այս ձեռագրերից հետագա մեջբերումների էջերը կտրվեն շարադրանքում:

ՊԱՏՄԱԲԱՆԱՍԻՐԱԿԱՆ

2019 Զ. ԲԱՐԴՈՒՂԻՄԵՈՍԻ ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԼԱՏԻՆԵՐԵՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ 45

Մար կուս Տուլ լի ուս Կի կե րոն («Թու լի ոս»), Դ դ. հույն ճար տա սան Թե միս-տի ո սը: Սեն Արեւ շա տյա նը հա վե լում է նաեւ ԺԳ դ. փի լի սո փա Պետ րոս Իս պա նա ցուն եւ ընդգ ծում «Դի ա լեկ տի կա յի» բա ցա ռի կու թյու նը՝ որ պես տրա մա բա նու թյան հին ("vetus logica") եւ ժա մա նա կա կից ("logica moderno-rum") ուս մունք նե րի հա մա կար գա յին շա րադ րանք3:Պետ րոս Իս պա նա ցու եր կը, որ նա խա պես՝ մին չեւ ԺԶ դա րը հայտ-

նի է եղել "Tractatus" անու նով, ապա կոչ վել "Summulae logicales" («Փոքր տրա մա բա նա կան ամ փո փում ներ»), պայ մա նա կա նո րեն բա ժան վում է եր կու հիմ նա կան մա սի. տաս ներ կու տրակ տատ նե րից I-V-ը, ապա VII-ը ներ կա յաց նում են "logica antiquorum" բա ժի նը, այ սինքն՝ "logica vetus" եւ " logica nova"՝ արիս տո տե լյան-բո ե թի ու սյան տրա մա բա նու-թյու նը, մյուս վե ցը՝ "logica modernorum"-ը, այն տրակ տատ նե րը, որոնք քննում են այս պես կոչ ված՝ "proprietates terminorum"-ը՝ տեր մին նե րի հատ կա նիշ նե րը4: Բար դու ղի մե ո սի «Դի ա լեկ տի կան» բաղ կա ցած է չորս մա սից, առա ջի-

նը նե րա ծու թյուն է, մյուս նե րը վեր նագր ված են՝ «Յա ղագս հա ւա քա բա-նու թե ան», «Յա ղագս պատ րա նաց գրոցն», «Յա ղագս տրա մա բա նա կան տե ղե ացն»: Բո վան դա կա յին բազ մա թիվ, հա ճախ բա ռա ցի հա մընկ նում-նե րը վկա յում են, որ այս մա սե րի ան մի ջա կան աղ բյու րը "Summulae logi-cales" աշ խա տու թյան I, IV, V, VII հա մա նուն տրակ տատ ներն են՝ "De intro-ductionibus", "De sillogismis", "De locis", "De fallaciis": «Դի ե ա լեկ տի կան»՝ բա ցի այն, որ ել նում է հաս կա ցա կան մի եւ նույն հիմ քից, շա րադ րան քի կա ռուց-ված քով եւս կրկնում է լա տի նե րեն եր կը5:Ա. «Դի ա լեկ տի կա յի» եւ "Summulae logicales"-ի բո վան դա կա յին առն չու-

թյուն նե րը՝ ըստ մա սե րի եւ տրակ տատ նե րի: Բար դու ղի մե ոսն իր եր կը սկսում է դի ա լեկ տի կա յի ծա նո թու թյամբ.

«Դի ա լէ թի կայ է ար հեստ ար հես տից առ ամե նայն մե դո դա իցն, այ-սինքն գի տու թե անց սկսբունս ճա նա պարհ ունել»6 (ՄՄ 69, 266ա),

3 Տե՛ս С. А р е в ш атя н , նշվ. աշխ., էջ 19, 25:4 Տե՛ս P e t e r o f S pa i n (Petrus Hispanus Portugalensis), Tractatus, called aft erwards Summule

logicales, First critical edition from the Manuscripts with an Introduction by L. M. De Rijk, 1972, p. LXXXVIII–LXXXIX. այս աշխատությունից հետագա մեջբերումները կտրվեն շարադրանքում՝ PH (Petrus Hispanus), T (Tractatus) նշումով:

5 Բնագրային զուգահեռները բազմաթիվ են, եւ քանի որ անհնարին է դրանք տեղավորել մեկ հոդվածի սահմաններում, կներկայացնենք ընտրողաբար՝ պահելով բովանդակության հիմնական գիծը:

6 Թարգմանական հատվածներում առհասարակ նկատելի է ձգտում՝ պահպանելու բառերի, քե րականական ձեւերի համարժեքությունը, օր.՝ «Ձայն է հնչումն (= vox est sonus) ելեալ

46 ՏԻԳՐԱՆ ՍԻՐՈՒՆՅԱՆ 2019 Զ.

դի ա լեկ տի կա յի նույն ըմբռ նու մը ձեւ ա կերպ ված է Պետ րոս Իս պա նա ցու նե րա ծու թյան մեջ. "Dialetica est ars [artium]7 ad omnium methodorum principia viam habens" (P. H., TI, 1): Նկա տե լի է նաեւ տեր մի նի գրու թյան ընդ հան-րու թյուն՝ «դի ա լե[կ]տի կա»՝ առանց կ-ի, ընդ որում՝ եր կու տեքս տե րում էլ այս սղու մով ձեւը կա յու նա ցած է, հե տեւ ա բար չի կա րող վրի պակ հա-մար վել: "Summulae logicales"-ի քննա կան բնա գի րը կազ մած Լ. Մ. դե Ռիյ կը այն չի մեկ նա բա նում, մի այն ընդգ ծում է գրու թյան ինք նա տի պու թյու նը՝ ի հա մե մա տու թյուն հու նա րեն հա մար ժե քի8: Հաս կա ցու թյան սահ ման մա նը հա ջոր դում է դրա ստու գա բա նու թյու-

նը, որը եւս թարգ մա նու թյուն է. «Իսկ դի ա լէ թի կայ ասի ի դի աէ, որ է եր-կուս, եւ ի լօ քօ սէ, որ է ասա ցու ած, եւ ի լե զի սէ, որ է բան, իբր եր կու ասա ցու ած կամ բան, այ սինքն դնօ ղին եւ պա տաս խա նօ ղին տրա մա բա-նու թիւնն» (ՄՄ 69, 268բ) —"Dicitur autem 'dialetica' a 'dia', quod est duo, et 'logos', quod est sermo, vel a 'lexis', quod est ratio, quasi duorum sermo vel ratio, scilicet oppo-nentis et respondentis disputando" (անդ):Դար ձյալ հե տեւ ե լով լա տի նե րեն տեքս տին՝ Բար դու ղի մե ո սը տրա մա-

բա նու թյան շա րադ րան քի անհ րա ժեշտ սկիզբ է հա մա րում դրա կազ միչ բա ղադ րիչ նե րի նկա րագ րու թյու նը. «Այլ տրա մա բա նու թիւնն ոչ կա րէ լի-նել, եթէ ոչ միջ նոր դու թե ամբ ձայ նի, իսկ ամէն ձայն է հնչումն, վասն այ-սո ցիկ ի հնչմա նէն իբ րեւ ի նախկ նէ սկսա նե լի է» (անդ) —" Sed quia dispu-tatio non potest haberi nisi mediante [sermone, nec sermo nisi mediante]9 voce, omnis autem vox est sonus, ideo a sono tamquam a priori inchoandum est" (անդ):

(= prolatus) ի բերանոյ կենդանոյ (= ab ore animalis) բնական գործեօք (= naturalibus instrumentis) ձեւացեալ (= formatus)» եւն, միաժամանակ կան նաեւ բնագրից շեղումներ՝ արտահայտված շարադասական, քերականական տարբերություններով, որեւէ բառի հավելումով կամ ոչ համարժեք կիրառությամբ եւն, օր.՝ "Dialetica est ars artium ad omnium methodorum principia viam habens"—"Դիալէթիկայ է արհեստ արհեստից առ ամենայն մեդոդաիցն, այսինքն գիտութեանց սկսբունս ճանապարհ ունել» / «Դիալեկտիկան արհեստների արհեստ է, որ ունի (բառացի՝ ունենալով) ճանապարհ բոլոր մեթոդների սկզբունքերի համար» (թրգմ.՝ Տ. Ս.), «Իսկ հնչումն ոչ է ձայն, որ ծնանի ի հարկմանէ անշունչ մարմնոյ, որպէս հարկանումն քարանց (այս եւ մյուս ընդգծումը՝ Տ. Ս.) եւ ճարճատումն ծառոց» —"Sonus non-vox est ille qui generatur ex collisione corporum inanimatorum, ut frangor arborum, strepitus pedum (ոտքերի դոփյուն՝ Տ. Ս.)” եւն: Բնագրի եւ թարգմանական հատվածների տարբերություններին հոդվածում անդրադարձ է արված ըստ անհրաժեշտության:

7 Բնագրի այլ տարբերակում՝ "Dialetica est ars artium…" (P e t e r o f S pa i n, անդ):8 Տե՛ս P e t e r o f S pa i n, անդ, էջ LXV:9 Բնագրի այն հատվածները, որոնք արտացոլված չեն հայերեն տեքստում, կամ հայերեն

ձեռագրում եղած հավելումները, որոնք չեն բխում բնագրից, տրված են անկյունավոր փակագծերում:

2019 Զ. ԲԱՐԴՈՒՂԻՄԵՈՍԻ ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԼԱՏԻՆԵՐԵՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ 47

Ըստ այդմ, տրա մա բա նու թյան ըմբռ նու մը յու րաց ված է աս տի ճա-նա բար՝ հա մա կար գի մեջ՝ բա ցա հայ տե լով առար կան իր նախ նա կան դրու թյամբ եւ ապա բազ մա զան հա րա բե րու թյուն նե րով: Հնչման, ձայ-նի, ան վան, բա յի եւ բա նի նկա րագ րու թյամբ ձեւ ա կերպ ված են բառ եւ խոսք կազ մող առաջ նա յին բա ղադ րիչ նե րը, հա ջորդ մա կար դա կում տրված է դա տո ղու թյու նը՝ իր «քա թե գո րի կա», «իփօ թէ տի կա», «յե ղա-նա կա ւոր» (կա տե գո րիկ, հի պո թե տիկ, մո դա լա կան) տե սակ նե րով: Այս նե րա ծա կան մա սը ըն դօ րի նա կու թյուն նե րի բա վա կա նին մեծ նյութ է պա րու նա կում.

«Հնչումն է այն, որ յա տուկ եւ ըստ ին քե ան լսե լօք ըն դու նի. իսկ յա-տուկ ասեմ ըստ ին քե ան, զի թէ պէտ մարդն կամ զան կակն լսե լօք ըն դու-նին, բայց ոչ են հնչմունք» (ՄՄ 69, 268բ—69ա) —"Sonus igitur est quicquid auditu proprie percipitur; 'proprie' autem dico, quia licet homo vel campana audiatur, hoc non est nisi per sonum" (P.H., TI, 1):

«Ձայն է հնչումն ելե ալ ի բե րա նոյ կեն դա նոյ բնա կան գոր ծե օք ձեւ-ա ցե ալ» (ՄՄ 69, 269բ) —"Vox est sonus ab ore animalis prolatus, naturalibus in-strumentis formatus" (անդ): «Իսկ հնչումն ոչ է ձայն, որ ծնա նի ի հարկ մա նէ ան շունչ մարմ նոյ, որ պէս հար կա նումն քա րանց եւ ճար ճա տումն ծա ռոց» (ՄՄ 69, 270ա) —"Sonus non-vox est ille qui generatur ex collisione corporum inani-matorum, ut frangor arborum, strepitus pedum" (անդ): «Ձայն նշա նա կան է այն, որ լսե լե ացն իր ինչ յայտ նէ» (անդ) —"Vox signifi cativa est illa que auditui ali-quid representat" (P.H., TI, 1–2): «Իսկ ձայն անն շա նա կան է այն, որ լսե լե ացն ոչինչ յայտ նէ, որ պէս յա կին դա բօս» (անդ) —"Vox non-signifi cativa est illa que auditui nichil representat, ut 'buba'" (P.H., TI, 2): «Ձայն նշա նա կան եւ բնա կա-նա բար է այն, որ առ ամե նի սե ան զնոյն նշա նա կէ, որ պէս հե ծումն հի-ւան դաց [առ ամե նի սե ան նշա նա կէ զցաւն, եւ ծաղրն զու րա խու թիւնն], եւ հա ջումն շանց զբար կու թիւնն» (անդ) —"Vox signifi cativa naturaliter est illa que apud omnes idem representat, ut gemitus infi rmorum, latratus canum10" (անդ): «Իսկ ձայն նշա նա կան ըստ կա մաց է այն, որ ըստ կա մաց դնօ ղին իր ինչ նշա նա կէ, որ պէս մարդ» (անդ) —"Vox signifi cativa ad placitum est illa que ad voluntatem instituentis aliquid representat, ut 'homo'" (անդ):

«Անունն է ձայն նշա նա կան, ըստ կա մաց, առանց ամա նա կի, որոյ ոչինչ մասն զա տե ալ նշա նա կէ որո շա կի, ուղ ղա կի» (ՄՄ 69, 274բ) —"No-

10 Բնագրի այլ տարբերակում՝ "canum iram" (P e t e r o f S pa i n , անդ), ինչպես Բարդու ղի-մեո սի տեքստում՝ «շանց զբարկութիւնն»:

48 ՏԻԳՐԱՆ ՍԻՐՈՒՆՅԱՆ 2019 Զ.

men est vox signifi cativa ad placitum sine tempore, cuius nulla pars signifi cat se-parata fi nita recta"(անդ), ապա առանձ նա բար բա ցատր ված են հատ կա-նիշ նե րը. «ձայնն դնի ի սահ մանն այս ի տե ղի սե ռի» (անդ) —"'vox' ponitur in diffi nitione nominis pro genere" (անդ), «նշա նա կանն [է առա ջին տար բե րու թիւնն, որ] դնի ի տար բե րու թիւնն անն շա նա կան ձայ նին» (անդ) —"'signifi cativa'ponitur ad diff erentiam vocis non-signifi cative" (անդ), «ըստ կա մացն [է երկ րորդ տար բե րու թիւնն, որ] դնի տար բե րու թիւնն նշա նա կան ձայ նին բնա կա նա բար» (անդ) —"'ad placitum' ponitur ad dif-ferentiam vocis signifi cantis naturaliter" (անդ), «առանց ամա նա կին [է գ. տար բե րու թիւնն, որ] դնի ի տար բե րու թիւնն բա յին, որ ժա մա նա կաւ նշա նա կէ, որոյ ոչ ինչ մասն [նշա նա կէ զա տե ալ, է չոր րորդ տար բե րու-թիւնն, որ] դնի ի տար բե րու թիւնն բա նին, որոյ մա սուքն նշա նա կեն զայլ զա տե ալ» (անդ) —"'sine tempore' ponitur ad diff erentiam verbi, quod si-gnifi cat cum tempore; cuius nulla pars etc. 'ponitur ad diff erentiam orationis, cuius partes signifi cant separate" (անդ), «որո շա կին [է հին գե րորդ տար բե րու-թիւնն, որ] դնի ի տար բե րու թիւնն անո րո շե լի անու անն, որ ոչ է անուն ըստ դի ա լէ թի քոց, այլ է անո րո շե լի անուն» (ՄՄ 69, 274բ—275ա) —"'fi -nita' ponitur ad diff erentiam nominis infi niti, ut 'non-homo', quod non est nomen secundum dialeticos, sed nomen infi nitum" (անդ), «ուղ ղա կին [է վե ցե րորդ տար բե րու թիւն, որ] դնի ի տար բե րու թիւն հո լո վա կան անու անցն, որ-պէս փի ռոն, փի ռո նի, փի ռո նայ եւ այս պի սի յայ լոցն. որք ոչ են անու-անք, ըստ դի ա լէ թի քայ, այլ են հո լովք անու անց եւ հո լո վա կանք, ուս տի ուղ ղա կանն մի այն ասի անունն» (ՄՄ 69, 275ա) —"'recta' ponitur ad diff e-rentiam nominis obliqui, ut 'Catonis, Catoni', et sic de aliis, que non sunt nomina se-cundum dialeticos, sed casus nominum, sive obliqui; unde solus nominativus [sive solus rectus] dicitur esse nomen" (անդ):

«Բայ է ձայն նշա նա կան, ըստ կա մաց, ամա նա կաւ, որոյ մասն ոչ է նշա նա կան զա տե ալ, որո շա կի, ուղ ղա կի» (ՄՄ 69, 276ա) —"Verbum est vox signifi cativa ad placitum cum tempore, cuius nulla pars signifi cat separata fi nita recta." (P.H., TI, 2), սրա հատ կա նիշ նե րը եւս՝ «ամա նա կաւ», «որո շա կի», «ուղ ղա կի» եւն. "cum tempore", "fi nita", "recta", որոշ վում են հա կադ րու թյան մեջ (հմմտ.՝ անդ. P.H., TI, 2–3), ապա բա յի հա րա ցույ ցում ճշտվում է նրա, այս պես ասած, ուղ ղա կան, սկզբնա յին ձեւը. «…ըն թա նայր, ըն թա ցաւ, ըն-թաս ցէ, որք ոչ են բայք ըստ դի ա լէ թի կաց, այլ հո լովք բա յից…: Իսկ մի այն բայ սահ մա նա կանն ներ կայ ժա մա նա կի կո չի բայ ըստ դի ա լէ թի կացն,

2019 Զ. ԲԱՐԴՈՒՂԻՄԵՈՍԻ ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԼԱՏԻՆԵՐԵՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ 49

[որ պէս կու ըն թա նամ, կու ըն թա նաս, կու ըն թա նայ, կու ըն թա նամք, կու ըն թա նայք, կու ըն թա նան], իսկ այլ դ. ժա մա նակ սահ մա նա կան խո նարհ-մանն, եւ այլ ամե նայն դ. խո նար հումնքն ոչ են բայ, այլ հո լովք բա յից» (ՄՄ 69, 276ա—բ) —"…'currebat', et 'cucurrit' et 'curret', que non appellat dialeticus verba, sed verba obliqua. Solum enim verbum presentis temporis indicativi modi dici-tur esse verbum, reliqua enim verba eiusdem modi et aliorum modorum dicuntur verba obliqua" (P.H., TI, 3):

«Բան է ձայն նշա նա կան, ըստ կա մաց, որոյ մա սունք նշա նա կեն զա-տե ալ» (ՄՄ 69, 279բ) —"Oratio est vox signifi cativa ad placitum cuius partes signi-fi cant separate" (P.H., TI, 3): «Եւ ասի կա տա րե ալ բան, որ զկա տա րե ալ միտս ծնա նի յանձն լսո ղին, որ պէս մարդն է սպի տակ, իսկ ան կա տար բան է, այն որ ան կա տար միտս ծնա նի ի յանձն լսօ ղին, որ պէս մարդ սպի տակ» (ՄՄ 69, 279բ) —"Oratio perfecta est que perfectum generat sensum in animo au-ditoris, ut 'homo est albus'; imperfecta oratio est que imperfectum generat sensum in animo auditoris, ut 'homo albus" (անդ):

«Բա ցե րեւ ու թիւնն կամ նա խա դա սու թիւնն է բան նշա նա կօղ ճշմար-տու թե անն կամ ստու թե անն… Իսկ ի նա խա դա սու թե անցն ոմն է քա-թէ գո րի կայ եւ ոմն իփօ թէ տի կայ» (ՄՄ 69, 280ա) —"Propositio est oratio verum vel falsum signifi cans, ut 'homo currit'. Propositionum alia cathegorica, alia ypotetica"(P.H., TI, 3):Նե րա ծա կան տրակ տա տի բուն նյու թը դա տո ղա կան հա րա բե րու-

թյուն ներն են՝ դրանց կա տե գո րիկ, հի պո թե տիկ եւ մո դա լա կան տե-սակ նե րը. հա յե րեն տեքս տում թեեւ չեն հիշ տակ վում բնագ րի վեր-նագ րե րը եւ են թա վեր նագ րե րը, սա կայն շա րադ րան քը կա ռուց ված է դրանց հե տեւ ո ղու թյամբ:

«Քա թե գո րի կա» կամ կա տե գո րիկ դա տո ղու թյուն՝ հմմտ. "De proposi-tione cathegorica eiusque triplici divisione"—"De triplici materia cathegoricarum", "De equipollentiis earum", "De triplici conversione". «Քա թե գո րի կայն է, որ ունի են-թա կայ եւ ստո րո գե ալ զնախ կին մա սունս իւր, որ պէս մարդն է կեն դա նի. անունս այս մարդ է են թա կայ, եւ կեն դա նին ստո րո գե ալ, [եւ սո քա են նախ կին մա սունք նա խա դա սու թե անս այս,] իսկ բայս այս է, է շաղ կապ, որ զմիւսն ընդ միւսն շաղ կա պէ» (անդ) —"Cathegorica est illa que habet su-biectum et predicatum principales partes sui, ut 'homo currit'; in hac enim propositione hoc nomen 'homo' est subiectum, hoc verbum 'currit' est predicatum, [et quod coniun-git unum cum altero est copula. Quod patet resolvendo sic: 'homo currit': 'homo est

50 ՏԻԳՐԱՆ ՍԻՐՈՒՆՅԱՆ 2019 Զ.

currens'; hoc nomen 'homo' subicitur, 'currens' vero predicatur], et hoc verbum 'est' co-niungit unum cum altero" (P.H., TI, 3–4): Կա տե գո րիկ դա տո ղու թյու նը որոշ վում է երեք հար ցե րով՝ «ո՞ր, որ-

պի սի՞, որ չա՞փ». "que?, qualis?, quanta?", այ սինքն՝ ըստ «գո յա ցու թյան»՝ "de substantia", որը նրան տար բե րում է հի պո թե տիկ դա տո ղու թյու նից, եւ ըստ քա նա կի ու որա կու թյան՝ "de quantitate et de qualitate" (հմմտ. ՄՄ 69, 280բ—81ա. P.H., TI, 5):Կա տե գո րիկ դա տո ղու թյուն նե րի դա սա կար գու մը՝ ըստ քա նա կի.

«Ընթ հա նուր նա խա դա սու թիւնն է այն, որ ամե նե ցուն կամ ոչ ումեք իր ինչ ի գոյն կամ ոչ գոյն նշա նա կէ, [որ պէս ամէն մարդ ըն թա նայ, կամ ոչ ոք մարդ ըն թա նա]: Սահ ման ընթ հա նուր է այն, որ բնա ւո րե ալ է ի բազ մաց ստո րո գիլ, որ պէս մարդն ի Սոկ րա տայ եւ ի Պղա տո նէ, եւ յիւ րա քան չիւր ոք է մար դոյ [եւ ձին յիւ րա քան չիւր ոք է ձի ոյ, այս պէս եւ յայ լոց]: Իսկ նշան ընթ հա նուր են այ սո քիկ. ամէն, ոչ ոք, ոչ ինչ իւ րա-քան չիւր, եր կո քինն, ոչ եր կո քին, եւ այլ նմանք սո ցին» (ՄՄ 69, 280ա—բ) —"Propositio universalis est illa que omni vel nulli aliquid inesse signifi cat. Ter-minus communis est qui est aptus natus de pluribus predicari, ut 'homo' de Sor-te et de Platone et de unoquoque aliorum hominum. Signa universalia sunt haec: 'omnis', 'nullus', 'nichil' , 'quilibet', 'uterque', 'neuter', et consimilia" (P.H., TI, 4): «Նա խա դա սու թիւնն մաս նա ւոր է այն, ի յորս են թա կա յա նայ ընթ հա-նուր սահ մանն մաս նա ւոր նշա նաւն առե ալ, որ պէս ոմն մարդ ըն թա-նայ: Իսկ մաս նա ւոր նշանքն են այ սո քիկ. ոմն ոք եւ այլ այս պի սիք» (ՄՄ 69, 280բ) —"Propositio particularis est illa in qua subicitur terminus com-munis signo particulari determinatus, ut 'aliquis homo currit'. Signa particularia sunt haec: 'aliquis', 'quidam', 'alter', 'reliquus', et consimilia" (անդ): «Անո րո շա-կի նա խա դա սու թիւնն է այն, ի յորս են թա կա յա նայ ընթ հա նուր սահ-մանն առանց նշա նա կի, որ պէս մարդ ըն թա նայ» (անդ) —"Indefi nita est illa in qua subicitur terminus communis sine signo, ut 'homo currit'" (անդ): «Իսկ նա խա դա սու թիւնն եզա կան է այն, յորս են թա կա յա նայ եզա կան սահ-մանն, որ պէս Սոկ րա տէս ըն թա նայ, կամ յորս են թա կա յա նայ ընթ հա-նուր սահ մանն դե րա նու ամբ ցու ցա կան, որ պէս այս մարդս ըն թա նայ: Եզա կան սահ մա նէ այն, որ բնա ւո րե ալ է մի այն ի մի ոյ ստո րո գիլ, [որ-պէս Սոկ րա տէս բնա ւո րե ալ կայ, յին քե ա նէ ստո րո գի, ասե լով Սոկ րա-տէս է Սոկ րա տէս]» (անդ) —"Propositio singularis est illa in qua subicitur ter-minus singularis vel terminus communis iunctus cum pronomine demonstrativo, ut

2019 Զ. ԲԱՐԴՈՒՂԻՄԵՈՍԻ ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԼԱՏԻՆԵՐԵՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ 51

['Sortes currit' vel] 'iste homo currit'. Terminus singularis est qui est aptus natus de uno solo predicari" (P.H., TI, 4–5): Կա տե գո րիկ դա տո ղու թյան տե սակ նե րը՝ ըստ որա կի. «Ստո րա սա կան

է այն, ի յոր ստո րո գե ալն հաս տա տի յեն թա կա յէն, որ պէս մարդ ըն թա-նայ» (անդ) —"Affi rmativa est illa in qua predicatum affi rmatur de subiecto, ut 'homo currit'" (P.H., TI, 5), «Բա ցա սա կան է այն, յորս ստո րո ո գե ալն բառ նի յեն-թա կա էն, որ պէս մարդ ոչ ըն թա նայ» (անդ) —"Negativa est illa in qua predica-tum removetur a subiecto, ut 'homo non currit'" (անդ):

«Քա թե գո րի կա նե րը» տար բեր վում են նաեւ հա րա բեր վող եզ-րե րի քա նա կով՝ երբ են թա կան ու ստո րա գյա լը նույ նա նում են, այ-սինքն՝ հա րա բեր վում են եր կու եզ րով, եւ կա՛մ նրան ցից մեկն է նույ-նա նում, հե տեւ ա բար՝ հա րա բե րու թյան եզ րը մեկն է, կա՛մ որեւէ եզ րով չեն հա րա բեր վում՝ ունե նա լով այլ են թա կա եւ այլ ստո րա գյալ (հմմտ. ՄՄ 69, 281ա. P.H., TI, 5): Կրկնա կի եզ րով առա ջին տե սա կի դա տո ղու-թյուն նե րի մեջ են թա կան ու ստո րո գյա լը ունեն նույն կար գը, այ սինքն՝ հան դես են գա լիս կա յուն դա սա վո րու թյամբ: Սրանց նկա րագ րու թյու-նը Բար դու ղի մե ոսն ամ փո փել է պատ կե րի մեջ՝ տրա մա բա նա կան քա-ռա կու սու, որը ծա ռա յում է իբ րեւ մնե մո նի կա կան հնար՝ դա տո ղա կան հա րա բե րու թյուն նե րը հի շե լու հա մար: Սխո լաս տի կա յի մեջ այս մե թո դը առա ջին ան գամ կի րա ռել է ԺԳ դա րի տրա մա բան Ուի լյամ Շեր վու դը, ապա նրա աշա կերտ Պետ րոս Իս պա նա ցին11: Բար դու ղի մե ո սի ձե ռագ-րում այդ հատ վածն ու ամ փո փիչ պատ կե րը ակն հայ տո րեն ըն դօ րի նակ-ված են նրա նից.

«Ներ հակք են ընթ հա նուր ստո րա սա կան եւ ընթ հա նուր բա ցա սա կան, նոյն են թա կա յի եւ նոյն ստո րո գե լոյ, որ պէս ամէն մարդ ըն թա նայ, ոչ ոք մարդ ըն թա նայ» (ՄՄ 69, 281բ) —"Contrarie sunt universalis affi rmativa et universa-lis negativa eiusdem subiecti et eiusdem predicati, ut 'omnis homo currit'— 'nullus homo currit'" (P.H., TI, 6): «Են թա ներ հակք են մաս նա ւոր ստո րա սա կան, եւ մաս-նա ւոր բա ցա սա կան, որ պէս ոմն մարդ ըն թա նայ, ոմն մարդ ոչ ըն թա նայ» (անդ) —"Subcontrarie sunt particularis affi rmativa et particularis negativa [eiusdem subiecti et eiusdem predicati], ut 'quidam homo currit'— 'quidam homo non currit'" (անդ): «Հա կա սու թիւնք են ընթ հա նուր ստո րա սա կան եւ մաս նա ւոր բա-ցա սա կան, որ պէս մարդ ըն թա նայ, ոչ ոմն մարդ ըն թա նայ, կամ ընթ հա նուր բա ցա սա կան եւ մաս նա ւոր ստո րա սա կան, որ պէս ոչ ոք մարդ ըն թա նայ,

11 Տե՛ս Н . И . Стя ж к и н , Формирование математической логики, Москва, 1967, с. 151:

52 ՏԻԳՐԱՆ ՍԻՐՈՒՆՅԱՆ 2019 Զ.

ոմն մարդ ըն թա նայ» (ՄՄ 69, 282ա) —"Contradictorie sunt universalis affi rma-tiva et particularis negativa, vel universalis negativa et particularis affi rmativa, [eiusdem subiecti et eiusdem predicati], ut 'omnis homo currit'-' quidam homo non currit' vel 'nul-lus homo currit'— 'quidam homo currit'" (անդ): «Ընդ մի մի ամբք են ընթ հա նուր ստո րա սա կան եւ մաս նա ւոր ստո րա սա կան որ պէս ամէն մարդ ըն թա նայ, ոմն մարդ ըն թա նայ, եւ նմա նա պէս ընթ հա նուր բա ցա սա կան եւ մաս նա ւոր բա ցա սա կան, ոչ ոք մարդ ըն թա նայ, ոչ ոմն մարդ ըն թա նայ» (անդ) —"Su-balterne sunt universalis affi rmativa et particularis affi rmativa, vel universalis negativa et particularis negativa, [eiusdem subiecti et eiusdem predicati], ut 'omnis homo currit'— 'quidam homo currit' , vel 'nullus homo currit'— 'quidam homo non currit'" (անդ):

Այս պի սի պատ կեր ներ հա ճա խա կի գոր ծա ծել է Հով հան Որոտ նե ցին, են թադ րա բար՝ օգտ վե լով ունի թո րա կան գրա կա նու թյու նից. ըստ Գ. Գրի-գո րյա նի՝ ըն դօ րի նա կել է Պետ րոս Արա գո նա ցու «Պե րի ար մէ նի ա սի» մեկ-նու թյան մեջ տրված տրա մա բա նա կան քա ռա կու սին12. հա վա նա կան աղ-բյուր կա րե լի է հա մա րել նաեւ «Դի ա լեկ տի կան»:

12 Տե՛ս Գ. ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ , Հովհան Որոտնեցու փիլիսոփայական ուսմունքը, Երեւան, 1980, Էջ 38:

2019 Զ. ԲԱՐԴՈՒՂԻՄԵՈՍԻ ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԼԱՏԻՆԵՐԵՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ 53

Դա տո ղու թյան նյու թը որոշ վում է ստո րո գե լի հատ կու թյան բնույ-թով, որը կա րող է բնա կա նո րեն հա տուկ լի նել իրին, վե րագր վել նրան կամ հա կա սել. «Բնա կանն նիւթ է այն, յորս ստո րո գե ալն է յէ ու թե նէ են թա կա յին, որ պէս մարդն է կեն դա նի, եւ եւս բնա կան նիւթ է այն, որ յա տուկն ստո րո գի ի տե սա կէն, որ պէս մարդն է ծի ծա ղա կան: Նե-րըն դու նա կան նիւթն է այն, յորս ստո րո գե ալն կա րէ լի նել եւ բա ցա-լի նել առանց են թա կա յին ապա կա նու թե անն, որ պէս մարդն է սպի-տակ, մարդն է ոչ սպի տակ: Հե ռա ւոր նիւթն է այն, ի յորս ստո րո գե ալն ոչ կա րէ յար մա րիլ են թա կա յին, որ պէս մարդն է էշ» (ՄՄ 69, 283ա—բ) —"Naturalis materia est in qua predicatum est de esse subiecti vel proprium eius, ut 'homo est animal', et 'homo est risibilis'. Contingens materia est in qua predicatum potest adesse vel abesse subiecto, ut 'homo est albus' , 'homo non est albus'. Remota materia est illa in qua predicatum non potest convenire cum subiec-to, ut 'homo est asinus'" (P.H., TI, 7): Իսկ այս նյու թի հա րա բե րու թյամբ դա-տո ղու թյան ճշմա րիտ կամ կեղծ լի նե լը որոշ վում է, այս պես կոչ ված, հա մա զո րու թյան (equipollentia) օրենք նե րով՝ ըստ այն կան խադ րույ թի, որ դա տո ղու թյան եզ րե րը պայ մա նա վո րում են մե կը մյու սին (հմմտ. ՄՄ 69, 284ա—85ա. P.H., TI, 7): Կա տե գո րիկ դա տո ղու թյուն նե րը, բա ցի վե րը հիշ ված նույն կամ

կա յուն կար գից, հա րա բեր վում են նաեւ շրջված կար գով՝ ձեւ ա վո րե-լով եռա կի անդ րա դար ձում՝ «պարզ, պա տահ մամբ, հա կադ րու թե ամբ». "simplex, per accidens, per contrapositionem" (ՄՄ 69, 287ա. P.H.,  TI,  8).

CONTRA

DICTORIE

omnis homo est animal

quidam homo non est animal

CONTRARIE

SUBCONTRARIE

SUBALTERN

E

SUBALTERN

E

CO

NTRA

DICTOR

IE

quidam homo est animal

nullus homo est animal

54 ՏԻԳՐԱՆ ՍԻՐՈՒՆՅԱՆ 2019 Զ.

«Պարզ անդ րա դար ձումն է, յոր ժամ ի ստո րո գե լոյն լի նի են թա կայ եւ յեն թա կա յէն լի նի ստո րո գե ալ՝ մնա լով նոյն որա կին եւ քա նա կին: Եւ այս կեր պիւս անդ րա դար ձի ըստ բո լո րին բա ցա սա կան եւ ըստ մաս-նա ւո րին ստո րա սա կան, որ պէս [նա խա դա սու թիւնքս այս] ոչ ոք մարդ է քար, ոչ ոք քար է մարդ, ոմն մարդ է կեն դա նի, ոմն կեն դա նի է մարդ» (անդ) —"Simplex conversio est de subiecto facere predicatum et econ-verso, manente eadem qualitate et quantitate. Et hoc modo convertitur universa-lis negativa et particularis affirmativa, ut 'nullus homo est lapis'— 'nullus lapis est homo'; 'quidam homo est animal'— 'quoddam animal est homo'" (անդ): «Իսկ անդ րա դար ձումն պա տահ մամբ է, յոր ժամ յեն թա կա յէն լի նի ստո րո գե-ալ եւ ի ստո րո գե լոյն լի նի են թա կա՝ մնա լով նոյն որա կին, այլ փո խե ալ քա նա կին: Եւ այս պէս դառ նայ ըստ բո լո րէն ստո րա սա կան ի մաս նա-ւոր ստո րա սա կան, որ պէս մարդ է կեն դա նի, ոմն կեն դա նի է մարդ, եւ ըստ բո լո րէն բա ցա սա կան ի մաս նա ւոր բա ցա սա կան, որ պէս ոչ ոք մարդ ըն թա նայ, ոմն ըն թա ցող ոչ է մարդ» (ՄՄ 69, 287ա—բ) —"Conver-sio per accidens est de subiecto facere predicatum et de predicato subiectum, etiam manente eadem qualitate, sed mutata quantitate. Et sic convertitur universalis affir-mativa in particularem affirmativam, ut 'omnis homo est animal'— 'quoddam ani-mal est homo', et universalis negativa in particularem negativam, ut 'nullus homo est lapis'— 'quidam lapis non est homo'" (անդ): «Իսկ դար ձումն հա կա դար-ձու թե ամբ է այս, զեն թա կայն առ նել ստո րո գե ալ եւ զստո րո գե ալն են-թա կայ՝ մնա լով նոյն որա կին եւ քա նա կին, այլ որո շա կի սահ մա նացն յա նո րո շա կիս փո խե լով: Եւ այս կեր պիւս դառ նայ զըստ բո լո րէն ստո-րա սա կան եւ զմաս նա ւո րէն բա ցա սա կան, որ պէս ամէն մարդ է կեն-դա նի, ամէն ոչ կեն դա նի է ոչ մարդ, ոմն մարդ ոչ է քար, ոմն ոչ քար ոչ է մարդ» (ՄՄ 69, 287բ) —"Conversio per contrapositionem est facere de subiecto predicatum et de predicato subiectum, manente eadem qualitate et quan-titate, sed terminis finitis mutatis in terminos infinitos. Et hoc modo convertitur universalis affirmativa et particularis negativa, ut 'omnis homo est animal'— 'omne non-animal est non-homo'; 'quidam homo non est lapis' — 'quidam non-lapis non est non-homo'" (անդ):Դա տո ղու թյան բա ղադ րյալ տե սա կը՝ «իփօ թէ թի կան», որ ինք-

նին պա րու նա կում է մե կից ավե լի ստո րո գում, դա սա կարգ ված է ըստ կա պակց ման բնույ թի (հմմտ. "De propositione ypotetica eiusque divisio-ne"). «Նա խա դա սու թիւն իփօ թէ թի կայ է այն, որ ունի բ. քա թէ գօ րի կա

2019 Զ. ԲԱՐԴՈՒՂԻՄԵՈՍԻ ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԼԱՏԻՆԵՐԵՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ 55

նախ կին մա սունք իւր, որ պէս թէ մարդն կու ըն թա նայ, մարդն կու շար ժի: Եւ իփօ թէ թի կայն ասի յու նա րէն աբ իփօ սէ, որ է ի ներ քոյ, եւ ի թե զի սէ, որ է եդումն, այ սինքն ի ներ քոյ եդումն, վասն զի [իփօ-թէ թի կայն ունի եր կու մա սունս, եւ] մինն դնի ի ներ քոյ միւ սոյն» (ՄՄ 69, 289ա) —"Propositio ypotetica est illa que habet duas propositiones cathegoricas principales partes sui, ut 'si homo currit, homo movetur'. Et dicitur ypotetica ab 'ypos', quod est sub, et 'thesis', quod est positio, quasi suppositiva, quia una pars supponitur alteri" (P.H., TI, 8–9): «Թէ ա կան է այն, ի յորս շա-րադ րին բ. քա թէ գօ րի կայ նա խա դա սու թիւնս շաղ կա պաւս այս՝ թէ, իբր թէ’ Սոկ րա տէս է մարդ, Սոկ րա տէս է կեն դա նի. եւ քա թէ գօ րի կայ այն [առա ջին], որոյ անընդ մի ջա բար շա րադ րի շաղ կապս այս թէ, ասի նա խըն թաց, եւ միւսն կո չի հե տեւ ե ալ» (անդ) —"Conditionalis est illa in qua coniunguntur due cathegorice per hanc coniunctionem 'si', ut 'si homo cur-rit, homo movetur'; et illa cathegorica cui immediate coniungitur hec coniunctio 'si', dicitur antecedens, alia vero consequens" (P.H.,  TI,  9): «Շաղ կա պա կան [նա խա դա սու թիւն] է այն, ի յորս շա րադ րին բ. քա թէ գօ րի կայ նա խա-դա սու թիւնքն շաղ կա պաւս այս՝ եւ, իբր այս’ Սոկ րա տէս ըն թա նայ, եւ Պղա տոն տրա մա բա նէ» (ՄՄ 69, 289ա—բ) —"Copulativa est illa in qua co-niunguntur due cathegorice per hanc coniunctionem 'et', ut 'Sortes currit et Pla-to disputat'" (անդ): «[Իսկ գ. տե սակն] զա տա կանն է այն, ի յորս շա-րադ րին բ. քա թէ գօ րի կայ նա խա դա սու թիւնք, ասաց մամբս այս՝ կամ, իբր’ Սոկ րա տէս ըն թա նայ կամ սա տրա մա բա նէ» (ՄՄ 69, 289բ) —"Di-siunctiva est illa in qua coniunguntur due cathegorice per hanc coniunctionem 'vel', ut 'Sortes currit vel Plato disputat'" (անդ): Սրանք այ նու հե տեւ քննված են ըստ եզ րե րի ճշմա րիտ կամ սուտ լի նե լու, որոնց որո շա կի հա ջոր-դա կա նու թյամբ հաս տատ վում կամ մերժ վում է դա տո ղու թյան հա-վաս տի ու թյու նը (հմմտ. ՄՄ 69, 289բ, 291ա. "De veritate ypoteticarum" P.H., TI, 9–10):

"De equipollentiis earum" են թա վեր նագ րի տակ եւ նրա հե տեւ ո ղու-թյամբ՝ հա յե րեն տեքս տում տրված են «իփօ թէ թի կա յի» եզ րե րի հա-մա զո րու թյան օրենք նե րը. «…թէ ումեմն նշա նի նա խադ րի բա ցա սու-թիւն, հան գի տա նայ բա ցա սա կան իւ րոյ: Եւ յա ղագս այ սո րիկ հան գի-տա նան այ սո քիկ՝ ոչ ամէն մարդ ըն թա նայ, ոմն մարդ ոչ ըն թա նայ» (ՄՄ 69, 291ա) —"…si alicui signo preponatur negatio, equipollet suo contradic-torio. Et ideo equipollent iste: 'non omnis homo currit', 'quidam homo non currit'"

56 ՏԻԳՐԱՆ ՍԻՐՈՒՆՅԱՆ 2019 Զ.

(P.H., TI, 10): «Բ. կա նոնն է այս. եթէ ումեմն ընթ հան րա կան նշա նի յե-տոյ դնի բա ցա սու թիւն, հան գի տա նայ ներ հա կին իւ րոյ, վասն այ սո ցիկ հան գի տա նան այս՝ ամէն մարդ ոչ է կեն դա նի, ոչ ոք մարդ է կեն դա նի, նմա նա պէս հան գի տա նան այսք՝ ոչ ոք մարդ ոչ ըն թա նայ, ամէն մարդ ըն թա նայ, եւ այս պի սի յայ լոց ընթ հան րա կան նշա նաց ստո րա սա կա-նաց, եւ բա ցա սա կա նաց» (անդ) —"Secunda regula talis est: si alicui signo universali postponatur negatio, equipollet suo contrario, sicut iste: 'omnis homo non est anima!', 'nullus homo est anima!', vel iste: 'nullus homo non currit', 'omnis homo currit'; et ita de aliis signis universalibus affirmativis et negativis" (անդ): «Գ. կարգն է այս, զի թէ ումեմն նշան ընթ հան րա կա նի կամ մաս նա ւո-րի յա ռաջ դնի եւ յե տոյ դնի բա ցա սու թիւն, հան գի տա նայ ընդ մի մե-ամբն իւ րոյ, եւ այսք այս պէս հան գի տա նան՝ ոչ ամէն մարդ ոչ ըն թա-նայ, ոմն մարդ ըն թա նայ, նմա նա պէս եւ հան գի տա նան եւ այսք՝ ոչ ոմն մարդ ոչ ըն թա նայ, ամէն մարդ ըն թա նայ» (ՄՄ 69, 291ա—բ) —"Tertia regula est talis: si alicui signo universali vel particulari preponatur et postponatur negatio, equipollet suo subalterno, sicut iste: 'non omnis homo non currit', 'quidam homo currit', et iste similiter; 'non quidam homo non currit', 'omnis homo currit'" (P.H., TI, 10–11) եւն:

«Եղա նա կա ւոր» կամ մո դա լա կան դա տո ղու թյուն նե րի նկա րագ-րու թյու նը մե ծա պես առնչ վում է լա տի նե րեն մեկ այլ աղ բյու րի, ուս տի կներ կա յաց վի հա ջորդ են թա վեր նագ րի տակ՝ հա րա կից աղ բյուր նե րի մա սին շա րադ րան քում:

«Դի ա լեկ տի կա յի» երկ րորդ մա սը՝ «Յա ղագս հա ւա քա բա նու թե ան», նա խօ րի նա կը՝ "De syllogismis", IV տրակ տակ, ամ փո փում է դա տո ղու թյան իմա ցու թյու նը եւ նրա ձեւ ա վոր ման սկզբունք նե րը: Մեծ ու փոքր նա խադ-րյալ նե րի (նշվում է եր կու տեր մի նով՝ «առա ջար կու թիւն», «նա խա դա սու-թիւն»), «սահ մա նի» տե սակ նե րի ձեւ ա կեր պու մով նախ ճշտված են սիլ-լո գիզմ կազ մող եզ րե րը, այն կա ռու ցե լու մի ջոց նե րը, ապա այս հիմ քով նկա րագր ված են մտա հանգ ման ձեւ երն ու դրանց եղա նակ նե րը (հմմտ. "De syllogismo"—"De modo et fi gura").

«Ամէն հա ւա քա բա նու թիւն լի նի յե րից սահ մա նաց եւ յեր կուց առա-ջար կու թե անց, որոց ի նա խա դա սու թե անցն առա ջինն կո չի մեծ եւ բ. փոքր: Իսկ ի յե րից սահ մա նացն ոչ կա րեն լի նել բ. նա խա դա սու թիւնք, եթէ ոչ մինն ի նո ցա նէ կրկին առե ալ լի նի…» (ՄՄ 69, 300ա) —"Omnis autem sillogismus constat ex tribus terminis et duabus propositionibus. Quarum

2019 Զ. ԲԱՐԴՈՒՂԻՄԵՈՍԻ ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԼԱՏԻՆԵՐԵՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ 57

propositionum prima vocatur maior propositio, secunda minor. Ex tribus autem terminis non possunt due fieri propositiones nisi alter illorum bis sumatur.…" (P.H., TIV, 43):

«Իսկ երիցս սահ մա նացս յայ սո ցիկ ա. կո չի մի ջին եւ միւսն կո չի մեծ եզրս եւ միւս այլն կո չի փոքր եզրս: [Եւ մէջ սահ մա նի այս պէս՝] մէջն է սահ ման կրկին առե ալ յա ռաջ քան զեզ րա կա ցու թիւն: [Եւ մեծ սահ-մա նի այս պէս՝] մեծ սահ ման է սահ ման առե ալ ի մեծ առա ջար կու թիւն միջ նաւն հան դերձ: [Փոքր սահ ման սահ մա նի այս պէս՝] փոքր սահ ման է սահ ման, որ առե ալ լի նի ի փոքր առա ջար կու թիւն միջ նաւն հան-դերձ» (ՄՄ 69, 300բ) —"Horum autem terminorum alter vocatur medium, alter maior extremitas, alter minor extremitas. Medium est terminus bis sumptus ante conclusionem. Maior extremitas est terminus sumptus in maiori propositione cum medio. Minor extremitas est terminus sumptus in minori propositione cum medio" (P.H., TIV, 44):

«Ձեւ է շա րադ րու թիւնն երից սահ մա նաց ըստ են թա կա յա նա լոյ եւ ըստ ստո րո գե լոյն: Իսկ շա րա դա սումն այս գ. կեր պիւ լի նի որ պէս ասա ցաւ, եւ ըստ այսմ երեք են ձեւք: [Ա. ձեւն սահ մա նի այս պէս]. առա ջին ձեւն է, ի յորս մէջն, որ են թա կա յա նայ ի մեծ առա ջար կու-թիւն, ստո րո գի ի փոքրն, որ զան՝ ամէն կեն դա նի է գո ա ցու թիւն, եւ ամէն մարդ է կեն դա նի: Բ. ձեւն է, ի յորս նոյնն ստո րո գի ի յեր կո-քին առա ջար կու թիւն. ոչ ոք քար է կեն դա նի, ամէն մարդ է կեն դա-նի: Գ. ձեւն է, ի յորս նոյնն ի յեր կո քինն են թա կա յա նայ, որ զան ամէն մարդ է կեն դա նի, ամէն մարդ է ծի ծա ղա կան» (ՄՄ 69, 301բ) —"Figura est ordinatio trium terminorum secundum subiectionem et predicationem. Hec autem ordinatio fit tripliciter, ut dictum est. Et secundum hoc sunt tres figure. Pri-ma figura est quando illud quod subicitur in prima propositione, predicatur in se-cunda, ut 'omne animal est substantia, omnis homo est animal'. Secunda figura est quando idem predicatur in utraque, ut 'omnis homo est animal, nullus lapis est ani-mal'. Tertia figura est quando idem subicitur in utraque, ut 'omnis homo est animal, omnis homo est risibilis'" (անդ):

«Եղա նակն է շա րա դա սումն եր կուց առա ջար կու թե անց պատ շա ճա-ւոր քա նա կաւ եւ որա կաւ» (անդ). "Modus est ordinatio duarum propositionum debita in qualitate et quantitate" (անդ):Երեք ձեւ ե րի տաս նի նը եղա նակ է թվարկ վում (հմմտ. ՄՄ 69,

301բ—307ա. "De prima fi gura"—"De modis eius", "De secunda fi gura"—"De modis

58 ՏԻԳՐԱՆ ՍԻՐՈՒՆՅԱՆ 2019 Զ.

eius", "De tertia fi gura"—"De modis eius") եւ դրանք մտա պա հե լու հնար ներ, որ հայ կա կան տրա մա բա նու թյան մեջ առա ջին ան գամ են ձեւ ա կերպ վում13:

«ա. Բար բա րա, բ. սէ լա րէնդ, գ. դա րիի, դ. ֆէ րիօ, ե. բա րա լիփ, զ. ցէ լան թէս, է. դա փի թիս, ը. ֆա փէս մօ, թ. ֆրի սէ մօ, ժ. զէ զա րէ, ժա. ցամ-բես թի էս, ժբ. ֆէս թի նօ, ժգ. բա րօ քո, ժդ. դա րափ թի, ժե. ֆէ լափ թօ, ժզ. դի սա միս, ժէ. դա թի սի, ժը. բօ քար դօ, ժթ. ֆէ րի սոն» (ՄՄ 69, 307ա) —"Bar-bara, celarent, darii, ferio, baralipton, celantes, dabitis, fapesmo, frisesomorum, ce-sare, cambestres, festino, barocho, darapti, felapto, disamis, datisi, bocardo, feri-son" (P.H.,  TIV,  52): Այս մնե մո նի կա կան հնար նե րը նո րա մու ծու թյուն էին առ հա սա րակ եւ րո պա կան սխո լաս տիկ տրա մա բա նու թյան մեջ. դրանց կի րա ռու թյու նը, ըստ Լ. դե Ռիյ կի, սկսվում է մո տա վո րա պես 1200 թվա կա նից14: Բար դու ղի մե ո սը հե տա գա շա րադ րան քում նույն աղ բյու րից թարգ-

մա նա բար տա լիս է այս բա նա ձեւ ե րի վեր ծա նում նե րը (հմմտ.՝ "De qui-busdam regulis"). «Արդ գի տե լի է, զի դ. ձայ նա ւորքս այ սո քիկ՝ այբ, է, ի, օ, ցու ցա նէն զ.դ առա ջար կու թիւն: Քան զի ձայ նա ւո րաւս այս այբ իմա նի զըստ բո լո րէն ստո րա սա կան, եւ է.իւն ըստ բո լո րէ բա ցա սա կան, ին-իւն ըստ մաս նա ւո րէ ստո րա սա կան, օ-իւն ըստ մաս նա ւո րեն բա ցա սա կան: Դար ձե ալ յիւ րա քան չիւր ասու թիւնքն են գ. փա ղա ռու թիւն: Եւ առաջ-նովն իմա նի մեծ առա ջար կու թիւն, եւ բ-իւն փոքրն, իսկ գ-իւն եզ րա կա-ցու թիւն.… Դար ձե ալ գի տե լի է, զի դ. ասու թիւնք առա ջին ձեւ ին սկսա-նին այս դ. ան ձայ նիցս, որ է բեն, ցոյ, դայ, ֆէ եւ այլ ամէն ասու թիւնքն սկսա նին այ սո քիւք.… Դար ձե ալ [գի տե լի է], զի ուր դնի սէ յա սու թիւնքս այս, ցու ցա նի, զի նշա նա կե ալ ձայ նա ւոր գրովն՝ ան մի ջա բար նա խե դե-ալն պարտ է, զի պար զա բար դառ նայ: Եւ [ուր դնէ] փէ ցու ցա նի, զի առա ջար կու թիւնն [նշա նա կե ալ ձայ նա ւոր գրովն եդե ալ նախ քան զփէն] պարտ է, զի պա տահ մամբ դառ նայ: Եւ ուր դնի մենն, նշա նա կէ, զի պարտ է փո խադ րու թիւն լի նել ի նա խե դե ալս, զի փո խադ րու թիւն է զմեծ առա ջար կու թիւնն փոքր առ նել եւ զփոքրն մեծ: Իսկ ուր դնի ի մէջ ասու-թե անն ցոյ, նշա նա կէ, զի եղա նակ այն պարտ է կա ցու ցա նել ան կա րե-լի աւն» (ՄՄ 69, 307ա—308ա) —"Sciendum autem quod per has vocales A, E, I, O intelliguntur quatuor genera propositionum. Per hanc vocalem scilicet A intelligatur universalis affi rmativa, et per E universalis negativa, et per I particularis affi rmativa, et

13 Տե՛ս С. А р е в ш атя н , անդ:14 Տե՛ս Peter of Spain, անդ, էջ XCIII:

2019 Զ. ԲԱՐԴՈՒՂԻՄԵՈՍԻ ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԼԱՏԻՆԵՐԵՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ 59

per O particularis negativa. Item. In qualibet dictione sunt tres sillabe…. Et per pri-mam [illarum trium sillabarum] intelligitur maior propositio [sillogismi], per secun-dam minor, per tertiam conclusio. …. Item. Sciendum est quod quatuor prime dictio-nes primi versus incipiunt ab hiis consonantibus: B, C, D, F, et omnes alie dictiones sequentes. .…Item. Ubicumque ponitur S in hiis dictionibus, signifi cat quod propo-sitio intellecta per vocalem immediate precedentem debet converti simpliciter. Et per P signifi cat quod propositio debet converti per accidens. Et ubicumque ponitur M, signifi cat quod debet fi eri transpositio in premissis. Est autem transpositio facere de maiori minorem et econverso. Ubi autem ponitur C, signifi cat quod modus intellectus per dictionem illam debet probari per impossibile" (P.H., TIV, 52–53):Կշռա դա տու թյան ձեւ ե րի ըմբռ նու մը որ պես զի լի ար ժեք լի նի, սիլ-

լո գիզ մը դի տարկ վում է նաեւ սխալ նե րի տի րույ թում: «Յա ղագս պատ-րա նաց գրոցն» մա սի մեջ, նա խօ րի նա կը՝ "De fallaciis", VII տրակ տատ, նախ պար զա բան ված են տրա մա բա նու թյան գոր ծիք ներն ու տե սակ նե-րը. «Ասեմ, թէ կրկին է գոր ծիքն, ա. է կա տա րե ալ եւ միւսն ան կա տար» (ՄՄ 69, 312բ) —"Dicendum quod duplex est instrumentum actus, perfectum et di-minutum" (P.H., TVII, 90), կա տա րյա լը սիլ լո գիզմն է, ան կա տա րը՝ «ին դուք-սիօ, են թի մե մայ, էք սէնփ լում». "inductio, entimema, exemplum" (անդ): Տրա-մա բա նու թյան տե սակ նե րից քննարկ վում է հատ կա պես սո փես տա կա նը, որի ար տա հայտ ման ձեւ ե րը, մի բա ցա ռու թյամբ, տա ռա դարձ ված են լա-տի նե րե նից՝ «ռէ դար գու սիօ» (հեր քում), «սուտ», «ինօ փի նա բի լէ՝ այն, ինչ որ ան հա ւա նա կան է եւ անա խորժ մարդ կա ին մտաց», «սօ լօ է սիզ մուս, յոր ժամ ոք խո սի ընդ դէմ կա նո նա կան», «նու գա սիօ՝ անօ գուտ կրկնա բա-նու թիւն» (ՄՄ 69, 316ա—317ա). "redargutio", "falsum", "inopinabile", "solecismus", "nugatio" (P.H., TVII, 94):Դա տո ղա կան մո լո րու թյուն ներ հա րու ցող մի ջոց նե րը ներ կա յաց ված

են խոս քի ներ սում եւ խոս քից դուրս ("De fallaciis in dictione", "De fallaciis extra dictionem"), ընդ որում՝ այս մա սում Բար դու ղի մե ո սը ոչ մի այն հա ջոր դա-բար կրկնել է տրակ տա տի թե մա նե րը, այ լեւ հա ճախ պահ պա նել է են թա-վեր նագ րե րը՝ դրանք կա՛մ դնե լով իբ րեւ մուտք, կա՛մ հի շա տա կե լով շա-րադ րան քի վեր ջում:

«Ասու թյան մեջ» ("in dictione")՝ դա տո ղա կան «պատ րանք նե րը» վեցն են.«[Յա ղագս] հո մա նու նա կան պատ րա նացն». "De equivocatione"

(հմմտ. ՄՄ 69, 319ա—326բ, P.H.,  TVII,  98–106), «Հո մա նու նու թիւն է, յոր ժամ բա զում իրո ղու թիւնք ի մի անուն մի ա ւո րին պար զա բար»

60 ՏԻԳՐԱՆ ՍԻՐՈՒՆՅԱՆ 2019 Զ.

(ՄՄ 69, 319ա) —"Equivocatio est cum diverse rerum rationes in eodem simpliciter nomine uniuntur"(P.H., TVII, 98):

«Յա ղագս երկ րորդ պատ րա նացն, որ կո չի ֆի բօ լի այ». "De amphibo-lia" (հմմտ. ՄՄ 69, 326բ—27բ, 329ա, P.H., TVII, 106–15), թեեւ վեր նագ րում տրված է «ֆի բօ լի այ», սահ ման վում է «ան ֆի բօ լիա»՝ եր կի մաս տու թյուն, հաս կա ցու թյու նը, որը եւ նկա րագր ված է լա տի նե րեն տեքս տում. «Ան-ֆի բօ լի այն է սկիզբն խաբ ման ի բա նէն բո լո րո վին նոյն զբա զում նշա-նա կող» (ՄՄ 69, 326բ) —"Amphibolia autem est principium fallendi ex oratione simpliciter eadem plura signifi cante" (P.H., TVII, 106):

«Յա ղագս եր րորդ պատ րա նացն, որ է բա ղադ րու թիւն». "De compositio-ne" (հմմտ. ՄՄ 69, 329ա—բ, 328ա—բ, P.H., TVII, 115–25), «Արդ ասի բան ինչ բա ղադ րե ալ, յոր ժամ մա սունքն բա նին կար գե ալ լի նին ի յա ռա ւել պատ-շա ճա ւոր տե ղիս» (ՄՄ 69, 329ա) —"Et ideo cum dictiones ordinantur secundum situm magis debitum in oratione, tunc oratio dicitur composita" (P.H., TVII, 118):

«Յա ղագս բա ժա նա կան պատ րա նաց». "De divisione" (հմմտ. ՄՄ 69, 328բ—331ա—բ, P.H., TVII, 115–18, 125–28), սահ մա նում նե րի ձեւ-ա կեր պու մը մա սամբ է հա մընկ նում՝ «Յայն ժամ ասի բանն բա ժա նե ալ, յայն ժամ մա սունք նո րին եդե ալ լի նի ի տե ղի, որ ոչ է բո լո րո վին պատ-շաճ» (ՄՄ 69, 331ա) —"Si vero dividantur ab illo situ et ponantur in situ minus debi-to, tunc est oratio divisa" (P.H., TVII, 118):

«Վասն շեշ տո լոր պատ րանցն». "De accentu" (հմմտ. ՄՄ 69, 330ա, P.H., TVII, 128–31). այս հատ վա ծում, որ հա վա նա բար թե րի է՝ չի պա-րու նա կում սահ մա նում ներ, նախ քննված են ազատ շեշ տի հա րու-ցած իմաս տա յին տար բե րու թյուն նե րը, եւ քա նի որ հա յե րե նի շեշ տը կա յուն է եւ գրե թե չու նի իմաս տա զա տիչ նշա կա նու թյուն, այ լա դիրք շեշ տակ րու թյու նը ներ կա յաց ված է լա տի նե րեն բա ռով. «ամէն փօ՛փու-լուս է ծառ, իսկ ժո ղո վուրդն է փօ փու լուս, ապա ուրեմն ժո ղո վուրդն է ծառ» (անդ) —"omnis populus est arbor, sed gens est populus, ergo gens est arbor" (P.H., TVII, 128): Հնչու մով նման, բայց տա րի մաստ բա ռե րը, որ բնագ րում տրված են իբ րեւ նույն եղա նա կի (primus modus) այլ դրսեւ ո-րում, հա յե րեն տեքս տում կազ մում են առան ձին տե սակ, որի հատ կա-նիշ է դիտ ված լա տի նե րեն օրի նա կի սկզբնա յին հնչյու նը. «երկ րորդ տե սակն է, յոր ժամ ասու թիւն ինչ ասա ցե ալ լի նի, դնե լով զհոյն» (անդ), հմմտ.՝ «հարբ / արբ». "hamatur / amatur" (անդ): Հա ջորդ տե սա կը ներ-կա յաց նում է խա ռը հա մա նու նու թյու նը, երբ ձեւ ա յին հա մընկ նու մով

2019 Զ. ԲԱՐԴՈՒՂԻՄԵՈՍԻ ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԼԱՏԻՆԵՐԵՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ 61

խե ղա թյուր վում է ճշմար տու թյու նը’ «մա զեղ / մազ եղ» (անդ). "invite / in vite" (P.H., TVII, 129):

«Վասն ձեւ ա կան հա ւա քա բա նու թե ան պատ րա նացն». "De fi gura dictio-nis" (հմմտ. ՄՄ 69, 330բ, 332ա—բ, P.H., TVII, 131–45): Այս հատ վա ծում եւս ձեւ ա կան նմա նու թյուն նե րը չու նեն ընդ հա նուր սահ մա նում ներ եւ մե կա-բան ված են տե սակ նե րի մեջ, ընդ որում՝ այն, ինչ հնա րա վոր չէ ուղ ղա կի-ո րեն փո խան ցել, բա ցատր ված է հա յե րե նի իրո ղու թյուն նե րով, այս պես՝ «ձեւ ա սա ցու թյան» առա ջին տե սակն ամ փո փում է այն դեպ քե րը, երբ արա կան սե ռը մեկ նա բան վում է իբ րեւ իգա կան կամ հա կա ռա կը. "Primus est quando masculinum interpretatur femininum, vel econverso…: 'omnis substan-tia colorata albedine est alba, sed vir est substantia colorata albedine ergo vir (ար.– Տ. Ս.) est alba' (իգ.)" (P.H., TVII, 137) («…սպի տա կով գու նա վոր ված ամեն գոյ սպի տակ է, սա կայն մար դը սպի տա կով գու նա վոր ված գոյ է, ուրեմն մար դը սպի տակ է», թրգմ.՝ Տ. Ս.): Քա նի որ հա յե րե նի գո յա կա նին հա-տուկ չէ սե ռի կար գը, Բար դու ղի մե ո սը սե ռե րը տար բե րա կել է բա ռա յին մա կար դա կում՝ արա կան եւ իգա կան անձ նա նուն նե րի հա րա բե րու թյամբ, եւ փոր ձե լով օրի նա չա փու թյուն հաս տա տել՝ կա նո նը կա ռու ցել է դրանց վերջ նա վան կե րի նույ նու թյան հատ կա նի շով. «Առա ջին տե սակն է, յոր-ժամ եր կու ասու թիւնք նմա նին իրե րաց ի վեր ջին վանգն: Եւ կազ մի այս-պի սի սօ ֆիս թի ա կան տրա մա բա նու թիւն, քան զի Վար դան եւ Մամ քան նմա նա պէս եզե րին, իսկ Վար դանն է արու, ապա ուրեմն եւ Մամ քանն է արու» (ՄՄ 69, 330բ): Այլ դեպ քե րում, երբ խորթ ձեւ ե րը չեն կաշ կան-դում, կրկին ի հայտ են գա լիս ընդ հան րու թյուն ներ, հմմտ.՝ «Եր րորդ տե-սակ ձեւ ա սա կան հա ւա քա բա նու թե ան է, յոր ժամ փո խի հա սա րակ կերպն ի յա ռանձ նա կան կերպ» (ՄՄ 69, 332բ) —"…quando modus communis mutatur in modum singularem" (P.H., TVII, 141), եւ օրի նակ նե րը՝ «մարդն է տե սակ, այլ մարդս այս է մարդ, ապա ուրեմն մարդս այս է տե սակ» (անդ) —"homo est species iste homo est homo ergo iste homo est species" (P.H., TVII, 144) եւն:

«Ար տա քոյ ասու թե ան» սիլ լո գիզմ նե րը յոթն են.«Վասն պա տա հա կան պատ րա նացն». "De accidente" (հմմտ.

ՄՄ 69, 333ա—335ա, P.H., TVII, 146–47): Ներ կա յաց ված է երեք տե սա-կով, որոնք թեեւ տեր մին նե րով հիմ նա կա նում ինք նու րույն են, սա կայն մեկ նա բա նու թյամբ եւ օրի նակ նե րով նույ նա նում են բնագ րին. «Առա-ջին տե սակն է, յոր ժամ ներ քինքն պա տա հին վեր նոցն, [եւ կազ մի այս-պի սի սօ ֆիս թի ա կան հա ւա քա բա նու թիւն]. մարդն է կեն դա նի, իսկ էշն

62 ՏԻԳՐԱՆ ՍԻՐՈՒՆՅԱՆ 2019 Զ.

է կեն դա նի, ապա ուրեմն մարդն է էշ, կամ այս պէս՝ մարդն է տե սակ, իսկ Պղա տոն է մարդ, ապա ուրեմն Պղա տոն է տե սակ» (ՄՄ 69, 333բ) —"Pri-mus modus accidentis fi t quando antecedens accidit ei cui antecedit. Ut: 'homo est species, Sortes est homo, ergo Sortes est species', 'anima est asinus, homo est anima, ergo homo est asinus'" (P.H., TVII, 149–50): «Երկ րոդ տե սակն է, յոր ժամ վե-րինքն պա տա հին ներք նոցն, [եւ կազ մի այս պի սի սօ ֆիս թի ա կան հա-ւա քա բա նու թիւն]. մարդն է տե սակ, իսկ մարդն է գո յա ցու թիւն, ապա ուրեմն գո յա ցու թիւն է տե սակ» (անդ) —"Secundus autem modus accidentis fi t quando consequens accidit antecedenti. Ut: 'homo est species homo est substantia ergo substantia est species'" (P.H., TVII, 152): «Եր րորդ տե սակն է, յոր ժամ հա-ւա սարն պա տա հի հա ւա սա րին, եւ անդ րա դար ձա կանն պա տա հի անդ-րա դար ձա կա նին, [եւ կազ մի այս պի սի սօ ֆիս թի ա կան հա ւա քա բա նու-թիւն՝] մարդն է տե սակ, այլ ծի ծա ղա կանն է մարդ, ապա ուրեմն ծի ծա-ղա կանն է տե սակ» (ՄՄ 69, 334բ) —"Tertius autem modus accidentis fi t quando convertibile accidit suo convertibili. Ut 'homo est species, risibile est homo, ergo risi-bile est species'" (P.H., TVII, 153):

«Վասն իրաց ինչ եւ պար զա բար պատ րա նացն». "De fallacia secundum quid et simpliciter" (հմմտ. ՄՄ 69, 335ա—բ, P.H., TVII, 157–61): Սրա տե սակ-նե րի նկա րագ րու թյան մեջ եւս բնագ րի ձեւ ա կեր պում նե րը եր բեմն փո-խանց ված են ոչ ճշգրիտ՝ որոշ մո տա վո րու թյամբ. «Ի յա ռա ջին տե սակն կազ մե ալ լի նի այս պի սի սօ ֆիս թի ա կան հա ւա քա բա նու թիւն՝ այս է մարդ մե ռե ալ, ապա ուրեմն մարդ, ոչ հե տեւի, զի մե ռե ալն պա կա սե ցու ցա-նէ ի յե ու թե նէ մար դոյն» (ՄՄ 69, 335ա) —"Primo secundum partem in modo diminuentem. Ut: 'est homo mortuus ergo est homo'; non sequitur quia 'mortuus' diminuit rationem ipsius 'hominis'" (P.H., TVII, 158): «Երկ րորդ տե սակն լի նի ըստ ամ բող ջա կան մա սինն [եւ կազ մի այս պի սի սօ ֆիս թի ա կան հա ւա-քա բա նու թիւն՝] էթէ ո պա ցին է սպի տակ ըստ ատա մանցն, ապա ուրեմն է սպի տակ» (անդ) —"Secundo secundum partem integralem. Ut: 'Ethiops est albus dentes ergo Ethiops est albus'" (P.H., TVII, 159): «Եր րորդ տե սակ լի նի ի յայնմ, որն առ ինչ, որ պէս ասե լով՝ փար թա մու թիւն ոչ է բա րի, որք չա րա չար առ նուն ի կիր, ապա ուրեմն ոչ է բա րի» (ՄՄ 69, 335բ) —"Ter-tio in hiis que sunt ad aliquid. Ut: 'divitie non sunt bone insipienti vel non recte utenti ergo divitie non sunt bone'" (անդ): «Չոր րոդ տե սակն է ըստ տե ղոյ, քան զի բա րի է սպա նա նել զհայրն ի Թրի վա լիս կղզոջն, ապա ուրեմն բա րի է սպա նա նել զհայրն» (անդ) —"Quarto secundum locum. Ut:' bonum

2019 Զ. ԲԱՐԴՈՒՂԻՄԵՈՍԻ ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԼԱՏԻՆԵՐԵՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ 63

est mactare patrem in Trivallis ergo bonum est mactare patrem'" (անդ): «Յին գե-րորդ տե սակն է ըստ ժա մա նա կի, ուս տի պար կեշ տա նալն ի կե րակ րոց հի ւան դին է բա րի ոք, ապա ուրեմն ոչ ուտել կե րա կուր միշտ է բա րի» (անդ) —"Quinto autem secundum quando. Ut: 'iste ieiunat in Quadragesima ergo ieiunat'" (անդ):

«Վասն ելէնք սի ա կան պատ րա նացն». "De ignorentia elenchi" (հմմտ. ՄՄ 69, 336ա—բ, 346ա, P.H., TVII, 161–66): «էլէն քուսն է հա կա սա կան հա-վա քա բա նու թիւն մի ոյ եւ նոյ նի, ոչ մի այն անու ան, այլ իրին եւ անու ան, ոչ բազ մա նու անն ի յայս ցա նէ, որ տու ե ալ են ի հար կէ, ոչ խնդրե լով զայն, որ ի սկզբա նէն էր, առ նոյնն ըստ նոյ նոյն, նմա նա պէս եւ ի նոյն ժա մա-նա կի» (ՄՄ 69, 336ա) —"Elenchus est sillogismus contradictionis unius et eiusdem, non nominis tantum, sed rei et nominis, non sinonimi, sed eiusdem, ex hiis que data sunt ex necessitate, non connumerato quod erat in principio, secundum idem, et ad idem, et similiter, et in eodem tempore" (P.H., TVII, 161–62):

«Վասն խնդրին նո րին, որ իսկ ի սկիզբն». "De petitione eius quod est in principio" (հմմտ. ՄՄ 69, 346ա—բ, 345ա—բ, 344ա—բ, P.H., TVII, 166–69): Սրա նկա րագ րու թյու նը եր կու տեքս տե րում էլ սկսվում է Արիս տո տե լի աշ խա տու թյուն նե րի հի շա տա կու թյամբ. «Արիս տո տէլ ի գիրս առա ջին վեր լու ծա կա նին դնէ զկերպ խնդրոյն ի սկիզբն, նաեւ ի գիրս տրա մա-բա նա կան տե ղե ացն» (ՄՄ 69, 346ա) —"De petitione siquidem eius quod est in principo, secundum veritatem determinatur in Secundo Priorum, secundum opinionem vero in Octavo Topicorum" (P.H.,  TVII,  166): Այ նու հե տեւ այս խմբի տե սակ ներն են թվարկ վում՝ ըստ «Տո պի կա յի». «ի գիրս տրա մա-բա նա կան տե ղե ացն Արիս տո տէլ դնէ ե. տե սակս խնդրոյ սկզբանն» (ՄՄ 69, 345ա) —"Petitur id quod est in principio quinque modis, ut est iuxta fi nem Octavi Topicorum" (P.H., TVII, 167): «Առա ջինն է, որ պէս թէ ոք կա մե լով հա ւաս տել զսահ մա նե լին, խնդրես ցէ զնա ի սահ մանս իւր եւ կամ անդ-րա դար ձե ալ [կա մե լով հա ւաս տել զսահ մանն խնդրես ցէ զնա ի սահ-մա նե լոջն], զոր օրի նակ՝ թէ ոք կա մես ցի հա ւաս տել, թէ մարդն ըն թա-նայ, ասաս ցէ այս պէս՝ կեն դա նի բա նա ւոր մահ կա նա ցուն կու ըն թա նայ, ապա ուրեմն մարդն կու ըն թա նայ» (անդ) —"Primo quando diffi nitum peti-tur in diffi nitione, vel econverso. Ut si dubitetur utrum homo currat et sumatur hec: 'animal rationale mortale currit, ergo homo currit'" (անդ): «Երկ րորդ տե սակն է, յոր ժամ մաս նա ւորն խնդրի ի յընթ հա նուրն իւր, որ պէս թէ ոք կա մես-ցի հա ւաս տել, թէ ամե նայն ներ հա կաց է նոյն գի տու թիւն, եւ պա հան ջէ

64 ՏԻԳՐԱՆ ՍԻՐՈՒՆՅԱՆ 2019 Զ.

[ի պա տաս խա նո ղէն տալ ին քե ան զընթ հան րա կան առա ջար կու թիւնս] այս՝ ամէն հա կա կա յին նոյն է գի տու թիւնն, [եւ յե տոյ եզ րա կա ցու ցա նէ,] ապա ուրեմն ամե նայն ներ հա կաց է նոյն գի տու թիւն» (անդ) —"Secundus modus est quando particulare petitur in universali. Ut si debeat probari quod om-nium contrariorum eadem est disciplina et assumat istam: 'omnium oppositorum ea-dem est disciplina, ergo omnium contrariorum eadem est disciplina'" (անդ): «Եր-րորդ տե սակն է, յոր ժամ ընթ հան րա կանն խնդրի ի մաս նա կանն իւր, որ պէս թէ ոք կա մի հա ւաս տել, թէ ամե նայն հա կա կից է նոյն գի տու-թիւն, եւ հա ւաս տէ ասյ պէս՝ ամե նայն ներ հա կաց է մի գի տու թիւն, եւ ամէն պա կա սա կա կանն հա կա կա յից է մի գի տու թիւնն» (ՄՄ 69, 345ա—բ) —"Tertius modus [econtrario] fi t quando universale petitur in particularibus. Ut si debeat probari quod omnium oppositorum eadem est disciplina et sumantur hec: 'omnium contrariorum eadem est disciplina omnium privative oppositorum eadem est disciplina" (P.H., TVII, 168): «Չոր րորդ տե սակն է, յոր ժամ բա ղադ րե ալն պա հան ջի ի բա ժա նե ալսն, որ պէս թէ ոք կա մես ցի հա ւաս տել [զա ռա-ջար կու թիւնս զայս], թէ բժշկու թիւն է գի տու թիւն առող ջին եւ հի ւան-դին, եւ խնդրէ [զբա ժա նե ալ առա ջար կու թիւնքս] զայ սո քիկ՝ [այ սինքն] բժշկա կա նու թիւն է գի տու թիւն առող ջին եւ բժշկա կակ նու թիւն է գի տու-թիւն հի ւան դին, ապա ուրեմն բժշկա կա նու թիւն է գի տու թիւնն առող ջի եւ հի ւան դի» (ՄՄ 69, 345բ) —"Quartus modus est quando coniunctum petitur in divisis. Ut si debeat probari quod medicina est sani et egri et sumantur iste: 'me-dicina est scientia sani medicina est scientia egri, ergo medicina est scientia sani et egri'" (անդ): «Հին գե րորդ տե սակն է, յոր ժամ մի առն չա կանն պա հան ջի ի միւսն, բայց թէ ոք կա մես ցի հա ւաս տել, թէ Պետ րոս է հայր Մար տի-նո սի, եւ խնդրէ [զա ռա ջար կու թիւնս] այս՝ եթէ Մար տի նոս է որ դի Պետ-րո սի, ապա ուրեմն Պետ րոս է հայր Մար տի նո սի» (անդ) —"Quintus modus est quando unum correlativorum petitur m altero. Ut si debeat probari quod Sortes sit pater Platonis et sumatur hec: 'Plato est fi lius Sortis; ergo Sortes est pater Plato-nis'" (անդ):

«Վասն հա մա հե տեւ ո ղա կան պատ րա նացն». "De fallacia secundum con-sequens", այս խմբի նկա րագ րու թյու նը թեեւ տե սակ նե րի թվով ու դրանց ըն կալ մամբ դար ձյալ հան գում է լա տի նե րեն տեքս տին, սա կայն առն չու-թյուն նե րը հիմ նա կա նում բո վան դա կա յին են եւ չեն հաս տատ վում բա-ռա ցի ըն դօ րի նա կու թյուն նե րով (հմմտ.՝ ՄՄ 69, 343ա—բ, 342ա—բ, 341ա, P.H., TVII, 169–73):

2019 Զ. ԲԱՐԴՈՒՂԻՄԵՈՍԻ ՏՐԱՄԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԼԱՏԻՆԵՐԵՆ ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԸ 65

«Վասն պատ րա նացն, որ կո չի ոչ պատ ճառ որ պէս պատ ճառ». "De fallacia secundum non causam ut causam" (հմմտ.՝ ՄՄ 69, 341ա—բ, 340ա, P.H., TVII, 173–76): Թվա ցյալ պատ ճա ռով սխալ եզ րա կա ցու թյուն պա րու-նա կող սիլ լո գիզ մը ձեւ ա վոր վում է հարց մամբ եւ հա կադր ված է ցու ցա-կան, այ սինքն՝ հար ցում չպա հան ջող սիլ լո գիզ մին. «[Եւ արդ գի տե լի է, զի] կրկին է հա ւա քա բա նու թիւնն. առա ջինն է ցու ցա կան, որ ունի մի-այն մի եզ րա կա ցու թիւն, [որ պէս այս. ամէն կեն դա նի է գո յա ցու թիւն, ամէն մարդ է կեն դա նի, ապա ուրեմն մարդ է գո ա ցու թիւն]: Երկ րորդ հա ւա քա բա նու թիւնն է, որ տա րե ալ հա նէ առ ան կա րե լին, եւ այս ունի բ. եզ րա կա ցու թիւնն, զոր օրի նակ, թէ առադ րողն հար ցա նէ զպա տաս-խա նողն. մա՞րդն է էշ, իսկ թէ նա ստո րա սէ, թէ այո, նա առար կէ ընդ-դէմ այս պէս. ոչ ոք էշ է կեն դա նի բա նա ւոր մահ կա նա ցու, մարդն է էշ, ապա ուրեմն մարդն ոչ է կեն դա նի բա նա ւոր մահ կա նա ցու… այլ եզ րա-կա ցու թիւնս այս, [այ սինքն մարդն ոչ է կեն դա նի բա նա ւոր մահ կա նա-ցու,] է [սուտ եւ] ան կա րե լի, ապա ուրեմն [փոքր առա ջար կու թիւնն, այն, որ ասէ] մարդն է էշ, [յո րոյ հե տեւի եզ րա կա ցու թիւնս այս սուտ,] է սուտ եւ ան կա րե լի» (ՄՄ 69, 341ա—բ) —"Duplex est sillogismus, scilicet ostensivus et ad impossibile. Ostensivus est qui habet unam solam conclusionem. Sillogismus au-tem ad impossibile est quando sillogistice ducitur ad aliquod impossibile [et propter hoc interimitur aliqua premissarum que est causa illius impossibilis]. Unde iste sillogi-smus [semper] habet duas conclusiones. Ut si queratur: 'estne homo asinus?'; quo con-cesso contra: 'nullus asinus est animal rationale mortale, homo est asinus, ergo homo non est animal rationale mortale, sed hoc est impossibile, non ergo homo est asinus'" (P.H., TVII, 173–74) եւն:

«Վասն պատ րա նացն, որ կո չի բա զում հար ցու ածք որ պէս մի». "De fal-lacia secundum plures interrogationes et unum" (հմմտ.՝ ՄՄ 69, 341բ, 339ա—բ, P.H., TVII, 176–80): Հա կա սա կան սիլ լո գիզ մի այս խմբում տե սակ նե րը, ըստ հարց ման առար կա յի եզա կի կամ հոգ նա կի լի նե լու, եր կուսն են. «Առա ջինն է, յոր ժամ բա զումք ի եզա կա նու թիւնն ըն թա կա յա նան կամ ստո րո գին, որ-պէս թէ ցու ցա նի մարդ ոմն, այ սինքն՝ Սոկ րա տէս, եւ էշ ոմն, այ սինքն՝ սե աւ, եւ խնդրես ցի, թէ է այս եւ այս մարդ, իսկ [թէ պա տաս խա նողն տա ցէ զմի պա տաս խա նի, խա բե ալ է, վասն զի,] թէ ասաս ցէ այո, [առար կողն ասէ՝] ապա ուրեմն սե աւ էշն է մարդ, իսկ թէ ասաս ցէ ոչ, [առար կողն ասաս ցէ՝] ապա ուրեմն Սոկ րա տէս ոչ է մարդ. վասն այ սո ցիկ ոչ է պարտ տալ մի պա-տաս խա նի, այլ բա զում, քան զի հար ցումն այն է բա զում, վասն այ սո ցիկ

66 ՏԻԳՐԱՆ ՍԻՐՈՒՆՅԱՆ 2019 Զ.

պար տի պա տաս խա նել, թէ վասն մի ոյն ճշմա րիտ է, [այ սինքն՝ վասն Սոկ րա-տայ,] այլ սուտ է [վասն սե աւ իշին]» (ՄՄ 69, 341բ) —"Primus quidem est quan-do in singulari numero plura subiciuntur vel predicantur. Ut 'estne hic et hic homo?' demon-strato Sorte et Brunello; si sic, 'ergo Brunellus est homo'; si autem non, 'ergo Sortes non est homo'. Non enim bene respondit qui dedit responsionem unam ad interrogationem plures, sed debuit respondere: 'verum est pro uno, falsum est pro alia'" (P.H., TVII, 179): «Երկ-րորդ տե սակն է, յոր ժամ բա զումք ըն թա կա յա նան կամ ստո րո գին ի բազ մա-ւո րա կա նու թիւնն, որ պէս թէ ցուց ցի [եր կու ինչ’] մինն բա րի եւ միւսն չարն [եւ հար ցե ալ լի նի], թէ այ սո քիկ են չարք թէ՞ բա րիք: Իսկ թէ [տա ցէ մի պա-տաս խա նի, ասե լով թէ] բա րիք են, [առար կողն ասաս ցէ՝] ապա ուրեմն չարն է բա րի, իսկ թէ [ասաս ցէ] են չարք, [առար կողն ասաս ցէ՝] ապա ուրեմն բա-րին է չար, վասն այ սո ցիկ ոչ պար տի տալ մի պա տաս խա նի, այլ բա զում՝ ասե լով, թէ մինն է չար եւ միւսն է բա րի» (անդ) —"Secundus modus [provenit] quando plura subiciuntur vel predicantur in plurali numero. Ut 'suntne ista bona?'; demon-strato uno bono et alio malo; si 'bona', 'ergo malum est bonum'; si 'mala', 'ergo bonum non est bonum'. Debuit enim respondere: 'unum est bonum et aliud non est bonum'" (անդ):

Շա րու նա կե լի

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ՎԱՀԱՆ ՄԵԼԻՔՅԱՆՊատմական գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր,

ՊԻ, ԵՊԲՀ

ԳԱՐԵԳԻՆ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ. ԳԵՒՈՐԳՅԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆԻ ՏԵՍՈՒՉԸ

«Հսկա նե րը հա մեստ մե ծու թիւն ներ են եր բեմն,

թե րեւս իրենց սեպ հա կան ծան րու թե նէն նու ա ճու ած,

հա կած դէ պի խո նար հու թիւ նը հո ղին.

Գա րե գին Յով սէ փե ա նը մէ կը անոնց մէ…»1:

Յա կոբ Օշա կան

ԳԱ ՐԵ ԳԻՆ ԿԱ ՐԱ ՊԵ ՏԻ ՀՈՎ ՍԵ ՓՅԱ ՆԸ (Հով սե փյանց) ծնվել է 1867 թ. դեկ-տեմ բե րի 17-ին2 Դաշ տա յին Ար ցա խի Մա ղա վուզ (Չար դախ լու) գյու-

ղում: Հայ րը Սալ մաս տի Մա րա ղա գյու ղից էր եւ հո ղա գոր ծու թյամբ էր զբաղ վում Ար ցա խի Ջի վան շիր գա վա ռի Մա ղա վուզ գյու ղում: 1876 թ. նա որ դուն ուղար կում է Ամա րա սի դպրե վան քը, որ տեղ սո վո րած ռու-սե րե նը եւ թվա բա նու թյու նը հիմք են դառ նում Գա րե գի նի՝ 1878 թ. Շու-շիի հա յոց թե մա կան դպրո ցի նա խա պատ րաս տա կան դա սա րանն ըն-դուն վե լու հա մար: Այս տեղ Գա րե գի նը ուսա նում է Ղա զա րոս Աղա յա նի եւ Սեդ րակ Ման դի նյա նի մոտ: 1882 թ. տե ղա փոխ վե լով Ս. Էջ մի ած նի Գեւ որ գյան ճե մա րա նը` Գ. Հով սե փյա նը կրթու թյուն է ստա նում այն պի-սի նշա նա վոր հա յա գետ նե րի մոտ, որ պի սիք էին Մա ղա քիա եպս. Օր մա-նյա նը, Ս. Ման դի նյա նը եւ բա նաս տեղծ Հով հան նես Հով հան նի սյա նը: Ճե-մա րա նի լսա րա նա կան բա ժինն ավար տում է 1888 թ. «գո վե լի», «հույժ գո վե լի» գնա հա տա կան նե րով3:Գ. Հով սե փյա նի՝ 1902 թ. կազմ ված ծա ռա յո ղա կան ցան կում նշվում

է, որ 1889 թ. հու նի սի 14-ին նա ձեռ նադր վում է սար կա վագ: 1890 թ.

1 Յ. ՕՇԱ ԿԱՆ , Արեւելահայ բանասիրութիւնը եւ Էջմիածին, Գարեգին Կաթողիկոս ՅովսԷփեան, Անթիլիաս-Լիբանան, 1948, էջ 208:

2 Անթիլիասի Վահե արքեպիսկոպոսը Գ. Հովսեփյանի դամբանականում նշում է դեկտեմբերի 18-ը (տե՛ս «Էջմիածին», 1952, Է., էջ 10–11):

3 Տե՛ս Մ. ՂԱԶԱՐՅԱՆ , Հայ արվեստի երախտավորները, Գարեգին արքեպիսկոպոս Հովսե-փյան, «Էջմիածին», 1979, Ե., էջ 34:

68 ՎԱՀԱՆ ՄԵԼԻՔՅԱՆ 2019 Զ.

ավար տում է Գեւ որ գյան հո գեւ որ ճե մա րա նի ամ բող ջա կան դա սըն թա ցը եւ գոր ծուղ վում ար տա սահ ման` աստ վա ծա բա նու թյան աս պա րե զում կա-տա րե լա գործ վե լու նպա տա կով: Մա ղա քիա եպս. Օր մա նյա նի միջ նոր դու-թյամբ եւ Հա յոց բա րե գոր ծա կան մի ու թյան նյու թա կան հո գա ծու թյամբ Գ. Հով սե փյա նը մեկ նում է Գեր մա նիա, սո վո րում Հալ լե-Վի տեն բեր գի, Բեռ լի նի, ապա` Լայպ ցի գի հա մալ սա րան նե րում, ուսում նա սի րում աստ-վա ծա բա նու թյուն, փի լի սո փա յու թյուն, հնա գի տու թյուն: Ուսման դա սըն-թացն ավար տում է 1897 թ.` փի լի սո փա յու թյան դոկ տո րի աս տի ճա նով` պաշտ պա նու թյան ներ կա յաց նե լով «Մի կամ քի վար դա պե տու թյան ծա-գու մը հայ եւ հույն աղ բյուր նե րի քննա դա տու թյամբ» մե նագ րու թյու նը (Լայպ ցիգ, 1897)4:Գեր մա նի ա յից վե րա դառ նա լուց հե տո նա ձեռ նադր վում է աբե ղա,

զբա ղեց նում Գեւ որ գյան հո գեւ որ ճե մա րա նի տնտե սա կան մա սի վա րի չի պաշ տո նը, մի ա ժա մա նակ` 1890–1891 թթ. աշ խա տում որ պես դաս տի ա-րակ: Այ նու հե տեւ նշա նակ վում Ս. Էջ մի ած նի Տե ղագ րա կան (Տո պոգ րա-ֆի ա կան կո մի տե) խորհր դի ան դամ, հե ռա կա կար գով դա սա վան դում Վա ղար շա պա տի ծխա կան ուսում նա րա նում: 1897 թ. նշա նակ վում է ճե-մա րա նի մա տե նագ րու թյան եւ աստ վա ծա բա նու թյան ուսու ցիչ, Մկրտիչ Ա Վա նե ցի (Խրի մյան Հայ րիկ) կա թո ղի կո սի դեկ տեմ բե րի 22-ի կոն դա կով` Ս. Էջ մի ած նի ձե ռագ րե րի բաժ նի մա տե նա դա րա նա պետ (մին չեւ 1901 թ. մա յի սի 24-ը), Մայր Աթո ռի պաշ տո նա կան «Արա րատ» պար բե րա կա նի խմբա գիր (1900 թ. հուն վա րի 10-ից 1907 թ., 1918–1919 թթ.):

1900 թ. Գ. Հով սե փյա նը նշա նակ վում է Հայ Առա քե լա կան Սուրբ Եկե-ղե ցու Վրա ցա ի մե րե թա կան թե մի առաջ նոր դա րա նի ան դամ, Թիֆ լի սում Ս. Էջ մի ած նի վան քի կալ վածք նե րի կա ռա վա րիչ, Կոն սիս տո րի ա յի առաջ-նա յին ան դամ5:

1902 թ. հոկ տեմ բե րի 9-ի հայ րա պե տա կան կոն դա կով նա ստանձ նում է Երեւ ա նի հայ կա կան հո գեւ որ սե մի նա րի ա յի, իսկ 1905 թ. օգոս տո սի 20-ի կոն դա կով` Ս. Էջ մի ած նի Գեւ որ գյան հո գեւ որ ճե մա րա նի վե րա տես-չի պաշ տոն նե րը (մին չեւ 1906 թ. հու նի սի 19-ը)6: Այդ առի թով Մկրտիչ Ա. Վա նե ցին խրա խու սա կան երկ տող է հղում Գա րե գին Հով սե փյա նին` «չյու զու ե լու եւ համ բե րու թե ամբ տա նե լու իւր ստանձ նած պաշ տօ նը»7:

4 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 1677, թ. 1 շրջ.:5 Տե՛ս անդ, թ. 1, շրջ. թ. 5:6 Տե՛ս անդ, թ. 12 շրջ., նաեւ` ֆ. 312, ց. 1, գ. 104, թ. 3, 45:7 Տե՛ս «Էջմիածին», 1952, Ա., էջ 41:

2019 Զ. ԳԱՐԵԳԻՆ ԵՊՍ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ. ԳԵՒՈՐԳՅԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆԻ ՏԵՍՈՒՉԸ 69

1908 թ. Ս. Էջ մի ած նի սի նո դի փետր վա րի 1-ի որոշ մամբ նա ստանձ-նում է նաեւ Ս. Հռիփ սի մե վան քի վա նա հոր պար տա կա նու թյուն նե րը, 1909 թ. սեպ տեմ բե րի 24-ի կոն դա կով նշա նակ վում Հա յոց հայ րա պե տի գրա սե նյա կի խորհր դի ան դամ:Երկ րորդ ան գամ Գ. Հով սե փյա նը ղե կա վա րել է Գեւ որ գյան հո գեւ որ

ճե մա րա նը 1915 թ. մա յի սի 16-ից ու մի ա ժա մա նակ նշա նակ վել «Եղ բայ-րա կան օգ նու թյան» Գլխա վոր կար գադ րիչ խորհր դի նա խա գահ (1915 թ. սեպ տեմ բե րի 17)8:

1916 թ. հուն վա րի 8-ին Գ. Հով սե փյա նը նշա նակ վում է Մայր Աթո ռի Սի նո դի ան դամ9:

1916 թ. մար տի 8-ին նա ստա նում է վար դա պե տի կո չում, նո յեմ բե րի 18-ին` ծայ րա գույն վար դա պե տի10, իսկ 1917 թ. օծ վում է եպիս կո պոս, 1925 թ. ար ժա նա նում ար քու թյան աս տի ճա նի: Գ. Հով սե փյա նը մաս-նակ ցել է 1918 թ. Սար դա րա պա տի մա յի սյան հե րո սա մար տին ու Կար սի 1920 թ. ճա կա տա մար տին: 1927–1933 թթ. ղե կա վա րել է Ղրի մի եւ Նոր Նա խի ջեւ ա նի, 1928–1943 թթ.` ԱՄՆ հա յոց թե մե րը, 1917 թ. հան դես է եկել որ պես Հայ րա պե տա կան լի ա զոր պատ վի րակ Ռու սաս տա նի եւ Հյու-սի սա յին Կով կա սի հայ կա կան կենտ րոն նե րում, 1934–1938 թթ.` Սփյուռ-քում: Նա Մոսկ վա յի կայ սե րա կան հնա գի տա կան ըն կե րու թյան Կով կա-սյան բա ժան մուն քի եւ 1902-ից Ս. Պե տեր բուր գի կայ սե րա կան հնա գի-տա կան ըն կե րու թյան իս կա կան ան դամ էր: Ակա դե մի կոս Ալ. Թա մա-նյա նի ման դա տով Գ. եպս. Հով սե փյա նը հնա րա վո րու թյուն է ստա նում ուսում նա սի րել Խորհր դա յին Հա յաս տա նի հու շար ձան նե րը11 եւ հա մար-վում է Հա յաս տա նի հու շար ձան նե րի պահ պա նու թյան կո մի տեի կազ մա-կեր պիչ նե րից մե կը (1923 թ.)12: Գ. Հով սե փյա նը 1943 թ. ընտր վել է, իսկ 1945 թ. օծ վել է որ պես Մե ծի

Տանն Կի լի կի ոյ Կա թո ղի կոս: Նա մե ծա պես նպաս տել է սփյուռ քա հա յու-թյա նը Մայր հայ րե նի քի` Խորհր դա յին Հա յաս տա նի շուր ջը հա մախմ բե-լուն, Երկ րորդ աշ խար հա մար տի տա րի նե րին Կար միր բա նա կի ու պա տե-րազ մից տու ժած նե րի օգ տին, «Սա սուն ցի Դա վիթ» տան կա յին շա րա սյան

8 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 1677, թ. 8, շրջ. 9:9 Տե՛ս Գ. Ա. ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ , Փաստաթղթերի եւ նիւթերի ժողովածու, հտ. Ա., Ս. Էջմիածին, 2017,

էջ 196:10 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 1755, թ. 1. նաեւ` ց. 15, գ. 824, թ. 7:11 Տե՛ս «Էջմիածին», 1952, Ա., էջ 47:12 Տե՛ս «Հայկական համառոտ հանրագիտարան», հտ. 3, Երեւան, 1999, էջ 412–413:

70 ՎԱՀԱՆ ՄԵԼԻՔՅԱՆ 2019 Զ.

հա մար մի ջոց նե րի հան գա նա կու թյան կազ մա կերպ մա նը, սփյուռ քա հա-յու թյան հայ րե նա դար ձու թյա նը13: 1946 թ. հու նի սի 23-ին, երբ «Տրան սիլ-վա նիա» շո գե նա վը հայ րե նա դարձ հա յե րին տե ղա փո խում էր Խորհր դա-յին Մի ու թյուն, նա օրհ նում է հայ րե նիք վե րա դար ձող նե րին14: Առա վել հան գա մա նո րեն անդ րա դառ նանք Գ. Հով սե փյա նի` որ պես

Ս. Էջ մի ած նի Գեւ որ գյան հո գեւ որ ճե մա րա նի տես չի գոր ծու նե ու թյա նը:Իրա դար ձու թյուն նե րի բե րու մով այն պես է ստաց վել, որ, ինչ պես

աս վեց, եր կու ան գամ էլ Գ. Հով սե փյա նը ճե մա րա նի վե րա տես չի պաշ-տո նում աշ խա տել է պատ մա կան բե կում նա յին ու բախ տո րոշ ժա մա նա-կաշր ջա նում. առա ջին ան գամ` Ռու սաս տա նյան առա ջին` 1905–1907 թթ. հե ղա փո խու թյան, իսկ երկ րորդ ան գամ` Առա ջին աշ խար հա մար տի, Հա-յոց ցե ղաս պա նու թյան, Ռու սաս տա նյան 1917 թ. Փետր վա րյան հե ղա-փո խու թյան ու բոլ շեւ ի կյան հե ղաշրջ ման պայ ման նե րում: Ժա ռան գե լով իր մե ծա նուն նա խորդ նե րի փորձն ու հմտու թյուն նե րը, ճե մա րա նա կան ավան դույթ նե րը` Գ. Հով սե փյանն իր պաշ տո նա վա րու թյան ըն թաց քում կա րո ղա ցավ քա ղա քա կան ու հա մազ գա յին ցնցում նե րի հոր ձա նու տում սթափ եւ հա վա սա րակ շիռ իրա կա նաց նել իր վրա դրված դժվա րին ու պա տաս խա նա տու առա քե լու թյու նը:Ճե մա րա նի վե րա տես չի պաշ տո նը բազ մա շերտ գոր ծա ռույթ ներ էր

նե րա ռում` սկսած ուսու ցիչ նե րի նշա նակ ման եւ ազատ ման, սա նե րի կար գա պա հու թյան, առա ջա դի մու թյան խնդիր նե րից մին չեւ Հայ կա կան հար ցի ու հա յա պահ պա նու թյան հիմ նախն դիր նե րը: Կա թո ղի կո սա կան կար գադ րու թյամբ 1905 թ. օգոս տո սի 16-ին Գ. Հով-

սե փյա նը Թիֆ լի սի մեր ձա կայ քում գտնվող Կո ջո րի գյու ղից կանչ վում է Ս. Էջ մի ա ծին: Նույն օրը Մկրտիչ Ա. Վա նե ցու՝ Երեւ ա նի նա հան գա պե տին ուղղ ված հե ռագ րից պարզ է դառ նում Գ. վրդ. Հով սե փյա նին Գեւ որ գյան հո գեւ որ ճե մա րա նի տե սուչ նշա նա կե լու հար ցը, այ սինքն՝ նշա նա կու մը հա մա ձայ նեց վում էր նա հան գա պե տի հետ15: «Պա տու ի րեմք քեզ շուտ ընդ փոյթ յանձ նել զհա շիւս եւ զա մե նայն տես չու թե ան գործս հո գա բար ձու-թե ան դպրա նո ցին Երեւ ա նայ եւ փու թալ ի Մայր Աթոռս առ ի ստանձ նուլ զնոր պաշ տօնդ: Այլ եւ յանձն առ նեմք քեզ կո չել զկա րող ան դամս մի ա-բա նու թե ան Մայր Աթո ռոյ յու սու չու թիւն կամ յայլ պաշ տօն, նա խա պէս

13 Տե՛ս «Հայկական սովետական հանրագիտարան», հտ. 6, Երեւան, 1980, էջ 580. նաեւ` «Հայկական համառոտ հանրագիտարան», հտ. 3, էջ 412–413:

14 Տե՛ս Մ. ՂԱԶԱՐՅԱՆ , նշվ. աշխ., էջ 35:15 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 56, ց. 15, գ. 472, թ. 41–42:

2019 Զ. ԳԱՐԵԳԻՆ ԵՊՍ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ. ԳԵՒՈՐԳՅԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆԻ ՏԵՍՈՒՉԸ 71

ստա նա լով առ այդ զհա ճու թիւն Մեր» 16,– աս վում էր Մկրտիչ Ա. Խրի մյա-նի կա թո ղի կո սա կան կոն դա կում:Հե տեւ ե լով ճե մա րա նի 1905 թ. ման կա վար ժա կան ժո ղով նե րի ար ձա-

նագ րու թյուն նե րին՝ պարզ վում է, որ թեեւ Գ. Հով սե փյա նը հայ րա պե տա-կան կոն դա կով վե րա տե սուչ էր նշա նակ վել 1905 թ. օգոս տո սի 20-ին17, սա կայն վար չա րա րա կան գոր ծու նե ու թյուն ծա վա լել էր ավե լի վաղ: Այս-պես՝ 1905 թ. սկզբին ման կա վար ժա կան խորհր դի հեր թա կան 4-րդ` ար-տա կարգ նիս տում, որ տեղ ներ կա էին խորհր դի ան դամ նե րը՝ Կո մի տաս վար դա պետ, Ս. Տիգ րա նյան, Հ. Հով հան նի սյան, Ս. Կա նա յան, Հ. Մա նան-դյան, Մ. Աբե ղյան եւ Հու սիկ վար դա պետ, քննարկ վում են ուսում նա կան, կրթա կան կա րեւ ո րա գույն հար ցեր:Ճե մա րա նա կան ան վա նի ման կա վարժ նե րին եւ ան ձամբ Գ. Հով-

սե փյա նին մտա հո գող հար ցե րից էր այն, որ ճե մա րա նի սա նե րի առա-ջա դի մու թյան ամե նա մեծ ար գելք նե րից մե կը դա սագր քե րի որա կա-կան թե րու թյունն է:

1906 թ. մա յի սի 1-ի նիս տում դաս տի ա րակ չա կան գոր ծը բա րե լա վե-լու նպա տա կով կա րեւ որ վեց առան ձին վար ձատ րու թյամբ` ուսու ցիչ նե րի անձ նա կազ մից հեր թա պահ դաս տի ա րակ ունե նա լու խնդի րը: Այդ նիս-տում հա տուկ քննարկ ման է դրվում ճե մա րա նի տես չի ընտ րու թյան եւ նշա նակ ման կար գը: Նկա տի ունե նա լով, որ ճե մա րա նի եր կու դպրոց-նե րը տնտե սա պես սեր տո րեն կապ ված են իրար եւ նպա տա կա հար մար չէր դրանք բա ժա նել` ժո ղո վը որո շեց եր կու` դպրո ցա կան ու լսա րա նա-կան բա ժին նե րի հա մար ունե նալ մի տե սուչ, որը ան պայ ման պետք է ունե նար բարձ րա գույն` հա մալ սա րա նա կան կրթու թյուն եւ ընտր վեր ժո ղո վի կող մից:Գ. վրդ. Հով սե փյանն այլ կար ծիք ուներ. նա առա ջար կում էր, որ

ճե մա րա նի տե սուչ՝ որ պես հո գեւ որ հաս տա տու թյան ղե կա վար, ընտր-վի մաս նա գի տա կան բաժ նի ուսու ցիչ նե րից կամ ճե մա րա նից դուրս այն ան ձան ցից, որոնք ավար տել են աստ վա ծա բա նա կան կամ բա նա-սի րա կան ֆա կուլ տե տը: Ճե մա րա նի տես չի օգ նա կա նը եւս պետք է ընտր վեր եւ ունե նար բարձ րա գույն կրթու թյուն: Կա րեւ որ վում էր նաեւ այն, որ ճե մա րա նի դպրո ցա կան բաժ նի ուսու ցիչ նե րը եւս ունե նան բարձ րա գույն կրթու թյուն:

16 Տե՛ս Գ. ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ , էջ 76:17 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 312 – Գարեգին Հովսեփյան, ց. 1, գ. 173, թ. 126:

72 ՎԱՀԱՆ ՄԵԼԻՔՅԱՆ 2019 Զ.

Ման կա վար ժա կան խորհր դի ժո ղո վը որո շում կա յաց րեց, որ ձեւ ա-վոր վի ճե մա րա նի վե րահս կիչ մար մին, ինչ պես նաեւ առան ձին դեպ քե-րում տե սու չը, ճե մա րա նի ար դյու նա վետ կա ռա վար ման նպա տա կով, ման կա վար ժա կան խորհր դի նիս տե րին հրա վի րի հեր թա պահ – դաս տի-ա րա կին եւ նրա տե ղա կա լին18:Ճե մա րա նի տե սուչ Գ. վրդ. Հով սե փյա նի կող մից 1906 թ. հու նի սի 8-ին

կազ մած 1905–1906 թթ. ուսում նա կան տար վա գոր ծու նե ու թյան տե ղե-կա գի րը պար զում է աշա կերտ նե րի թվի, դա սա րան նե րի քա նա կի, դա-սա ցու ցա կի եւ ուսու ցիչ նե րի, առար կա յա կան ծրագ րե րի վե րա բե րյալ տե ղե կու թյուն նե րը19: Ար տա սահ մա նում գի տա կան վե րա պատ րաստ ման ու կրթու թյան

նպա տա կով՝ Գ. Հով սե փյա նը 1906 թ. մա յի սի 26-ին Հա յոց հայ րա պե տին դի մում է խնդրանք-գրու թյամբ եւ ազատ վում է ճե մա րա նի տես չի պաշ-տո նից: Հու նի սի 17-ի կոն դա կով ճե մա րա նի նոր տե սուչ է նշա նակ վում Մես րոպ վրդ. Տեր-Մով սի սյա նը20: Երկ րորդ ան գամ, ար դեն Գեւ որգ Ե. Սու րե նյանց կա թո ղի կո սի (1911–

1930 թթ.) կոն դա կով, Գ. Հով սե փյա նը ստանձ նում է ճե մա րա նի տես չի պաշ տո նը 1915 թ. մա յի սի 15-ին (փո խա րի նել է 1914 թ. սեպ տեմ բե րի 8-ից պաշ տո նա վա րած ան վա նի հա յա գետ Ստ. Մալ խա սյա նին21): Առա ջին աշ խար հա մար տի եւ Հա յոց Մեծ Եղեռ նի իրա կա նու թյան մեջ

բարձ րաց վող հար ցե րը, նա մակ նե րի ու գրու թյուն նե րի բո վան դա կու-թյուն նե րը վկա յում են, որ ժո ղովր դի մոտ ու նրա հո գեւ որ եւ աշ խար հիկ վեր նա խա վում ան գամ այդ օր հա սա կան ու բե կում նա յին փու լում գե րա-կա յում էր բարձր պա տաս խա նատ վու թյան եւ պարտ քի զգա ցու մը: Այս մա սին է վկա յում նաեւ Գա րե գին վրդ. Հով սե փյա նի գոր ծու նե ու թյու նը:

1914 թ.՝ Առա ջին աշ խար հա մար տի առա ջին ամիս նե րին, Գ. Հով սե-փյա նը նշա նակ վում է զի նա կո չիկ նե րի ըն տա նիք նե րին օգ նե լու նպա-տա կով ստեղծ ված գա վա ռա կան հանձ նա ժո ղո վի ան դամ22, մի ա ժա-մա նակ զբա ղեց նում է Քա ղաք նե րի մի ու թյան կով կա սյան կո մի տեի լի ա զո րի պաշ տո նը23:

18 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 312, ց. 1, գ. 173, թ. 85:19 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 312, ց. 1, գ. 186, թ. 1–14:20 Գ. ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ , էջ 131–132:21 Տե՛ս Գ. ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ , գ. 117, թ. 1–90, գ. 120, թ. 1–75: 22 Տե՛ս Գ. ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ , էջ 174–175: 23 Տե՛ս անդ, էջ 194:

2019 Զ. ԳԱՐԵԳԻՆ ԵՊՍ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ. ԳԵՒՈՐԳՅԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆԻ ՏԵՍՈՒՉԸ 73

Նա մե ծա պես նպաս տել է նաեւ Ս. Էջ մի ած նի «Եղ բայ րա կան օգ նու-թյան» կար գա դիչ հանձ նա ժո ղո վի 1915 թ. հու նիս-սեպ տեմ բեր ամիս նե րի ըն թաց քում իրա կա նաց րած, մաս նա վո րա պես Վա ղար շա պա տի հայ գաղ-թա կան նե րին աջակ ցե լու աշ խա տանք նե րին: Գ. Հով սե փյա նը Բագ րատ եպս. Վար դա զա րյան ցի փո խա րեն նշա նակ վում է այդ կազ մա կեր պու-թյան նա խա գահ: Հա վե լենք, որ Երեւ ա նի մաս նա ճյու ղի նա խա գահն այդ շրջա նում Խո րեն եպս. Մու րադ բե կյանն էր24:Ման կա վար ժա կան խորհր դի 1915–1916 թթ. նիս տե րում քննարկ վում

են մի շարք ուշագ րավ հար ցեր:1915 թ. օգոս տո սի 30-ի նիս տում նշվում էր, որ դպրո ցա կան դա սըն-

թաց նե րին խան գա րող հան գա մանք նե րից են տա րա փո խիկ հի վան դու-թյուն նե րը: Տե սուչ Գ. Հով սե փյանն այս առն չու թյամբ դի մում է Հա յոց հայ րա պե տին, որ վեր ջինս թույլ տա հի վանդ աշա կերտ նե րին ժա մա նա-կա վո րա պես տե ղա փո խել Սեւ ան: Գեւ որգ Ե. Սու րե նյան ցը Կա թո ղի կո սը տա լիս է իր հա մա ձայ նու թյու նը:Նույն նիս տում Գ. Հով սե փյա նը բարձ րաց նում է նաեւ կա մա վոր

զին վո րագր ված ճե մա րա նա կան նե րի հար ցը եւ ստա նում Հա յոց հայ րա-պե տի թույ լատ րու թյու նը` հե ռաց ված նե րին, առանց հա տուկ որոշ ման, վե րա կանգ նել ուսում նա կան գոր ծըն թա ցում25: Կա րեւ որ է նո յեմ բե րի 11-ի նիս տը. «Ման կա վար ժա կան խոր հուր դը յոտն կայս լսում է նո րին Սրբու թիւն Ամե նայն Հա յոց Վե հա փառ Հայ րա պե տի 1915 թ. մա յի սի 16-ի թիւ 871 սրբա տառ կոն դա կը, որով Նո րին Սրբու թիւ նը ճե մա րա-նի տե սուչ կար գե լով Խորհր դիս նա խա գահ Բարձ րա պա տիւ Հայր Գա-րե գին Վար դա պե տին, յայտ նում է, որ 1914 թ. յու նու ա րի 17-ին թ. 102 կոն դա կով հաս տա տել է ճե մա րա նի բարձ րա գոյն բաժ նի ծրա գի րը` բա-ժա նե լով եր կու մաս նա գի տու թե ան` Աս տու ա ծա բա նա կան եւ Հա յա գի-տա կան»26: Կա թո ղի կո սը հանձ նա րա րում է մշա կել հա մա պա տաս խան կա նո նադ րու թյուն ներ, ին չը եւ Գ. վրդ. Հով սե փյա նը դնում է այդ նիս-տի քննարկ մա նը: Նո յեմ բե րի 14-ի նիստն ամ բող ջու թյամբ նվիր վում է նշյալ խնդրին27:

1916 թ. հուն վա րի 25-ի եւ 27-ի նիս տե րը նվիր վում են ճե մա րա-նի բաց ման եւ աշ խա տանք նե րի կազ մա կերպ ման հիմ նա հար ցե րին:

24 Տե՛ս անդ, էջ 180–193:25 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 312, ց. 1, գ. 119, թ. 3–4:26 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 312, ց. 1, գ. 119, թ. 5–6:27 Տե՛ս անդ, թ. 5, շրջ. 7:

74 ՎԱՀԱՆ ՄԵԼԻՔՅԱՆ 2019 Զ.

Նիս տե րի նա խա գահ Գ. վրդ. Հով սե փյա նը հայ տա րա րում է, որ «Կա-թո ղի կո սի կար գադ րու թե ամբ այս տա րի ճե մա րա նում դպրո ցա կան պա րապ մունք ներ չեն լի նե լու: Դեռ նո յեմ բե րի վեր ջից Վա ղար շա պա-տում բծա ւոր տի ֆի հա մա ճա րակ է սկսւում. այդ առ թիւ բժշկա կան խոր հուր դը նիստ է ունե նում եւ հան գում է այն եզ րա կա ցու թե ան, որ անհ նա րին է ճե մա րա նի բա ցու մը. Նո րին Սրբու թիւ նը Դի ւա նի մի ջո-ցով յայտ նում է, որ 1915–1916 ուս. տա րում ճե մա րա նում ուսում չի լի-նե լու»28: Խորհր դի ան դամ նե րից ոմանք, նկա տի ունե նա լով այդ հան-գա ման քը, պատ րաս տա կա մու թյուն են հայտ նում շա րու նա կել Ս. Էջ մի-ած նի «Եղ բայ րա կան օգ նու թյուն» կազ մա կեր պու թյա նը ցու ցա բեր վող աջակ ցու թյու նը29: Հի շար ժան է Սի րա կան Տիգ րա նյա նի 1916 թ. հոկ տեմ բե րի 31-

ով թվագր ված գրու թյու նը` «Էջ մի ած նի ճե մա րա նի ար ժա նա պա տիւ Տես չին»: Ս. Տիգ րա նյա նը Գա րե գին Հով սե փյա նին դի մում էր որ պես «Եղ բայ րա կան օգ նու թյան» գլխա վոր կար գադ րիչ կո մի տեի նա խա-գահ՝ ինքն էլ ներ կա յա նա լով որ պես այդ կազ մա կեր պու թյան կենտ րո-նա կան` Պետ րոգ րա դի գրա սե նյա կի ներ կա յա ցու ցիչ: Ս. Տիգ րա նյա նը գրում էր. «Սեպ տեմ բե րին Վա նում հա ւա քե ցի բազ մա թիւ գրքեր` ան-տէր եւ անխ նամ վի ճա կում գտնու ած: Այդ գրքերն ու իրե րը պատ կա նել են մա սամբ Վա րա գի վան քին, մա սամբ՝ Վա նի մտաւորականութեանը, մա սամբ՝ ա նյայտ մաս նա ւոր ան ձե րի»30: Նրա մի ակ ցան կու թյունն էր` գրքե րը հանձ նել Գեւ որ գյան հո գեւ որ ճե մա րա նին: Այս դրվա գը Մեծ եղեռ նի հե տեւ անք նե րի անուղ ղա կի եւ զուսպ վկա յու թյուն նե րից մեկն է մի այն, գրքի հան դեպ հայ մտա վո րա կա նու թյան գո րո վա լից վե րա բեր մուն քի առ հա վատ չյան:Ճե մա րա նի ընդ հա նուր ուսում նակր թա կան մա կար դա կի մա սին է

վկա յում 1914–1915 թթ. ուսում նա կան տար վա առար կա յա կան ծրագ-րե րի ցան կը, այն է` «Սրբա զան պատ մու թիւն Իս րա յէ լի, աշ խար հա բար հա յոց լե զու, գեր մա նե րէն, Հա յաս տա նի աշ խար հագ րու թիւն, Ընդ հա նուր աշ խար հագ րու թիւն, Թու ա բա նու թիւն, Ընդ հա նուր պատ մու թիւն, Կեն դա-նա բա նու թիւն, Ռու սա կան կայս րու թե ան աշ խար հագ րու թիւն, Քի միա, Երկ րա չա փու թիւն»31:

28 ՀԱԱ, ֆ. 312, ց. 1, գ. 119, թ. 25:29 Տե՛ս անդ, թ. 27:30 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 312, ց. 1, գ. 71, թ. 12:31 Տե՛ս անդ, գ. 278, թթ. 3–39:

2019 Զ. ԳԱՐԵԳԻՆ ԵՊՍ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ. ԳԵՒՈՐԳՅԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆԻ ՏԵՍՈՒՉԸ 75

Տե սուչ Գ. վրդ. Հով սե փյանն իր պաշ տո նա վար ման երկ րորդ շրջա-նում դա սա վան դում էր «Նե րա ծու թիւն Սուրբ Գրոց», «Եկե ղե ցա կան պատ մու թիւն», «Հնա խօ սու թիւն» առար կա նե րը32:Հա յաս տա նի ազ գա յին ար խի վում պահ պան վել է նաեւ Գա րե գին

Հով սե փյա նի՝ 1914–1915 ուսում նա կան տար վա Տե ղե կա գի րը` ճե մա րա-նի կրթա կան եւ տնտե սա կան վի ճա կի, ման կա վար ժա կան կազ մի եւ այլ պաշ տո նյա նե րի գոր ծու նե ու թյան վե րա բե րյալ:

1915 թ. մա յի սի 7-ի նիս տում Գ. Հով սե փյա նը ներ կա յաց նում էր դպրո-ցա կան կյան քի վրա պա տե րազ մի թո ղած բա ցա սա կան հե տեւ անք նե րը, հան գա մա նո րեն կանգ է առ նում ճե մա րա նի Տես չի իրա վունք նե րի սահ-ման նե րի անո րո շու թյան խնդրի վրա: Նա մտա հո գու թյուն էր հայտ նում. «…դրա պատ ճա ռով ես բազ միցս ան գամ դժու ա րին կա ցու թե ան մէջ եմ ըն կել՝ մի կող մից զգա լով այս կամ այն կար գադ րու թե ան անհ րա ժեշ տու-թիւ նը եւ միւս կող մից տես նե լով այն իրա գոր ծե լու անհ նա րի նու թիւ նը»33: Ի դեպ, 1915 թ. ապ րի լին ճե մա րա նա կան մի շարք ժո ղով նե րի ըն-

թաց քում, ման կա վար ժա կան ժո ղո վի նա խա գա հի պաշ տո նում Գ. Հով-սե փյա նի ան վան հի շա տա կու մը շփոթ մունք է առա ջաց րել, թե նա ապ-րի լի 1-ի «Խա ռն ժո ղո վում» հան դես է եկել որ պես տե սուչ: Իրա կա նում տե սու չը Ստ. Մալ խա սյանն էր, ին չը հա վաստ վում է, օրի նակ, փետր վա րի 19-ի, ապ րի լի 5-ի, 10-ի, 23-ի, 30-ի նիս տե րին վեր ջի նիս որ պես տե սուչ հան դես գա լով34:Այս առու մով նիս տե րի ար ձա նագ րու թյուն նե րին հե տեւ ե լով` կա րե-

լի է եզ րա կաց նել, որ երկ րորդ ան գամ Գ. Հով սե փյա նը պաշ տո նա վա րել է կա՛մ մին չեւ 1917 թ. ապ րի լի կե սե րը (ապ րի լի 13 կամ ապ րի լի 2235), կա՛մ մին չեւ դեկ տեմ բե րի 26-ը, քա նի որ այդ նիս տի ար ձա նագ րու թյան բնօ րի նա կի տակ Գ. Հով սե փյա նի ստո րագ րու թյու նը վեր ջին ան գամ է հան դի պում36:Ուշագ րավ է «Կա նոնք վի ճա կա յին հո գեւ որ դպրո ցաց Հա յաս տա նե այց

Սուրբ Եկե ղեց ւոյ» փաս տա թուղ թը, որի Գ. գլու խը նվիր ված է ճե մա րա նի տես չի իրա վա սու թյուն նե րին: «Յա ղագս տես չին» բաժ նում թվարկ վում

32 Տե՛ս անդ, գ. 220, թ. 3:33 Տե՛ս անդ, թ. 5:34 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 375, թ. 6–8, 57. նաեւ` ֆ. 312, գ. 116, թ. 55–58, 107, գ. 117, թ. 87,

1–90:35 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 312, ց. 1, գ. 120, թ. 50, 73:36 Տե՛ս անդ, գ. 997, թ. 282:

76 ՎԱՀԱՆ ՄԵԼԻՔՅԱՆ 2019 Զ.

են նրա հե տեւ յալ լի ա զո րու թյուն նե րը. «Տե սուչն ընտ րի աս տու ա ծա բա-նա կան եւ յե կե ղե ցա գէտ ան ձանց ունո ղաց զհա մալ սա րա նա կան մրցու-նա կա գիր (դիպ լոմ – Վ. Մ.), տե սուչն ընտ րի ի տնտե սա կան կա ռա վա րու-թե նէ կան խա գոյն հա մա ձայ նու թե ամբ թե մա կալ առաջ նոր դի եւ առա-ջար կու թե ամբ վերջ նոյս հաս տա տի ի Վե հա փառ Հայ րա պե տէն Ամե նայն Հա յոց, տե սուչն կա րէ դա սա խօ սիլ ի հո գեւ որ դպրա նո ցի, ունե լով սա առա ւելն 12 տասս յե օթ նե ա կի, տե սուչն նա խա գահ լի նե լով ուսում նա-կան խորհր դոյ»37:

1916–1917 եւ 1917–1918 թթ. Գեւ որ գյան հո գեւ որ ճե մա րա նի տա րե-կան տե ղե կագ րե րից պարզ վում է, որ 1916 թ. սկզբին ճե մա րա նի աշա-կերտ նե րի թի վը դպրո ցա կան բաժ նում եղել է 184, ուսա նող նե րի նը լսա-րա նա կան բաժ նում՝ 59, ըն դա մե նը 243 հո գի: Կրթա կան հաս տա տու-թյունն ուներ վար չա կան հե տեւ յալ կազ մը. տե սուչ՝ Գա րե գին վրդ. Հով-սե փյան, տես չի օգ նա կան՝ Տեր-Պո ղո սյան, վե րա կա ցու ներ՝ Հ. Գրի գո րյան, Ե. Հայ րա պե տյան, Ս. Կա րո յան, Մ. Սի մո նյան, քար տու ղար՝ Կ. Քո չա րյան, մա տե նա դա րա նա պետ՝ Ա. Հով հան նի սյան: Գ. Հով սե փյա նը դա սա վան-դում էր «Եկե ղե ցա կան պատ մու թիւն», «Յի սու սի Կտա կա րա նի նե րա ծու-թիւն», «Հռե տո րա խօ սու թիւն» առար կա նե րը38:Դպրո ցա կան բաժ նում կամ Վար ժո ցում ուսու ցումն սկսվում է 1916 թ.

հոկ տեմ բե րի 11-ին: Աշա կերտ նե րի ընդ հա նուր թի վը կազ մում էր 65 հո-գի, որից 32-ը Վա ղար շա պա տի բնա կիչ ներն էին, իսկ 33-ը` ճե մա րա նին կից «Եղ բայ րա կան օգ նու թյան» որ բա նո ցի տղա նե րը: Վար ժոցն ուներ եր կու բա ժին, առա ջի նում սո վո րում էր 37, երկ րոր դում` 28 աշա կերտ: Ուսուց չա կան կազ մը, բա ցի ղե կա վա րից, ուներ շա բա թա կան վեց դաս ու բաղ կա ցած էր վեց ան ձից: Միջոցների բացակայության, մի շարք ան-հար մա րու թյուն նե րի պատ ճա ռով փորձ նա կան դա սե րը հե տաձգ վե ցին մին չեւ նո յեմ բե րի 24-ը39: Ճե մա րա նի ման կա վար ժա կան Խորհր դի նիս տի ար ձա նագ րու թյու նից պարզ վում է, որ 1916 թ. դեկ տեմ բե րի վեր ջին Կով-կա սի փո խար քան այ ցե լե լու էր Ամե նայն Հա յոց Կա թո ղի կո սին40:Ի դեմս Գ. Հով սե փյա նի` ճե մա րա նի գոր ծու նե ու թյան նոր փու լը

սկսվում է 1917 թ. փետր վա րին` Ռու սաս տա նյան հե ղա փո խու թյան պայ-ման նե րում:

37 Տե՛ս անդ, գ. 173, թ. 282:38 Տե՛ս անդ, գ. 28, թ. 17, 19:39 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 312, ց. 1, գ. 28, թ. 21:40 Տե՛ս Գ. ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ , էջ 243–244:

2019 Զ. ԳԱՐԵԳԻՆ ԵՊՍ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ. ԳԵՒՈՐԳՅԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆԻ ՏԵՍՈՒՉԸ 77

Ս. Էջ մի ած նի «Եղ բայ րա կան օգ նու թյան» գլխա վոր կար գադ րիչ հանձ-նա ժո ղո վի՝ 1917 թ. ապ րի լի 18-ի նիս տում որոշ վեց վան քին կից ան տա-ռում թաղ ված բազ մա թիվ գաղ թա կան նե րի գե րեզ ման նե րի վրա` իբ րեւ «եղ բայ րա կան գե րեզ մա նի», մի պատ կա ռե լի հու շար ձան կանգ նեց նել: Հու շար ձա նի կա ռուց ման նա խագ ծի եւ նա խա հաշ վի կազ մու մը հանձ նա-րար վեց Գե րա պա տիվ Գա րե գին եպիս կո պո սին41:Ցա րիզ մի տա պա լու մից հե տո պե տա կա նու թյու նից զրկված հա յու-

թյան ձայնն առա ջի նը հա մար ձա կո րեն հնչեց րեց Հա յոց Եկե ղե ցին:1917 թ. հու նի սի 12–23-ը կա յա ցավ Ս. Էջ մի ած նի եկե ղե ցա կան հա-

մա գու մա րը (Ռու սա հայ հո գեւ ո րա կա նու թյան հա մա գու մա րը): Իր բնու-թագ րով բա ցա ռիկ ու եզա կի հա մա ժո ղո վի ըն թաց քում բար ձրաց վե ցին ար դի ա կան՝ ժո ղովր դա վա րու թյան պայ ման նե րում Հայ Եկե ղե ցու հա-մար կեն սա կան նշա նա կու թյուն ունե ցող ներ քին բա րե կար գում նե րի արեւմ տա հայ գաղ թա կա նու թյա նը աջակց ման, Հայ կա կան հար ցի հետ առնչ վող հիմ նախն դիր ներ42:Պատ մա կան այս փու լում ճե մա րա նի եւ ան ձամբ Գ. Հով սե փյա նի գոր-

ծու նե ու թյան առանց քա յին նա խա ձեռ նու թյուն պետք է հա մա րել Փետր-վա րյան հե ղա փո խու թյան գոր ծըն թաց նե րի իրա կա նու թյան մեջ հրա վիր-վող հայ ուսուց չա կան հա մա գու մա րի նա խա պատ րաս տա կան աշ խա-տանք նե րը: Այս պի սով, պարզ է դառ նում, որ այդ հա մա գու մա րի ծրագ-րա յին մո տե ցում նե րի եւ հրա տա պու թյան հիմ նա հար ցը ծնունդ է առել ոչ մի այն հայ կա կան քա ղա քա կան-կու սակ ցա կան շրջա նա կում, այլ նաեւ Գեւ որ գյան հո գեւ որ ճե մա րա նում43: Փետր վա րյան հե ղա փո խու թյան հաղ թա նա կից հե տո, ոգեշնչ ված

նրա ժո ղովր դա վա րա կան նվա ճում նե րով՝ հայ մտա վո րա կա նու թյան եւ հա սա րա կա կան տար բեր խա վե րի առ ջեւ ծա ռա ցավ դպրոց նե րի ազ գայ նաց ման խնդի րը:Ստեղծ վեց «Ժո ղովր դա կան ուսու ցիչ նե րի մի ու թյուն», որը եւ

պետք է ան մի ջա կա նո րեն իրա գոր ծեր դպրոց նե րի ազ գայ նաց ման նա խա պատ րաս տու մը44:

41 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 2, գ. 402, թ. 48 եւ շրջ.:42 Մանրամասն տե՛ս Վ. ՄԵԼԻՔՅ ԱՆ , Ս. Էջմիածնի 1917 թ. եկեղեցական համագումարը,

Ս. Էջմիածին, 2018:43 Մանրամասն տե՛ս Վ. ՄԵԼԻՔՅԱՆ , 1917 թ. Փետրվարյան հեղափոխությունը եւ Հայաստանը,

Երեւան, 1997, էջ 76–80:44 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 19, ց. 1, գ. 521, թ. 97:

78 ՎԱՀԱՆ ՄԵԼԻՔՅԱՆ 2019 Զ.

Դեռ 1917 թ. ապ րի լի 28-ին տե սուչ Գ. Հով սե փյա նի նա խա ձեռ նու-թյամբ գու մար վում է ճե մա րա նի եւ Վա ղար շա պա տի դպրոց նե րի ուսու-ցիչ նե րի խորհր դակ ցու թյան առա ջին նիս տը, որ տեղ հայ տա րար վում է, որ Հայ ուսուց չա կան մի ու թյան ընդ հա նուր ժո ղո վի որոշ մամբ Թիֆ լի սում կա յա նա լու է հայ ուսուց չա կան հա մա գու մար45:

1917 թ. մա յի սի 11–14-ը Թիֆ լի սում կա յա ցած հայ ուսուց չա կան հա-մա գու մա րում Հով հան նես Թու մա նյա նի խոս քը մարմ նա վո րում էր ողջ հայ ժո ղովր դի հայ րե նա սի րա կան ձգտում նե րը, ընդգ ծում հայ դպրո ցի եւ գրա-կա նու թյան սերտ կա պը: «Ըն կեր նե՛ր ապ րում ենք պա տե րազ մի շրջա նում, երբ ռազ միկ նե րի ար ժե քը շատ է բարձ րա ցել, սա կայն չպի տի մո ռա նալ, որ կա նաեւ խա վա րի ու լույ սի պայ քար, եւ այդ պայ քա րի մեջ ամե նա ծանր ու դժվա րին պար տա կա նու թյունն ըն կած է հայ ուսուց չի վրա… ար դի ազա-տագ րու մից կստեղծ վեն ծաղ կած լու սա վոր դպրոցն ու գրա կա նու թյու նը»46:

«Ազատ Ռու սաս տա նի նոր դպրո ցի հի մունք ներ» ձեւ ա կեր պու մը խորհր դակ ցու թյունն ըն կա լում է որ պես դպրոց նե րի ազ գայ նա ցում, եւ որոշ վում է հիմք ըն դու նել ընդ հա նուր, ձրի եւ պար տա դիր ուսու մը, ինչ-պես նաեւ միջ նա կարգ դպրո ցի ազ գայ նա ցու մը: Ապ րի լի 29-ի նիս տում քննարկ վում են նաեւ հայ ուսուց չու-

թյան սո ցի ա լա կան կա ցու թյան բա րե լավ ման եւ դպրոց նե րի վե րա շի նու թյան խնդիր նե րը47:Մա յի սի 1-ի նիս տում քննարկ վում է աշա կեր տա կան կազ մա կեր պու-

թյուն նե րի նկատ մամբ ուսու ցիչ նե րի վե րա բեր մուն քի եւ նրանց հա րա բե-րու թյուն նե րի հար ցը: Ըն դու նե լի հա մա րե լով աշա կեր տա կան մի ու թյան առ կա յու թյու նը՝ որոշ վում է մի ա ժա մա նակ հիմ նել դպրո ցա կան վե րահս-կիչ մար մին: Զե կու ցում ներ են լսվում նաեւ «Ուսուց չա կան մի ու թյան օր-գա նի», գաղ թա կա նա կան դպրոց նե րի մա սին: Աշոտ Հով հան նի սյա նը զե-կու ցում է Ուսուց չա կան մի ու թյան կա նո նադ րու թյան մա սին48: Գեւ որգ Ե.-ի կոն դա կով 1917 թ. սեպ տեմ բե րի 23-ին Գա րե գին եպս.

Հով սե փյա նը նշա նակ վում է Մայր Աթո ռի թան գա րա նա պետ49: Ճե մա րա նի ման կա վար ժա կան խորհր դի 1917 թ. հոկ տեմ բե-

րի վեր ջին եւ նո յեմ բե րի առա ջին տաս նօ րյա կին կա յա ցած նիս տե րը

45 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 312, ց. 1, գ. 173, թ. 275:46 Տե՛ս «Մշակ», Թիֆլիս, 1917, 16 մայիսի:47 Տե՛ս անդ, թ. 277–278, 280:48 Տե՛ս անդ, գ. 997, թ. 282:49 Տե՛ս Գ. ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ , էջ 256:

2019 Զ. ԳԱՐԵԳԻՆ ԵՊՍ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ. ԳԵՒՈՐԳՅԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆԻ ՏԵՍՈՒՉԸ 79

հիմ նա կա նում նվիր վե ցին աշա կեր տա կան ներ կա յա ցուց չա կան մարմ նի պա հանջ նե րի քննարկ մա նը:Հոկ տեմ բե րի 27-ի նիս տում Գա րե գին եպս. Հով սե փյա նը ներ կա յաց-

նում է այդ պա հան ջա գի րը: Խոր հուր դը մի ա ձայն որո շում է կա յաց նում բա ցատ րել աշա կեր տու-

թյան ներ կա յա ցու ցիչ նե րին, որ «իրենց արա ծը սխալ է, որ նո քա իրենց որո շում նե րը խորհր դին պի տի ուղար կէ ին եւ մի այն խորհր դի թոյլտրուա-ծը գոր ծադ րէ ին, եթէ ցան կա նում են խորհր դի հետ կապ ունե նալ, պէտք է կար գը նո րից վե րա կանգ նեն եւ յետ վերց նեն իրենց տու ած թուղ թը: Խոր հուր դը կզբա ղուի նրանց ցան կու թիւն նե րով եւ իւր որո շում նե րը կյայտ նի»50: Հոկ տեմ բե րի 30-ին ճե մա րա նի աշա կեր տա կան ներ կա յա ցուց չա կան

մար մի նը գրու թյամբ հա ղոր դում է ման կա վար ժա կան խորհր դին, որ իրենց պա հանջ նե րը ար դա րա ցի է հա մա րում եւ չի հրա ժար վում դրան ցից:Հոկ տեմ բե րի 31-ի նիս տում նա խա գահ Գա րե գին եպս. Հով սե փյա նը

զե կու ցում է, որ խո սել է աշա կերտ նե րի հետ եւ բա ցատ րել, որ նախ Ամե-նայն Հա յոց Կա թո ղի կո սի թույ լատ րու թյու նը պետք է ստաց վի, եւ ման կա-վար ժա կան խորհր դի հա մար ան հան դուր ժե լի է, որ աշա կերտ ներն իրենք որո շում ներ կա յաց նեն եւ ինք նագ լուխ գոր ծադ րեն այդ որո շում նե րը:Բո լոր հար ցե րը ներ կա յաց վում են Հա յոց հայ րա պե տին եւ գտնում

իրենց պատ շաճ լու ծում նե րը:1917 թ. դեկ տեմ բե րի վեր ջին բարձ րաց վեց ճե մա րա նի շեն քը հայ

ռազ մա կան ուժի ղե կա վա րու թյան տրա մադ րու թյան տակ դնե լու հար ցը: Դեկ տեմ բե րի 20-ին զին վո րա կան վար չու թյան կող մից՝ 4-րդ գնդի հրա-մա նա տար, գնդա պետ Հով սե փյա նի ստո րագ րու թյամբ, ճե մա րա նը ստա-ցավ թիվ 8374 գրու թյու նը, որով պա հանջ վում էր «Ճե մա րա նի ամ բողջ շէն քը իւր բո լոր շի նու թիւն նե րով երեք օրու այ ըն թաց քում դա տար կել զի-նու ո րա կան նպա տակ նե րի հա մար»51:Գա րե գին եպս. Հով սե փյա նը վկա յում է, որ այդ առն չու թյամբ գնդա-

պե տը եւ գա վա ռա կան կո մի սար Ալ թու նյանն իր հետ հան դի պում ունե-ցան եւ իրեն, ըստ էու թյան, չհա ջող վեց զին վո րա կա նու թյանն այլ շենք տրա մադ րե լու վե րա բե րյալ առա ջարկն անց կաց նել: Ի վեր ջո, «ձեւ ա-ւորւում է տնտե սա կան խոր հուրդ` առանց տես չի մաս նակ ցու թե ան

50 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 312, ց. 1, գ. 121, թ. 28:51 Տե՛ս անդ, գ. 28, թ. 19:

80 ՎԱՀԱՆ ՄԵԼԻՔՅԱՆ 2019 Զ.

(ընդգ ծու մը՝ Վ. Մ.), ինք նա վար իրա ւունք նե րով, որին մաս նակ ցում էին ե՛ւ աշա կեր տու թե ան, ե՛ւ ուսուց չու թե ան ներ կա յա ցու ցիչ նե րը: Ման կա վար-ժա կան ժո ղո վի կող մից ընտ րու ե ցան գոր ծա կից ներ` ճե մա րա նի փակ ման գոր ծը լիկ վի դա ցի ա յի են թար կե լու»52: Այս պի սով, նո րա օծ եպիս կո պոս Գա րե գին Հով սե փյա նի՝ որ պես ճե-

մա րա նի տես չի պաշ տո նա վար ման շրջա նը հա մըն կավ բոլ շեւ ի կյան հե-ղաշրջ ման ցնցու մա յին զար գա ցում նե րի հետ:

1918 թ. մար տին՝ թուր քա կան ար շա վան քի պայ ման նե րում, Գա րե գին եպս. Հով սե փյա նը ցան կու թյուն է հայտ նում մեկ նել ռազ մա ճա կատ՝ մաս-նա վո րա պես Էրզ րու մի (Կա րին) հանձ նու մից հե տո ձեւ ա վոր ված խու ճա-պի եւ հայ զին վո րի մար տա կան ոգու անկ ման մթնո լոր տում քա րո զե լու, Մայր հայ րե նի քի պաշտ պա նու թյան անհ րա ժեշ տու թյու նը բա ցատ րե լու նպա տա կով: Մինչ այդ Երզն կա յի զի նա դա դա րի կնքու մից հե տո կան-խազ գա լով թուր քա կան վե րա հաս ար շա վան քը՝ 1917 թ. դեկ տեմ բե րի 23-ին Մայր Աթո ռի մի ա բա նու թյու նը ժո ղով հրա վի րեց, որ տեղ որոշ վեց գոր-ծուն մաս նակ ցու թյուն ունե նալ զո րա ճա կա տի պաշտ պա նու թյա նը: Մի ա-բա նու թյան ան դամ նե րից ոմանք ցան կու թյուն հայտ նե ցին մեկ նել ռազ-մա ճա կատ: Կո րյուն վար դա պե տը Վա ղար շա պա տի մեր ձա կա գյու ղե րում հոր դո րում էր բնակ չու թյա նը աջակ ցել զո րա հա վա քին: 1918 թ. հուն վա րի 8-ին հո գեւ ո րա կան նե րին թույ լատր վեց մեկ նել ռազ մա ճա կատ: Սա րի ղա մի շում Գ. եպս. Հով սե փյա նը մի քա նի օր մնաց խրա մատ նե-

րում, որ տեղ զին վոր նե րի շրջա նում քա րո զեց հայ րե նա սի րու թյուն: Հայ-կա կան երկ րորդ հրաձ գա յին դի վի զի ա յի շտա բի պետ, փոխգն դա պետ Ա. Վե քի լյա նը հայ ցում էր Ամե նայն Հա յոց Կա թո ղի կո սի թույլտ վու թյու-նը` «Գա րե գին եպիս կո պո սին Բա յա զետ մեկ նե լու հա մար»53: Իր խի զախ գոր ծու նե ու թյան հա մար Գա րե գին սրբա զա նը հայ կա կան առան ձին բա-նա կա յին կոր պու սի հրա մա նա տար, գե նե րալ Թ. Նա զար բե կյա նի կող մից պար գեւ ատր վեց Գե որ գի եւ յան խա չով:Տես չա կան-վար չա կան, եկե ղե ցա կան-աստ վա ծա բա նա կան, ման-

կա վար ժա կան գոր ծու նե ու թյա նը զու գա հեռ՝ ան վա նի հո գեւ որ գոր ծիչն ու մտա վո րա կա նը անջն ջե լի հետք է թո ղել հա յա գի տու թյան բնա գա-վա ռում: Պատ մահ նա գի տա կան, հա յա գի տա կան, վի մագ րա կան, բա-նա սի րա կան ու ար վես տա բա նա կան բեղմ նա վոր գոր ծու նե ու թյու նը

52 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 312, ց. 1, գ. 28, թ. 20:53 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 5, գ. 92, թ. 41:

2019 Զ. ԳԱՐԵԳԻՆ ԵՊՍ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ. ԳԵՒՈՐԳՅԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆԻ ՏԵՍՈՒՉԸ 81

Գա րե գին եպս. Հով սե փյա նի անունն ամ րագ րել է հա յա գետ-երախ-տա վոր նե րի աստ ղա բույ լում: «Նրա մտաւոր հա յեացքն ըն դար ձակ էր, բազ մա կող մա նի եւ խո րա թա փանց: Նա իր նիւ թե րի մօ տե ցու մով կա րող էր հմա յել ե՛ւ ըն թեր ցող նե րին, ե՛ւ ունկն դիր նե րին»54,– նշում էր Վա հե ար քե պիս կո պո սը:

1918 թ. դեկ տեմ բե րի 25-ին Գ. եպս. Հով սե փյանն ընտր վում է (մին-չեւ 1919 թ. օգոս տո սի 21) Մայր Աթո ռի մի ա բա նա կան ժո ղով նե րի ատե-նա պետ, ին չը նշա նա կում է, որ նա վայր էր դրել ճե մա րա նի տես չի իր պար տա կա նու թյուն նե րը55:Հո գեւ որ բազ մաբ նույթ գոր ծու նե ու թյա նը զու գա հեռ՝ Գ. եպս. Հով-

սե փյա նը 1918–1920 թթ. եւ Հա յաս տա նի ան կախ հան րա պե տու թյան գո յու թյան շրջա նում եւս աչ քի է ըն կել գի տա կան ար գա սա վոր գոր ծու-նեությամբ:Նա գոր ծուն մաս նակ ցու թյուն է ունե ցել 1925–1926 թթ. ըն թաց քում

ճե մա րա նի վե րա բաց ման, ինչ պես նաեւ «Արա րատ» ամ սագ րի հրա տա-րակ ման ուղ ղու թյամբ տար վող աշ խա տանք նե րին56: Ճե մա րա նա կան փոր ձը Գ. Հով սե փյա նը մե ծա պես կի րա ռեց եւ

Ան թի լի ա սում57: Գա րե գին Հով սե փյա նը վախ ճան վեց Ան թի լի ա սում 1952 թ. հու նի սի

21-ին: Եւ ինչ պես Հ. Օշա կանն էր գնա հա տում` «Գա րե գին Յով սէ փե ա նի ան-

ձը կը պատ կա նի Հա յաս տա նե այց Եկե ղեց ւոյ պատ մու թե ան, որ իր առ քը յա ջո ղած է պա հել մին չեւ նո րա գոյն օրեր, մեր ժո ղո վուր դին ընտ րե լա-գոյն ուժերն իր սպա սին օգ տա գոր ծե լու, թե րեւս խուլ մղում նե րուն մէջ կրօ նա կա նէն վեր, առ նու ազն տար բեր ազդմունք նե րու»58:

РЕЗЮМЕ

Должность ректора духовной семинарии Геворкян Св. Эчмиадзина епи-скоп Гарегин Овсепян занимал с 20 августа 1905 по 25 декабря 1918 гг.

54 Տե՛ս «Էջմիածին», 1952, Է, էջ 10–11: 55 Տե՛ս Գ. ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ , էջ 303:56 Տե՛ս անդ, էջ 397, 407–409, 410–411:57 Տե՛ս «Էջմիածին», 1952, Է, էջ 14–15:58 Յ. ՕՇԱԿԱՆ , էջ 182:

82 ՎԱՀԱՆ ՄԵԼԻՔՅԱՆ 2019 Զ.

Сфера деятельности ректора охватывала многогранный спектр работы: начиная с назначения и увольнения преподавателей, вопросов успеваемости и дисциплины до проблем Армянского вопроса.

Унаследовав опыт и навыки своих именитых предшественников, семина-ристские традиции, епископ Гарегин Овсепян в водовороте политических и общенациональных потрясений, сумел трезво и уравновешенно осуществить свою высокую и ответственную миссию.

В действительности февральской революции 1917 г. в России выделяет-ся инициатива, подготовительная работа епископом Гарегином Овсепяном для организации Армянского учительского съезда в Тифлисе.

SUMMARY

Bishop Karekin Hovsepian served as the rector of Gevorkian Theological Seminary of Holy Etchmiadzin from August 20, 1905 to December 25, 1918.

The rector's field of activity encompassed a multifaceted range of works: appointment and dismissal of teachers, progress in studies, students’ discipline and even the problems of the Armenian Issue.

Having inherited the seminary traditions and the experience and skills of his eminent predecessors, K. Hovsepian managed to accomplish his sublime and responsible mission in a sober and balanced manner in the maelstrom of political and national upheaval.

In the reality of the February Revolution of 1917 in Russia, K. Hovsepyan’s participation in organizational works of Armenian Teacher’s Conference should be deemed as his essential initiative.

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ՀԱՄՕ ՍՈՒՔԻԱՍԵԱՆՊատմական գիտ. թեկնածու, դոցենտ, ՊԻ

ՆԻԿՈԼ ԱՂԲԱԼԵԱՆԻ ՆԱՄԱԿ-ԶԵԿՈՒՑԱԳԻՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՆԿԱԽԱՑՄԱՆԸ ՅԱՋՈՐԴՈՂ ՕՐԵՐԻ ԻՐԱԴԱՐՁՈՒԹԻՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

(1918 Թ. ՅՈՒՆԻՍ)

ՃԱ ՆԱՉ ՈՒԱԾ գրող, գրա կա նա գէտ, հա սա րա կա կան-քա ղա քա կան գոր ծիչ Նի-կոլ Աղ բա լեա նը ծնուել է 1875 թ. Թիֆ լի սում: 1892 թ. աւար տել է Թիֆ լի սի

Ներ սի սեան դպրո ցը եւ ըն դուն ուել Գէ որ գեան հո գեւ որ ճե մա րան՝ սո վո րե լով մին չեւ 1894 թ.: Այ նու հե տեւ ուսուց չու թիւն է արել Կար սի եւ Ագու լի սի դպրոց նե-րում: 1896 թ. «Մուրճ»-ում տպագր ուել է նրա առա ջին գրա խօ սու թիւ նը՝ նուիր-ուած Շիր վան զա դէի «Կրակ» պատմուած քին: 1904 թ. Ն. Աղ բա լեանն ան դա-մակ ցել է Հ. Յ. Դաշնակ ցու թեա նը՝ գրա կան-գրա կա նա գի տա կան աշ խա տանք-նե րին զու գա հեռ զբաղուե լով նաեւ կու սակ ցա կան եւ հա սա րա կա կան-քա ղա-քա կան գոր ծու նէու թեամբ1: Ռու սաս տա նում 1917 թ. փետր ուա րեան յե ղա փո խու թեա նը յա ջոր դող ոգեւ-

ո րու թեան պայ ման նե րում սեպ տեմ բե րի 29-ից մին չեւ հոկ տեմ բե րի 13-ը արեւ-ե լա հա յու թեան տար բեր խա ւե րի ներ կա յա ցու ցիչ նե րի մաս նակ ցու թեամբ Թիֆ-լի սում գու մարուեց Հա յոց ազ գա յին հա մա խորհր դակ ցու թիւն (հա մա գու մար): Վեր ջի նի որոշ մամբ ստեղծ ուեց Ռու սաս տա նի Հա յոց ազ գա յին ժո ղով՝ իբ րեւ արեւ ե լա հա յու թեան գե րա գոյն ներ կա յա ցուց չա կան մարմին՝ բաղ կա ցած արեւ-ե լա հայ իրա կա նու թեան մէջ կշիռ ունե ցող կու սակ ցու թիւն նե րի, խո շոր քա ղաք նե-րի, արեւմ տա հայ ազ գաբ նակ չու թեան, տար բեր կազ մա կեր պու թիւն նե րի ներ կա-յա ցու ցիչ նե րից: Ընտրուեց նաեւ Ազ գա յին ժո ղո վի գոր ծա դիր մար մին՝ Ազ գա յին խոր հուրդ։ Խորհր դի նա խա գա հը դաշ նակ ցա կան գոր ծիչ, գրող-հրա պա րա կա-խօս Աւե տիս Ահա րո նեանն էր, քար տու ղա րը` Նի կոլ Աղ բա լեա նը: ՀՀ ան կա խու-թեան հռչա կու մով ստեղծ ուած նոր իրա վի ճա կում Կ. Պո լիս մեկ նող Ա. Ահա րո-նեա նի փո խա րէն 1918 թ. յու նի սի 12-ին Խորհր դի ժա մա նա կա ւոր նա խա գահ ընտրուեց Խա չա տուր Կար ճի կեա նը, իսկ յու նի սի 21-ին նրան փո խա րի նեց

1 Տե´ս Գ. ԱՆԱՆԵԱՆ , Նիկոլ Աղբալեան. կեանքը եւ գրական-հրապարակախօսական գոր ծու-նէութիւնը, Երեւան, 2002, էջ 8–31. «Աղբալեան Նիկոլ. մատենագիտութիւն (1896–1920 թթ.)», կազմ.՝ Գ. Անանեան, Երեւան, 2003, էջ 5:

84 ՀԱՄՕ ՍՈՒՔԻԱՍԵԱՆ 2019 Զ.

Աւե տիք Սա հա կեա նը: Մի շարք փաս տաթղ թե րից դա տե լով` Ն. Աղ բա լեա նի հետ Խորհր դի ան դամ-քար տու ղա րի պար տա կա նու թիւն նե րը կա տա րում էր նաեւ Անու շա ւան Ստամ բոլ ցեա նը2:Հա յոց ազ գա յին խորհր դի քար տու ղար հան դի սա նա լու շրջա նում (1917 թ.

հոկ տեմ բեր – 1918 թ. յու լիս) Ն. Աղ բա լեա նի գոր ծու նէու թիւնն ար տա ցո լող ար-խի ւա յին փաս տաթղ թե րը սա կաւ են: Եղած նե րի հիմ նա կան մասը ցրուած է Հա յաս տա նի եւ ար տերկ րի ար խիւ նե րի տար բեր ֆօն դե րում: Պա տա հա կան չէ, որ 2003 թ. բան. գիտ. դոկ տոր Գառ նիկ Անա նեա նի աշ խա տա սի րու թեամբ հրա-տա րակ ուած՝ Ն. Աղ բա լեա նի նա մա կա նի ում այդ շրջա նին վե րա բե րող որեւէ վա ւե րա գիր չկայ3:Ստո րեւ բերուող փաս տա թուղ թը Հա յոց ազ գա յին խորհր դի քար տու-

ղար Ն. Աղ բա լեա նի 1918 թ. յու նի սի 25-ի նա մակ-զե կու ցա գիրն է Կ. Պոլ սում գտնուող ՀՀ պատ ուի րա կու թեան ան դամ նե րին: Քա ռեակ դա շին քի երկր նե-րի եւ կով կա սեան հան րա պե տու թիւն նե րի մի ջեւ կա յա նա լիք համաժողովին մաս նակ ցե լու հա մար Աւե տիս Ահա րո նեա նի ղե կա վա րած պատ ուի րա կու թիւ-նը (ան դամ ներ՝ Ալեք սանդր Խա տի սեան, Մի քա յէլ Պա պա ջա նեան) Թիֆ լի սից Կ. Պո լիս էր մեկ նել 1918 թ. յու նի սի 13-ին: ՀՀ պատ ուի րա կու թիւ նը Կ. Պոլ սում մնաց մին չեւ նո յեմ բե րի 1-ը: Պա տե րազ մում Քա ռեակ դա շին քի երկր նե րի զօ-րա բա նակ նե րի ան յա ջո ղու թիւն նե րի պատ ճա ռով համաժողովի բա ցու մը ձգձգւում էր: Այն այդ պէս էլ չգու մարուեց4:Նա մակ նե րի եւ հե ռագ րե րի մի ջո ցով Հա յոց ազ գա յին խոր հուրդն իր

պատ ուի րա կու թեա նը պար բե րա բար տե ղե կու թիւն ներ էր փո խան ցում առ կայ իրա վի ճա կի, ըն թա ցիկ քա ղա քա կան հար ցե րի մա սին: Ն. Աղ բա լեանն իր նա-մա կում հա մա ռօտ անդ րա դառ նում է 1918 թ. մա յի սի վեր ջին Հա յաս տա նի ան կա խաց մա նը յա ջոր դող օրե րին հան րա պե տու թիւ նում եւ նրա շուրջ ծա-ւալուող իրա դար ձու թիւն նե րին: Նա մա կում ար ժա նա հաւատ տե ղե կու թիւն ներ

2 Տե´ս «Հայոց ազգային համախորհրդակցութիւնը (Թիֆլիս, 1917 թ. սեպտեմբեր-հոկտեմբեր): Փաստաթղթեր ու նիւթեր», «Բանբեր Հայաստանի արխիւների», Երեւան, 1992, թ. 1–2, էջ 98–99, 102–110. «Հայաստանի անկախութեան հռչակումը եւ իշխանութեան կենտրոնական մարմինների ձեւաւորումը (1918 թ. մայիս-յուլիս)»: Փաստաթղթերի եւ նիւթերի ժողովածու, կազմող՝ Հ. Սուքիասեան, երկրորդ հրատ., Երեւան, 2009, էջ 3–4:

3 Տե´ս Ն. ԱՂԲԱԼԵԱՆ , Նամակներ, պաշտօնական գրութիւններ, կազմեց, առաջաբանը եւ ծանօթագրութիւնները հեղինակեց Գ. Անանեանը, Երեւան, 2003:

4 Տե´ս Հ. Ս Ո Ւ Ք Ի Ա Ս Ե Ա Ն , Կոստանդնուպոլսում Հայաստանի Հանրապետութեան պատուիրակութեան գործունէութեան լուսաբանումը պատուիրակների օրագրութիւններում (1918 թ. յունիս–նոյեմբեր), «Առաջին աշխարհամարտը եւ հայ ժողովուրդը (պատմութիւն եւ արդիական խնդիրներ)» միջազգային գիտաժողովի զեկուցումների ժողովածու, Երեւան, 2015, էջ 193–195:

2019 Զ. ՆԻԿՈԼ ԱՂԲԱԼԵԱՆԻ ՆԱՄԱԿ-ԶԵԿՈՒՑԱԳԻՐԸ 85

կան Բաք ւում առ կայ իրա վի ճա կի, Բա թու մի պայ մա նագ րով այդ հար ցում ՀՀ ստանձ նած պար տաւո րու թիւն նե րի կա տար ման ըն թաց քի, Անդր կով կա-սում սփռուած հայ գաղ թա կան նե րի անմ խի թար դրու թեան, թուր քե րի կա տա-րած վայ րա գու թիւն նե րի, Թիֆ լիս–Երեւ ան ճա նա պարհ նե րի փակ, անա պա-հով դրու թեան, ՀՀ կա ռա վա րու թեան կազ մա ւոր ման ըն թաց քի, ՀՀ-ի նկատ-մամբ թուր քե րի վե րա բեր մուն քի, գեր մա նա կան, աւստ րօ յուն գա րա կան եւ բուլ ղա րա կան զինուո րա կան պատ ուի րա կու թեան հետ Ազ գա յին խորհր դի ժա մա նա կաւոր նա խա գահ Աւե տիք Սա հա կեա նի հան դիպ ման ման րա մաս-նե րի վե րա բե րեալ: Վեր ջում տե ղե կաց նում էր, որ առա ջի կայ օրե րին կազ մա-ւոր ուե լու է ՀՀ կա ռա վա րու թիւ նը, որից յե տոյ հան րա պե տու թեան իշ խա նու-թեան կենտ րո նա կան մար մին նե րը նա խա տե սում են մեկ նել Երեւ ան: Ինչ պէս յայտ նի է՝ Հա յոց ազ գա յին խոր հուր դը Երեւ ան տե ղա փոխ ուե լու մա սին վերջ-նա կան որո շում կա յաց րեց մի այն յու լի սի 13-ին: Չորս օր անց՝ յու լի սի 17-ին, Ազ գա յին խորհր դի եւ ձեւ ա ւոր ման ըն թաց քում գտնուող կա ռա վա րու թեան ան դամ նե րը Թիֆ լի սից ճա նա պարհ ուե ցին Երեւ ան5:Ն. Աղ բա լեա նի սոյն նա մակ-զե կու ցա գի րը, որի բնօ րի նա կը պահ ւում

է Հա յաս տա նի ազ գա յին ար խիւի ՀՀ արտ գործ նա խա րա րու թեան (1918–1920 թթ.) ֆօն դում, հրա տա րա կում ենք առանց էական փոփոխութիւնների: Անհ րա ժեշ տու թեան դէպ քում կա տա րել ենք չնչին շտկում ներ:

5 Տե´ս Հ. ՍՈՒՔԻԱՍԵԱՆ , Հայաստանի Հանրապետութեան իշխանութեան կենտրոնական մարմինների` Երեւան տեղափոխուելու հարցի շուրջ (1918 թ. մայիս-յուլիս), «Հայոց պատմութեան հարցեր (գիտական յօդուածների ժողովածու)», թ. 10, Երեւան, 2009, էջ 228–236:

86 ՀԱՄՕ ՍՈՒՔԻԱՍԵԱՆ 2019 Զ.

ԱԶ ԳԱ ՅԻՆ ԽՈՐ ՀՈՒՐ ԴԻ ՊԱՏ ՈՒԻ ՐԱ ԿՈՒ ԹԵ Ա ՆԸ6

25 յու նի սի 1918 թ.7

Թիֆ լիս

Օգտ ուե լով գեր ման[ական] առա քե լու թե ան սի րա լիր պատ րաս տա-կա մու թիւ նից` հա ղոր դում ենք մի քա նի տե ղե կու թիւն ներ այս տե ղի ան-ցու դար ձի եւ կա ցու թե ան մա սին: Բագ ուի խնդիր8. Հա մա ձայն մեր յանձ նա ռու թե ան՝ այս տե ղից Գան-

ձա կի վրա յով թա թար պատ ուի րակ նե րի հետ Ազ գա յին խոր հուր դը դէ-պի Բա գու ուղար կեց Մ. Ար զու մա նե ա նին եւ Մ. Յա րու թիւ նե ա նին՝ հայ զօ րա մա սե րը Բագ ուից դուրս հա նե լու յանձ նա րա րու թե ամբ9: Նրանք վե րա դար ձան ան ցե ալ օրը. գնա ցել են մին չեւ տա ճիկ զօր քե րի առա ջա-ւոր դիր քե րը՝ Միւ սիւս լի կա յա րա նը (Քիւր դա մի րից այս կող մը): Տա ճիկ հրա մա նա տա րու թիւ նը խոր հուրդ չի տուել գնալ՝ ասե լով, թէ բոլ շեւ իկ նե-րը կա րող են սպա նել, քա նի որ բան դա ներ են, այ րում են գիւ ղե րը եւ կո տո րում կին ու երե խայ: Մե րոնք խնդրել են, որ հրա մա նա տա րը հե-ռագ րէ Գան ձակ, թէ իր ար գել ման հե տեւ ան քով մեր պատ ուի րակ նե րը չեն գնա ցել Բա գու, որ եւ կա տա րել է: Այ նու հե տեւ խոս տա նա լով Բա գու անց նել Հիւ սի սա յին Կով կա սով, մեր պատ ուի րակ նե րը վե րա դար ձել են Գան ձակ եւ այն տե ղից՝ Թիֆ լիս: Այս քա նի օրը կմեկ նեն Վլա դի կաւ կա-զով Բա գու10: Բոլ շեւ իկ նե րը գրա ւել են Քիւր դա մի րը, ամ բողջ Շա մա խու շրջա նը, Դաղս տա նի ծո վափ նե այ մա սե րը՝ մին չեւ Պետ րովսկ: Հա ցի պա-կա սու թիւ նը մեղ մել են՝ կա նո նա ւո րե լով նա ւա յին հա ղոր դակ ցու թիւ նը եւ մար դիկ ուղար կե լով հնձե լու Մու ղա նի ռուս գիւ ղե րի ցան քե րը: Հա-յե րը քա շում են11 իրենց ըն տա նիք նե րը: Ասում են, բոլ շեւ իկ նե րի ուժը մօտ 15 000 է եւ լաւ զինո ւած են: Այս օրե րը կռիւ ներ կան այդ շրջա-նում. հե տեւ անք նե րը դեռ յայտ նի չեն: Բագո ւից ստա ցած տե ղե կու թիւն-նե րէն նա յե լով՝ հայ զօ րա մա սե րը կազ մա լուծ ուած են. ստեղծ ուած է

6 ՀՀ ԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 657, թ. 13–18 շրջ.: Բնա գիր: Ինքնագիր:7 Նամակը Կ. Պոլսում ստացուել է 1918 թ. յուլիսի 14-ին:8 Այս եւ միւս շեղատառ ենթախորագրերը փաստաթղթում ընդգծուած են:9 1918 թ. յունիսի 4-ին Բաթումում Օսմանեան կայսրութեան եւ ՀՀ միջեւ կնքուած

հաշտութեան պայմանագրի 11-րդ յօդուածի համաձայն ՀՀ կա ռա վա րու թիւնը պարտաւորւում էր Բաքուից դուրս բերել հայկական զինական ուժերը:

10 Մարտիրոս Յարութիւնեանն ու Միքայէլ Արզումանեանը Բաքու հասնելու եւս երկու անյաջող փորձեր կատարեցին:

11 Այն է՝ դուրս են բերում:

2019 Զ. ՆԻԿՈԼ ԱՂԲԱԼԵԱՆԻ ՆԱՄԱԿ-ԶԵԿՈՒՑԱԳԻՐԸ 87

խոր հուրդ նե րի զօրք, որ առատ վար ձատ րու թիւն է տա լիս զինո ւոր նե րին եւ նրանց ըն տա նիքն ապա հո վում:Յու սով ենք, որ մեր պատ ուի րա կու թիւ նը պի տի կա րո ղա նայ որեւէ

բա րո յա կան ազ դե ցու թիւն անել հայ ազ գաբ նակ[չ]ութե ան վրայ եւ մի հնար գտնել խա ղա ղու թե ամբ լու ծե լու Բագ ուի խնդի րը եւ փրկե լու այդ շատ կա րեւ որ տնտե սու թիւ նը: Լուր կայ, թէ Բա գուն յայ տա րար ուե լու է ազատ քա ղաք՝ իր շրջա կայ քով մի ա սին: Գու ցէ սա հար ցի լա ւա գոյն լու-ծու մը լի ներ, բայց ո՞վ կա րող է հաս տատ ասել, թէ բոլ շեւ իկ նե րը ի՞նչ դի-տա ւո րու թիւն ներ ունեն Բագո ւի եւ Կով կա սի մա սին:Գաղ թա կա նու թե ան խնդիր. Առաջ ուայ պէս կտրուած ենք մեր երկ րից:

Լոռ ուայ ձո րի գաղ թա կան նե րը գնա ցել են ցրիւ եկել Ղա զախ եւ այ լուր՝ ան կա րող գա լու դէ պի Թիֆ լիս, ուր ալիւ րի փու թը ծախ ւում է 180–200 ր. եւ չկայ: Միւս կող մից Հիւ սի սա յին Կով կա սի ճամ բան վերջ նա պէս փակուած է թւում, քա նի որ նոր մարդ չեն թող նում եւ հներն էլ ան տա-նե լի վի ճակ ունեն: Ախալ քա լաք ցիք դե ռեւս չվե րա դար ձան12. աւա զա կա-յին խմբեր են վխտում գա ւա ռում: Ժո ղո վուր դը կո տոր ւում է սո վից եւ հի ւան դու թիւն նե րից եւ թա լան ւում է տե ղա կան շա հա գոր ծող նե րից: Մեր դի մում նե րը տա ճիկ զօ րա պե տին, իշ խա նա ւոր նե րին թէ´ հե ռագ րա կան եւ թէ´ պատ ուի րա կու թե ամբ ոչինչ շօ շա փե լի ար դիւնք չու նեն: Ախալց-խա յի հա յու թիւ նը իր տեղն է. ինք նա պաշտ պա նու թե ան ղե կա վար նե րը13 դուրս եկան անվ նաս եւ պատ ուով ճամ բայ դրուե ցին թուր քե րի կող մից եւ ան պատ ւու թե ամբ զի նա թափ եղան վրաց սահ մա նում: Լուր առանք, որ մեր սահ ման նե րում 500 000 գաղ թա կան է կու տակ ուած Երեւ ա նից մին չեւ Դի լի ջան եւ Նոր Բա յա զէ տի բար ձունք նե րը, որոնց ճա րա կում է ար դէն սո վը եւ հի ւան դու թիւ նը: Ղա րա քի լի սա յում կո տո րած է եղած: Խմբա կան սպա նու թիւն նե րը դադ րած են Բոր չա լու ում:Ճամ բա նե րի խնդիր. Մին չեւ այ սօր ապա հով ճա նա պարհ չկայ դէ-

պի Ղա րա քի լի սա եւ Երեւ ան: Գեր մա նա կան եւ վրա ցա կան զօր քե րը կռուով ճա նա պար հը բա ցին մին չեւ Սա նա հին եւ մի քիչ այն կող մը: Շու-լա վե րից ար դէն կա րո ղա նում են մար դիկ գալ ու գնալ: Բայց երէկ լուր

12 Թուրքական վտանգով պայմանաւորուած՝ Ախալքալաքի գաւառի հայութիւնը գաղթել եւ ապաստանել էր Բակուրիանիում: Հայոց ազգային խորհուրդն առաջնային խնդիր էր համարում Ախալքալաքի գաղթականներին սեփական բնակավայրեր վերադարձնելը՝ նրանց ֆիզիկական գոյութիւնն ապահովելու նպատակով:

13 Թուրքական զօրամասերի դէմ Ախալցխայի ինքնապաշտպանութիւնը ղեկավարում էր քաղաքագլուխ Զօրի Զօրեանը:

88 ՀԱՄՕ ՍՈՒՔԻԱՍԵԱՆ 2019 Զ.

տա րածո ւեց, որ գեր մա նա ցիք յետ են գա լիս եւ իբր ան ցել են Սա դախ լու-ից այս կող մը, որ ար դէն տա ճիկ ներն են գրա ւել [Սա դախ լուն]: Վեր ջին կէ տը ստուգ ման կա րօտ է, բայց ճիշտ է, որ տա ճիկ նե րը գրա ւել են Դսե-ղը, որի մօ տերքն էին: Եր կու օր առաջ եկաւ Յ. Թու մա նե ա նը եւ սրտաճմ-լիկ բա ներ պատ մեց14 գաղ թա կան նե րի դրու թե ան մա սին, որոնց կո տո-րում են անխ նայ: Ճիշտ է Ջա լա լօղ լու աւե րա ծը եւ մաս նա կի կո տո րա ծը. աւա րի է են թարկ ուել եւ Դի լի ջա նը մե րոնց կող մից (թիւր քա հայ զինո ւոր-ներ, որ ան ցել են Նոր Բա յա զէտ): Բոր չա լուի խճու ղին եւս անա պա հով է հա յե րի հա մար, ինչ պէս եւ շրջա նը: Ճամ բա նե րի ապա հո վու թիւ նը տա ռա-ցի իմաստ ունի. ճամ բից մի քա նի սա ժէն15 այն կողմ ար դէն անա պա հով է: Փախս տա կան զին ուոր նե րը մեզ պատ մե ցին, որ մի ամ բողջ գնացք որ-բեր կո տոր ուել են Խրա մի մօտ, ինչ պէս եւ գաղ թա կան ներ: Գե տա փի մա-սուր նե րի մէջ պահ ուած եւ ապա մի կերպ մեր կող մերն ըն կած մի վար-ժու հի ան ձամբ տե սել էր մա նուկ նե րի դի ակ նե րը իրենց վար ժու հու դի ա-կի կող քին: Վրաց-գեր մա նա կան զօր քե րը Խրա մի մօտ կռիւ ունե նա լով` գե րի էին բռնել շա տե րի, որոնց մէջ եւ մի տա ճիկ գնդա պետ եւ զինուոր-ներ, թէեւ կռի ւը ուղղո ւած էր բան դա նե րի դէմ եւ ասում էին, որ նրանք են ճամ բան գո ցում: Մի քա նի թուրք գիւ ղեր աւեր ուած ու հրդեհ ուած են այդ շրջա նում: Թուր քե րը մի պատ գա մա ւո րու թե ամբ իրենց հպա տա կու-թիւնն են յայտ նել վրաց կա ռա վա րու թե ան: Անհ նա րին է հա յե րի հա մար ազատ եր թեւ ե կու թիւ նը Բոր չա լուի գա ւա ռում` մին չեւ իսկ դաշ տա յին աշ-խա տան քը. մի այն եր կա թու ղին է, որով կա րե լի է դեռ եր թեւ ե կել մին չեւ Սա նա հին (եթէ Սա դախ լուն երէկ չեն վե րագ րա ւել տա ճիկ նե րը):Կա ռա վա րու թե ան խնդիր. Կա ռա վա րու թիւն դեռ չկազմ ուեց: Կու սակ-

ցու թիւն ներն իրենց ան չափ պա հանջ նե րով, փաս տօ րէն, ան կա րե լի են դարձ նում նրա կազ մու թիւ նը: Կու սակ ցու թիւն նե րը մնում են իրենց տե-սա կէտին` իրենց ունե նա լիք դե րի մա սին, միւս նե րը կա մե նում են գրա ւել կա րեւ որ պոս տեր16: Այ սօր խնդիր է դրւում, որ [Հա յոց] ազ գա յին խոր-հուր դը ազատ կա ցու ցա նէ [Յ.] Քա ջազ նու նուն իր կա բի նէ տը կօ ա լի ցիօն կազ մե լու պար տա ւո րու թիւ նից եւ թող նէ կազ մել պեր սօ նալ ձեւ ով, քա նի

14 Դսեղից Թիֆլիս ժամանելու յաջորդ օրը՝ յունիսի 24-ին, բանաստեղծ Յովհ. Թումանեանը Հայոց ազգային խորհրդի նիստում ընդարձակ զեկուցում էր ներկայացրել Լոռիում տիրող իրավիճակի մասին (տե´ս Հ. ՍՈՒՔԻԱՍԵԱՆ , Երկու դրուագ Յովհաննէս Թումանեանի հասարակական-քաղաքական գործունէութիւնից, «Ժուռնալիստիկա (տեսութեան եւ պատմութեան հարցեր)», պր. Թ, Երեւան, 2009, էջ 143–146):

15 Երկարութեան միաւոր. հաւասար է 2,134 մետրի:16 Այն է՝ պաշտօններ:

2019 Զ. ՆԻԿՈԼ ԱՂԲԱԼԵԱՆԻ ՆԱՄԱԿ-ԶԵԿՈՒՑԱԳԻՐԸ 89

որ կա ռա վա րու թիւն կազ մել կօ ա լի ցի օն սկզբուն քով անհ նա րին է դառ-նում17: Մի ա ժա մա նակ ար դէն պա հանջ է դրւում, որ, ինչ էլ լի նի, կա ռա-վա րու թիւ նը մեկ նի Երեւ ան, քա նի որ ան կա րե լի է այս պէս եր կար շա րու-նա կել: Ար դիւն քը կտե ղե կաց նեմ վա ղը:Տա ճիկ նե րի վե րա բե րու մը. Ընդ հան րա պէս կօ րեկտ են պա հում իրանց:

Շի րա կի դաշ տից բազ մա թիւ մար դիկ հա ւա քելն ու թի կունք ուղար-կե լը ճշտւում է: Լուր առանք, որ Երեւ ա նից մի պատ գա մա ւո րու թիւն է ուղարկուած Ալէք սանդ րա պոլ՝ դէմար կա ցի օն գի ծը որո շե լու18: Մաս նա-ժո ղո վի զբաղ ման հե տեւ անք նե րը յայտ նի չեն, մի այն թէ մին չեւ այ սօր տա ճիկ զօր քե րը դեռ բռնած են մեր սահ ման նե րը Վրաս տա նի կող մից: Փամ բա կը նրանց ձեռքն է, ինչ պէս եւ Լոռո ւայ հա րա ւա յին մա սը եւ Թիֆ-լի սից ուղ ղա կի կապ չկայ Երեւ ա նի հետ: Գան ձա կում հա յե րին զի նա թափ են արել, հա յոց մա սում նշա նակո ւած է կօ մեն դանտ. հայ կօ մի տէի շէն քի վրայ ծա ծան ւում է տաճ կա կան դրօ շա կը. սկսել են գնալ-գալ թա թար քա-ղա քա մա սը, թէեւ գնա ցող նե րից մի-մին «կոր չում են»19: Գնալ գա լը լի նում է տաճ կա կան պա հա կի ուղեկ ցու թե ամբ եւ խմբե րով: Հացն աժան ցել է:Շու շի նոյն պէս տա ճիկ կօ մեն դանտ կայ, որ ապ րում է թուր քե-

րի թա ղում: Հա յե րը չեն հա մա ձայ նել, որ իրենց թա ղու մը լի նի: Հրա ման է ուղարկ ուած զի նա թա փու թե ան: Այն կող մե րը ընդ հան րա պէս խա ղաղ է: Հա յե րը պա հում են Աս կե րա նը. եղած է մի ընդ հա րում հայ-թա թա րա-կան, ուր հա յե րը կո տո րել են 250 մարդ, իսկ թուր քերն՝ աւե լի: Թա թար-ներ են եղած, որ գա լիս են եղել Շուշո ւայ վրայ: Տա ճիկ նե րը երես չեն տա լիս տե ղա կան թուր քե րին եւ հա յե րի վե րա բեր մամբ շատ կօ րեկտ են:

17 Հայոց ազգային խորհուրդը յունիսի 7-ին Յովհաննէս Քաջազնունուն յանձնարարել էր կօալիցիօն կառավարութիւն կազմել: Սակայն միջկուսակցական հակասութիւնների պատճառով չյաջողուեց: Յունիսի 25-ին Հ. Քաջազնունին առաջարկեց փոփոխել այդ որոշումը կամ ընդունել իր հրաժարականը: Հայոց ազգային խորհրդի՝ յունիսի 27-ի նիստում նրան իրաւունք տրուեց կառավարութիւն կազմել անհատական սկզբունքով: ՀՀ կառավարութիւնը վերջնականապէս կազմաւորուել է յուլիսի 24-ին Երեւանում (տե´ս Հ. ՍՈՒՔԻԱՍԵԱՆ , Հայաստանի անկախացումը եւ պետական կառավարման մարմինների ձեւաւորման գործընթացը (1918 թ. մայիս–օգոստոս), «Վէմ», Երեւան, 2018, թ. 4, էջ 63–68):

18 Յունիսի 17-ին Ալեքսանդրապոլում աշխատանքներն սկսած հայ-թուրքական սահմանագիծը որոշող յանձնաժողովում հայկական պատուիրակութիւնը ղեկավարում էր գեներալ Վաղարշակ Տէր-Յակոբեանը, օսմանեանը՝ Քեազիմ Կարաբեքիր փաշան:

19 Այս մասին մանրամասն տեղեկութիւններ կան 1918 թ. յունիսի 25-ին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գէորգ Ե. Սուրէնեանցին ուղղուած Գանձակի փոխանորդ Լեւոն վարդապետ Պսարեանի զեկուցագրում (տե՛ս «Հայերի կոտորածները Բաքուի եւ Ելիզաւէտպոլի նահանգներում 1918–1920 թթ.», փաստաթղթերի և նիւթերի ժողովածու, կազմողներ` Ս. Միրզոյեան, Ա. Ղազիեան, Երեւան, 2003, էջ 44–60):

90 ՀԱՄՕ ՍՈՒՔԻԱՍԵԱՆ 2019 Զ.

Ղա րա բա ղի ուրիշ շրջան նե րից տե ղե կու թիւն չկայ: Նու խի եղած է մի կո տո րած. սպանո ւած են կա նայք եւ մի քա նի տղա մարդ (ար դէն չկա-յին)՝ ըն դա մե նը 175 մարդ ըստ ոմանց: Գան ձա կից եկող ներն ասում են, որ թա թար ժո ղո վուր դը եւս նոյն թշուա ռու թե ան մէջ է, ինչ որ հա յե րը: Բագո ւի եւ Շա մա խի հա րուստ թուր քե րը մա զա պուրծ հա սել են Գան ձակ եւ մե րոնց պէս նեղ կա ցու թե ան մէջ են, նոյնն է եւ աւե րած թա թար գիւ-ղե րի ազ գաբ նակչութե ան վի ճա կը: Թա թար նե րը խիստ գրգռուած են հա-յե րի դէմ՝ հա մա րե լով նրանց պատ ճառ իրենց թշուա ռու թե ան: Բոլ շեւ իկ-նե րի մեղ քը եւս ընկ նում է հա յու թե ան վզին:Տե սակ ցու թիւն զինո ւո րա կան պատո ւի րա կու թե ան հետ. Ձեզ երեւի

յայտ նի կլի նի, որ Թիֆ լիս եկած է մի զինո ւո րա կան պատ ուի րա կու թիւն գեր ման, աւստ րի ա կան եւ բոլ գա րա կան: Աւ. Սա հա կե ան, որ մեր նա խա-գահն է [Խ.] Կար ճի կե ա նի հի ւան դու թե ան պատ ճա ռով20, տե սակ ցու թիւն ունե ցաւ նրանց հետ21: Խօ սել են մեր ճա նա պարհ նե րի, գաղ թա կա նու-թե ան, սպա սե լիք նե րի, մեր կա րո ղու թե ան մա սին մի պե տու թիւն կազ-մե լու, անհ րա ժեշ տու թե ան մա սին հո վա նա ւոր ունե նա լու եւ դաշ նա կից, ասել են (գեր մա նա կա նը), որ մեր պատ ուի րակ նե րը, որոնք մեկ նել են Էնւեր փա շա յի հետ, յայտ նել են, իբր, թէ հա յե րը կա րիք չեն զգում վե-րաքն նե լու Բա թու մի դաշ նա գի րը: Այս կէ տը հեր քել է Աւ. Սա հա կե ա նը: Խօ սել են Բագո ւի մա սին եւ Բրեստ-Լի տովս կի սահ ման նե րի պահ պա նու-թե ան, առանց, սա կայն, ապա հովց նե լու, թէ կա րող են յա ջո ղել: Հա ւա նօ-րէն ներշն չում ներն ստա նում են կենտ րո նից եւ այդ տե ղից22, ուս տի հարկ չկայ ման րա մաս նե լու, քա նի որ այդ տեղ եւս նոյ նը պի տի խօ սեն ձեզ: Երէկ ուայ խոր հուր դի ժո ղո վում23 ժո ղովրդ[ական] կու սակ ցու թիւ-

նը չէր եկած: Սոց[իա լիստ] յե ղափ[ոխա կան նե րը] եւ սոց[իալ-]դե մոկ-րատ նե րը ձեռն պահ մնա ցին [Յ.] Քա ջազ նու նուն կօ ա լի ցիօն մի նիստ-րու թիւն կազ մե լու պար տա ւո րու թիւ նից ազա տե լու խնդրի վե րա բեր-մամբ, այն պէս որ նկա տի առ նե լով նաեւ նրանց մեր ժու մը՝ մաս նակ ցե-լու կա ռա վա րու թե ան կազ մի մէջ, փաս տօ րէն, Դաշ նակ ցու թիւ նը մէն

20 Հայոց ազգային խորհրդի ժամանակաւոր նախագահի պաշտօնում յունիսի 21-ին Խաչատուր Կարճիկեանին փոխարինել էր Աւետիք Սահակեանը:

21 Նշուած տեսակցութիւնը տեղի է ունեցել 1918 թ. յունիսի 26-ին: Հաւանաբար նամակի այս հատուածը Ն. Աղբալեանն այդ օրն է աւելացրել:

22 Այն է՝ Կ. Պոլսից:23 Նկատի ունի Հայոց ազգային խորհրդի յունիսի 24-ի նիստը (տե՛ս Հայաստանի

անկախութեան հռչակումը եւ իշխանութեան կենտրոնական մարմինների ձեւաւորումը (1918 թ. մայիս-յուլիս), փաստաթղթերի եւ նիւթերի ժողովածու, էջ 84–90):

2019 Զ. ՆԻԿՈԼ ԱՂԲԱԼԵԱՆԻ ՆԱՄԱԿ-ԶԵԿՈՒՑԱԳԻՐԸ 91

մե նակ ստիպո ւած է կա ռա վա րու թիւն կազ մել եւ գոր ծի բո վան դակ պա տաս խա նատ ւու թիւ նը ստանձ նել:Այս է կա ցու թիւ նը ձեր մեկ նու մից յե տոյ: Այս քա նի օրե րը մեր կա-

ռա վա րու թիւ նը կկազմ ուի եւ կմեկ նի Երեւ ան Ղա զա խի ճամ բով: Գեր-ման առա քե լու թիւ նը խոր հուրդ էր տա լիս չմեկ նել եւ նոյն կար ծի քին է եւ այժմ: Բայց Հա մոյի24 եւ ձեր հե ռագ րից իմա նա լով, որ [Կ.] Պոլ սի կօն ֆե-րան սը եր կար ժա մա նակ կտեւի եւ այդ քան եր կար ժո ղո վուր դին չի կա-րե լի թող նել առանց որեւէ կա ռա վա րու թե ան, մա նա ւանդ որ երեւ ան ցիք պա հան ջում են ան մի ջա պէս մեկ նել՝ գոր ծե րին ըն թացք տա լու հա մար, որոշ ուեց այ լեւս չյե տաձ գել կա ռա վա րու թե ան կազ մումն ու մեկ նու մը:Գեր մա նա ցիք շատ են ցան կա նում, որ վրա ցի նե րի հետ մեր ձե ցում

ունե նանք: [Յ.] Քա ջազ նու նին յայտ նել է, թէ մեր ցան կու թիւնն է մեր բո-լոր հա րեւ ան նե րի հետ բա րե կամ մնալ, քա նի որ գե րա դա սու թիւն տա լու շռայ լու թիւ նը մենք ի վի ճա կի չենք մեզ թոյ լատ րե լու:Բա րեւ ներ եւ յա ջո ղու թիւն ձեր գոր ծին:

Ի դի մաց [Հա յոց ] ազ գ[ային ] խորհր դի ̀ Ն. Աղ բա լե ան

24 ՀՅԴ ճանաչուած գործիչ Համազասպ Օհանջանեանը, որն այդ ժամանակ գտնւում էր Բեռլինում: Հետագայում (1920 թ. մայիս-նոյեմբերին)՝ ՀՀ վարչապետ:

ՏԻԳՐԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑՄՀՏԻՐՈՒՀԻ ՍԻՐԵԿԱՆԵԱՆՄՀ

ՀՆԱՏԻՊ, ՀԱԶՈՒԱԳԻՒՏ, ՍՈՎՈՐԱԿԱՆ ՏՊԱԳԻՐ ԳՐՔԵՐԻ ՁԵՌԱԳԻՐ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՍԿԶԲՆԱՂԲԻՒՐ

1512-ին Յա կոբ Մե ղա պար տի տպագ րած հա յե րէն առա ջին գրքից՝ «Ուրբա թագր քից» սկսե ալ մին չեւ 1800-ը հրա տա րա կու ած գրքերն անու-ա նու ել են հնա տիպ, 1801–1901 թու ա կան նե րին տպագ րու ած նե րը՝ հա զու-ա գիւտ, իսկ դրանց յա ջոր դած նե րը՝ սո վո րա կան: Ինչ պէս այս նոյն կերպ եւ ձե ռագ րե րի տար բեր էջե րի վրայ՝ բա ցատ նե րում, լու սանցք նե րում գրիչ նե րը, գրքե րի տէ րե րը յի շա տա կա րան ներ էին թող նում, գրչի, նկա-րո ղի, պա տու ի րո ղի, տէ րե րի, վե րա նո րո գող նե րի մա սին: Եւ ներ կա յումս դրան ցից շա տե րը պատ մա կան կա րեւ որ սկզբնաղ բիւր են հան դի սա նում:Հա յաս տա նում, Սփիւռ քում տպագ րու ել են յի շա տա կա րան ներ պա-

րու նա կող 50-ից աւե լի ստու ա րա ծա ւալ հա տոր ներ (Գա րե գին Յով սէ-փե ան, Լեւ ոն Խա չի կե ան, Ար տա շէս Մա թեւ ո սե ան եւ այլք)1: Դրանց փնտրտուքն ու հրա տա րա կու թիւ նը այժմ եւս շա րու նակ ւում է:Հա յոց վան քե րի պա տե րին, խաչ քա րե րի վրայ, բեր դե րի, կա մուրջ նե-

րի, տա պա նա քա րե րի վրայ եղած վի մա գիր ար ձա նագ րու թիւն նե րը եւս իրենց ժա մա նա կաշր ջա նի բա ցար ձակ պատ մա կան սկզբնաղ բիւր ներ են: Այս բնա գա ւա ռում եւս 1940-ական թու ա կան նե րի կէ սե րից յե տոյ հա-մա հա ւաք ու առան ձին գրքե րով տպագ րու ել են 40-ից աւե լի հա տոր ներ (Յով սէփ Օր բե լի, Կա րօ Ղա ֆա ղա րե ան, Սեդ րակ Բար խու դա րե ան, Գրի-գոր Գրի գո րե ան, Աշոտ Յա րու թիւ նե ան եւ այլք)2:

1 «Հա յե րէն ձե ռագ րե րի յի շա տա կա րան ներ. Ե.—ԺԲ. դա րեր», աշ խատ. Ա. Մա թև ո սե ա նի, Երև ան, 1988, «Հա յե րէն ձե ռագ րե րի յի շա տա կա րան ներ. ԺԳ. դար», աշ խատ. Ա. Մա թև ո սե-ա նի, Եր., 1984: «Հա յե րէն ձե ռագ րե րի յի շա տա կա րան ներ. ԺԴ. դար», աշ խատ. Լ. Խա չի կե ա-նի, Եր., 1950: «Հա յե րէն ձե ռագ րե րի յի շա տա կա րան ներ. ԺԵ. դար», մաս առա ջին, աշ խատ. Լ. Խա չի կե ա նի, Եր., 1955, մասն եր րորդ, Եր., 1967: «Հա յե րէն ձե ռագ րե րի յի շա տա կա րան ներ. ԺԷ. դար», աշ խատ. Վ. Յա կո բե ա նի, Ա. Յով հան նի սե ա նի, հտ. Ա, Եր., 1974, հտ. Բ, Եր., 1978, հտ. Գ, աշ խատ. Վ. Յա կո բե ա նի, Եր., 1984 եւ այլն:

2 «Դիւան հայ վիմագրութեան», պրակ 1, Անի քաղաք, կազմ.՝ Յովսէփ Օրբելի, Երեւան, 1966, Պրակ 2, կազմ.՝ Ս. Բարխուդարեանը, Եր., 1960: Պրակ 3, կազմ.՝ Ս. Բարխուդարեանը, Եր.,

ՀԱՂՈՐԴՈՒՄՆԵՐ

2019 Զ. ՁԵՌԱԳԻՐ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՍԿԶԲՆԱՂԲԻՒՐ 93

Մեր պատ մու թե ան հա մար սկզբնաղ բիւ րի ար ժէք ունեն նաեւ հա-յե րէն հնա տիպ, հա զու ա գիւտ, սո վո րա կան տպա գիր գրքե րի էջե րին արու ած յի շա տա կագ րու թիւն նե րը: 1512 թու ա կա նից սկսած տպա գիր գրքե րի բաց էջե րի, կազ մե րի տակ, եղած սպի տակ բա ցատ նե րում, լու-սանցք նե րում գրու ել են յի շա տա կա րան ներ, որոնք, ինչ պէս նկա տե ցինք, սկզբնաղ բիւ րի ար ժէք ունեն եւ կա րող են լոյս սփռել հայ ժո ղովր դի պատ մու թե ան, հայ տպա գիր գրքի պատ մու թե ան, ժա մա նա կի այ լեւ-այլ երեւ ոյթ նե րի ուսում նա սի րու թե ան հար ցե րի վրայ: Դրան ցով կա րե-լի է ճշտել տպա գիր գրքե րի ան ցած ճա նա պար հը, աշ խար հագ րու թիւ-նը, իմա նալ նու ի րող նե րի, գնող նե րի, ստոյգ տէ րե րի, հա մա գոր ծակ ցող մարդ կանց, հանգ րու ան եկե ղե ցի նե րի, եկե ղե ցա կան գրա դա րան-մա-տե նա դա րան նե րի մա սին: Դրան ցում հա ղորդ ւում են նաեւ բազ մաբ նոյթ այլ տե ղե կու թիւն ներ:Հա յա տառ տպա գիր գրքե րի վրայ եղած՝ սկզբնաղ բիւ րի ար ժէք

ունե ցող յի շա տա կա րան նե րին առա ջին նե րից մէ կը ուշադ րու թիւն է դարձ րել Տիգ րան Պետ րո սե ան ցը3: Աւե լի ուշ խնդրին անդ րա դար ձել են Նո րայր Պօ ղո սե ա նը4, ինչ պէս նաեւ Մա րի նէ Սարգ սե ա նը5: Քննար կու-ող հար ցին աւե լի ամ բող ջա կան անդ րա դարձ է կա տա րել պատ մա բան Նո րայր Պօ ղո սե ա նը:Ստո րեւ ներ կա յաց նում ենք մի շարք յի շա տա կա րան ներ, որոնք պա-

րու նա կող գրքե րը պահ ւում են Ման կա վար ժա կան հա մալ սա րա նի գրա-դա րա նում ինչ պէս եւ մաս նա ւոր հա ւա քա ծու նե րում:

Յի շա տա կա րան ներ

1. «Ուրբա թա գիրք» (1512, Վե նե տիկ, Յա կոբ Մե ղա պարտ)6՝Առա ջին հա մա րա կալ ման ԻԹ. էջին՝«Խա թուն, Մե լիք, Վար դան»:

1967: Պրակ 4, կազմ.՝ Ս. Բարխուդարեանը, Եր., 1973: Պրակ 4, կազմ.՝ Ս. Բարխուդարեանը, Եր., 1982 եւ այլն:

3 Վ . ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ [Պետրոսեանց Տիգրան/, Ապարանի շրջանի ձեռագրերը, հնատիպ գրքե-րը եւ այլ հնագրագիտական նիւթերը, «Պատմա-բանասիրական հանդէս», 1981, թ. 1, էջ 164:

4 Ն. ՊՕՂՈՍԵԱՆ , Հայ հնատիպ գրքերի ձեռագիր յիշատակարանագրութիւններ /1512–1712/, Երեւան, 2012, 88 էջ:

5 Մ. ՍԱՐԳՍԵԱՆ , Հայերէն հնատիպ գրքերի յիշատակարանների բնագրերի մշակման հար-ցեր: «Էջմիածին», 2017, ԺԱ /11/, էջ 137–148:

6 Վ. ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ , Ապարանի շրջանի ձեռագրերը, էջ 164:

94 ՏԻԳՐԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ, ՏԻՐՈՒՀԻ ՍԻՐԵԿԱՆԵԱՆ 2019 Զ.

ԽԲ. էջին՝«Թու ին ՌՄԽԲ. (1793)»:ԽԳ. էջին՝«Խալ//չին թու ին ՌՄԽԵ. (1796)»:Երկ րորդ հա մա րա կալ ման Ժ. էջին՝«Մու րա տին, թու իս ՌՄԼԵ. (1786): Տի րա ցու Ղա զա րին հար սին, թու ին

ՌՄԼԷ. (1788)»:

2. «Աս տու ա ծա շունչ» (1666, Ամս տեր դամ, Ոս կան Երեւ ան ցի)7՝834-րդ էջին՝«Յի սու սի Քրիս տո սի ծա ռայ Յո[վ]հան վար դա պետ եւ սպա սա ւոր

մե ծի Աթո ռոյ Սրբոյն Էջ մի ած նի, որ հրա մա նաւ տե առն Յա կո բայ Սրբա-զան Կա թո ղի կո սի, տու այ զԱ[ստու ա]ծա շունչ Գրե անսն վա ճա ռե լոյ, էկի աւրհ նե ալ գնողն … (2 բառ ջնջու ած) Ա[ստու ա]ծա շունչս Մկրտիչ, Ասա-տուր, Տօլ ղութ գար, Սար գիս հան գու ցե ալ առ ան վա նիկ եղ բարք: Ստա-ցան զԱ[ստու ա]ծա շունչս զայս յի շա տակ յա ւի տե անց ծնո ղաց եւ զա ւա-կաց իւ րե անց: Տէր Ա[ստու ա]ծ բա րով վա յե լել տայ ցէ…: …Գրե ցաւ իմով ձե ռամբ թու ին ՌՃԻ Ը. (1679)»:Գրքի Ա. փեղ կի տակ, պահ պա նա կի վրայ՝«1765 ամի ի 25 մար տի տէր Ղա զա րի … (3 բառ ջնջու ած) Երեւ ան-

ցի տէր Սի մօ նի որ դի սով տա կար Այ վազն 34 ամաց է, կի նը՝ Թա գու հին 28 ամաց, որ դին՝ Գէ որգ 3 ամաց, դուստրն՝ Հռիփ սի մայ է 12 ամաց:

–1786 ամի ի 10 փետ րու ա րի երեւ ան ցի Այ վա զի որ թին Գէ որ գին պսա-կե ցի Ա[ստուս]ծա յին հրա մա նո վը:

–1788 ի 20 նո յեմ բե րի Էյ վա զի որ դի Գէ որ գին եղեւ դուստր անունն Շու շան:Օրի նա կե ալ ի մա տե նէ կոն սիս տո րէ Հա յոց Աստ րա խա նայ»8:

3. «Աւե տա րան» (1680, Վե նե տիկ, Մի քա յէլ Պառ պօ նի տպա րան)9:1-ին եւ 2-րդ էջե րին՝«Պատ ճառ գրոյս այս է: Այս ս[ուր]բ Աւե տա րանս յի շա տակ է Պետ-

րո սին, տէր Յա կո բին, Պօ ղո սին, Երա նո սին, Խա չա տու րին եւ իր որդ ւոցն՝

7 Գիրքը պատկանում է Ապարան քաղաքի բնակիչ Ղարիբ Յակոբեանին:8 Վ. ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ , Ապարանի շրջանի ձեռագրերը, հնատիպ գրքերը եւ այլ հնագրա գիտա-

կան նիւթերը, էջ 164:9 Աւետարանը պատկանում է Ապարան քաղաքի բնակիչ Մ. Պօղոսեանին:

2019 Զ. ՁԵՌԱԳԻՐ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՍԿԶԲՆԱՂԲԻՒՐ 95

Պետ րո սին, Սա նո սին, Գաս պա րին, Յո վա[հ]ննէ սին, Ղի մա թին, Սոլ թա նին: Դար ձե ալ յի շե ցէ՛ք եւ Ա[ստու ա]ծ ողոր մի՛ ասա ցէք եւ մաս նա կից խաչ հա-նո ղաց լի նի, ամէն։Պետ րո սին, տէր Յա կո բին, Պօ ղո սին, Երա նո սին, Խա չա տու րին եւ իր որդ-

ւոցն՝ Պետ րո սին, Սա նո սին, Գաս պա րին, Յո վա[հ]ննէ սին, Ղի մա թին, Սոլ թա-նին, որ առանք այս Ս[ուր]բ Աւե տա րանս ետունք ի ձեռն տէր Եղի ա յին: Ան ջինջ յի շա տակ հոգ ւոց մե րոց, որ ջա նայ կամ գրաւ կամ այ լեւ այլ առ նէ զբանս զայս զա նէծսն Կա յի նին առ ցէ, զպա տառն Յու դա յին:Գրե ցաւ ի յի շա տա կա րանս ձե ռամբ Թու մայս նա խա շին: Մի բե րա նով

յի շե ցէ՛ք. ամ[էն]»10:

4. «Աւե տա րան» (1685, Վե նե տիկ, Ափփ րել լօ Բար դօ նի տպա րան)11:121-րդ էջին՝«Ի ծագ ման ճշմա րիտ արե գա կան եւ ի յատ նիլ Ա[ստված]աբան նո-

րա զու արճ բերկ րա նօք պայ ծա ռա ցան արա րածք գե րա զար դե ալ փար-թա մու թե ամբ, ան պա րա գիտ բնու թե ամբ զար դե աւ նա խա հայրն ի շատ սե րա մած, նիհր մա նէն եւ խա չա կառ կառ բեւ ե ռա պինտ բազ կօք ազա տե-ցուց ի խա ւա րա յին, մե ղա սէր բան դէն եւ այրդ այս քա նօք իմաս տու թե-ամբ լցաւ այս Առա գե լի կին Էլ բո հա սին եւ ցան կա ցօղ եղեւ այս լոյ սա փայլ Ս[ուր]բ Աւե տա րա նիս յի շա տակ Առա գե լի հո գոյն եւ իւր որ դոցն արեւ-ուն ան ջինջ յի շա տակ եւ որ հան դի պիք սմս Ա[ստու ա]ծ ողոր մի ասա-ցէք Առա գէ լին եւ իւր կո ղակ ցուն Էլ բու հա սուն եւ իւր որ դոցն՝ Սար կի սին եւ Մար գա րին, Մէ հէ րին, Աս լա նին եւ հօրն՝ Սար գի սին եւ հօր նեղ բօրն՝ Թառ լա-նին եւ որ դոյն՝ Էլէք սա նին, ամէն:Դար ձե ալ Ա[ստու ա]ծ ողոր մի ասա ցէք Առա գէ լի հո գոյն, որ Ա[ստու-

ած]անեղ ողոր մի, ամէն»:201-րդ էջին՝«Ես՝ նու աստ հո գի տէր Մար գա րէս, ստա ցայ զՍ[ուր]բ Աւե տա րանս

զայս ի հա լալ ար դե անց եւ յար դար վաս տա կոց իմոց, յի շա տակ հո գոյ իմոյ եւ ծնո ղացն իմոց՝ Վարդ կան եւ Խան պէ կուն, ամուս նոյն իւ րոյ Աղ-րի կան, որդ ւոյն Մա թէ ո սին եւ դստէ րացն՝ Հռիփ սի մին եւ Մա րի ա մին: Եղ բօրն Դաւ թին կո ղակ ցոյն Թուր վան տին, որդ ւոյն Դի լա քին եւ Իս րա յե-լին: Եւ հան գու ցե ալ եղ բօրն՝ Չա րու խին, կե նակ ցին՝ Շա հու մին, որդ ւոցն՝

10 Վ. ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ , Ապարանի շրջանի ձեռագրերը, էջ 164–165:11 Աւետարանը պատկանում է Ապարան քաղաքի բնակիչ Մ. Պօղոսեանին:

96 ՏԻԳՐԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ, ՏԻՐՈՒՀԻ ՍԻՐԵԿԱՆԵԱՆ 2019 Զ.

Շահ մու րա տին, Ղու պա թին, Ղա զա րին եւ ամե նայն ազ գա կա նաց նո ցին՝ կեն դա նէ ացն եւ ննջե ցէ լոցն ի մի ա սին: Որք հան դի պիք սմա տե սա նէ լով եւ կամ վա յե լե լով՝ յի շե ցէք եւ Ա[ստու ա]ծ ողոր մի ասա ցէք վե րոյգ րե ալ տէր Մար գա րին եւ իւ րայ նոցն, ամե նե ցուն: Որք յի շէք եւ զո ղոր մին տայք ի Ք[րիս տո]ս Ա[ստու ծո]յ յի շե ալ լի ջիք եւ ողոր մու թե ան նո րին ար ժա նի լի նի ցիք, ամէն: Հայր մեր որ յեր կինս ես Ս[ուր]բ եղի ցի անուն քո»12:

5. «Աւե տա րան» (1685, Վե նե տիկ, Ափփ րել լօ Բար դօ նի տպա րան)13:414-րդ էջին՝«Ի վա յե լումն նո րըն ծայ տէր Յօ վա նէ սին, թվին Հա յոց ՌՄԿԵ.-ին

(1816)»:415-րդ էջին՝«Յի շա տակ է Ս[ուր]բ Աւե տա րանս հան գու ցե ալ լու սա հո գի տէր

յԱղեկ սանդ րի եւ իւր կո ղա կից Հա ման նի զե լաց, յի շա տակ եւ իբր դուստր որ թի Ալ մաս տո, որ յանց նե ցի եւ իմ հօր քու րի որ դի նո րըն ծայ տէր Յօ հա-նէ սին: Ա[ստու ա]ծ վա յե լումն տա ցէ յի շա տակն ար դա րոց օրհ նու թե ամբ եղի ցի, եղի ցի, ամէն:Գրու ե ցաւ գիրս թու ին Հա յոց ՌՄԿԵ.-ին (1816) ամ սոյ օգոս տո սի ԺԵ.-ին

(15): Որ ի մե ղա պարտ անար ժանս …(2–3 բառ ջնջու ած) օծե ցայ, ամէն»14:

6. «Աւե տա րան» (1710, Վե նե տիկ, Ան տո նի ոս Պօռ թո լի տպա րան)15:6-րդ էջին՝«Յի շեա՛ Տէր ողոր մու թե ամբ քոյ զՅա կոբ բազ մա մեղ վար դա պետն Շա-

մա խե ցի, զստա ցօղն սո րին, յա ւուր մե ծի գալս տե ան ար քա յու թե ան քոյ»:Նոյն յի շա տա կա րանն առ կայ է նաեւ 177-րդ եւ 384-րդ էջե րին:Յի շա տա կա րա նի կենտ րո նում դրու ած է Յա կոբ Շա մա խե ցու կնի-

քը, որի վրայ կար դաց ւում է. «Ք[րիս տոս]ի ծա ռայ Յա կոբ վար դա պետ: ՌՃՁԴ. (1735)»: Յա կոբ վար դա պետ Շա մա խե ցին 1759–1763 թթ. եղել է Ամե նայն Հա յոց կա թո ղի կոս: 1735-ի նրա կնի քը դա ջու ած է նաեւ նրա գրած եւ ներ կա յում Մես րոպ Մաշ տո ցի անու ան ձե ռագ րա տա նը գտնու ող Գա ւա զա նագր քի էջե րին16:

12 Վ. ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ , Ապարանի շրջանի ձեռագրերը, էջ 165:13 Աւետարանը պատկանում է Ապարան քաղաքի բնակիչ Գ. Քոչարեանին:14 Վ. ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ , Ապարանի շրջանի ձեռագրերը, էջ 166:15 Աւետարանը պատկանում է Ապարան քաղաքի բնակիչ Ղ. Յակոբեանին:16 Տե՛ս «Ցուցակ ձեռագրաց», հտ. Բ, Երեւան, 1967, էջ 529:

2019 Զ. ՁԵՌԱԳԻՐ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՍԿԶԲՆԱՂԲԻՒՐ 97

7. «Յի սուս Որ դի» (1724–1725, Կ. Պո լիս, Աս տու ա ծա տուր Կոս տանդ նու-պոլ սե ցու տպա րան)17:Տիտ ղո սա թեր թի տակ սեւ մե լա նով, շղա գիր՝«Ի վա յե լումն Շահ ղու լե ան Պօ ղոս վ[ա]րդ[ապետ]ին»:

8. «Բու զան դա րան պատ մու թիւնք» (1730, Կ. Պո լիս, Մար տի րոս Սարգ սե-ա նի տպա րան)18:

3-րդ էջի ներ քեւի լու սանց քում՝«Մար տի րո սին է»:

9. «Եր գեց մունք հո գեւ ո րա կանք» (1736, Կ.Պո լիս, Մար տի րոս Սարգ սե ա նի տպա րան)19:Տիտ ղո սա թեր թի Ա. փեղ կի՝ Ա. կող մին՝«18 մա նէթ»:Ա. պահ պա նա կի Ա. կող մին՝«1812 թու[ին]: Սարկ[աւա]գս [անունն անըն թեռ նե լի է] տի րա ցու,

որ դի մօխդ սի Աս[ա]տ[ուր]ին»:Բ. պահ պա նա կի Ա. կող մին՝«Յի շա տակ նը վի րեց մե… պիս … ի շա րա կան տի րա ցու Անդ րի ազ Մար-

կո սե ան: Քա նա քեռ ցի Յով հան նէս ք[ա]հ[անա]յ Տ[է]ր Յա րու թիւ նե ան ցին»:Բ. պահ պա նա կի Բ. կող մին՝«1877 ամի 30 մա յի սին ձեռ նադ րու եց ք[ա]հա նայ Յով հան նէս …. Յա-

րու թիւ նե անց Շհաթ գէղջ: Այս …… Անդ րէ աս Մար կո սե անս»:

10. «Գիրք կո չե ցե ալ Գան ձա րան ծա նուց մանց» (1758, Կ. Պո լիս)20:Գրքի Բ. փեղ կի պահ պա նա կի Բ. կող մին բաց գոյ նի մե լա նով՝«Ի գրե անց Ամա սի ոյ եւ Մարս վա նու Յով հան նէս Ար քեպ[իս կո պո]սի Սե-

բաս տաց ւոյ, եւ յա շա կեր տէ նո րին Մա նու էլ վ[ա]րդապ[ե]տէ Կիւ միշխ[ա]ն[ե]ցւ[ո]յ յի շա տակ եդե ալք յա նա պա տի Սեւ ա նու, առ ի յի շել զհո գիս եր-կո ցունցն: Հե ռա ցու ցա նօղքն ի նոյն յա նա պա տէ հե ռաս ցին ի խնա մոցն Ա[ստու ծո]յ: 1829 նոյ[եմ բե րի] 1: Մա նու էլ վ[ա]րդ[ա]պ[ետ]»:

17 Գտնւում է Մանկավարժականի գրադարանում (ՄԳ), համար 4267։18 ՄԳ, համար 3568:19 ՄԳ, համար 4599:20 ՄԳ, համար 512:

98 ՏԻԳՐԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ, ՏԻՐՈՒՀԻ ՍԻՐԵԿԱՆԵԱՆ 2019 Զ.

Գրքի տիտ ղո սա թեր թին «Ի Հայ րա պե տու թե ան… տե առն Իսա հա կայ սրբազ նա կա տար… Վե հա փառ կա թո ղի կո սի եւ Ծայ րա գոյն Քա հա նա յա-պե տի» տպա գիր բա ռե րից յե տոյ ձե ռագ րով, սեւ գոյ նի մե լա նով՝

«ոչ օծե ցե ալ եւ հրաժ[ա]րե ալ»:

11. «Ճար տա սա նու թիւն բո վան դա կե ալ ի հինգ գիրքս» (1775, Վե նե տիկ, Դե մետ րե այ Թէ ո դո սե անց տպա րան )21:Գրքի Ա. փեղ կի պահ պա նա կի Ա. կող մին սեւ գոյ նի մե լա նով:«Նու էր իշ խան Գր[իգոր] Մա նուկ Բէ յից22 Մ[այր] Աթո ռի ճե մա րա նին»:

12. «Գիրք որ կո չի Պար տավ ճար» (1779, Վա ղար շա պատ, Սբ. Էջ մի ած նի տպա րան)23:Գրքի Ա. փեղ կի պահ պա նա կի Ա. կող մին սեւ գոյ նի մե լա նով:«Ի գրոց սար կա ւագ Գա լուս տի Մար տի րո սե անց, մի ա բա նի Ս[ուր]

բ Էջ մի ած նի, ըն ծա յե ալ ի գրա դա րա նէ Ս[ուր]բ Աթո ռոյն: Ի 1860, 14 սեպ տեմ բե րի»:Գրքի Ա. կազ մին փակ ցու ած է ուղ ղան կիւն թղթի վրայ քա ռա կու սի

կնի քի եր կու նոյ նա կան դրոշմ՝ վրան երեք տո ղով. «Ք[րիս տոս]ի ծ[առ]այ Մկրտիչ վ[ար]դ[ա]պ[ե]տ»:

13. «Խրատք յա ղագս կրօ նա ւո րա կան կա տա րե լու թե ան» (1779, Վե նե տիկ, Դե մետ րե այ Թէ ո դո սե անց տպա րան )24:Գրքի Ա. փեղ կի պահ պա նա կի Ա. կող մին սեւ գոյ նի մե լա նով՝«Գիրքս խրա տի կրօ նա ւո րա կան կա տա րե լու թե[ան], որ մնաց Աւե-

տիս վար դա պե տից տի րա ցու Սարգ սի մօտ»:

14. Իգ նա տի ոս Աս տու ա ծազ գե աց, Թուղթք (1783, Կ. Պո լիս)25:Բ. փեղ կի պահ պա նա կի Ա. երե սին՝«Ես Զա քա րիա վ[ա]ր[դա]պ[ե]տս ընծ[ա]էցի այս գիրքս տի-

րա ցու Ղա զա րին յի շա տակ սի րոյ զի զիս անար ժանս հան դերձ

21 ՄԳ, համար 381:22 Կարող է լինել յայտնի քաղաքական, դիւանագիտական, ռազմական գործիչ, խո-

շոր առեւտրական Մանուկ բէյի Գրիգոր որդին կամ նրա կրտսեր Յովհաննէս որդու Գրի-գոր որդին:

23 ՄԳ, համար 419:24 ՄԳ, համար 499:25 ՄԳ, համար 3605:

2019 Զ. ՁԵՌԱԳԻՐ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՍԿԶԲՆԱՂԲԻՒՐ 99

կեն դա նե օվքս, հան գու ցե լօվքս յի շա տա կես ցէ ի մա քուր ս[ուր]բ … (1 բառ անըն թեռ նե լի է)»:

15. Հ. Մի քա յէլ վրդ. Չամ չե անց, Պատ մու թիւն Հա յոց, հտ. Գ. (1784, Վե նե տիկ)26:Գրքի Բ. կազ մի պահ պա նա կի Ա. կող մին սեւ գոյ նի մե լա նով:«Ազ նիւ եւ բա րի, հա ւա տա րիմ եղ բայր, որով հե տեւ հա ւա տա րիմ ես,

սի րեմ ըզ քեզ, ար ժան ես սի րոյ»:

16. «Աւե տա րան» (յու նա րէն) (1785, Վե նե տիկ)27:Ակ նից հա րաւ գտնու ող Շրզու գիւ ղի Սուրբ Յով հան նէս Ոս կե բե րան

եկե ղե ցին Անաս տաս աղա յի հո վա նա ւո րու թե ամբ վե րա կա ռու ցու ել է 1831-ին: Այդ եկե ղե ցում պահ պա նու ել է 1785 թ. Վե նե տի կում տպագ րու-ած մի հու նա րէն Աւե տա րան: Այն 1787-ին ար ծա թէ կազ մով զար դա րու ել է Պօ ղոս Փա փա զօղ լու (Փա փա զե ան) կող մից: Այդ փաս տը հաս տա տում է հե տեւ ե ալ յի շա տա կա րա նը՝

«Յի շա տակ է այս Ս[ուր]բ Աւե տա րանս Ակ նայ քա ղա քի գիւ ղոյն Շռզո-յի եկե ղեց ւոյն ս[ր]բ[ո]յն Յօ հան նու Ոս կե բե րա նին՝ եր ջա նիկ հայր[ա]պ[ե]տին: Անդ եղե ալ քրիս տո նէ ից՝ եղ բարց եւ կա նանց, մե ծաց եւ փո-քունց հա ւա սա րին յօ ժա րութ[եամ]բք եւ ար դե ամբքն ար ծա թա պատ կազ մե ցաւ: Ա[ստու ա]ծ իւ րե անց զյան ցանսն չը յի շէ, ամէն: Խո հե մա-զարդ քա հա նայք եւ կամ բա րի ոք եղ բարք՝ ով ոք որ հան դի պիք նա յե լով եւ տե սա նե լով, կար դա լով եւ լսե լով, ասա ցէք :Գ: Տէր ողոր մեա՛: Եւ բա նիս սե պէք եւ միտք ածօղ եւ հե տեւ օղ եւ աշ խա տանք քա շող՝ սուտ անուն Փա-փագ օղ լի Պօ ղոսն, էվէ լով ճահտ արաւ եւ բա նըս վօ ճուտ բե րաւ: Ասա ցէ՛ք Ա[ստու ա]ծ ողոր մի եւ Հայր մեր: Ի թու ին Փրկչին 1787 եւ մար տի մէ կին, օրն :Բ: շ[ա]բթի: Եւ ի տաճ կաց սէ նէ (արա բե րէն) եւ ճէմ զիլ էվէ լի (արա-բե րէն)ին կազ մե ցաւ»28:

17. «Պատ մա գիրք արա րե ալ Յով սե պո սի Եբ րա յեց ւոյ…» (1787, Վա ղար-շա պատ, Սուրբ Էջ մի ա ծին)29:

490-րդ էջի ստո րին լու սանց քին, գլխի վայր՝«Ի 1844 ամի 6-ին մար տի»:

26 ՄԳ, համար 3408:27 Գտնւում է Յունաստանում՝ Դեսպինա Պապանդրէուի մասնաւոր հաւաքածոյում:28 Գ. ՂԱԶԱՐԵԱՆ , Ակնի հայ հոռոմները, «Վարձք», 2016, թ. 12, էջ 19–26:29 ՄԳ, համար 625:

100 ՏԻԳՐԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ, ՏԻՐՈՒՀԻ ՍԻՐԵԿԱՆԵԱՆ 2019 Զ.

18. «Գիրք որ կո չի ընդ հան րա կան» (1788, Սանկտ Պե տեր բուրգ, Խալ դա րե-ան ցի տպա րան)30:Ա փեղ կի պահ պա նա կի Բ կող մին սեւ գոյ նի մե լա նով:«Ի գրե անց Աւագ ս[ա]րկ[ա]ւագ Գրի գո րի Յով[ս]եբե անց Վ[ա]ղ[ա]

րշ[ա]պ[ա]տոյ»:

19. «Պատ մու թիւն Հռով մէ ա կան ի հիմ նար կու թե նէ Հռով մայ մին չեւ ի պա-տե րազմն Ակ տի ո նի…» (1816 Ա,Բ,Գ, եւ 1817 Դ,Ե,Զ հա տոր ներ, Վե նե տիկ, Սուրբ Ղա զա րի Մխի թա րյան տպա րան)31:Տիտ ղո սա թեր թե րից առաջ եղած սպի տակ պահ պա նակ նե րի Ա. երե-

սին, սեւ մե լա նով՝«Նու էր իշ խան Գրի գոր Մա նուկ-Բե յից32 Մ[այր] Ա[թո ռի] ճե մա րա նի»:Բո լոր հա տոր նե րի տիտ ղո սա թեր թե րին եւ այլ էջե րին առ կա են «Մա-

տեն[ա]դ[ա]ր[ա]ն հ[ոգեւ որ] ճեմ[արա նին] Մ[այր] Ա[թոռ] Ս[ուրբ] Էջ-մի ած նի» նշու մով կնքադ րոշմ ներ:

20. Հ.Մի նաս վրդ. Բժշկե ան, Հմտու թիւն ման կանց (1818, Վե նե տիկ, Սուրբ Ղա զա րի Մխի թա րե ան տպա րան)33:Տիտ ղո սա թեր թից առաջ եղած սպի տակ պահ պա նա կի Ա երե սին,

գե ղե ցիկ վա յել չագ րով:«Ի գրե անց Ամա սի ոյ եւ Մարս վա նու Յով հան նէս Ար քեպ[իս կո պո]

սի Սե բաս տաց ւոյ, եւ յա շա կեր տէ նո րին Մա նու էլ վ[ա]րդապ[ե]տէ Կիւ-միշխ[ա]ն[ե]ցւ[ո]յ յի շա տակ եդե ալք յա նա պա տի Սեւ ա նու, առ ի յի շել զհո գիս եր կո ցունցն: Հե ռա ցու ցա նօղքն ի նոյն յա նա պա տէ հե ռաս-ցին ի խնա մոցն Ա[ստու ծո]յ: 1829 նոյ[եմ բե րի] 1: Մա նու էլ վ[ա]րդ[ա]պ[ետ]։ Ես գրե ցի»:

21. Հ.Մի նաս վրդ. Բժշկե ան, Հմտու թիւն ման կանց (1818, Վե նե տիկ, Սուրբ Ղա զա րի Մխի թա րե ան տպա րան)34:Տիտ ղո սա թեր թից առաջ եղած սպի տակ պահ պա նա կի Բ. երե սին,

բաց գոյ նի, ապա սեւ մե լա նով՝

30 ՄԳ, համար 179:31 ՄԳ, հհ. 828, 833, 834, 835, 836, 837:32 Թիւ 11 գրքի նուիրատուն է:33 ՄԳ, համար 453:34 ՄԳ, համար 551:

2019 Զ. ՁԵՌԱԳԻՐ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՍԿԶԲՆԱՂԲԻՒՐ 101

«1887 ամի հոկ տեմ բե րի 22-ին Ստե փան Ալեք սա նե ան Քի րիշ մե անցն վաղ ճա նու ե ցաւ: 25-ին գե րեզ մա նա տան տա րած Թիֆ լիզ քա ղա քումն, թա-ղու ե ցաւ Ղօ մա վան քում, տէր Լու սա որ[չ]ի մօտ»:

22. Մի քա յէլ Չամ չե ան, Քե րա կա նու թիւն Հայ կա զե ան լե զուի (1826, Թիֆ-լիս, Ներ սի սե ան դպրո ցի տպա րան)35:Գրքի տիտ ղո սա թեր թի զար դագ ծի աջա կող մե ան լու սանց քին, բաց

գոյ նի մե լա նով, ան դեն անըն թեռ նե լի:«Ի -»:199-րդ էջի վեր նա մա սում, մա տի տով՝«Մկրտու թիւն մեր որ դին 1884 ամի 27 յու նու ա րի, օր հինգշ[ա]բթի»:Դրա տակ բաց գոյ նի մե լա նով՝«Մկրտիչ տ[էր] տ[է]ր Պո ղոս վ[ար դա պե]տ ծա ռայ Ա[ստու ծո]յ պսա-

կու ե ցաւ 1886 ա[մի] 17-ն դեկ տեմ բե րի եւ պսա կեց … (մեր օրե րում կազ-մե լուց լու սանց քի եզ րա յին կտրու ած քի հե տեւ ան քով տո ղը կիս վել եւ դար ձել է անըն թեռ նե լի)»:

223-րդ էջի ստո րին մա սում, մա տի տով՝«Մեր ի բա ժա նէք, էր1884 ա[մի] …»:276-րդ էջի ստո րին մա սում՝«Ար տա շէ սը մկրտու ե ցաւ։ Սա թէ նիկ Մես րով բի 1884 ա[մի] մար տի 4 …

(շա րու նա կու թիւ նը ջնջու ել է)»:511-րդ էջի ներ քեւ ում, կա պոյտ թա նա քով՝«1886 ա[մի] 13 դեկ[տեմ բեր], շա բաթ օրը, Օշա կան ցի Մկրտիչ

տ[է]ր Պօ ղո սե անս պսա կու ե ցաւ (շա րու նա կու թիւնն անըն թեռ նե լի)»: Ուղղա հա յե աց լու սանց քին սեւ մե լա նով՝ «Հրա հա տի մկրտու թիւ նը 1907 ամի 31 դեկ տեմ բե րի»:

560-րդ էջի ստո րին հա տու ա ծում, սեւ մե լա նով՝«1881 ամի 10 դեկ տեմ բե րի մկրտեց տէր … Ար տա շէ սին, Մես րով բի որ-

դուն»: Դրա տակ կա պոյտ թա նա քով՝ «Հայ կա նոյշ, մեր քրոջ որ դին ծնու ե-ցաւ 1882 ամի, 19 սեպ տեմ բե րի»:

591-րդ էջի ստո րին մա սում, մա տի տով՝«Յու նու ա րի 16-ին գնաց վարժ… տասն վե ցին»:

35 ՄԳ, համար 4718:

102 ՏԻԳՐԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ, ՏԻՐՈՒՀԻ ՍԻՐԵԿԱՆԵԱՆ 2019 Զ.

23. Մի քա յէլ վար դա պետ Չամ չե անց, Քե րա կա նու թիւն Հայ կա զե ան լե-զուի (1826, Թիֆ լիս, Ներ սի սե ան դպրո ցի տպա րան36:Գրքի Ժ. էջին յա ջոր դող սպի տակ էջի ներք նա մա սում, դէ պի

աջ գնա ցող երեք ան կա նոն տո ղե րով, բաց գոյ նի մե լա նով, ար դեն գրե թէ անըն թեռ նե լի՝

«…Սի մէ օն վարժ[ա]պետ է … Ա[ստու ա]ծ շնոր հօք պար գեւէ եւ (2 բառ անըն թեռ նե լի) »:Դրա տակ՝«Այս Քե րա կա նու թի[ւ]ն Սի մոն վարդ պետ Պատ րի կօ վին ենք վերք

պար գեւէ եւ վա յե լում պար գեւ ում»:595-րդ էջի ստո րին մա սում, բաց գոյ նի մե լա նով՝«Այս քե րա կա նու[թ]ի[ւն] Սի մե օն վար[դա պետ]ին Պատ րի կօ վին: Այն

շնորհք պար գեւէ ու վա … (շա րու նա կու թիւ նը եղ ծու ած է)»:

24. Մի քա յէլ ծ. վրդ. Սալ լան թե ան, Քե րա կա նու թիւն գրա բառ լե զու իս Հա յոց (Մոս կուա, 1827)37:Գրքի Ա փեղ կի պահ պա նա կի Ա կող մին սեւ գույ նի մե լա նով:«Ի Սի մէ ոն բէկ Մա յե օ րէ Յով հան նի սե[ան] Ճէ լէ պե անց Երեւ անց ւոյ ըն ծա-

յե ցաւ տ[ի]ր[ա]ցու Մկրտչին Անտ րե ա սե ան Երեւ անց ւոյն: Ի Դաւ րէժ ք[աղ]աք: Յա մի 1840, ի 29 մ[ա]յ[ի]սի»38:

3-րդ էջի վեր նա մա սում՝«Ս[ուրբ] Է[ջմի ած նի] Գէ որ գե ան ճե մա րա նին (ան վեր ծա նե լի ստո-

րագ րու թիւն): 9/IX/1914»:Բ. կազ մին, գլխի վայր՝«Յա մի 1834, ի 14 մա յի սի եկի ի Դաւ րէժ: Ի եկն նոյն ամ սոյ Երեւ ա նայ

հա նեն իմ եղեւ մի յա նա պա տէ»:Դրա տակ՝«Годъ 1834, 14 мая приехалъ я въ Давризъ изъ въ то месяци изъ Еревана

восходилъ мой стихъ: 4 ամիս 12»:Գրքի տիտ ղո սա թեր թին եւ 438-րդ էջին առ կայ է «Մա տեն[ա]դ[ա]

ր[ա]ն հ[ոգեւ որ] ճեմ[արա նին] Մ[այր] Ա[թոռ] Ս[ուրբ] Էջ մի ած նի» նշու մով կնիք:

36 ՄԳ, համար 601:37 ՄԳ, համար 518:38 Յիշատակարանի տակ նկարուած է Սիմէոն բեկը ձիու վրայ, ոլորած սրածայր բեղերով,

բարձր փափախով, աջ ձեռքով բռնել է սանձը, ձախ ձեռքը դրել է կոնքին:

2019 Զ. ՁԵՌԱԳԻՐ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՍԿԶԲՆԱՂԲԻՒՐ 103

25. Աբ րա համ սար կա ւագ Աս տու ա ծա տու րե անց, Հա մա ռօտ քե րա կա նու-թիւն ի ռու սաց լե զուէ ի հայ (1827, Մոս կուա)39:Տիտ ղո սա թեր թից առաջ եղած սպի տակ պահ պա նա կի Բ. երե սին,

գե ղե ցիկ վա յել չագ րով՝«Ի գրե անց Ամա սի ոյ եւ Մարս վա նու Յ[ո]վհ[ա]նն[է]ս ար քեպ[ի]ս[կո-

պոս]ի Սե բաստ[ա]ցւ[ո]յ եւ նո րին յաշ[ա]կ[ե]րտէ Մա նու էլ վ[ա]րդ[ա]պ[ե]տէ Կիւ միշխ[ա]ն[ե]ցւ[ո]յ, յիշ[ա]տ[ա]կ ի տե ղի յան[ա]պ[ա]տն Սեւ ա նու, առ ի յի շել զհո գիս եր կո ցունցն: Հե ռա ցու ցա նօղքն ի նոյն յա նա պա տէ հե-ռաս ցին ի խնա մոցն Ա[ստու ծո]յ: 1829 նոյ[եմ բե րի] 1: Մա նու էլ վ[ա]րդ[ա]պ[ե]տ»40:Հե ռա ցու ցա նօղքն ի նոյն յա նա պա տէ հե ռաս ցին ի խնա մոցն Ա[ստու-

ծո]յ: 1829 նոյ[եմ բե րի] 1

26. «Պատ մու թիւն Տա րօ նոյ զոր թարգ մա նե աց Զե նոբ Ասո րի» (1832, Վե-նե տիկ, Սուրբ Ղա զա րի տպա րան)41:Տիտ ղո սա թեր թին` կնի քի տես քով՝«Նու էր Ս[ուրբ] Էջ մի ած նի Գէ որ գե ան ժա ռան գա ւո րաց ճե մա րա նին

Մու րա ցա նից: 25 սեպ տեմբ[երի] 1899 ամի»:Նոյն կնիքն առ կայ է 60-րդ էջին:Դրա տակ՝ «Մա տեն[ա]դ[ա]ր[ա]ն հ[ոգեւ որ] ճեմ[արա նին] Մ[այր]

Ա[թոռ] Ս[ուրբ] Էջ մի ած նի» նշու մով կնիք:

27. Հ. Եփ րեմ վրդ. Սե թե ան, Ար հեստ ճար տա սա նու թե ան (1832, Վե նե տիկ, Սուրբ Ղա զա րի տպա րան)42:Ա. պահ պա նա կի Բ. երե սին ան կա նոն տա ռա շա րով, բաց

գոյ նի մե լա նով՝«Յա կոբ տէր Յո վա կի մե ան Պօ լի սոյ … այս ճար տա սա նու[թիւ]նը Արի-

աս տա բա նու [՞]»:39 ՄԳ, համար 394:40 10, 20, 25 թուահամարների յիշատակարանները գրուած են նոյն Մանուէլ վար-

դապետ Կիւմուշխանեցու կողմից՝ Սեւանի անապատի գրապահոցի գրքերի վրայ: Այս յի-շա տակարանների հեղինակը 1841 թուականին Կ. Պոլսի Օրթագիւղում գտնուող «Երից որդ ւոց Պօղոսի Արապեան Ապուչեխցւոյ» տպարանում տպագրել է «Լուծ արմատոյն մերոյ: Յօ րինեալ ի Մանուէլ վարդապետէ Շահինեան Կիւմիւշխանեցւոյ, ի Տիփխիս 1832» գիրքը. տե՛ս Հ. ԴԱՒԹԵԱՆ , Հայ գիրքը 1801–1850 թուականներին, Մատենագիտութիւն, Երեւան, 1967, էջ 265, թ. 1090:

41 ՄԳ, համար 278:42 ՄԳ, համար 400:

104 ՏԻԳՐԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ, ՏԻՐՈՒՀԻ ՍԻՐԵԿԱՆԵԱՆ 2019 Զ.

Տիտ ղո սա թեր թի Բ. երե սին, բաց գոյ նի մե լա նով՝«Ի մա տե նից Սարգ սի Խա ժա կե անց»:Բ տիտ ղո սա թեր թի ներ սի երե սին՝«Ի մա տե նից Գե ղա մա Խա ժա կե անց»:Գրքի Ա. տիտ ղո սա թեր թին առ կայ է «Гегамъ Сергеевичъ Хажакянцъ.

9 март. 1923. Александраполь» կնի քը:

28. «Սրբոյն Եփ րե մի Մա տե նագ րու թիւնք» (1836, Վե նե տիկ, Սուրբ Ղա զա-րի տպա րան)43:

5-րդ էջի վեր նագ րի տակ, սեւ գոյ նի մե լա նով՝«Ի գրոց Սար գիս եպիս[կո պոս]ի տ[է]ր (փա կա գի րը չի բաց ւում)»:

29. Յով սէփ Տէր-Աւա գե ան, Առա ջին մասն փի լի սո փա յու թե ան, որ ասի Տրա մա բա նու թիւն (1840 թ-ին Շու շիի Վի ճա կա ւոր առաջ նոր դի Ղա րա բա ղու Բարձր սրբա զան Մետ րա պօլ տին Բաղ դա սա րայ տպա րա նում տպագր ված)44:Տիտ ղո սա թեր թից յե տոյ եղած սպի տակ երե սին, բաց գոյ նի մե լա նով՝«Ի գրե[ա]նց Յով հան նէս դպիր Բու դա ղե ան ցի, եդե[ա]լ ի ս[ուր]բ

անա պատն ի Սեւ ան: Ի յի շել զխղճա լի հո գի իւր մի ով Ողոր մեա՛-իւ: Հե ռա-ցու ցա նօղքն հե ռաս ցին ի խնա մոցն Ա[ստու ծո]յ: 1829 նոյ[եմ բե րի] 1»:

30. «Յո հան նէ սի Երզն կաց ւոյ վար դա պե տի Բան յա ղագս երկ նա յին զար-դուց՝ չա փա բեր մամբ» (Նոր Նա խի ջեւ ան, 1792)45:Ա. կազ մի Բ. երե սին՝Բաց գոյ նի մե լա նով՝ «Փի լի սո փա յա կան գրքիս գինն»:Դրա տակ՝ «Գիրք որ կո չի Ամե նահ րաշ: Գինն է քսան ղու[ռու]շ»:Ժ. էջի դի մա ցի սպի տակ էջին՝ «Ի մա տե նից Սարգ սի Խա ժա կե[ա]նց46»:72-րդ էջի Բկող մին՝ սեւ շղագ րով՝«Տէր: Հա յոց ՌՅԲ.-ին (1853) ք[ահա]ն[ա]յ Յա կո բե[ա]ն Սա հա ռու նե[ա]նց:Ի 1853 ամի փետ րու ար ամ սոյ եղեւ դես պա նութ[իւն] ի ռու սաց կող մէ

առ յօս ման ցիս ի Պօ լիս, ի ձե ռըն Մեն շի քով47 գե նա րալ իշ խա նին ռու սաց,

43 ՄԳ, համար 496։44 ՄԳ, համար 383:45 ՄԳ, համար 877:46 Հաւանաբար նոյնն է թ. 28-ում յիշուած Սարգիս Խաժակեանցի հետ:47 Ալեքսանդր Սերգէեւիչ Մենշիկով (1787–1869), ծովակալ, գեներալ-համհարզ, պայ ծա-

ռա փայլ իշխան, Ֆինլանդիայի գեներալ-նահանգապետ: 1853 թուականի փետրուարի 16-ին ժամանել է Կ.Պոլիս որպէս Ռուսական կայսրութեան արտակարգ եւ լիազօր դեսպան,

2019 Զ. ՁԵՌԱԳԻՐ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՍԿԶԲՆԱՂԲԻՒՐ 105

որ Հան ջի լով այլ եւ այլ հաս տա տու իս զի ըն դու նեց ու ացէ զհրա ման պա-հանջ մանց իւ րոյ ար քա յին Պոլ սոյ եւ ամ[են]այն ազ գաց ն[ո]ր[այ]: Բայց ոչ առին յանձս իւ րե անց զպա հանջ մունս ռու սաց եւ ոչ պա տիւ ետուն յե շե ալ Մեն շի քո վին եւ անար գու թե ամբ յետս տար ցու ցին նա խա րարքն տաճ կաց մա նա ւանդ շէխ Իս լա մըն, որոյ վասն ար քայն ռու սաց Նի կօ-լայ Պաւ լօ վիչն ան թիւ զօրս առա քե աց սահ մա նագ լուխ եղե ալ տե ղիքն ի վեր անտր Պոն տո սի ծո վուն ի կողմն Դա նուբ գե տոյն (որ է Թու նա[յ] գետ) եւ այս կող մանքն ռսի Բա թու մայ մին չեւ Բա յա զիտ եր կու կող մանքն դէմ յան դիմ[ա]ն չորս տե ղով պ[ա]տ[ե]ր[ա]զմ ետուն, բայց ամեն տեղ ռու-սը յաղ թեց. ի մեր կող մըն որ է Ղարս ք[ա]ղ[ա]ք եր կու ան գամ յաղ թեց եւ շ[ա]տ զօրք ալ սպա նեց եւ բռնեց, շ[ա]տ ալ աւար էառ կամ գնդակ առա ջին 1853-էն նո յեմբ[ե]րի տասն նու թին օրն հինգշ[ա]բթի յես նա-կի պա հոց, որ յետ տա լօղ բօզ ղունքն Ղարս[ա]յ դու քան ներն թալ նե ցին, երկր[ո]րդն 1854 յու լի սի 24-ին օրն Վարդ[ա]վա ռի դէմ ի Թա տէ ոս առ[ա]քե լոյն տօ նի շ[ա]բ[ա]թն էր: Ի Ղարս քա ղաք»:Բ. կազ մի ներ սա կող մին՝«Ի հա րա զա տէ մաք րա փայ լէ յու մեմ նէ տ[է]ր Վ[ա]րդ[ա]ն ք[ա]հ[ա]

ն[ա]յէ գ[ո]րծ[ա]կ[ա]տ[ա]ր Փ[ա]մբ[ա]կու ն[ա]հ[ա]նգի Առա փա յե ան ասի։ Ասի յի շա տակ իւրն եւ իւ րայ նոցն Կա րա պետ անար ժան տ[ի]ր[ա]ցու, որ ման կավ[ա]րժ Թէ ո դո րոս Օհա նե ա նին, որ յամ[ենայն] ժա մա նակ պարտ ան ձին վար կու ցե ալ ի հան դի պող ժա մա նա կին հան գու ցե[ա]լն եւ կեն դան ւոյն լի ու լի սրտիւ Հայր մե ղա յիւ յի շէ եւ ինքն յի շե[ա]լ լի նի յա-ւուր ատե նին: 1842 օգոս տո սի առա ջին օրն»: Շա րու նա կու թիւ նը ռու սե րէն՝ «Тирацу Тьодоросъ Акобянъ»:

31. «Ըն տիր հա տու ածք քա ղե ալք ի գրոց նախ նի եւ ար դի մա տե նագ րաց Հա յոց» (1849, Մոս կուա, Լա զա րե ան ճե մա րա նի տպա րան)48:Տիտ ղո սա թեր թից առաջ եղած սպի տակ պահ պա նա կի Բ. երե սին,

բաց գոյ նի մե լա նով՝«Պար գեւ ե ցաւ այս մա տե ան Մար տի րո սի Թա դէ ո սի աշա կեր տի Ե

(5) դա սա րա նի Արա մե ան ազ գա յին ուսում նա րա նին Հա յոց Դավ րի-ժոյ յա ղագս բա րի բա րօ րու թե ան նո րա եւ յա ռա ջա դի մաց ուս ման: Ի 24

Կ. Պոլսից հեռացել է յունիսին: Դրան յաջորդել է Ղրիմի պատերազմը. տե՛ս «Ռուսաց դիւա-նա գիտութիւնը միջազգային յարաբերութիւնների համակարգում (18–19 դդ.)», Երեւան, 2005, էջ 298–302, հմմտ. «Энциклопедический словарь», т. XIX, С.-Петербургь, 1896, էջ104/:

48 ՄԳ, համար 385:

106 ՏԻԳՐԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ, ՏԻՐՈՒՀԻ ՍԻՐԵԿԱՆԵԱՆ 2019 Զ.

յու նի սի 1880 ամի: Առ[աջ նորդ] Ա[թո ռոյ] Հա յոց Գրի գոր Ար քեպ[իս կոպ]ոս Ման դի դենց»:

32. «Մեկ նու թիւն Թղթոյն Պօ ղո սի առ Եփե սա ցիս, յօ րի նե ալ ի բազ մար-դիւն Պետ րոս ար քե պիս կո պո սէ Աղա մա լե ան Բեր դու մե ան ցի» (1850, Երու սա-ղէմ, Սրբոց Յա կով բե անց տպա րան)49:Տիտ ղո սա թեր թի հա կա ռակ երե սին, գրու ած սեւ մե լա նով՝ ըն թեռ նե-

լի վա յել չագ րով:«Եղեւ յի շա տակ ի ս[ուր]բ վանս Անա[պա]տիս Սեւ ա նայ զայս ոս կէ

մա տե ան գիրքս Մեկ նու[թ]ե[ան Եփե սաց ւոց թըղ թոյն Պօ ղո սի արա րե[ա]լ ի Պետ րոս Ար քեպ[իս կո պո]սէ Աղա մա լե ան Բեր դու մե[ա]նցէ, ո[ր]պ[էս]զի լի ցի եւ կաց ցէ մշտնջե նա կան յի շա տակ առա ջի Ա[ստծո]յ իբր պատ ճառ փրկու[թ]ե[ան] հոգ ւոց ծնո ղացն իմոց Խա չա տու րին եւ Յու ղի տա յին եւ իմ տա ռա պե լոյս: Նու աստ Յա րու[թ]ի[ւն] վ[ա]րդ[ա]պետ Չատ րե ան Մար ջա-նե[ա]նց: Ի 19 յու նի սի 1882 ամի»:Յի շա տա կա րա նի տակ, առա ջա բա նին յա ջոր դող վրի պակ նե րի 7-րդ

էջի ներք նա մա սում, էջա կա լու մի 3-րդ էջի վրայ առ կայ է ձու ա ձեւ «Կնիք Ս[ուր]բ Անա պա տին Սեւ ա նայ» դրոշ մակ նիք:

33. Հ. Ամբ րո սի ոս Գալ ֆա յե ան, Հա մա ռօտ պատ մու թիւն մի ջին դա րու (1850, Վե նե տիկ, Սուրբ Ղա զա րի Մխի թա րե ան տպա րան)50:Տիտ ղո սա թեր թից առաջ եղած սպի տակ պահ պա նա կի Ա. երե սին,

գե ղե ցիկ վա յել չագ րով:«Նու էր երախ տե աց եւ սի րոյ առ հո գե կիր իմ Հայր Գաբ րի էլ վ[ա]րդ[ա]

պետ Այ վա զովս քի: Հ. Ամբ րո սի ոս Գալ ֆա յե ան: (Ստո րագ րու թիւն): Փա րիզ, 15 յու լիս, 1853»51:Գրքի տիտ ղո սա թեր թին եւ այ լուր առ կայ է «Մա տեն[ա]դ[ա]ր[ա]ն

հ[ոգեւ որ] ճեմ[արա նին] Մ[այր] Ա[թոռ] Ս[ուրբ] Էջ մի ած նի» նշու մով կնիք:

34. Գրի գոր Նա րե կա ցի, Մա տե ան ող բեր գու թե ան (1850, Կ. Պո լիս Պօ ղոս Արա պե ա նի տպա րան)52։

49 ՄԳ, համար 377:50 ՄԳ, համար 348:51 Տ. ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ , 2018 թուականի Լաւագոյն ընթերցող: Մի եզակի նուիրագիր, Երեւան,

2018, էջ 25:52 Գտնւում է Ապարանի տարածաշրջանի Արագած գիւղում:

2019 Զ. ՁԵՌԱԳԻՐ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՍԿԶԲՆԱՂԲԻՒՐ 107

296 էջի ուղ ղա հա յաց եւ ներ քեւի լու սանց քի վրա՝«Ի 1868 ամի փետ րու ա րի 7-ին պա տա հե ցաւ երե կո յե ան եօթն ժա մուն

ամե նա սաս տիկ երկ րա շարժ, եղեւ Բա րե կեն դա նի ետի եր կու շաբ տու եւ ես այն ժա մուն գրե ցի զայս տե ղե կու թիւնն որ է անունն Յօ հան նէս Զօ րո-յե անց զայս գրո ղի»53:

35. «Հա ւա քումն պատ մու թե ան Վար դա նայ Վար դա պե տի» (1862, Վե նե-տիկ, Սուրբ Ղա զա րի տպա րան) եւ (էջ 1–184) «Կի րա կո սի վար դա պե տի Գան-ձա կեց ւոյ Հա մա ռօտ պատ մու թիւն» (1865, Վե նե տիկ, Մխի թա րե անց տպա-րան) (էջ 1–265) մի աս նա կան կազ մի տակ եղած գրքի վրայ54:Եր կու գրքե րի տիտ ղո սա թեր թե րին՝«Ար շակ Տէր-Մի քէ լե ան»:Առա ջին գրքի Ա. էջի վեր նա մա սում տպա գիր նու ի րա գիր՝«Ս[ուրբ] Էջ մի ած նի Մա տե նա դա րա նին: Հա մա ձայն կտա կի վա ղա-

թա ռամ դոկ տոր աս տու ա ծա բա նու թե ան Ար շակ Տէր-Մի քէ լե ա նի: Նու ի րում է նրա եղ բայր Սեդ րակ Տէր-Մի քէ լե ա նը»:Գրքի տիտ ղո սա թեր թե րին եւ բազ մա թիւ էջե րին առ կայ է «Մա-

տեն[ա]դ[ա]ր[ա]ն հ[ոգեւ որ] ճեմ[արա նին] Մ[այր] Ա[թոռ] Ս[ուրբ] Էջ-մի ած նի» նշու մով կնիք:

36. «Հրա հանգ քե րա կա նու թե ան հա յե րէն լե զուի» (1869, Թիֆ լիս, Հ. Էն ֆի-ա ճե անց եւ ընկ. տպա րան)55:Ի ներքս Ա. կազ մի պահ պա նա կի, դժու ար նշմա րե լի, բաց

գոյ նի մե լա նով:«Գիւ ղա ցին գու թա նը քշեց դաշտ եւ սկսեց փո րել գե տի նը: Գիւ ղա ցու

անունն էր Մար կոս Կի րա կո սե ան»:

37. «Սի մէ ոն վար դա պե տի Ապա րա նեց ւոյ Վի պա սա նու թիւն սակս Պահ լա-ւու նե ացն զար մի» (1870, Վա ղար շա պատ, Սուրբ Էջ մի ած նի տպա րան)56։Տիտ ղո սա թեր թի վեր նա մա սում, բաց գոյ նի մե լա նով՝«Ի գրոց Յու սիկ վ[ար դապ]ետի Մով սի սե ան: Թ[ուին] 1878»:

53 Տ. ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑԻ «Արագած» անտիպ հանրագիտարանից:54 ՄԳ, համար 404:55 ՄԳ, համար 502:56 ՄԳ, համար 300:

108 ՏԻԳՐԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ, ՏԻՐՈՒՀԻ ՍԻՐԵԿԱՆԵԱՆ 2019 Զ.

38. «Յա ւի տե նա կան կե անք» (1871, Թէ ո դո սիա, Խա լի բե ան ուսում նա րա-նի տպա րան)57:Ա. պահ պա նա կի Ա. կող մում, մա տի տով«1912 թ. (ամի սը չի նշւում) 16-ին սոյն գիր քը ստա ցայ, իսկ մնա ցե ալ

60–65 օրի նակ յանձ նու եց տպա րա նի վար չու թե ա նը: Գ. Ներ սէ սե ան»:

39. Յ.Խ.Ք. Միր զա բէ գե անց, Պար տի զակ (1875, Բա գու, Ն. Մա լա ֆէ ե ան ցի տպա րան)58:Տիտ ղո սա թեր թի վեր նա մա սում, բաց գոյ նի մե լա նով«Մշակ»-ի խմբագ րու թե ա նը նու ի րում է խո րին յար գան քով Հե ղի նակը»:

40. Յով հան նէս Տէր-Աբ րա հա մե ան, Նոր ըն թեր ցա րան բա րո յա կան ուս-մանց (1876, Ռոս տով (Դօ նի), Յով հան նէս Տէր-Աբ րա հա մե ա նի տպա րան)59:Կազ մի ներ սա կող մի վեր նա մա սում, բաց գոյ նի մե լա նով՝«Նու իր ւում է Գրի գոր Թա մի րե անց: Դաւ րի ժու ազ գա յին ըն թեր ցա րա-

նին: 1881, 6 մա յիս»:1-ին էջին առ կայ է ձու ա ձեւ կնիք «Ըն թեր ցա րա նա կան: Դավ րէժ,

1874» նշու մով:

41. «Խորհր դա ծու թիւն դօկ տօր Նել սըն Ամե րի կաց ւոյ եւ յա ւե լու ած ներ», աշ խա տա սի րու թե ամբ Գրի գոր քհնյ. Ման դա կուն ւոյ, (1880, Թիֆ լիս, Ա. Օ. Մէ-լիք-Շահ նա զա րե ան ցի տպա րան)60:Տիտ ղո սա թեր թից յե տոյ եղած էջի Բ. երե սին, գե ղե ցիկ վա յել չագ րով՝«Բարձ րա պա տիւ նո րին Սա հակ վ[ա]րդ[ա]պ[ե]տ Բաղ դա սա րե[ա]

նց[ին], ի նշան երախ տա գի տու թե[ան] … 27 յու նի սի 1885 ամի, Ալեք սանդ-րա պոլ: Խո նարհ ծա ռայ Աղեք սանդր ք[ա]հ[անա]յ Ամա տու նի»:Տիտ սոս թեր թի Ա. կող մին, վեր նագ րի վեր նա մա սում առ կայ է կնիք՝

«Սա հակ Վար դա պետ Բաղ դա սա րե անց»:

42. Մխի թար Գոշ, Դա տաս տա նա գիրք Հա յոց (1880, Վա ղար շա պատ, Սուրբ Էջ մի ած նի տպա րան)61:

57 ՄԳ, համար 545:58 ՄԳ, համար 476:59 ՄԳ, համար 529:60 ՄԳ, համար 686:61 ՄԳ, համար 622:

2019 Զ. ՁԵՌԱԳԻՐ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՍԿԶԲՆԱՂԲԻՒՐ 109

Տիտ ղո սա թեր թին, վեր նագ րից վեր՝«Այս գիր քը ուսոց Մե ջիդ մե ցի տէր Գէ որ գի տվեց: Մա յիս 19-ին, 1912 ամի»:Բ. կազ մի ներ սա կող մում, ուղ ղա հա յաց տար բե րա կով՝«Մկրտիչ Տ[է]ր Գէ որ գե ան Ֆի տա նե անց»:

43. Պերճ Պռօ շե անց, Հա ցի խնդիր (1880, Թիֆ լիս, Յ. Մար տի րո սե ան ցի տպա րան)62:Տիտ ղո սա թեր թին, վեր նագ րից վեր՝«Ալէք սանդ րա պո լու օրի որ դա կան դպր[ոցի] գրա դա րա նին նու էր:

Յ[ով հան նէս] Բա բա յե անց63: 10 դեկ տեմ բե րի 1880 ամի»:Նոյն տիտ ղո սա թեր թի աջ եզ րին ուղ ղա հա յե աց, կար միր թա նա քով,

գրե թէ անըն թեռ նե լի՝«Ստո րագ րեց զա պաս ծառ[այ]ութե ան Չօ պա նե ան ցը: Ախալ քա լակ

գա վա ռից Ղօ չա բեկ գիւ ղա ցի եւ … աղէ որ վէ ցավ յա ռա ջաց …: 1917 թ. 2-ն մա յի սի»:

44. Սար գիս քհնյ. Բէգ-Նա զա րե անց, Հա մա ռօտ քրիս տո նէ ա կան վար դա-պե տու թիւն (1892, Թիֆ լիս, «Արօր» տպա րան)64:Տիտ ղո սա թեր թից առաջ պահ պա նա կի Ա. երե սին, գե ղե ցիկ վա յել-

չագ րով՝«Նու էր աշ խա տա սի րո ղից Ս[ուրբ] Էջ մի ած նի վա նա կան գրա դա րա նին»:

45. Աղէք սանդր Երի ցե անց, Ամե նայն Հա յոց Կա թո ղի կո սու թիւ նը եւ Կով-կա սի Հայք (1892, Թիֆ լիս, Մ. Շա րա ձէի տպա րան)65:Տիտ ղո սա թեր թի ներ քին երե սին, գե ղե ցիկ վա յել չագ րով՝«Մե ծար գոյ պա րոն Կա րա պետ Կոս տա նե ա նին նու էր հրա տա րակ չից:

Աբ րա համ Բա բա նե ա նից»:

46. Թով մա Մե ծո փե ցի, Յի շա տա կա րան (1892, Թիֆ լիս, Յ. Մար տի րո սե-ան ցի տպա րան)66:Տիտ ղո սա թեր թի գլխա մա սում, գե ղե ցիկ վա յել չագ րով՝

62 ՄԳ, համար 1194:63 Հեղինակը գիրքը նուիրել է տպագրութեան հովանաւորին:64 ՄԳ, համար 654:65 ՄԳ, համար 439:66 ՄԳ, համար 1145:

110 ՏԻԳՐԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ, ՏԻՐՈՒՀԻ ՍԻՐԵԿԱՆԵԱՆ 2019 Զ.

«Գէ որ գե ան հո գեւ որ ճե մա րա նի մա տե նա դա րա նին նու էր: (Ստո րա-գրու թիւն հե ղի նա կի)»:Տիտ ղո սա թեր թին եւ 87-րդ էջին առ կայ է «Մա տեն[ա]դ[ա]ր[ա]

ն հ[ոգեւ որ] ճեմ[արա նին] Մ[այր] Ա[թոռ] Ս[ուրբ] Էջ մի ած նի» նշու մով կնիք:

47. Ի. Հ. Ինգ րա յամ, Ադի նա յի նա մակ նե րը: Թա գա ւոր ի տա նէ Դաւ թի (1892, Թիֆ լիս, Յով հան նէս Մար տի րո սե ան ցի տպա րան)67:Տիտ ղո սա թեր թի գլխա մա սում, գե ղե ցիկ վա յել չագ րով՝«Նու էր Գ[էոր գե ան] ճե մա րա նի մա տե նա դա րա նին: Թարգ ման չից»:Տիտ ղո սա թեր թին առ կայ է «Մա տեն[ա]դ[ա]ր[ա]ն հ[ոգեւ որ]

ճեմ[արա նին] Մ[այր] Ա[թոռ] Ս[ուրբ] Էջ մի ած նի» նշու մով կնիք:

48. Հ. Առա քե լե ան, Խրի մե ան Հայ րի կի կա թո ղի կո սա կան ընտ րու թիւ նը (1892, Թիֆ լիս, Մ. Գ. Ռօ տի նե ան ցի տպա րան)68:Տիտ ղո սա թեր թի գլխա մա սում, գե ղե ցիկ վա յել չագ րով:«Նո րին Սրբազ նու թիւն տե առն Արիս տա կէ[ս] եպ[ի]սկո պո[սի]ն[ խո-

րին յար գան քով նու ի րում է հե ղի նա կը»:

49. Պ.Նեզ վա նօվ, Մու կու չի հա ւի կը (1894, Թիֆ լիս, Վրաց հրատ. ընկ. տպա րան)69:Տիտ ղո սա թեր թին, վեր նագ րի տակ, գե ղե ցիկ վա յել չագ րով՝«Հա յոց հրա տա րակ չա կան ըն կե րակ ցու թիւ նից: Յի շա տակ: Ի Սեւ ան:

1894, սեպտ[եմ բեր] 17»:Նոյն յի շա տա կա րանն առ կայ է 55-րդ էջին յա ջոր դող՝ «Ան ճոռ նի բա-

դի կը» (Ան դէր սէն) հե քի ա թի վեր նագ րի տակ:

50. Ներ սէս Տէր-Կա րա պե տե ան, Խա չա տուր Աբո վե ան (1897, Թիֆ լիս, Մ. Շա րա ձէ եւ ընկ. տպա րան)70:Տիտ ղո սա թեր թին, հե ղի նա կի անու ան աջ կող մում, գե ղե ցիկ վա յել-

չագ րով՝

67 ՄԳ, համար 428:68 ՄԳ, համար 673:69 ՄԳ, համար 1157:70 ՄԳ, համար 231:

2019 Զ. ՁԵՌԱԳԻՐ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՍԿԶԲՆԱՂԲԻՒՐ 111

«Նո րին գե րա զան ցու թիւն սրբա զան Արիս տա կէս եպիս կո պոս71 Հաս-րա թե ա նին խո նար հա բար: Հե ղի նակ: 1897 թ. դեկ[տեմ բե րի] 4»:

51. Ս. Ծո ցի կե ան,Վե հա փառ Հայ րի կը Բա գու (1898, Բա գու, «Արօր» տպա րան)72:Տիտ ղո սա թեր թի գլխա մա սին սեւ թա նա քով, շղագ րով՝«Պատ[կա նում է] «Արա րատ» ամ սագ րի խմբագ րու թե ան[ը]: Յար-

գանք նե րով գրո ղը: 27 մա յիս /18/98»:

52. Ղա զար քհնյ. Յով սէ փե ան, Ակ նարկ ներ Ուտի ա ցի եւ մահ մե դա կան Հա-յե րի մա սին (1904, Թիֆ լիս, «Հեր մէս» տպա րան)73:Տիտ ղո սա թեր թի գլխա մա սին բաց գոյ նի թա նա քով, շղագ րով՝«Բարձ րա պա տիւ տ[էր] Եփ րեմ վարդ[ապետ] Սու քի ա սե ա նին, ըն կե րա-

կան նու էր: Հե ղի նա կից: 23 փետր[ուա րի] 1905 թ.: Թիֆ լիս»:Տիտ ղո սա թեր թին առ կայ է «Կնիք Մա տե նա դա րա նի Ս[ր]բ[ո]յ Էջ մի-

ած նի: 1888» դրոշ մը:

53. «Անգ լի ա յի պե տա կան կազ մը եւ քա ղա քա կան կու սակ ցու թիւն նե րը», կազմ.՝ Մ. Բար խու դա րե ան (1907, Մոս կուա, Ք. Բար խու դա րե ա նի տպա րան)74:Տիտ ղո սա թեր թի գլխա մա սին սեւ թա նա քով, շղագ րով՝«Բարձ րա պա տիւ Յու սիկ վ[ար դա պետ] Զամ բա բե ա նին բա րե կա մա կան

նու էր: Մ. Բար խու դա րե ա նից: 1 ապ րի լի 1908 թ.»:

54. Ներ սէս քհնյ. Հեր թեւ ցե ան, Ամուս նու թիւ նը ազ գե րի կե ան քում (1908, Նոր Նա խի ջեւ ան, Ս. Աւա գե ա նի տպա րան)75:Տիտ ղո սա թեր թի գլխա մա սին կապ տա ւուն թա նա քով, շղագ րով՝«Բարձ րա պա տիւ Տէր-Արիս տա կէս վար դա պետ Զու լո յե ա նին կա տա րե ալ

յար գա նօք: 1908 28 նո յեմ բե րի, Էջ մի ա ծին»:

55. «Ագա թան գե ղո սի Պատ մու թիւն Հա յոց» (1909, Թիֆ լիս, Մնա ցա կան Մար տի րո սե ան ցի տպա րան)76:

71 Նոյնն է 1892 թ. 48 համարով յիշուած Արիստակէս եպիսկոպոսի հետ:72 ՄԳ, համար 791:73 ՄԳ, համար 270:74 ՄԳ, համար 729:75 ՄԳ, համար 791:76 ՄԳ, համար 1304:

112 ՏԻԳՐԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ, ՏԻՐՈՒՀԻ ՍԻՐԵԿԱՆԵԱՆ 2019 Զ.

Տիտ ղո սա թեր թի գլխա մա սին սեւ թա նա քով, շղագ րով՝«Մայր Աթո ռի Մա տե նա դա րա նին աշ խա տող նե րից եւ հրատ[արակ-

չա կան] յանձ նա ժո ղո վից: 1910, յու նու ար 31»:

56. Բաբ գէն վար դա պետ, Հայ կա կան հար ցը եւ Պօ ղոս Նու բար փա շան (1914, Վա ղար շա պատ, Մայր Աթո ռի տպա րան)77:Տիտ ղո սա թեր թի գլխա մա սին սեւ թա նա քով, շղագ րով՝«Սեւ ա նի վան քի գրա դա րա նին: Բաբ գէն վար դա պե տից: 28 յու լի սի

1914: Սեւ ա նում»:

57. Գա րե գին վար դա պետ Յով սէ փե անց, Թով մա Մե ծո փե ցու կե ան քը (առանձ նա տիպ) (1914, Վա ղար շա պատ, Սուրբ Էջ մի ած նի տպա րան)78:Տիտ ղո սա թեր թին, թեք շղագ րով՝«13 IV 1915:Դու ես, լը ճակ,Հուր անու շակ,Ճգնա րա նը լուս նե ա կի,Ջինջ հա յե աց քիդ յա տա կիցԻնձ է նա յում ու ժպտումԵւ դա ղու ած իմ սրտումԹախ ծու թե ան դա լուկ ժպիտ ներ սփռ[ում]»79:

РЕЗЮМЕ

Для нашей истории имеют ценность первоисточника также записи, сде-ланные на страницах армянских первопечатных книг. Начиная с 1512 г. на от-крытых страницах печатных книг, на белых страницах под переплетами, на полях делались записи, которые обладают ценностью первоисточника и могут пролить свет на историю армянского народа, армянской печатной книги и ис-следование других явлений времени.

77 ՄԳ, համար 467:78 ՄԳ, համար 274:79 Դժուար է որոշել չափածոյ յիշատակարանն ո՞ւմ է պատկանում, հնարաւոր է, որ գրած

լինի Գարեգին վարդապետ (հետագայում Կաթողիկոս) Յովսէփեանցը:

2019 Զ. ՁԵՌԱԳԻՐ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐԸ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՍԿԶԲՆԱՂԲԻՒՐ 113

На их основе можно узнать какой путь прошли печатные книги, узнать ме-ста, где они были найдены, узнать о дарителях, покупателях, действительных владельцах книг, церквях, церковных библиотеках-хранилищах, где они храни-лись и т.п. В них сообщаются также многие другие сведения.

SUMMARY

For our history, the records made on the pages of Armenian incunabula are also of primary value. Since 1512, records have been made on the open pages of printed books, on white pages under binding, in the margins, which have a value of a primary source and can shed light on the history of the Armenian nation, the history of the Armenian printed books, and the study of other phenomena of the time.

On their basis one can fi nd out the pathway of printed books, the place/places, where they have been found, learn about donors, customers, actual owners of books, as well as about collaborators, churches, church depository libraries, where they have been kept, etc. They also provide much more information.

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ՍԱԹԵՆԻԿ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆԲանասիրական գիտ. թեկնածու, ԳԻ

ՀԱՅՈՑ ԲԱՌԻ ՏԱՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՎԱՐՈՒԺԱՆ ՈՍԿԱՆՅԱՆԻ «ՇՇՈՒԿՆԵՐԻ ՄԱՏՅԱՆ» ՎԵՊՈՒՄ

ԱՆ ՎԻ ՃԵ ԼԻ Է՝ զո րեղ են այն գրող նե րը, որոնց տե սո ղու թյան եզ րա գի-ծը նյու թա կան աշ խար հը չէ, որոնց ներ քին աչ քը ճեղ քում է զու գա-

հեռ իրա կա նու թյուն նե րի սահ ման նե րը եւ վստա հա բար հայ տա րա րում՝ աշ խար հի ճա նա չե լի ու թյու նը առար կա յա կան կա ղա պար նե րի ներ սում չէ. դեռ ավե լին՝ նրանք մտքի զո րու թյամբ հա տում են մահ կա նա ցու-ին պար տադր ված բո լոր ար գե լա փա կոց նե րը եւ գե ղա կեր պում ան տես-նե լին ու անի մա նա լին: Հա յաց քի ընդգրկ ման ան սահ մա նու թյան բա-ցա ռիկ օրի նակ է Վա րու ժան Ոս կա նյա նի «Շշուկ նե րի մա տյան» վե պը, իս կա պես դա րա կազ միկ վեպ՝ սյու ժե տա յին հոս քե րի առա տու թյամբ, հո գու զար մա նա լի փո խա կեր պում նե րով, պատ կե րի գե ղա գի տա կան ան սո վոր տա րո ղու թյամբ:Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան գե ղար վես տա կան պատ կե րագ րում նե-

րը հիմ նա կա նում եղել են դրվա գա յին: Ան կա խու թյան շրջա նի գրա կա-նու թյունն այդ բա ցը լրաց րեց: Այս թե մա յով պետք է առանձ նաց նել եւ ար ժեւ ո րել Վա հագն Գրի գո րյա նի «ժա մա նա կի գե տը» վե պի պատ կե-րա կա ռու ցում ներն ու սյու ժե տա յին զար գա ցում նե րը, որոնք առա վել ամ բող ջա կա նո րեն են գե ղագ րում ցե ղաս պա նու թյան պատ մու թյան ծա-գում նա բա նու թյունն ու ըն թաց քը, սպան դի մի ջոց ներն ու նպա տակ նե-րը: Թե մա յի հե տեւ ո ղա կան զար գա ցում կա նաեւ Ալեք սանդր Թոփ չյա նի «Եւ ան գամ մա հից հե տո» վե պում Ռու բեն Սեւ ա կի, Դա նի ել Վա րու ժա նի եւ առ հա սա րակ Չանղ րի տա րագր ված նե րի տա ռա պանք նե րի եւ սպան-դի սահմռ կե լի տե սա րան նե րով: Օտա րա գիր հայ հե ղի նակ նե րը նույն-պես վեր ջին տաս նա մյա կում գե ղար վես տա կան պա տում ներ ստեղ ծե ցին այս թե մա յով՝ Պի տեր Բա լա քյա նի «Ճա կա տագ րի սեւ շու նը», Ան տո նիա Արս լա նի «Ար տույտ նե րի ագա րա կը», Նեն սի Գրի գո րյա նի «Զա բել», Քրիս Բոհ ջա լյա նի «Ավա զե ամ րո ցի աղ ջիկ նե րը» վե պե րը: Եղեռ նից փրկված-նե րի եր րորդ սե րուն դը, վե րա դառ նա լով իր ակունք նե րին, փրկում է

2019 Զ. ՀԱՅՈՑ ԲԱՌԻ ՏԱՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ «ՇՇՈՒԿՆԵՐԻ ՄԱՏՅԱՆ» ՎԵՊՈՒՄ 115

հի շո ղու թյան կտրտված ու մթագ նող պա տա ռիկ նե րը, վե րա կանգ նում Հա յոց Մեծ եղեռ նի հա մա պատ կե րի ամ բող ջա կա նու թյու նը:

«Դժվար է 1915 թվա կա նի մա սին չխո սե լը, բայց դժվար է գե ղար-վես տով խո սե լը»1,— իրա վա ցի ո րեն նկա տում ու ցա վում էր Հրանտ Մա-թեւ ո սյա նը, բայց այս տագ նապն ար դի հայ գրա կա նու թյու նը, մաս նա-վո րա պես ար ձակն այ լեւս չու նի, հա վա նա բար ժա մա նակ ու հե ռա վո րու-թյուն էր պետք բա ռի վթա րը վե րաց նե լու հա մար. ցա վի նյար դը պետք է ապա քին վեր:Բա ռի օղա կա ձեւ մա հը. Վա րու ժան Ոս կա նյա նի «Շշուկ նե րի մա-

տյան» -ը կորս ված բա ռի պատ մու թյունն է: Բա ռի զո րու թյան սահ մա նը ցա վի ուժգ նու թյունն է, ցա վը սպա նում է գի տակ ցու թյու նը, դա ժա նու-թյան կա տա րե լու թյու նը փո խա կեր պում է բա ռը, ար տա բեր ման թրթիռ նե-րի հա ճա խա կա նու թյու նը թու լա նում է՝ այն վե րա ծե լով հա մար ժեք զգա յա-կան դրսեւ ո րում նե րի: Հո գու ներ փակ ծա վա լում նե րից բա ռը խեղ ճա նում է, կորց նում հնչե ղու թյու նը, դա տարկ վում ինքն իրե նից եւ չի զո րում լցվել նոր բո վան դա կու թյամբ: Ըստ պատ մա կան ճշմար տու թյան եւ «Շշուկ նե-րի մա տյան»-ի՝ Հա յոց Մեծ եղեռ նի գա ղա փա րա բան ներն առա ջի նը վե-րաց րին միտ քը բա ռա վո րո ղին. «Նախ եւ առաջ մեր բա նաս տեղ ծը սպա-նե ցին»,— ասաց Շա վարշ Մի սա կյա նը: Թշնա մի նե րը գի տե ին, որ որ պես ազգ նրանց ոչն չաց նե լու հա մար նախ պետք էր ան հա պաղ բա նաս տեղ ծին սպա նել: Հարս տա հար ված ու վտանգ ված մի ժո ղովր դի հա մար բա նաս-տեղ ծը դառ նում է առաջ նորդ»2: Հրե շա բար մորթ վե ցին հա յոց բա ռի ար-քա նե րը՝ Դ. Վա րու ժա նը, Սի ա ման թոն, Ռ. Սեւ ա կը, Գր. Զոհ րա պը… Մտքի տի րա կալ նե րից ազատ վե լուց հե տո սկսվեց մարմ նի աս տի ճա նա կան խոշ-տան գու մը: Հա յոց գե նի ոչն չաց ման այս պի սի հա մա կարգ ված գե ղա կեր-պում առ այ սօր ար վես տի մա կար դա կում չի եղել: Մա հա բեր օղակ նե րի գե ղար վես տա կան պատ կե րը բա ռի խո րա հուն ծա վա լում նե րով ճեղ քում է երեւ ա կա յու թյան բո լոր հնա րա վոր դի մադ րու թյուն նե րը՝ պատ կե րի վե րա-ծե լով ան պատ կե րագ րե լին, բա նա կա նու թյամբ մերժ վո ղը եւ երկն քի բո լոր օրենք նե րով բա ցառ վո ղը: «Հոգ նու թյան, ցրտի, սո վի, թա լան նե րի եւ ջար-դե րի պատ ճա ռով տե ղա հան ված գրե թե մե կու կես մի լի ոն մարդ կան ցից կես մի լի ո նը մա հա ցան առա ջին օղա կին հաս նե լուց առաջ: Նրանց վրա

1 Հ. ՄԱԹԵՒՈՍՅԱՆ , Սպիտակ թղթի առջեւ, Երեւան, 2004, էջ 33:2 Վ. ՈՍԿԱՆՅԱՆ , Շշուկների մատյան, թարգմանությունը ռումիներենից՝ Սարգիս Սելյանի,

2012, էջ 287: Հետագա մեջբերումները կարվեն այս գրքից, էջը կնշվի տեղում:

116 ՍԱԹԵՆԻԿ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ 2019 Զ.

ավե լա նում էին այն տեղ հաս նող նե րը, բայց ոչ թե իրենց ոտ քե րի վրա, այլ Տիգ րի սի եւ Եփ րա տի ջրե րի» (էջ 306): Ըստ հիմ նա վոր մշակ ված ծրագ-րի՝ մահ վան յուր աքան չյուր օղակ, որ իրա կա նում հա մա կենտ րո նաց ման ճամ բար էր, ոչն չաց ման իր մե թոդ ներն ուներ՝ հո գին մարմ նից զա տե լու երեւ ա կա յե լի ու անե րեւ ա կա յե լի ձեւ ե րով: Երկ րորդ օղակն ար դեն սո վի եւ աղի քա յին հի վան դու թյուն նե րի ճի րան նե րում էր. զո հերն այն քան շատ էին, որ «հրա մա նա տա րը հրա հան գեց, որ նախ քան թա ղե լը մե ռյալ նե րը եր կու-երեք օր ճամ բա րի եզ րին մնան: Այդ պի սով հող մա ծուփ լի նե լով ՝մե-ռյալ նե րը չո րա նում էին, սմքում ու քիչ տեղ էին գրա վում, եւ խմբա կան գե րեզ ման ներն ավե լի տա րո ղու նակ էին դառ նում» (էջ 310). երիտ թուր-քե րը հղա ցել էին մի ամ բողջ ազգ ան գե րեզ ման չո րաց նե լու ոճի րը: Եր-րորդ օղա կում ազ գի մար մի նը կրծում էր սեւերեկի (տի ֆի) վարակը, սո-վից ու ցրտից կե ղեք վող հո գի նե րը երկ նա յին կամքն էին փնտրում, իսկ եր կինքն ան զոր էր, քան զի Սի րի ա յի անա պատ նե րի մահ վան օղակ նե րում ինքն Աստ ված էր մեռ նում եւ նրա արար չա գոր ծու թյան կա տա րյալ ձեւ-ե րը. «Աստ ված մա հա մերձ է, կին,— ասաց տղա մար դը՝ Ռու բեն Շեյ թա-նյա նը:— Ահա իր հրեշ տակ ներն ար դեն մե ռան» (էջ 313): Տաս նա մյակ ներ առաջ հայտ նի փի լի սո փան գու ժել էր այդ մա սին. «Լի նե լի՞ք բան էր: Այս ծեր սուրբն իր ան տա ռում դեռ ոչինչ չէր լսել այն մա սին, որ Աստ ված մե-ռած է»3:Սեւերեկով բռնված թա փա ռող գաղ թա կա նը շնից ավե լի վտան գա-

վոր էր, եւ դրսի աշ խար հը նրան վռնդում էր ձեռքն ըն կած ամեն բա նով՝ ընդ հուպ կա տա րյալ ջարդ կազ մա կեր պե լով: Հա յի ինք նու թյու նը հիմ նա-վո րա պես ավեր ված էր: Բա ռը դե ռեւս պահ պա նող տան ջա հար հո գի նե րը կորց րին ժա մա նա կի հաշ վե լի ու թյու նը. տա րա ծու թյունն ու ժա մա նա կը նրանց հա մար այ լեւս չգո յող չա փում ներ էին, իրենց լքած Աստծու հետ հա րա բեր վե լու ան զոր փոր ձեր դեռ պա տա հում էին: Պայ մա նա կան ժա-մա նա կի մեջ Ճրա գա լույց սահ մա նե ցին ու փոր ձե ցին երկր պա գել Բարձ-րյա լի աղո տա ցող կեր պա րը. «Նրանք, ով քեր դեռ մի կտոր մոմ ունե ին, վա ռե ցին այն: Հեր մի նեն ասաց. «Ձգե ցե՛ք լույ սը տեսն վի»: Ամ բողջ մո մը վա ռե ցին՝ տաք մեղ րա մո մը մատ նե րով լի զե լով եւ ափե րի վրա տա րա-ծե լով: Հար կա վոր էր մի կտոր էլ պա հել Հա րու թյան գի շեր վա հա մար: «Մին չեւ այն ատեն,— ասաց Ռու բե նը՝ ներ բան նե րը ծած կե լով,— բո լորս մե ռած պի տի ըլ լանք» (էջ 315):

3 Ֆ. ՆԻՑՇԵ , Այսպես խոսեց Զրադաշտը, Երեւան, 2008, էջ 47:

2019 Զ. ՀԱՅՈՑ ԲԱՌԻ ՏԱՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ «ՇՇՈՒԿՆԵՐԻ ՄԱՏՅԱՆ» ՎԵՊՈՒՄ 117

Բո լոր մյուս օղակ նե րում ազ գի մար մի նը քայ քայ վում էր՝ անզ գա յաց-նե լով նաեւ բա ռը հնչյու նա վո րող լա րե րը: Բա ռը ապ րեց նե լու եւ սե փա-կան ցա վը փո խան ցե լու հա մար գաղ թա կան ներն այն գրում էին աք սո րի ճա նա պարհ նե րին, բայց ինչ պես իրենք, հա յոց բա ռը նույն պես հայ րե նա-զուրկ էր եւ արագ լուծ վեց անա պա տի փո շի նե րում. «Շա րա սյու նե րը լռե-լյայն իջան մահ վան հետ հա ղոր դակ ցու թյան աս տի ճան նե րով գու ցե այն պատ ճա ռով, որ ներ քին տա ռա պան քը շատ ուժեղ էր՝ ինչ-որ բան դուրս հա նե լու» (էջ 341):Բա ռը հա ղոր դե լու գյու տե րից մեկն այն հայ պա տա նի նե րի մաշ կին

գրելն էր. այս մի ջո ցով մահ վան օղակ նե րի մա սին տե ղե կու թյու նը դուրս էր գա լիս, բայց շու տով հայտ նա բեր վեց, ու սպան վե ցին այս կերպ գո յող բառն ու նրան կյան քի կո չո ղը: Վեր ջին օղա կում մար մին նե րը կմախ քա-ցել էին, կորց րել իրենց ստվեր նե րը կամ իրենք հենց ստվեր ներ էին. մա-հը հաղթ վել էր աք սո րյալ նե րից: Մահ վան պար տու թյան մի բա ցա ռիկ պատ կեր է սի րա հար զույ գի լու սար ձա կող մար մին նե րի տար րա լու ծու-մը անա պա տի անեզ րու թյան մեջ. սի րով սրբա գործ ված մարմ նե ղեն կա-տա րե լու թյունն ան գամ տի ե զեր քի օրենք նե րով ոչն չաց ման են թա կա չէր. «Ռու բե նը իրա վունք ունի: Աստ ված մե ռավ: Հոս, ուր վեր ջին ան գամ տե-սար իրենց, Դեյր Էզ-Զո րի ճամ բա րին եզեր քը, Եդե մի պար տե զին սահ-մանն է: Դրախ տին դուռն է եր կու քայլ ան դին: Վե րա դար ձանք հոն, ուր-տե ղեն սկիզբ նե րու սկիզ բեն մեկ նե ցանք: Բայց այս ըն թաց քին աշ խար-հը բո լո րո վին ավր վե ցավ: Կա րե լի է իրենք աշ խար հը սկիզ բեն առ նեն եւ ուրիշ Աստ ված մը ստեղ ծեն» (էջ 340): Սրանք վեր ջին իմաս տա վոր բա-ռերն էին, որ փա կե ցին ան կա տար արար չա գոր ծու թյան շղթան՝ նոր, ան-թե րի արա րում նե րի հույ սով: Դեր-Զո րի յո թնե րորդ օղա կում մա հը վերջ-նա կա նա պես մե ռավ: Հա յոց քայ քայ ված, չո րա ցած, նյար դե րից դա տարկ-ված մար մին նե րից հո գի նե րը հե ռա ցան՝ լքե լով հա յոց ա րյան կազմն ու բա ղադ րու թյու նը եւ առ այ սօր մո լոր թա փա ռում նե րի մեջ չեն գտնում հայ րե նիք տա նող ճա նա պար հը:Ան հայ րե նիք բա ռի փո խա կեր պու մը. Ցե ղաս պա նու թյու նից փրկված հա-

յի ոգեզ գա յա կան բարդ հա մա կար գը ար տած ման նոր ձեւ եր է որո նում: Քա նի որ հայ ինք նու թյուն ներն ան ցել էին ինք նու րաց ման ու ազգային նսե մաց ման բո լոր հնա րա վոր դժո խա յին պա րու նակ նե րով՝ են թարկ վե լով տա րա տե սակ անձ նա յին ու հա վա քա կան բռնու թյուն նե րի, նե րաշ խար-հի բո լոր նյար դա թե լիկ նե րը վնաս վել էին, կծկվել ու պա տե նա վոր վել՝

118 ՍԱԹԵՆԻԿ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ 2019 Զ.

հնա րա վոր ներ քին եւ ար տա քին հար ված նե րին դի մա կա յե լու տագ նա-պով: «Շշուկ նե րի մա տյան»-ի «իմ ծե րու նի նե րից» յու րա քան չյու րի կեն-սա պա տու մը վթար ված հո գե նյու թի պատ մու թյունն է, իսկ Սա հակ Շեյ-թա նյա նի պա րա գա յում՝ խեղ ված մարմ նի ու երկ վու թյան դեմ ընդվ զած սեր մի տա ռա պանք (գրա կան երկ վո րյա կը «Ժա մա նա կի գե տը» վե պի4 Հով սեփ-Յու սու ֆի):Քար տե զի վրա հեն ման կե տից զրկված «աշ խա տա սեր ու սու սու-

փուս նան սե նյան նե րը» հայտն վե ցին օտար իրա կա նու թյուն նե րում եւ քա նի որ չգի տե ին ինչ նոր փոր ձու թյուն ներ սպա սել աշ խար հից, պար-փակ վե ցին իրենց հո գու ան ձավ նե րում. «…Տա րօ րի նակ անուն ներ ունե-ին ու խո սում էին ինչ-որ հին, մի եւ նույն ժա մա նակ կոշտ ու ող բա գին լեզ վով ու հա տու բա ռե րով, որոնք կա մաց-կա մաց ծննդյանս շե մին շշուկ նե րի վե րած վե ցին» (էջ 51): Ընդ հա տա կյա բա ռը փո խա կեր պում-նե րի տա ռա պանքն էր ապ րում. դե պի դուրս բո լոր ուղի նե րը ար գե լա-փակ ված էին, մի այն ներս հո սող ցա վը հո գու հի վան դու թյան ման րէն է, եւ հո գին նետ վում է ինք նափր կու թյան: Հա յոց բա ռի այ լա փոխ ման ձեւ երն այս մա տյա նում տար բեր են ՝

1. Բառն ար տա բեր վում էր շշու կով:2. Բա ռը վե րած վում էր ծի ծա ղի:3. Բա ռը տար րա լուծ վում էր գույ նե րի երան գապ նա կում:4. Բառն անէ ա նում էր մե ղե դու ելեւէջ նե րում:5. Բա ռը տար րա լուծ վում էր ար ցունք նե րում:6. Բա ռը վե րա փոխ վում էր խորհր դա նի շի:7. Բա ռը հե ռա նում էր իրեն լու ծա րող ինք նու թյու նից:Բա ռի այ լա կերպ կե ցու թյան ան միջ նորդ արա րի չը Կա րա պետ Ոս կա-

նյանն է՝ հա յոց ոգե ղեն կա ռույ ցի բարձ րա գույն հա մադ րու թյուն նե րից մե կը, ում կենտ րո նա ձիգ մտազ գա յա կան կեն սա ու ժը նրան դարձ րել է Ֆոկ շա նի հա յու թյան գլխա վոր քուր մը: Մեծ պա պի աշ խար հազ գա ցո-ղու թյան կա տա րե լու թյու նը առար կա յա կան իրա կա նու թյան զգա յա կան ըն կա լում նե րի սահ ման նե րից ան դին է, նրա առտ նին կե ցու թյունն ինք-նին գաղտ նա խոր հուրդ ծես է՝ ինք նու թյու նը լույ սի, գու նապ նա կի, մե-ղե դու, լռու թյան մեջ ծա վա լե լու սրբա զան կա նո նա կարգ. «Հա ճախ ան-շարժ նստում էր ու իր հա մար քրթմնջում: Չէ ինք հաս կա նում, թե ինչ էր ասում. մեծ մայրս մեզ չէր թող նում մո տե նալ: Այդ էջերն սպի տակ

4 Տե՛ս Վ . ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ , Ժամանակի գետը, Երեւան, 2008:

2019 Զ. ՀԱՅՈՑ ԲԱՌԻ ՏԱՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ «ՇՇՈՒԿՆԵՐԻ ՄԱՏՅԱՆ» ՎԵՊՈՒՄ 119

մնա ցին Շշուկ նե րի մա տյա նում: Մի ուրիշ ան գամ իր սե նյա կում փակ-վում էր ու եր գում: Բա րի տոն ձայն ուներ, որն աս տի ճա նա բար բարձ րա-նում էր դե պի տե նո րի սուր նո տա նե րը, ճիշտ Կո մի տա սի ձայ նի պես…: Եր գում էր ու ջու թա կով նվա գակ ցում ՝ կնտնտո ցով մի քա նի լա րե րի մի ա-ժա մա նակ խփե լով, կար ծես մի ամ բողջ քա ռյակ լի ներ» (էջ 300): Ար վես-տա գե տի նրա կա տա րե լա տի պը Կո մի տասն էր, ում նման էր հո գե կա ռույ-ցով եւ հո գեւ որ արա րում նե րին հըն թացս՝ նաեւ դեմ քով: Ցե ղաս պան դից «փրկված» Կո մի տա սը հա յոց բա ռի տե ղատ վու թյան բո լոր օղակ նե րով ան ցավ. նախ՝ առողջ հո գու աստ վա ծա ռաք խոս քը տա ռա պան քի ահագ-նու թյու նից դար ձավ մրմունջ ու աղոթք, ապա՝ բա ռը խեն թա ցավ ու դա-տարկ վեց իմաս տից, այ նու հետ՝ փո խա կերպ վեց եր գի ՝ սաղ մոս նե րի եւ «Կռունկ»-ի, հե տո հա ջոր դեց ձայ նա լա րե րի բարձ րաթ ռիչ խե լա գա րու-թյու նը՝ ան կա նոն ու ջղա ձիգ քրքի ջը. «Նրա քրքի ջը լսվեց ամ բողջ գի շեր՝ խզզան ու ջղա յին, փտած մի գործ ված քի պես, որն անընդ հատ ճղում ես՝ ծա լե լով ու նո րից պատ ռե լով: Օղուզ բե յը, չի մա նա լով ինչ անել նրա հետ, ի վեր ջո Կո մի տաս վար դա պե տին հետ ուղար կեց Կոս տանդ նու պո լիս: Բե-յը հմուտ էր ընկ նող կամ փախ չող մարդ կանց սպա նե լու մեջ, բայց չգի-տեր ինչ պես սպա նել ծի ծա ղող մի մար դու: …Այդ ծի ծա ղը ցույց էր տա-լիս, որ Կո մի տա սի մեջ սպա նե լու ոչինչ չէր մնա ցել» (էջ 302): Այ նինչ Կո-մի տա սի ար վես տը վա յե լում էր ոչ մի այն Պոլ սի հա յու թյու նը, այ լեւ հենց այդ բե յե րը, թուրք բարձ րաս տի ճան պաշ տո նյա նե րը, որոնք նրան հա նե-ցին տա րագ րու թյան ուղի. «Պոլ սա հա յը պա շա րեց իր Կո մի տա սը, բայց ափ սոս չկրցավ պաշտ պա նել զայն: Երբ օրա ցույ ցը նշեց Կար միր Կի րա կի, աղե տը դար ման չու ներ: Ժա մը ուշ էր, եւ արեւը՝ խա վա րած: Եւ վար դա-պե տը բռնեց ճամ փան Չան կը րը-Այա շի, որ կեր կա րի մին չեւ Վիլ-Էվ րար:Ան ին կավ Գող գո թա յի ճամ փուն վրա մեկ ան գամ, հե տո եր կու ան-

գամ, եւ ոչ մեկ գի տու թյուն կրցավ ար գի լել վեր ջին ան կու մը»5:Կա րա պետ Ոս կա նյան փի լի սո փա-գե ղա գե տը, աշ խար հը հաս կա նալ-

մեկ նե լու ներ սույզ որո նում նե րի մեջ միտ քը բյու րե ղաց նե լով, հասց րել էր աք սի ո մա տիկ բա նա ձեւ ում նե րի, որոնք բա ցա ռա պես այ լա բեր ված շա րա կար գեր են: Նրա եւ նրան ա րյու նա կից ու բախ տա կից ծե րու նի-նե րի շփու մը մի այն շշուկ նե րի մա կար դա կում է, ին չը հո գու գաղտ նի-քը աշ խար հից թաքց նե լու ձեւ ե րից է. «Երբ կու զես, որ չի մա նան քե զի, շշու կով կխո սիս: Ինք շշու կով կտես նա» (էջ 83): Զգա յա րան նե րի, ան գամ

5 Շ. ՇԱՀՆՈՒՐ , Ազատն Կոմիտաս, Երեւան, 2009, էջ 16:

120 ՍԱԹԵՆԻԿ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ 2019 Զ.

բա ցա կա զգա յա րան նե րով հա ղոր դակց ման այն պի սի հա մե րաշ խու թյուն էր շաղ կա պում «իմ ծե րու նի նե րին», որ նրանք իրենց հայտ նի, բայց աշ-խար հից թա քուն թե մա նե րի ըն կալ մա նը հա սել էին գրե թե ձայ նի բա ցա-կա յու թյամբ, շուր թե րի շար ժու մով. «Եւ նստում էին փայ տյա նստա րան-նե րի վրա՝ մեջ քերն ուղիղ, ճա կատ նե րը դե պի վեր խո սե լով: Երբ ձայ ներն իջեց նում էին, մի մյանց կողմ չէ ին թեք վում: Անա սե լի ճարպ կու թյամբ էին որ սում շշուկ նե րը: Նույ նիսկ Ար շա կը, ում ական ջը զան գի պատ ճա-ռով ծանր էր, երբ չէր կա րո ղա նում շուր թե րի վրա կար դալ, խնդրում էր կրկնել: Սա կայն շշու կով բա ռե րը՝ եր բեք: Հրաշ քով միշտ լսում էր: Դրանք այլ կերպ էին թրթռում օդում, եւ նա զգում էր մաշ կի մի ջով՝ չղջիկ նե-րի նման» (էջ 30): Սե ֆե րյա նի դամ բա րա նը՝ որ պես բա ռե րի եր թու դար-ձը ներ փա կող տա րածք, դար ձել էր Ֆոկ շա նի թա ղա կա նու թյան գաղտ նի հա վա քա տե ղին, ուր աշ խար հից եկող լու րը հանգր վա նում էր հնա րա վոր բո լոր աղետ նե րից պա տե նա վոր ված հայ այ րե րի լսե լի քում եւ ար ձա գան-քում որ պես շշու կով մեկ նու թյուն:Բա ռի կե ցու թյան այ լա կեր պու թյու նը բա ցա ռիկ ինք նա տիպ ար տա-

հայ տու թյուն ունի վե պի երեք հե րոս նե րի կյան քի պատ մու թյուն նե րում: Առա ջի նը «քար տեզ նե րի մոգ» Մի քա յել Նո րա տուն կյանն է՝ իր երա-զանք նե րի տա րա ծա կա նու թյամբ ակն հայ տո րեն ոչ ազ գա յին, այլ մե-րօ րյա ճա նա չո ղու թյամբ՝ աշ խար հա քա ղա քա կան նկրտում նե րով: Նրա գա ղա փար նե րը բա ռա վոր վում էին բա ցա ռա պես քար տեզ նե րով, որոնք ձգտում էին ֆրանկ մա սո նու թյան ծրագ րե րով վե րաց նել սահ ման նե րը եւ մարդ կու թյա նը մի ա վո րել մեծ ապազ գա յին ան դե մու թյան ան ծիր շրջա-նա կում: Ցե ղաս պան ված ազ գի զա վակ նե րին, մաս նա վո րա պես եր կատ-ված ինք նու թյամբ Սա հակ Շեյ թա նյա նին հու սա լի է թվում ամե նայն ինչ, որ ան սահ մա նու թյան է ձգտում. ի՜նչ իմա նար խեղճ ծե րու նին, որ Դեր-Զո րի անա պատ նե րում իրենց լլկող ներն իրա կա նաց նում էին «Տա րագ-րու թյան օրեն քի» կնքա հայ րե րի կամ քը, ով քեր կու սա կից ներն էին Մի-քա յել Նո րա տուն կյա նի եւ նրա հո րեղ բայր Նո րա տուն կյան նե րի: Ուրիշ առի թով պատ մի չը բա նա ձեւ ում է. «Իմաս տը պար տադ րում է սահ ման-ներ» (էջ 409), ուրեմն՝ Նո րա տուն կյա նի՝ ան սահ մա նու թյան ձգտող աշ-խար հա յաց քը ակն հայտ հա կա սու թյան մեջ էր ցան կա ցած չա փի Հա յաս-տա նի գա ղա փա րին, որը բա ղադր վում էր հստակ իմաս տա յին եզ րույթ-նե րից՝ ինք նու թյուն, հա յու թյուն, հայ րե նիք: Կո րուստն հա մազ գա յին էր

2019 Զ. ՀԱՅՈՑ ԲԱՌԻ ՏԱՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ «ՇՇՈՒԿՆԵՐԻ ՄԱՏՅԱՆ» ՎԵՊՈՒՄ 121

եւ ան դառ նա լի. վերջ նա կա նո րեն հա յից խլել-օտա րել էին նրա «Մեծ ու փոքր Հա յաս տան նե րից մե կի հա յազ գի վեր ջին մեծ թա գա վո րին»:Այս վե պի ամեն կեն սա պա տում առան ձին վե պի նյութ է: Լեւ ոն Զոհ-

րա պի դի ման կա րը հե ղի նա կը վեր նագ րում է՝ «Պատ մու թյուն պատ մու-թյան մեջ»: Սա էլ չա վարտ վող մահ վան եւ չկա յա ցած կյան քի պատ մու-թյուն է, որում որ դի Զոհ րա պը ապ րում էր հայր Զոհ րա պի տեւ ող մահ վան ցա վը: Նո վե լի վար պե տի որ դու կեր պա րում ար տա բեր ված բա ռը վեր ջա-պես հաղ թա նա կում է՝ որ պես հայ մար դու «պատ վո խոսք», որն ավե լին էր, քան մի ամ բողջ պե տու թյան երաշ խիք, բայց հաղ թու թյունն օտար բա ռով էր եւ օտա րի հա մար:Վե պի ամե նա ող բեր գա կան կեր պա րը, թե րեւս, Մի սաք Թոռ լա քյանն

է, որը չէր ծնվել ճա ռե լու եւ աշ խար հը բա ռա վո րե լու նպա տա կով. նրա մեծ առա քե լու թյու նը հայ րե նի քին զին վո րագր վելն ու խլված Հա յաս տա-նը պայ քա րով վե րա դարձ նելն էր: Դա նրան չհա ջող վեց, քան զի մերկ ուժը ան զոր է ծա ծուկ դա վադ րու թյան դեմ, որի նենգ գոր ծո ղու թյուն-նե րի բազ մա կեր պու թյու նը ան սահ մա նու թյան է ձգտում: Պատ մա կան կեղ ծիքն ու իր կող մից սրբա գործ ված գա ղա փար նե րի խե ղու մը առանց այն էլ լռու թյան ձայ նը բա ռի թրթիռ նե րից գե րա դա սող Մի սակ Թոռ լա-քյա նից ար ցունք ներ են կոր զում. լա ցե րից ամե նա ծան րը՝ զո րա կա նի հե-կե կո ցը՝ խոր տակ ված հա մազ գա յին երա զանք նե րի ող բը: Նրա հե տա գա ողջ կե ցու թյու նը փո խա կերպ վում է գաղտ նագ րի, բա ռի, մտքի, գոր ծո-ղու թյուն նե րի այ լա բա նու թյան: Վրե ժի աստ վա ծու հի Նե մե սի սի անու նը այ լա բե րումն է նրա գո յա կեր պի, իսկ մեծ հա տուց ման վկա յու թյուն ներն առար կա յա կան խորհր դա նիշ ներն էին՝ փոք րիկ փայ տա կերտ ձի ուկ նե րը, որոնք դար ձյալ խեղ ված երազ նե րի ման րա կերտն էին՝ հայ րե նյաց լեռ-նե րում ազա տո րեն վար գող հրե ղեն նժույ գի եւ նրա դյու ցա զուն հե ծյա լի մորթ ված տե սի լի: Բո լոր հար ցե րը, որոնք հնչեց րին ցե ղաս պան ված ազ գի մո լոր ված բե կոր նե րը, նույ նա կան էին՝ «Հի մա ի՞նչ պի տի պա տա հի», եւ պա տաս խան ներն էլ կա՛մ չէ ին ձեւ ա վոր վել, կա՛մ բա ռի ար գե լա փակ ման պատ ճա ռով փո խա կերպ վել էին խորհր դա նիշ նե րի: Որ պես զի կյան քը շա-րու նակ վեր որեւէ կերպ, պետք էր փա կել պա տաս խան նե րի տա պա նա կը եւ թա ղել այն, թեեւ պա տաս խան ներն ան վերջ էին, իսկ մեծ հար ցի մեծ պա տաս խա նը դեռ սպա սում է ճշգրիտ բա նա ձեւ ման:Հա յոց բա ռի հո գե վարքն ու վախ ճա նը. Բա ռը վե րած նե լու հա մար նո-

րե րը պի տի ծնվե ին՝ վկա յե լու շշու կով ապ րող նե րի ճա նա պար հի մա սին՝

122 ՍԱԹԵՆԻԿ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ 2019 Զ.

լու սան կար նե րով ալ բո մի էջե րը նո րից փո խա կեր պե լով բա ռի՝ շշու կով կար դա ցող նե րի, շշու կով տես նող նե րի եւ շշու կով շփվող նե րի կեն սա մա-տյա նի: Եղեռ նը վե րապ րած նե րի եր րորդ սե րուն դը, եթե հո գեւ որ վեց ու չու ծա ցավ, եկավ՝ պա պե րի ու տա տե րի հի շո ղու թյան բե ռը կրե լու: Պապ Ոս կա նյա նը թոռ Ոս կա նյա նին կրում էր իր հո գու մի ջու կում, իր հզոր ար վես տաս տեղծ կեն սա ու ժի տի րույ թում՝ բո լոր ող ջե րի ու նաեւ կո տոր-ված նե րի հի շա տակ նե րը վկա յե լու ինք նա կե ղե քու մին տեր լի նե լու անհ-նա րին ավանդ թող նե լով դեռ մա նուկ Վա րու ժա նին՝ նրա մեջ տես նե լով ինքն իրեն, իր տե սա կի վե րած նուն դը: Հա ճախ կա նայք ուզում էին հե-ռաց նել փոք րիկ Վա րու ժա նին իրենց ման կու թյան բա վիղ նե րում երա զող ու եր գեր դնդնա ցող ծե րուկ նե րի տա րած քից. «Ձգե ցե՛ք,— ասում էր մեծ հայրս:— Միշտ կմնա մե կը, որ պի տի պատ մե: Մեկ կտես նաս, որ ճիշտ ին քը պի տի ըլ լա պատ մի չը: Փոքր հա սա կում գրի չը ձեռքս տվեց ու սպի-տակ թղթե րով շրջա պա տեց ինձ այն պես, ինչ պես մյուս երե խա նե րը շրջա պատ ված են անու շե ղեն նե րով եւ խա ղա լիք նե րով» (էջ 42): Պապն արա րեց շշուկ ներ վեր ծա նո ղին, Մեծ եղեռ նի պատ մի չին: Կա րա պետ մեծ հայրն ու իր ծե րու նի նե րը իրենց հո գե խոր շե րում կրում էին բո լոր ցե ղաս-պան ված ու փրկված հա յե րի ող բեր գու թյու նը, մեծ հոր մա հից հե տո թո-ռը ժա ռան գեց շշուկ նե րի պատ մու թյու նը, որը բա ռի փո խա կերպ վե լու դժվա րին եր կունքն էր ապ րում, եւ պտու ղը, որ մորթ ված ազ գի ան թեղ-ված հի շո ղու թյունն էր, ճեղ քե լով եր րորդ սերն դի ապա քին ված հո գե նյու-թը, դար ձավ վեպ: Ցա վոք, հա յոց բա ռը տա րագ րու թյու նից չփրկվեց: Այս մա տյա նը գրվեց օտար լեզ վով եւ դար ձավ վե րած նուն դը ոչ հա յոց բա ռի, այլ ազ գա յին հի շո ղու թյան, հառ նեց իբ րեւ Մեծ եղեռ նի գրա կան հու շա-կո թող, վեպ, որ ավե լի վա վե րա կան է, քան պատ մու թյու նը, եւ ավե լի բա-նաս տեղ ծա կան, քան բա նաս տեղ ծու թյու նը:

РЕЗЮМЕ

Статья исследует процесс преображения слова в романе Варужана Восканяна «Книга шепотов», где описана полная панорама уничтожения ар-мянского гена в годы Великого геноцида. Идеологи Геноцида сначала убили армянскую мысль и слово, потом замучили тело нации. Благодаря душевным страданиям ослабла частота проявления стимулов отображения слова, и слово

2019 Զ. ՀԱՅՈՑ ԲԱՌԻ ՏԱՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ «ՇՇՈՒԿՆԵՐԻ ՄԱՏՅԱՆ» ՎԵՊՈՒՄ 123

обеднело. Книга — история травмированного духа, болезненное чередование этапов обезображенного бытия слова, когда армянский народ прошел через все этапы отступления от собственной самобытности.

SUMMARY

The article explores the process of transforming the word in “Book of Whispers” by Varuzhan Voskanyan and descriptively presents a full panorama of the destruction of the Armenian gene during the years of the Armenian Genocide. The ideologists of the Genocide fi rst killed the Armenian mind and word, and then tortured the body of the nation. Due to mental suff erings, the frequency of eff orts to express the word weakened and the word became poorer. This book is a story of traumatized souls, distorted and painful tour of the word, when the Armenian people went through all the stages of deviation from their own identity.

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

ՆԱՐԵԿ ՍՐԿ . ԿԻՐԱԿՈՍՅԱՆ

ՀՈԳԵԳԱԼՍՏԱԿԱՆՆԵՐԻ ՓՐԿԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇ ՀԱՐՑԵՐԻ ՇՈՒՐՋ

ՀՈ ԳԵ ԳԱԼՍ ՏԱ ԿԱՆ (պեն տե կոս տե ա կան կամ հի սու նա կան) շար ժու մը բո ղո քա կա նու թյան ճյու ղա վո րում նե րից մեկն է, որն իր ար մատ նե րով

հաս նում է Ի դ. սկզբնե րին Թո փե քա յում, Կան զա սում սկսված կրո նա կան գոր ծըն թա ցին: Բո ղո քա կան հա րան վա նու թյուն նե րի շար քում հո գե գալս-տա կան շար ժումն աշ խար հի ամե նա մեծ եւ արա գո րեն աճող կրո նա կան հո սանքն է1:Հո գե գալս տա կան աստ վա ծա բա նու թյու նը մե ծավ մա սամբ իրե նից

ներ կա յաց նում է ավան դա կան բո ղո քա կա նու թյան դա վա նա բա նա կան հա յացք նե րի հա մադ րու մը: Այս հա յացք նե րի մեջ առա վել յու րա հա տուկ են ընդ հան րա կան եւ անձ նա կան փրկու թյան վար դա պե տու թյուն նե րը։Ընդ հան րա կան փրկու թյուն․ Մար դա բա նու թյա նը վե րա բե րող հար ցե-

րում հո գե գալս տա կան ներն ունեն բա վա կա նին ազա տա կան հա յացք ներ: Նրանք պատ րաստ են ճա նա չել Աստ վա ծաշն չի վրա հիմն ված մար դու ինչ պես եռա մաս նյա, այն պես էլ երկ մաս նյա կա ռուց ված քի գա ղա փա րը, սա կայն առա վե լու թյու նը տրվում է այն ուս մուն քին, որն իրենք ան վան-վում են մո նիզմ2: Սույն եզ րույթն ունի բա ցա ռա պես մար դա բա նա կան իմաստ, ըստ որի՝ մարդն ըն կալ վում է որ պես մի ամ բող ջու թյուն: Այն պի-սի հաս կա ցու թյուն ներ, ինչ պի սիք են՝ «հո գի», «շունչ», «մար մին», վե րոն-շյալ հա մա տեքս տում ստա նում են մար դու բնու թյա նը վե րա բե րող զա նա-զան հա յե ցա կե տեր: Այս պես, օրի նակ՝ Թի մո թի Մու նյոն նշում է. «Մար դու մե ղա վոր բնու թյան մա սին աստ վա ծաշն չյան ուսու ցումն իր մեջ նե րա-ռում է մար դուն ամ բող ջու թյամբ եւ ոչ թե նրա առան ձին մա սե րը»3: Հո-

1 J. M a n d ry k , Operation World: Th e Defi nitive Prayer Guide to Every Nation, USA, 2010.2 Monism — (հունարեն μόνος – մեկ, միակ) փիլիսոփայական համակարգ է, ըստ որի՝

ֆիզիկական եւ հոգեկան բոլոր երեւույթները, նյութը (մատերիա) եւ ոգին ծագում են մեկ սկզբունքից։ Կարող է լինել իդեալիստական մոնիզմ (հիմքը՝ ոգին), մատերիալիստական մոնիզմ (հիմքը՝ մատերիան)։ Հակադրվում է դուալիզմին։ Գիտական սոցիալիզմի (համայնավարություն) հիմքը մատերիալիստական մոնիզմն է։

3 T. Mu n yo n, Th e Creation of the Universe and Humankind. An answer to the Pentecostal Systematic theology of the assemblies of God, Missouri, 1994.

2019 Զ. ՀՈ ԳԵ ԳԱԼՍ ՏԱ ԿԱՆ ՆԵ ՐԻ ՓՐԿԱ ԲԱ ՆՈՒ ԹՅԱՆ ՈՐՈՇ ՀԱՐ ՑԵ ՐԻ ՇՈՒՐՋ 125

գե գալս տա կան աստ վա ծա բան նե րը սո վո րա բար մատ նա ցույց են անում մո նիս տա կան մո տե ցում պա հան ջող եր կու նպա տակ․

1. Ցույց տալ, որ մար դու բնու թյան մա սե րից մե կի փո փո խու թյունն ազ դում է ամ բող ջա կան մարդ արա րա ծի վրա,

2. Փրկու թյան վե րա բե րյալ աստ վա ծաշն չյան ըմբռ նու մը դի տար կել մար դու ամ բող ջա կան բնու թյան մեջ՝ ի հա կակ շիռ ան տիկ փի լի սո փա յու-թյու նից փո խառն ված այն տե սա կե տի, որը մար դու մար մի նը դի տար կում էր որ պես «հո գու զնդան»:Հա մա ձայն հո գե գալս տա կան նե րի ուս մուն քի՝ Աստ ված ստեղ ծել է

տի ե զեր քը, որ պես զի մար դու հետ հա րա բեր վի հա վի տե նա կա նու թյան մեջ: Այս պի սով՝ մարդ կու թյան ծա գումն աղերս վում է աստ վա ծա յին կամ-քի դրսեւ որ ման հետ: Հո գե գալս տա կան նե րը, հակ ված լի նե լով Ս․ Գրքի տա ռա ցի ըն կալ մա նը, ձգտում են զերծ մնալ տի ե զեր քի եւ մար դու արար-մա նը վե րա բե րող հար ցե րի քննար կու մից, քա նի որ Աստ վա ծա շուն չը չի տա լիս նշված խնդրի ուղ ղա կի եւ հստակ լու ծում:Հա մա ձայն Ս․ Գրքի՝ մարդն ստեղծ վել է Աստ ծու պատ կե րով եւ նմա-

նու թյամբ (Ծննդ. Ա․ 26): Հո գե գալս տա կան նե րը, մեկ նա բա նե լով աստ վա-ծաշն չա յին սույն տե ղին, նշում են, որ Աստ ծու պատ կե րը Նրա էու թյան ար տա ցո լանքն է մարդ կա յին բնու թյան մեջ, որն առ կա է մեր մեջ եր կու ձեւ ով՝ բնա կան եւ բա րո յա կան, բայց ոչ ֆի զի կա կան: Այս վեր ջին ըն կա-լու մով նրանք ակն հայ տո րեն ընդգ ծում են, որ մեր ժում են Աստ ծու պատ-կե րի ար տա ցո լան քը ֆի զի կա կան մարմ նի մեջ։Բնա կան պատ կե րը են թադ րում է օժտ վա ծու թյուն այն պի սի հատ կու-

թյուն նե րով, ինչ պի սիք են բա նա կա նու թյու նը, գի տակ ցու թյու նը, կամ քը: Թվարկ ված նե րը բնո րոշ են նաեւ Աստ ծուն: Բա րո յա կան պատ կե րը, որով մենք կա րող ենք մար զել մեր ուժե րը որո շում ներ կա յաց նե լիս, իր մեջ նե-րա ռում է կամ քը եւ ազա տու թյու նը4: Այս պի սով՝ բա րո յա կան պատ կե րը են թադ րում է ազատ կամ քի դրսեւ ո րում եւ ինք նա գի տակ ցու թյուն, որն ամ բող ջու թյան մեջ մար դուն ինք նա կողմ նո րոշ ման հնա րա վո րու թյուն է տա լիս Աստ ծու հետ հա րա բե րու թյան մեջ: Այլ կերպ ասած՝ բա րո յա կան պատ կե րը հենց այն հնա րա վո րու թյունն է, որը թույլ է տա լիս վար վել բա-րո յա պես, եւ հենց այդ հնա րա վո րու թյունն է կա րե լի դարձ նում Աստ ծու պատ վի րան նե րի կա տա րու մը:

4 О. Ко р ы т ко, Сотериология пятидесятников, htt ps://www.portal-slovo.ru/theology/44335.php, 07.11.2018.

126 ՆԱ ՐԵԿ ՍՐԿ. ԿԻ ՐԱ ԿՈ ՍՅԱՆ 2019 Զ.

Ի տար բե րու թյուն Աստծու պատ կե րի՝ նմա նու թյու նը, ըստ հո գե-գալս տա կան աստ վա ծա բան նե րի, մար դու մեջ դրված այն ծիլն է, որը ձգտում է կա տա րե լու թյան: Այս հատ կու թյամբ օժտ ված են եղել Ադամն ու Եւան, բայց նրանք չեն կա րո ղա ցել ամ բող ջու թյամբ օգ տա գոր ծել իրենց տրված հնա րա վո րու թյու նը եւ մեղք գոր ծե լով ըն կել են սա տա նա-յի իշ խա նու թյան տակ5:Հո գե գալս տա կան նե րը մեղ քի առա ջա ցու մը մեկ նա բա նում են Ծննդոց

գրքի Բ․ գլխի լույ սի ներ քո որ պես Աստծու կամ քին չհնա զանդ վե լու հե տեւ-անք: Մեղ քի բնույ թի ըն կա լու մը դուրս է հան վում Հով հան նես առա քյա լի առա ջին ընդ հան րա կան թղթից. «Ամե նայն որ զմեղս գոր ծէ, նա եւ զա նօ-րէ նու թիւն առ նէ, եւ ինքն իսկ մեղքն անօ րէ նու թիւն է» (Ա. Յովհ. Գ․ 4): Վե-րո բե րյալ հատ վա ծից հե տեւ ու թյուն կա տա րե լով՝ հո գե գալս տա կան աստ-վա ծա բան նե րը նշում են, որ ինչ պի սին էլ լի նի մեղ քը, այն Աստ ծու Օրեն քի խախ տում է: Եթե խնդրին նա յենք վե րա ցա կա նո րեն, ապա չա րը ավե լի շատ վե րա բեր մուն քի հարց է, քան առար կա: Նրանք Ս․ Գրքում ներ կա-յաց ված մե ղանչ ման պատ մու թյու նը հաս կա նում են բա ռա ցի․ Սա տա նան օձի կեր պա րան քով գայ թակ ղել է Եւ ա յին՝ ներշն չե լով նրան այն միտ քը, որ պետք է մի այն սե փա կան ան ձին ծա ռա յե լու հնա րա վո րու թյու նը գոր ծա ծել եւ ոչ թե Աստ ծուն ծա ռա յե լու նը: Այ նու հե տեւ Եւան Ադա մին տա րավ նույն ճա նա պար հով, որով ին քը գնաց։ Այս պատ ճա ռով Սա տա նան լրիվ իշ խա-նու թյուն ստա ցավ երկ րի եւ մար դու վրա: Այս ամե նը եղավ մար դու ազատ կամ քով՝ Աստ ծու Օրեն քի խախտ մամբ․ Ադամն ու Եւան խախ տե ցին Աստ-ծու պատ վի րա նը՝ հա վա տա լով օձի գայ թակ ղիչ խոս քե րին: Ադա մը հնա-զանդ վեց Սա տա նա յին՝ իր կամ քը նրան են թար կե լով, եւ դրա հե տեւ ան քը եղավ Աստ ծու հետ հա րա բե րու թյան խզու մը: Մար դը ոչ մի այն դար ձավ Սա տա նա յի ծա ռա, այ լեւ իր ան ձը եւ ամ բողջ եր կի րը հանձ նեց նրան:Աստ ծու սրբու թյու նը, որն աշ խար հում դրսեւ որ վում է որ պես ար դա-

րու թյուն, ինչ պես նաեւ որ պես ատե լու թյուն մեղ քի (չա րի) եւ օրհ նու-թյուն բա րու նկատ մամբ, Աստ ծուց պա հան ջում էր նա խեւ ա ռաջ հան ցա-գործ նե րին պատ ժել, այ նու հե տեւ փոխ հա տու ցել Աստ ծու մե ծու թյանն ու սրբու թյա նը հասց ված վնա սը: Մեղ քը, որը տա րած վեց առա ջին մար-դու վրա, փո խանց վեց նաեւ նրանց ժա ռանգ նե րին, այ սինքն՝ ամ բողջ մարդ կու թյա նը՝ հա մա ձայն հա սա րա կա կան այն սկզբուն քի՝ ըստ որի

5 О. Ко р ы т ко, Сотериология пятидесятников, htt ps://www.portal-slovo.ru/theology/44335.php, 08.13.2018.

2019 Զ. ՀՈ ԳԵ ԳԱԼՍ ՏԱ ԿԱՆ ՆԵ ՐԻ ՓՐԿԱ ԲԱ ՆՈՒ ԹՅԱՆ ՈՐՈՇ ՀԱՐ ՑԵ ՐԻ ՇՈՒՐՋ 127

պար տա պա նի զա վակ նե րը կրում են իրենց ծնող նե րի ստանձ նած պա-տաս խա նատ վու թյու նը: Սրա հա մար որ պես իրա վա բա նա կան հիմք ծա-ռա յում է Ուխտը, որն Աստ ված կնքել է Ադա մի հետ: Հե տաքր քիր է, որ այս Ուխտի վե րա բե րյալ առ կա է մի այն մի պատ կեր Օսիա մար գա րեի գրքում․ «Եւ նո քա եղեն իբ րեւ զմարդ ոք որ ան ցա նէ զուխ տիւ» (Օս. Զ. 7): Տե սա կա նո րեն Ադա մի հա վա տար մու թյու նը Տի րոջ հետ կնքված Ուխտին կբե րեր նրա եւ զա վակ նե րի բար գա վաճ մա նը, սա կայն Ուխտի խախ տու-մը հան գեց րեց հա կա ռա կին:Այս պի սով՝ Ադա մի հան ցա գոր ծու թյու նը խզեց Աստ ծու հետ մի ու-

թյու նը՝ առանց որի նա չէր կա րող հե ռու մնալ մեղ քից եւ լի նել սրբու-թյան մեջ: Այ սինքն՝ առա ջին մարդ կանց մե ղան չու մը խե ղա թյու րեց ողջ մարդ կա յին բնու թյու նը: Մար դու մե ղան չումն իր սե փա կան ընտ րու թյան հե տեւ անքն էր, սա կայն Աստ ված, լի նե լով ամե նա տես, աշ խար հի արա-րու մից առաջ սահ մա նել էր որո շա կի մի ջոց ներ, որոն ցով հնա րա վոր է վեր կանգ նել մարդ կա յին բնու թյան վնաս ված քը:Մինչ Փրկչի աշ խարհ գա լը Աստ ծու հետ հաշ տու թյու նը կա տար վում

էր Հին Կտա կա րա նի փոր ձա ռու թյամբ՝ զո հա բե րու թյամբ, որը կապ ված էր Օրեն քի հետ: Ըստ նշված մի ջո ցի՝ մարդ կանց մեղ քե րը դրվում էին ան-մեղ կեն դա նի նե րի վրա, որով կեն դա նին ստա նում էր որո շա կի խորհր-դա պաշ տա կան ար ժեք, եւ Աստ ված, ըն դու նե լով զո հին, պա տաս խա-նատ վու թյան չէր են թար կում մար դուն: Սա կայն այս մի ջո ցը խիստ սահ-մա նա փակ էր եւ ժա մա նա կա վոր: Սահ մա նա փակ, որով հե տեւ սրբում էր մի այն մեկ մար դու մեղ քը (կամ մարդ կանց խմբի. օր՝ Իս րա յե լի ազ գի), ընդ որում, մի այն անձ նա պես կա տա րած մեղ քը, նե րա ռյալ առա ջին մեղ-քը, իսկ ժա մա նա կա վոր, որով հե տեւ ուժ ուներ մի այն մին չեւ Քրիս տո սի կա տա րած զո հա բե րու թյու նը: Հինկ տա կա րա նա յին զո հա բե րու թյուն նե րի ան կա տա րու թյու նը, ըստ Պո ղոս առա քյա լի (Եբր. Է․ 27–28), փաստ վում է նաեւ նրա նով, որ դրանք հա ճա խա կի են կրկնվում: Ամ բող ջա կան հաղ-թա նա կի եւ մեղ քի վրա վերջ նա կան իշ խա նու թյան, Աստ ծու հետ խզված հա րա բե րու թյան վե րա կանգն ման հա մար անհ րա ժեշտ եղան Փրկչի մար-դե ղա ցումն ու չար չա րանք նե րը, որոնք պսակ վե ցին Նրա հա րու թյամբ:Քա վու թյու նը՝ գործ ված Տեր եւ Փրկիչ Հի սուս Քրիս տո սով, հաս կաց-

վում է ընդ հա նուր իրա վա բա նա կան հա մա կար գի հետ հա րա բե րակ ցու-թյան մեջ: Հի սու նա կան ներն ունեն իրենց յու րա հա տուկ մո տե ցում ներն այս դրույ թին․

128 ՆԱ ՐԵԿ ՍՐԿ. ԿԻ ՐԱ ԿՈ ՍՅԱՆ 2019 Զ.

1. Փրկչին նրանք ըն կա լում են որ պես մե կը, ով փո խա րի նում է Աստ-ծու ար դար ցա սու մը,

2. Քրիս տո սի զո հա բե րու թյու նը նույ նաց վում է Հոր ողոր մա ծու-թյան հետ,

3. Քա վու թյան ուղ ղա կի հե տեւ անք պետք է հա մա րել Աստ ծու եւ մար-դու հաշ տե ցու մը:Հո գե գալս տա կան հայտ նի աստ վա ծա բան Յոն գի Չոն քա վու թյան

մա սին գրում է․ «Աստ ծու հա մար Սա տա նա յից ստրկաց ված մարդ կա յին տե սա կին փրկե լու մի ակ մի ջո ցը այն պի սի ճա նա պարհ գտնելն էր, որի օգ նու թյամբ Նա կկա րո ղա նար օրի նա վոր հիմ քի վրա նե րել առա ջին մեղ-քը եւ մարդ կանց անձ նա կան մեղ քե րը»6: Այդ «օրի նա վոր հիմ քը» Աստ ծու Որ դու չար չա րանքն ու մահն է. «Ծնվե լով Մա րի ա մից՝ Հի սուս աշ խարհ եկավ առանց նախ նա կան մեղ քի: Նա Իր կյանքն ապ րեց առանց մեղ քի: Լի նե լով կա տա րյալ՝ Նա կա տա րյալ օրի նակ եղավ մե ղա վոր մար դու հա-մար: Լի նե լով ար դար՝ Նա խաչ վեց անար դար նե րի հա մար եւ երեք օրից հա րու թյուն առավ մե ռել նե րից: Իր մա հով նա վճա րեց նաեւ մեր նախ նա-կան մեղ քի հա մար, ինչ պես նաեւ այն մեղ քե րի հա մար, որոնք մենք գոր-ծել ենք անձ նա պես»7: Այս պի սով՝ քա նի որ մարդ կա յին մեղ քե րի հա մար ամ բող ջու թյամբ վճար ված է Աստ ծուն, ապա վե րա կանգն վում են Տի րոջ եւ մար դու բա րի հա րա բե րու թյուն նե րը, այլ կերպ ասած՝ մար դը նո րից իր վրա կա րող է զգալ Աստ ծու ողոր մա ծու թյու նը. «Քրիս տո սի կա տա րած աշ-խա տան քը մեզ է վե րա դարձ նում առ Աստ ված խո նար հումն ու Աստ ծու ողոր մա ծու թյու նը»8:Հաս կա նա լի է, որ տվյալ պա րա գա յում գե րակշ ռող իմաստն ստա նում

է Աստ վա ծա մար դու մա հը՝ ի վնաս նրա մար դե ղաց ման եւ քա վու թյան իմաստ նե րի եւ նույ նիսկ Հա րու թյան, որն, իմի ջի այ լոց, հայ տա րար վում է բա ցե ի բաց. «Քրիս տո նե ու թյունն իր ամ բող ջա կան ար տա հայ տու թյու նը գտնում է ոչ թե իր հիմ նադ րի կյան քի եւ վար դա պե տու թյան մեջ, որ քան էլ որ դրանք կա րեւ որ լի նեն, այլ Նրա մահ վան»9:Այս պի սով՝ ամ փո փե լով հո գե գալս տա կան նե րի քա վու թյան վար դա-

պե տու թյու նը՝ կա րե լի է ասել, որ նրանք Քրիս տո սի գոր ծո ղու թյուն նե-րի մեջ նա խեւ ա ռաջ տես նում են Հո րը վճար ված փրկա գին՝ մարդ կանց

6 Dav i d Yo n g g i C h o , Th e Holy Spirit, My Senior Partner, USA, 1989, p. 22.7 Անդ:8 Անդ:9 Անդ:

2019 Զ. ՀՈ ԳԵ ԳԱԼՍ ՏԱ ԿԱՆ ՆԵ ՐԻ ՓՐԿԱ ԲԱ ՆՈՒ ԹՅԱՆ ՈՐՈՇ ՀԱՐ ՑԵ ՐԻ ՇՈՒՐՋ 129

գոր ծած մեղ քե րի հա մար: Փրկչի այս արար քը թույլ է տա լիս, որ Հոր ար-դար ցա սու մը բա վա րար վի, եւ Հայ րը նե րի բո լո րի եւ յու րա քան չյու րի գոր ծած մեղ քե րը՝ սկսած Ադա մից: Հո գե գալս տա կան նե րի հա մար այս պի-սի մեծ զո հա բե րու թյան անհ րա ժեշ տու թյու նը բխում է օրի նա կան հա րա-բե րու թյուն նե րից, որ գո յու թյուն ունեն Աստ ծու եւ մար դու մեջ: Որ պես զի մար դը փրկվի, Աստ ված պետք է իրա վա բա նա կան տե սան կյու նից բա վա-րար փաս տեր գտնի՝ Իր եւ Իր ստեղ ծա ծի մի ջեւ առաջ եկած խնդի րը լու-ծե լու հա մար, ինչն էլ ար վեց շնոր հիվ Գող գո թա յի Զո հա բե րու թյան:Անձ նա կան փրկու թյուն․ Մար դու հիմ նա կան առա քե լու թյու նը Քրիս տո-

սին որ պես սե փա կան Փրկիչ ըն դու նելն է: Դրա նով մարդն Աստ ծու առաջ բա ցում է իր սրտի դռնե րը, որ պես զի Նա ար դա րաց նի մեզ մեր մեղ քե րից եւ վե րա կանգ նի Իր հետ եղած այն հա ղոր դակ ցու թյու նը, որը կար Եդե-մի պար տե զում: Հո գե գալս տա կան նե րի պատ կե րա ցում նե րի հա մա ձայն՝ Փրկու թյու նը Աստ ծու ողոր մա ծու թյան ար դյունք է: Այն մի ակն թար թում տե ղի է ունե նում այն մարդ կանց կյան քում, որոնք իս կա պես փնտրում եւ հա վա տում են Աստ ծուն: Հա վատ քով լցվե լը հնար վոր է մի այն Ս․ Հո-գու ներշն չու մով, որը գոր ծում է Ս․ Գիր քը կար դա լիս կամ լսե լիս: Նշված պատ կե րա ցու մը հիմն վում է Պո ղոս առա քյա լի խոս քե րի վրա. «Ապա ուրեմն հա ւատք ի լսե լոյ են, եւ լուր ի բա նէն Քրիս տո սի» (Հռ. Ժ․ 17)10:Փրկու թյան հա մար հիմ նա րար հաս կա ցու թյուն ներ են սե փա կան մեղ-

քե րի գի տակ ցումն ու խո րա սու զու մը դրանց մեջ, հա մոզ վա ծու թյու նը, որ Քրիս տոս է մար դու իրա կան Փրկի չը, որ Նա Գող գո թա յում չար չար վել է մեր փո խա րեն, որով էլ ամ բող ջու թյամբ քա վել է մեր մեղ քե րը:Ըստ հո գե գալս տա կան նե րի՝ փրկու թյան գոր ծըն թա ցի տրա մա բա-

նա կան հե տեւ անք ներն են վե րած նուն դը, ար դա րա ցու մը, որ դեգ րու թյունն ու կա յու նու թյու նը:Վե րած նուն դը Ս․ Հո գու ակն թար թա յին գոր ծո ղու թյան ար դյունքն է,

երբ Նա վե րա կանգ նում է մար դու բնու թյու նը: Դա հենց այն վերս տին ծնվելն է, որի մա սին Քրիս տոս խո սեց Նի կո դե մո սի հետ (Յովհ. Գ․ 3): Մարդն այս տեղ ավե լին չէ, քան կրա վո րա կան նյու թը: Վե րած նունդն աստ ված ճա նա չու թյան սկիզբն է:Ար դա րա ցում հաս կա ցու թյունն աստ վա ծա բա նու թյան մեջ է մտել իրա-

վա գի տու թյու նից: Սա դա տա կան եզ րույթ է, որով մար դը հայ տա րար վում

10 О. Ко р ы т ко, Сотериология пятидесятников, htt ps://www.portal-slovo.ru/theology/44335.php, 10.11.2018.

130 ՆԱ ՐԵԿ ՍՐԿ. ԿԻ ՐԱ ԿՈ ՍՅԱՆ 2019 Զ.

է ան մեղ, իսկ քրիս տո նյա յի դեպ քում այն նշա նա կում է, որ Աստ-ված դրսեւ ո րում է իր ար դա րա դա տու թյու նը մեր օգ տին եւ այդ պի սով մեզ ար դա րաց նում:Որ դեգ րու թյու նը Աստ ծու հետ որա կա պես նոր հա րա բե րու թյուն նե րի

հաս տա տում է: Եզ րույթն ունի նաեւ իրա վա բա նա կան նշա նա կու թյուն այն պատ ճա ռով, որ մարդ կա յին հա սա րա կու թյան մեջ որ դեգր վո ղին շնորհ վում են բո լոր իրա վունք ներն ու ար տո նու թյուն նե րը, որոնք ունի որ դեգ րո ղը: Կրո նա կան առու մով եզ րի իմաս տը հստա կո րեն ձեւ ա կերպ-վում է եբ րա յե ցի նե րին ուղղ ված թղթի Բ․ գլխում․ «Զի որ սրբէն եւ որ սրբին` ի մի ո ջէ էին ամե նե քե ան, վասն որոյ ոչ ամօթ հա մա րի եղ բարս անու ա նել զնո սա» (Եբր. Բ․ 11):Փրկու թյան վեր ջին կե տը ջրով մկրտու թյունն է: Այն իրե նից ներ կա-

յաց նում է մկրտվո ղի հրա պա րա կա յին հա վատ քի խոս տո վա նու թյուն, որն է՝ «Զբար ւոք մտաց հան դէս առ Աս տու ած» (Ա. Պետր. Գ․ 21): Հո գե գալս-տա կան նե րը ժխտում են մկրտու թյան մեջ որեւէ խորհր դա բա նու թյան առ կա յու թյուն եւ մկրտու թյա նը տա լիս են խորհր դան շա կան իմաստ: Մկրտու թյու նը, նրանց պատ կե րաց մամբ, հո գեւ որ կյան քի նոր սկիզբ է: Քա նի որ մա նուկ նե րը նշված բո լոր պա հան ջնե րը չեն կա րող բա վա րա րել, հո գե գալս տա կան նե րը կտրա կա նա պես դեմ են ման կամկր տու թյա նը:Նկա տի ունե նա լով, որ հո գե գալս տա կան նե րի հա մար փրկու-

թյունն ակն թար թա յին գոր ծըն թաց է, իսկ ջրով մկրտու թյու նը զուտ դրա հաս տա տու մը՝ այն չի կա րող որեւէ նշա նա կա լի բան մտցնել մար-դու կյան քում: Հո գե գալս տա կան նե րը հա մոզ ված են, որ իրենք մեղ քե-րի թո ղու թյուն եւ փրկու թյուն ստա նում են այն ժա մա նակ, երբ զղջում են եւ ըն դու նում Ավե տա րա նը: Պետք է ձգտել որ քան հնա րա վոր է շուտ մկրտվել ջրով, քա նի որ այն հա մար վում է ներ քին փրկու թյան տե սա-նե լի ապա ցույց: Բայց սրա նից պետք է հե տեւ ու թյուն անել, որ առանց ջրով մկրտվե լու անհ նար է ստա նալ մեղ քե րի թո ղու թյուն եւ Ս․ Հո գուց մկրտու թյուն. սա կնշա նա կի դուրս գալ Ս․ Գրքի ուսուց ման դեմ: Նմա-նա տիպ մո տե ցու մը բա ցա ռում է մկրտու թյան վե րա բե րյալ Քրիս տո սի հաս տա տած ող ջա միտ բա ցատ րու թյան հնա րա վո րու թյու նը հենց մի-այն այն քա նով, որ հո գե գալս տա կան նե րը մկրտու թյա նը մաս նա կից են դարձ նում մի այն մե ծա հա սակ նե րին:

2019 Զ. ՀՈ ԳԵ ԳԱԼՍ ՏԱ ԿԱՆ ՆԵ ՐԻ ՓՐԿԱ ԲԱ ՆՈՒ ԹՅԱՆ ՈՐՈՇ ՀԱՐ ՑԵ ՐԻ ՇՈՒՐՋ 131

РЕЗЮМЕ

Со времени основания христианской Церкви ее внутренний покой нару-шался различными способами, как внешними еретическими направлениями, так и различными раскольническими движениями, которые брали свое начало в Церкви. Они появлялись особенно в странах, которые политически, эконо-мически и религиозно были нестабильны. Секты так же стары, как и Церковь, то есть их существование было обусловлено существованием Церкви, от кото-рой они постоянно питались и искажали Ее православное учение. В основном проповедуемый ими Христос не имеет ничего общего с понятием православ-ного понимания. Они представляют «Своего Христа»; каждый Пятидесятник, согласно его собственному восприятию, основывается на «положениях», кото-рые не имеют библейской основы. Мы убеждены, что лучший способ бороться с любой сектой — это осведомление людей, благодаря чему мы сможем убе-речь от этой поглощающей ловушки.

SUMMARY

Since the foundation of the Christian Church, her inner peace was disturbed in various ways, both by external heretical movements and by various schisms that originated inside the Church. They appeared especially in countries that were politically, economically and religiously unstable. Sects are as old as the Church, i.e. their existence was determined by the existence of the Church: they kept being nourished by the Church and distorting her Orthodox teachings. Basically, the Christ they preach has nothing to do with the Orthodox concept. They represent “Their Christ”: each Pentecostal, according to his/her own perception, relies on “provisions” that have no biblical basis. We are convinced that the best way to fi ght against any sect is to make ignorant people informed and to keep them out of the paws of that absorbing trap.

ՏԵՍԱԿԱՆ ԲԱՑԱՀԱՅՏՈՒՄՆԵՐՈՎ ՀԱՐՈՒՍՏ ՄԵՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ

ԲԱ ՆԱ ՍԻ ՐԱ ԿԱՆ գի տու թյուն նե րի դոկ տոր, պրո ֆե սոր Վա չա գան Գրի-գո րյա նը գրա կա նու թյան մեկ նա բա նու թյան փի լի սո փա յա կան հո սան-

քի ներ կա յա ցու ցիչ է, եւ նրա` «Լեւ ոն Խե չո յա նի ստեղ ծա գոր ծու թյու նը» (2019 թ.) մե նագ րու թյու նը փի լի սո փա յա կան վեր լու ծու թյան ար դյունք է: Նա մի ա ժա մա նակ ուսում նա սի րու թյու նը ծա վա լում է նե ո մի ֆո լո գիզ մի, հետ մո դեռ նիզ մի քեր թո ղա կան զար գա ցում նե րի հար թու թյուն նե րում՝ իր նպաս տը բե րե լով գրա կա նա գի տու թյան ար դի ա կա նաց մա նը:Մե նագ րու թյու նը բա րո յա փի լիս փա յա կան հե տա զո տու թյան առանց-

քով մի աս նա կա նաց նում է Լեւ ոն Խե չո յա նի ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րը՝ որ-պես ինքն իր խոր քին ուղղ ված գե ղար վես տա կան հա մա կարգ:Գրա կա նա գե տը ոչ մի այն առան ձին ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րի փի լի-

սո փա յա կան մո դե լա վո րում է կա տա րում, այ լեւ նշված առու մով ստեղ-ծում է ընդ հա նուր կազ մա բա նու թյուն:Գրո ղի առա ջին ժո ղո վա ծուի («Խնկի ծա ռեր») մա սին աս վում է,

որ նա հարս տաց նում է «կյան քի սո վո րա կան ըն թաց քը հրաշք նե րով» (էջ 19): Հրաշ քի նկատ մամբ հա վատն անց նում է ստեղ ծա գոր ծու թյու նից ստեղ ծա գոր ծու թյուն՝ որ պես հի ե րար խիկ գա ղա փար: Հի ե րար խիկ գա ղա-փար նե րը շատ են:Այս ամե նով հան դերձ, գրա կա նա գե տը նկա տում է, որ «գրո ղի գե-

ղար վես տա կան աշ խար հը մեր ժում է իմա ցա կա նու թյան (ին տե լեկ տու-ա լիզ մի) հա վակ նոտ կեց ված քը» (74): Հա վակ նոտ կեց ված քը մեր ժում է, սա կայն Խե չո յա նի ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րին ան պայ ման բնո րոշ են իմա ցա կա նու թյան, թե կուզ «ընդ հա տա կյա» բա ղադ րիչ նե րը: Այդ կա րող է վկա յել, ասենք, «Խնկի ծա ռեր» վի պա կում առաս պե լա կան տար րե րի առ կա յու թյու նը: Էպո սի՝ Հա յոց Տան կա ռուց ման պատ մու թյու նը վի պա-կում կրկնում է Խե չոն: Վ. Գրի գո րյա նը հե տեւ ո ղա կա նո րեն բա ցա հայ-տում է էպոս-վի պակ բազ մա շերտ կա պե րը (նույ նը «Մհե րի դռան գիր քը» վե պի պա րա գա յում):

ԳՐԱԽՕՍՈՒԹԻՒՆ , ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ

2019 Զ. ՏԵՍԱԿԱՆ ԲԱՑԱՀԱՅՏՈՒՄՆԵՐՈՎ ՀԱՐՈՒՍՏ ՄԵՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ 133

Գնա հա տե լի է այն, որ Վ. Գրի գո րյա նը հե ղի նա կի յու րա քան չյուր ծա վա լուն եր կում հայտ նա բե րում է հա մաշ խար հա յին գրա կա նու թյան ձեռք բե րում նե րը ստեղ ծա գոր ծա բար կի րա ռե լու փոր ձը: Նա շա հե կան զու գա հեռ ներ է անց կաց նում «Խնկի ծա ռեր»-ի եւ Գ. Մար կե սի «Հա րյուր տար վա մե նու թյուն» վե պի մի ջեւ: Հա մե մա տա կան քննու թյու նը մե նագ-րու թյան ար ժա նիք նե րից է:Ի դեպ՝ որ պես մե նագ րու թյան ար ժա նիք, պետք է նշել Լ. Խե չո յա նի

ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րի վե րա բե րյալ մա մու լում եղած գրե թե ողջ նյու-թին անդ րա դար ձը:

«Խնկի ծա ռեր»-ը, որը մի տոհ մի (դրա նով իսկ՝ երկ րի) պատ մու թյուն է, մեկ նա բա նու թյուն է ստա ցել նաեւ Իվան Ռաբ չիի կող մից, որը վեր նագր-վել է «Տո տե մի փոր ձու թյու նը» (Գրա նիշ, 5.05.2013): Տոհ ման շա նը (Totem), ինչ պես գի տենք, կեն դա նու, առար կա յի, բույ սի հետ մար դու ա րյու նակ ցա-կան, են թա գի տակ ցա կան կա պի կրողն է: Ռաբ չին այս վեր նագ րով ակ նար-կում է տոհ մի նախ նա կան, ծի սա կան ժա մա նակ նե րը: Մո տե ցու մը ճիշտ է, եւ մենք եւս ըն դու նում ենք, որ Լ. Խե չո յա նի եր կե րի հիմ քում նախ նա կան ծեսն է, որը տար բեր դրսեւ ո րում ներ է ստա նում այս կամ այն եր կում:Ծե սը մի ֆար տա հայտ ման եղա նակ նե րից մեկն է (ի թիվս պատ մե լու,

եր գի, պա րի եւ այլն): Ծե սի մեջ տե ղի է ունե նում առաս պե լի տոհ մա-կան մտա ծո ղու թյան բո վան դա կու թյան եւ ձեւի առար կա յա ցում, որը եւ գրա վել է Խե չո յա նին: Ծե սի ցե ղա յին տար րե րը գրո ղի ասա ցու մի ներ քին առանցքն են:Վա չա գան Գրի գո րյա նը վի պա կի հա մա պատ կե րում հե տա զո տում

է տոհ մի, ցե ղի՝ ներ կա ժա մա նա կում պահ պան ված նա խա կեր պա րա յին (ἀρχέτυπον) փո խա կեր պու թյուն նե րը:Նա Խե չո յա նի ստեղ ծա գոր ծու թյու նը ներ կա յաց նում է զար գաց ման

փու լե րով՝ յու րա քան չյու րի գե ղար վես տա կան առանձ նա հատ կու թյուն նե-րով, առաս պե լա կան բա ղադ րիչ նե րով, կեր պար նե րի բա րո յա հո գե բա նա-կան հիմ նավ րում նե րով եւ պա տու մի բո վան դա կա յին ինք նու թյամբ պայ-մա նա վոր ված պատ կե րամ տա ծո ղու թյան որակ նե րով:Մե նագ րու թյա նը բնո րոշ է կեր պար նե րի հո գե բա նու թյան հա մա-

կող մա նի քննու թյու նը: Նե ո մի ֆո լո գիզ մը են թադ րում է պսի խո լո գիզմ: Ահա թե ին չու հո գե բա նա կա նը ամե նաբ նո րոշն է Խե չո յա նի ար ձա կին: Վ. Գրի գո րյա նը ման րազ նին դի տար կում է թե կուզ փոք րա ծա վալ պատմ-վածք նե րի «ներ հո գե կան ծա վա լում նե րը»:

134 ՆՈ ՐԱՅՐ ՂԱ ԶԱ ՐՅԱՆ 2019 Զ.

Մե նագ րու թյան մեջ ընդգծ վում է, որ Լ. Խե չո յա նի հե րոս նե րը ներ-քին մար դու որոն ման ուղեգ ծում են, ասել է, թե հո գե բա նա կան վե րա փո-խում նե րի ձգտող ան հատ ներ են (ներ քին մարդ հաս կա ցու թյու նը նորպ-լա տո նա կա նու թյան հիմ նա կան հաս կա ցու թյունն է):

«Խնկի ծա ռեր»-ի հե րո սին տրվում է մար դու ինք նաց ման գնա հա տա-կա նը. «Այդ ուղին ան վերջ ու ան դա դար ըն թացք է դե պի ին քը, ինք նա-կենտ րո նաց ման ճա նա պար հով դե պի մարդ կա յին հա վեր ժա կան բնույ թը կրող սե փա կան ԵՍ-ը» (57):Ազ գի ինք նաց ման գոր ծըն թա ցը Մհե րի Ես-ի մեջ է: Նա ան վան վում

է ինք նու թյան վեմ: Չա րեն ցը Մհե րին բնո րո շում է որ պես «ինք նու թյու նը մեր ոս կե սար»:Խե չո յա նի գրա կա նու թյու նը, ինչ պես ասել ենք, ունե նա լով ծի սա կան

հիմք, մի ա ժա մա նակ հայտ նա տե սա կան ավան դույթ նե րի կրողն է: Հայտ-նու թյան տե սիլ քը գրո ղը «մխրճում» է առօ րյա յի մեջ՝ դրա իրա կա նաց-ման հա վա տով:Վ. Գրի գո րյա նը գտնում է, որ «Խնկի ծա ռեր» վի պա կից են ծնունդ

առ նում «Ար շա կը...», «Մհե րը...»: Այս եր կե րին, ըստ նրա, բնո րոշ են «տի-ե զե րա կան միս տի կա կան ձեւ ե րին» դի մե լը եւ «բա նաս տեղ ծա կան մար-գա րե ու թյուն նե րը»:Պատ մա կան նյու թի հի ման վրա գրված եր կե րի հե րոս նե րը Գրի գո-

րյա նի գնա հատ մամբ՝ «տի ե զե րա կան օրենք նե րի պատ ժա պարտ ներ» են:Պատ կե րա վոր աս վում է, որ գրո ղին հե տաքրք րում է ոչ այն քան

պատ մու թյու նը, որ քան պե տա կա նու թյան «ներ քին ան դա մազն նու թյու-նը»: Ար ժա նա պա տիվ եր կիր ունե նա լու գա ղա փա րը, ինչ պես նշում է Վ. Գրի գո րյա նը, մարմ նա վոր ված է թե «Ար շակ...»-ում, թե «Մհեր...»-ում: Առա ջի նում գա ղա փա րը դրա մա տի կա կան է, երկ րոր դում՝ հայտ նա-տե սա կան:

«Սեւ գիրք, ծանր բզեզ» վե պում կյան քի մա սին պատմ վում է շրջված կար գով՝ մահ վան երե սով:

«Մհե րի դռան գիր քը», բնա կա նա բար, մե նագ րու թյան առանց քա յին բա ժինն է՝ որ պես հա մա պար փակ գա ղա փար նե րի վե րա փոխ ման հայտ-նա տե սա կան ծրա գիր:

«Մհե րի դռան գիր քը» վեր նագ րում նկա տի է առն վել Սուրբ Գիրք ար-տա հայ տու թյու նը: Թե՛ հե թա նոս, թե՛ քրիս տո նյա հայ րե րի հա մար գիր քը պաշ տա մուն քի առար կա էր:

2019 Զ. ՏԵՍԱԿԱՆ ԲԱՑԱՀԱՅՏՈՒՄՆԵՐՈՎ ՀԱՐՈՒՍՏ ՄԵՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ 135

Էպո սը սուրբ է՝ որ պես մեր ազ գա յին ոգու բնա գիր:Ազ գա յին վե րածնն դի գե ղար վես տա կան ծրագ րի՝ վե պի հիմ քում հենց

մեր ոգու վի պա կան բնա գիրն է: Ըստ գրա կա նա գե տի՝ այն ուղ ղոր դում է մեր ներ կան ու ապա գան:Թե՛ գրո ղը եւ թե՛ գրա կա նա գետն ազ գա յին վեպն ըն դու նում են որ պես

ազ գա յին կյան քի դա սա գիրք, մեր լի նե լու թյան կա նո նա գիրք:Վ. Գրի գո րյանն ուշա դիր հե տեւ ում է վե պի ըն թաց քին՝ յու րա քան չյուր

էջում տես նե լով էպո սի թե լադ րած ազ գա յին գո յըն թա ցի ճա նա պար հը, ին չը Մով սես Խո րե նա ցուց մին չեւ Աբո վյան ու Չա րենց եղել ու մնում է գե րա կա գա ղա փար:Մե նագ րու թյան հե ղի նա կը, ել նե լով վե պի տրա մա բա նու թյու նից,

Մհե րին դի տում է որ պես ողջ ազ գի ան հա տա կա նաց ված կեր պար: Մհե-րը գրո ղի եւ մեկ նա բա նի կող մից ըմբռն վում է հե թա նոս եւ քրիս տո նյա ժա մա նակ ներն ու ար ժեք նե րը կամր ջող ան հա տա կա նու թյուն:Մե նագ րու թյու նը պա րու նա կում է էպո սա գի տա կան դի տար-

կումներ:Հարկ է ըն դու նել, որ Մհե րը նախ վախ ճա նա բա նա կան առաս պել է,

որը եւ պայ մա նա վո րում է Ագ ռա վա քա րում նրա փակ վե լը: Նա մի ա ժա-մա նակ մեռ նող-հառ նող աստ վա ծու թյան առաս պելն է, եւ Մհե րի վե րա-դար ձի հետ է կապ ված ժո ղովր դի հույ սը (Միհր աստ ծու երկ րորդ գա-լուս տը): Մյուս կող մից այն պա տումն է թա փա ռող հե րո սի, որ գնում է ար կած ներ որո նե լու եւ վե րա դառ նում է հաղ թա նա կած: Ն. Ֆրա յը թա-փա ռո ղի պա տու մը սերտ կա պի մեջ է տես նում մեռ նող-հա րու թյուն առ-նող աստ վա ծու թյան առաս պե լի հետ (տար վա եղա նակ նե րի անց ման անձ նա վո րողն է): Եր կու սի մի ա վոր մամբ ստեղծ վում է մեկ առաս պել, որի հետ են կապ ված մարդ կա յին բո լոր ցան կու թյուն նե րի կա տա րու մը, վե րա դար ձը «ոս կե դա րին»:

«Պա րու նա կած նյու թի տե սան կյու նից,– գրում է Ն. Ֆրա յը,– գրա կա-նու թյան կենտ րո նա կան առաս պե լը մեզ ներ կա յաց նում է կե ցու թյան դժվա րու թյուն նե րի ավար տը, ազատ հա սա րա կու թյու նը, որ տեղ բա վա-րար վում են բո լոր ցան կու թյուն նե րը»1:Հի շենք, որ Ն. Ֆրա յը մեռ նող-հառ նող եւ թա փա ռո ղի մի աս նա կան

պա տու մը հա մա րում է գրա կա նու թյան կենտ րո նա կան առաս պել: «Իսկ ինչ պես է, որ,– հարց նում է Հրանտ Մա թեւ սյա նը,– ան տես վել է մեր էպո սի

1 Տե՛ս «Современное зарубежное литературоведение», М., 1999, էջ 237։

136 ՆՈ ՐԱՅՐ ՂԱ ԶԱ ՐՅԱՆ 2019 Զ.

չոր րորդ ճյու ղը եւ կա րեւ որ վել Դավ թի նը»: Պա տաս խա նը հե տեւ յալն է. նա խաս տեղծ առաս պե լա կան դա րաշր ջանն իր տե ղը զի ջել է «ազ գա յին պատ մու թյան ար շա լույ սին», «փա ռա պանծ ան ցյա լի» հե րո սա կան պա-տու մի ժա մա նա կին2: Հայ ժո ղո վուր դը, պայ քա րե լով նվա ճող նե րի դեմ, առաջ նու թյու նը տվել է վե պի հե րո սա կան պա տու մին՝ երեք ճյու ղե րով: Մի ա ժա մա նակ նշենք, որ հե րո սա կան պա տու մում պահ պան վում են վե-պի ծի սա կան-առաս պե լա կան կա ղա պար նե րը:Լեւ ոն Խե չո յա նին ակն հայ տո րեն գրա վել է Մհե րի ճյու ղը՝ որ պես նախ-

նա կան պա տում: Այն ավե լի հին է, քան վե պի նա խորդ երեք ճյու ղե րը: Եւ եթե առաս պե լը հնա գույն է, ապա նախ նա կան բնու թա գիր է տա լիս մեր լի նե լու թյան կեր պին: Գրո ղը Մհե րի ճյու ղում տես նում է մեր լի նե լու թյան հա զա րա մյակ նե րի ըն թաց քը:Վ. Գրի գո րյա նը վե պի այս ճյու ղին բնո րոշ է հա մա րում այն ամե նը,

ինչ կապ ված է լի նե լու թյան ան փո փոխ ըն թաց քի, ազ գա յին ինք նու թյան պահ պա նու թյան, մար դու եւ հա սա րա կու թյան վե րա փոխ ման, ար դա րու-թյան վե րա կանգ ման, մշա կույ թի գե րա կա յու թյան գա ղա փա րի հետ: Նա նկա տում է, որ «Մհե րի դռան գիր քը» փի լի սո փա յա կան առու մով շրջա-նա կում է Լեւ ոն Խե չո յա նի ողջ ստեղ ծա գոր ծու թյու նը:Մե նագ րու թյան բա ժին ներն իրար են հա ջոր դում ըստ բո վան դա կա-

յին եւ կա ռուց ված քա բա նա կան առաջ նա հեր թու թյուն նե րի:Առա ջին բա ժի նը կրում է «Ճա նա պարհ դե պի ինք նու թյուն» վեր նա-

գի րը: Այս տեղ հան գա մա նա լի անդ րա դարձ կա Խե չո յա նի նշած ազ գա յին ինք նու թյան բո լոր կռվան նե րին: Գրո ղը պա հան ջում է ազ գա յին ինք նու-թյան պահ պա նու թյան աս պա րե զում հա վա տա րիմ մնալ վե պին:

«Խե չո յա նի վե պի ներ քին մի տու մը,— գրում է մե նագ րու թյան հե ղի նա կը,— մարդ կա յին ան հա տա կա նու թյու նը Մհե րի մի ջո ցով վե րագտ նելն է» (341):Գրա կա նա գե տը, անդ րա դառ նա լով վե պի փի լի սո փա յա կան ու բա-

րո յա կան խնդիր նե րին, դրանք հան գեց նում է մի աս նա կան հա մա կար-գի, իսկ վե պի կա ռուց ված քը դի տում է որ պես հետ մո դեռ նիզ մի որո շա-կի ար դյունք:Կա ռուց ված քա բա նա կան ուսում նա սի րու թյու նը Վ. Գրի գո րյա-

նին թույլ է տա լիս ասել, որ Խե չո յա նի ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րը մի ա սին հան դի սա նում են մեկ մի աս նա կան շա րադ րանք, ին չը նշա նա կում է բո-վան դա կա յին եւ խոս քար վես տա յին հա մա կազ մե րի նույ նա կա նու թյուն,

2 Տե՛ս «Литературный энциклопедический словарь», М., 1987, էջ 515։

2019 Զ. ՏԵՍԱԿԱՆ ԲԱՑԱՀԱՅՏՈՒՄՆԵՐՈՎ ՀԱՐՈՒՍՏ ՄԵՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ 137

ընդ հա նուր կա ռույ ցի հա ջոր դա կան կար գի առ կա յու թյուն՝ ներ քին օղակ-նե րի տա րաս տի ճա նու թյամբ:Հետ մո դեռ նիզ մին բնո րոշ են հա մար վում «տա րաբ նույթ կրկնու թյուն-

նե րը», կեր պար նե րի ներ քին նմա նու թյուն նե րը, հատ վա ծայ նու թյու նը, պատ մե լուն զու գա հեռ՝ դա սա խո սու թյան ձեւը, պատ մու թյան այ լեւ այլ հատ ված-դրվագ նե րի հա մադ րում նե րը, տար բեր իրա դար ձու թյուն նե րի, հե րոս նե րի՝ ժա մա նա կի նույն հար թու թյու նում մի ան գա մից ներ կա յաց նե-լու ձգտու մը եւ այլն:Մհե րին հար կա վոր է նյու թա կա նին փո խա րի նե լու եկած հո գեւ որ տի-

ե զե րա կարգ. սա հե տա զո տու թյան գլխա վոր եզ րա հան գում նե րից մեկն է:Մհե րին լրաց նե լու է կոչ ված «կարմ րա ծուփ պա տա նին»՝ բո սո րա գույն

աչ քե րով ար ծիվ, անգղ, խա չա թեւ թռչուն, առաս պե լա կան Խու տու ի նի:Վե պի տրա մա բա նու թյու նը թույլ է տվել որո շա կի ո րեն ազատ վե րա-

բեր մունք դրսեւ ո րել էպո սի (մի ֆի) սխե մա նե րի հան դեպ: Կա րեւ որ է գրա-կա նա գե տի այն դի տար կու մը, որ Խե չո յա նը «փո խում է ըն կալ ման տե սան-կյու նը»՝ երեւ ույթ նե րը ամ բող ջա կան կեր պով բա ցա հայ տե լու նպա տա կով:Հարկ է նկա տի ունե նալ, որ առաս պե լա բա նա կան վե պը ձգտում է

ընդ հան րա կան դառ նալ: Թա փա ռո ղի պա տու մին հա րա զա տու թյան խնդիր է այն, որ Մհե րը «...այ լեւս իր մեջ կենտ րո նաց նում է ոչ մի այն արեւ ա պաշտ նե րի, այ լեւ լուս նա պաշտ նե րի հա վատ քը» (375): Էպո սի սկզբի երեք պա տում նե րում արեւ ա պաշտ նե րը եւ լուս նա պաշտ նե րը հա-կա ռակ բա նակ ներ են:Մհե րի ճյուղ արար վել է այն ժա մա նակ, երբ «...մար դը իրեն չէր բա-

ժա նում բնա կան կե ցու թյու նից, իր գոր ծո ղու թյուն նե րի մի ջո ցը նույ նաց-նում էր բնա կան ուժե րի գոր ծո ղու թյուն նե րի հետ»3:Արեւն ու լու սի նը բնա կան կե ցու թյու նից դուրս չեն, եւ դրանց պաշ-

տա մուն քը կա րող էր հա մա տեղ վել իրար հա ջոր դե լու հիմ քով: Մյուս կող մից՝ Մհե րը, որ պես թա փա ռող առաս պել, գտնվե լով երկ նա յին մար-մին նե րի պաշ տա մուն քի տար բեր գո տի նե րում, կա րող էր իր մեջ մի ա վո-րել թե՛ արեւի եւ թե՛ լուս նի պաշ տա մուն քը:Լեւ ոն Խե չո յա նը վե պում նշել է, որ Մհե րը «ներ սի մեջ աճող եր կա կի

զո րու թյուն ուներ»:Վ. Գրի գո րյա նը նկա տում է, որ հնդեւ րո պա կան հնա գույն հա-

վատ քը եր կա կի հիմք ուներ եւ դրա նով է բա ցատր վում Մհե րի

3 Տե՛ս «Новейший философский словарь», Ростов на Дону, 2005, էջ 394։

138 ՆՈ ՐԱՅՐ ՂԱ ԶԱ ՐՅԱՆ 2019 Զ.

արեւ ա պաշ տու թյունն ու լուս նա պաշ տու թյու նը: Հա կադ րու թյու նից վեր կանգ նե լը, եր կու բեւ եռ նե րը հա մադ րե լը, ըստ նրա, ամ բող ջու թյամբ մշա-կու թա յին ազ գի հատ կա նիշ է:Մե նագ րու թյան հե ղի նա կը «Մհե րի դռան գիր քը» վե պը մեզ մա տու-

ցում է որ պես էպո սի հա յե լի: Խոր հիմ նա վո րում նե րով նա վե պը հա մա-րում է դե պի մշա կու թա յին կե ցու թյուն տա նող ճա նա պար հի ուղե ցույց:Ուշա դիր լի նե լու դեպ քում մե նագ րու թյան մեջ էպո սի եւ վե պի զու-

գա հեռ քննու թյան հա մադր մամբ կա րող ենք գտնել ամ բող ջա կան ծրա-գիր, որն ուղղ ված է մար տահ րա վեր նե րի հաղ թա հար մա նը, ազ գա յին ար ժա նա պա տիվ կե ցու թյան ապա հով մա նը: Այն տպա վո րու թյունն է ստաց վում, որ վե պի ոչ մի ման րա մասն գրա կա նա գե տի տե սա դաշ տից չի վրի պել:Նա վե պը դի տում է որ պես ազ գա յին ծրագ րի նոր ասա ցում՝ էպո սի

վեր ջին ճյու ղի բո լոր հանձ նա րա րա կան նե րով:Աշ խա տու թյան առան ձին բա ժին ներ զուտ տե սա կան բնույթ ունեն:

Դրան ցում քննու թյան են առն ված առաս պե լին, էպոս-գրա կա նու թյան կա-պին, պատ մու թյան եւ ներ կա յի շփում նե րին վե րա բե րող եւ այլ խնդիր ներ:Վ. Գրի գո րյա նը վե պը դի տում է այն տե սան կյու նով, որ նրա նում

առաս պե լա կա նը փոխ կա պի մեջ է կեն դա նի իրա կա նու թյան հետ:Վ. Գրի գո րյա նի մե նագ րու թյու նը նշա նա կա լի ներդ րում է հայ գրա-

կա նա գի տու թյան մեջ ոչ մի այն տե սա կան ընդ հան րա ցում նե րի, այ լեւ առա ջին հեր թին Լեւ ոն Խե չո յա նի գրա կա նու թյան ար ժեւ որ ման, նրա՝ հայ գրա կա նու թյան մեջ գրա ված տե ղի, բե րած նո րու թյուն նե րի, գրո ղի գրա-կա նու թյան բնույ թի բա ցա հայտ ման առու մով:

ՆՈ ՐԱՅՐ ՂԱ ԶԱ ՐՅԱՆԲանասիրական գիտ. թեկնածու, Էօր նե կյան դպրոց

2019 Զ. ԷՋՄԻԱԾԻՆ 139

СОДЕРЖАНИЕ

ПРОПОВЕДИПроповедь АРХИМАНДРИТА ГЕГАРДА ОГАНЕСЯНА, произнесенная

в монастыре Святой Рипсиме в честь праздника Свв. дев Рипсимианок . . . . . . . .5

Проповедь ИЕРОМОНАХА ДЕРЕНИКА СААКЯНА, произнесенная в монастыре Святой Гаяне в честь праздника Свв. дев Гаянианок . . . . . . . . . . . . .7

РЕЛИГИОВЕДЕНИЕДИАКОН КАРО ГАРИБЯН — О причинах возникновения Кривой пасхи . . . . . . . .11

СЕЙРАН ЗАКАРЯН — Учение Святого Григора Татеваци о добродетели . . . . . . . .24

ИСТОРИКО-ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯТИГРАН СИРУНЯН — Латинские источники «Логики»

Бартоломеоса Марагаци: «Диалектика» и “Summulae logicales” . . . . . . . . . . . . . .44

ВААН МЕЛИКЯН — Епископ Гарегин Овсепян: ректор Духовной семинарии «Геворгян» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67

АМО СУКИАСЯН — Письмо-отчет Никола Агбаляна о событиях дней, последовавших за провозглашением независимости Армении (июнь 1918 г.) . .83

СООБЩЕНИЯТИГРАН ПЕТРОСЯНЦ, ТИРУИ СИРЕКАНЯН — Рукописные памятные

записи первопечатных, раритетных, обыкновенных печатных книг как исторический первоисточник . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92

САТЕНИК АВЕТИСЯН — Изгнание армянского слова в «Книге Шепотов» Варужана Восканяна . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114

ДИАКОН НАРЕК КИРАКОСЯН — О некоторых вопросах учения о спасении у Пятидесятников . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124

РЕЦЕНЗИИ. БИБЛИОГРАФИЯНОРАЙР КАЗАРЯН — Богатая теоретическими открытиями монография . . . . . . .132

140 ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2019 Զ.

CONTENTS

SERMONSSermon delivered by REV. FR. GEGHARD HOVHANNISYAN during the Divine

Liturgy celebrated at St. Hripsime Monastery on the occasion of the Feast of St. Hripsime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Sermon delivered by REV. FR. DERENIK SAHAKYAN during the Divine Liturgy celebrated at St. Gayane Monastery on the occasion of the Feast of St. Gayane . . . . . .7

RELIGIOUS STUDIES

DEACON KARO GHARIBYAN — On the reasons of the Easter date diff erence . . . 11

SEYRAN ZAKARYAN — Doctrine of virtues by St. Gregory of Tatev . . . . . . . . . . . . 24

HISTORICAL-PHILOLOGICAL STUDIES

TIGRAN SIRUNYAN — Latin sources of the Logic of Bartholomew of Maragh: “Dialectics” and “Summulae Logicales” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44

VAHAN MELIKYAN — Bishop Karekin Hovsepian: Rector of Gevorkian Seminary . . .67

HAMO SUKIASYAN — Nikol Aghbalyan’s letter-report on the events following the independence of Armenia (June 1918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83

ESSAYS

TIGRAN PETROSYANTS, TIRUHI SIREKANYAN — Handwritten colophons of incunabula, rare and ordinary printed books: historical source . . . . . . . . . . . . . . . 92

SATENIK AVETISYAN — Transformation of the Armenian word in the novel “Book of Whispers” by Varuzhan Voskanyan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

DEACON NAREK KIRAKOSYAN — On some soteriological issues interpreted by the Pentecostals . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

LITERARY REVIEW

NORAYR GHAZARYAN — A monograph rich with theoretical revelations . . . . . . . . 132

2019 Զ. ԷՋՄԻԱԾԻՆ 141

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԻՒՆ

ՔԱՐՈԶԽՕՍԱԿԱՆՏ. ԳԵՂԱՐԴ ԱԲԵՂԱՅ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆԻ քարոզը` խօսուած Ս. Հռիփսիմէ

վանքում Ս. Հռիփսիմեանց տօնի առիթով . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Տ. ԴԵՐԵՆԻԿ ԱԲԵՂԱՅ ՍԱՀԱԿԵԱՆԻ քարոզը` խօսուած Ս. Գայանէ վանքում Ս. Գայանեանց տօնի առիթով . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

ԿՐՕՆԱԳԻՏԱԿԱՆԿԱՐՕ ՍՐԿ. ՂԱՐԻԲԵԱՆ – Ծռազատկի առաջացման պատճառների շուրջ . . . . . . . . . . 11

ՍԷՅՐԱՆ ԶԱՔԱՐԵԱՆ – Ս. Գրիգոր Տաթեւացու ուսմունքն առաքինութիւնների մասին . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

ՊԱՏՄԱԲԱՆԱՍԻՐԱԿԱՆՏԻԳՐԱՆ ՍԻՐՈՒՆԵԱՆ – Բարդուղիմէոս Մարաղացու Տրամաբանութեան

լատիներէն աղբիւրները. «Դիալեկտիկա» եւ “Summulae Logicales” . . . . . . . . . . . . . . 44

ՎԱՀԱՆ ՄԵԼԻՔԵԱՆ – Գարեգին եպիսկոպոս Յովսէփեան. Գէորգեան ճեմարանի տեսուչը . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

ՀԱՄՕ ՍՈՒՔԻԱՍԵԱՆ – Նիկոլ Աղբալեանի նամակ-զեկուցագիրը Հայաստանի անկախացմանը յաջորդող օրերի իրադարձութիւնների մասին (1918 թ. յունիս) . . . . 83

ՀԱՂՈՐԴՈՒՄՆԵՐՏԻԳՐԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆՑ, ՏԻՐՈՒՀԻ ՍԻՐԵԿԱՆԵԱՆ – Հնատիպ,

հազուագիւտ, սովորական տպագիր գրքերի ձեռագիր յիշատակարանները պատմական սկզբնաղբիւր . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92

ՍԱԹԷՆԻԿ ԱՒԵՏԻՍԵԱՆ – Հայոց բառի տարագրութիւնը Վարուժան Ոսկանեանի «Շշուկների մատեան» վէպում . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114

ՆԱՐԵԿ ՍՐԿ. ԿԻՐԱԿՈՍԵԱՆ – Հոգեգալստականների փրկաբանութեան որոշ հարցերի շուրջ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124

ԳՐԱԽՕՍՈՒԹԻՒՆ. ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆՆՈՐԱՅՐ ՂԱԶԱՐԵԱՆ – Տեսական բացայայտումներով հարուստ մենագրութիւն . . . 132

142 ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 2019 Զ.

ԱԲՀ - Առձեռն բառարան հայկազնեան լեզուի (Մ. Աւգերեան, Գր. Ճէլալեան), Վենետիկ, 1846 եւ 1865

ԱԺ - Արեւելագիտական ժողովածու, Երեւան

ԱԻ - Արեւելագիտության ինստիտուտ, ՀՀ ԳԱԱ, Երեւան

ԱՀ - Ազգագրական հանդէս (խմբ.` Ե. Լալայեան), հ. 1–26, Շուշի/Թիֆլիս, 1896–1916

ԱՖՏ - Աստվածաբանության ֆակուլտետի տարեգիրք, Երեւան

ԲԵՀ - Բանբեր Երեւանի համալսարանի, Երեւան

ԲՀ - Բանբեր հայագիտության, ԵրեւանԲՀԱ - Բանբեր Հայաստանի արխիվների,

ԵրեւանԲՄ - Բանբեր Մատենադարանի, Երեւան

ԳԱԹ - Գրականության եւ արվեստի թանգարան, Երեւան

ԳԻ - Մանուկ Աբեղյանի անվան գրականու-թյան ինստիտուտ, ՀՀ ԳԱԱ, Երեւան

ԳՀՃ - Գէորգեան հոգեւոր ճեմարան (աստուածաբանական համալսարան), Ս. Էջմիածին

ԴԱՆ - Դաշտային ազգագրական նյութերԴՀՊ - Դիւան հայոց պատմութեան (խմբ.`

Գ. Աղանեանց), հ. 1–13, Թիֆլիս, 1893–1917

ԴՀՎ - Դիվան հայ վիմագրության, ԵրեւանԵ(Լ)Ժ - Երկերի (լիակատար) ժողովածուԵՊԿ - Երեւանի պետական

կոնսերվատորիաԵՊՀ - Երեւանի պետական համալսարանԷԱԺ - Էմինյան ազգագրական ժողովածու

(խմբ.̀ Գ. Խալաթյանց, Կ. Կոստանյան), հ. 1–9, Մոսկվա, 1901–1913

ԷՊԱԹ - Էջմի ածնի պատմաազգագրական թանգարան

ԼԻ - Հրաչյա Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտ, ՀՀ ԳԱԱ, Երեւան

ԼՀԳ - Լրաբեր hասարակական գիտությունների, Երեւան

ՀԱ - Հանդէս Ամսօրեայ, ՎիեննաՀԱԱ - Հայաստանի ազգային արխիվ,

ԵրեւանՀԱԲ - Հայերեն արմատական բառարան (Հ.

Աճառյան), հ. 1–4, Երեւան, 1971–1979ՀԱԲՆ - Հայ ազգագրություն եւ

բանահյուսություն, Երեւան

ՀԱԲՌ - Հայոց անձնանունների բառարան (Հ. Աճառյան), հ. 1–5, Երեւան, 1942–1962

ՀԱԹ - Հայոց ազգագրության եւ ազատագրական պայքարի պատմության ազգային թանգարան, Սարդարապատ

ՀԱԻ - Հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտ, ՀՀ ԳԱԱ, Երեւան

ՀԱՊ - Հայաստանի ազգային պատկերասրահ, Երեւան

ՀԲԲ - Հայերեն բացատրական բառարան (Ստ. Մալխասյանց), հ. 1–4, Երեւան, 1944–1945

ՀԺՀ - Հայ ժողովրդական հեքիաթներ, Երեւան

ՀՀ - Հայագիտական հանդես, ԵրեւանՀՀ ԳԱԱ - Հայաստանի Հանրապետության

գիտությունների ազգային ակադեմիա, Երեւան

ՀՀՀ - «Հասկ» հայագիտական հանդէս, Անթիլիաս

ՀՀՀՇ - Հայաստանի հնագիտական հուշարձանները, Երեւան

ՀՀՀՍ - Հայկազեան հայագիտական հանդէս, Բեյրութ

ՀՀՄ - Հայաստանի հնագույն մշակույթը, Երեւան

ՀՀՄՇ - Հին Հայաստանի մշակույթը, ԵրեւանՀՀՑ - Հայագիտության հարցեր, Երեւան

ՀՀՇՏԲ - Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան (Թ. Խ. Հակոբյան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ. Խ. Բարսեղյան), հ. 1–5, Երեւան, 1986–2001

ՀՊԹ - Հայաստանի Պատմության թանգարան, Երեւան

ՀՊՀ - Հնագիտական պեղումները Հայաստանում, Երեւան

ՀՊՀՑ - Հայոց պատմության հարցեր, ԵրեւանՀՊՄՀ - Հայաստանի պետական

մանկավարժական համալսարան, Երեւան

ՀՍՀ - Հայկական սովետական հանրագիտարան, հ. 1–13, Երեւան, 1974–1987

ՀՏ - «Հուշարձան» տարեգիրք, ԵրեւանՄԱ - Մեր ձա վոր Ար եւելք, Եր եւան

ՄԱԵԺ

ՄՀ

-

-

Մեր ձա վոր եւ Մի ջին Ար եւել քի երկր-ներ եւ ժո ղո վուրդ ներ, Եր եւանՄատենագիրք Հայոց, Անթիլիաս

2019 Զ. ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 143

ՄՄ - Մաշ տո ցի ան վան Մա տե նա դա րան, Եր եւան

ՄՊՎ - Մա տե նա դա րա նի պարս կե րեն վա-վե րագ րե րը, Եր եւան

ՄՑՀՁ - Մայր ցու ցակ հա յե րէն ձե ռագ րաց Մաշ տո ցի ա նուան Մա տե նա դա րա-նի, Եր եւան

ՆՀԲ - Նոր բառ գիրք հայ կա զեան լե զուի (Գ. Ա ւե տի քեան, Խ. Սիւր մէ լեան, Մ. Աւ-գե րեան), հ. 1–2, Վե նե տիկ, 1836–1837

ՆՀԺՊ - Ն յու թեր հայ ժո ղովր դի պատ մության, Եր եւան

ՇՀՀԿ - Շի րա կի հա յա գի տա կան հե տա զո-տու թյուն նե րի կենտ րոն. գի տա կան աշ խա տանք ներ, Գ յում րի

ՊԲՀ - Պատ մա բա նա սի րա կան հան դես, Եր եւան

ՊԻ - Պատ մու թյան ինս տի տուտ, ՀՀ ԳԱԱ, Եր եւան

ՊՄ - «Պատ մու թյուն եւ մ շա կույթ» հա յա գի-տա կան հան դես, Եր եւան

ՎՀԵՊ - Վա վե րագ րեր Հայ Ե կե ղե ցու պատ-մու թյան, Եր եւան

ՎՀՀ - «Վէմ» հա մա հայ կա կան հան դես, Եր եւան

ՏՀԳ - Տե ղե կա գիր հա սա րա կա կան գի տու-թյուն նե րի, Եր եւան

ՑՁՄՄ - Ցու ցակ ձե ռագ րաց Մաշ տո ցի ա նուան Մ ատե նա դա րա նի, Եր եւան

ՔՀ - Ք րիս տոն յա Հա յաս տան, Ս. Էջ միա ծինՔՀՀ - «Ք րիս տոն յա Հա յաս տան» հան րա-

գի տա րան, Եր եւան, 2002ՕԱՀՀՄ - Օ տար աղբ յուր նե րը հա յե րի եւ Հա-

յաս տա նի մա սին, Եր եւանАГВ - Ар мян ский гу ма ни тар ный вест ник,

Ере ванАО - Ар хео ло ги че ские от кры тия, Мо ск ва

АПА - Ар хео ло ги че ские па мят ни ки Ар ме нии, Ере ван

АРА - Ар хео ло ги че ские рас коп ки в Ар ме нии, Ере ван

ВВ - Ви зан тий ский вре мен ник, Ле нин град-Мо ск ва

ВДИ - Вест ник древ ней ис то рии, Мо ск ваВЕУ - Вест ник Ере ван ско го уни вер си те та,

Ере ванВОН - Вест ник об ще ст вен ных на ук, Ере ван

ДВ - Древ ний Вос ток, Ере ванДКА - Древ ней шая куль ту ра Ар ме нии, Ере ван

ИАЭ - Ин сти тут ар хео ло гии и эт но гра фии, НАН РА, Ере ван

ИАН - Из вес тия Ака де мии на ук Ар мян ской ССР, Об ще ст вен ные нау ки, Ере ван

ИФЖ - Ис то ри ко-фи ло ло ги че ский жур нал, Ере ван

КБС - Кав каз ско-ближ не во сточ ный сбор ник, Тби ли си

КВ - Кав каз и Ви зан тия, Ере ванКДА - Куль ту ра древ ней Ар ме нии, Ере ван

КСИА - Крат кие со об ще ния ин сти ту та ар хео-ло гии, Мо ск ва

КСИИМК - Крат кие со об ще ния ин сти ту та ис то-рии ма те ри аль ной куль ту ры, Мо-ск ва

МАК - Ма те риа лы по ар хео ло гии Кав ка за, Мо ск ва

МИАН - Ма те риа лы по ис то рии ар мян ско го на-ро да, Ере ван

МНМ - Ми фы на ро дов ми ра, Мо ск ва (ред. С. А. То ка рев), 1991–1992

НАА - На цио наль ный ар хив Ар ме нии, Ере ванСА - Со вет ская ар хео ло гия, Мо ск ва

СМОМПК - Сбор ник ма те риа лов для опи са ния ме ст но стей и пле мён Кав ка за, т. 1–46, Тиф лис, 1881–1915

СЭ - Со вет ская эт но гра фия, Мо ск ваХВ - Хри сти ан ский Вос ток, Санкт-Пе тер-

бургAJNES - Armenian Journal of Near Eastern

Studies, YerevanAS - Anatolian Studies, Cambridge

AW - Antike Welt, Mainz am RheinBAR - British Archaeological Reports,

International Series, OxfordCAH - Cambridge Ancient History, Cambridge

IC - Iran and the Caucasus, LeidenJANER - Journal of Ancient Near Eastern

Religions, LeidenJAOS - Journal of American Oriental Society,

MichiganJAS - Journal of Armenian Studies, Belmont

JSAS - Journal of the Society for Armenian Studies, Fresno

MDOG - Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft, Berlin

OrCh - Oriens Christianus, LeipzigPO - Patrologia Orientalis, Paris-Brepols

RÉArm - Revue des études arméniennes, ParisSMEA - Studi Micenei ed Egeo-Anatolici, Roma

ISSN 1829–4243 Հրատարակւում էԳէորգեան հոգեւոր ճեմարանի

(աստուածաբանական համալսարան)գիտխորհրդի երաշխաւորութեամբ եւ որոշմամբ

ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ

ՀՀ ազգային եւ ՀՀ ԳԱԱ Հիմնարար գրադարանները ձեռնամուխ են եղել «Հայ կա-կան գիտատեղեկատուական հանգոյցի» ձեւաւորման աշխատանքներին։

Այս հանգոյցում ի մի են բերւում հայագէտների եւ գիտութեան տարբեր բնա գաւառ-ների ներկայացուցիչների հրատարակած յօդուածների, գրքերի ընտրա նի ները։ Այս աշխատանքներին իրենց աջակցութիւնն են բերում հայաստանեան եւ Սփիւռքի հայագիտական կենտրոնները, հրատարակչութիւնները, գրադարանները։

Հանգոյցը հասանելի է համացանցային հասցէով։Բոլոր նիւթերը հասանելի են ազատ դիտման ու ներբեռնման համար։Ունեցէ՛ք Ձեր ներդրումը համահայկական այս եզակի նախագծում՝ օգտուելով հան-

գոյ ցից, տարածելով տեղեկատւութիւն դրա մասին, տրամադրելով թուայնացուած նիւ թեր։

ՀՀ Ազգային գրադարան ՀՀ ԳԱԱ Հիմնարար գրադարան

Խմբագրութեան հասցէն`ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆ, Ք. ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏ,

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾԻՆ«ԷՋՄԻԱԾԻՆ»

ԿՐՕՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՒ ՀԱՅԱԳԻՏԱԿԱՆ ԱՄՍԱԳՐԻ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹԻՒՆ

Республика Армения, Эчмиадзин, Редакция журнала «Эчмиадзин»Republic of Armenia, Etchmiadzin, Editorial Offi ce of the Journal “Etchmiadzin”

էլ. փոստ` etchmiadzinamsagir@gmail.com Ամսագրի արխիւն ամբողջական կերպով՝ www.tert.nla.am կամ http://www.fl ib.sci.am/arm/node/2

Հեռ. (+374–10) 517–296/174Ստորագրուած է տպագրութեան` 15.07.2019 թ.

_______________

ՄԱՅՐ ԱԹՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏՊԱՐԱՆ