Jana Tošković 0

Monetarna ekonomija

Materijal za II kolokvijum

2008. godina

Teorijske rasprave o novcu

Ispitivanje suštine i funkcije novca

U istoriji novca, mnogi autori su posvećivali veliku pažnju ispitivanju suštine i funkcije novcaU središtu istraživanja bila su dva najbitnija pitanja:

1. U čemu se sastoji vrijednost novca kao mjere vrijednosti i prometnog sredstva; ko ga je podigao na pijedestal opšteg ekvivalenta; kakav je odnos između države i novca

U odgovoru na ovo pitanje postoje različita tumačenja. Iz njih proističu tri najvažnije teorije:

a) Metalistička teorijab) Nominalistička teorijac) Marksova teorija

Metalistička teorija

U skladu s ovom teorijom, novac kao prometno sredstvo i mjera vrijednosti mora imati svoju vlastitu, supstancijalnu vrijednost, bez koje ne bi mogao uspješno služiti kao opšti ekvivalent i funkcionisati kao sredstvo prometa i plaćanja. Ona odražava mišljenje i poglede merkantilista - zlato i srebro su jedini oblici trajnog bogatstva.

Po metalistima, i druga dobra teoretski mogu služiti kao novac, mada nikad tako uspješno i pouzdano kao plemeniti metali koji su, na neki način, upravo od prirode novac. Jedino je metalni opticaj normalni opticaj novca. Zlatnom novcu nije potrebna državna garancija ni deklaracija. Samim svojim prisustvom on predstavlja vrijednost.

Najznačajniji predstavnici su Knis - “Zlato i kredit”, 19. v, Rist, Ruf, Roj, Ajncig... Zalažući se za ponovno uspostavljanje zlatne valute, ukazuju da je zlato jedini metal koji može da služi međunarodnoj razmjeni i koji uživa opšte povjerenje i u doba najtežih socijalnih i političkih poremećaja.

Papirni novac podvrgnut je neprekidnim kolebanjima kupovne moći. Ta kolebanja mogu nanijeti velike gubitke onima koji su stekli papirni novac teškim naporima i štednjom.Teorija nije ispravna jer zlato nije od prirode novac, a prije su pored zlata tu funkciju vršile i mnoge druge robe.

Papirna valuta posredno posjeduje takođe vrijednost i može, pod određenim uslovima, još bolje služiti potrebama prometa.

Jana Tošković 1

Nominalistička teorija

Teorija zastupa stanovište da je novac apstraktna računska jedinica, lišena svakog materijalnog sadržaja, koju država proglašava kao obavezno sredstvo plaćanja.

Najznačajniji predstavnik je Knap (“Državna teorija novca”, 1905.) i novac je po njemu proizvod pravnog poretka. U toku istorije novac je imao različite oblike, ali rasprava o novcu može biti samo pravno-teorijska. Plemeniti metali vrše funkciju novca samo zbog toga što im je tu funkciju namijenila država svojim autoritetom. Tu funkciju bi mogla da vrši i bilo koja druga roba, ako bi je država proglasila zakonskim sredstvom plaćanja. Ljudi na isti način cijene i papirni novac, samo ako ga država izdaje i stavlja u opticaj.

Nominalisti su se pozivali na tzv. austrijsku anomaliju i Prvi svjetski rat. Austrijska anomalija javlja se u Austro-Ugarskoj monarhiji nakon 1948. kada su se u opticaju nalazile srebrne i papirne forinte, pri čemu ove posljednje, zbog nesigurnih političkih prilika, nisu bile iskupljive u srebro. Istovemeno, dolazi do naglog opadanja vrijednosti srebra na svjetskom tržištu.

Zbog gubitka povjerenja u vrijednost srebra, papirne forinte dobijaju ažio na tržištu pri zamjeni za srebrne forinte.

Prvim svjetskim ratom sve zemlje su napustile zlatnu valutu, a papirna valuta, barem u početku, uspješno je vršila funkcije kao i ranija zlatna valuta.

Kejnzova “upravljiva valuta” je posebna varijanta nominalističke teorije. Po Kejnzu, novac nije ništa drugo nego ono što država s vremena na vrijeme proglasi sredstvom plaćanja novčanih obaveza.

Od koncepcije nominalista polazi i Gesel - tzv. Geselov novac. Uvođenje “besmrtnosti” novca, prema Geselu, bilo bi izvršeno uvođenjem valutnog poreza na novac u opticaju, prema prosjeku trošenja sve robe i to s 1 promilom na sedmicu ili 5,2% na godinu. Reformom novca smatrao je da će postići maksimalnu iskorišćenost novca, jer će ga svako trošiti da bi izbjegao plaćanje valutnog poreza. Nestalo bi tezauracije i štetnog zgrtanja novca, privreda bi dobila novi polet, a nezaposlenost bi nestala. Novac bi time bio “oslobođen” od samovolje svojih vlasnika i postao u potpunosti “slobodan”. Valutni odbor bi regulisao količinu novca u opticaju, radi stabilnosti cijena. Novac ne bi mogao donositi kamatu jer s vremenom gubi vrijednost i “suši se” (“tuberkolozni onvac”). Uz reformu novca sprovela bi se i agrarna reforma i eventualno konfiskacija zemljišta u korist društva, čime bi se stvorio novi socijalni poredak.

Čak je i Kejnz u tom novcu vidio budućnost.

U Švajcarskoj je sproveden i referendum 1950. kojim je odbačena reforma novca. Geselovci dolaze do pogrešnog zaključka: reforma društva kroz reformu novca.

Jana Tošković 2

Nominalistička teorija nije teoretski ispravna jer novac nije tvorevina države ni pravnog poretka. Novac je po svom porijeklu roba i javlja se prije nastanka države.Država ne može po svojoj volji stvarati novac. Svojim propisima samo je legalizovala postojeće stanje i potvrdila postojeći novac, osiguravajući mu tim putem svojstvo zakonskog sredstva plaćanja.

Vrijednost novca formira se i određuje samostalno na tržištu, često sasvim suprotno intencijama i željama države.

Marksova teorija

Po Marksu, novac je po svom nastanku i suštini roba koja vrši ulogu opšteg ekvivalenta. Zlato je postalo roba na osnovu razvoja robne razmjene i njenih protivurječnosti, a ne zato što mu je tu ulogu namijenila sama priroda.

S obzirom da su ekonomski zakoni osnova administrativnih, država ne stvara niti može stvarati novac.

Vrijednost novca (metalni novac) određuje se količinom društvenog rada za proizvodnju zlata i srebra, a ne količinom novca u prometu. Funkciju mjere vrijednosti može vršiti jedino punovrijedan novac i u ovoj funkciji novac se pojavljuje kao apsolutno utjelovljenje ljudskog rada, a razmjena robe za novac je razmjena robe za robu.

Papirni novac može da zamijeni zlato u funkciji prometnog sredstva, ali ne u funkciji mjere vrijednosti. Vrijednost papirnog novca nije originalna i izvodi se iz vrijednosti potrebnog zlata kojeg u prometu zamjenjuje.

Za razliku od metalnog novca koji bez intervencije obavlja funkciju prometnog sredstva, država garantuje simbol i znak papirne novčanice. S obzirom da zlato i van prometa zadržava vrijednost, a papirna gubi, novčani opticaj se kod zlatne valute, za razliku od papirne valute, automatski reguliše. Uz nepromijenjenu masu dobara i rast obima papirnog novca, i uz nepromijenjeno ostalo, vrijednost novca će pasti jer veća količina papirnog novca zamjenjuje istu količinu zlata, pa na svaku novčanu jedinicu otpada manja količina reprezentativnog zlata.

S druge strane, ako se poveća masa roba u prometu, a opticaj papirnog novca ostane isti, vrijednost će mu porasti jer je porasla količina potrebnog zlata, i na svaku jedinicu otpada veća količina simbolizovanog zlata.

Marks ukazuje na robnu prirodu papirnog novca; papirna valuta samo je jedan poseban oblik zlatne valute; zlato kao opšti ekvivalent nije istisnuto već je samo predstavljeno na novi način.

Jana Tošković 3

2. Odnos novca i cijena - pitanje zavisnosti faktora od kojih se formiraju cijene na tržištu:

- da li nivo cijena primarno zavisi od obima novčane mase, ili je obim novčane mase zavisna veličina, uslovljena sumom robnih cijena;

- da li je inicijativa tržišnih kretanja na strani proizvodnje i raspodjele ili na strani novca.

Teorije koje ispituju odnos novca i cijena:a) Kvantitativna teorijab) Dohodna teorijac) Teorija inflacionog jazad) Psihološka teorijae) Marksova teorijaf) Kejnzova teorijag) Monetaristička teorija

Jana Tošković 4

Kvantitativna teorija novca

Analiza kupovne snage novca i faktora koji je determinišu obično polazi od kvantitativne teorije novca kao najjednostavnije. To je najraširenija varijanta teorije odnosa novca i cijena. Dvije varijante - prometna i transakciona.

Prometna varijanta

Prve formulacije dali su Boden i Davancati.Poskupljenje roba u Evropi u 14.v. nastojali su objasniti prilivom zlata i srebra iz Amerike. Naime, smatrali su da opšti nivo cijena (P) zavisi od odnosa količine novca u opticaju (M) i količine roba na tržištu (Q):

P = (tzv. primitivna varijanta)

Q = količina roba koja se u određenom trenutku nalazila na tržištuM = masa novca koja se u istom momentu nalazila na tržištuP = opšti nivo cijena

Kupovna snaga novca je:

=

Prvobitni oblik kvantitativne jednačine je:

M = PQ

Prema Hjumu, najznačajnijem predstavniku, teorija se svodi na:a) cijene roba u zemlji su određene ukupnom količinom novcab) sav novac u zemlji predstavlja sve robe u zemljic) ako se poveća količina robe, pada joj cijena, čime vrijednost novca raste; ako

se poveća količina novca, cijene roba srazmjerno rastu čime vrijednost novca opada

Prethodnoj jednačini nedostaje brzina opticaja novca.

Brzinu opticaja novca prvi uvodi Lok preko faktora prometne brzine novca.Jednačina dobija dinamičan oblik i izgleda:

P =

MV = PQ (prometna varijanta)

Jana Tošković 5

Q = prodata količina robe i usluga u nekom perioduMV = efektivna količina novca koja je u istom periodu mijenjala vlasnikaV = prosječna prometna brzina

Ova jednačina se svodi na odnos ponude i tražnje, gdje je Q ponuda, a MV tražnja.Prvobitna jednačina je slika nekog stanja, a ispravljena oblik privrednog kretanja u kojoj se upoređuju veličine 2 privredna toka, robnog i novčanog.

Rikardo je sintetizovao i sredio teoriju.Za razliku od Hjuma, Rikardo polazi od svoje poznate teorije radne vrijednosti. Po njemu, vrijednost plemenitih metala zavisi isključivo od ukupne količine rada utrošenog u njihovu proizvodnju. Novac kao znak vrijednosti, mjerilo vrijednosti, je supstitut određene količine zlata. Izvozom zlata se smanjuje količina novca u prometu i cijene padaju. Uvozom zlata se povećava novčani opticaj, cijene rastu. To znači da cjelokupno zlato u zemlji u određenom momentu predstavlja novac u opticaju. Novac je roba čija vrijednost zavisi od veličine društveno potrebnog rada utrošenog za njenu proizvodnju. Ovaj zakon vrijedi u uslovima dok vlada ravnoteža ponude i tražnje novca na tržištu, odnosno dok se na tržištu nalazi onoliko novca koliko ga promet zahtijeva.

Protivurječnost kod Rikarda: prema teoriji radne vrijednosti novčani opticaj je određen vrijednošću roba, a tvrdi da vrijednost novca zavisi od odnosa vrijednosti roba i količine novca u prometu.

Transakciona varijanta

Fišer proširuje kvantitativnu teoriju i uvodi 2 nova elementa:a) širi novčanu masu dijeleći je na M1 - gotov novac i M2 - depozitni novacb) brzina opticaja novca može biti različita u zavisnosti od oblika novca V1 i V2

Svaka promjena u bilo kom od ovih elemenata utiče na cijene; promjene su stalne jer se uvijek 1 od elemenata mijenja.

Polazno je:

P =

Kupovna snaga novca je:

=

P = prosječni nivo cijenaT = obim transakcija

Jana Tošković

Nezavisna varijabla je M, a zavisna P.

6

Brzina opticaja novca, u uslovima monetarne ravnoteže, na kratak rok treba da se tretira kao konstanta. Na duži rok mijenja se zavisno od kretanja realnog dohotka - porastom nacionalnog dohotka per capita ubrzava se novčani opticaj.

U modelu Fišer polazi od ravnoteže:

MV = PT

PT = veličina robnog prometaMV = veličina novčanog prometa

Ako dođe do poremećaja, privreda teži da se vrati u stanje ravnoteže.

Poremećaj je izazvan obično povećanjem M; T je pod uticajem realnih faktora koje model ne uzima u obzir.Ako se količina novca poveća 2 puta:

2MV = 2PT

Kad cijene porastu srazmjerno porastu M iznad stanja ravnoteže, dolazi do nove monetarne ravnoteže.

Proširena Fišerova formula glasi:

M1V1 + M2V2 = PT

Kupovna snaga novca:

=

Zaključak iz Fišerove formule: uz istu masu robe u prometu cijene rastu srazmjerno porastu količine novca i brzine opticaja novca; uz nepromijenjeno M i V, cijene rastu ili padaju obrnuto srazmjerno s promjenama mase roba u prometu.

Postoji mišljenje da Fišer nije unaprijedio kvantitativnu teoriju novca, već da je ona na nivou s početka 19. vijeka.

Jana Tošković 7

Podvarijante kvantitativne teorije

1. Kembridžska prometna varijanta

Postavili i razvili ekonomisti: Maršal, Kejnz, Robertson

M = kPT

P =

k =

k = Maršalov koeficijent - dužina vremena u kojem je euro držan, prije nego što je utrošenV = pokazuje koliko se puta obrne jedan euro izdat (upotrijebljen) u toku godine

Ako je npr. 4 puta izdat u godini, onda je prosječno držan 1/4 godine; 4 puta se obrne svaki euro.

U centru pažnje je držanje novca (tražnja), dok je kod transakcione varijante u centru pažnje izdavanje novca. Novac se traži zbog kupovne moći koju on predstavlja. Tražnja novca je količina zadržanog novca kod transaktora kao likvidna aktiva.

Po Maršalu, niko nema interesa da cjelokupni svoj dohodak pretvori u novac, jer mu u toj formi ovaj dohodak ne bi ništa donio. Time razrađuje svoju teoriju odnosa novca i cijena, po kojoj na cijene najsnažnije utiče odnos između ukupnog dohotka i dijela dohotka zadržanog u novcu. Taj odnos zavisi od brzine opticaja novca, koja je bitna jer ona određuje dio dohotka koji treba sačuvati u novčanom obliku (k). Što su zadržana sredstva veća (k), cijene u prometu su niže.Korisnost (vrijednost) novca opada ukoliko ga je više u rukama potrošača i zato cijene rastu.

2. Kejnzova prometna varijanta (teorija gotovinskih salda)

n = p(k + rk’)

n = količina novca u opticaju (količina gotovine kao zbir svih nominalnih iznosa koje ljudi imaju u svojim blagajnama)p = prosječna cijena robek = količina robe koja se može kupiti gotovinomk’ = količina robe koja se može kupiti depozitnim (bankarskim) novcem

r = = stopa rezervne likvidnosti

Jana Tošković 8

Lijeva strana jednačine je gotov novac, a desna robe koje bi se mogle kupiti

Cijena roba zavisi samo od količine novca ako k i rk’ ostanu nepromijenjeni:

p =

Kupovna snaga novca je:

Ova formula je značajna zbog uvođenja dva nova pojma: nominalne i realne novčane blagajne , tj, n, s jedne, i k + rk’, s druge strane

Ovu varijantu, formulu - dohodnu - kvantitativne teorije, Kejnz je kasnije napustio i izradio vlastitu dohodnu varijantu.

3. Dohodna varijanta kvantitativne teorije

Prethodne prometne varijante imaju ozbiljne empirijske nedostatke: nepostojanje podataka kojima se analizira pojam transakcija ili opšteg nivoa

cijena; većina onog što se uključuje u pojam transakcija ima ograničen ekonomski

značaj.Stoga je bilo potrebno suziti pojam transakcija i obratiti pažnju samo na one koje direktno utiču na proizvodnju dobara i usluga.

Tako je stvorena dohodna varijanta:

MVy = PyTy

Py = indeks cijena za sva finalna dobra proizvedena u tom perioduTy = fizički obim finalnih dobara proizvedenih u datom periodu Vy = dohodna brzina opticaja nvca

Indeks cijena za sva finalna dobra i usluge proizvedene u nekom periodu (Py) zavisi od količine novca (MVy), koja je upotrijebljena za kupovinu fizičkog obima proizvodnje u tome periodu (Ty), tj:

Py =

Kupovna snaga novca je:

Jana Tošković 9

Ova jednačina je pogodnija od MV = PT, jer obuhvata dohodne transakcije i isključuje razmatranje finansijskih transakcija koje ne djeluju na stvaranje dohotka.Poteškoća kod jednačine - nemoguće izračunati dohodnu brzinu novca.

Jana Tošković 10

Dohodna teorija

Osnovna karakteristika dohodnih teorija o novcu je da u jednačinu razmjene, tj. prometnu jednačinu (MV = PT), umjesto robnog prometa (PT), uključuju dohodak (Y) odnosno PO (cijene - output).Time se pažnja u determinisanju cijena (P) sa M prebacuje na novčani dohodak (Y), kao zbir svih izvornih zarada u privredi, odnosno na neto društveni proizvod (O) u naturalnom obimu, čija tržišna vrijednost (PO) mora biti jednaka Y, tj:

Y = PO

To je Aftalionova dohodna jednačina.

Prosjek robnih cijena:

P =

Kupovna snaga novca:

S obzirom da Y, po Aftalionu, ne utiče na robne cijene automatski već psihološki (na promjenljiv način), svoju teoriju je nazvao psihološkom.Njegova dohodna jednačina ne pokazuje kupovnu snagu novca, budući da bi na jednoj strani morala imati M, a na drugoj P, pa zbog toga nije kvantitativna.

To važi i za Šumpeterovu jednačinu:

Y = MV1

V1 = dohodna brzina

Kejnz je u svojoj dohodnoj jednačini spojio Aftalionovu i Šumpeterovu jednačinu čime napušta ranije kvantitativno ubjeđenje:

PO = M1V1

M1 nije cjelokupna količina novca već jedan dioOva jednačina je izložena u “Traktatu o novcu” 1930.

Prosječan nivo cijena je:

P =

Kupovna snaga novca je:

Jana Tošković 11

Gornja kvantitativna jednačina je izvedena iz prve osnovne jednačine o kupovnoj snazi novca.

Prva Kejnzova jednačina koja se odnosi na dohodnu teoriju novca:

Pc =

Pc = prosječna tržišna cijena roba prodatih domaćinstvima u dotičnoj godiniE = dohodak (zarada) svih proizvodnih faktora kod proizvodnje ukupnog DPO = DP u naturalnom izrazuI’ = zarada pri proizvodnji investicionih robaS = štednja (akumulacija) svih proizvodnih faktoraR = obim proizvedenih potrošnih roba

Druga Kejnzova jednačina:

P =

PO = tržišna vrijednost ukupnog DPI = tržišna vrijednost investicijaPO = ukupna kupovna snaga datog perioda u privredi koja se realizuje upotrebom novca

Kejnz dijeli ukupan novac na: M1 - dohodni; M2 - poslovni; M3 - štedni

Samo se dohodni novac (M1) može pojaviti u jednačini razmjene. To je onaj novac koji se javlja kao zbir novčanih iznosa koji leže u blagajnama domaćinstava, spreman za poravnanje tekućih izdataka, a koji se kreće:a) između preduzeća i domaćinstava, odnosno od preduzeća pritiče kao dohodak domaćinstvima; b) između domaćinstava i preduzeća, kada iz domaćinstava dolazi kao izdatak natrag u preduzeće, gdje se javlja kao prihod za prodatu robu, i tako se zaključuje jedan krug i počinje novi.Ipak, Kejnz ne prekida vezu sa kvantitativnom teorijom koju priznaje kao ispravnu, ali ovog puta samo u hipotetičkom stanju pune zaposlenosti, tj. u slučaju koji nije postojao.

Kejnz je otvorio metodološki rascjep i podijelio monetarne teoretičare na: one koji polaze od modela MV = PT i one koji polaze od novčanih rashoda i dohodaka.

Građanska monetarna teorija se razvila u više pravaca:1. Čikaška škola monetarista (Fridman)2. Imovinska monetarna teorija (Tobin)

Jana Tošković 12

3. Radklifov izvještaj - o radu engleskog komiteta za monetarni sistem iz 1959. sa težnjom da se koncept novca zamijeni sa širim konceptom likvidnosti, i kojim se odriče svaki značaj kretanju količine novca

Jana Tošković 13

Teorija inflacionog jaza

Neke elemente teorije dao je Viksel u svojoj teoriji monetarne ravnoteže. Uzeo je u obzir odnos štednje i investicija kao uslov monetarne ravnoteže i doveo ga u zavisnost od odnosa realne i novčane kamatne stope. Time je postao jedan od prvih teoretičara koji je ukazao na pojavu inflatorno-deflatornog jaza usljed nepodudaranja štednje i investicija.Od ideje Viksela polaze Olin, Lindal, Mirdal, Davidson i Hansen (švedska škola) i KejnzSvi predstavnici teorije kao osnovu uzimaju odnos štednje i investicija čijom razlikom definišu inflatorni i deflatorni jaz.Polazi se od toga da je rast cijena (inflacija) realna pojava, da su realni faktori od presudnog značaja, a novčani faktor ima sekundarni značaj u nastajanju tog procesa.

Direktni uticaj

Model se svodi na osnovne odnose investicija (I) i štednje (S).Inflacija je posljedica većih investicija (I) u odnosu na formiranu štednju (S), a deflacija suprotno.Inflacioni jaz, kao rezultat veće globalne tražnje u odnosu na ukupno formiranu ponudu (štednju) vodi inflaciji, rastu cijena. Cijene rastu sve dok postoji višak tražnje, odnosno inflacioni jaz.

Jana Tošković

S, I

S’

Y

S

I

I’B

RA

Z

14

A-B = inflacioni jazZ = kriva pune zaposlenostiS = kriva štednjeI = kriva investicijaA = tačka nove ravnoteže do koje dolazi usled povećanja nacionalnog dohotka i povećanja štednje, kao posledica povećanja nacionalnog dohotkaB = tačka ravnoteže kada bi se smanjile investicijeR = tačka potencijalne ravnoteže

Z = kriva pune zaposlenostiS = kriva štednjeI = kriva investicijaA = tačka nove ravnoteže do koje dolazi povećanjem investicijaR = tačka potencijalne ravnotežeA' – B' = deflatorni jaz

Proces uravnoteženja teče ovako: zbog porasta cijena dolazi do povećanja nacionalnog dohotka, porasta štednje, kriva S se pomjera do tačke A, i dolazi do izjednačavanja S i IUravnoteženje može da ide smanjivanjem investicija, kada se kriva I sječe sa krivom S u tački B.

Jana Tošković

S, I

Y

B’

A’I’

I

SZ

R

15

Dakle, dva su pravca uravnoteženja:a) Smanjenje investicijab) Povećanje štednje.

Deflatorni jaz je manjak investicija i otklanja se ako se kriva I podigne do nivoa gdje bi sjekla krivu S u tački A’. U ovom slučaju, izbjegava se smanjenje štednje.

Indirektni uticaj - Vikselova teorija

Ponašanje štednje i investicija stavlja se u zavisnost od kretanja realne ili prirodne i bankarske (novčane) kamate.

Ukoliko je ponuda određenih roba usklađena sa tražnjom tih roba na tržištu u svrhe investiranja, na tržištu se formira “prirodna” ili realna kamatna stopa.

Banke teško mogu odmah odrediti koja je to prirodna kamata i odobravaju kredite bez stvarne podloge (nepostojeći depoziti). Na te kredite ne plaćaju kamate, ali naplaćuju na odobrene kredite. Bankarska kamata, time, može biti niža od prirodne ili realne, što povećava interes za novim kreditima (tražnja novih kredita). Investicije rastu iznad štednje i otvara se inflacioni jaz, rastu cijene. Na tržištu se javlja fenomen “prisilne” štednje.

Smanjenjem likvidnosti ograničavaju se krediti i povećava se bankarska kamata dok se ne izjednači sa prirodnom.

Štednja se povećava, izjednačava sa investicijama, uspostavlja se ravnoteža i zaustavlja rast cijena.

Dalje slijedi - povećanje kamata, rast štednje i pad investicija - štednja postaje veća od investicija, cijene padaju.

Po Kejnzu, inflacioni jaz je posljedica viška tražnje nad ponudom u uslovima pune zaposlenosti rada i kapitala.

Ravnoteža se može uspostaviti ili smanjenjem investicija na nivo raspoložive tražnje (nepoželjno je jer se djelovanjem negativnog multiplikatora negativno djeluje na dohodak i zaposlenost) ili uvozom štednje (smanjenje ostalih oblika potrošnje - lične i opšte) - žrtvovanje neravnoteže u platnom bilansu.

Jana Tošković 16

Psihološka teorija

Isticanje psiholoških faktora u pitanjima odnosa novca i cijena susrijeće se još u radovima Kejnza, predstavnika švedske škole i marginalista.

Prednjače marginalisti (“teorija graniče korisnosti”) i predstavnici kvantitativne teorije koji su pod snažnim uticajem marginalista (Hjum, Rikardo, Boden, Pigu, Kejnz, Maršal). Neki od ovih teoretičara daju sekundarni, a neki primarni karakter (“čisti predstavnici teorije”) psihološkim faktorima.

Najpoznatiji predstavnik je Aftalion koji je svoj koncept izgradio na dohodnoj teoriji i marginalističkoj teoriji granične korisnosti. U zavisnosti od raznih psiholoških faktora, pojedinci reaguju različito na promjene u kretanju dohotka.

Dominantno psihološki faktori su: razna očekivanja, predviđanja i subjektivne ocjene korisnosti potrošača.

Promjene u novčanom dohotku dovode do promjena u cijenama zavisno od raspoloženja pojedinaca i sl. Porast ili pad cijena nije više posljedica rasta ili pada količine novca; to je slučaj samo ako je to posljedica porasta ili smanjenja dohotka, što predstavlja proširenje dohodne teorije. Dakle, promjene dohotka ili cijena rezultat su djelovanja kvalitativnih (psiholoških), a ne kvantitativnih faktora, pa je Aftalionova teorija kritika kvantitativne teorije.

Dejstvo psiholoških faktora Aftalion prenosi i na intervalutarnu vrijednost novca, međunarodne platne i trgovinske odnose.

Porast cijena slijedi rast deviznog kursa i bez odgovarajućeg porasta dohotka.

Pod uticajem predviđanja o daljem rastu kurseva, dolazi do većeg porasta cijena i još većeg smanjenja vrijednosti novca nego što je bio porast deviznog kursa. Usljed razvijenih međunarodnih veza uticaji se šire i vrlo brzo prenose sa zemlje na zemlju.Dokaz za to je špekulativno kretanje kapitala - “vrućeg novca”.

Razlike u štedljivosti mogu da se protumače kao razlika u pridavanju većeg ili manjeg značaja vrijednosti novca. Gdje se novcu daje veća vrijednost i gdje se više štedi, više se i osjeća njegova individualna vrijednost. Novcu se daje manja vrijednost tamo gdje su svježe uspomene na stradanja kroz inflacije usljed njegovog obezvrjeđivanja , tamo gdje se očekuje rat ili valutna reforma na štetu posjednika novca.

S druge strane, kada se očekuje pad cijena i “šire glasovi o tome” potrošači se suzdržavaju od kupovina, brzina opticaja se usporava, a cijene pokazuju tendenciju pada.Psihološki faktori idu u prilog stabilnosti novca i cijena u privredama s manjim padom vrijednosti i kupovne snage novca, u doba privrednog poleta i veće tražnje novca, u doba tzv. optimističkog raspoloženja.

Jana Tošković 17

Po Teoriji ponašanja, podvarijante teorije, presudnu ulogu na formiranje cijena, razvoj inflacije, vrijednosti novca, tržišnih kretanja i sl, ima “ponašanje” različitih društvenih grupa, velikih grupa, monopola, udruženja, državnih organa.

Po Teoriji dominacije, kao varijanta teorije ponašanja, dominantne firme i ekonomike imaju na tržištu odlučujuću ulogu. Ponašanje jednih uslovljava ponašanje drugih. Odluke velikih jedinica, kao što su javna vlast i monopoli, najsnažnije utiču na sva kretanja. Ponašanje velikih uslovljava ponašanje malih i određuje kretanje cijena. Znači, velike firme, monopoli daju ton i pravac svim kretanjima jer ih slijede i imitiraju ostali. Takođe, prisutna je sposobnost pojedinih društvenih grupa da izmijene svoje učešće u dohotku, a time i da izazovu neravnotežu.

Presudan uticaj psiholoških faktora je u bržem ili sporijem obrtanju novca, pa jedna ista količina novca djeluje čas kao manja, čas kao veća, što se odražava na vrijednost, kupovnu snagu novca, cijene.Ipak, psihološke faktore je nemoguće kvantifikovati, pa teorija ne bi trebalo da ima praktičnu primjenu. Psihološki faktori ipak postoje i djeluju na ljude u odnosu na novac i dohodak.

Zaključak

Teorija je pogrešno postavljena: Psihološki faktori samo dopunjavaju i pojačavaju druge realne faktore

reprodukcije, finansijske i druge faktore; Polazi od pogrešne pretpostavke da su tražnja, potrošnja, novčani opticaj, cijene i

stabilnost pod dominantnim uticajem psiholoških faktora.

Nije moguće negirati postojanje i djelovanje psiholoških faktora ni u unutrašnjim ni u međunarodnim odnosima, ali se postavlja pitanje da li su psihološki faktori osnovni ili dodatni faktor stabilnosti novca i privrede.

Jana Tošković 18

Kejnzova teorija

Kejnz je razradio dohodnu varijantu kvantitativne teorije u “Raspravi o novcu”, a u “Opštoj teoriji” dao je postulat savremenoj teoriji inflatornog jaza. Dakle, jedni ga smatraju pristalicom kvantitativne teorije, drugi dohodne, a treći psihološke.U stvari, kod njega se srijeću kombinovani pogledi svih teorija, integrisani u jedan sistem - Kejnzov sistem.

Iz njegovih radova moglo bi se zaključiti da njegova teorija predstavlja prelaz od kvantitativne ka savremenijim shvaćanjima.Kvantitativnu teoriju priznaje kao ispravnu u hipotetičkom stanju pune zaposlenosti.Udaljava se od nje isticanjem kvalitativnih faktora psihološkog karaktera - psihološka sklonost potrošnji, investiranju i likvidnosti.

Kejnz je pošao od pretpostavke da je za analizu novca i cijena nedovoljno upoređenje globalnih veličina: mase novca (M) i proizvodnje (Q) ili realnog proizvoda.

Dohotke rasčlanjuje na: a) dohotke od proizvodnje potrošnih roba; b) dohotke od proizvodnje proizvodnih roba.

Potrošačku tražnju dijeli na: a) tražnju potrošnih roba;b) tražnju proizvodnih roba.

Tako se formiraju: a) cijene potrošnih roba;b) cijene proizvodnih roba;c) cijene čitave proizvodnje.

Formula za cijenu potrošnih roba glasi:

P =

P = cijena potrošnih robaE = ukupan nacionalni dohodak O = ukupna proizvodnjaS = štednjaI’ = novčani dohodak onih koji proizvode investicione robeR = raspoložive potrošne robe na tržištu

Cijene sredstava za proizvodnju zavise od odnosa I i S, kamatne stope i očekivanja preduzetnika koji se opredjeljuju za investicije.

Jana Tošković 19

Cijena čitave proizvodnje:

P =

I = vrijednost novih investicija

Ako je I - S = nula, znači I = S, slijedi da cijene zavise samo od E/O

Time ni jedan dio nacionalnog dohotka nije tezaurisan, sve uštede su investirane, obim kredita je na nivou stvarnih ušteda, a privredni život cjelokupno u stanju potpune ravnoteže.

Kejnzova teorija multiplikatora

Po ovoj teoriji, investiciona potrošnja stvara nove dohotke koji su veći od investiranih sredstava. Svaka investiciona potrošnja stvara trojaki efekat.

Primarni: nabavka nove opreme i reprodukcionog materijala usljed čega rastu dohoci te proizvodnje i suma dohodaka zaposlenih.

Sekundarni: nove porudžbine investicionih roba izazivaju dodatnu tražnju sirovina i reporodukcionog materijala i porast ličnih dohodaka u tim djelatnostima.

Tercijalni: investiciona potrošnja dovodi i do ekspanzije tražnje na sektoru potrošnih roba i usluga.

Efekat multiplikacije investicionih ulaganja zavisi od sklonosti ka potrošnji koja je obrnuto proporcionalna stepenu ekonomske razvijenosti zemlje.Razvijene zemlje više investiraju, a manje troše, a nerazvijene obrnuto.Ako npr. jedna zemlja investira 2/3 svog ukupnog dohotka (faktor - r), multiplkator je 3:1/(1 -r) = 3

Ukupna suma novoformiranih dohodaka:

n = I*

Za I = 1000, r = 2/3: n = 1000x3 = 3000

n = ukupna suma dohodakaI = početni iznos investiranog dohotkar = faktor investiranog dohotka

Jana Tošković 20

Teorija multiplikatora je bitna zato što ističe značaj investicija sa stanovišta i individualnog i društvenog kapitala, uz multiplikativno otvaranje dodatne zaposlenosti i dodatnih dohodaka.

Kejnz potencira odnose štednje i investicija, uz naglašavanje psiholoških faktora, a osnovni uzrok pada ili rasta cijena nalazi u njihovoj nejednakosti. Dake, nesklad između I i S izaziva promjene cijena, pri čemu glavnu ulogu ima kamatna stopa. Niska kamatna stopa stimuliše investicije i destimuliše štednju, čime se izaziva nesklad i porast cijena.

Na nesklad između I i S utiče se eskontnom politikom, politikom otvorenog tržišta i obaveznih rezervi.

Budući da kamatna stopa djeluje na profit, troškove investicija i cijene potrošnih roba, kamatna stopa djeluje na cijene bez posredstva izmjena u količini novca.

Kejnz je prvi značajniji teoretičar inflacije. Po njemu, robne cijene se formiraju na osnovu troškova proizvodnje.Inicijalni faktor povećane inflacije je u porastu troškova proizvodnje, usljed čega rastu cijene, zatim tražnja, i dolazi do ekspanzije količine novca.Po kejnzijancima, uticaj povećanih troškova na porast nivoa cijena ne mora da bude ravnomjeran, kada su u pitanju razne privredne grane.Glavni efekat porasta količine novca je na ekspanziju privredne aktivnosti i zaposlenosti

Primjedbe na njegove teoretske postavke:

a) Njegova teorija o novcu nije uklopljena u teoriju reprodukcije iako na tu vezu ukazuje;

b) Preuveličana je uloga bankarskih i monetarnih faktora;c) Preuveličan je uticaj psiholoških faktora;d) S jedne strane, dokazuje da količina novca ne utiče na cijene već dohodak

umanjen za štednju (E - S). S druge strane, tvrdi da usljed nove emisije novca, u stanju pune zaposlenosti, dolazi do rasta cijena.

Jana Tošković 21

Monetaristička teorija

Poznata i kao neokvantitativna teorija, reformulisana kvantitativna teorija, odnosno kvantitativna teorija u širem smislu.

Čikaška škola - Fridman, Švarc, Kagan, Bruner, Melcer, Majzelman, Klajn, Selden, Jeger, Makešič, Patinkin, Lerner.

Osnovne karakteristike

Fridman polazi od toga da je kvantitativna teorija novca teorija tražnje novca i da prethodne teorije na daju objašnjenje odnosa realnog i novčanog dohotka, kamate i nivoa cijena. Odbacuje transakcioni pristup, koji je čisto mehanički, i posmatra novac kao dio znatno šireg koncepta aktive - kapitala ili ukupne imovine.Dohodak se može držati u 5 oblika imovine:

Novac Obveznice Akcije fizička dobra ljudski kapital

Fridman ove faktore uključuje u funkciju tražnje novca, a osim njih još neke kako bi se dobio kompletniji odnos međuzavisnih veličina

Faktori koji određuju tražnju novca su: odnos između ljudskog kapitala i ostalih oblika u kojima se može držati kapital; očekivana stopa prinosa na novac i druge oblike aktive; djelovanje inflacije ili deflacije na promjenu vrijednosti novca i drugih oblika

imovine Realna tražnja novca je sljedeća funkcija:

= f(Y, W, Vm, Vw, Ve, r)

gdje je:M = nominalna tražnja novcaP = indeks cijena

= realna količina novca

Y = realni dohodak (proizvodnja)W = odnos između finansijske i realne aktive i fiksnog kapitalaVm = stopa očekivanog prinosa novcaVw = stopa očekivanog prinosa obveznicaVe = očekivana stopa prinosa od akcija

= stopa promjena opšteg nivoa cijena

r = ostale varijable

Jana Tošković 22

Nastoji se dokazati da postoji prilično stabilan odnos između realne tražnje novca i varijabli koje tu tražnju određuju. Takođe se nastoji odbaciti teza o apsolutnoj stabilnosti brzine opticaja novca. Dakle, tražnja novca zavisi od tokova dohotka, i to:

stopa prinosa od akcija kamatne stope od obveznica stope promjena opšteg nivoa cijena i dr.

Osnovna varijabla teorije je dohodak (imovina) po stalnim cijenama ili permanentni dohodak, čime Fridman izgrađuje teoriju permanentnog dohotka. Druge varijable su sekundarnog značaja i vezane su za stopu prinosa pojedinih oblika imovine.

Iz različitih oblika imovine, dolazi do različitih oblika tokova novca: dohodak od novca kao depozita- kamata dohodak (prinos) od obveznica - godišnji prinos od vrijednosti kupovina, prinos

od promjena cijena obveznica u toku određenog perioda dohodak od akcija - nominalni iznos; konstantni iznos; iznos u zavisnosti od

promjene cijena i prinos od promjene cijena akcija do koje dolazi tokom vremena

dohodak od fizičkih roba koji zavisi od kretanja cijena dohodak od proizvodnog ili radnog kapaciteta čovjeka što zavisi od radne

sposobnosti, nivoa obrazovanja i trošenja promjene preferencije ili ukusa potrošača i nosioca dohotka (imovine)

Ova teorija razlikuje tražnju novca krajnjih držalaca imovine (domaćinstva, privatni sektor) i tražnju od strane preduzeća, privrednih subjekata.

Po ovoj teoriji funkcija novca je vrlo stabilna, pa je i brzina novca stabilna i mijenjaće se samo pri promjeni tražnje novca.Novčana masa se mijena po jednoj dosta stabilnoj godišnjoj stopi rasta pa novac tada djeluje neutralno.Nagle promjene novčane mase dovode do inflatornih ili deflatornih promjena u privredi.

Monetarni faktori postaju osnovni izvor poremećaja u privredi i odstupanja nominalnog od realnog dohotka, što je posljedica novokreiranog novca. Osnovni faktor poremećaja je odstupanje kreiranog novca od strane bankarskog sistema u odnosu na realnu količinu novca što se neposredno odražava na cijene. Da bi opšti nivo cijena ostao stabilan, potrebno je da se količina novca povećava paralelno s povećanjem proizvodnje i stanovništva.

Dugoročna stopa monetarnog rasta bi trebalo da iznosi 3-5%. Veći ili manji porast novčane mase od tako programiranog nivoa dovešće do inflacije, odnosno deflacije. Konstantna stopa rasta od 5% treba da osigura privredu od većih fluktuacija cijena uz negativno dejstvo na stopu rasta i stabilnost privrede.

Jana Tošković 23

Po ovoj teoriji, nominalna količina novca je egzogeno određena autonomnim odlukama monetarne vlasti pa na nju ne djeluju nebankarski držaoci novca koji određuju samo realnu količinu novcaDohodna brzina novca je određena realnom količinom novca (ponašanjem držaoca novca).

Osnovne postavke monetarizma

Polazeći od tzv. “automatske” monetarne ravnoteže, koja se iscrpljuje kroz konstantnu stopu porasta količine novca, a što vodi stabilnosti i uravnotežnom porastu, učenje Fridmana i ostalih neokvantitativaca Čikaške škole može se svesti na sljedeće postavke:

1. Postoji skladan odnos između stope rasta količine novca i stope rasta nominalnog dohotka. Rastom količine novca porašće i nominalni dohodak, i obrnuto. Znači, funkcija tražnje novca je stabilna.

2. Promjene u stopi monetarnog rasta izazvaće promjene u stopi rasta nominalnog dohotka i to sa zakašnjenjem od 6 do 9 mjeseci.

3. Stopa monetarnog rasta nije čvrsto povezana sa stopom rasta dohotka u sadašnjem trenutku. Sadašnji rast dohotka zavisi od toga što se dešavalo sa novcem u prošlosti. Dohodak u budućnosti zavisi od toga što se dešava sa novcem u sadašnjosti.

4. Uticaj na nivo cijena javlja se 6 do 9 mjeseci nakon djelovanja na dohodak i proizvodnju. Ukupno vremensko zaostajanje između promjene u monetarnom rastu i promjene u stopi inflacije iznosi 12 do 18 mjeseci.

5. Promjena stope rasta nominalnog dohotka odražava se na proizvodnju, a ne na nivo cijena - pojavom raskoraka između stvarne i potencijalne proizvodnje pojaviće se i pritisak na stopu rasta cijena.

6. Kratkoročne monetarne promjene prvenstveno djeluju na proizvodnju, dok dugoročna stopa monetarnog rasta utiče prvenstveno na cijene.

7. Inflacija je uvijek i svuda monetarni fenomen, jer se može stvoriti i stvara samo rastom količine novca koji je brži od stope rasta proizvodnje.

8. Rashodi javnog sektora mogu, ali ne moraju biti inflatornog karaktera - inflatorni su ako se finansiraju kreiranjem novca.

Jana Tošković 24

9. Fridman ne ističe prvobitno početno djelovanje promjene količine novca na dohodak već na cijene postojeće aktive, obveznica, akcija i nekretnina.

10. Brzi monetarni rast najprije vodi snižavanju kamatne stope, a kasnije - povećanim rashodima i stimulisanjem rasta cijena - promjena monetarnog rasta dovodi do porasta tražnje kredita i porasta kamatne stope.

Kritika teorije - nedostaci

Prvi nedostatak: Fridmanov model na sadrži razlikovanje između “aktivnog” i ”neaktivnog” novca, niti između “transakcionih” i “špekulativnih” sredstava. Njegov model tražnje novca oblika kvantitativne teorije građen je za visokorazvijenu i monetiziranu privredu (SAD) s razvijenom finansijskom strukturom i finansijskim instrumentima (tržištem) i teško se može primijeniti na privrede bez takvih karakteristika.

Drugi nedostatak modela je što uzima širi koncept novca koji uključuje i oročene depozite koji su u svim zemljama izvan novčane mase. To je, po nekima, doprinijelo da Fridman dolazi do visokog koeficijenta elastičnosti tražnje novca (iznad jedinice). Uz adekvatniju definiciju novca, rezultat bi se znatno razlikovao, uz pad koeficijenta.

Ova teorija polazi od nekoliko, danas teško prihvatljivih pretpostavki:1. potpune ravnoteže privrede sa stabilnim cijenama;2. pune zaposlenosti rada i kapitala;3. potpuno elastične tražnje novca u odnosu na dohodak;4. stalne i stabilne stope rasta proizvodnje - 3-4%, što stvarnost demantuje;5. stabilne dugoročne promjene količine novca (3%, odnosno kasnije 5%)

Slabost teorije je kod tumačenja “suviše velike količine novca” => Pri takvom stanju, vlasnici dohotka će trošiti svoj novčani dohodak, čime rastu cijene sve dok količina raspoloživog novca ne bude odgovarala onoj visini novčanog dohotka koju ekonomski subjekti žele da drže. Ipak, moguće je u svakom trenutku akcijom države ili CB smanjiti postojeću količinu novca.

Jana Tošković 25

Kritičari inflacije troškova

I Čarls Levinston (Charles Levinstone) – „Kapital, inflacija i multinacionalne kompanije“

Levinston daje osvrt na buržoasko tumačenje inflacije i kaže da osnovni uzrok inflacije nije ono što misle buržoaski ekonomisti. Po njemu, multinacionalne kompanije obezbjeđuju iz sopstvenih izvora sredstva za finansiranje kapitala. Povećanje akumulacije dovodi do povećanja cijena. Tako dolazi do rasta inflacije. pritom, nadnice se samo prilagođavaju ovakvom rastu cijena. On smatra da treba promijeniti položaj zaposlenih u kompaniji. Porast cijena rezultat je velikih multinacionalnih kompanija koje su u svom posjedu imale 35% svjetske proizvodnje. U trci za profitom, one utiču na sve veći porast cijena, a samim tim i na rast inflacije.

Prema tome, smatra Levinston, nadnice su samo izgovor da se pažnja skrene sa pravog uzroka inflacije - sa krupnog kapitala i njegove trke za profitom.

Po njemu, trade-off između nezaposlenosti i inflacije je lažni trade-off i kao dokaz navodi kretanja iz 60-ih godina (pojava stagflacije). Prema tome, potpuno je pogrešan stav po kojem vlada treba da odluči da li je za:

Visoku stopu inflacije ili Visoku stopu nezaposlenosti.

On ukazuje na pojavu stagflacije – period 60-ih i 70-ih godina. Stagflacija je stanje u kojem je, pored visoke stope inflacije, prisutna i visoka stopa nezaposlenosti.

On ukazuje na dejstvo instrumenata ekonomske politike:

Monetarna politika => u suzbijanju inflacije može bizi neefikasna jer velike multinacionalne kompanije mogu svoje velike rezerve (koje su sastavljne od velikog broja valuta) usmjeriti vani.

Fiskalna politika => progresivno oporezivanje dohotka i profita dovešće do seljenja preduzeća u područja zvana „poreski rajevi“ (niski porezi, poreske olakšice...), pa će fiskalna politika, samim tim, biti neefikasna.

Prema tome, srž problema proističe iz bliske veze krupnog kapitala i (političke) vlasti, a uzrok inflacije vidi u ekonomsko-političkoj moći.

Jana Tošković 26

II Žam

Žam je drugi teoretičar koji se kritički osvrće na inflaciju troškova. On smatra da nadnice samo prate već ostvareni porast cijena (zbog poskupljenja roba, radnici traže povećanje zarada kako bi mogli da kupuju sve što su prije porasta cijena mogli).

U CG: uvezena inflacija (porast cijena naftnih derivata) – nadnice u zemlji indirektno utiču na porast cijena (sa porastom cijena, povećavaju se nadnice za indeks porasta u kolektivnim ugovorima). Marže uvoznih kompanijama, usled niskih carina, su visoke, ali prevazilaze cijene u drugim zemljama i tako utiču na rast inflacije.

Kada ostalim teorijama ne možemo objasniti inflaciju, koristimo psihološke teorije.

Kada nemamo sopstvenu valutu, ne možemo koristiti monetarnu politiku i međunarodnu politiku koja se odnosi na devizni kurs, ali možemo koristiti fiskalnu politiku i politiku dohodaka.

Odnos inflacije i nezaposlenosti

Kejnz (Keynes) u „Opštoj teoriji zaposlenosti, kamate i novca“ ukazuje da bi ekonomije koje su u stanju depresije mogle da smanje nezaposlenost povećanjem tražnje. Stoga, stavlja akcenat na fiskalnu politiku kao jači instrument.

30-ih godina se javlja podrška za ovakav stav. Nezaposlenost je bila visoka, a tražnja je bila niska.

U II svjetskom ratu, tražnja je u svakom pogledu prevazilazila ponudu.

Nakon II svjetskog rata, moglo se očekivati da će se ekspanzivnim upravljanjem tražnjom uticati na nezaposlenost. Tu leži opravdanje za Kejnzov stav.

Međutim, ovi stavovi su bili teorijski. Nakon II svjetskog rata, Velika Britanija je pristala da vodi svoju ekonomiju na onom nivou koji je blizak stanju pune zaposlenosti. Trebalo je izabrati nivo zaposlenosti (nezaposlenosti) i autputa do nekog kritičkog nivoa zaposlenosti.

1958. godine, Filips izrađuje grafik polazeći od analize odnosa stope nezaposlenosti i stope inflacije u Velikoj Britaniji u periodu od 1861. do 1957. godine. Kao mjeru inflacije Filips uzima rast nadnica, zato što u početnom periodu nije bilo relevantnih podataka koji se odnose na stopu inflacije. tako je dobio negativnu korelaciju (trade-off) između stope inflacije i stope nezaposlenosti:

Visoka nezaposlenost => niska inflacija Niska nezaposlenost => visoka inflacija

Jana Tošković 27

JEDNOSTAVNA FILIPSOVA KRIVA

Zaključci:

1. Ekonomija može da se vodi do različitih nivoa zaposlenosti (nezaposlenosti) i autputa.

2. Nivo nezaposlenosti se ne bi mogao smanjiti bez stvaranja inflacije sve do tačke A u kojoj Filipsova kriva siječe apscisu.- U originalnoj Filipsovoj studiji taj nivo je bio 5,5%.

3. Vlada se može pokazati sposobnom za vođenje ekonomije pri niskoj nezaposlenosti, ali će platiti cijenu u visokoj inflaciji.Npr. Vlada može izabrati tačku B. Po originalnoj Filipsovoj studiji to je tačka u kojoj je stopa inflacije 2% i stopa nezaposlenosti je 2%. Na taj način je stvoren stabilan trade-off izmseđi nezaposlenosti i inflacije.

Jana Tošković

B = stabilan trade-off

AC Stopa nezaposlenosti(%)

StopaInflacije (%)

0

FK

28

60-ih godina mnoge ekonomije su se kretale na način koji se objašnjava Filipsovom krivom. Tako je, pored teorijske, stvorena i empirijska potvrda Filipsove studije.

Međutim neoklasični ekonomisti ukazuju da se u klasičnim modelima uzimaju realne nadnice, a ne novčane kao što je to prikazano Filipsovom krivom.

1960. godine, Semjuelson (Samuelson) i Solov testiraju ovaj trade-off na slučaju SAD u periodu od 1900. do 1960. godine. Umjesto nadnica, uzeli su CPI (consumer price index). Osim u periodu od 1931. do 1939. godine, ustanovili su da postoji negativan odnos između stope nezaposlenosti i stope inflacije i taj odnos su nazvali Filipsovom krivom. Visoka stopa nezaposlenosti praćena je niskom ili negativnom stopom inflacije. Niska stopa nezaposlenosti praćena je visokom stopom inflacije.

Jana Tošković

0

10

15

5

-5

-10

-15

=> negativna korelacija

=> pozitivna korelacija (1931.-1939.)

StopaInflacije (%)

Stopa nezaposlenosti(%)

29

Postavlja se pitanje: kako izvršiti izbor između različitih kombinacija inflacije i nezaposlenosti?

Ukoliko se želi postići cjenovna stabilnost (nulta inflacija) izabraće se visoka nezapolsenost.

Ukoliko se želi postići visoka zaposlenost (niska nezaposlenost) izabraće se visoka inflacija.

Tokom 60-h godina inflacija dobija umjeren rast i dolazi do pojave spirale cijena i nadnica:

. . .

Jana Tošković

Smanjuje nezaposlenost

Umjeren rast inflacije

Što povećava nominalne nadnice

A to dovodi do rasta cijena proizvoda

I rasta opšteg nivoa cijena(rast inflacije)

Što smanjuje nezaposlenost

Koja povećava nominalne nadnice

30

1968. godine, Fridman i Felps izrađuju proširenu Filipsovu krivu – proširuju je tako što u osnovni model (spiralu nadnica i cijena) uključuju očekivanja. Ova proširena Filipsova kriva naziva se još i „Filipsova kriva akceleracije“, po kojoj niska stopa nezaposlenosti dovodi do rasta inflacije, tj do bržeg rasta (akceleracije) nivoa cijena.

Indeks NAIRU = NonAccelerating Inflation Rate of Uemployement

PROŠIRENA FILIPSOVA KRIVA

Kratkoročno, postoji trade-off između stope inflacije i stope nezaposlenosti, jer se ekonomija nalazi u stanju neravnoteže. Da bi vlasti suzbile nezaposlenost moraju povećati ponudu novca, što dovodi do neočekivanog rasta inflacije za 2%. Zaposlenost i autput će se kretate duž kratkoročne Filipsove krive do tačke B.

Originalna Filipsova kriva odgovara sve dok je očekivana inflacija jednaka nuli. Ako se promijene očekivanja, doći će do pomjeranja Filipsove krive, tako da bi sjekla Filipsovu krivu koja je predstavljena vertikalnom linijom (dogoročnu Filipsovu krivu).

Jana Tošković

StopaInflacije (%)

Stopa nezaposlenosti(%)

A

P e 0% P e

2%

B

FKLT

FKSTFKST

0

31

Fridman i Felps uvode fenomen prirodne stope nezaposlenosti koja nije zastupljena kod originalne Filipsove krive.

Sredinom 70-ih godina, ova veza se prekinula. U mnogim zemljama SAD i OECD bile su prisutne visoke stope inflacije i nezaposlenosti i dokazano je da ne postoji trade-off u dugom roku. Međutim, ta relacija se ponovo javlja između promjene stope nezaposlenosti i promjene stope inflacije i dolazi do tzv. raspršenosti:

Zaključak:

70-ih godina desila su se 2 naftna šoka. Firme su usled povećanja cijena nafte, povećale svoje cijene u odnosu na nadnice kako bi povećale marže i to je dovelo do inflacije. Inflacija postaje postojana i pozitivna, što mijenja očekivanja, a očekivanja mijenjaju prirodu odnosa između stope nezaposlenosti i stope inflacije.

Levinston smatra da je dugoročni i primarni cilj monetarne politike niska i stabilna stopa inflacije. Međutim, nejasan je uticaj na kratkoročne varijable.

Jana Tošković

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

14

12

10

8

6

4

2

Stopa nezaposlenosti(%)

StopaInflacije (%)

32

Dugoročno i kratkoročno posmatrano, možemo zaključiti da je Levinston bio u pravu, jer on polazi od nadnica ne uzimajući, pritom, u obzir da li je rast nadnica uzrok ili posledica inflacije.

U savremenim uslovima, visoka stopa inflacije povlači visoku stopu nezaposlenosti.

Jana Tošković 33

Inflacija

Nedostaci svih definicija inflacije proizilaze iz činjenice da se inflacija nikada ne javlja dva puta na isti način (ne postoji uži skup mjera kojima se može izliječiti inflacija).

Osnovne karakteristike:1. Enormni rast cijena;2. Poremećeni dužničko-povjerilački odnosi;3. Nejednaki rast cijena;4. Razorena privreda.

Inflacija je fenomen prisutan u ekonomskoj teoriji od 60-ih i 70-ih godina.

Hiperinflacija je pogađala različite zemlje u različitim periodima. To je nerješiv problem – lako je otkloniti posledice, ali je teško ukloniti uzroke (politička dešavanja, strukturni problemi u privredi pri prelasku na liberalnu ekonomiju; eksterni faktori – iz inostranstva...).

Ovi faktori djeluju pojedinačno i grupno.

Odnos novca i cijena

Rats cijena je neravnomjeran.

Poređenjem novčanog opticaja sa pokrićem novca došlo se do zaključka da novčani opticaj raste brže od novčanog pokrića.

Bilo koji rast cijena ne znači inflaciju.

Inflacija se zasniva na:1. Ekonomskim faktorima i2. Političkim faktorima.

Situacija koja karakteriše inflaciju 90-ih godina zasnovana je na političkim faktorima. Može poticati i iz politike budžeta. Uz sankcije i ekonomske blokade, koje su uništile ekonomiju, jasno je koliko su bitni politički faktori. Tu su bile prisutne i ekonomske odluke.

Jana Tošković 34

Do inflacije može dovesti i pokriće budžetskih rashoda iz primarne emisije. U tom periodu (90-e godine) su do izražaja došli i psihološki faktori:

2. Očekivanja stanovništva;3. Očekivanja preduzeća.

1994. godine Dragoslav Avramović je sa svojim timom donio program za monetarnu rekonstrukciju čime je suzbijena hiperinflacija (primijenio je administrativne mjere – one imaju jači uticaj na monetarni sektor).

Inflacija je uspješno suzbijena i u Izraelu.

Otkrivanje uzroka inflacije je najbolja prevencija protiv inflacije.

Definicija inflacije:

„Pod inflacijom valja razumijevati one naročite narodno - gospodarske procese, koji nastaju i razvijaju se usljed padanja vrijednosti papirnog novca.“

Račić

„Inflacija je jedna ekonomsko - finansijska pojava, izazvana poremećajima ravnoteže u faktorima proizvodnje, a kao njena posljedica nastaje povećanje novčanog opticaja emisijom novčanica i kreditnog novca bez odgovarajućeg pokrića u metalu ili proizvodnji.“

Filipović

„Inflacija je povećanje novčanog opticaja preko one količine pri kojoj se opšti nivo cijena održava na dosadašnjoj visini. Drukčije rečeno: inflacija je ono povećanje novčanog opticaja koje ima kao posljedicu porast opšteg nivoa cijena...“

Majsner

Prema tome, nije svako povećanje novčanog opticaja još inflacija... Problem nastaje tek onda kada se količina novca mijenja bez odgovarajuće promjene na strani robe, tako da to

mijenjanje počinje da utiče na opšti nivo cijena. Iz toga proističe da je inflacija zapravo dinamičan pojam. Čim se povećanje opticaja novca zaustavi i cijene ustale na novom nivou, inflacija prestaje, bez obzira na to koliki je sada opticaj novca. Dakle, o inflaciji se može govoriti samo dotle dok cijene skaču. Čim se cijene zaustave na bilo kojem nivou, nema više inflacije, ma koliko novi opticaj bio veći od ranijeg.

„Inflacija je proces samopodržavanog, a različitim uzrocima izazvanog rasta cijena koji postepeno, prije ili kasnije, pošto se iskoriste stimulativni efekti rasta cijena, dovodi do opadanja životnog standarda većine stanovništva, do iscrpljivanja nacionalnih izvora deviza, do pogoršavanja deviznog bilansa i kursa nacionalne valute i, konačno, do

Jana Tošković 35

poremećaja na tržištu koji otežava kontinuitet u funkcionisanju privrede, izaziva nove poremećaje u raspodjeli i pothranjuje sama sebe.“

Perišin(raspodjela = misli se na raspodjelu dohotka)(pothranjuje sama sebe = posledica inflacije predstavlje uzrok (zamajac) daljeg rasta inflacije)

Pokušaj definisanja od strane Perišina ide za tim da se naglasi: 1. da je inflacija proces, i to proces rasta cijena; 2. da je ona kao proces izazvana ili može biti izazvana različitim uzrocima;3. da je ona samopodržavan proces koji, u krajnjoj liniji, dovodi do niza posljedica

Nedostatak ove definicije leži u činjenici da ne ukazuje na uzroke inflacije.

Inflacija je veoma kompleksna i heterogena privredna pojava, koja se, kako se čini, nikad ne pojavljuje dva puta na isti način, tako da je teško, gotovo i nemoguće, generalno je definisati.

Pojava inflacije – hiperinflacije

Inflacija je fenomen veoma starog porijekla (25 vjekova) kao i sam termin (1 vijek) koji potiče od latinske riječi „inflatio“, što znači nadimanje.

Termin inflacija nastao je tokom američkog građanskog rata 1861-65.

Istorija inflacije počinje sa atinskim tiraninom Hipijem 527. godine p.n.e. i Septimijem Severom, rimskim imperatorom, 198. godine p.n.e, koji su sveli vrijednost valute za 50-60%.

U vrijeme američkog građanskog rata desila se tzv. “papirna obmana” kada dolazi do paralize privrede. Uz nemogućnost da se dođe do finansijskih sredstava na drugi način, država je izdavala papirni novac bez pokrića. Novčanica od 1 $ vrijedila je 2,5 centa. Ovo finansijsko iskustvo je proisteklo iz iskustva Francuske 1,5 vijek ranije u periodu Luja IV.

Državna blagajna je bila prazna, a unutrašnji dug ogroman. Škotski finansijer i merkantilist Džon Lo je dobio ideju da osnuje banku u Parizu 1716. Banka je primala u depozit trgovačke mjenice (uz blagu eskontnu stopu). U zamjenu je njihovim vlasnicima izdavala banknote, koje su bile plative po viđenju jer su se u svakom trenutku mogle pretvoriti u srebrni i zlatni novac. Državni dugovi su se smanjivali jer su se bankarskim papirima isplaćivali državni povjerioci. Cijena državnih hartija je u slobodnoj prodaji skočila, a poslovanje kompanija doprinijelo je snažnom oživljavanju industrije i trgovine. Ovo se takođe povoljno odrazilo na državnu blagajnu. Do sloma je došlo kada je javnost otkrila da su banknote bez stvarnog pokrića.

Jana Tošković 36

U prošlom vijeku ukupno je zabilježeno 16 hiperinflacija.

Desila su se 3 talasa hiperinflacije:1. Nakon I svjetskog rata;2. Nakon II svjetskog rata;3. Nakon „dužničke krize“ koja se pojavila na svjetskoj sceni 80-ih godina (tada

je u YU premijer bio Mirko Planinac).

I talas: Prvi talas nakon I svjetskog rata u periodu 1921-24. zadesio je Austriju, Njemačku, Mađarsku, Poljsku i Rusiju. Najduže je trajala u Rusiji - 26 mjeseci. Njemačka je primjer da inflacija ne dovodi nužno do raspada proizvodnje sve dok ne pređe u hiperinflaciju. Naime, obim nacionalne proizvodnje neprekidno je rastao sve do 1923. Umjesto proizvodne aktivnosti počinju da dominiraju špekulacija, korupcija, zloupotreba položaja i sl. Te godine cijene su rasle munjevito i papirni novac je za sat gubio 50% ili više od vrijednosti.

Hiperinflacija predstavlja vrh, nakon kojeg se inflacija smanjuje. Što je duži period hiperinflacije, to su njene posledice trajnijeg karaktera.

Nakon I svjetskog rata, hiperinflacija se javlja u Austriji, Njemačkoj, Mađarskoj, Poljskoj i Rusiji, a to su nile carevine koje su pretrpjele poraz u ratu.

II talas: nakon II svjetskog rata, hiperinflacija je zadesila Kinu (26 mjeseci), Grčku i Mađarsku (usled nemogućnosti izgradnje valjanog društvenog sistema).

III talas: 80-ih godina; umjesto rata, sada je u pitanju bila prezaduženost zemalja (kriza zaduženosti): Argentina, Bolivija, Nikaragva, Peru, Poljska, SFRJ 1989. godine (dug kod Pariskog i Londonskog kluba, Svjetske banke) i SRJ 1992. godine (25 mjeseci, uz prosječnu mjesečnu stopu rasta od 760,7, a posljednji mjesec hiperinflacije je bio januar 1994.). Nevraćanje dugova dovelo je do propasti mnogih velikih banaka.

U novom slučaju hiperinflacije proces obaranja je mnogo kompleksniji i složeniji nego u slučaju klasičnih hiperinflacija. Pojedine zemlje su uspjele da stabilizuju devizni kurs i obuzdaju drastičnu hiperinflaciju, ali ne i da eliminišu visoku inflaciju. Razvili su se novi modeli obaranja hiperinflacije. Mađarska hiperinflacija iz 1946. je najviša u ekonomskoj istoriji, potom u SRJ.

1989. godine, u SFRJ dolazi do prvog hiperinflacijskog talasa, koji je zaustavljen 1990. godine. Druga hiperinflacija u Jugoslaviji nastala je u privredi koja je izložena

1. Ratnom okruženju;2. Sankcijama savjeta bezbjednosti;3. Ekonomskim blokadama;4. Jakim šokovima na strani tražnje i ponude.

Jana Tošković 37

Ovo je djelovalo na promjenu karaktera hiperinflacije i ponovnog vraćanja na klasičan oblik hiperinflacije. U periodu 1960-89, zemlje koje su imale brži rast od prosjeka imale su i prosječnu stopu inflacije od 12%, a suprotno 31%.

Zemlja Godina Dužina trajanja (u mjesecima) Ukupna inflacija Prosječna

stopaMađarska 1946. 12 3,81*(10)27 19,800SRJ 1993. 25 2,35*(10)21 615,9Njemačka 1923. 16 1,02*(10)10 322,0Grčka 1944. 13 4,7*(10)8 365,0Kina 1947. 26 4,15*(10)6 79,7Nikaragva 1941. 48 5,53*(10)5 46,5

Mađarska i YU su jedine zemlje koje je dva puta zadesila hiperinflacija. U Mađarskoj u periodu od 20 godina, u YU u periodu od 25 mjeseci.

I hiperinflacija u YU: 1989. godineII hiperinflacija u YU: od januara 1992. do januara 1994. godine

Izbor monetarnog sistema, tj. režima znači izbor mjere za rešenje problema inflacije. Možemo se opredijeliti za CB ili za valutni odbor (nešto između CB i klasičnog valutnog odbora). Za razliku od CB, koja nema mogućnost da vodi politiku deviznog kursa, valutni odbori imaju ulogu CB i mogu da vode i monetarnu politiku i politiku deviznog kursa.

CB su se koristile raznim zloupotrebama (mahinacijama, prekomjernim emisijama) što se loše odrazilo na ekonomiju.

Mahinacije => primarne emisije za lične potrebe; primarna emisija davana pojedincima.

Da bi se izbjegle mahinacije, donešena je odluka o uvođenju valutnih odbora => u valutnom odboru su predstavnici razvijenih zemalja – sprovodi se čvrsta monetarna kontrola; postoji domaća valuta koja je pokrivena valutama neke razvijene zemlje sa kojom je ostvarena najbolja trgovinska saradnja.

U CG, inflacija je suzbijena dolarizacijom. I dolarizacija i valutni odbor se zasnivaju na fiksnom deviznom kursu.

Jana Tošković 38

Vrste inflacije

1. Prema uzročno-posledičnim vezama:a) Inflacija tražnje => do inflacije dovodi prevelika tražnja u odnosu na

ponudu (novčane mase, nominalnih dohodaka, potrošnje);* Nije toliko bitna za CG. Možda je najbitnije povećanje potrošnje usled povećanih kredita. Povećanje nominalnih dohodaka i novčane mase nije toliko bitno za inflaciju u CG:

b) Inflacija troškova => do inflacije dovodi povećanje troškova proizvodnje (energije, sirovina, repromaterijala...) ili povećanje cijene radne snage. Nije toliko bitna za CG.

c) Strukturna inflacija (narušeni elementi ravnoteže privredne strukture – u manje razvijenim zemljama). Od velikog je značaja da li zemlja proizvodi sirovine ili gotove proizvode ( gotovi proizvodi imaju veću cijenu, pa je povoljnije za zemlju ukoliko je izvoznica gotovih proizvoda).

d) Uvezena inflacija (do inflacije dolazi usled porasta cijena uvoznih komponenti, zbog njihovog porasta na svjetskom tržištu).

e) Psihološka inflacija => rezultat psiholoških efekata (inflacionih očekivanja) u uslovima intenzivnog ubrzanja inflacione spirale (u CG 1993-1994. godine);

f) Inflacija izazvana socijalno-psihološkim faktorima prilikom prelaska na tržišne uslove i slobodno formiranje cijena (pogubnija je za zemlje u tranziciji, jer se zahtijeva liberalizacija odmah, a zemlja za to još uvijek nije spremna).

2. Prema nastajanju:a) Apsolutna inflacija => stvarno povećanje količine novca u opticaju.b) Relativna inflacija => porast BON, bez povećanja stvarne količine novca

u opticaju.

3. Prema intenzitetu:a) Puzajuća inflacija => do 4% na godišnjem nivoub) Galopirajuća inflacija => do 100% na godišnjem nivouc) Hiperinflacija => preko 100% ili čak više hiljada ili miliona % na

godišnjem ili mjesečnom nivou.

Slump inflacija => inflacija preko 10%, a stopa rasta iznosi od -1% do 1%. Došlo je do inflacije, a stopa rasta se povećala (1 – 2%), što je dovelo do stagflacije.

4. Prema dužini trajanja:a) Sekularna inflacija => blagi oblik sa umjerenim rastom cijena, dugim

rokom trajanja, rijetko prelazi u hiperinflaciju, obično posljedica cikličnog kretanja privrede;

Jana Tošković 39

b) Jednokratna => kratak vijek trajanja, nešto viši rast cijena, a uzrok su mjere ekonomske politike;

c) Hronična - oštrija, dugoročnija, viša stopa rasta cijena i tendencija progresivnog razvoja iz godine u godinu.

5. Prema dejstvu:a) Aktivna => slobodna, otvorena, neobuzdana;b) Neaktivna => prigušena, kontrolisana.

6. Prema namjeri:a) Namjeravana => svjesno djelovanje monetarne vlasti radi postizanja

ciljeva (oživljavanje proizvodnje, smanjenje duga);Inflacija može biti namjeravana:

mjerama ekonomskih vlasti; monopolskim cijenama; uvoznim lobijima.

b) Nenamjeravana (spontana) => rezultat finansijske ili ekonomske nužnosti.

7. Prema porijeklu:a) unutrašnja (domaća) => rezultat budžetskog deficita, ekspanzije kredita,

povećanja investicija u zemlji...b) spoljna (uvezena) => kanalima robne razmjene, novčanog kapitala, radne

snage i sl. Dolazi iz inostranstva.

Uzroci inflacije

Tri su savremena shvatanja (teorije) o uzrocima inflacije:1. Teorija inflacije tražnje2. Teorija inflacije troškova3. Teorija strukturne inflacije

Teorija inflacije tražnje

Predstavnik: Fridman (višak tražnje nad ponudom; veća je stopa rasta inflacije od stope rasta novca); dohodak je glavni činilac koji dovodi do nesklada u porastu tražnje i narušavanja njene ravnoteže s ponudom roba i usluga. Ostali činioci su:

a) nesrazmjerna emisija novca;b) nesrazmjerno povećanje rashoda;c) nekontrolisana potrošnja;d) psihološki činioci.

Jana Tošković 40

Povećanje dohotka dostiže visinu koja podstiče stanovništvo i privredu na novu potrošnju uz nepokrivenu tražnju. Poželjno dejstvo je: oživljavanje proizvodnje, prometa i investicija. Do inflacije dolazi kada ukupna proizvodnja dostigne granice koje joj nameću mogućnosti njenih činilaca i kada ponuda roba i usluga počne da zaostaje za kupovnom snagom, koja proističe iz povećanja novčane mase.

Teorija inflacije troškova

Teorija inflacije troškova zove se i teorija inflacije ponude jer polazi od promjene ukupne tražnje. Porast cijena roba i usluga proističe iz nezavisnog povećanja troškova proizvodnje (plata, nadnica i sl.). Ti troškovi se prevaljuju na kupca robe pa cijene rastu, a količina novca ostaje nepromijenjena. Ovo se u literaturi objašnjava Filipsovom krivom.

U posljednje vrijeme, ova teorija se javlja u nešto izmijenjenom obliku kao inflacija profita - radnici iznuđuju “neopravdano” povećanje plata i nadnica. Monopolisti, oligopolisti i slični, jureći za sve većim profitom, dižu cijene iznad nivoa koji je opravdan stvarnim povećanjem troškova proizvodnje.

Ova teorija je zastupljena u savremenoj građansko-ekonomskoj misli. Pokušava da porast cijena objasni porastom nadnica. Ima svoje polazište u teoriji koja prati logiku Filipsove krive. Postoje određeni oligopoli koji dovode do porasta cijena.

90-ih i 2000. godine postoji tendencija sniženja inflacije. Istovremeno, ekspanzija proizvoda iz Kine i drugih zemalja koji supstituišu postojeće proizvode snižavaju cijene. Proizvodi iz tih zemalja imaju nižu cijenu jer je u tim zemljama jeftinija radna snaga i niži porezi.

Nadnice u zemljama koje nude jeftinije proizvode su na niskom nivou, životni standard je loš.

Teorija strukturne inflacije

Teorija strukturne inflacije je okrenuta prije svega izučavanju inflacije u zemljama u

razvoju. Naime, privredni razvoj polazi od određene strukture, a elementi svake strukture su, statički posmatrano, ograničenizbog čega dolaze u sukob s dinamikom ubrzanog privrednog razvoja. Privredni sektori izazivaju oskudicu ponude, pa otuda dolazi do stalnog skoka cijena. Poljoprivreda i industrija ne mogu da zadovolje naglo

povećane zahtjeve domaćeg tržišta. 1. Održava se visok nivo izvoza, što umanjuje ponudu na domaćem tržištu;2. Neizbježna kontrola cijena samo pokriva ili odlaže inflaciju;3. Ograničena domaća akumulacija ne može brzo da mijenja strukturu privrede;

Jana Tošković 41

4. Strani kapital je skup;5. Uvozne cijene su više od izvoznih;6. Monetarna politika je zbog svog kratkoročnog dejstva nemoćna u suzbijanju

inflacije, a mogućnost otklanjanja inflacije je uz stagnaciju, nezaposlenost.

Klasifikacija oblika inflacije donekle je povezana s tipologijom teorija o kupovnoj snazi novca. Naime, inflacija se najčešće identifikuje s porastom cijena, kao pokazateljem pada kupovne snage novca. Sa stanovišta uzroka promjene cijena, svi oblici inflacije mogu se svrstati u nekoliko sljedećih osnovnih grupa:

1. Inflacija novca ili novčana inflacija => porast cijena je posljedica povećanja novčanog opticaja koji prema shvatanju kvantitativne teorije novca, jedini izaziva automatski i proporcionalni rast cijena. Kasnije je ovo nadopunjavano sve većim naglašavanjem tražnje kao determinante promjene cijena. Tako se razvijaju monetaristički i dohodni pravac u formulisanju inflacije.

Monetaristički pravac - neokvantitativna teorija novca Fridmana: svaki porast količine novca, ako je veći od porasta nacionalnog dohotka, dovodi do povećanja opšteg nivoa cijena.

2. Inflacija tražnje rezultat je dohodnog, odnosno Kejnzovog prilaza novčanoj tražnji. Ova - efektivna - tražnja nastaje usled djelovanja faktora monetarnog, ali i

nemonetarnog karaktera. Tražnjom izazvana inflacija ipak nije identična sa inflacijom tražnje do koje dolazi zbog povećanja novčanog opticaja i to zbog novih momenata u načinu formiranja efektivne tražnje. Poseban oblik inflacije tražnje (Viksel) proizilazi iz teorije inflacionog jaza.

3. Inflacija troškova polazi od toga da do porasta cijena dolazi zbog autonomnog rasta pojedinih vrsta troškova reprodukcije. Prema ovoj koncepciji, do porasta cijena ne mora doći zbog povećanja količine novca u opticaju, već zbog neodgovarajućeg ponašanja faktora proizvodnje u reprodukciji.

4. Strukturna inflacija je reakcija na prethodne dvije inflacije. Prema ovoj teoriji, nemoguće je inflaciju identifikovati kao nesklad između ponude i tražnje cijele privrede. Naime, na nekim sektorima može da postoji višak tražnje u odnosu na ukupnu ponudu, negdje obrnuto, a mogu da postoje neki sektori privrede sa uravnoteženim odnosima ponude i tražnje. Dakle, treba razlikovati agregatne odnose tražnje i ponude za privredu kao cjelinu i za pojedine sektore, jer do inflacije može doći i kada globalno ne postoji raskorak tražnje i ponude u privredi, ali postoji na parcijalnim tržištima. Nastupa situacija da zbog strukturnih poremećaja rastu cijene i onda kada u privredi postoji globalna ravnoteža, pa se ovaj koncept naziva i inflacijom parcijalne ravnoteže.

5. Koncepcija uvozno-izvozne, odnosno platnim bilansom izazvane inflacije - do inflacije dolazi zbog deficita platnog bilansa koji može da nastane po tri osnova:

a. većeg uvoza potrošnih i investicionih dobara radi ishrane stanovništva i ubrzane investicione izgradnje;

b. plaćanja kamata i otplate prispjelih kredita inostranstvu;c. odliva kapitala iz zemlje u inostranstvo.

Jana Tošković 42

Bez obzira na uzrok, deficit platnog bilansa mora se pokriti ili zaduženjem u inostranstvu ili devalvacijom domaće valute, što u oba slučaja vodi povećanju cijena u zemlji i padu kursa domaće valute.

6. Ostale koncepcije inflacije - npr. psihološko objašnjenje inflacije, koje se bazira na psihološkoj teoriji vrijednosti novca: teorija ponašanja (Denize) i teorija dominacije (Pero). Ove psihološke teorije se posmatraju kao nesamostalne, odnosno pomoćno sredstvo u analizi ekonomskih pojava i procesa.

Posledice inflacije

Pozitivno dejstvo inflacije, kao kratkoročne i jednokratne pojave, u slučaju privremene nezaposlenosti proizvodnih kapaciteta ne može se negirati. Ipak, teško je utvrditi rok trajanja jedne jednokratne inflacije, uvedene da bi se postigao neki mogući kratkoročni efekat. To važi za utvrđivanje tačnog vremena kada ona treba da prestane, ukoliko se ne želi da privreda iz stanja latentne pređe u stanje srednje i galopirajuće - trajne i hronične

inflacije. I takvom inflacijom je stvoreno jedno novo stanje odnosa u privredi, pa se i samim prestankom inflacije ono sada ponovo mijenja tako da se jedna neravnoteža zamjenjuje drugom. Inflacija je u cjelini negativna pojava koja prouzrokuje utoliko veće posljedice ukoliko uzima veći zamah. Posljedice inflacije mogu se podijeliti u dvije kategorije:

1. Direktne posljedice:a) Smanjenje zaliha proizvodnih i potrošnih roba - ako ne postoje obilne

rezerve (čime se oslobađaju “zaleđena” sredstva) inflacija uzrokuje oskudicu i osiromašenje asortimana proizvoda;

b) Porast materijalne poizvodnje - zahtijeva i odgovarajuće povećanje novčane mase, što može povoljno na djeluje na veću usposlenost materijalnih rezervi i

radne snage. Ipak, kada je to postignuto, svako dalje povećanje novčanog volumena i tražnje gubi opravdanje jer djeluje na porast cijena.

c) Smanjenje izvoza i porast uvoza - budući da se povećava tražnja za domaćim i

uvoznim robama. Ipak se mogu pojaviti deformacije ovih tendencija, poput administrativnih mjera stimulisanja izvoza ili je izvoz ograničen zbog oskudnosti rezervi. Takođe, bitno pitanje je da li postoji suficit ili deficit trgovinskog ili platnog bilansa.

d) Dodatna tražnja vodi porastu cijena - ne u jednakoj mjeri kod svih grupa proizvoda, što zavisi od porijekla inflacionog impulsa. Ako nema slobodnog formiranja cijena, mjere regulisanja, kontrole i blokiranja cijena znače prigušenu inflaciju;

e) Obaranje kursa domaće valute, jer je unutrašnja vrijednost osnova međunarodne vrijednosti valute. Višestruki negativan uticaj inflacije na

Jana Tošković 43

međunarodne ekonomske odnose ispoljava se u bijegu stranog, a potom i domaćeg kapitala u inostranstvo. To dovodi do pada domaćih monetarnih (deviznih) rezervi i nerealnog deviznog kursa domaće valute. Ukoliko je kurs ostao fiksan, uz stalno rastući nivo cijena u zemlji, valuta postaje potcijenjena, što pogoduje povećanju izvoza. Ako je kurs domaće valute izmijenjen i postao fluktuirajući, to dovodi do njegove kasnije još veće depresijacije. Tako se domaća inflacija izvozi u inostranstvo, a ukoliko se brzo širi (kao svjetski proces) javlja se međunarodni valutni rat. On se nastoji dobiti sve većim inostranim obezvrjeđivanjem vrijednosti domaće valute, kao uslovom povećanog izvoza.

2. Indirektne posljedice uključuju sve pojave i odnose koji kroz porast cijena bivaju uzrok preraspodjele nacionalnog dohotka - jedni bez svojih zasluga dobijaju, a drugi bez svoje krivice gube.

Proces inflacije

U početnom stadijumu (puzeća inflacija) javljaju se atraktivni ekonomski pokazatelji: rastu lični dohoci, povećava se zaposlenost i u sektorima gdje objektivno nema potrebe,

investicioni objekti se ubrzano grade. Stimulansi su i za trgovinu, nema potrebe za konkurencijom, nominalni dohoci rastu, smanjuje se teret dugova i poreza. O uštedama, racionalizaciji i produktivnosti se ne razmišlja. Nastaje stanje, poznato kao “novčana iluzija”, koje djeluje prilično optimistički na sveukupno raspoloženje u privredi; bezbrižno za one koji žele ad hoc da izvuku korist od inflacije, a alarm, pak, za one koji koji znaju njene posljedice.

Međutim, ovakvo stanje ubrzo počinje da jenjava. S jedne strane, inflacija pogoduje:a) industriji koja pod povoljnim uslovima uvozi reprodukcioni materijal, a

proizvode, u koje ih ugrađuje, prodaje u zemlji po povoljnim (inflatornim) cijenama;

b) dijelu trgovine koji se bavi uvozom robe sa tržišta nižih cijena;c) investitorima koji lakše otplaćuju primljene kredite;d) dužnicima, posrednicima i uopšte licima sa promjenljivim dohocima (pored

trgovaca to su i lica slobodnih zanimanja i sl.).Inflacija narušava principe dohotka i omogućava da se živi mimo rada (skrivena i inflaciona nezaposlenost), preko realnih mogućnosti. Inflacija ima negativno dejstvo na sve one koji imaju fiksna primanja:

a) neposredne proizvođače, posebno one sa najnižim primanjima;b) povjerioce, jer im se dugovi vraćaju u novcu manje vrijednosti;c) štediše, jer im se vraća novac manje kupovne snage;

Jana Tošković 44

d) gube i činovnici, penzioneri, uništava se uopšte srednji sloj koji živi od rente i stalnih dohodaka.

Veoma brzo domaće cijene počinju da gube kontakt sa cijenama u inostranstvu i zemlja

postaje jeftina za inostrane kupce, tj. za one sa konvertibilnom valutom. Nastaje neka vrsta rasprodaje nacionalnih dobara, a privredi se nanosi šteta koja se dugo ne može nadoknaditi. Galopirajućom, hiper ili katastrofalnom inflacijom dolazi do potpune katastrofe novčanog sistema i prelaska na djelimičnu trampu i kliring. Privreda se nalazi u stanju iscrpljenosti i javljaju se nelegalna trgovina, siva ekonomija, privredni kriminal, špekulacije, poreska evazija. Inflacija obara povjerenje u domaću valutu, pa psihološki faktori (tzv. sekundarni) igraju sve veću ulogu.Dolazi do bijega iz novca u robu i materijalna dobra, nekretnine se čuvaju i vlasnici ih sve manje unovčavaju - više vrijedi nelikvidna od likvidne imovine. Sklonost za štednjom zamjenjuje sklonost ka potrošnji i zaduživanju, jer se štednja ekonomski ne isplati. Nepovjerenje u novac povećava brzinu novčanog opticaja, a povećanje količine novca povećanjem opticajne brzine dovodi do još većeg povećanja cijena. Otežava se utvrđivanje realne stope privrednog rasta kroz tekuće cijene, kao i doprinosa pojedinih privrednih grana, oblasti i područja u proizvodnji nacionalnog dohotka. Smanjuje se konkurentna sposobnost nacionalne privrede na svjetskom tržištu.

Danas se smatra da je najpoželjnije da u zemlji postoje niske i stabilne stope inflacije.Primarni uticaj monetarne vlasti je na inflaciju, a zatim na ciljeve ekonomske politike.

U CG, monetarnom politikom se ne može uticati na ostvarenje ekonomskih ciljeva.

Monetarna politika se mora dovesti u vezu sa međunarodnom politikom i deviznim kursom. Monetarna ekonomija obuhvata i ekonomiju koja se odnosi na međunarodnu politiku.

Devizni kursevi se dijele na: Fiksne devizne kurseve i Fluktuirajuće devizne kurseve

Postoje mišljenja da, iako postoji na visokom nivou, inflacija može djelovati pozitivno. Takođe, povećana inflacija ne znači automatski povećanje zaposlenosti.

U CG: ukoliko imamo visoku stopu inflacije, na razvoj ekonomije mogu da utiču: investicije, konjukturna kretanja i kretanja u finansijskom sektoru.

Tržište akcija ne mora da bude pokazatelj stanja u kojem se nalazi jedna ekonomija.

Kada se mjeri stopa inflacije, bitno je pitanje potrošačke korpe.

Jana Tošković 45

Postoji tumačenje inflacije (teorija dominacije), koje analizira odnos između ekonomske politike i krupnog kapitala. Ukoliko ekonomska politika nije restriktvina, onda cijene vodećih kompanija dovode do opšteg rasta cijena.

Posledica inflacije je porast materijalne proizvodnje, koji na kraju (usled pogoršanja odnosa sa inostranstvom) može da se smanji.

Osnovni pokazatelj inflacije je nivo cijena.

Inflacija narušava dužničko-povjerilačke odnose i dovodi povjerioce u loš položaj.Inflacija dovodi do pada cijena nekretnina. Ipak, u periodima inflacije, preporučuje se ulaganje u nekretnine i zlato, jer će kasnije (po izlasku iz inflacije) njihova cijena porasti.U periodima inflacije, napušta se domaća valuta i praktično se vrši privremena dolarizacija. U suzbijanju inflacije, osnovno sredstvo jeste stabilnost valute.

U periodima inflacije vršene su i valutne supstitucije:a) zamjena domaće valute stranom valutomb) zamjena postojeće domaće valute novom domaćom valutom (nova domaća valuta

je pokrivena valutom zemlje sa kojom su ostvareni najjači trgovinski odnosi)

U suzbijanju inflacije djeluju monetara politika, fiskalna poilitika i politika deviznog kursa. U periodu hiperinflacije iscrpljuju se monetarne rezerve na međunarodnom planu i smanjuje se devizni kurs.

Postoje oni kojima inflacija donosi koristi, a to su oni koji ulažu u nekretnine.

Početni efekat povećanja inflacije jeste porast zaposlenosti i porast ličnih dohodaka, ali na kraju uvijek dolazi do smanjenja zaposlenosti i smanjenja ličnih dohodaka (krah ekonomije).

Antiinflacione mjere

Zbog negativnih ekonomskih i socijalnih efekata, preduzimaju se određene antiinflacione mjere i donosi antiinflacioni program. Različitim kombinovanjem mjera i instrumenata, sprovodi se:

1. politika usporavanja i zaustavljanja daljeg rasta cijena - mjere kontrole inflacije: propisivanje cijena, zarada, ograničavanje investicija, uvoza, racionalizacija potrošnje, restrikcija potrošačkih kredita, stimulisanje štednje…

2. politika otklanjanja uzroka inflacije - mjere ekonomske stabilizacije: vraćanje na početni nivo prije nastanka inflacije (što je vrlo teško) ili stabilizacija na dostignutom nivou (lakše, bezbolnije i primjenljivije);

3. politika valutnih reformi - valutne mjere: postiže se stabilnost obezvrijeđene valute, uvođenjem nove valute. U ovom slučaju, najjači efekti se postižu kada

Jana Tošković 46

država oduzete novčane iznose (konfiskacija jednog dijela novčane mase - oporezivanje novčane mase imovine vlasnika novca) monetarno neutralizuje, tj. ne koristi ih kao svoj prihod.Npr. u Jugoslaviji je 1994. godine izvršena klasična valutna reforma sa ciljem zaustavljanja astronomske hiperinflacije

Početkom 1994. donešen je Program monetarne rekonstrukcije (i ekonomskog oporavka)Sprovedena je stabilizaciona politika - restriktivna monetarna politika sa ciljem smirivanja inflacije. Program monetarne rekonstrukcije sačinjavale su mjere iz oblasti fiskalne i monetarne politike, monetarne reforme, politike dohotka, a predviđene su i mjere strukturnog karaktera. Osnovni cilj je bio hitno zaustavljanje inflacije i oživljavanje proizvodnje.

Osnovni zadatak monetarne politike bio je remonetizacija novčane mase do nivoa koji obezbjeđuje nesmetano obavljanje plaćanja u zemlji, a da se pri tome ne izazove povećanje cijena. Restriktivnom monetarnom politikom se podržavalo ostvarivanje ciljeva Programa. Može se primijetiti da je Program operacionalizovan samo za monetarni sektor i da što preciznije identifikuje antiinflacionu politiku. NBJ je uspješno držala pod kontrolom novčanu masu i primarnu emisiju, a definitivno je prekinuta sprega emisije s finansiranjem države. Ključne sistemske promjene i sanacioni procesi su zapostavljeni.

Koncepcije po pitanju obaranja inflacije

Razvijene su četiri koncepcije po pitanju obaranja inflacije:

1. Ortodoksna antiinflaciona koncepcija

Pobornik ove teorije je Milton Fridman.

Smatra se da je neophodno sprovoditi restriktivnu monetarnu politiku što podrazumijeva primjenu restriktivnih mjera makroekonomske politike: striktno uravnoteženje državnog budžeta, uvođenje strukturirajućeg deviznog kursa itd.

Monetarna politika je nemoćna u kratkom roku, po njihovom mišljenju, pa monetarna politika treba da bude restriktivna u srednjem i u dugom roku.

Fridman je bio libertarijanac – bio je za deregulaciju (protiv državnog intervencionizma), tj. za slobodno kretanje cijena i nadnica i za povećanje konkurencije u međunarodnim odnosima.

Posledica ovog koncepta: restriktivna monetarna politika djeluje negartivno na proizvodnju i zaposlenost. Ovaj koncept je 73-e godine primijenjen u Čileu. Primjenjuje

Jana Tošković 47

se tamo gdje je neophodno brzo slomiti inflaciju, iako dovodi do negativnih posledica na proizvodnju i zaposlenost.

2. Strukturalistička (populistička) koncepcija

Ova koncepcija je suprotna prethodnoj. Ogleda se u zalaganju za ekspanzivnu fiskalnu politiku, tj. za kontrolu cijena i nadnica.

Bazira se na rastu proizvodnje i zaposlenosti. Takođe, posrazumijeva smanjenje troškova po jedinici proizvoda koje bi trebalo da dovede do smanjenja inflacije.

3. Heterodoksna antiinflaciona koncepcija

Heterodoksna antiinflaciona konacepcija pored mjera antiinflacionog programa obuhvata

i mjere direktnog dejstva: zamrzavanje cijena i plata, fiksiranje deviznog kursa vezivanjem za neku čvrstu valutu i sl.

Ipak, u praksi se javljaju i neke druge antiinflacione mjere poput indeksacije, koja predstavlja proces stalnog prilagođavanja cijena svih faktora proizvodnje stopi inflacije, radi zaštite sredstava određenih subjekata u društvu.

Ova koncepcija je primijenjena u Izraelu. Guverner CB Izraela, Majkl Bruno, zasnovao je svoju koncepciju na primjeni:

a) Monetarna + fiskalna politika ib) „Zamrzavanje“ cijena, nadnica, kamatne stope i deviznog kursa.

Time je smanjio stopu inflacije sa 300% na 20%.

Polazište koncepcije: deficitarno finansiranje budžetskih rashoda i ekspanzija novca dovode do porasta inflacije. problem se javlja kada je potrebno izvršiti devalvaciju deviznog kursa (kada dođe do kumulativnog dejstva tih faktora).

„Zamrzavanje“ cijena treba da bude na period ne duži od 6 mjeseci i ono mora biti rezultat dogovora između vlade, sindikata i preduzeća. Po isteku 6 mjeseci, treba pristupiti „odmrzavanju“.

4. Neortodoksna antiinflaciona koncepcija

Ova koncepcija je primijenjena u YU krajem 80-ih godina, ali i u Poljskoj i Češkoj. Zasniva se na primjeni monetarne i fiskalne politike i korišćenju „monetarnog sidra“ u vidu nominalnog deviznog kursa. Ova strategija je podrazumijevala često fiksiranje deviznog kursa. Imala je pozitivno dejstco u kratkoročnom suzbijanju hiperinflacije, ali dolazi do dugoročnih negativnih polsedica na proizvodnju i zaposlenost. Zasnivala se često i na određenim liberalizacijama (sloboda uvoza, porast konkurencije...).

Jana Tošković 48

Ova kocepcija polazi od fiksiranja deviznog kursa, ali to nije stabilan devizni kurs! (fiksni devizni kurs ≠ stabilni devizni kurs)

Svaka od koncepcija je bila uspješna u snižavanju inflacije, ali je svaka od njih imala negativan uticaj na opštu strategiju:

Stabilnost cijena Stabilnost deviznog kursa Stvaranje uslova za rast proizvodnje i zaposlenosti

Ukoliko nisu zadovoljena ova tri osnovna elementa (cilja) opšte strategije, inflacija će se vratiti.

Jedini program koji je, možda, imao pozitivne posledice bio je program Avramovića.

Pojedini autori naglašavaju dvojaku politiku za vrijeme inflacije:a) zaustavljanje ili usporavanje daljeg porasta cijena:

- tržišno-političke mjere: propisivanje maksimalnih cijena i plata, ograničenja investicija itd;- monetarne mjere: restrikcija (potrošačkih) kredita, razvijanje štednje, blokiranje fondova, depozita i sl;- finansijsko-političke mjere: povećanje poreza, plaćanje poreza unaprijed, raspisivanje unutrašnjih zajmova itd.

b) suzbijanje uzroka inflacije - sređivanjem prilika u privredi i javnim finansijama: podizanje proizvodnje, reduciranjem svih oblika neproduktivne potrošnje, vraćanje cijena na početni nivo ili stabilizovanje na početnom nivou, ali i zaključivanje zajmova u zemlji radi povećanja uvoza, obustava zaduživanja države, povećanje eskontne i kamatne stope uopšte, obaveznih rezervi.

Kratak pregled

Inflacija tražnje Inflacija troškovaUzrok inflacije Porast novčanog opticaja Porast troškova

Instrumenti Monetarna i fiskalna politika (instrumenti ekonomske politike) Kontrola cijena

Program monetarne rekonstrukcije i ekonomskog oporavka

Program Avramovića

Jana Tošković 49

90-ih godina javlja se inflacija u YU kao posledica djelovanja sledećih faktora:

1. kriza dugova od početka 80-ih godina2. raspad jedinstvenog YU tržišta3. ekonomske i političke sankcije4. šokovi na strani ponude i tražnje

Kao rezultat ovih faktora javila se hiperinflacija, prva 1989. i druga od januara 1992. do januara 1994. godine.

Hiperinflacija koja se javila u januaru 1992. godine je najveća hiperinflacija u svijetu posle one u Mađarskoj (oko 300.000.000%). Karakteriše se čitavim nizom negativnosti počev od kraha privrede sve do totalnog sloma monetarnog sistema. U toku trajanja hiperinflacije desilo se sledeće:

1. Izgubljen je kredibilitet monetarne vlasti;2. Povećana je javna potrošnja i sa tim u vezi;3. Veliki budžetski deficiti koji su finansirani iz primarne emisije;4. Dinar je izgubio svoju transakcionu funkciju;5. Dolazi do finansijske nediscipline.

Dakle, došlo je do kraha i monetarnog i privrednog sektora.

1993. godine, sproveden je „ministabilizacioni program“ koji se zasnivao na „stop-go“ strategiji (liberalizacija, pa čvrsto kontrolisanje cijena). Taj program je, praktično, još „podgrijavao“ hiperinflaciju i jula 1993. godine dolazi do sloma monetarnog sistema. Dakle, ovaj program nije imao osnove antiinflacione politike.

Početkom 1994. godine, počinje pripremanje programa zasnovanog na ekonomskom oporavku i monetarnoj rekonstrukciji za koji je bio zadužen Dragoslav Avramović sa svojim timom. Taj program je u osnovi imao restriktivnu monetarnu politiku. Zasnivao se na određenim mjerama i instrumentima. To su bile sladeće mjere:

1. Mjere monetarne i fiskalne politike;2. Mjere politike dohodaka;3. Mjere koje se odnose na monetarnu reformu;4. Predviđene su i mjere strukturne politike.

Neophodno je otkriti neposredne uzroke inflacije da bi se ona mogla suzbiti. Uzroci koji su doveli do sloma privrede YU 1994. godine su:

1. Velika neravnoteža između društvenog proizvoda i potrošnje (pad proizvodnje pri datom nivou potrošnje; veliki deficiti su otklanjani u početku zaduživanjem u inostranstvu, a kasnije i primarnom emisijom).

2. Dolazilo je do strahovitih špekulacija (manipulacija) od strane velikih banaka. One su, uz pomoć državne vlasti, svjesno odobravale kredite po visokim kamatnim stopama. Ljudi su ulagali u te banke, koje su im, propagande radi, vraćale velike glavnice, a kada je dovoljno ljudi deponovalo

Jana Tošković 50

svoja sredstva kod njih, samo su se povukle. Došlo je, dakle, do iscrpljivanja deviza, što se odrazilo na povećanje deviznog kursa.

3. Došlo je do povećanja zaliha robe, što je još više produbilo, tj. dalo zamajac hiperinflaciji. Cijene iz avgusta 1993. su vraćene na nivo iz juna 1993. godine i prodavci nisu bili spremni da prodaju po niskim cijenama što je dovelo do povećanja zaliha robe.

4. Psihološki faktori koji su produkovali inflaciona očekivanja i umanjila vrijednost dinara – dinar se koristio samo za plaćanja državi, dok su se marke zadržavale. Praktično, došlo je do dolarizacije (nezvanične) – marka, iako nije bila zakonsko sredstvo plaćanja, preuzela je u YU sve osnovne funkcije novca.

Osnovni cilj koji se postavio pred Avramovića i njegov tim bilo je slamanje hiperinflacije, tj. stabilizacija cijena i novca. On je podrazumijevao set mjera koji se odnosio i na realni i na finansijski sektor:

Ukidanje administrativnih ograničenja: proizvodnja, investicije, kamatne stope, devizni kurs;

Pokretanje proizvodnje bez obzira o kom se sektoru radi; Vraćanje kredibiliteta CB kao borcu protiv inflacije; Smanjenje javne potrošnje; Postepeno ukidanje budžetskog deficita iz primarne emisije; Privlačenje stranih investicija; Razvoj tržišta kapitala; Napuštanje starog i uvođenje novog dinara.

Mjere monetarne sfere

Napušten je stari i uveden novi dinar u skladu sa propisanim odnosom:Novi dinar : Stari dinar = 1 : 12.000.000

Dinar je vezan za njemačku marku u odnosu 1:1. To je bio tip deviznog vijeća ili valutnog odbora koji se zasnivao na tome da nema dodatnih emisija novca i na restriktivnoj monetarnoj politici. Dodatna emisija je bila vezana za otkup njemačih marki.

Ovaj stabilizacioni program Avramovića bio je kombinacija ortodoksne i heterodoksne antiinflacione koncepcije: išlo se na stabilnost deviznog kursa, liberalizaciju u oblasti cijena, prestanak finansiranja budžetskih deficita iz primarne emisije, držanje kamatnih stopa na niskom nivou kako bi se pokrenule investicije. Međutim, na osnovu svih mjera i instrumenata može se zaključiti da je ovaj program bio više usmjeren na monetarnu rekonstrukciju, a manje na ekonomski oporavak. Podrazumijevao je mjere strukturne politike, ali nije došlo do rekonstrukcije banaka i strukture privrede. Trebalo je ostvariti prelazak sa fiksnog na fleksibilni devizni kurs što nije bilo moguće iz sledećih razloga:

Ekonomske blokade – bilo je teško doći do deviza;

Jana Tošković 51

Očekivanja građana bi se promijenila (ugradila bi se inflaciona očekivanja).

1994. ostvarena je stabilnost cijena i deviznog kursa. Životni standard stanovništva je porastao. U realnom sektoru je došlo da rasta proizvodnje u industriji i poljoprivredi.

Ipak, ovaj program nije uspio da unese značajna poboljšanja u realnom sektoru, ali je ostvario svoj osnovni cilj – stabilnost cijena i deviznog kursa.

U implementaciji ovog programa primijenjeni su sledeći instrumenti monetarne politike:1. Eskontna stopa;2. Devizne rezerve;3. Reeskontni kontigenti (kvalitativna obilježja kredita);4. Međubankarska kupoprodaja deviza;5. Mijenjali su se devizni kurs i kamatne stope;6. Operacije na otvorenom tržištu (do kojih nije ni došlo zbog ograničenosti

tržišta).

Jana Tošković 52

Deflacija

Deflacija je pojava suprotna rastu cijena i predstavlja opadanje opšteg nivoa cijena. U suštini deflacija treba da označi plansko smanjivanje novčane mase, odnosno prosječnog nivoa cijena. Ovaj postupak bi vodio jačanju kupovne snage novčane jedinice bez pribjegavanja deflaciji većih razmjera. Deflacija može biti izazvana brojnim i različitim tokovima:

1. Ekonomski faktori su monetarni, finansijski i reprodukcioni: smanjenje mase novca u opticaju, usporavanje brzine opticaja novca, smanjenje kredita privredi i stanovništvu, odliv kapitala iz zemlje, tezauracija novca, povećanje poreza, rast uvoza u odnosu na izvoz i sl.

2. Deflacija izazvana neekonomskim faktorima vezana je za vođenje deflatorne politike, kao borbe protiv inflacije - sprovođenje revalvacije valute, smanjenje

deficita platnog bilansa i sl. Takođe, postoji mogućnost političkog pritiska više zemalja na određenu zemlju da sprovodi deflatornu politiku, zbog poboljšanja međunarodnog položaja i konkurentnosti na svjetskom tržištu) kod značajnih valuta - dolar, funta, euro)

Ako bi brojne uzroke koji djeluju na uzlazno kretanje spirale: cijene-novac-više cijene okrenuli u obratnom djelovanju: cijene-novac-niže cijene, na najjednostavniji način bi objasnili pojam deflacije.

Majsnerova definicija deflacije: “Deflacija je po pravilu smanjivanje novčanog opticaja koje ima za posljedicu padanje opšteg nivoa cijena. Opšti nivo cijena u nekoj narodnoj privredi će padati ako se pri nepromijenjenom trgovinskom volumenu smanji količina novca u opticaju. Ta vrsta deflacije je deflacija u pravom ili užem smislu riječi. Ipak, deflaciju imamo i kada cijene padaju i usljed povećanja trgovinskog volumena (robe) uz nepromijenjenu visinu

opticaja. U ovom slučaju bi se moglo govoriti o relativnoj deflaciji. U oba slučaja zajednička činjenica je da je u poređenju sa dotadašnjim stanjem volumen opticaja premalen za savlađivanje trgovinskog volumena po dotadašnjim cijenama.”

Posljedice (efekti) deflacije

Posledice (efekti) deflacije su suprotne posljedicama (efektima) inflacije - stvara psihozu tegoba i zategnutosti, nalaže oprez i oklijevanje kada je u pitanju investiranje, povećava

nezaposlenost i stopu rasta (osnovni ciljevi ekonomske politike zemlje). Posledice deflacije su često teže i opasnije od inflacije:

sužavanjem novčanog i kreditnog volumena uz jednaku proizvodnju smanjuje se tražnja svih dobara na tržištu i cijene padaju;

novac poskupljuje i kamatna stopa raste; kako se cijene snižavaju opadanjem tražnje, rentabilnost opada, proizvodnja se

reducira ili potpuno prekida; porast nezaposlenosti dalje smanjuje tražnju; usporava se brzina novčanog opticaja (novac je sve “vredniji”), pa se

stanovništvo uzdržava od kupovine u očekivanju daljeg pada cijena; dugovi i obaveze države se realno povećavaju, iako nominalno ostaju

nepromijenjeni dok se prihodi usljed depresije smanjuju; banke i stanovništvo vode politiku tezaurisanja novca radi održavanja svoje

likvidnosti, koja je ugrožena smanjenjem redovnog priliva novca.Lančana reakcija pogađa istovremeno proizvođače, potrošače i banke koji su na određeni način istovremeno dužnici i povjerioci.

Najviše koristi od deflacije imaju rentijeri koji su po pravilu samo povjerioci, a ne i dužnici. Koristi mogu da imaju i osobe koje žive od stalnih dohodaka, ulagači na štednju, ukoliko ne uslijedi snižavanje plata, odnosno nesolventnost banaka. Deflaciju je moguće liječiti prvenstveno kreditno-političkim mjerama, a takva politika naziva se reflacija. Cilj reflacije je uklanjanje negativnih posljedica prouzrokovanih deflacijom, kao što je bio slučaj sa Nju Dilom (smanjenje radnog vremena, javni radovi i sl.).

Antideflatorne politike su:

1. monetarne: povećanje kredita stanovništvu, smanjenje eskontne i kamatnih stopa i dr;

2. finansijske: povećanje javnih rashoda, smanjenje poreza i dr;3. spoljnotrgovinske: liberalizacija spoljne trgovine i sl;4. devizne: ukidanje deviznih ograničenja, otplata duga inostranstvu i dr;5. strukturne, planske i druge mjere

Korektivne mjere monetarnih vlasti:

1. Dezinflacija => korekcija unutrašnje vrijednosti novca kojom se suzbija inflacija i ispravljaju njeni efekti na monetarnom planu, s tim da takvim mjerama privreda ne dođe u stanje deflacije. Dezinflacija ima opravdanje tim više što zaustavljanje

inflacije ne treba da znači niti znači prelaz privrede u stanje deflacije. Korektivne mjere obuhvataju: razumno smanjenje budžeta, blokiranje reprodukcionih investicija, zamrzavanje plata. Mnoge mjere dezinflacije su slične mjerama prigušene inflacije.

2. Reflacija => skup korektivnih mjera u cilju sprječavanja tendencija deflacije, uz uslov da privredu ne dovedu u stanje inflacije. Najčešći oblici reflacije su u oblasti kredita: olakšavanje uslova za njegovo dobijanje, snižavanje kamatnih stopa i sl.

Monetarna ravnoteža (stabilnost)

Ravnoteža na robnom tržištu

Ravnoteža na robnom tržištu u zatvorenoj ekonomiji postoji kada je štednja jednaka investicijama:

S = I

Pomenuti odnos je izveden iz osnovnog makroekonomskog modela raspodjele nacionalnog dohotka:

Y = C + Iodnosno

I = Y – C = S

Sa druge strane, štednja se tretira kao rastuća funkcija nacionalnog dohotka i predstavlja razliku između nacionalnog dohotka i potrošnje:

S = Y – C(Y)

Investicije su opadajuća funkcija kamatne stope (povećanje kamatne stope dovodi do pada investicija):

I = I (i)

Dakle, jednačina ravnoteže robnog tržišta se može izraziti na sljedeći način:

I(i) = Y – C(Y)

Na osnovu gornjeg odnosa je moguće odrediti visinu nacionalnog dohotka za svaku visinu kamatne stope, u uslovima kada su investicije jednake štednji iz datog dohotka.

Ravnoteža na robnom tržištu se izvodi iz funkcije investicija, funkcije štednje, kamata i nacionalnog dohotka, što se može prikazati i grafički:

RAVNOTEŽA NA ROBNOM TRŽIŠTU

Investicije su inverzna funkcija kamatne stope.

Promjene kamatne stope će, pod pretpostavkom nepromijenjenih rashoda (G) dovesti do uravnoteženja štednje i investicija. Nakon toga se vidi povezanost između štednje i dohotka.

Smanjenje kamatne stope sa i1 na i2 dovešće do rasta investicija, što će pod pretpostavkom nepromijenjenih G i T dovresti do izjednačavanja investicija i štednje na svim nivoima.

Formiranje ravnoteže na robnim tržištima se pokazuje krivom IS, koja pokazuje odnose između kamatne stope i nivoa nacionalnog dohotka. IS kriva otkriva tačke u kojima je ukupna količina proizvedene robe jednaka ukupnoj količini tražene robe, tako da ukazuje na tačke u kojima je robno tržište u ravnoteži.

Kao što se IS kriva izvodi na osnovu ravnotežnog uslova na robnom tržištu, tako se i LM kriva izvodi na osnovu ravnotežnog uslova na tržištu novca koji podrazumijeva da je količina traženog novca jednaka količini novca u ponudi.

Prema postavkama monetarne teorije, u slučaju jednakosti postojeće količine novca (novčane mase) i tražnje novca, postoji monetarna ravnoteža. U slučaju monetarne ravnoteže, monetarni faktori djeluju neutralno na realne privredne tokove. Međutim, uticaj novčane mase na privredna kretanja ostvaruje se u toku procesa uspostavljanja poremećene monetarne ravnoteže.

Pod tražnjom novca se podrazumijeva želja ekonomskih subjekata da drže određenu količinu novca. Tražnja novca je u pozitivnoj korelaciji sa dohotkom, a u negativnoj sa kamatnim stopama. Sa druge strane, centralna banka i bankarski sistem osiguravaju ponudu novca. Kriva ponude novca je vertikalna jer ne zavisi od kamatne stope. Ponuda i tražnja novca zajednički određuju kamatne stope, što se može i vidjeti sa sljedećeg grafika:

Obzirom da je tražnja novca zavisna funkcija dohtoka, rast dohotka vodi rastu tražnje za novcem, a ova povećava kamatne stope sa i na i’.

Dio koji pokazuje LM kriva sumira odnose između kamatne stope i dohotka, i to: veći dohodak – veća kamatna stopa i obratno, zato što veći dohodak povećava tražnju novca, pa samim tim i kamatnu stopu.

LM kriva ukazuje na tačke u kojima je zadovoljen uslov ravnoteže, tj. da je količina tražnje novca jednaka količini ponude novca. Pri svakom datom nivou dohotka, LM kriva ukazuje na to kolika mora biti kamatna stopa da bi na novčanom tržištu postojala ravnoteža. Ukratko, kriva LM pokazuje ravnotežu na novčanom tržištu, pri čemu je na datom nivou dohotka ponuda novca jednaka tražnji novca za svaku odgovarajuću visinu kamatne stope. Promjena krive LM može nastati djelovanjem nekoliko fatora:

promjena u tražnji novca, promjena u ponudi novca, promjena brzine opticaja novca, promjena nivoa cijena i slično.

Model opšte ravnoteže

Formiranje ravnoteže samo na robnom tržištu ili samo na novčanom tržištu još uvijek ne osigurava da se ekomnomski sistem nađe u stanju ravnoteže. Da bi se to postiglo, neophodno je uspostaviti istovremno ravnotežu i na jednom i na drugom sektoru privrede. Jednačina opšte ravnoteže (Hicks-Hansenova jednakost) se prikazuje na sljedeći način:

IS = LM

Ravnoteža se postiže u tački presjeka IS i LM krive (tačka E), koja istovremeno predstavlja ravnotežu i na tržištu roba i na novčanom tržištu:

IS-LM model pomaže kreatorima ekonomske politike da predvide šta će se desiti sa outputom i kamatnim stopama ukoliko se odluče da utiču na realne agregate koristeći se monetarnom i/ili fiskalnom politikom.

Faktori koji utiču na IS krivu su:1. Promjene u autonomnoj potrošnji;2. Promjene u investicionoj potrošnji;3. Promjene u javnoj potrošnji;

LM

IS

0 Y

i

ie

Ye

E

4. Promjene u porezima;5. Promjene u neto izvozu.6. Faktori koji utiču na LM krivu su:1. Promjene u ponudi novca;2. Autonomne promjene u tražnji novca.

Promjena: IS LM Autput Kamatne stope

Povećanje poreza Lijevo Nema Dolje DoljeSmanjenje poreza Desno Nema Gore GorePovećanje potrošnje Desno Nema Gore GoreSmanjenje potrošnje Lijevo Nema Dolje DoljePovećanje količine novca Nema Dolje Gore DoljeSmanjenje količine novca Nema Gore Dolje Gore

Monetarna stabilnost

Monetarna stabilnost je takvo stanje u privredi kada domaći novac bez smetnje i poremećaja obavlja svoje funkcije, pri čemu je stabilna vrijednost novca.

Monetarna nestabilnost je takvo stanje u privredi kada u njoj nastaju takve smetnje i poremećaji koji onemogućavaju novcu da u potpunosti obavlja svoje funkcije, pri čemu vrijednost novca opada ili raste.

Na osnovu toga da li se monetarna stabilnost i nestabilnost odnosi na unutrašnje ili inostrano tržište, razlikuje se:

1. Unutrašnja monetarna stabilnost/nestabilnosta) Unutrašnja monetarna stabilnost je takvo stanje privrede kada su u njoj

uravnoteženi svi činioci, pa se ta uravnoteženost ispoljava u uravnoteženosti robno-novčanih odnosa, tj. u uravnoteženosti ponude i tražnje, odnosno u uravnoteženosti tržišta. Pritom je unutrašnja kupovna snaga novca stabilna, a postoji i stabilnost opšteg nivoa cijena u zemlji.

b) Unutrašnja monetarna nestabilnost postoji onda kada dođe do poremećaja ravnoteže privrednih faktora, što se ispoljava u neuravnoteženosti robno-novčanih odnosa. Pomenuta neuravnoteženost se po pravilu ispoljava u mijenjanju opšteg nivoa cijena. Inače, unutrašnja monetarna nestabilnost koja nastaje usled toga što je tražnja novca veća od ponude robe je inflacija, dok je u obrnutom slučaju riječ o deflaciji.

2. Spoljašnja monetarna stabilnost/nestabilnosta) Spoljašnja monetarna stabilnost je ono stanje domaće privrede kada postoji

uravnoteženost bilansa plaćanja i stabilnost deviznih kursevab) Spoljašnja monetarna nestabilnost je ono stanje domaće privrede kada je bilans

plaćanja neuravnotežen, i kada usled toga devizni kursevi rastu ili padaju

Pitanje monetarne stabilnosti i nestabilnosti drugačije se postavlja:1. U sistemu zlatnog važenja => nije se postavljalo pitanje monetarne

stabilnosti i nestabilnosti, iz razloga što je stabilnost obezbjeđivalo zlato koje među svom ostalom robom ima najstabilniju vrijednost. Unutrašnja monetarna stabilnost se automatski uspostavlja zahvaljujući slobodnom kovanju zlatnika i konvertibilnosti novčanica za zlato, a spoljašnja zahvaljujući slobodnom međunarodnom kretanju zlata i druge robe .

2. U sistemu papirnog važenja => postoje znatno veće mogućnosti narušavanja monetarne stabilnosti u odnosu na sistem zlatnog važenja. Problem monetarne stabilnosti odnosno nestabilnosti je praktično hroničan problem, pri čemu se pokazalo da su znatno veće mogućnosti opadanja

unutrašnje vrijednosti novca u odnosu na porast vrijednosti novca. Ovo iz razloga što u ovom sistemu ne postoji prirodna prepreka za umnožavanje količine novca, što je bio slučaj u zlatnom važenju. Osim toga, važno je naglasiti da u monetarnoj politici države u sistemu zlatnog važenja primat ima spoljašnja stabilnost nad unutrašnjom, dok u sistemu papirnog važenja primat svakako ima unutrašnja stabilnost nad spoljašnjom.

Ekspanzivna i restriktivna monetarna politika

Pojam i ciljevi monetarne politike

Pod ekonomskom politikom se podrazumijevaju ukupne aktivnosti države kojima ona utiče na ekonomsku aktivnost.

U makroekonomske politike spadaju:1. Monetarna politika,2. Fisklana politika,3. Politika tržišta rada,4. Spoljnotrgovinska politika (politika ekonomskih odnosa sa inostranstvom)...

Država vrši uticaj na ekonomsku aktivnost zbog nesavršenosti koje postoje u privredi, a te nesavršenosti su:

1. Nesavršenosti tržišta:a) Nesavršena konkurencijab) Javna dobrac) Eksterni efektid) Nepotpuna tržištae) Nesavršene informacijef) Nezaposlenost i drugi makroekonomski poremećaji.

2. Nesavršenosti države:a) Ograničene informacijeb) Ograničena kontrola nad reakcijama privatnog sektorac) Ograničena kontrola nad birokratijomd) Ograničenja koja nameće politički proces.

Makroekonomske politike se sprovode da bi se ostvarili ciljevi koji predstavljaju zavisne varijable koje se traže da bi se povećale performanse izabranih pojedinačnih ekonomskih politika.

Makroekonomski cilj predstavlja vrijednost koja se želi postići.

Osnovni privredni ciljevi i namjere su:1. Efikasnost,2. Privredna sloboda,3. Pravičnost,4. Zaštita okruženja,5. Privredni rast,6. Puna zaposlenost,7. Stabilnost cijena,8. Uravnotežen bilans plaćanja.

Međutim, danas se osnovni ciljevi makroekonomske politike mogu svesti na sledeće:1. Stabilnost cijena,2. Potpuna zaposlenost svih faktora proizvodnje,3. Optimalan ekonomski rast i4. Uravnotežen platni bilans.

Monetarna politika predstavlja proces upravljanja instrumentima monetarne politike od strane nosilaca ove politike. Monetarna politika je politika koju sprovodi CB sa namjerom da utiče na monetarne i kreditne agregate, kamatne stope i devizni kurs. A sve u cilju ostvarivanja krajnjih ciljeva makroekonomske politike.

Nosioci monetarne politike su ekonomski subjekti koji imaju takav institucionalni položaj da daju određene predloge vezane za monetarnu politiku, odnosno da upravljaju instrumentima monetarne politike.

Mishkin navodi nekoliko ciljeva monetarne politike:

1. Visoka stopa zaposlenosti,2. Privredni rast,3. Stabilnost cijena,4. Stabilnost kamatnih stopa,5. Stabilnost finansijskih tržišta,6. Stabilnost na deviznim tržištima.

Za razliku od tradicionalnih shvatanja uloge monetarne politike kao jednog od glavnih instrumenata za ostvarivanje krajnjih ciljeva makroekonomske politike, sada je prihvaćeno gledište da je primarni cilj monetarne politike monetarna stabilnost.

Međutim, postoji trade-off, tj. konfliktnost između pojedinih ciljeva (npr. zaposlenost vs inflacija), tako da je ključna prioritizacija ciljeva (izbor prioriteta između ciljeva).

Ekspanzivna monetarna politika

CB u skladu sa monetarnom teorijom treba da:1. Koristi ekspanzivnu monetarnu politiku kada privredna aktivnost i zaposlenost

padaju.2. Koristi restriktivnu monetarnu politiku kada privredna aktivnost i zaposlenost

rastu.

U monetarnoj teoriji je opšteprihvaćen stav da je osnovni smisao monetarne politike njeno djelovanje na nivo i dinamiku privredne aktivnosti regulisanjem obima i strukture efektivne novčane tražnje, adekvatnim formiranjem visine i strukture novčane mase. U tom smislu, kada govorimo o monetarnoj politici moramo imati u vidu da se ona može voditi u dva strateška pravca:

1. Ekspanzivno (akceleracija monetarnog rasta) i2. Restriktivno (deceleracija monetarnog rasta).

Rezlutat ekspanzivne i restriktivne monetarne politike treba da bude uklanjanje neželjenih tokova konjukture, odnosno stabilizacija privrede. Ekspanzivna monetarna politika treba da u uslovima pada proizvodnje i zaposlenosti, odnosno kada se uoče tendencije njihovog snižavanja, ekspanzijom novca i kredita iznad optimale dovede do njihovog kretanja na više. Takozvanim instrumentima monetarne politike se nastoji podstaknuti potrošnja, investicije i poslovna klima u privredi, što za rezultat treba da ima rast dohotka i zaposlenosti. Dakle, porast ponude novca dovodi do porasta investicija i ostalih oblika finalne tražnje, što sa druge strane dovodi do rasta dohotka. To se može prikazati grafički na sledeći način:

Ponuda novca raste... Kamatne stope padaju...

Kamatne stope padaju...Tražnja za investicijama raste.

i i

M I

SA SB

B

AA’

B’

Tržište novca Tražnja za investicijama

D Di

200100

4

8

Sa druge strane, na osnovu Kejnzovog krsta, možemo vidjeti da rast investicija višestruko povećava GDP:

Usled dejstva ekspanzije novca i kredita došlo je do multiplikativnog porasta GDP (sa 3.000 na 3.300) u odnosu na inicijalan porast investicija (sa 100 na 200). U tom smislu, na makro nivou se mogu izvući sledeći zaključci:

1. Ekspanzivna monetarna politika može značajno da doprinese sprečavanju ili uklanjanju već nastale recesije i nezaposlenosti.

2. Ekspanzivna monetarna politika primarne efekte u nedovoljno razvijenoj privredi ima na internu ekonomiju, odnosno na eksternu ekonomiju (platni bilans) u razvijenim ekonomijama.

3. Ekspanzivna monetarna politika se danas sprovodi ne samo snižavanjem kamatne stope, nego i mnogo elastičnijim instrumentima.

4. Povećanje količine novca u uslovima stabilnih cijena se može koristiti kao metod stimulacije porasta proizvodnje i zaposlenosti.

S

I

I’

I,S

I,S

GDP

GDP

3.3003.0003.000

3.300200

100

100 200

SI I’

Investicije rastu => GDP raste

Ekspanzivna monetarna politika se može prikazati na:

1. modelu agregatne tražnje (AD modelu) agregatne ponude (AS modelu), tj. AS-AD modelu

Kejnzijanska ekonomija (položena AS kriva – kratak rok) polazi od stava da porast ponude novca povećava proizvodnju sve do nivoa pune zaposlenosti nakon čega dodatna emisija novca povećava samo na cijene.

Nasuprot njima, monetaristi (strma AS kriva – dugi rok) smatraju da rast ponude novca dovodi do porasta cijena, dok će uticaj na proizvodnju biti minimalan ili čak nikakav. Ipak, na duži rok nije moguće povećanom ponudom novca uticati na proizvodnju, jer bi eventualno povećanje ponude novca imalo uticaja jedino na porast cijena. Proizvodnja je determinisana realnim faktorima (rad, kapital), pri čemu nije moguće monetarnim faktorima uticati na realne faktore.

GDP

GDP

PQr

AS

AD’

AD

PQp AS

AD’

AD

AD’’

U uslovima nezaposlenosti resursa U uslovima pune zaposlenosti resursa

2. na IS-LM modelu:

Ekspanzivna monetarna politika se u savremenim uslovima uglavnom sprovodi primjenom sljedećih instrumenata:

1. Sniženjem eskontne stope;2. Sniženjem kamatne stope na kredite u bankarskom sistemu;3. Ekspanzijom kredita privredi;4. Ekspanzijom kredita stanovništvu;5. Smanjenjem stope obaveznih rezervi;6. Smanjenjem stope rezervi likvidnosti;7. Oslobađanjem od plafoniranja kredita;8. Ekspanzivnom politikom otvorenog tržišta i dr.

Danas je prihvaćeno mišljenje da je monetarna politika nedovoljno efikasna ukoliko se sprovodi bez koordinacije sa ostalim makroekonomskim politikama, naročito u sprečavanju recesije.

LM

LM’

IS

E

Y

i’

i

i

YY’

Restriktivna monetarna politika

Nasuprot ekspanzivnoj, restriktivna monetarna politika, kroz otežavanje uslova kreditiranja, odnosno kroz restriktivno postavljanje instrumenata monetarne politike, smanjuje količinu novca u opticaju. Zbog toga se i kaže da je resriktivna monetarna politika politika „skupog novca“. Restriktivna monetarna politika za sobom povlači i porast kamatnih stopa, što utiče na smanjenje privatnih i javnih investicija (investicije su opdajuća funkcija kamatne stope) i ukupne potrošnje. Opadanje investicija će dovesti do multiplikativnog smanjenja GDP (shodno Kejnzovom krstu) i smanjenja zaposlenosti. Sa druge strane, pad investicija će uticati i na pad potrošnje. To povlači i zaključak da restriktivna monetarna politika dovodi do tzv. deceleracije privrednog rasta, što prisiljava monetarne vlasti da budu oprezne u sprovođenju monetarne politike.

Restriktivna monetarna politika djeluje višestruko negativno na realni rast, proizvodnju, investicije i zaposlenost, zbog čega se mora veoma oprezno sprovoditi. Duže sprovođenje restriktivne monetarne politike u cilju stabilizacije cijena i deviznog kursa redovno vodi privredu u recesiju.

Restriktivna monetarna politika (monetarna kontrakcija) se preko IS-LM modela prikazuje na sledeći način:

Pravilno odmjerena i dozirana kontraktivna politika novca i kredita teorijski bi trebalo da dovede do smanjivanja inflacionog procesa, mada je u uslovima savremene inflacije to teško očekivati. Ovo iz razloga što cijene nisu elastične na dolje kada je riječ o

YY’ Y

i

i’

i

LM

LM’

IS

E

monetarnoj kontrakciji, što je u principu i pretpostavka veće efikasnosti monetarne politike.

Primjećuje se jedna od osnovnih kontroverzi u sprovođenju monetarne politike koja se odnosi na to da monetarna politika mora da žrtvuje stopu rasta i zaposlenosti kako bi očuvala monetarnu stabilnost. Ipak, ekonomisti ne raspolažu podacima o tome kolika je cijena smanjivanja inflacije, posmatrana kroz nezaposlenost i gubljenje realnog dohotka. U tom smislu, iskristalisano je mišljenje da je ipak najbolja monetarna politika ona kojom se utvrđuje stalan trend rasta novčane mase od koga se ne odstupa na srednji rok, bez obzira na poremećaje u privredi.

Prilikom sprovođenja restriktivne monetarne politike kao reakcija na tendenciju izazivanja recesije u ekonomiji, restriktivna monetarna politika može biti primjenjivana zajedno sa drugim instrumentima ekonomske politike koji se mogu koristiti za održavanje privredne aktivnosti.

Instrumenti restriktivne monetarne politike su:1. Povećanje eskontne stope;2. Povećanje kamatne stope;3. Kontraktivna politika otvorenog tržišta;4. Restrikcija kredita privredi;5. Restrikcija potrošačkih kredita;6. Povećanje stope rezervi likvidnosti;7. Povećanje stope obaveznih rezervi;8. Stimulacija svih oblika štednje i slično.

Ekonomska politika

Instrumenti ekonomske politike su ekonomske varijable koje kontroliše vlada i koje služe za ostvarivanje jednog ili više ciljeva ekonomske politika.

Mijenjajući ove instrumente vlada nastoji da ostvari najbolje kombinacije autputa, zaposlenosti, stabilnosti cijena i međunarodne razmjene.

Instrumenti ekonomske politike su:1. Monetarna politika CB (ponuda novca);2. Fiskalna politika (javna potrošnja i oporezivanje);3. Politika dohodaka (uži ili širi dijapazon od smjernica za nadnice i cijene sve do

njihovih kontrola);4. Međunarodna ekonomska politika (politika razmjene i pitanje deviznog kursa).

Politika razmjene predstavlja set mjera koje se odnose na carine, kvote i ostale mjere koje ograničavaju uvoz (izvoz).

Ključne makroekonomske varijable su:1. Bruto domaći proizvod;2. Stopa inflacije;3. Stopa zaposlenosti, odnosno stopa nezaposlenosti i4. Neto izvoz.

Ciljevi ekonomske politike su:1. Proizvodnja: visok nivo i brza stopa rasta (sukcesivno ostvarivanje brze stope

rasta);2. Zaposlenost: visoka zaposlenost i niska nedobrovoljna nezaposlenost;3. Cijene: stabilan nivo sa stabilnim tržištima (devizna tržišta);4. Međunarodna razmjena: ravnoteža izvoza i uvoza i stabilan devizni kurs.

Monetarna politika

Transmisioni mehanizam monetarne politike

Transmisioni mehanizam monetarne politike predstavlja način na koji se efekti monetarne politike prenose na ekonomiju kao cjelinu.

Razumijevanje transmisionog mehanizma je suštinsko za odgovarajuće dizajniranje i implementaciju monetarne politike. CB moraju da budu oprezne kada utiču na strukturne promjene, a moraju i da budu spremne da stalno reinterpretiraju kanale transmisije monetarne politike (primjer Evropske Monetarne Unije – transmisioni mehanizam počeo da se mijenja prije uvođenja eura).

Većina ekonomista bi se mogla složiti da monetarna politika, barem na kratak rok, može značajno da utiče na smjer relane ekonomije, ali je daleko manje slaganje o tome kako ustvari monetarne politka vrši taj uticaj. Pojedina istraživanja, koja su pokazala da usled promjena monetarne politike konačno slijede i promjene autputa, nisu u potpunosti odgovorila na pitanje što se događa u međuvremenu. Empirijske analize efekata monetarne politike posmatraju transmisioni mehanizam kao „crnu kutiju“ (ne zna se što se dešava u međuvremenu – od momenta kada monetarna politika djeluje, vremensko kašnjenje mjera monetarne politike).

U skladu sa debatama o prirodi monetarnog transmisionog mehanizma, odnosno o relativnoj važnosti različitih kanala transmisije monetarne politike, iskristalisala su se dva glavna pogleda na monetarni transmisioni mehanizam (u zavisnosti od toga da li se kamatnim stopama utiče na devizni kurs i inflaciju ili je u pitanju uticaj, kada je kreditni kanal u pitanju, finansijskih posrednika):

1. Tradicionalni novčani pogled, prema kojem kamatne stope direktno utiču na nivo investicija i deviznog kursa;

2. Kreditni pogled, na osnovu kojeg finansijski posrednici igraju glavnu ulogu u prenošenju monetarnih impulsa na autput i cijene.

Način na koji se monetarna politika provlači kroz ekonomiju je komplikovan. U nekim zemljama je transmisioni mehanizam u 90-im značajno drugačiji od onog u 70-im i 80-im godinama. Priroda transmisionog mehanizma je pod očiglednim uticajem strukture finansijskog sistema. U zemljama sa razvijenim finansijskim tržištima je izvjesno vrijeme prisutan širok konsenzus o prirodi transmisionog mehanizma. U zemljama u razvoju, uprkos značaju koji se daje monetarnoj politici, transmisioni mehanizam monetarne politike nije bio sveobuhvatno proučen, a samim tim nije ni bio dovoljno razumljiv.

Kanali monetarnog transmisionog mehanizma

Postavlja se pitanje kako posmatrati relativnu važnost različitih kanala monetarnog transmisionog mehanizma. Kanali kroz koje monetarna politika funkcioniše su složeni i mijenjaju se tokom vremena. Promjene su katkad radikalne u situacijama pojave novih instrumenata, brzog razvoja ili internacionalizacije finansijskih tržišta. U takvim uslovima, postavlja se pitanje uloge i značaja tržišta derivata za trnasmisioni mehanizam monetarne politike. Teoretski, trgovanje derivatima pospješuje transmisiju cijena finansijske aktive, ali su nejasne promjene transmisije na realnu ekonomiju.

Kanali transmisije efekata monetarne politike su:

1. Standardni kanal kamatne stope (kejnzijanski)Promjena instrumentata ekonomske politike dovodi do promjene nominalne ponude novca, što će uticati na cijenu novca i dovesti do promjene nominalne kamatne stope. To će uticati na promjenu željenih realnih investicija, a ove na promjenu ravnotežnog realnog dohotka. Konkretno, promjena instrumenata ekonomske politike – monetarne politike: ekspanzivna monetarna politika, npr, dovešće do smanjenja nominalnih kamatnih stopa, a ovo do rasta investicione potrošnje, što će povećati autput.

Ovo se može prihvatiti samo na kratak rok, jer na dugi rok ekspanzivna monetarna politika povećava inflaciju i smanjuje autput.

2. Kanal cijene aktiva (monetaristički - portfolio) => obuhvata:a) Berzanske cijene – efekti na agregatnu ekonomiju:

Berzanski efekti na investiranje: teorija Tobinovog q; alternativni model. Efekti bilansa stanja firme (kanal bilansa stanja) Efekti likvidnosti domaćinstva (bilansi stanja domaćinstva) Imovinski efekti domaćinstva

Promjena istrumenta ekonomske politike

Promjena nominalne ponude novca

Rast investicione potrošnje

Promjena nominalne kamatne stope

Rast autputa

Ekspanzija ponude novca povećava cijenu akcijkog kapitala, jer raste količina novca u rukama onih koji povećavaju tražnju za akcijama.

q =

Što je kapital opreme i postrojenja jeftiniji u odnosu na tržišnu vrijednost firme, to je q veće.

Investiciona potrošnja raste zato što se ulaganje u nova investiciona dobra može ostvariti uz smanjenu emisiju akcija.

b) Cijene nekretnina – efekti na agregatnu tražnju Direktni efekti na troškove stanovanja Imovinski efekti domaćinstva Kanal bilansa stanja banke

c) Devizni kurs Efekti deviznog kursa na neto izvoz Efekti devizinog kursa na bilans stanja: nefinansijskih firmi, bilansa

stanja banke.Kanali cijena aktiva predstavljaju način na koji se efekti monetarne politike prenose na realni sektor uzimajući u obzir cijene aktiva (u SAD cijene nekretnina – došlo je do pada na hipotekarnim tržištima što je izazvalo problema bankama i rekciju CB djelovanjem na tržište novca).

3. Kreditni kanala) Kanal bankarskog kreditiranjab) Kanal bilansa stanja – nekoliko mehanizamac) Kanal finansijskih kriza – problem asimetričnih informacija

Ekspanzija ponude novca

Rast cijena akcijskog kapitala

Rast Tobinovog q

Rast autputa

Rast investicione

potrošnje

Tržišna vrijednost firme

Cijena zamjene kapitala

Teorija asimetričnih informacija jedna od suštinskih teorija koje objašnjavaju nastanak finansijskih kriza: banke i druge finansijske institucije kao zajmodavci ne raspolažu istim informacijama kao zajmotražioci. Ova teorija se dijeli na:

1. Negativna selekcija (nepovoljni izbor) => znači da će banka izvršiti nepovoljan izbor i odobriti kredit nekome ko ga neće moći otplatiti. To je problem koji nastaje prije nego što je odobren kredit.

2. Moralni hazard => znači da onaj koji je uzeo kredit će uložiti taj kredit u projekat koji može da donese visoku kamatnu stopu, ali za koji postoji visok rizik da neće biti vraćen. To je problem koji nastaje nakon odobravanja kredita.

90-ih godina su se desile finansijske krize u svijetu.

U Japanu se desila bankarska kriza, a zatim i valutne krize u zemljama na dalekom istoku.

Komitet monetarne politike Velike Britanije (MPC UK)

Jedan od komiteta koji se bavi pitanjem monetarnog transmisionog mehanizma je Komitet monetarne politike Velike Britanije (MPC UK). MPC je detaljno analizirai transmisioni mehanizam monetarne politike polazeći od situacije u Velikoj Britaniji.

Efekti monetarne politike podrazumijevaju monetarnu ekspanziju ili restrikciju, koje se mogu usmjeravati preko instrumenata monetarne politike.

U Velikoj Britaniji sepolazi, prije svega, od zvanične kamatne stope (kamatna stopa CB) i preko nje se sagledava uticaj na inflaciju.

Prikaz odvijanja transmisionog mehanizma i interakcije ključnih varijabli prema MPC UK:

Restriktivna monetarna politika

Rast kamatne stope

Smanjenje cash-flow firmi

Rastmoralnoghazarda

Povećanje negativne selekcije (nepovoljni izbor)

Smanjenje neto tržišne vrijednosti

firme

Pad neanticipiranog nivoa cijena

Pad agregatnog

autputa

Polazi se od zvanične kamatne stope u zemlji. Ona vrši uticaj na četiri varijable (determinante):

1. tržišne stope;2. cijene akcija;3. povjerenje (očekivanja);4. devizni kurs.

Prve dvije varijable (determinante) su internog, a druge dvije su eksternog karaktera i imaće uticaj na tražnju i to na:

1. unutrašnju tražnju i2. neto spoljnu tražnju

koje skupa formiraju ukupnu tražnju. Od tražnje će zavisiti inflacioni pritisci (prije svega domaći). Moraju se, takođe, uzeti u obzir pritisci iz inostranstva, tj. cijene uvoza. Na kraju dobijamo inflaciju.

Primjer monetarnog prilagođavanja u postojećem sistemu:

Kamatna stopa se smanjuje => to utiče na komercijalne kredite tako što padaju kamatne stope ma kredite.

Zvanična stopa

Inflacija

Povjerenja (očekivanja)

Devizni kurs

Cijene akcija

Tržišne stope

Neto spoljna tražnja

Unutrašnja tražnja

Ukupna tražnja

Domaći inflacioni

pritisci

Inflacioni pritisci iz

inostranstva

U skladu sa ovim objašnjenjem, kontrola inflacije zavisi od kontrole monetarnih agregata. Međutim, ne postoji stabilna veza između M4 i GDP, pa se M4 ne može korisiti kao dobar pokazatelj za inflaciju. Prema tome, monetarna strategija CB Velike Britanije nije monetarno targetiranje, već targetiranje inflacije (CPI iznosi 2%).

Smanjenje kamatne stope

Smanjenje kamatne stope na kredite komercijalnih banaka

Povećanje depozita

Povećanje tražnje za kreditima

Povećanje obima kreditiranja

Rast novčane mase M4

Centralna banka, dolarizacija, valutni odbor

Pojam i karakteristike

Centralna (emisiona ili novčanična) banka predstavlja banku poslovnih banaka i ostalih finansijskih institucija.

Centralna banka je vodeća monetarno-kreditna institucija koja ima dva osnovna zadatka, da osigura nesmetano funkcionisanje bankarskog finansijskog sistema i da vodi monetarnu politiku, odnosno da kontroliše količinu novca u opticaju u cilju stvaranja niske stope inflacije, bez izazivanja visoke nezaposlenosti.

Ekonomska i poslovna enciklopedija (1994)

Nastaju od tzv. privilegovanih banaka koje su imale pravo emitovanja novčanica, uporedo sa razvojem robno-novčanih odnosa u zemljama koje su bile na pragu industrijalizacije.

Prva centralna banka je nastala u Švedskoj 1656. godine, a najveći uticaj na kasniji razvoj centralnih banaka je imala Bank of England osnovana 1694. godine. Do danas su formirane u gotovo svim zemljama svijeta koje imaju monetarnu suverenost, mada postoje i izuzeci (Luksemburg i Hong-Kong nemaju centralne banke. Luksemburg je još 1983. godine formirao Monetarni institut, dok je Hong-Kong ulogu centralne banke povjerio dvijema poslovnim bankama).

Neke zemlje imaju tzv. centralne banke u prelaznom obliku, koje obavljaju samo neke funkcije (Sejšeli, Maldivi, Fidži).

CB neposredno reguliše i usmjerava monetarno-kreditne tokove u svakoj zemlji, čime utiče na dinamiziranje i stabilizaciju privrednih aktivnosti zemlje. To je neprofitna institucija koja ima monopolski položaj u obavljanju svojih funkcija. Kao institucija koja stoji na vrhu bankarskog sistema (banka banaka), ima glavnu ulogu u organizovanju, usmjeravanju i regulisanju monetarnih kretanja. Sa druge strane, ekonomsku suverenost jedne zemlje određuje i njena monetarna suverenost, zato CB mora imati relativno nezavistan položaj jer je ona nosilac vrhovne monetarne suverenosti.

Monetarna suverenost označava u savremenim uslovima suvereno pravo države da reguliše sva pitanja koja se odnose na emitovanje novca i vođenje monetarne politike od strane CB, u funkciji postizanja krajnjih ciljeva ekonomske politike.

Dakle, monetarnu suverenost ne može imati u rukama niko drugi osim CB. Najznačajnije prednosti sopstvene valute su sljedeće:

1. Izbjegavanje visokih troškova kalkulacije i konverzije u slučaju korišćenja strane valute;

2. Država dobija sopstveni instrument za ostvarivanje ciljeva ekonomske politike;3. Država prisvaja emisionu dobit – seignorage;4. Političke strukture mogu koristiti centralnu banku u čisto političke svrhe, tim prije

ukoliko ista nije nezavisna (usled postojanja političkih poslovnih ciklusa).

Od navedenih potencijalnih prednosti emitovanja sopstvene valute, drugoj pripada najveći značaj.

Centralna banka

Funkcije centralne banke

Kroz nabrajanje osnovnih funkcija centralne banke, može se napraviti osnovna razlika između ove institucije i ostalih banaka. Dakle, aktivnosti gotovo svih banaka u svijetu se mogu grupisati u nekoliko osnovnih funkcija:

1. Emisiona funkcija;2. Funkcija sprovođenja monetarne politike;3. Funkcija bankara države;4. Funkcija “banke banaka”;5. Nadzorna funkcija;6. Funkcija garanta likvidnosti bankarskog sistema;7. Funkcija upravljanja deviznim rezervama, spoljnim dugom i deviznim kursem.

Likvidnost, ponuda novca i kamatna

stopa

Štednja i investicije stanovništva i privrede

Ciljevi:

Stabilnost cijenaEkonomski rastRast zaposlenosti

Kauzalna veza

Emisiona funkcija

Emisiona funkcija centralne banke podrazumijeva emisiju novca (papirnog i kovanog). Pristup emisiji novca znači da na osnovu monetarne politike treba odrediti objektivnu mjeru likvidnosti bankarskih i poslovnih subjekata u odvijanju finansijskih transakcija. Primarnom emisijom, banke pomoću odgovarajućeg instrumentarijuma monetarnog regulisanja, brže dolaze do neophodnog novca za tzv. sekundarnu emisiju. Sa druge strane, novac u savremenim uslovima ima ulogu potraživanja nebankarskih subjekata od bankarskog sistema, tako da ulogu u tom mehanizmu imaju kako centralna banka posredstvom primarne emisije, tako i poslovne banke obavljajući sekundarnu emisiju. Ipak, centralna banka u tome ima odlučujuću ulogu obzirom da emituje primarni novac koji služi kao osnova za sekundarnu emisiju poslovnih banaka.

Tri osnovna kanala preko kojih centralna banka može emitovati novac: Krediti CB poslovnim bankama; Krediti CB državi; Devizne transakcije.

Funkcija sprovođenja monetarne politike

Centralna banka je nadležna za vođenje monetarne politike, u čijoj osnovi je kvantificiranje i dinamiziranje ponude novca. Sa druge strane, monetarna politika je politika koju vodi centralna banka, s namjerom da utiče na monetarne i realne agregate, kamatne stope i devizni kurs, a sve u cilju postizanja krajnjih ciljeva makroekonomske politike (stabilnost cijena, ekonomski rast, puna zaposlenost i uravnotežen platni bilans), pri čemu se akcenat stavlja na stabilnost cijena.

Dejstvo centralne banke u sprovođenju monetarne politike podrazumijeva odgovarajuće rukovanje tzv. instrumentima monetarne politike (sredstva i metode koje primjenjuje centralna banka sa ciljem održavanja adekvatnog nivoa, mase i strukture novca i kredita).

Instrumenti monetarne politike su:1. Kvalitativni

a. Regulisanje kredita centralne banke poslovnim bankamab. Regulisanje uslova kreditac. Selektivna kreditna politika

2. Kvantitativnia. Politika obaveznih rezervib. Politika eskontne i uopšte kamatne stopec. Politika otvorenog tržišta

Funkcija bankara države

Ova funkcija se odnosi na usluge koje centralna banka pruža državi, čime ona djeluje kao bankar države. Dakle, funkcija bankara države obuhvata sljedeće usluge koje centralna banka pruža državi:

1. Deponovanje sredstava koja pripadaju državi i pozamjljivanje novčaih sredstava državi;

2. Služi kao fiskalni posrednik (agent) i jemac države;3. Pruža izvršnoj vlasti stručna mišljanja o monetarnim i finansijskim poslovima;4. Vrši plaćanja sa računa koji država kod nje posjeduje, na osnovu naloga same

države.

Funkcija “banke banaka”

Centralna banka djeluje i kao “banka banaka”. U većini zemalja konačni dnevni transfer gotovine unutar bankarskog sistema i između banaka i centralne vlasti odvija se kroz brojne račune koji se drže u centralnoj banci. Centralna banka sa druge strane vrši kliring čekova za banke. Znači, centralna banka kao “banka banaka” vodi evidenciju o stanju na računima komercijalnih banaka i ostalih učesnika na tržištu. Osim toga, centralna banka utvrđuje osnovicu i stopu obaveznih rezervi, čime utiče na kreditni potencijal banaka, pri čemu su rezerve obračunska kategorija koja se evidentira u pasivi centralne banke.

Nadzorna funkcija

Ova funkcija podrazumijeva obezbjeđivanje uslova da poslovne banke i druge finansijske institucije vode svoje poslovanje na zdravoj i razumnoj osnovi, i u skladu sa važećim zakonima i pravilima. Dakle, akcenat se stavlja na to da centralna banka ide na očuvanje stabilnosti pojedinačnih banaka, obzirom da su one najznačajniji finansijski intermedijatori, tako da sve negativnosti u njihovom poslovanju imaju uticaja na najširu javnost. Razlog više za pojačani nadzor proizilazi iz moći poslovnih banaka da vrše ročnu transformaciju sredstava.

Može se zaključiti da je pomenuti nadzor od strane centralne banke u funkciji stabilnosti, sigurnosti i efikasnosti bankarskog poslovanja, a u kontekstu optimizacije konfliktnih ciljeva poslovne politike banaka. Osim toga nadzor ima ulogu u obuzdavanju banaka sklonih agresivnoj kreditnoj politici, kao i pronalaženju načina za analitičku procjenu rizika u bankarskom poslovanju.

Funkcija garanta likvidnosti bankarskog sistema

Radi se o obezbjeđivanju likvidnosti makroekonomskog sistema u uslovima rastuće privrede, što se realizuje snabdijevanjem poslovnih banaka potrebnim kvantumima novca i kredita. Time centralne banke sprječavaju masovno bankrotstvo banaka, zbog čega se i javljaju kao “zajmodavci u krajnjoj instanci” (“posljednje utočište”). Ovo sa druge strane znači da su centralne banke sposobne i spremne da odobre zajmove bankama u vrijeme krize, kada druge banke ne mogu, ili nijesu spremne da to učine.

Uloga kreditora krajnje instance centralne banke dovodi se u vezu sa sprječavanjem ili ublažavanjem finansijskih kriza. Ipak, važno je naglasiti da u okviru ove funkcije centralna banka pokriva samo trenutni deficit poslovnih banaka, ali da pritom CB nije bezuslovni garant likvidnosti bankarskog sistema obzirom da ne garantuje likvidnost svake poslovne banke.

Funkcija upravljanja deviznim rezervama, spoljnim dugom i deviznim kursem

Glavna uloga centralne banke na deviznom tržištu je da utiče na svoje valute u cilju dovođenja deviznog kursa na nivo na koji je procijenila da treba da bude. Operacije na deviznom tržištu se svode na obezbjeđivanje odgovarajućeg kretanja deviznih kurseva kako bi sačuvale stabilnost vlastite valute. Sa druge strane, strukturu deviznih rezervi čine:

1. Monetarno zlato,2. HOV koje glase na inostrane valute,3. Potraživanja centralne banke na računima u inostranstvu,4. SPV kod MMF.

Organizacija, vlasnički aspekt i upravljanje

Organizacija centralne banke zavisi od razvijenosti i strukture ekonomskog sistema, od administrativnog ustrojstva kao i od političkih faktora. S tim u vezi, organizacija centralnih banaka se svodi na tri osnovna modela:

1. Jedinstvena centralna banka;2. Složeni sistem centralne banke;3. Supranacionalna centralna banka.

Koncept jedinstvene centralne banke (jedna CB –jedna država) je najzastupljeniji u savremenim uslovima.

Složeni sistem centralnih banaka podrazumijeva organizaciju centralnih banaka, što znači da u jednoj zemlji postoji više banka koje zajedno obavljaju funkcije centralne banke (najpoznatiji primjer je Sistem federalnih rezervi – FED).

Nadnacionalna centralna banka je karakteristična za monetarnu uniju, u kojoj se države članice odriču svojih monetarnih suvereniteta, promovišu jedinstvenu valutu, usklađuju kreditno-monetarnu i deviznu politiku, formiraju zajedničke devizne rezerve i osnivaju zajedničku centralnu banku.

Zaključujemo da je jedinstvena centralna banka primjerenija unitarnom tipu države, da je sistem centralnih banaka prilagodljiviji federalnom (konfederalnom) tipu

države, a da je u slučaju integracije zemalja u monetarnu uniju najadekvatnije rješenje supranacionalna centralna banka.

U pogledu vlasničke strukture, u centralnim bankama postoje tri oblika svojine:1. Privatna svojina;2. Javna svojina;3. Mješovita svojina.

Privatna svojina je dominirala sve do 1936. godine, da bi nakon II svjetskog rata nastupio proces nacionalizacije u centralnom bankarstvu, mada ima i izuzetaka (primjer: CB Italije, Grčke).

Javna svojina se manifestuje kroz dva oblika, i to centralna banka kao javna ustanova ili centralna banka kao AD kod koga su sve akcije u vlasništvu države (primjer: CB Engleske, Njemačke, Francuske).

Konačno, neke banke su izbjegle prethodno pomenutu potpunu nacionalizaciju, tako da je kod njih na snazi mješovita (privana i državna) svojina (primjer: CB Belgije, Španije, Venecuele, Japana).

SAD je specifična po tome što je kapital FED-a formiran na osnovu uplata banaka koje su članice istog.

Upravljanje centralnom bankom je jedan od najvažnijih faktora njenog uspješnog funkcionisanja, tako da ono mora biti organizovano tako da se odluke donose brzo i efikasno, uz mogućnost praćenja povratnih informacija.

Centralne banke imaju trostruku organizacionu strukturu:1. Izvršni nivo (Guverner);2. Nivo savjeta (Odbor direktora);3. Nivo kontrole.

U gotovo svim zemljama svijeta, upravljanje centralnom bankom je povjereno guverneru, koji predstavlja ovu instituciju u javnosti.

Odbor direktora je kolektivni vid rukovođenja centralnom bankom, koji se redovno sastaje radi donošenja odluka koje nijesu vezane za dnevni posao banke, čijim radom obično rukovodi guverner.

Treći upravljački nivo – nivo kontrole je odgovoran za kontrolu bilansa banke, kao i kontrolu poštovanja zakona i regulative od strane centralne banke.

Mandat guvernera, njegovog zamjenika, članova odbora direktora se razlikuje u zavisnosti od toga o kojoj centralnoj banci je riječ.

Stepen autonomije centralnih banaka

Autonomija centralne banke mjeri se stepenom slobode odlučivanja u oblasti kreditno-monetarne i devizne politike. Prema ovom kriterijumu, centralne banke se razvrstavaju u dvije osnovne kategorije:

1. Zavisne centralne banke i2. Nezavisne centralne banke

Kod zavisnih centralnih banaka su gotovo sve odluke pod jakim uticajem države, odnosno vlade, pri čemu su ovakve centralne banke najčešće samo instrument nadležnih ministarstava (minstarstva finansija). Takva CB samo operativno realizuje već donijete odluke o monetarnoj i kreditnoj politici (ovaj tip CB je bio prisutan u socijalističkim zemljama, kao i u tadašnjim zemljama u razvoju).

Nezavisne centralne banke imaju veći stepen samostalnosti prilikom vođenja kreditno-monetarne i devizne politike, ali ni one nijesu potpuno nezavisne od vladine politike. Dakle, nezavisnost centralne banke treba shvatiti u relativnom smislu, jer se potpuna uspješnost ekonomske politike može ostvariti jedino u sadejstvu i sa drugim segmentima te politike, što upućuje CB na saradnju sa vladom, a da pritom za sprovođenje svoje politike odgovara predstavničkom tijelu. I kod ovog tipa su moguće razlike između faktičke i stvarne nezavisnosti, ali ne u tolikoj mjeri.

Ukratko, da bi centralna banka postigla svoj cilj (suzbijanje inflacije), potrebno je da bude što manje povezana s izvršnom vlašću, jer njima često upravljaju politički poslovni ciklusi koji pokušavaju mjerama ekonomske i monetarne politike podstaknuti konjukturu (rast) neposredno prije izbora, kako bi političari bili ponovno izabrani.

Jedan od parametara koji nam govori o nezavisnosti centralne banke je nivo inflacije u zemlji.

Nezavisnost centralne banke ima dvije dimenzije: 1. Nezavisnost cilja predstavlja slobodu centralne banke da definiše ciljeve

monetarne politike (stabilnost cijena, stopa nezaposlenosti, ekonomski rast).2. Nezavisnost instrumenta znači da centralna banka ima slobodu da odabere

odgovarajuće politike – instrumente kojima će postići željene efekte na ekonomiju.

Drugi autori razlikuju četiri aspekta nezavisnosti centralne banke:1. Funkcionalna: sloboda izbora cilja monetarne politike;2. Institucionalna: sloboda izbora instrumenata monetarne politike - definisanje i

implemetacija;3. Personalna: uloga, status i sastav najvišeg organa centralne banke;4. Finansijska: budžetska nezavisnost i zabrana monetarnog finansiranja.

Nezavisnost centralne banke predmet je brojnih istraživanja i debata. Argumenti koji se, uglavnom navode za nezavisnu centralnu banku, su:

1. Inflatorna karakteristika monetarne politike;2. Finansiranje budžetskog deficita;3. Nedostatak iskustva političara.

Sa druge strane, argumenti protiv nezavisne centralne banke su:1. Nedemokratska priroda;2. Vlada je odgovorna za ekonomsku situaciju u zemlji;3. Monetarna i fiskalna politika moraju biti pod kontrolom iste institucije.

Dolarizacija

Dolarizacija (eurizacija) je rezultat nestabilnih makroekonomskih (i/ili političkih) uslova i racionalan odgovor na domaću valutnu krizu. Dolarizacija se teorijski i praktično može posmatrati kao:

1. Nezvanična (parcijalna)2. Zvanična (kompletna)

Kod nezvanične dolarizacije pored domaće valute cirkuliše obično čvrsta valuta (valuta dolarizacije, odnosno sidro) koja nije zakonsko sredstvo plaćanja, ali koja može da obavlja bazične monetarne funkcije. Dakle, ovaj vid dolarizacije podrazumijeva situaciju u kojoj se kao legalno platežno sredstvo koriste i strana valuta i domaća valuta (danas ovaj sistem koriste: Haiti, Bahami, Liberija, Laos, Kambodža i neke druge zemlje). Ovo je situacija koja je postojala u Crnoj Gori na početku monetarne reforme u trenutku uvođenja marke kao platežnog sredstva. Nezvanična dolarizacija se odnosi na situaciju kada se usljed odsustva povjerenja u domaću valutu koristi strana valuta kao sredstvo plaćanja, sredstvo obračuna ili sredstvo čuvanja vrijednosti u uslovima kada strana valuta nije zvanično platežno sredstvo. Ovaj oblik dolarizacije je mnogo rasprostranjeniji u odnosu na zvaničnu dolarizaciju.

Zvanična dolarizacija je zakonski čin kojim se demonetizuje domaća valuta. Dakle, radi se o napuštanju nacionalne valute i njenoj zamjeni sa valutom koju emituje druga zemlja (centralna banka), koja postaje zakonsko sredstvo plaćanja. Punom dolarizacijom ekonomije se pokušava olakšati prevazilaženje valutne nestabilnosti u zemljama u razvoju. U grupu zvanično dolarizovanih zemalja danas spada samo 16 nezavisnih država koje su obično manje ili pak ekstremno otvorene ostrvske države. Crna Gora takođe pripada kategoriji zvanično dolarizovanih zemalja. Zvanična dolarizacija se najduže zadržala u Panami, koja je 1904. godine uvela dolar kao zakonsko sredstvo plaćanja.

Koristi od zvanične dolarizacije su:1. Smanjenje stope inflacije;2. Stabilnost cijena;3. Smanjenje realne kamatne stope;4. Jačanje fiskalne discipline;5. Smanjenje valutnog rizika.

Troškovi zvanične dolarizacije su:1. Troškovi senjoraže;2. Trošak gubitka centralne banke kao kreditora posljednje instance;3. Trošak gubljenja fleksibilnosti monetarne i devizne politike;4. Trošak gubitka monetarne suverenosti;5. Troškovi konverzije cijena i sl.

Valutni odbor

„Valutni odbor je monetarno-devizna institucija koja emituje banknote i kovani novac koji je u potpunosti konvertibilan za stranu, odnosno “rezervnu” valutu po permanentno fiksiranom kursu koji se obično određuje aktom parlamenta.“

Bogetić

Valutni odbor automatski emituje ili povlači banknote i kovani novac samo u mjeri u kojoj postoji ekvivalentan priliv ili odliv deviza rezervne valute. U valutnom odboru postoji 100% pokriće domaće valute u cirkulaciji rezervnom, konvertibilnom valutom, što omogućava permanentno održavanje fiksiranog deviznog kursa. Valutni odbor predstavlja značajna ograničenja za monetarnu i fiskalnu politiku, a time i za osnovne izvore makroekonomske nestabilnosti koje iz njih proizilaze. Osnovni kvalitet valutnog odbora je taj što:

1. Isti garantuje konvertibilnost domaće valute; 2. Garantuje cjenovnu i monetarnu stabilnost;3. Pospješuje spoljnu trgovinu sa konvertibilnim deviznim područjima;4. Stimuliše strane direktne investicije; 5. Stimuliše potrfolio investicije u domaću privredu.

Oslanjajući se na ove prednosti valutnog odbora, može se zaključiti da se valutni odbor nameće kao ozbiljan alternativni oblik monetarne vlasti, naročito u malim, visoko otzvorenim privredama kojima je blizak monetarno-fiskalni voluntarizam, zavisnost centralne banke od politike, kao i visoka inflacija.

Valutni odbor, za razliku od centralne banke ne može da vodi nezavisnu monetarnu politiku zato što je njegov jedini cilj obezbjeđivanje valutne i cjenovne stabilnosti. Valutni odbor takođe postavlja ograničenja i na budžetski deficit. Valutni odbor podstiče

zdravo bankarstvo i prisustvo stranih banaka i investitora u domaćoj privredi. Ukratko, valutni odbor može dati značajnu dozu kredibilnosti i domaćoj ekonomskoj politici, naročito kada ova pati od hronično niskog ugleda zbog permanentne i visoke inflacije, nestabilne valute i stalnih budžetskih deficita.

Uvođenje valutnog odbora je posebno atraktivno za tri grupe zemalja:1. Za male otvorene ekonomije sa ograničenom ekspertizom centralnog bankarstva

i finansijskim tržištem u početnom stadijumu;2. Za zemlje koje žele pristup širem tržištu ili valutnom području;3. Za zemlje koje žele da povećaju kredibilitet dezinflacionih politika zasnovanih

na deviznom kursu.

Što se istorijskog razvoja tiče, prvi valutni odbor je uspostavljen 1849. godine u Mauricijusu, kako bi se pospješila spoljna trgovina sa Velikom Britanijom. Tokom ovog vijeka, preko 70 zemalja su bile na sistemu valutnog odbora, a svakako najpoznatiji je onaj u Hong Kongu koji i danas uspješno funkcioniše.

Najvažnije razlike između valutnog odbora i centralne banke su sljedeće:1. Način vođenja monetarne i fiskalne politike;2. Kredibilnost i stabilnost;3. Devizno pokriće;4. Konvertibilnost.

Osnovni principi na kojima funkcioniše valutni odbor su:1. Automatizam;2. Fiksan devizni kurs i konvertibilnost;3. Potpuno pokriće domaćeg novca rezervnom valutom;4. Kredibilnost.

Monetarna politika- instrumenti

Monetarni sistem - režim

Finansijski sistem (sve finansije u nekoj zemlji) je jedan od podsistema (ili dio) privrednog sistema zemlje. Obuhvata sve finansijske organizacije, ustanove i poslove koje “prožima” finansijsko poslovanje. Finansijski sistem sačinjavaju:

1. monetarno-kreditni sistem,2. budžetski sistem,3. sistem novčane štednje i osiguranja,4. finansijska kontrola i5. finansijsko poslovanje preduzeća.

Kreditni sistem podrazumijeva skup propisa, pravila, metoda i postupaka (metodologija) na osnovu kojih se odobravaju krediti u jednoj zemlji. Kreditni sistem podrazumijeva organizovanu strukturu bankarskih institucija, tj. organizovan i efikasan bankarski sistem.

Monetarni sistem se može definisati kao skup institucionalnih i organizacionih rješenja u pogledu: novčanih instrumenata, novčanih odnosa među privrednim subjektima, mehanizama regulisanja novca, načina usmjeravanja privrednih tokova i uloge tržišnog mehanizma u monetarnoj oblasti.

Monetarni sistem je ključni dio finansijskog sistema i obuhvata sve one društvene i funkcionalne odnose u kojma nastaju, razvijaju se i održavaju novčani i drugi finansijski odnosi i procesi vezani za proizvodnju, raspodjelu, razmjenu i potrošnju kao organizovanu aktivnost države u oblasti novca. Usmjeravanje novčanih i privrednih tokova i procesa preko odgovarajućih i drugih instrumenata naziva se monetarna politika.

Četiri su bazična monetarna režima - strategijskog izbora monetarne politike: 1. targetiranje deviznog kursa,2. monetarno targetiranje,3. inflaciono targetiranje i4. strategija implicitnog nominalnog sidra.

Nominalno sidro je javno objavljena nominalna varijabla koja služi kao target za monetarnu politiku. Nominalno sidro pospješuje stabilnost cijena uticajem na vrijednost novca i time suzbijanjem inflacionih očekivanja.

Nominalno sidro (automatski pilot) predstavlja objavljivanje budućeg kursa ključnih nominalnih varijabli kako bi se uticalo na inflatorna očekivanja.

Nominalno sidro u širem kontekstu je ograničenje diskrecione politike koje olakšava slabljenje problema vremenske nedosljednosti, kako bi se dugoročno postigla stabilnost cijena.

Vremenska nedosljednost se javlja s obzirom da postoje podsticaji kreatorima politike da prate kratkoročne ciljeve, čak iako je posljedica loš dugoročni rezultat koji nastaje usljed ponašanja unaprijed od strane ekonomskih agenata. Umjesto targetiranja inflacije predlažu se i targetiranje stope rasta nominalnog BDP, odnosno stabilnost cijena kao target za monetarnu politiku (nekada Švedska).

U zemljama u razvoju i ekonomijama u tranziciji, osim inflacionog, monetarnog i targetiranja deviznog kursa i nominalnog dohotka prisutne su i: zone klizajućeg deviznog kursa i koegzistencija dva nominalna sidra (Izrael, Poljska) - klizajući devizni kurs i eksplicitni devizni kurs.

Monetarni režim ECB predstavlja kombinaciju targetiranja monetarnih agregata i inflacionog targetiranja - stabilnost cijena definisana kao godišnje povećanje HICP indeksa ispod 2% srednjoročno.

Targetiranje deviznog kursa - Devizni kurs je vezan za dati kurs partnera i prilagođen tokom vremena zbog inflacionih diferencijala. Targetiranje deviznog kursa je uspješna strategija za kontrolu inflacije u industrijskim i brzo sniženje inflacije u nerazvijenim zemljama. Gubitak sprovođenja samostalne (nezavisne) MP; automatizam MP otklanja problem vremenske nedosljednosti.

Meko vezivanje – klizajući kursevi i kontrolisano plivanje: dozvoljeno da valuta depresira po odmjerenoj stopi tako da njena inflacija može biti veća nego kod druge zemlje. Meka vezivanja su tokom 90-ih ispoljila ozbiljne nedostatke kao srednjoročna strategija monetarne politike u industrijskim zemljama i zemljama u razvoju.

Tvrdo vezivanje (superfiksni devizni kursevi) – valutni odbor, dolarizacija (i valutna unija): vezivanje po fiksnoj vrijednosti tako da njena stopa inflacije gravitira zemlji vezivanja.

Valutni odbor (Estonija, Letonija, Bugarska) – podrazumijeva da emisiona ustanova objavi fiksni devizni kurs prema određenoj stranoj valuti i bude spremna da zamijeni domaću za stranu valutu po tom kursu kad god publika to zahtijeva.

Dolarizacija – de facto, nezvanična, parcijalna; de jure, oficijelna, puna.1. Neoficijelna – pored domaće valute obično cirkuliše čvrsta valuta koja nije legalni

tender, a koja može da obavlja bazične monetarne funkcije – kalkulaciona jedinica, dovoljno stabilno sredstvo držanja finansijske imovine ili pouzdano transakciono sredstvo.

2. Zvanična – zakonski čin u kontekstu intervencije vlade kojom se demonetizuje nacionalna valuta. Zvanično napuštanje nacionalne valute i njena zamjena

valutom koju emituje druga centralna banka, a koja postaje zakonsko sredstvo plaćanja. Dolarizacija bi trebalo da bude trajnije rješenje, dok bi valutni odbor predstavljao tranzitorni aranžman.

Prednosti: smanjenje inflacije, stabilnost (smanjenje) realnih kamatnih stopa, eliminisanje ili značajno smanjenje valutnog rizika domaćeg novca, jačanje fiskalne discipline, prekidanje redistribucije bogatstva, smanjenje transakcionih troškova i sl.

Nedostaci: gubitak senjoraže kao izvora realnih prihoda, gubitak funkcije CB kao kreditora krajnje instance, gubitak fleksibilne monetarne i devizne politike, gubitak suvereniteta monetarne politike

Monetarno targetiranje - striktno nije ozbiljno sprovođeno; fleksibilno – pragmatično (70-ih - SAD, Švajcarska, Australija, UK, Kanada). Često nije ozbiljno sprovođeno – u praksi monetarna politika često uključivala upravljanje kratkoročnim kamatnim stopama. Stabilizacija je zasnovana na novcu (šire definisani novac - M2, M3), upotreba specifičnog monetarnog cilja kao nominalnog sidra.

Karakteristike:Novac je razumljiv za publiku i pruža trenutni signal; transparentnost MP i

odgovornost CB; obuzdava se inflacija na dugi rok; nestabilnost u relacijama između novca i inflacije i autputa; otežano kontrolisanje monetarnih agregata instrumentima politike. U zemljama u razvoju, uprkos uspjehu u nekim zemljama (Slovenija, Hrvatska, Albanija, Litvanija i Letonija), nepogodna strategija: monetarni targeti postaju manje podesni indikatori buduće inflacije.

Inflaciono targetiranje - okvir MP koji obavezuje CB da postigne nisku inflaciju. Javno se objavljuje eksplicitni inflacioni target za inflaciju koji bi trebalo postići tokom određenog vremenskog perioda.

Tipovi inflacionog targetiranja : 1. Otvoreno – zemlje u razvoju, koje bi trebalo da se kreću ka pokrivenom

inflacionom targetiranju;2. Eklektičko – industrijske zemlje, svega nekoliko CB;3. Pokriveno – najbolja forma inflacionog targetiranja.

Ključna pitanja inflacionog targetiranja: ko određuje target, horizont, tačka - centar inflacionog targeta, zona targeta, izbor nivoa cijena i sl.

Monetarna politika

Monetarna politika je sinteza monetarne teorije i monetarne prakse. Kreiranje MP obuhvata dvije faze:

a) izbor osnovnih ekonomskih varijabli kao krajnjih ciljeva monetarne politike;

b) sprovođenje prethodno formulisane monetarne politike.Monetarna politika predstavlja upravljanje ekspanzijom i kontrakcijom obima novca u cirkulaciji za eskplicitnu svrhu postizanja jednog ili više ciljeva.

Generalno se smatra da bi MP trebalo da omogući sljedeće:• Spriječi da novac bude glavni uzrok ekonomskih poremećaja;• Stvori uslove za stabilnost ekonomije (»mašina novca podmazana«);• Potpomogne da se kompenziraju glavni poremećaji u ekonomskom sistemu koji

potiču iz drugih izvora.

Početkom 60-ih, ekonomisti su uopšteno smatrali da bi CB mogle i trebalo da budu značajni igrači u naporima da se ostvare višestruki društveni ciljevi: niska inflacija, visok rast, niska nezaposlenost i niske nominalne kamatne stope. Ipak, sada postoji konsenzus među ekonomistima i centralnim bankarima da je jedini dugoročni efekat koji monetarne vlasti mogu da ostvare na ekonomiju determinisanje održive, ili trendne, stope inflacije. Ta stopa će rezultirati iz stope po kojoj monetarne vlasti ubacuju novac u ekonomiju. Konsenzus je prisutan i u tome da je pogrešna monetarna politika ponekad proizvodila nestabilnosti u ekonomiji. Takođe, CB su odgovorne za djelovanje kreditora krajnje instance u slučaju opštih kriza likvidnosti kako bi održale čvrstinu i djelovanje

mehanizma plaćanja. Nema konsenzusa o veličini ili pouzdanosti kratkoročnog uticaja monetarne politike na ekonomiju. U značajnoj mjeri se tvrdi da akcije monetarne politike inicijalno utiču na output, nezaposlenost i realne kamatne stope, čak iako je dugoročni efekat na ove realne varijable nula. Nije se uspjelo ni sa obezbjeđenjem preciznog mjerenja uticaja, tj. sa kvantifikacijom ovih inicijalnih efekata.

Mnogi autori smatraju da se uspjeh ili neuspjeh MP mora procijeniti prije svega na osnovu toga da li je CB sposobna da ostvari nisko-inflatorno okruženje na održivoj osnovi. Dakle, doprinos CB bi trebalo primarno ocijeniti na osnovu prosječne stope inflacije i sekundarno na osnovu stabilnosti ili manjkavosti cjelokupne ekonomije.

Definicija

Monetarna politika je proces upravljanja instrumentima monetarne politike od strane nosilaca ove politike.U pitanju je politika kreiranja novca i kredita, koja bi trebalo da obezbijedi optimalne monetarne uslove funkcionisanja društvene reprodukcije.

Nosioci MP su oni ekonomski subjekti kojima njihov institucionalni položaj omogućava da raspravljaju o tome kakva bi trebalo da bude MP, da daju određene predloge, kao i da faktički upravljaju instrumentima MP.

Instrumenti monetarne politike

Instrumenti monetarne politike su sredstva i metode koje CB primjenjuje da bi održala novčanu masu i strukturu novca i kredita na optimalnom nivou.

U sprovođenju monetarne politike, CB djeluje na dva načina: direktno, kroz svoju regulativnu moć, ili indirektno, preko uticaja na uslove na tržištu novca, kao izdavač novca.

Direktni instrumenti omogućavaju da se neposredno postignu konkretni ciljevi MP. Direktni instrumenti, kao oblici portfolio regulisanja CB, su:

a) regulisanje (limitiranje) kamatnih stopa;b) plafoniranje ukupnog obima kreditnih plasmana banaka;c) određivanje stope obaveznih plasmana banaka za finansiranje prioritetnih

programa razvoja.

Osnovni tipovi indirektnih instrumenata su:a) operacije na otvorenom tržištu;b) regulisanje obaveznih rezervi;c) krediti CB komercijalnim bankama ili diskontne operacije;d) kamatne stope CB;e) intervencije na deviznom tržištu.

Razlikovanje

1. Direktni instrumenti djeluju neposredno na kredite odobrene od strane banaka, a indirektni posredno – uticajem na likvidnost banaka i time na njihov potencijal da odobravaju kredite;

2. Direktni instrumenti određuju ili limitiraju ili cijene (kamatne stope) ili kvantitete (kredite), dok posredni funkcionišu uticajem na uslove tražnje i ponude;

3. Direktni dobijaju formu regulisanja, a indirektni funkcionišu preko tržišta;4. Direktni se odnose na bilans stanja komercijalnih banaka, a posredni na bilans

stanja CB.

Direktni instrumenti

Regulisanje plasmana banaka i kamata - smisao ovog instrumenta MP je uspostavljanje određenih proporcija u plasmanima kreditnih institucija.

1. Plafoniranje ukupnog obima kreditnih plasmana banaka:

Kreditnim limitima ograničava se ekspanzija ukupnog obima domaćih kredita limitiranjem kreditne ekspanzije svake pojedinačne finansijske institucije, tj. Banke. U pitanju je portfolio regulisanje kreditnog potencijala bez neposrednog ubacivanja dodatnih kredita CB (kreiranjem primarnog novca).Kratkoročno, instrument je pozitivno djelovao na sprječavanje pretjerane ekspanzije kreditnih agregata. Dugoročno, pak, kada banka dostigne propisani limit kreditnih plasmana naglo opada njena motivisanost za dalje privlačenje depozita, jer ne može da ih iskoristi za nove plasmane. Time dolazi do odliva novčanih sredstava na nelegalno tržište zajmovnog kapitala pa se smanjuje efikasnost finansijskog sistema.

2. Određivanje stope obaveznih plasmana banaka za finansiranje prioritetnih programa razvoja:Kreditni plasmani (direktni i indirektni) u korist prioritetnih sektora privrede i stanovništva bili su zastupljeni npr. u Britaniji, Francuskoj ili Švedskoj.Formirane su pored primarnih obaveznih rezervi (depoziti kod CB) i sekundarne obavezne rezerve (kupljene državne HOV).Finansijske institucije su mogle da promijene stopu primarnih i sekundarnih rezervi. U drugom slučaju se uticalo na promjenu strukturnih odnosa u pogledu kreditnih plasmana tih institucija.Od 80-ih započinje smanjivanje intervencija CB na ovaj način i daju se prioriteti drugim indirektnim instrumentima regulisanja monetarnih agregata.

3. Direktno (administrativno) regulisanje (limitiranje) kamatne stope:U tržišnim ekonomijama ovo je jedan od najstarijih instrumenata monetarnog regulisanja. U početku su bili kamatni zakoni kojima se sprječavalo da kamatne stope prekorače određene nivoe. Kasnije su CB primjenjivale dva oblika administrativnog regulisanja kamatnih stopa. U prvom slučaju, CB su preko eskontne stope direktno uticale na formiranje strukture kamatnih stopa na razne oblike depotzita i kredita na nižem nivou od ravnotežnog (stvarnog odnosa ponude i tražnje sredstava na finansijskom tržištu). Nešto fleksibilniji pristup je određivanje maksimalne stope na kredite i minimalne na depozite, tj. određivanje maksimalnog raspona ovih kamatnih stopa.Drugi oblik - diferencijalna politika kamatnih stopa u kontekstu sprovođenja selektivne kamatne politike. Dolazilo je do razvijanja nelegalnog finansijskog tržišta - finansijske transakcije po slobodno određenim kamatnim stopama. Pronalazili su se načini da se izbjegnu mjere regulisanja kamatne stope. Primjena ovih mjera sprječava uvođene ravnotežne cijene kredita (inflatorni pritisci).

Nedostaci direktnih instrumenata:

1. Neefikasna alokacija resursa i nedjelotvornost;2. Multiplikacija kontrola u zemljama koje se oslanjaju na direktne instrumente;3. Povezani su sa pokušajima mikro upravljanja monetarnim uslovima uvođenjem

složene, nagomilane strukture kamatnih stopa i kreditnih kontrola;

4. Prekomjerna likvidnost koja može povlačiti inflaciju i to u periodu slabljenja kreditne kontrole;

5. Finansijska represija – rezultat regulisanja kojim se kamatne stope drže ispod ravnotežnog nivoa;

6. Disintermedijacija: povećanje tekućih holdinga domaćinstava i preduzeća; transfer štednje u inostranstvo, valutna supstitucija, držanje štednje u obliku plemen. metala i trajnih potrošnih dobara...

Prednosti direktnih instrumenata:1. Pouzdanost kontrole kreditnih agregata ili raspodjele kredita i njihove cijene,

bez neposrednih jasnih negativnih efekata do sredine 80-ih (barem u razvijenim zemljama);

2. Relativno niski direktni fiskalni troškovi;3. Lakoća povezivanja sa monetarnim programiranjem; 4. Relativna lakoća u sprovođenju i tumačenju političarima i javnosti;5. Pouzdanost za vladu koja želi da usmjeri kredite za posebne namjene;6. Atraktivnost, barem povremena, kao drugog najboljeg instrumenta u situacijama

posebnih ili opštih tržišnih slomova.

Inirektni instrumenti

Efikasnija monetarna kontrola se može postići indirektnim instrumentima MP.

Indirektni instrumenti MP podstiču razvoj finansijskih tržišta i proces reintermedijacije. Djeluju preko, a ne oko tržišta.

Sa indirektnim instrumentima se može izvršiti uticaj na monetarne uslove čak i kada pojedini monetarni agregati postanu manje važni. Ostvarena je i fleksibilnost u sprovođenju politike.

Obavezna rezerva

Regulisanjem obaveznih rezervi zahtijeva se od komercijalnih banaka da dio portfelja drže u novcu CB, tj. u obliku depozita kod CB. U pitanju je portfolio regulisanje kojim se nastoji da dio aktive bilansa banaka bude pod regulativnom kompetencijom CB. Obavezne rezerve su važna determinanta monetarnog multiplikatora - povećanje obaveznih rezervi znači povećanje sadašnjeg racija (stope) rezervi, odnosno smanjenje monetarnog multiplikatora.

Ukoliko je monetarna baza (primarni novac) nepromijenjena, povećanje obaveznih rezervi znači smanjenje ukupne količine novca. Više stope obaveznih rezervi omogućavaju CB da čvršće kontroliše formiranje novčane mase. Ipak, to ujedno znači i veću centralizaciju dijela depozitnog potencijala banaka - veću zavisnost od CB. Obavezne rezerve mogu omogućiti da drugi instrumenti CB budu pouzdaniji i snažniji. Naime, obavezne rezerve će dobrim dijelom determinisati tražnju za primarnim novcem i

time poboljšati preduslove likvidnosti komercijalnih banaka koje su potrebne za operacije na otvorenom tržištu. Takođe, doprinijeće da se stabilizuje monetarni multiplikator.

Tokom prethodne decenije značajno je opao nivo sredstava obaveznih rezervi koje depozitne institucije drže kod CB.

U nekim zemljama obavezne rezerve su smanjene, a u nekim eliminisane. Efikasnost obaveznih rezervi je umanjena finansijskim inovacijama koje smanjuju iznos sredstava rezervi koje depozitne institucije drže kao obavezu. Limitiranje nestabilnosti kamatnih stopa tržišta novca moguće je, između ostalog, prosječnim obaveznim rezervama kada banke moraju da drže određeni nivo kod CB, u prosjeku, tokom perioda održavanja.

Sistem prosjeka - ako banke drže manje nego što se zahtijeva za jedan dan, moraju ovo da nadoknade većim holdinzima rezervi nego što se zahtijeva prije kraja perioda. Ukoliko nema ovog sistema, banke moraju balansirati svoje pozicije svakog dana, a uticaj na tražnju banaka za likvidnošću svakog dana mogao bi da ima uticaj na oštre promjene kratkoročnih kamatnih stopa.

Javili su se predlozi za reformu sistema obaveznih rezervi. Prethodnih decenija prihvaćen je teoretski stav da se obavezna rezerva tretira kao kamatonosna finansijska aktiva. Takođe je prihvaćen stav da se kamatna stopa na obavezne rezerve veže za eskontnu stopu CB. Opravdano je da je ova kamatna stopa niža od tržišnih zbog odsustva rizika.

Zaključak:Gotovo da je iščezla potreba za obaveznom rezervom kao izvorom likvidnosti. Danas ima ulogu pomoćnog sredstva monetarne politike podržavajući efekte operacija na otvorenom tržištu na ukupne uslove na monetarnom i kreditnom planu. Suštinski značaj je za operacije na otvorenom tržištu i sprječavanje neželjenih fluktuacija na tržištu novca.U odnosu na operacije na otvorenom tržištu, predstavljaju rigidan i povremen instrument monetarnog regulisanja.

Krediti Centralne banke bankama

Linearno i selektivno kreditiranje

Selektivna kreditna kontrola

Za razliku od drugih instrumenata monetarno-kreditnog regulisanja koji kvantitativno regulišu količinu novca i kredita, ovaj instrument je usmjeren na kvalitativno regulisanje kredita. Smisao ovog instrumenta je i u tome da se usmjere sredstva primarne emisije u skladu s ekonomskom politikom zemlje.

Tako, npr, prednost dobijaju oni kreditni zahtjevi koji smanjuju uvoz, povećavaju izvoz, zaposlenost, poljoprivredu, odbrambenu sposobnost zemlje i sl. S druge strane, CB će odbiti one kreditne zahtjeve zbog stvaranja zaliha robe, finansiranja špekulativnih

poslova na berzi, gradnje luksuznih objekata itd. U vezi ovog instrumenta vodile su se velike rasprave o opravdanosti njegove primjene.

Protivnici ukazuju da se njime kreditna funkcija seli u emisionu banku, iako je ona svojstvena bankama. Takođe, smanjuje se tržišno ponašanje i odgovornost banaka u realizaciji njihove poslovne politike u skladu sa osnovnim bankarskim načelima. Treće, navodi se da ovaj instrument u sebi sadrži veliku dozu administrativnog regulisanja kreditnog tržišta i primjeren je prije svega zemljama u razvoju.

Pristalice su ukazivale da u uslovima nerazvijenog finansijskog tržišta, nije moguće na organizovanom tržištu novca izvršiti potpunu realokaciju kreditnih resursa prema optimalnim potrebama zemlje. To znači da bi ovim instrumentom trebalo obezbijediti adekvatan prostorni i namjenski raspored sredstava primarne emisije i prelivanja novca. Time CB supstituiše imperfektnosti novčanog tržišta i omogućava ostvarivanje najprioritetnijih ciljeva kreditne politike u skladu s ekonomskom politikom zemlje.

Ipak, i u najrazvijenijim zemljama postoji jedan oblik selektivne kontrole kreditnih plasmana, kji se odvija na dva načina:

1. ubjeđivanje i dogovaranje s bankama i 2. utvrđivanje minimalnih uslova za kreditiranje određenih namjena.

Cilj je uticaj CB na alokaciju kredita kod banaka u skladu s interesima nacionalne ekonomije. Primjer, u SAD organi Sistema federalnih rezervi (CB) daju preporuke direktorima banaka za određena usmjeravanja kredita, pozivajući se na nacionalne interse za to.

Slučaj nakon krize 1929-33 - mjera zbog špekulacija s hartijama od vrijednosti: kupovine hartija na berzi najviše može biti kreditirana 30%, 70% sopstvena sredstva

Diskontni i lombardni mehanizam

Krediti CB komercijalnim, u formi linearnog kreditiranja poznato je i kao politika refinansiranja. Kreditima CB kreira se primarni novac, a njihovom naplatom se poništava.

Refinansiranje znači odobravanje kredita od strane CB kreditnim institucijama kroz kupovinu mjenica (rediskontovanje) i odobravanje kredita na osnovu kolaterala (lombardni krediti).

Prilikom odobravanja reeskontnog kredita banka predaje CB mjenice na eskontovanje, koje potiču od komitenata banke - u njen portfelj su dospjele na bazi eskontovanja tih mjenica od strane banke. CB prihvata mjenice na reeskont ukoliko se radi o dobrim trgovačkim mjenicama, ukoliko jemče tri platežno sposobna obveznika i sa rokom najviše 90 dana. Reeskontni kredit se gasi prilikom dospijeća prodatih mjenica.

Lombardni kredit predstavlja zajam na osnovu zalaganja hartija od vrijednosti. CB određuje koje će se HOV zalagati, odnosno koje je spremna da reeskontuje. Lombardni kredit je fleksibilniji od klasičnog reeskontnog jer može da se dnevno otkazuje. Kod ovog kredita se utvrđuje lombardna stopa koja je po pravilu uvijek iznad eskontne stope.

Diskontni mehanizam je sredstvo pomoću kojeg institucije od kojih se zahtijeva da drže rezerve kod CB mogu da se zadužuju kod nje.

Tradicionalni mehanizam ima nekoliko funkcija:1. ostvarenje funkcije CB poznate kao kreditor krajnje instance;2. stvaranje mogućnosti da CB obezbijedi privremenu likvidnost određenoj

instituciji koja se suočava sa poteškoćama;3. podsticanje ili destimulisanje zaduživanja promjenom eskontne stope, čime se

može promijeniti obim rezervi;4. davanje signala centralne banke o namjerama prema tržištu i to promjenom

eskontne stope.CB utiče na obim diskontnih kredita na dva načina:

a) uticajem na cijenu kredita (eskontnu stopu) i b) uticajem na kvalitet kredita, tj. upravljanjem diskontnim šalterom.

Diskontni šalter se pojavio u periodu nerazvijenog finansijskog tržišta. Kasnije se javilo mišljenje da bi banka bolje funkcionisala bez šaltera i da bi se sprječavanje sistemskog rizika obavilo operacijama na otvorenom tržištu, a ne odobravanjem superkratkoročnih kredita individualnim bankama koje su nesolventne. Stav nije bio prihvatljiv i CB je i dalje bila kreditor krajnje instance.

Naime, bez šaltera ne bi obezbijeđen pristup manjim i srednjim bankama koje bi morale da drže visoke primarne i sekundarne rezerve ili bi ove rizikovale da budu likvidirane ili preuzete. I veće banke bi se mogle zbog poljuljanog povjerenja u njih susresti sa problemom obezbjeđenja sredstava. Godinama je diskontni šalter igrao važnu ulogu u monetarnoj politici, a pogotovo u drugoj polovini 90-ih njegova uloga se značajno smanjila.

Naime, sve manje institucija je koristilo šalter kao sredstvo za prilagođavanjem likvidnosnim potrebama, a značaj promjena eskontne stope se smanjio. Razmatrali su se koraci ka reformi šaltera, a jedna od alternativa je bila kreditna olakšica lombardnog tipa koju su uvele CB. Sistem lombarda stavlja veći naglasak na cijenu nego na regulisanje i administriranje usmjeravanja kredita CB.

Lombardni mehanizam se razlikuje od prethodnog u sljedećem:1. Minimalna administrativna ograničenja - pristup bilo kojoj solventnoj

finansijskoj instituciji koja drži rezerve ili klirinška sredstva kod CB i koja može ponuditi prihvatljiv kolateral;

2. Stopa kreditiranja određena je kao penalna tržišnim stopama, a podsticaj za pozajmljivanje je kada je prekonoćna stopa dovoljno iznad targetne stope CB.

Time je učinjen atraktivnim trošak lombardnog kreditiranja. Lombardni krediti tradicionalno su korišćeni u operacijama monetarne politike u zemljama poput Njemačke, Švajcarske i Austrije. Slične pogodnosti su uvele ECB, odnosno CB Australije, Kanade i Novog Zelanda. FED su implementirale specijalne kreditne lombardne (tipske) pogodnosti kao privremenu mjeru za upravljanje likvidnošću tokom perioda od sto dana.Mehanizam kreditnih aukcija

Kreditne aukcije su korišćene u mnogim industrijskim zemljama i zemljama u razvoju, u kombinaciji sa ostalim instrumentima monetarne politike, kako bi se ojačale tržišno zasnovane monetarne operacije, unaprijedilo tržište novca i poboljšala monetarna kontrola. Kreditne aukcije mogu da budu efikasan instrument.

Obim i procedura pristupa određena je od strane CB čime se omogućava kontrola ekspanzije likvidnosti i uticaja kamatne stope.

Prednosti aukcija u odnosu na direktno odobravanje kredita:1. konkurentni mehanizam između banaka;2. veća transparentnost pri alokaciji kredita;3. slabljenje podsticaja za lobističke pritiske prema CB;4. usmjeravanje kredita prema najefikasnijoj upotrebi;5. razvijanje mehanizama monetarne regulacije kompatibilnih sa modernom

tržišnom privredom.

Prelaz na kreditne aukcije i indirektne instrumente posebno je važna u uslovima značajnjeg priliva stranog kapitala, jer se kratkoročno omogućava sterilizacija monetarnih efekata priliva stranog kapitala.

Kamatne stope CB

Kamatne stope CB su:1. Eskontna stopa,2. Lombardna stopa i3. Repo stopa.

Eskontna stopa je kamatna stopa koju banke plaćaju kada pozajmljuju novac od CB - minimalna kamatna stopa po kojoj su CB spremne da kreditiraju komercijalne. Eskontna stopa je zvanična cijena novca u privredi od koje dalje zavisi visima kamate po kojoj će banke odobravati kredite svojim komitentima.

Porast eskontne stope teži da smanji nivo pozajmica banaka od CB što dalje utiče na smanjivanje rezervi likvidnih sredstava banaka i obima primarnog novca (smanjenja tražnje kredita). Smanjenje eskontne stope teži da podstakne pozajmljivanje sredstava od strane banaka i dovodi do povećanja obima primarnog novca (porasta tražnje bankarskih kredita).

Pored uticaja na nivo rezervi i količinu novca u opticaju i kredite banaka, promjena eskontne stope može da proizvede i određene sporedne efekte. Jedan od efekata je efekat objavljivanja. Neto efekat najave je po pravilu mali, jer promjena eskontne stope može da se protumači najmanje na dva različita i kontradiktorna načina (povećanje - namjera da se uvede restriktivnija monetarna politika ili priznanje CB da nije u stanju da obuzda inflaciju, pa nastoji uskladiti eskontnu stopu s povećanjima kratkoročne kamatne stope).Lombardna stopa je kamatna stopa po kojoj CB odobrava komercijalnim bankama kredite za likvidnost, na osnovu zalaganja hartija od vrijednosti. Lombardnim stopama CB može da kažnjava banke koje nisu dovoljno vješte u upravljanju likvidnošću. U situacijama male potrebe za korišćenjem lombardnih kredita i visoke likvidnosti sistema banaka, kamatna stopa na lombardne kredite je gornja granica za nivo dnevne kamatne stope na tržištu iz razloga što banke neće pozajmljivati preko tržišta po višim stopama ako već mogu koristiti lombardni kredit po nižim stopama.

U situaciji kada nema na raspolaganju državne papire, regulisanje kretanja kratkoročnih kamatnih stopa vrši se uspostavljanjem koridora. Eskontna stopa se, pri tome, utvrđuje kao najniža, a lombardna stopa kao najviša. Kamata na međusobne pozajmice banaka formira se između dva pomenuta nivoa. Intervencijama, odnosno kupovinom ili prodajom HOV kratkog roka, CB vrši kontrolu kretanja u okviru koridora komatne stope.

Zavisno od toga kakva se vodi monetarna politika, u okviru koridora se određuje raspon između nivoa eskontne stope i lombardne stope. Ako je cilj restriktivna monetarna politika, raspon u okviru koridora je veći.

Repo stopa je kamatna stopa po kojoj CB kupuje hartije od banaka uz sporazum da ih proda nazad po fiksnoj cijeni na unaprijed utvrđen datum.

Operacije na otvorenom tržištu

Tržišni materijal:1. obveznice CB,2. državne obveznice,3. blagajnički zapisi CB,4. državni zapisi,5. komercijalni zapisi,6. blagajnički zapisi banaka,7. mjenice,8. depozitni certifikati i dr.

Efikasan su instrument pod uslovom da postoji:1. Dobro organizovano i razvijeno tržište HOV, prihvatljive širine, dubine i

elastičnosti;2. CB raspolaže sa dovoljno mogućnosti za prodaju i kupovinu HOV;3. CB nije opterećen uvažavanjem nekih drugih obzira u postupku ostvarivanja

konkretnih ciljeva MP.

Operacije se preduzimaju sa ciljem da se izazovu željene promjene u kreditnim tokovima na makro planu i na određenu strukturu kamatnih stopa.

Kupovna operacija CB na tržištu HOV povećava obim primarnog novca za iznos jednak vrijednosti obavljene kupovine, a prodajna operacija smanjuje količinu primarnog novca. To dalje utiče na nivo likvidnosti banaka - povećanje ili smanjenje. Plasiranjem ili smanjenjem slobodnih novčanih sredstava banaka (monetarnom multiplikacijom) djeluje se na ponudu novca u opticaju.

Postoji i dodatan efekat na promjene nivoa kamatnih stopa hartija od vrijednosti.

Prodaja HOV od strane CB (izraz sprovođenja restriktivne MP) smanjuje se obim primarnog novca i sužava okvir kreditnog potencijala i plasmana banaka, što može biti praćeno porastom tržišnih kamatnih stopa na kratak rok.

Kupovina HOV od strane CB (izraz sprovođenja ekspanzivne MP) dovodi do ekspanzije primarnog novca, rasta kreditnih potencijala i plasmana banaka, što može dovesti do snižavanja tržišnih kamatnih stopa. Ovaj efekat dolazi do izražaja u finansijskim sistemima u kojima se kamatne stope obrazuju na osnovu tržišnih odnosa ponude i tražnje sredstava.

DS0

S0

D

S1

S1

Cijena

Broj obveznica

P0

P1B

A

DD = tražnja za obveznicamaS0S0 = ponuda obveznicaUkoliko se operacijama na otvorenom tržištu poveća ponuda obveznica, S0S0

=> S1S1 cijena obveznica će se smanjiti sa P0 na P1.Npr, godišnji prinos na obveznice je 90€. Kako je cijena obveznice 1.000€, kamatna stopa je 9%. Ukoliko dođe do pada cijene obveznice na 900€, a prinos na obveznicu ostane isti (90€), efektivna kamatna stopa će biti 10%.

Vrste operacija:

1. Bezuslovna kupovina ili prodaja - CB kupuje ili prodaje državne HOV na otvorenom tržištu bez daljih obaveza u vezi sa tim transakcijama;

2. Operacije kupovine ili prodaje na osnovu sporazuma o reotkupu - tzv. repo ili obrnuti repo.

Operacije na otvorenom tržištu se mogu podijeliti na dinamičke i odbrambene. Dinamičke sprovodi CB kada želi da prouzrokuje promjene u monetarnoj bazi ili rezervama. To se postiže bezuslovnom kupovinom ili prodajom hartija koje imaju uglavnom duge rokove dospijeća. Defanzivne (odbrambene, kompenzirajuće) se preduzimaju sa ciljem sprječavanja promjena primarnog novca i rezervi banke. Kratkoročne odbrambene mjere su repo i obrnuti repo, zbog kratkih rokova dospijeća.

Repo aranžman (repo) predstavlja kupovinu HOV (kolateral) finansijskih institucija (obično banaka) od strane CB uz dogovor o njihovoj prodaji nazad po fiksnoj cijeni, na unaprijed utvrđen budući datum. Reverzna transakcija (obrnuti repo) obuhvata prodaju HOV finansijskih institucija (obično banaka) od strane CB uz sporazum da ih otkupi po fiksnoj cijeni na unaprijed utvrđen budući datum.

Dakle, repo transakcijama se osiguravaju privremena sredstva rezervi, a obrnutim repo transakcijama se apsorbuju privremeni viškovi rezervi.

Operacije na otvorenom tražištu kao instrument monetarne politike dobijaju sve više formu repo i reverznih transakcija.

Prednosti operacija su brojne:1. fleksibilne su i precizne;2. javljaju se na inicijativu monetarne vlasti;3. mogu se sporvesti brzo i ne uključuju administrativna ograničenja;4. jednostavno su reverzne;5. za banke koje u njma učestvuju predstavljaju dobrovoljne transakcije koje ne

sadrže efekat skrivenog poreza;6. omogućavaju prilagođavanje rezervi na neprekidnoj osnovi.

Intervencije na deviznom tržištu

Oficijelne intervencije su devizne transakcije monetarnih vlasti koje su dizajnirane radi uticaja na devizni kurs, ali se šire mogu odnositi na ostale politike za te svrhe. Generalno, razlikuju se intervencije koje mijenjaju (nesterilizovane intervencije) ili ne mijenjaju (sterilizovane intervencije) monetarnu bazu.

Kada monetarne vlasti kupuju (prodaju) devize, monetarna baza se povećava (smanjuje) za iznos kupovine (prodaje).

Postoje dva metoda kojima CB može intervenisati:

1. Može koristiti zvanične rezerve za intervenciju - da kupi ili proda valutu. Ako Banka kupuje domaću valutu prodajući stranu van zvaničnih rezervi, devizni kurs domaće valute bi trebalo da ojača zbog toga što će Banka povećati tržišnu tražnju za domaćom valutom. Dalje, ako Banka kupuje strane valute na tržištu u zamjenu za domaću valutu, njena intervencija bi trebalo da pomogne depresiranju vrijednosti domaće valute. Strane valute koje su kupljene bi bile pridodate zvaničnim rezervama. Treće, centralna banka bi mogla pridonijeti međunarodnoj koordinaciji deviznih kurseva, prodajući jednu valutu iz zvaničnih rezervi i kupujući drugu valutu koju pridodaje rezervama.2. CB može, takođe, intervenisati povećavajući ili smanjujući domaće kamatne stope. Veće kamatne stope bi trebalo da privuku kapitalne investicije iz inostranstva, a to bi moglo stvoriti tražnju za valutom koja bi ojačala ili stabilizovati vrijednost valute. Niže kamatne stope bi obeshrabrile kapitalne investicije i rezultirale skretanjem kapitala van valute, a time i nižem deviznom kursu.

Da bi CB uticala na devizni kurs na ovaj način, neophodno je da poveća ili smanji razliku kamatne stope između njenih kamatnih stopa na domaću valutu i kamatnih stopa na ostale valute ( koje su pod uticajem/kontrolom vlada drugih zemalja). Odgovarajuća (uzvratna) akcija drugih CB ka povećanju ili smanjenju nijhovih kamatnih stopa osujetila bi (poništila) promjenu kamatne stope, izazvanu od bilo koje CB.

Nekoliko je razloga zašto vlasti žele da redukuju nestabilnost deviznog kursa: 1. Može usporavati međunarodne tokove investiranja; 2. Može nepovoljno da utiče na međunarodnu trgovinu; 3. Može da se prelije na domaća tržišta.

Intervencija može da: 1. smanji nestabilnost; 2. poveća nestabilnost ili 3. nema efekat na nestabilnost.

Postignut je konsenzus da je sterilizovana intervencija uglavnom neefikasna, da može s vremena na vrijeme da utiče na kurseve, ali da je ovaj uticaj nepredvidljiv i neznatan. Zvanična intervencija koju sprovode neke CB u zemljama u razvoju i ekonomijama u tranziciji može da izvrši veći uticaj na kretanje deviznog kursa nego ona u razvijenim zemljama, makar u odsustvu velikih kriza. Razlog za ovo je i to da devizna intervencija CB koje emituju glavne međunarodne valute nije u potpunosti sterilizovana. U poređenju sa razvijenim zemljama, zemlje u razvoju obično intervenišu sa iznosima koji su značajni u odnosu na tržišni promet. Njihove CB obično su veliki klijenti na deviznom tržištu.

Centralnoj banci je potreban određen stepen diskrecije prilikom određivanja vremena (tajminga) i iznosa intervencije. Intervencije se sprovode na spot i terminskim tržištima, a mogu se koristiti istovremeno oba tržišta. CB prilikom intervencija koristi derivate, i to

valutne opcije i devizne svopove. Zemlje u razvoju koriste devizne svopove za svrhe sterilizacije priliva kapitala.

Monetarna ekonomija – III kolokvijum

DeflacijaTalasi, zone i uticaj monetarne politike

Deflacija predstavlja održivi pad agregatnog nivoa cijena.

Pad cijena nije uvijek povezaqn sa recesijom. (SAD – dugoročni cilj niska inflacija. Imaju implicitno nominalno sidro i posmatraju inflaciju unaprijed. Pocećale kamatnu stopu za 3-6% unaprijed.).

Istorijski tok

Deflacija je često bila povezana sa nsažnim ekonomskim rastom. Stoga se postavlja pitanje, da li deflaciju definisati kao nešto što dovodi do pada ekonomske aktivnosti ili kao nešto što dovodi do rasta ekonomske aktivnosti. Neke aktivnosti dokazuju da je povezana sa njenim padom.

Do 90-ih godina problem je bila inflacija.

90-ih godina inflacija prestaje da bude problem, ali su se pojavili problemi sa deflacijom i to prije svega u dalekim istočnim zemljama.

U periodu zlatnog standarda, smjenjivali su se talasi inflacije i deflacije i to su neki periodi koji su značili generalni pad cijena (od 1820-1840. godina). Nakon toga nastaje period inflacije.

Od 1873. do kraja XIX vijeka dolazi ponovo do perioda deflacije. U međuvremenu, 1840. do 1870. godine, došlo je do rasta cijena, zato što su određena otkrića zlata prouzrokovala inflaciju.

Otkrića zlata u Kaliforniji i Australiji, a potom i u Južnoj Africi i Aljasci doveli su do toga da deflacija bude smijenjena sa inflacijom. Zbog toga je dolazilo do naizmjeničnih pojava deflacije i inflacije u periodu zlatnog standarda.

U XIX vijeku, navode se dva primjera deflacije, pri čemu se deflacije po svojim efektima mogu podijeliti u 3 kategorije:

1. Dobra2. Loša 3. Katastrofalna (zla)

105

Monetarna ekonomija – III kolokvijum

Talasi deflacije u XIX vijeku

I talas:

U XIX vijeku, prvi talas inflacije je bio u periodu od 1835. do 1843. godine. To je bila loša deflacija, ali je imala neke dobre momente.

Generalno gledano, za neke najveće deflacije, a samim tim i recesije, problemi su počeli u bankarskom sektoru – zbog bankarskih kriza. Ta situacija bankarskih kriza bila je karakteristična za Veliku depresiju od 1929. do 1933. godine i za Japansku krizu 90-ih godina.

I deflacija u XIX vijeku otpočela je sa finansijskim krizama u Londonu i proširila se i na . kontinentalnu Evropu i na SAD (zbog povezanosti finansijskih sistema pogodila je najrazvijenije zemlje). Desila su se dva talasa krize: 1937. i 1939. godine.

Najvažniji uzroci ove deflacije bili su:1. Loša žetva u Engleskoj i, samim tim, uvoz iz kontinentalne Evrope.2. Povlačenje zlatnih rezervi od strane Bank of England što je dovelo do rasta

eskontne stope.3. Bijeg kapitala iz nekih, uslovno rečeno, perifernih zemalja (misli se prije svega na

SAD i uopšte zemlje van Evrope).4. Pad cijena (u SAD 5,6%, u Velikoj Britaniji i Francuskoj.

Sve se ovo može navesti kao loša strana ove deflacije.

Međutim, ova deflacija je imala i dobre momente i ti dobri momenti proističu iz raspoloživih podataka, ali je pitanje da li su ti podaci najbolji. Dakle, došlo je do rasta realnog bruto društvenog proizvoda (u SAD 3,9% i u Francuskoj). Međutim desio se pad realnog bruto društvenog proizvoda u Velikoj Britaniji koji je iznosio 2,6%. Tako, uprkos datoj definiciji i generalnom stavu, unutar pojedinih kategorija i unutar pojedinih zemalja može da dođe do kontradiktornih kretanja.

II talas:

II talas deflacije u XIX vijeku bio je u periodu od 1873. do 1896. godine i to je bio period dobre deflacije, ali sa nekim lošim karakteristikama.

U pojedinim situacijama deflacija se zbog nedovoljnih podataka i analize ne može generalno okarakterisati kao dobra ili loša.

U ovom periodu, cijene su pale u mnogim zemljama za oko 2% na godišnjem nivou. Takođe, došlo je do rasta od 2 – 3% na godišnjem nivou i do rasta produktivnosti.

106

Monetarna ekonomija – III kolokvijum

Ovaj period se označava oeriodom II industrijske revolucije i mehanizacije koja je bila pokretač osnova današnje savremene tehnologije, tj. pokretač ekonomije. Tada dolazi do povećane gradnje željezničkih pruga i do uključivanja pojedninih zemalja u zlatni standard.

I u ovom slučaju, do deflacije je došlo usled finansijske krize koja je otpočela dužničkom krizom u Argentini i to 1890. godine. U ovom periodu, bilo je u tri navrata jako loših momenata:

1. 1890. godine dužnička kriza u Argentini koja se prenijela na bankarsku krizu.2. Došlo je do pada na berzi i do daljeg širenja i na Evropu.

Talasi deflacije u XX vijeku

I talas:

I talas deflacije u XX vijeku (III talas uopšte) bio je u periodu od 1919. do 1921. godine. To je treća velika svjetska deflacija. To je bila loša ili čak katastrofalna deflacija. Do ove deflacije došlo je nakon I svjetskog rata. Ova deflacija je, u odnosu na prethodne, kratko trajala. Došlo je do:

1. Pada cijena,2. Globalnog smanjenja ekonomske aktivnosti - smanjenje proizvodnje, zaposlenosti

i smanjenje aktivnosti u finansijskom sektoru…(u Velikoj Britaniji za 29%, u SAD 18%, u Njemačkoj 20%, u Kanadi…),

3. Nestabilnost autputa (promjenljiva stopa rasta autputa).

Deflacija najčešće pogađa jače i praktično razvijene zemlje.

Džon M. Kejnz je bio teoretičar deflacije.

Cjelokupan period od kraja I do početka II svjetskog rata bio je okarakterisan deflacijom. To je bio period deflacije (pad ekonomske aktivnosti) koji je podrazumijevao značajnu aktivnost države. Pokazalo se da se ekspanzivnom monetarnom politikom, u takvim situacijama, često problemi ne mogu riješiti.

Velika ekonomska kriza je bila prouzrokovana krizom na tržištu hippotekarnih zajmova (to je bilo najbrže rastuće tržište kapitala u 20-im godinama u SAD). Cijena hipotekarnih kredita je bila visoka. Pri toj visokoj cijeni nije se vodilo računa o riziku - povraćaju i na kraju neizvršenje je bilo ogromno. Došlo je do rasta na hipotekarnom tržištu, a finansiranje se obavljalo preko dugoročnih HOV koje se zovu hipotekarni zalozi. Banke iz nekih drugih zemalja su kupovale te HOV, a onda je, u međuvremenu, došlo do pada na tom hipotekarnom tržištu i pale je vrijednost tih HOV. Stoga je Bank of England izvršila ekspanziju – odobrila je veliku količinu zajmova komercijalnim bankama. Otkupila je HOV od banka, a njima je dala ogromnu količinu novca. Sve je to uradila

107

Monetarna ekonomija – III kolokvijum

kako bi zaštitila bankarski sistem (funkcija kreditora krajnje instance i funkcija garanta likvidnosti makroekonomskog sistema).

II talas:

II talas deflacije u XX vijeku (IV talas uopšte) je bio od 1921. do 1929. godine. Označava se periodom dobre deflacije. Dolazi do:

1. Dolazi do rapidnog rasta u mnogim zemljama, izuzev u Velikoj Britaniji gdje je došlo stagnacije.

2. Nakon I svjetskog rata bio je potreban oporavak i dolazi do prosperiteta koji se sastojao u:a) Oporavku ib) Pojavi neke nove, za taj period, visoko tehnološke industrije

(automobilska, telefonska, radia i frižidera).3. Tokom I svjetskog rata bili su prekinuti međunarodni tokovi novca. Bilo je

problema sa funkcionisanjem zlatnog standarda. Obnavlja se međunarodna trgovina, međunarodni tokovi kapitala i rešava se problem reparacije i dugova i ponovo se uspostavlja zlatni standard 1925. godine (u smislu normalnog funkcionisanja).

III talas:

III talas deflacije u XX vijeku (V talas uopšte) je bio od 1929. do 1933. godine. Taj period se naziva Velikom krizom (depresijom, kontrakcijom). Kao i u prethodnim velikim deflacijama, jedan dio inicijalnog impulsa je došao sa bankarskog tržišta. Ova deflacija se može obilježiti kao katastrofalna. Najviše je pogodila SAD i Njemačku, ali i sve razvijene zemlje.

Postojala su različita tumačenja zašto je došlo do ove krize. Međutim, danas je uglavnom postignut konsenzus po tom pitanju – osnovni problem leži u monetarnim kretanjima, monetarnim pritiscima u SAD. 1926. godine dolazi do buma na berzi u SAD (Wall Street). FED su 1928. godine otpočele sa restriktivnom monetarnom politikom. Cilj je bio zabraniti bankarsko kreditiranje špekulativnih aktivnosti. Na berzi je dolazilo do buma koji nije imao realnu osnovu – dolazilo je do «efekta stampeda», koji se zasnivao na špekulisanju, napumpavanju cijena; staranju mjehura cijena pri čemu se misli na cijene akcija. U osnovi svega toga su bile špekulativne aktivnosti. U početku, te špekulativne aktivnosti su finansirale banke.

Osim ovog monetarnog pritiska (deflatornog), deflatorni pritisak je dolazio i od Banke Francuske. 1925. godine, ponovo se uspostavlja zlatni standard. I Francuska se vratila zlatnom standardu. Banka Francuske je sprovela sterilizacionu politiku uvoza zlata. Dakle, dolazi do uvoza zlata i uvođenja zlatnog standarda. Stoga je neophodno bilo sprovesti sterilizacionu politiku uz depresirani, potcijenjeni paritet. Ta restriktivna

108

Monetarna ekonomija – III kolokvijum

politika je dovela do ubrzanja recesije u SAD 1929. godine i iste godine dolazi do sloma na berzi. Dakle, ovdje imamo tri momenta:

1. Slom na berzi,2. Recesija,3. Kriza.

Postavlja se pitanje što je dovelo do čega.

Recesija je dovela do Velike krize. Međutim, uglavnom se smatra da berzanski krah nije bio uzrok te krize, već da ju je pospješio u prvim godinama (od 1929. do 1930. godine). Transformacija recesije SAD u Veliku krizu pripisuje se serijama bankarskih panika (juriš na banke – deponenti masovno povlače depozite iz banke. Ukoliko se to pročuje, svi deponenti masovno povlače depozite iz svih banaka. Tada juriš na banke prelazi u bankarsku paniku koja dovodi do bankarske krize) u SAD, i to u oktobru 1930. godine, koje nisu bile praćene ekspanzivnim akcijama FED. Problemi iz banaka se odmah prenose na realni sektor ekonomije. Kada se pojave problemi u bankarskom sektoru za njihovo rešavanje je odgovorna CB.

Pojedine simulacije su pokazale da su FED prmijenile ekspanzivnu monetarnu politiku radi kompenziranja efekata bankarske panike na ponudu novca (jer povlačenje depozita znači smanjenje bankarskog potencijala, a to opet znači manje kreditiranje i ostale oblike emisije. To dovodi do manje ponude novca) i radi izbjegavanja Velike krize.

Ova restrikcija, deflatorni pritisak se prenio na ostatak svijeta jer je to bio period zlatnog standarda – zbog fiksnih deviznih kurseva i zlatne spone. Zlatna spona je sprečavala CB da slijede ekspanzivnu monetarnu politiku kako bi se kompenzirao kolaps tražnje i nagle bankarske panike širom svijeta i to bez započinjanja špekulativnog ataka (špekuloanti računaju na promjenu kursa, pariteta) ili napada na zlatni paritet.

Velika kriza se završila u1933. godine, osim u zemljama takozvanog zlatnog bloka (Holandija, Francuska, Belgija, Italija, Češka i Poljska), koje su bile pod ovom depresijom sve do 1935-1936. godine kada je došlo do napuštanja zlata.

Kada zemlje napuste zlatni standard, mogu da vode ekspanzivnu monetarnu politiku da bi sprovele reflaciju u realnom sektoru, ostvarile stabilan nivo cijena i izvršile oporavak (rast stope rasta GDP).

Ovaj proces počinje u Velikoj Britaniji u septembru 1931. godine. Slijede je mnoge zemlje koje su morale da vežu svoje valute za funtu jer je funta bila najjača valuta. SAD imaju depresiju do marta 1933. godine. Kod njih je oporavak značio ekspanzivnu kupovinu zlatu od strane ministarstva finansija (US Tressury) i izvršile su devalvaciju dolara.

Ova Velika kriza se posmatra kao specijalna, jer još uvijek nije utvrđeno kakva je bila uloga deflacije u stvaranju te tako velike krize.

109

Monetarna ekonomija – III kolokvijum

IV talas

IV talas deflacije u XX vijeku (VI talas uopšte) bio je od 1933. do II svjetskog rata. Tada nastupa period pada cijena, ali i rasta ekonomske aktivnosti (dobra deflacija). Velika kriza je potpuno promijenila svjetsku ekonomsku i političku scenu u smislu što dolazi do napuštanja liberalnog kapitalizma i prelazi se na period državnog kapitalizma. Pokazalo se da se ne može prepustiti tržištu da svojim zakonitostima reguliše mnoge bitne stvari, već se to mora prepustiti državnoj regulativi. Tada se javlja Kejnz sa svojim konceptom, ali i mnogi drugi teoretičari (Pigu i dr.), koji se zalažu za stvaranje državnih institucija. Da bi se ubuduće preduprijedila kriza na hipotekarnom tržištu, u SAD se radi na oformljavanju državne institucije koja će biti zadužena za hipotekarno tržište. Te mjere znače povećanu ulogu države ili CB. Bez državnih institucija apsolutno se ne može obezbijediti stabilnost te ekonomije.

V talas

V talas deflacije u XX vijeku (VII talas uopšte) bio je od1937. do 1938. i 1948. do 1949. kada nastupaju dvije epizode loše deflacije. Kamatne stope dostižu nulte nominalne nivoe. U SAD se istovremeno dešava i pad cijena i ekstremno nike kamatne stope.

Kratkoročne kamatne stope (pogotovo u periodu od 1937. do 1938. godine) bile su između 0,3 i 0,5%. To je otežavalo djelovanje monetarne politike. Međutim, istraživanja su pokazala da i u slučajevima ekstremno niskih kamatnih stopa monetarna politika nije nemoćna.

Došlo je do pada GNP od 18% i do stope nezaposlenosti od 20%. Uzrok je bila restriktivna monetarna politika. FED su udvostručile obaveznu rezervu i istovremeno, osim monetarne, sprovele su i restriktivnu fiskalnu politiku. Čim su kamatne stope toliko niske, zahtijevaju se određene strategije monetarne politike. Obično se nameće zaključak da je u tom slučaju (kada kamatne stope dostignu nulti nivo u nominalnom izrazu) targetiranje monetarnih agregata glavni instrument monetarne politike.

Nakon II svjetskog rata, povremeno se javljaju relativno kratkoročne deflacije. Nakon sredine 60-ih godina zapaža se pozitivan trend cijena i javlja se problem inflacije. Dakle, od procikličnog kretanja cijena dolazi do prociklične stope inflacije.

VI talas:

Deflacija se javlja od 90-ih godina. Nedavna iskustva sa deflacijom iz 90-ih godina su slučajevi sa Japanom, Hong Kongom, Singapurom, Kinom, Tajvanom i počinje da se javlja orijetnja SAD i nekim zemljama zapadne Evrope. U jednom periodu, posle ujedinjenja javljaju se problemi u Njemačkoj.

110

Monetarna ekonomija – III kolokvijum

Došlo je do odstupanja stope rasta u negativnom smislu za većinu evropskih zemalja u odnosu na prognozu za 0,2 ii 0,3%, osim u Njemačkoj u kojoj se ostvaruje veća stopa rasta za najmanje 0,2% u odnosu na prognoziranu.

Primjeri nedavne deflacije:1. Japan – loša deflacija.

Glavni problem – karakteristična je stagnantna realna aktivnost uz blagu deflaciju (blaga deflacija ne znači da je ona dobra, jer se mjere efekti na ekonomsku aktivnost). Osnovni uzrok problema u Japanu nije bila deflacija sama po sebi, već problemi u bankarskom sektoru sa nepovoljnim efektima na monetarni transmisioni mehanizam.

2. Kina – dobra deflacija.Već od 70-ih godina imaju stopu rasta (komunistički sistem) koja je od tada održavana na oko 10%. Osim pada cijena, došlo je do snažnog ekonomskog rasta zasnovanog na strategiji koja je vođena izvozom i do velikog rasta produktivnosti. To bi trebalo da znači pritisak na cijene. Međutim, ovdje su cjenovni pritisci držani pod kontrolom.

3. Singapur i Tajvan – loša deflacijaPad ekonomske aktivnosti...

Postoje neki podaci da su SAD u kraćem periodu bile u periodu deflacije. Od sredine 2004. godine stvaraju se novi rizici i javlja se briga za povećanu deflaciju. FED smanjuju kamatne stope kako bi se odbranile od recesije.

111

Monetarna ekonomija – III kolokvijum

Uloga monetarne politike po pitanju deflacije/inflacije-Zonski pristup-

Monetarna politika reguliše deflatorna/inflatorna kretanja kroz izbor strategije monetarne politike i primjenom instrumenata monetarne politike.

I zona: Visoka inflacija

To je bio cjelokupni period XX vijeka (osim nekih kratkih prekida za zemlje Latinske Amerike i zemlje razvijenih ekonomija koje su u međuratnom periodu iskusile veliku inflaciju).

Ova visoka inflacija potvrđuje stav M. Fridmana vezan za inflaciju: inflacija je uvijek i svuda monetarni fenomen. Dalje, generalno rečeno, neophodno je smanjiti stopu rasta i stabilizovati rast stope novca. U skladu sa tim, predlažu se monetarne i fiskalne reforme. Što se tiče monetarnih reformi neophodno je obezbijediti sredstva da bi se postigla određena stopa rasta i obezbijediti veću operativnu nezavisnost CB.

II zona: Umjerena inflacija

Karakteristična je za razvijene zemlje tokom 70-ih i početkom 80-ih godina. Kada je u pitanju strategija monetarne politike, javljaju se dvije mogućnosti:

1. targetiranje kamatne stope – kratkoročno dejstvo na kamatne stope, da bi se dugoročno targetirala inflacija. Misli se na kratkoročne kamatne stope i to na realne kamatne stope. Pritom, postoji još jedan uslov – das nominalne kamatne stope rastu brže od stope rasta inflacije (da promjene kamatnih stopa budu brže od promjene stope inflacije).

Polazi se od realnih kamatnih stopa kako se ne bi izvršio negativan uticaj na nominalne kategorije (ne samo na nominalne kamatne stope, već i na sve ostalo u ekonomiji).

Cilj je ostvariti željeni inflacioni target.

2. targetiranje monetarnih agregata (M1, M2, M3, M4) - koje bi se sprovelo operacijama na operacijama na otvorenom tržištu kojima bi se uticalo na stopu rasta novca. Cilj je ostvariti željeni monetarni target.

112

Monetarna ekonomija – III kolokvijum

U ovoj zoni se javlja problem političkih pritisaka – u prvoj zoni vezani su za senjoražu, u drugoj zoni za visoku inflacionu neizvjesnost, koja može da ima negativan uticaj na kretanje realne kratkoročne kamatne stope. Kamatna stopa, koja se pominje, ne bi bila adekvatno oruđe u rukama monetarne politike.

Tada se može iskoristiti miks ove dvije strategije (targetiranje inflacije i monetarno targetiranje – pr. Evropska CB, koja koristi neortotdoksni miks (ni striktno inflaciono ni striktno monetarno targetiranje)).

III zona: Niska inflacija/stabilnost cijena

Neophodno je kredibilno nominalno sidro (javno objavljena nominalna varijabla koja služi kao target za monetarnu politiku, koja služi kao automatski pilot). Ova strategija se zasniva i na pozitivnim očekivanjima po pitanju inflacije i na pozitivnom pristupu kada je u pitanju anticipacija inflacije. To znači da su pozitiva očekivanja po pitanju inflacije i, drugo, ukoliko postoje očekivanja po pitanju inflacije ona se posmatraju kao prolazna.

Nominalno sidro može biti:1. implicitno - FED2. eksplicitno

Postavljaju se dva pitanja:1. kako ući u neku zonu – postepeno (oprezna i postepena dezinflacija, ali ova

strategija bimogla da ima izvjesne troškove) ili da monetarne vlasti strpljivo čekaju neki šok po pitanju cijena i onda dođu u situaciju da tu poziciju materijalizuju i ostvare nisku stopu inflacije. Ovdje se može pojaviti problem niskih kratkoročnih kamatnih stopa.

2. kako iskoristiti kamatne stope za ostvarivanje ciljeva ekonomske politike. U takvim situacijama, kao jedno od mogućih rešenja postavlja se monetarno targetiranje (targetiranje monetarnih agregata). Pri tome, u zavisnosti od situacije, tj. od nivoa inflacije, dolaze u obzir i uži i širi monetarni agregati. Najpovoljniji instrument bi bile operacije na otvorenom tržištu, koje bi uticale na rezerve komercijalnih banaka. Time bi se podstakla agregatna tražnja i, na kraju, ostvarila željena stopa inflacije.

IV zona: Niska do umjerena deflacija

To je, npr, zona deflacije od 0 do 3%. Ovo je logičan korak ka potpunoj iskorišćenosti niske inflacije. problem se javlja zbog niskih kamatnih stopa. Međutim, postavlja se pitanje da li dozvoliti isuviše nisku inflaciju i time zapostaviti druge ciljeve (kamatne stope igraju značajnu ulogu u njihovom ostvarivanju). U takvoj poziciji, može se javiti dilema: da li postaviti stopu inflacije na nekom većem nivou (pri čemu će i kamatne stope biti veće)? Monetarne vlasti mogu riješiti ovu dilemu postizanjem stope inflacije koja bi bila bliža ovom višem nivou – 2 do 3% i mogla bi stimulativno da djeluje.

113

Monetarna ekonomija – III kolokvijum

Mjere koje se mogu primijeniti:1. I ovdje se mora primijeniti pravilo prelaska od kamatne stope ka monetarnom

targetu. Dakle, monetarno targetiranje i ovdje dolazi u obzir. 2. Dalje, uvođenje jačeg nominalnog sidra – jedna od teoretskih mogućnosti

sidra je nivo cijena. Targetiranje nivoa cijena (danas se ne primjenjuje – primjenjivano je u Švedskoj u periodu između II svjetska rata) nije isto što i targetiranje inflacije.

3. Transparentnost i kredibilna politika CB.

IV zona: Duboka deflacija

(Japan 90-ih, Velika depresija 1921. do 1933. godine)

Naduvanost ekonomije u situaciji duboke deflacije može se riješiti ekspanzivnom monetarnom politikom. Ukoliko je u situaciji recesije prisutna restrikcija, postavlja se pitanje: ukoliko CB primijene neki instrument, kako će to djelovati na kamatne stope?

Ekspanzivnim operacijama na otvorenom tržištu (kupovina HOV) može spustiti kamatne stope na donji nivo. Takav je primjer bio za vrijeme Velike ekonomske krize kada su SAD putem ekspanzije novčane mase kratkoročno ostvarile neke povoljne efekte na ekonomiju i ta ekspanzivna monetarna politika koju su peimijenile FED jedan je od glavnih razloga zašto je zaustavljena ta Velika depresija.

1932. godine FED su primijenile reflacionu politiku koja je značila kupovinu zlata i srebra sa ciljem devalvacije dolara. Time se pokazalo da se uspješna intervencija može sprovesti ne samo preko kupovine kratkoročnih HOV već i preko drugih aktivnosti.

Intervencija preko zlata, kada je u pitanju monetarna politika, u cilju stabilnosti deviznog kursa, je imala određene pozitivne okolnosti.

U ovoj zoni (u slučajevima katastrofalne deflacije) se primjenjuje:1. kada je u pitanju instrument: operacije na otvorenom tržištu2. kada je u pitanju strategija monetarne politike: targetiranje monetarnih

agregata.

114