1

Dr inż. Witold Jabłoński Wrocław lipiec 2008 r. witold.jablonski@pwr.wroc.pl

OCENA SKUTECZNOŚCI UZIEMIENIA STACJI ELEKTROENERGETYCZNYCH ŚN/NN PODCZAS ZWARĆ

DOZIEMNYCH - MITY I RZECZYWISTOŚĆ1

W artykule zwrócono uwagę na występujące coraz częściej niekorzystne konsekwencje oceny skuteczności ochrony przeciwporażeniowej przy uszkodzeniu w stacjach ŚN/nn, opartej na obliczanych w sposób uproszczony największej dopuszczalnej rezystancji uziemienia. Omó-wiono zasady ograniczania zagrożenia porażeniowego na terenia stacji i poza nią, zadania uziemień w ograniczaniu innych zagrożeń występujących podczas zwarć doziemnych w sta-cyjnych urządzeniach wysokiego napięcia oraz wymagania aktualnych norm tematycznie związanych z poruszanymi zagadnieniami.

1. Wstęp

Po roku 1990 opracowywane wcześniej w Polsce akty normatywne zaczęto zastępować, początkowo normami międzynarodowymi (IEC), a następnie normy międzynarodowe – nor-mami europejskimi (CENELEC). Wraz z wprowadzaniem nowych wymagań są też noweli-zowane terminy stosowane w normach i ich definicje. W poniższym tekście stosowana jest terminologia podana w normie PN-EN 61140;2005 [3] systematycznie wprowadzana do norm europejskiej.

Wprowadzane do katalogu PKN normy są trudnodostępne, drogie, często nowelizowa-ne i nie zawsze tłumaczone przez osoby znające zagadnienia objęte zakresem normy. Nic więc dziwnego, że wielu projektantów i osób zajmujących się eksploatacją obiektów elektro-energetycznych nie zna lub nie do końca poprawnie interpretuje aktualne wymagania. Często stosują oni rozwiązania techniczne oparte na tradycyjnych, nieaktualnych zasadach. Dotyczy to m.in. projektowania i oceny skuteczności uziemień stacji transformatorowo-rozdzielczych ŚN/nn.

Do powszechnych praktyk, które mogą prowadzić do rozwiązań trudnych do wykona-nia, kosztownych a nieraz wręcz niekorzystnych lub niepełnych, należą:

1. ocenianie skuteczności uziemienia stacji w oparciu o rezystancję RE obliczaną z do-puszczalnych napięć dotykowych rażeniowych UTp lub napięć dopuszczalnych uszkodzeniowych UF,

2. przyjmowanie, że punkty neutralne zasilonej sieci niskiego napięcia należy zawsze łączyć z uziomem stacji zasilającej.

Niestety takie rozwiązania są rozpowszechniane również przez osoby szkolące elektry-

ków lub przyszłych elektryków i osoby piszące artykuły w czasopismach elektrotechnicz-nych.

Aby nie być gołosłownym przytoczono poniżej fragment tekstu opracowanego przez osobę, która według uzyskanych informacji prowadzi zajęcia z ochrony przeciwporażeniowej na studiach podyplomowych jednej z wyższych polskich uczelni techniczneych.

Pierwszy fragment dotyczy schematu blokowego algorytmu projektowania instalacji uziemiającej stacji elektroenergetycznych zamieszczony w normie PN-E-05115 [2] (tłuma-czenie normy wydanej przez CENELEC). Autor opracowania napisał: 1 Artykuł ukazał się w numerze 107 (sierpień 2008 r.) miesięcznika „INPE”

2

„Schemat blokowy algorytmu projektowania instalacji uziemiającej podany na rys. 3.8 jest:

- bardzo skomplikowany, - nie ujmuje wszystkich aspektów tego procesu, które zostaną omówione w rozdzia-

łach 3.7 i 3.8, - zastosowanie środków dodatkowych typu M jest w praktyce trudne i dlatego w obli-

czeniach w zasadzie nie stosowany”. Przywołane w cytowanym wyżej tekście numery rysunku i rozdziałów są numerami za-

stosowane w opracowaniu, którego fragmenty są cytowane. Można się dziwić, że dla elektryka po studiach wyższych przywołany schemat blokowy

jest „bardzo skomplikowany”. Autor cytowanego tekstu nie zauważył również, że jest to algo-rytm projektowania uziemienia ochronnego stacji. Nie obejmuje on oceny uziemienia, które-go uziom może być wykorzystywany dla ochrony odgromowej oraz jako uziemienie ochron-ne i robocze zasilanych sieci niskiego napięcia. Zagadnienia te są omówione w osobnych punktach normy PN-E-05115 [2] oraz w dziale 442 normy PN-IEC 60364 [4]. Równocześnie Autor opracowania pisze, że algorytm nie uwzględnia doboru rezystancji uziomu wynikającej ze zwarcia pośredniego (rozdz. 3.8) choć sam twierdzi, że taka sytuacja nie jest rozważana w normach. Nie wiadomo dlaczego Autor głosi, że jest taki obowiązek. Ja o nim nie słyszałem.

I wreszcie sprawa środków uzupełniających M, rzekomo „bardzo trudnych do zastoso-wania”. Są one stosowane powszechnie od kilkudziesięciu lat. Niektóre z nich (np. uziomy wyrównawcze) są bardzo skuteczne i wcale nie trudne do wykonania.

Drugi fragment wcześniej wspomnianego opracowania dotyczy obliczania dopuszczal-nej rezystancji uziomu stacji.

„Obliczamy rezystancję uziomu z dwóch zależności: E

TpE I

U2R ,

E

FE I

UR ”.

Autor tego tekstu pisze dalej, że do realizacji należy wybrać uziom o najmniejszej rezy-stancji wyliczonej z wyżej przytoczonych wzorów i wcześniej podanego przez niego wzoru, w którym uwzględnia się zwarcie pośrednie. Niestety autor nie pisze, że druga ww. zależność dotyczy jedynie stacji zasilających sieć nn. pracującą w układzie TN z punktem neutralnym N połączonym z uziomem stacji, oraz że rezystancja RE to wypadkowa rezystancja wszystkich połączonych równolegle uziomów punktu neutralnego sieci nn. i uziomów przewodów PEN tej sieci. Nie wyjaśnia również, że nie trzeba tej zależności uwzględniać jeżeli punkt neutralny sieci nn. będzie połączony z uziomem niezależnym od uziomu stacji.

Zobaczmy jakie mogłyby być wymagania stawiane uziemieniu stacyjnemu w wyniku obliczeń rezystancji uziemienia (wg cytowanych wzorów) dla stacji eksploatowanej przez Oddział Wrocławski Koncernu EnergiaPro, zasilanej z sieci średniego napięcia, uziemionej przez rezystor wymuszający przy zwarciach doziemnych składową czynną prądu równą 500A przez czas 0,5 s.

Dla czasu 0,5 s największe dopuszczalne napięcie dotykowe rażeniowe UTp (odczytane z rys. 9.1. normy PN-E-05115 [2]) wynosi ok. 220V a napięcie uszkodzenia UF (odczytane z rys. 44A normy PN-IEC 60364 [4]) wynosi około 130V. Przyjmując, że na terenie stacji prąd IE = 550 A otrzymamy:

8,0550440

IU2

RE

TpE

24,0550130

IUR

E

FE

Należałoby więc przyjąć, że rezystancja uziemienia stacji nie może przekroczyć 0,24 Ω. Jeżeli stacja taka będzie budowana z dala od gęstej sieci uziomów lokalnych, to wykonanie

3

tego uziomu będzie praktycznie niemożliwe, a jeżeli nawet uzyska się taką wartość, to koszty wykonawstwa uziomu będą bardzo duże.

Dla ochrony przeciwporażeniowej przy uszkodzeniu wystarczy zaprojektować uziom poziomy o rezystancji np. kilkudziesięciu omów ale sterujący rozkładem potencjałów tak, aby napięcia dotykowe rażeniowenie UT nie przekraczały wartości dopuszczalnych UTp oraz punkt neutralny sieci średniego napięcia połączyć z uziomem niezależnym od uziomu stacji. Rozwiązanie proste i znacznie tańsze, ale trzeba wiedzieć jak taki uziom zaprojektować. Nie-stety wiedzą o tym najczęściej tylko projektanci dużych biur projektowych, którzy podjęli wysiłek opracowania odpowiednich programów komputerowych lub opracowali typowe układy uziomowe dla określonych warunków geoelektrycznych.

2. Zagrożenie ludzi i urządzeń podczas zwarć doziemnych w stacyjnych urządzeniach

średniego napięcia Poniżej zestawiono zagrożenia mogące wystąpić podczas zwarć doziemnych w stacyj-

nych urządzeniach średniego napięcia. Pominięto przy tym zagrożenia jakie mogą wystąpić przy wyładowaniach atmosferycznych, gdyż ochrona przed takimi zagrożeniami powinna być omówiona w osobnym artykule, a poza tym uziom stacji zaprojektowany dla innych celów zwykle ma rezystancję mniejszą od wymaganej przez ochronę odgromową.

Rodzaje zagrożeń, które mogą być wywołane zwarciami doziemnymi w stacyjnych urządzeniach średniego napięcia to:

1 – zagrożenie porażeniowe na terenie stacji, 2 – zagrożenie porażeniowe poza stacją wywołane potencjałem uziomu stacyjnego wy-

noszonego przez części przewodzące obce (np. rury, szyny kolejowe, ogrodzenia stacji) lub części przewodzące dostępne urządzeń średniego napięcia (np. części ka-bli),

3 – zagrożenie porażeniowe w zewnętrznych sieciach rozdzielczych i instalacjach ni-skiego napięcia, spowodowane wynoszonym potencjałem uziomu stacyjnego przewodami PEN połączonymi z uziomem stacji,

4 – zagrożenie izolacji zewnętrznych urządzeń niskiego napięcia zasilanych ze stacji. Zapobieganie poszczególnym zagrożeniom może wymagać zaprojektowania odpowied-

niej konfiguracji i parametrów stacyjnego uziemienia i uziemień z nim połączonych, zastoso-wania odpowiednich środków uzupełniających M i doboru izolacji o odpowiedniej wytrzyma-łości elektrycznej oraz połączenia punktu neutralnego zasilanej sieci niskiego napięcia do uziomu niezależnego od uziomu stacji.

Na rysunku 1 przedstawiono jakie z ww. zagrożeń należy rozpatrywać w zależności od typu zasilanej sieci nn. i połączenia punktu N tej sieci od uziomem stacji, lub z uziomem ze-wnętrznym.

3. Wymagania stawiane ochronie przed zagrożeniami wywołanymi prądami zwarć do-

ziemnych w stacyjnych urządzeniach średniego napięcia

Ochrona przeciwporażeniowa przy uszkodzeniu (patrz zagrożenie nr 1) powinna na terenie stacji ograniczać napięcia dotykowe rażeniowe UT do wartości największych dopusz-czalnych UTp,. TpT UU (1)

Wartości napięć UTp przedstawiono (za normą PN-E-05115 [2]) na rysunku 2.

4

Zasilana sieć nn. pracujew układzie TN

Zasilana sieć nn. pracujew układzie TT

Stacje transformatorowo-rozdzielczeŚN/nn

zasilające sieci TN lub TT

Punkt N sieci nnpołączony z

uziomem stacji

Punkt N sieci nnpołączony z

uziomem stacji

Punkt N sieci nnniepołączony zuziomem stacji

1234

1234

1234

1234

Zagrożenie nrZagrożenie nr Zagrożenie nr Zagrożenie nr++--

++-+

++--

+++-

Punkt N sieci nnniepołączony zuziomem stacji

Rys 1. Zagrożenia występujące podczas zwarć doziemnych w urządzeniach wyższego napię-cia stacji transformatorowo-rozdzielczych zasilających sieci niskiego napięcia pracujące w układach TN lub TT. Cyfry oznaczają rodzaj zagrożenia opisany powyżej

6080

200

100

300400600800

1000 V

0,1 0,2 0,4 0,7 1 2 4 7 10 s0,05

Naj

wię

ksze

dop

uszc

zaln

e na

pięc

iara

żeni

owe

doty

kow

e U

Tp

Czas t przepływu prądu rażeniowego IF B Rys. 2. Największe dopuszczalne napięcia dotykowe rażeniowe UTp w zależności od czasu tF przepływu prądu rażeniowego [2]

Norma PN-E-05115 uznaje, że warunek (1) jest spełniony, gdy: - instalacja uziemiająca jest częścią zespolonej instalacji uziemiającej, lub - napięcie uziomowe UE nie przekracza dwukrotnej wartości największego dopusz-

czalnego napięcia dotykowego rażeniowego UTp UE ≤ 2 UTp, (2)

lub - są wykonane, określone środki uzupełniające M, których oznaczenia odpowiednie do

wartości napięcia uziomowego UE i czasu trwania doziemienia tF podano w tablicy 1.

5

Tablica 1. Zakres zastosowania określonych uznanych środków M dla stacji, pozwalających ograniczyć napięcia UT do wartości nie przekraczających UTp przy odpowiednich napięciach uziomowych i czasach przepływu prądu zwarcia doziemnego [2]

Czas zwarcia tF

UE

Przy zewnętrznych ścianach i ogrodzeniach rozdzielni

Na terenie rozdzielni wnętrzowej napowietrznej

tF 5 s UE 4UTp M1 lub M2 M3 M4.1 lub M4.2 UE 4UTp UT UTP M3 M4.2

tF 5 s UE 4UTp M1 lub M2 M3 M4.2 UE 4UTp UT UTP

Powyżej użyto dwa terminy wymagające wyjaśnienia, tzn. „zespolona instalacja uziemi-

jąca” i „uznane środki M”. Terminy te są wyjaśnione w punktach 4 i 6. Norma PN-E-05115 [2] dopuszcza ocenianie skuteczności ochrony przy uszkodzeniu

również przy uwzględnianiu dodatkowych rezystancji występujących w obwodzie rażeni-owym, tzn. na podstawie porównania napięcia uziomowego UE z podwójną wartością obli-czonego największego dopuszczalnego napięcia dotykowego spodziewanego USTp .

UE ≤ 2 USTp (3)

W ww. normie podano sposób obliczania wartości USTp i podano przykładowe wyniki

obliczeń. Wyniki obliczeń wykonanych przez autora artykułu i dr J. Koniecznego przytoczo-no na rysunku 3.

(5)

0,1 0,2 0,4 0,7 1 2 4 70,05Czas t trwania uszkodzenia (rażenia)F

Naj

wię

ksze

dopu

szcz

alne

napi

ęcia

doty

kow

e sp

odzi

ewan

e U

STp

1000

6080

200

100

300400600800

10000 V

2000

3000400060008000

(4)

(3)(2)

(1)

Rys. 3. Największe dopuszczalne napięcia dotykowe spodziewane USTp w zależności od czasu tF trwania uszkodzenia (trwania rażenia) i rezystancji Ra

Zależności USTp od czasu tF oznaczone na rysunku 2 cyframi od 1 do 5 wyliczone zosta-

ły dla wartości rezystancji Ra, na którą składają się rezystancja obuwia Ra1 i rezystancji sta-

6

nowisk Ra2 (Ra =Ra1 + Ra2 = Ra1 + 1,5 ρs, gdzie ρs jest rezystywnością warstwy przypo-wierzchniowej stanowiska w Ω m).

Poszczególne krzywe wyznaczono dla: (1) Ra = 750 Ω (Ra1 = 0 Ω, ρs = 500 Ω m), (2) Ra= 1750 Ω (Ra1 = 1000 Ω, ρs = 500 Ω m), (3) Ra= 2500 Ω (Ra1 = 1000 Ω, ρs = 1000 Ω m), (4) Ra= 4000 Ω (Ra1 = 1000 Ω, ρs = 2000 Ω m), (5) Ra= 7000 Ω (Ra1 = 1000 Ω, ρs = 4000 Ω m).

Na rysunku 4 przedstawiono za PN-E-05115 [2] algorytm projektowania uziemienia ochronnego w instalacjach elektroenergetycznych wysokiego napięcia, w tym stacji ŚN/nn. pośrednim.

Na schemacie tym prostokąt początkowy „projekt podstawowy” oznacza dobór pier-wotnej konfiguracji uziomu (uwzględniającego rozmieszczenie części uziemianych), dobór elementów uziemienia ze względu na ich wytrzymałość mechaniczną, korozyjną i cieplną oraz dobór uziemienia ze względu na ochronę przed uszkodzeniem urządzeń i wyposażenia stacji.

Wyznaczenie IE i ZEa stąd

UE = IE x ZE

UE < 4 UTp

Wyznaczenie UTlub IB

UT < UTplub

IB < IBp

UE < 2 U Tp

Projektpodstawowy

dodatkowe(elementy) uziomu

Środkiuzupełniające M

Projekt prawidłowyze względu na UTP

Tak

Tak

Tak

Nie

Nie

Nie

UE < 2 Ulub

STp

Rys. 4. Projektowanie instalacji uziemiających stacji elektroenergetycznej ze względu na do-puszczalne napięcie dotykowe rażeniowe UTp (IB to prąd rażeniowy a IBp najwyższy dopusz-czalny prąd rażeniowy) [2]

Zasady ograniczania napięć dotykowych rażeniowych UT opisano w p.5. a środki ochrony przy uszkodzeniu (przy dotyku pośrednim) – w p. 6.

7

Ochrona przeciwporażeniowa poza stacją zapobiegająca zagrożeniom wywołanym potencjałem uziomu stacyjnego wynoszonym przez części przewodzące obce (np. rury, szyny kolejowe, zewnętrzne ogrodzenia) lub części przewodzące dostępne urządzeń śred-niego napięcia (np. części kabli) (patrz zagrożenie nr 2) polega głównie na ograniczeniu na-pięć dotykowych rażeniowych UT w miejscach spodziewanego zagrożenia do wartości do-puszczalnych lub niedopuszczeniu do wynoszenia napięcia uziomowego poza stację. Sposoby zapobiegania takim zagrożeniom są opisane w załączniku normatywnym F normy PN-E-05115 [2].

Ochrona zapobiegająca zagrożeniom porażeniowym w zewnętrznych sieciach roz-dzielczych i instalacjach niskiego napięcia spowodowanych wynoszeniem potencjału uziomu stacyjnego przez przewody PEN połączone z uziomem stacji (patrz zagrożenie nr 3) (dotyczy sieci i instalacji niskiego napięcia pracujących w układzie TN), powinna, wg dzia-łu 442 normy PN-IEC 60364 [4] polegać na: - ograniczeni napięcia uziomowego UE uziemienia stacji i połączonych z nią lokalnych insta-

lacji uziemiających wysokiego napięcia oraz uziemień przewodów PEN zasilanych sieci ni-skiego napięcia do wartości największego dopuszczalnego napięcia uszkodzeniowego UF odczytanego z rysunku 5,

UE ≤ UF (4) lub - uziemienia punktów neutralnych zasilanych sieci TN z uziomem zewnętrznym, niezależ-

nym od uziemienia stacji (obwody niskiego napięcia zasilane z sieci TN powinny pracować w takim przypadkach w układzie TT, patrz p 7).

50

200

100

500

1000

10 20 50 100 200 500 1000

2000

5000

10000

20

10

67

40

ms

U V670

FT

t F

Rys.5. Zależności największego dopuszczalnego napięcia uszkodzeniowego (zakłóceniowe-go) UF (krzywa F) i napięcia dotykowego USTp (krzywa T) sieciach rozdzielczych i instala-cjach niskiego napięcia spowodowanych zwarciem doziemnym w instalacji wysokiego napię-cia od czasów trwania doziemienia tF

8

Ochrona izolacji zewnętrznych urządzeń niskiego napięcia zasilanych ze stacji (patrz zagrożenie nr 4) (dotyczy sieci i instalacji niskiego napięcia pracującej w układzie TT) powinna wg normy PN-E-05115 [2] i działu 442 PN-IEC 60364 [4] polegać na:

- ograniczeniu napięcia uziomowego UE uziemienia stacji lokalnej lub zespolonej in-stalacji uziemiającej (jeżeli stacja jest do takiej przyłączona) zasilającej sieć pracują-cą w układzie TT do wartości:

UE ≤ 1200 V, gdy tF ≤ 5 s, lub UE ≤ 250 V, gdy tF > 5 s, lub - uziemienia punktów neutralnych zasilanych sieci TT z uziomem zewnętrznym, nie-

zależnym od uziemienia stacji. Uzasadnienie wymagań dla dwóch ostatnich ochron wynika ze schematów elektry-

cznych i ich opisów zamieszczonych w p. 7

4. Zespolona instalacja uziemiająca W normie PN-E-05115 podano następującą definicję zespolonej instalacji uziemiającej: „Zespolona instalacja uziemiająca: Równoważny układ uziemiający, utworzony przez

wzajemne połączenia lokalnych instalacji uziemiających, który dzięki bliskości instalacji uziemiających (lokalnych) zapewnia, że nie występują wówczas niebezpieczne napięcia doty-kowe. Rozwiązanie to prowadzi do takiego rozpływu prądu zwarcia doziemnego, który po-woduje obniżenie napięcia uziomowego w lokalnej instalacji uziomowej i kształtuje prawie ekwipotencjalną powierzchnie”.

Powyższa definicja zawiera sformułowania ogólne, z których interpretacją ma trudności wielu elektryków. Analiza tej definicji prowadzi do wniosku, że zespolona instalacja uziemia-jąca powinna charakteryzować się następującymi cechami:

- powinna zapewniać, że napięcia UT nie przekroczą UTp, - powinna składać się z lokalnych instalacji uziemiających, które znajdują się blisko

siebie, - przerwanie połączeń elektrycznych między lokalnymi instalacjami uziemiającymi

powinno być bardzo mało prawdopodobne (to nie wynika z definicji zawartej w normie ale jest to oczywiste).

Warunek odpowiedniego ograniczenia napięć dotykowych rażeniowych UT można uznać za spełniony jeżeli napięcie uziomowe UE ≤ 2 UTp (UE ≤ USTp) oraz konfiguracja uziomu ochronnego uziemienia lokalnego będzie typowa dla danego obiektu energoelek-trycznego (uziom poziomy otokowy dla uziomu o niewielkich rozmiarach lub kratowy dla uziomu stacji o dużych rozmiarach).

Warunek „bliskości” lokalnych instalacji uziemiających wchodzących w skład zespolo-nej instalacji uziemiającej jest już trudniejszy do ścisłego zdefiniowania. Określenie „blisko” każdy może rozumieć inaczej. Tą odległość można obliczyć ale nie jest to obliczenie proste. Można przyjmować z dużym prawdopodobieństwem, że lokalne instalacje uziemiające znaj-dujące się na terenach osiedla, niewielkiego miasta, terenach przemysłowych lub handlowych.

Warunek utrzymania połączeń między lokalnymi instalacjami uziemiającymi może być różnie realizowany. Mogą to być połączenia stałe zrealizowane głównie dla tego celu, np. przez zastosowanie połączeń za pomocą bednarek lub przy wykorzystaniu elementów prze-wodzących żył kabli i/lub przewodów ochronnych, powrotnych itp. Wykorzystanie dla oma-wianego celu elementów linii kablowych lub napowietrznych, a także metalowych rurocią-gów wodnych (za zgodą właściciela) jest rozwiązaniem tańszym, ale zwiększa prawdopodo-bieństwo przerwania połączenia na skutek wyłączenia, likwidacji lub zmiany typu przewo-dów lub rur. Dlatego przy takich połączeniach powinny być połączenia rezerwowe nie należy ich wymagać zbyt pochopnie. Warto pamiętać, że w podstawowych zasadach bezpieczeństwa

9

zamieszczonych w normie PN-EN 61140 [3] zapisano, iż części przewodzące dostępne nie powinny być niebezpieczne w warunkach normalnych lub w przypadku pojedynczego uszko-dzenia (pojedyncze uszkodzenie to uszkodzenie ochrony podstawowej – czyli ochrony przy dotyku bezpośrednim).

Po dyskusji z dr L. Danielskim i dr J. Koniecznym (pracownikami Politechniki Wro-cławskiej) przyjęliśmy następującą definicję „zespolonej instalacji uziemiającej”.

Zespolona instalacja uziemiająca to układ utworzony przez połączenie lokalnych in-stalacji uziemiających wysokiego napięcia (U > 1 kV) i instalacji uziemiających niskiego na-pięcia, które spełniają następujące wymagania:

1. wypadkowe napięcie uziomowe połączonych instalacji uziemiających UE nie przekra-

cza dwukrotnej wartości największej dopuszczalnej wartości napięcia dotykowego ra-żeniowego UTp

UE ≤ 2 UTp. 2. lokalne instalacje uziemiające wysokiego napięcia powinny mieć typowe uziomy po-

ziome stosowane w ochronie przy dotyku pośrednim (przy uszkodzeniu) tj. uziomy otokowe (gdy instalacja zajmuje niewielki teren) lub uziomy kratowe (gdy instalacja zajmuje duży teren),

3. wzajemna odległość połączonych lokalnych instalacji uziemiających nie przekracza kilku kilometrów, np. są zlokalizowane na terenie osiedla, na terenach przemysłowych lub handlowych,

4. lokalne instalacje uziemiające niskiego napięcia powinny spełniać wymagania norm PN-IEC 60364-4-442 oraz PN-E-05115, dopuszczające łączenie instalacji uziemiają-cych niskiego napięcia z instalacjami uziemiającymi wysokiego napięcia,

5. połączenia między lokalnymi instalacjami uziemiającymi powinny być trwałe, tzn. nie przewidziano ich rozłączania w czasie normalnej eksploatacji a przy przerywaniu ich ciągłości w czasie prac konserwacyjnych i remontowych jest przewidziane połączenie rezerwowe.

Uwaga: Przyłączając do zespolonej instalacji uziemiającej kolejną lokalną instalację uziemiającą

wysokiego napięcia należy sprawdzić czy ta ostatnia spełnia warunki wymienione w definicji zespolonej instalacji uziemiającej. Przy sprawdzaniu warunku 1 można przyjąć wartość na-pięcia uziomowego ustaloną wcześniej dla zespolonej instalacji uziemiającej.

5. Zasady ograniczania napięć dotykowych rażeniowych UT

Przy dotyku pośrednim przez ciało człowieka popłynie zwykle jedynie niewielka

część prądu doziemnego. Obwód rażeniowy jest wtedy gałęzią równoległą do części obwodu zwarciowego i ma znacznie większy opór. Na rysunku 6 przedstawiono część obwodu zwar-ciowego w postaci rezystora (symbolizującego uziom o rezystancji RE), przez który płynie prąd uziomowy IE oraz obwód rażeniowy składający się z rezystancja przejścia między ręką a dotykaną konstrukcją Rr, rezystancja ciała człowieka RT i dwie rezystancje przej-ścia między stopą a ziemią Rn. Na rysunku tym zaznaczono również napięcie uziomowe UE, napięcie dotykowe spodziewane UST oraz napięcie dotykowe rażeniowe UT.

10

IE

UST

U E

R r

RT

R n R n

U TIB

RE

Rys. 6. Schemat zastępczy obwodu rażeniowego zasilanego napięciem dotykowym spodzie-wanym UST ( wyjaśnienia zastosowanych oznaczeń w tekście nad rysunkiem)

Analizując, przedstawiony na rysunku 6, obwód rażeniowy zasilany napięciem dotykowym spodziewanym UST łatwo zauważyć, że napięcie dotykowe rażeniowe można obliczyć z za-leżności:

TSTEETSTEnTr

TSTT ααIRααU

0,5RRRRUU

(4)

gdzie: ST - współczynnik dotykowy (ST = UST/ UE), T - współczynnik rażeniowy (T = UT/UST), UE, RE, IE, Rr , Rn, RT – jak na rysunku 4

W praktyce napięcie dotykowe rażeniowe UT można zmniejszyć przez zmniejszenie

wartości RE, ST i T. Przez zmniejszenie rezystancji RE zmniejsza się przede wszystkim potencjał części

uziemianej. Maleje wtedy, jak to pokazano na rysunku 7, napięcie uziomowe UE (od UE1 do UE2) oraz napięcie dotykowe spodziewane UST (od UST1 do UST2) a więc prąd IB i napięcie dotykowe rażeniowe UT.

U UU

U

ST2

ST1

SS1 SS2

ER

EI

U

U = I R E1EE1

E2

b)

a)

E1U

U

U = I R E2EE2 Rys. 7. Zależność napięcia UST i USS od rezystancji uziomu RE: a) szkic sytuacyjny; b) roz-kład potencjałów i napięcie dotykowe

11

Zwykle ten sposób ograniczania napięć stosuje się wtedy, gdy prąd uziomowy jest nie-wielki, tj. w urządzeniach średniego napięcia pracujących w sieciach z kompensacją prądów doziemnych pojemnościowych

Bezpośrednim skutkiem zmniejszenia wartości współczynnika dotyku ST jest

wzrost potencjału stanowiska (tym samym maleje różnica potencjałów części uziemianej i stanowiska a więc i napięcia UST).

Na rysunku 8 przedstawiono szkic sytuacyjny i rozkład potencjałów na powierzchni gruntu w przypadku, gdy w pobliżu konstrukcji, na której może pojawić się napięcie, ułożono płytę lub siatkę metalową (zamiast uziomu pogrążonego w gruncie). W sytuacji tej napięcie dotykowe w stosunku do płyty (siatki) maleje do zera (UST = 0) a więć i współczynnik doty-kowy tez jest równy zero (ST = 0). Niebezpieczne może być jedynie napięcie krokowe USS poza płytą, ale jest to zwykle zagrożenie pomijalne.

ER

EI

U

U = I REE E

U = 0ST U = 0SS

b)

a)

EU

Rys. 8. Rozkład potencjałów na płycie metalowej i w jej pobliżu: a) szkic sytuacyjny, b) rozkład potencjałów

Płyta metalowa (siatka) ułożona na powierzchni gruntu ma zwykle bardzo dużą rezy-

stancję. Nie może więc ona zastępować uziomu, od którego wymaga się niewielkiej rezystan-cji ze względu na pełnioną obok funkcji ochronnej inną funkcję. Płyta (lub siatka) powinna być w takich przypadkach stosowana wraz z uziomem zagłębionym w grunt.

Na rysunku 9 a) przedstawiono uziom poziomy kratowy (składający się z dwóch oczek)

pogrążony na głębokość t. Zastosowanie uziomu poziomego kratowego (lub otokowego) po-zwala na uzyskanie efektu niewiele gorszego (ST bardzo małe) od tego jaki daje płyta meta-lowa lub siatka ułożona na powierzchni gruntu. W rozpatrywanym przypadku można bowiem równocześnie zmniejszyć: ST, RE, zużycie metalu, zagrożenie mechanicznego uszkodzenia metalu oraz wpływ sezonowych zmian rezystywności gruntu na RE.

Gdy uziom kratowy pogrążony na głębokość „t” nie pozwala na niezbędne ograniczenia UST i USS, pożądany efekt można uzyskać przez zagęszczenie całej lub części kraty i/lub umieszczenie jej w całości lub w części, na innej głębokości. Efekt zastosowania dodatko-wych elementów uziomowych można prześledzić na rysunku 9 b).

12

a) b)

A A

1 2 3

1 2 3

t

1 mU SS

UST U ST

A A

1 2 3

1 2 3

t

1 m

USSU ST

UST

6

89

45 7

4789 5 6

Rys. 9. Wpływ konfiguracji uziomu kratowego na napięcie dotykowe UST i krokowe USS: uziom kratowy prosty; b) uziom kratowy zagęszczony z elementami ułożonymi na różnej głębokości

Zmniejszenie napięcia rażeniowego dotykowego UT przez zmniejszenie T można realizować przez zwiększenie rezystancji przejścia Rr i/lub Rn (patrz rys.6) będących elemen-tami obwodu rażeniowego. Zwiększenie tych rezystancji można uzyskać pokrywając war-stwami izolacyjnymi części, które mogą być dotykane ręką lub stopami. Ten sposób ograni-czania napięcia UT może sprawiać trudności na stanowiskach napowietrznych. W takich przypadkach warstwy izolacyjne są narażone na działanie bardzo niesprzyjających warun-ków atmosferycznych i uszkodzenia mechanicznego.

Dotychczas rozpatrywane były możliwości ograniczenia zagrożenia przed dotykiem pośrednim na drodze ograniczania napięć dotykowych lub zwiększenia rezystancji obwodu rażeniowego a więc zmniejszenia prądu IB i w konsekwencji napięcia rażeniowego UT.

Istnieją jeszcze inne drogi osiągnięcia bezpieczeństwa porażeniowego. Należą do nich: - niedopuszczanie do powstania zwarcia doziemnego (zwiększenie wytrzymałości elek-

trycznej izolacji), - ograniczanie napięć wynoszonych poza tereny, na których wykonane są uziemienia

ochronne (zastosowanie wstawek izolacyjnych w elementach wynoszących napięcie), - utrudnianie dostępu do części i miejsc, na których mogą się pojawiać napięcia doty-

kowe i krokowe o dużych wartościach (ogrodzenie miejsc, w których występuje za-grożenie).

6. Środki ochrony przy uszkodzeniu w elektroenergetycznych stacjach ŚN/nn

Stacje elektroenergetyczne zasilane z sieci średniego napięcia są wykonywane jako sta-

cje wnętrzowe lub słupowe. Norma PN-E-05115 [2] nakazuje dla ochrony przy uszkodzeniu (przy dotyku pośred-

nim) w stacjach wysokiego napięcia ( U > 1 kV) stosować uziemienie ochronne. W ww. dokumencie napisano, że na terenach instalacji elektroenergetycznych z uzio-

mem należy łączyć wszystkie części przewodzące dostępne; w przypadkach specjalnych mogą być tworzone strefy wyizolowane. Równocześnie stwierdzono, że części przewodzące obce należy uziemiać wtedy, gdy mogą one stwarzać zagrożenie, np. w wyniku występowa-nia łuku elektrycznego, sprzężenia pojemnościowego lub indukcyjnego.

13

Uziemienie jest w urządzeniach wysokiego napięcia środkiem ochrony najbardziej trwałym, skutecznym i tanim. Uziom na terenie obiektu elektroenergetycznego może a na-wet powinien, w większości przypadków, być wykorzystywany dla wielu celów, może pełnić wiele funkcji (uziemienia ochronnego, roboczego, odgromowego).

Zwykle uziom taki umieszcza się na głębokości 0,6 do 0,8 m. Głębokość ta jest kompromisem, gdyż ze względu na zmniejszenie UST głębokość pogrążenia t powinna być jak najmniejsza, zaś ze względu na dążenie do małej wartości RE (małej wartości UE) i wyeliminowania znaczenia sezonowych zmian rezystywności na RE – głębokość pogrążenia powinna być duża.

W stacjach średniego napięcia wnętrzowych o małej powierzchni uziom jest wyko-nywany najczęściej jako otokowy. Spełnia on, tak jak uziomy kratowe w stacjach wyż-szych napięć, nie tylko rolę uziomu ochronnego ale również jest połączeniem wyrów-nawczym dla uziemianych części, które człowiek może dotknąć obiema rękami.

Inne środki ochrony przy dotyku pośrednim mogą jedynie wspomagać działanie ochronne uziemienia.

W praktyce, w urządzeniach średniego napięcia stosuje się następujące uzupełniające środki ochrony przed dotykiem pośrednim:

- wykonanie uziomu wyrównawczego w postaci uziomu otokowego lub gęstej kraty zagłębionych na niewielką głębokość pod rozpatrywanym stanowiskiem (podniesie-nie potencjałów na stanowiskach, z których można dotknąć części uziemiane),

- pokrycie stanowiska warstwą izolacyjną (zwiększenie rezystancji przejścia mię-dzy stopami i ziemią, a tym samym zwiększenie rezystancji wypadkowej obwodu rażeniowego),

- wykonanie stanowiska przewodzącego w postaci metalowej płyty lub kraty połą-czonych z dostępnymi częściami przewodzącymi (zrównanie potencjału stanowiska z dostępnymi częściami uziemianymi),

- zastosowanie nieprzewodzących przegród (ścian) (uniemożliwienie dotknięcia części uziemianych poprzez odseparowanie ich od człowieka),

W normie PN-E-05115 [2] tego rodzaju środki ochrony przedstawiono w sposób opi-

sowy, nie zawsze jednakowy dla różnych miejsc ich zastosowania. Środki uzupełniające oznaczono literą M i dwoma cyframi określającymi miejsce i sposób wykonania danego środ-ka. Środkom stosowanym na zewnątrz budynków rozdzielni wnętrzowych przypisano pierw-szą cyfrę 1, na zewnątrz ogrodzeń rozdzielni napowietrznych – 2, w rozdzielniach wnętrzo-wych – 3 a w rozdzielniach napowietrznych - 4.

Na zewnątrz stacji wnętrzowych średniego napięcia stosowane są niżej opisane środki uzupełniające M 1 a wewnątrz – M 3. Środki uzupełniające M 2 i M 3 odnoszą się do stacji napowietrznych, które zdaniem autora niniejszego tekstu nie są stacjami słupowymi. Dlatego poniżej przytoczono za PN-E-05115 jedynie opisy środków uzupełniających M1 i M3 oraz opis uziomów wymaganych dla stacji słupowych. Środki uzupełniające M1 [2] na zewnątrz budynków stacji wnętrzowych to: M 1.1: Wykonanie dostępnych części ścian z materiałów nieprzewodzących (np. z kamienia

lub drewna) bez uziemionych części metalowych. M 1.2: Wyrównanie potencjałów przez zastosowanie uziomu poziomego ułożonego na ze-

wnątrz ściany, na głębokości nie większej niż 0,5 m i w odległości ok. 1 m od niej. M 1.3: Zastosowanie izolowanego stanowiska o szerokości co najmniej 1,25 m

Izolację stanowiska uznaje się przy tym za wystarczającą jeżeli jest to: - warstwa tłucznia o grubości co najmniej 100 mm, - warstwa asfaltu na odpowiednim podłożu (np. na żwirze),

14

- mata izolacyjna o minimalnych wymiarach 1 m 1 m i o grubości przynajmniej 2,5 mm lub środek zapewniający izolację równoważną.

Środki uzupełniające M3 [2] w rozdzielniach wnętrzowych to: M 3.1: Wyrównanie potencjałów przez wykonanie w fundamentach budynku kratowego

układu uziomowego, którego oczka nie będą miały szerokości większej od 10 m lub zastosowanie metalowych siatek budowlanych o wystarczającej obciążalności prądo-wej. Uziom taki lub siatki należy łączyć z uziomem stacji co najmniej w dwóch róż-nych miejscach.

M 3.2: Wykonanie stanowisk metalowych i połączenie ich z uziomem rozdzielni i z dostęp-nymi ze stanowisk częściami przewodzącymi dostępnymi.

M 3.3: Wykonanie izolowanego stanowiska (patrz M 1.3) i wykonanie połączeń wyrównaw-czych części, które mogą być jednocześnie dostępne.

Wymagania stawiane instalacjom uziemiającym stacji słupowych są zawarte w załącz-

niku normatywnym F normy PN-E-05115. Wymagania te są następujące: - dla słupów, na których oprócz przewodów linii są zamontowane jedynie transforma-

tory SN/nn. należy zastosować uziom spełniający wymagania stawiane uziemieniom transformatora (np. uziom otokowy, uziom pionowy lub uziom fundamentowy),

- dla słupów przewodzących wykonanych z betonu zbrojonego, na których są zamon-towane urządzenia łączeniowe należy wykonać: przy obsłudze ręcznej bez zastosowania sprzętu izolacyjnego (np. narzędzi izola-

cyjnych, mat izolacyjnych lub rękawic izolacyjnych) - uziomy wyrównujące po-tencjały na powierzchni stanowisk, z których są obsługiwane napędy urządzeń łączeniowych; uziomy te powinny być uziomami wyrównawczymi kratowymi o gęstych oczkach,

przy zastosowaniu izolowanego stanowiska lub przy wykonywaniu operacji łą-czeniowych za pomocą sprzętu izolacyjnego: wystarczy zastosować uziom pro-sty (np. uziom pionowy lub uziom otokowy),

- dla słupów wykonanych z materiałów nieprzewodzących (nie wymagających uzie-mienia), na których zamontowane są urządzenia łączeniowe obsługiwane ze stano-wiska na ziemi należy: zamontować w napędach mechanicznych łączników odpowiednie izolatory (np.

izolatory pionowe niepękające), dobrane do napięcia znamionowego sieci zasila-jącej, przy czym część napędu dotykana z ziemi powinna być uziemiona dla od-prowadzenia prądów upływowych części napędów; uziom tego uziemienia może być uziomem pionowym o długości 1 m lub uziomem otokowym ułożonym wo-kół słupa w odległości 1 m od słupa.

7. Skutki łączenia lub separowania instalacji uziemiającej stacji transformatorowo-

rozdzielczej z instalacją uziemiającą zasilanej sieci nn

Przy zasilaniu z stacji sieci pracujących w układach TN i połączeniu punktu N tej sieci z uziomem stacyjnym, przy zwarciach doziemnych w urządzeniach wysokiego napięcia w sieciach i instalacjach niskiego napięcia poza stacją mogą pojawić się niebezpieczne napięcia dotykowe spodziewane UST, nie powstają natomiast przepięcia (U2 = U0). Nie powstają rów-nież przepięcia w stacyjnych urządzeniach niskiego napięcia (U1 = U0). Można to uzasadnić przeprowadzając analizę wpływu napięcia UE na wartości napięć UST, U1 i U2 przedstawione na rys. 10.

15

Rys. 10. Napięcie dotykowe spodziewane UST i napięcia U1 i U2 w sieci TN, gdy uziemienie ochronne urządzeń wysokiego napięcia i uziemienie punktu neutralnego sieci TN mają wspólny uziom; UE - napięcie uziomowe uziomu stacyjnego, U0 – napięcie fazowe.

Przy uziemieniu punktu neutralnego zasilanej ze stacji sieci TN, poza stacją, jak to po-kazano na rysunku 11, nie występuje zagrożenie porażeniowe w sieci i instalacjach na ze-wnątrz stacji. Wystąpi natomiast przepięcie w stacyjnych urządzeniach niskiego napięcia (nie groźne bo urządzenia te mają izolację o większej wytrzymałości).

WN nn

Teren stacji

NPEwn

U 1 U 2

TNL1L2L3PEN

PE2U = UST E

UST

UE

1 0 U = U +UE

U = U2 0

Rys.11. Napięcie dotykowe spodziewane UST i napięcia U1 i U2 w sieci TN, gdy uziemienie ochronne urządzeń wysokiego napięcia i uziemienie punktu neutralnego sieci TN mają nieza-leżne uziomy; oznaczenia jak na rysunku 10.

W przypadkach uziemienia punku neutralnego sieci TN poza stacją zaciski PE stacyj-nych urządzeń niskiego napięcia powinny być przyłączone do uziomu stacyjnego, jak to przedstawiono (za normą VDE 0141; 2000-01 [1]) na rysunku 12. Oznacza to, że obwody niskiego napięcia zasilane z sieci TN powinny pracować w układzie TT.

Odległości uziomu niezależnego od uziomu stacyjnego stacji, zaznaczona na rysunku 12 daccept, podane są w PN-E-05115 [2]. Dla stacji o napięciu wyższym nie przekraczającym 50 kV można z pewnym zapasem przyjmować daccept 20 m. Odległość ta może być też obli-czona z zależności:

)1)U2/Usin(

1(

Sd

EF

Eaccept

, (6)

w której: SE – powierzchnia terenu zajętego pod uziom stacji, UF – dopuszczalne napięcie uszkodzeniowe w urządzeniach niskiego napięcia odczytane z krzywej F przedstawionej na rys. 5, UE - napięcie uziomowe stacji.

WN nn

Teren stacji

NPEwn

UE

U 1 U 2

TNL1L2L3PEN

PE2

U = UST E

UST

U = U2 0

U = U1 0

16

L1

L3

L2L3

L2L1

PEN

Sieć WNPołączenie

napowietrzne Sieć nn

L3

L2L1

PEN

d accept

Ogranicznikprzepięć PE

WN nn Stacja

Rys. 12. Wykonanie uziemienia sieci niskiego napięcia oddzielnego od uziomu stacji przy napowietrznym połączeniu stacji z siecią niskiego napięcia.

Na rys. 13 przedstawiono schemat sieci, w oparciu o który można przeprowadzić, po-

dobną do poprzedniej, analizę w układach TT.

WN nn

Teren stacji

NPEwn

E

U 1 U 2

TTL1L2L3N

PE2

U = 0ST RAU U = U1 0

U = U +U2 0 E

Rys. 13. Napięcie dotykowe UST i napięcia U1 i U2 w sieci TT, gdy uziemienie ochronne urządzeń wysokiego napięcia i uziemienie punktu neutralnego sieci TT mają wspólny uziom; UE - napięcie uziomowe uziomu stacyjnego, U0 – napięcie fazowe.

Jeżeli ze stacji elektroenergetycznej zasilana jest sieć niskiego napięcia pracująca w układzie TT to przy wykonaniu wspólnego uziomu stacyjnych urządzeń wysokiego i niskiego napięcia, nie należy obawiać się zagrożenia porażeniowego poza stacją, wywołanego zwar-ciem doziemnym w stacji. Zwarcia te mogą natomiast stwarzać przepięcia zagrażające izola-cji urządzeń niskiego napięcia zasilanych ze stacji i znajdujących się poza stacją. Gdy punkt N sieci TT będzie połączony z uziomem niezależnym od uziomu stacji również nie należy spodziewać się poza stacją zagrożenia porażeniowego. Przy zwarciach doziemnych w stacyj-nych urządzeniach wysokiego napięcia, wystąpią natomiast przepięcia w stacyjnych urządze-niach niskiego napięcia (U1 = U0 + UE).

8. Wnioski

1. Uziemienia w stacjach elektroenergetycznych wysokiego napięcia odgrywają ważną

rolę w ochronie przeciwporażeniowej, ochronie odgromowej (jeżeli taka jest wymagana) oraz w zapewnieniu właściwej pracy urządzeń sieci elektroenergetycznych. Istnieje wiele korzyści z łączenia uziomu stacji z instalacjami uziemiającymi zewnętrznymi (obniżenie rezystancji RE

17

a tym samym napięcia UE oraz napięć UST i UT przy stosunkowo niewielkich nakładach fi-nansowych). Należy jednak pamiętać, że takie połączenia mogą w pewnych przypadkach stwarzać zagrożenia porażeniowe i przepięciowe poza stacją. Dlatego też należy sprawdzać czy nie ma przeciwwskazań łączenia instalacji uziemiające stacji z instalacjami uziemiający-mi zewnętrznymi.

2. Przy projektowaniu uziemień stacje ŚN/nn., ze względu na zagrożenia mogące poja-wić się w czasie zwarć doziemnych w stacyjnych urządzeniach wysokiego napięcia, należy:

- dla ochrony przeciwporażeniowej przy częściach przewodzących dostępnych i ob-cych stwarzających zagrożenie porażeniowe w urządzeniach wysokiego napięcia ograniczyć napięcia dotykowe rażeniowe UT do wartości dopuszczalnych (UTp), oraz

- dla eliminacji zagrożenia porażeniowego i przepięć w sieciach i instalacjach niskie-go napięcia ograniczyć napięcie uziomowe UE uziemienia stacji i połączonych z nim uziemień zewnętrznych do wartości dopuszczalnej UF lub oddzielić uziemienia sieci niskiego napięcia od uziomów stacji (uwzględniając typ sieci niskiego napięcia).

3. Praktyka projektowa uziemienia stacyjnego stacji ŚN/nn. w oparciu o dopuszczalną rezystancję uziemienia stacji RE, obliczoną z wartości największego dopuszczalnego napięcia dotykowego rażeniowego UTp oraz największego dopuszczalnego napięcia uziomowego UF może prowadzić do nieuzasadnionego pod względem ekonomicznym i technicznym wyma-gania bardzo małej rezystancji uziemienia.

W takim projektowaniu pomija się zwykle: - rolę rodzaju uziomu (pionowy, poziomy) i jego konfiguracji w ograniczaniu zagro-

żenia porażeniowego, - rolę środków uzupełniających M w ograniczeniu. zagrożenia porażeniowego, - wpływ rezystancji uziemień sieci TN (przewodów PEN) połączonych z instalacją

uziemiającą stacji na napięcie uziomowe stacji, - możliwość ograniczenia zagrożeń porażeniowych w zasilanych ze stacji sieciach i in-

stalacjach (wywołanych zwarciami doziemnymi w stacyjnych urządzeniach ŚN) po-przez łączenie punktów neutralnych sieci niskiego napięcia (zasilanych ze stacji) z uziomami niezależnymi (wykonanymi poza stacją w odpowiedniej odległości).

9. Oznaczenia użyte w artykule.

Uo – napięcie fazowe U1 – napięcie działające na izolację stacyjnych urządzeń niskiego napięcia U2 – napięcie działające na izolację zasilanych ze stacji urządzeń niskiego napięcia UE – napięcie uziomowe UE1 – napięcie uziomowe przy rezystancji uziemienia RE1 UE2 – napięcie uziomowe przy rezystancji uziemienia RE2 UF – napięcie uszkodzeniowe (napięcie zakłóceniowe) UT – największe dopuszczalne napięcie dotykowe rażeniowe dla określonego czasu tF USS – napięcie krokowe spodziewane USS1 – napięcie krokowe spodziewane przy rezystancji uziemienia RE1 USS2 – napięcie krokowe spodziewane przy rezystancji uziemienia RE2 UST – napięcie dotykowe spodziewane UST1 – napięcie dotykowe spodziewane przy rezystancji uziemienia RE1 UST2 – napięcie dotykowe spodziewane przy rezystancji uziemienia RE2 USTp – największe dopuszczalne napięcie dotykowe spodziewane dla określonego czasu tF Ra – rezystancja między stopami a ziemią (suma rezystancji obuwia Ra1 i rezystancji stanowiska Ra2) Ra1 – rezystancja obuwia (między stopami a stanowiskiem) RE – rezystancja uziemienia RE1 – rezystancja uziemienia nr 1 (rezystancja większa od RE2) RE2 – rezystancja uziemienia nr 2 (rezystancja mniejsza od RE1)

18

Rn – rezystancja przejścia między jedną stopą a ziemią Rr – rezystancja przejścia między dłonią a dotykaną częścią przewodzącą RT – rezystancja ciała człowieka między dłonią a dwoma stopami S – rezystywność warstwy przypowierzchniowej stanowiska ST – współczynnik dotykowy (ST = UST/UE) T – współczynnik rażeniowy (T = UT/UST) ZE – impedancja uziemienia (przy przepływie przez uziom prądu zwarciowego ZE = RE) IE – prąd uziomowy IB – prąd dotykowy (prąd rażeniowy) IBp – największy dopuszczalny prąd dotykowy dla określonego czasu tF tF – czas trwania uszkodzenia (zakłócenia) M1 – środki uzupełniające (ochrony przy uszkodzeniu) stosowane na zewnątrz stacji (rozdzielni) wnę-

trzowej M2 – środki uzupełniające (ochrony przy uszkodzeniu) stosowane na zewnątrz stacji (rozdzielni) na-

powietrznej M3 – środki uzupełniające (ochrony przy uszkodzeniu) stosowane w stacji (rozdzielni) wnętrzowej M4– środki uzupełniające (ochrony przy uszkodzeniu) stosowane w stacji (rozdzielni) napowietrznej N – punkt neutralny, przewód neutralny PEN – przewód ochronno - neutralny PE2 – przewód ochronny urządzenia niskiego napięcia PEwn - przewód ochronny (uziemiający) urządzenia wysokiego napięcia

Normy przywołane

1. DIN VDE 0141:2000. Erdungen für spezielle Starkstromanlagen mit Nennspannungen über 1 kV

2. PN-E-05115: 2002. Instalacje elektroenergetyczne prądy przemiennego o napięciu wyż-szym od 1 kV

3. PN-EN 61140: 2005. Ochrona przed porażeniem elektrycznym – Wspólne aspekty insta-lacji i urządzeń

4. PN-IEC 60364: Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych .