TEMA 5.VERTIKALNA SIGNALIZACIJA

Nastavna pitanja:  1. Definisanje i namena vertikalne signalizacije 2. Podela vertikalne signalizacije 3. Elementi vertikalne signalizacije 4. Postavljanje saobraćajnih znakova 5. Vizuelni prijem saobraćajnih znakova 6. Značenje saobraćajnih znakova 7. Putokazna signalizacija 8. Izrada elemenata vertikalne signalizacije 9. Održavanje vertikalne signalizacije

1. Definisanje i namena vertikalne signalizacije

  Vertikalna signalizacija predstavlja skup posebno kodiranih oznaka postavljenih u vertikalnoj ravni u odnosu na saobraćajne površine, radi pružanja potrebnih informacija učesnicima u saobraćaju. Taj skup oznaka se realizuje u vidu različitih saobraćajnih znakova odnosno tehničkih sredstava za upravljanje saobraćajnim tokovima na mreži saobraćajnica. Vertikalna saobraćajna signalizacija omogućava (naravno, uz ostale elemente saobraćajne signalizacije) da se saobraćajni tokovi kanališu, vode, usmeravaju u željenom, odnosno definisanom smeru, tj. cilju kretanja.

Vertikalnu signalizaciju na putevima čine: saobraćajni znakovi i različiti informativni panoi.

Istorijski posmatrano, saobraćajni znakovi se javljaju kao prva tehnička sredstva regulisanja saobraćaja i do današnjeg dana ostaju kao najrasprostranjeniji način regulisanja.

Prvi saobraćajni znakovi datiraju iz 1909. god., kada je došlo do prvog međunarodnog usaglašavanja pravila kretanja u putnom saobraćaju. Prvi saobraćajni znaci su se odnosili na označavanje neravnina na putu, oštrih krivina , železničkih prelaza i raskrsnica puteva. Nakon toga, razvoj saobraćajnih znakova, kako po broju, tako i po sadržaju, odnosno grafičkom oblikovanju, veoma je brz.

1

Sve veća pažnja se posvećuje "dizajniranju" znakova (grafički izgled, odnos površina, te raspored simbola). Već 1931. god. 14 evropskih zemalja, a među njima i Kraljevina Jugoslavija, prihvataju Konvenciju o unifikaciji saobraćajne signalizacije. U to vreme je već bilo definisano oko 20 saobraćajnih znakova uz primenu boja.

Po ratifikovanju Konvencije o unifikaciji saobraćajne signalizacije u Kraljevini Jugoslaviji su bili primenjeni propisani saobraćajni znakovi.

Oni su tada bili svrstani u tri grupe:

• znakovi opasnosti,

• znakovi koji propisuju - naređuju i

• znakovi koji obeležavaju.

2. Podela vertikalne signalizacije

Najčešća je podela vertikalne signalizacije prema:

- funkciji znakova, - značenju znakova, - stepenu standardizacije, - stalnosti informacija i - načinu izrade.

Podela prema funkciji saobraćajnih znakova utemeljena je u evropskoj Konvenciji o putnoj signalizaciji, a slična podela je prihvaćena i u okviru standarda u našoj zemlji. Prema funkciji, saobraćajni znakovi se dele na sledeće grupe: - znakovi opasnosti, - znakovi za regulisanje prvenstva prolaza, - znakovi za obeležavanje prelaza saobraćajnica i pruga u nivou, - znakovi zabrane (ograničenja), - znakovi obaveza, - znakovi obaveštenja, - znakovi zaustavljanja i parkiranja i - dopunske table. 

2

Podela prema značenju znakova je najviše primenjivana i prepoznatljiva u svakodnevnoj upotrebi. Ova podela je i zakonski verifikovana Zakonom o osnovama bezbednosti saobraćaja na putevima i Pravilnikom o saobraćajnim znakovima na putevima. Prema značenju , saobraćajni znakovi se dele na: - znakove opasnosti, - znakove izričitih naredbi (zabrane, ograničenja i obaveza), - znakovi obaveštenja i - dopunske table. 

Očita je sličnost između pomenute dve podele (funkcionalna i prema značenju) s tim što je funkcionalna detaljnija, a podela prema značenju povezuje značenje saobraćajnih znakova sa njihovim oblikom.

Prema stepenu standardizacije, saobraćajni znakovi se mogu grupisati u:

- potpuno standardizovane znakove, - delimično standardizovane znakove i - nestandardizovane znakove.

Standardizacija se odnosi na oblik, veličinu, simbole, natpise i boje znakova. Kod delimično standardizovanih znakova simboli i natpisi se oblikuju prema potrebi (npr., određeni znakovi putokazne signalizacije). Nestandardizovani znakovi najčešće se sreću u domenu tzv. pešačke signalizacije i ostalih specifičnih formi signalizacije. 

Prema stalnosti informacija koje daje, vertikalna signalizacija se deli na:

- signalizaciju sa stalnim sadržajem znakova i

- signalizaciju sa promenljivim sadržajem znakova.

Danas je najšire u upotrebi signalizacija sa stalnim sadržajem znakova, dok signalizacija sa promenljivim sadržajem znakova sve više zauzima svoje mesto u okviru vertikalne signalizacije.

Podela znakova prema načinu izrade zasnovana je na kriterijumu materijala od kojih su izrađeni znakovi i kriterijumu primenjene tehnologije izrade. Prema tome, izdvajaju se: - obični znakovi, - osvetljeni znakovi i - reflektujući znakovi.

3

Po svojim karakteristikama najbolji su osvetljeni saobraćajni znakovi, ali su relativno skupi za izradu i održavanje, pa se najčešće primenjuju reflektujući. Obični znakovi se koriste uglavnom u objektima zatvorenog tipa i skromnijih su karakteristika, pa se ne primenjuju na putevima. 

3. Elementi vertikalne signalizacije

Osnovni elementi vertikalne signalizacije su saobraćajni znak, nosač saobraćajnog znaka i delovi za pričvršćivanje (slika 1.).

Slika 1. Konstrukcija saobraćajnog znaka

Saobraćajni znak sastoji se od lica znaka i podloge s tim što je lice znaka - prednja strana znaka, a čine ga lik, osnova i okvir (slika 2.). Lik znaka čine simbol i (ili) razni natpisi. Osnovu znaka predstavlja elemenat na kome je ucrtan lik i nalazi se neposredno ispod simbola, odnosno teksta. Okvir uokviruje simbol, odnosno natpis. Podloga znaka je deo znaka na kome se nalazi osnova znaka sa svim ostalim elementima.

Slika 2. Sastav saobraćajnog znaka

4

Što se tiče oblika saobraćajnih znakova, uglavnom su to jednakostranični trougao, krug i pravougaonik (odnosno kvadrat). Trougao pripada znakovima opasnosti, krug znakovima izričitih naredbi (ali i znakovima obaveštenja), a pravougaonik (kvadrat) pripada znakovima obaveštenja.

Postoje i izuzeci koji odstupaju od ova tri oblika. Izuzeci se odnose kako na oblik tako i na dimenzije. Reč je o sledećim znakovima: Andrejin krst ..................................................................... 120 x 12 cm Približavanje prelazu preko pruge sa i bez branika ........... 100 x 30 cm Jednosmeran saobraćaj ...................................................... 100 x 25 cm Što se tiče korišćenja boje, primenjuju se četiri osnovne boje sa određenim značenjem, a pojedine od njih su karakteristične za određene grupe znakova, žuta, plava i zelena boja predstavljaju osnovne boje; na znakovima se javlja i crvena, s tim što ne sme biti preovlađujuća na znaku već se koristi za okvir.

Vezanost boje znaka sa značenjem je sledeća:

znakovi opasnosti imaju osnovu znaka žutu, okvir je crven, a simbol je crne boje; znakovi izričitih naredbi imaju osnovu znaka žutu, okvir je crven, a simboli su crni (znakovi zabrane i ograničenja), odnosno osnova znaka je plava sa belim simbolima (znakovi obaveze); znakovi obaveštenja imaju osnovu znaka plavu sa elementima bele boje, odnosno imaju žutu, plavu i zelenu boju (za znakove putokazne signalizacije); dopunske table imaju osnovu koja po boji odgovara osnovi znaka uz koji se postavlja (može biti žuta, plava ili zelena). 

Dimenzija (veličina) znaka predstavlja meru površine lica znaka, i to dužina, širina, odnosno prečnik znaka. Za znakove u obliku jednakostraničnog trougla, veličina znaka se izražava dužinom njegove osnove i to mereno između temena. Veličina znakova kružnog oblika izražava se prečnikom, dok se za osmougaoni znak uzima prečnik opisanog kruga znaka. Kvadratnim znakovima veličina se izražava dužinom stranice, a za pravougaone dužinom stranice i visine.  Veličina dopunskih tabli zavisi od veličine znaka uz koji se postavlja, s tim što širina dopunske table mora da bude jednaka širini osnove ili prečniku znaka, a visina ne sme da bude veća od polovine širine znaka.

5

 Inače, dimenzije saobraćajnih znakova koji se postavljaju na putevima i gradskim saobraćajnicama definisane su Pravilnikom o saobraćajnim znakovima na putevima i definisanim standardima. Dimenzije znakova su različite i u funkciji su brzina kretanja, odnosno kategorije saobraćajnice:

Dimenzije su date u cm

Što se tiče simbola i natpisa na znakovima, standardizovani znakovi vertikalne signalizacije su znakovi sa definisanim simbolima.

Znak se prepoznaje čitanjem (dekodiranjem) simbola. U odnosu na date dimenzije znaka, standardizovane su i mere simbola. Imajući u vidu simboličnost znakova, natpisima pripada drugorazredni značaj - uglavnom se koriste na dopunskim tablama radi bližeg objašnjenja osnovnog znaka. Pismo je, takođe, standardizovano, a obeležja vrste, veličine i sl. posebno su značajna u domenu putokazne signalizacije.

4. Postavljanje saobraćajnih znakova

Postavljanje saobraćajnih znakova podrazumeva razmeštaj znakova, tj. pronalaženje najpovoljnije lokacije za njih, zatim kombinovanje i izbor znakova. Nepravilno postavljeni elementi vertikalne signalizacije ne samo što otežavaju kretanje učesnicima na mreži saobraćajnica već mogu dovesti i do zabune, grešaka, pa čak i saobraćajnih nezgoda.

MESTO POSTAVLJANJA

Regionalni putevi i gradske

saobraćajnice

Krug ili osmougaonik

Kvadrat ili pravougaonik

Ostali putevi

Ravnostrani trougao

OBLIK ZNAKA

Autoput i put rezervisan za

saobraćaj motornih vozila,

magistralni put

Umetnuti znakovi

120 9090 x 9090 x 135

90 6060 x 6060 x 90

60 4040 x 40

(40 x 60)

40 -30

6

Postavljanje znakova ne sme se svesti na čisto postavljanje znakova. Ono mora biti stručno uz uvažavanje saobraćajnih uslova za postavljanje, kao i poštovanje pravila za postavljanje kad je u pitanju neposredna lokacija.Saobraćajni znakovi se postavljaju, u principu, sa desne strane kolovoza, gledano u smeru kretanja, i to tako da ne ometaju kretanje vozila i pešaka.

Prilikom izbora lokacije, odnosno samog neposrednog postavljanja saobraćajnih znakova, treba se pridržavati sledećih osnovnih principa:

znakovi se postavljaju tako da mogu da budu na vreme uočeni i prepoznati, kako bi vozač imao dovoljno raspoloživog vremena za reakciju na poruku; znakovi se postavljaju tako da se mogu jednako protumačiti, kako danju, tako i u noćnim uslovima; znakovi koji se postavljaju ne smeju zaklanjati, odnosno ograničavati vidno polje učesnika u saobraćaju; pri postavljanju više znakova, oni moraju biti postavljeni tako da se ne zaklanjaju međusobno, niti da dovode u sumnju poruke sa ostalih znakova; znakovi se postavljaju tako da ne ometaju normalno kretanje pešaka, ali ni da budu zaklonjeni od pešaka, odnosno vozila u kretanju ili mirovanju; znakovi se uvek postavljaju u delu slobodnog profila saobraćajnice; znakovi se postavljaju tako da ih ne zaklanjaju drugi objekti (rasvetni stubovi, zelenilo, zgrade i sl.); znakovi svojim izgledom (bojom i sadržajem) ne smeju da umanje čitljivost znaka, odnosno ne smeju da utiču na jasnoću poruke koju daju.

Međutim, ako uslovi to ne dozvoljavaju ili kada postoji opravdana bojazan da se ne mogu na vreme uočiti, znakovi se moraju postaviti i sa leve strane kolovoza, odnosno iznad njegove površine. U slučajevima kada na putu ili nekom njegovom delu nastanu privremene potencijalne opasnosti, one se moraju propisno označiti za celo vreme trajanja. Po otklanjanju opasnosti uklanjaju se i znakovi. Pravilnikom o saobraćajnim znakovima na putevima definisani su uslovi postavljanja znakova u odnosu na visinu, tj. odstojanje od ivice kolovoza.

Visina saobraćajnog znaka se računa od površine kolovoza do donje ivice znaka.

Saobraćajni znakovi na putevima izvan naselja postavljaju se na visini od 1,2 do 1,4 metra, osim znaka (III-17.1, kilometraža puta), koji se postavlja na visini od 80 cm.

Saobraćajni znakovi u naseljima, koji se postavljaju pored kolovoza, postavljaju se na visini od 0,30 do 2,20 metara.

Saobraćajni znakovi koji vise, ili se postavljaju iznad kolovoza, postavljaju se na visini od 4,5 metra, a izuzetno i na većoj visini.

7

Na nosač uređaja za davanje svetlosnih signala izuzetno se mogu postaviti sledeći znakovi: ukrštanje sa putem s prednošću prolaza, obavezno zaustavljanje, obavezan smer i put s prvenstvom prolaza. Na autoputu, putu rezervisanom za saobraćaj motornih vozila i na magistralnim putevima, znakovi opasnosti i znakovi izričitih naredbi moraju biti presvučeni retroreflektujućim materijama ili, pak, osvetljeni vlastitim izvorom svetlosti, radi bolje vidljivosti noću.

Stub saobraćajnog znaka postavlja se najviše na 2 metra od ivice kolovoza. Horizontalno odstojanje između ivice kolovoza i najbliže ivice saobraćajnog znaka mora iznositi najmanje 0,30 metara. 

5. Vizuelni prijem saobraćajnih znakova

Valja se podsetiti da u ukupnom vremenu kretanja prosečnog vozača, koje prvenstveno obuhvata kontrolu putanje vozila, signalizaciji vozač posvećuje oko 10% ukupne aktivnosti.

Stoga je od izuzetnog značaja ostvarenje kvalitetnog kontakta između vozača i elemenata vertikalne signalizacije, odnosno informacija koje se njima prenose.

Već je spomenuto da je taj kontakt vremenski kratak, odnosno da se "saobraćajna slika" ispred vozača menja svakog trenutka. Na putevima višeg ranga (autoputevi i putevi rezervisani za saobraćaj motornih vozila), u uslovima velikih brzina kretanja, od posebnog značaja je kvalitetan prijem poruka sa elemenata signalizacije.

Vremenski interval potreban za prijem poruka sa elemenata vertikalne signalizacije, odnosno kontakt vozača sa njima, sadrži faze uočavanja, prepoznavanja i čitanja.

Uočavanje se definiše kao perceptivni proces zapažanja i najmanje površine koje vozačevo oko može da registruje u kontaktu sa okruženjem.

Prepoznavanje je, pak, raspoznavanje elementa signalizacije po obliku i boji. Ova faza je u direktnoj zavisnosti od oblika znaka, boje osnove znaka, kontrasta sa okolinom i njegove osvetljenosti.

Č itanje je najvažnija faza vizuelnog prijema informacija sa znaka. Ona traje nešto duže od prethodne dve, ali je znatno komplikovanija od njih. Za ovu fazu su od posebnog

8

značaja oblik i veličina slovnih, odnosno brojčanih oznaka, međusobni raspored i oblik elemenata znaka, te kontrast osnove znaka i elemenata na njemu.  Osim karakteristika elemenata signalizacije, na čitljivost utiču i mnogobrojni drugi faktori od kojih se posebno izdvajaju: perceptivna sposobnost vozača (umor, stres itd.), mikrookolina vozača (stanje čistoće vetrobranskog stakla, stanje svetala na vozilu itd.), a posebno položaj i stanje elementa signalizacije (pravilno postavljanje, zaprljanost znaka, kvalitet izrade itd.).

Kvalitetna realizacija navedenih triju faza percepcije znakova u direktnoj je vezi sa efikasnošću elemenata signalizacije. Efikasnost elemenata signalizacije se sagledava preko ispunjenja osnovnih zahteva, kao što su: veličina znaka (dimenzije) i simbola, boja znaka, kontrast znaka, visina slova (simbola) i razmak među njima, broj (količina) poruka - informacija, osvetljenost znaka i održavanje tokom eksploatacije.  Što se tiče procesa prepoznavanja znakova značajno je tzv. rastojanje vidljivosti znaka, odnosno dužina puta opažanja.Rastojanje opažanja znaka u funkciji je brojnih faktora, od kojih su najznačajniji: vidni ugao znaka, oblik, kontrast znaka i osnove, kontrast simbola i osnove znaka, složenosti i poruke znaka, vrsta znaka, individualne karakteristike opažača i brzine vozila. 

Vidni ugao znaka ( α ) definisan je kao odnos veličine jedne stranice znaka ili prečnika znaka i udaljenosti na kojoj vozač raspoznaje znak: α = (H/L) odnosno, L = (H/ α).

Istraživanjima je utvrđeno da uglovni razmer nije isti za različite oblike znakova. Ovaj razmer je niži za trouglasti oblik nego za kružni, odnosno trouglasti znakovi se raspoznaju sa veće udaljenosti. Nadalje, pokazalo se da prag raspoznavanja oblika znaka iznosi oko 10'.  

9

Tačno raspoznavanje poruke znaka, kada se prepoznaju oblik i simbol znaka, zavisi od simbola, kontrasta simbola i znaka i znaka i osnove. Promena vidnog ugla znaka, pored ostalog, uslovljena je pre svega sužavanjem vidnog polja i smanjenjem vremena trajanja fiksacije pri velikim brzinama. Na povećanje uglovnog razmera utiče i produženi rad vozača (umor). Povećanje je manje ukoliko posle dvočasovne vožnje postoji pauza od 15 minuta. 

Smatra se da se znakovi potpuno prepoznaju pri vidnom uglu znaka od 15' do 16'. Utvrđeno je, takođe, da sa povećanjem brzine kretanja vozila raste i veličina vidnog ugla znaka. Povećanje se javlja već pri brzini od 40 km/h, tako da pri brzini od 100 km/h vidni ugao iznosi 14', dok pri brzini od 50 km/h iznosi 12'.

Simboli kao sredstva komuniciranja imaju prednost u odnosu na verbalne znakove (saopštenja). Simboli su razumljiviji svima jer ne zavise od jezika i pisma kojima se ljudi služe; oni su jednostavniji, bolje se raspoznaju pri lošim vremenskim uslovima, čitljivi su sa većeg rastojanja, a i poruke se u ograničenom vremenskom periodu tačnije primaju.

Kod tekstualnih znakova, posebnu poteškoću predstavljaju dužina poruke i nemogućnost ujednačavanja oblika i veličine znaka i tipova i veličine slova.

Čitljivost tekstualnih poruka je u funkciji: visine slova i odnosa visine i širine slova, debljine linije slova, prostornog razmaka između slova i redova, kontrasta i tipa slova.

Kada su u pitanju tekstualni znakovi, bitno je naglasiti sledeće: nema razlike u rastojanju čitljivosti malih i velikih slova istog odnosa visine i debljine slova;

čitljivost se povećava ukoliko se širina slova približava četvrtastim slovima, odnosno ukoliko se širina slova približava visini;

optimalna debljina linije slova treba da iznosi 15-25 % visine slova;

prostorni razmak između slova treba da iznosi oko 50 % širine slova;

preporučuju se odstupanja od ovih načela za tekstove koji se daju iznad puta, tj. preporučuju se veći razmaci među slovima, a takođe, i da slova budu više četvrtasta.

10

Pri određivanju visine slova koristi se "normativ" da je visina slova od 1 cm vidljiva sa oko 6 m (slika 3.).

Slika 3. Određivanje visine slova na znaku

Iz odnosa veličina prema slici 3. proizilazi:  h : 1 = BD : L odnosno h = BD / L Mitchell i Forbes su razvili poseban metod za određivanje veličine slova prema vrsti puta, odnosno prema dozvoljenim brzinama kretanja.Visina slova jednaka je:   h = (N V/50) + (Lb/10) , inch,gde su:N - broj reči na znaku,V - maksimalna ili prosečna brzina kretanja, mph (milja na sat)Lb - rastojanje znaka od linije kretanja vozila, ft (stopa),  U Engleskoj se visina slova određuje prema jednačini:  h = (Lb ctg α + 1,47 V T)/M, inch,gde su:α - maksimalno dozvoljeni ugao odstupanja znaka od pravca kretanja,V- brzina kretanja, mph,T - vreme čitanja znaka, s,M - mera čitljivosti slova izražena u rastojanju čitljivosti po visini slova u inčima Približne vrednosti spomenutih veličina u obrascu iznose:α= 10 stepeniT = 0,31 N + 1,94 , s M (mala slova) = 50 ft/inchM (velika slova) = [(3/4) 50] ft/inch

11

1 ft (stopa) = 30,48 cm1 inch (col) = 25,4 mm

6. Značenje saobraćajnih znakova  Znakovi izričitih naredbi upozoravaju učesnika u saobraćaju na zabrane, ograničenja i obaveze kojih se moraju pridržavati.

Znakovi opasnosti služe da učesnike u saobraćaju upozore na opasnost koja preti na određenom mestu i da ih obaveste o prirodi opasnosti.

Znakovi obaveštenja pružaju učesnicima u saobraćaju potrebna obaveštenja o putu kojim se kreću, nazivima mesta kroz koja prolaze i udaljenostima do tih mesta, o prestanku važenja znakova izričitih naredbi, kao i ostala korisna obaveštenja.

Poseban deo znakova obaveštenja čini tzv. putokazna signalizacija.

7. Putokazna signalizacija Pored osnovne uloge da označi smer kretanja ili položaj naseljenih mesta na putnom pravcu, znakovima obaveštenja (u užem smislu, putokaznoj signalizaciji) dodeljuje se sve češće posebna uloga, jer ovi znakovi postaju sve značajniji elementi regulisanja saobraćaja.

To je naročito značajno u gradovima kada se često zahteva usmeravanje pojedinih tokova, bilo da je reč o kompletnom saobraćaju (npr., saobraćaj u tranzitu) ili, pak, o pojedinim kategorijama vozila (teretni saobraćaj i sl.). Čitanje poruka sa putokaza traje samo nekoliko sekundi i u tom intervalu treba putokaz uočiti, identifikovati ga, pročitati njegovu poruku i u jednom delu tog intervala još i pravilno reagovati na poruku.

Uslovi čitanja, brzina nailaska u zonu putokaza, te vremenski uslovi, direktno utiču na izbor elemenata putokaza, pa je stoga od posebnog značaja - odabrati odgovarajuće elemente, prvenstveno visinu i karakter slova, kako bi putokaz ispunio svoju namenu.

Sistem vođenja saobraćaja, posmatran u užem smislu, predstavlja celinu sastavljenu od različitih komponenti saobraćajnih znakova - putokaza, čija je namena da korisnicima daje obaveštenja o prostiranju putnih pravaca i/ili o rasporedu naseljenih mesta na njima.

Vođenje saobraćaja se ostvaruje na dva načina: uz pomoć broja puta i pomoću naziva odredišta.

12

  Oba načina ravnopravno se koriste u pojedinim zemljama, a u nekima se koristi samo drugi način. Treba istaći da i jedan i drugi sistem imaju svoje i dobre strane i nedostatke.

Prvi se odlikuje jednostavnošću prenosa potrebnih informacija, ali se za njegovu primenu zahteva dobra označenost puteva brojevima, te neprestano posedovanje putne karte (sa unetim brojnim oznakama). Drugi, ima prednost iz razloga što su nazivi odredišta znatno poznatiji učesnicima u saobraćaju. Osim toga, vođenje brojevima puteva ne može se ostvariti kao samostalan sistem.  Na našim prostorima je karakteristično nepostojanje tradicije da se putevi i putni pravci označavaju brojevima. Osim retkih izuzetaka (brojevi evropskih puteva), najčešće nema brojeva puteva na auto-kartama, pa ni na terenu. To je i razlog veće primene sistema vođenja saobraćaja pomoću naziva odredišta.

  Informacije namenjene korisnicima sistema treba da budu jasne i kratke, odnosno ne smeju biti dvosmislene. Uglavnom su u upotrebi dva načina izražavanja informativnih sadržaja:1) prvi način se zasniva na primeni veoma detaljno razrađenih strelica po obliku, gde svaki položaj i oblik strelice ima tačno definisano značenje za ponašanje učesnika u saobraćaju. 2) drugi način se zasniva na primeni određenog broja simbola i njihovih izvesnih varijacija. Ovaj sistem se sve više koristi u savremenoj praksi, ne samo u saobraćaju već i u ostalim oblastima komunikacija među ljudima. Karakterišu ga egzaktni elementi sa tačno definisanim značenjem. Prednost sistema je u relativno malom broju elemenata koji koristi i što korisnika ne mogu dovesti u dilemu.  

Sistem vođenja saobraćaja znakovima obaveštenja u našoj zemlji normativno predviđa da se učesnici u saobraćaju obaveštavaju pomoću natpisa (naziva odredišta) i simbola (strelice i piktogrami) i bojom osnove znaka.

Vođenje saobraćaja saobraćajnim znakovima se ostvaruje:

vođenjem saobraćaja po smeru kretanja i

vođenjem saobraćaja po saobraćajnim trakama. 

13

Prvim načinom naznačuje se samo smer kretanja, bez obzira na način korišćenja kolovozne površine, odnosno samo se označava da se prema datom odredištu treba kretati pravo ili, pak, uz desno ili levo skretanje.

Drugim načinom, osim smera kretanja, naznačuje se i saobraćajna traka koja se koristi za kretanje ka datom odredištu. Osim toga, ovim načinom se ukazuje i na način korišćenja pojedinih ili svih traka za kretanje do odredišta (na prilazu raskrsnici ili na mestima gde se javlja veći broj traka). 

Sistem za vođenje saobraćaja znakovima obaveštenja predviđa četiri stepena obaveštenja, i to:   - prethodno obaveštenje (I stepen),

- obaveštenje o prestrojavanju (II stepen),

- obaveštenje o skretanju (III stepen) i

- potvrdno obaveštenje (IV stepen). 

Svaki od navedenih stepena obaveštavanja ima jasno određenu funkciju u sistemu, koja je sadržana u njegovom nazivu, kao i određene grupe znakova koji su nosioci tih funkcija.

U novije vreme, sve kompleksniji načini prenosa poruka i oblikovanje informacija neophodnih učesnicima u saobraćaju čine sistem vođenja saobraćaja, koji se može posmatrati preko tri nivoa, i to: standardna putokazna signalizacija (I nivo), jednosmerni sistemi za komunikaciju sa vozačima (II nivo) i dvosmerni sistemi za komunikaciju sa vozačima (III nivo).

Drugi i treći nivo su tek u uvođenju, u domenu tzv. novih tehnologija upravljanja saobraćajnim tokovima; stoga je prvi nivo danas najšire zastupljen.

Usmeravajući znakovi daju prethodna, veoma važna obaveštenja koja ne iziskuju neposrednu reakciju odnosno odgovor korisnika. Svrha im je da daju obaveštenja o mogućim pravcima kretanja, a, eventualno, i dodatne informacije (broj kilometara, broj puta, značaj puta, rastojanje do raskrsnice i sl.).

14

Inače, vozačka populacija je različito upoznata sa sistemom puta koji koristi. Vozači koji poznaju određeni put (ili deo mreže) uglavnom se oslanjaju na svoje pamćenje, jer već poseduju "subjektivnu mapu", koju delimično dopunjuju znakovima usmeravanja za vreme korišćenja puta.

Međutim, često te tzv. kognitivne mape, odnosno, interna reprezentacija okoline nisu potpune, te je neophodno sekvencijalno dopunjavanje aktuelnim informacijama na samom putu.

Naime, pri potpunom nepoznavanju određenog puta neophodno je korišćenje karte puteva kao prvog izvora informacija; da drugi izvor predstavljaju usmeravajući znakovi.

Putokazi su konvencionalne oznake mesta, utisnute na putokaznu tablu, gde se odgovarajućom strelicom određuje usmerenje (kada putokaz ima završetak u obliku strelice) ili, pak, postoji oznaka na putokaznoj tabli sa ucrtanom strelicom za usmerenje.

U prvom slučaju reč je o putokaznoj tabli postavljenoj najčešće pored kolovoza, a u drugom slučaju najčešće je reč o putokaznoj oznaci postavljenoj iznad kolovoza.

Za obe varijante putokaznih oznaka postoji potreba za što kraćim vremenom očitavanja, da bi se dobila kvalitetna informacija o putokazu, odnosno odredištu.

Kako je reč o tekstualnim oznakama, to vreme prijema poruka počinje od trenutka kada su one čitljive.

Kao i kod ostalih saobraćajnih znakova, čitljivost je uslovljena budnošću vozača, njegovim subjektivnim stavovima i, posebno, veličinom i oblikom slova na putokazu.

Zbog zahteva očitavanja sa veće udaljenosti na putevima sa većim dozvoljenim brzinama, veličina slova treba da bude veća da bi se znak mogao čitati sa veće udaljenosti. 

Poteškoće u snalaženju i usmeravanju vozača se naročito javljaju na skučenim prostorima pri povećanoj koncentraciji objekata, saobraćajnih sredstava i ljudi (sajmovi, industrijske zone, terminali i sl.).

Dewar i dr. (1977) opsežno su proučavali usmeravajuće znakove na aerodromima praćenjem saobraćaja u određenom vremenskom intervalu, te registrovanju mišljenja učesnika u saobraćaju o postojećim putokaznim oznakama. Tako je izmerena reakcija od 1,813 sekunde za jedan putokazni znak, dok je za 8 putokaznih znakova izmerena reakcija bila 4,645 sekundi, što govori o značajnom povećanju vremena reakcije, zavisno od broja postavljenih putokaznih znakova, odnosno stepena opterećenja. 

15

Posebno su značajni tzv. dijagramski usmeravajući znakovi, koji, u stvari, predstavljaju kombinaciju informacija koje se daju tekstualno i grafički.Ovi znakovi sadrže dva osnovna elementa: dijagram (koji predstavlja prostornu situaciju puteva) i oznaku smera, mesta ili druge važne podatke. Dijagram se u većini slučajeva sastoji od jednog stabla koje se račva, sa strelicama na kraju, povezanim sa oznakama odredišta, s tim što strelice mogu biti u raznim smerovima. Linije ili grane reprezentuju puteve sa različito ucrtanim debljinama, kojima se predstavljaju putevi različite važnosti. Na tim linijama mogu se, eventualno, nalaziti znaci zabrane kretanja, opasnosti ili, pak, znak parkiranja kao dodatne informacije za pojedine pravce, odnosno usmerenja. 

Dijagramski znakovi su složeni i heterogeni (bilo sa aspekta dijagramske strukture ili prema broju oznaka). Dimenzije su uglavnom nestandardizovane, pa ne postoji definisan odnos između količine informacija koje se znakom daju i veličine table na kojoj se daju.

Postavljaju se, u principu, ispred glavnih raskrsnica kao prethodna obaveštenja za izbor određenog puta. 

S obzirom na to da ovi znakovi ne zahtevaju neposredne odgovore, već odgovore posle izvesnog vremena, to za proces registrovanja, osim perceptivnih momenata, podrazumeva i proces pamćenja. Dakle, osim opažanja dijagramskog znaka, potrebno je da se poruka zadrži u pamćenju kraći ili duži vremenski period. Kroz dijagramsku prezentaciju u vertikalnoj se ravni daju uglavnom simbolizovane informacije o odgovarajućoj putnoj mreži, koja je u stvarnosti u horizontalnoj ravni, što za vozače predstavlja određenu teškoću, jer zahteva izvestan smisao i sposobnost za relativno brzu prostornu orijentaciju. Navedene karakteristike dijagramskih znakova pokazuju da postoje određene poteškoće u njihovom očitavanju. Monkwas je u Francuskoj (l975, l977) najviše istraživao ove znakove. Istraživanja su pokazala da je, osim veličine i tipova oznaka, kritičan faktor čitljivosti - jednostavnost dijagramske oznake. Zbog prenatrpanosti dijagramske table, većinom se javljaju greške u očitavanju, jer dolazi do perceptivnog preopterećenja. Takođe, pokazalo se da je pet maksimalni broj oznaka mesta koje se mogu predstaviti na jednom pravcu.

Percepcija dijagrama, odnosno grafičke interpretacije je funkcija strukture dijagrama. Naime, postoje forme koje se pri ostalim jednakim uslovima bolje prepoznaju od drugih.

16

Tako je Monkwas pokazao da se najbolje prepoznaju forme sačinjene od krakova (slika a, b) , a najslabije kružne forme (slika c, d). Ovi rezultati, koji su suprotni očekivanju da se bolje opažaju i pamte simetrične i kružne forme, objašnjavaju se time što elemenat simetrije umanjuje perceptivni kontrast na mestu gde treba da bude postavljen traženi putni pravac.

8. Izrada elemenata vertikalne signalizacije

Vertikalni saobraćajni znak se sastoji od podloge znakova (obično je to aluminijum ili plastika), elemenata za pričvršćivanje i vešanje znaka, te stuba (nosača, držača) znaka.

Dakle, reč je o složenom proizvodu različitih elemenata, koji su rezultat različitih stepena tehnologije, ali koji kao celina moraju da udovolje zahteve kvalitetne svetloodbojnosti, zalepljenosti za podlogu, izdržljivosti na udar, i dejstvo vremenskih uticaja, otpornosti na uticaj soli (primorski krajevi), i na prljanje i sl. Pri izradi elemenata vertikalne signalizacije moraju biti zastupljeni određeni tehnički uslovi kako bi znakovi bili što kvalitetniji i što trajniji.

Kod običnih (nereflektujućih) znakova, primenjene boje treba da su matirane (bez sjaja), da znakovi ne bi blještali i zaslepljivali vozače noću, a kolorimetrijska svojstva ugrađenih materijala treba da su u granicama propisanim standardom.

Primenjene retroreflektujuće materije moraju imati standardom propisana fotometrijska svojstva.

Metalni elementi, kao i delovi za montažu, moraju biti izrađeni od nerđajućih materijala i adekvatno zaštićeni.

Kod osvetljenih znakova (bilo vlastitim - unutrašnjim ili spoljnim osvetljenjem), svetlosni izvor treba da bude izveden tako da obezbedi ravnomerno osvetljenje cele površine lica znaka. Posebno se mora voditi računa o tehnologiji izrade sistema osvetljenja radi održavanja te zaštite od atmosferilija.Inače, na poleđini znaka proizvođač je dužan da da osnovne podatke o proizvodu. Osnovni podaci obuhvataju šifru znaka, naziv i sedište proizvođača, mesec i godinu proizvodnje, mesec i godinu ugradnje, nazivni napon i snagu (za osvetljene znakove) i oznaku standarda po kome je urađen znak. 

17

Dakle, elementi vertikalne signalizacije treba da budu izrađeni od visokokvalitetnih svetloodbojnih materijala, da budu aplicirani (naneti) na visokokvalitetnu podlogu i da u svemu poštuju odgovarajuće standarde i normative o njihovom vizuelnom izgledu.

Treba naglasiti da, ma koliko da je kvalitetan materijal upotrebljen, on ne može da bude večit.  

Iskustva pokazuju da se za saobraćajne znakove u eksploataciji (podaci se odnose samo na svetloodbojne i druge materijale od kojih se izrađuje lice znaka) može očekivati sledeća trajnost, a da ispunjavaju svoju funkciju: - obojeni ...................................................................... oko 7-8 godina, - svetloodbojni materijal, tip I (slaba retrolefleksija).. oko 7-8 godina, - svetloodbojni materijal, tip II (jaka refleksija) ........ oko 9-11 godina, - sa unutrašnjim osvetljenjem .. . ................................ ko 11-13 godina. 

Pravilno izabran i kvalitetan svetloodbojni materijal čini osnovni elemenat za dobru uočljivost i vidljivost saobraćajnog znaka. Prema jasno preciziranim odredbama kvaliteta, visokokvalitetna svetloodbojna folija mora se sastojati od optičkih sočiva dodatih sintetičkoj smoli i biti ugrađena na ravnu spoljašnu površinu. Savremeni način proizvodnje saobraćajnih znakova podrazumeva naročite tehnološke postupke nanošenja specijalizovane svetloodbojne folije na podlogu znaka. Folija mora biti premazana trajnim lepkom koji se aktivira pritiskom ili toplotom. Boje folije moraju odgovarati bojama za saobraćajnu signalizaciju, koje su jasno propisane. Osim toga, ta visokokvalitetna folija mora da obezbedi i odgovarajući stepen retrorefleksije u trenutku kada je nova (i pre postavljanja na put), kao i posle određenog perioda eksploatacije, što se utvrđuje preko pripadajućeg minimalnog koeficijenta retrorefleksije.

Karakteristika retroreflektujuće materije je da deo svetlosti koja na nj pada odbija u pravcu izvora svetlosti. Jačina (količina) odbijene svetlosti zavisi od jačine izvora, ali i od materijala od koga se odbija.  

Prema tome dešavaju se tri vrste refleksije: ogledalska difuzna retrorefleksija a- ogledalska, b- difuzna, c- retrorefleksija

18

Ogledalska i difuzna refleksija su nepoželjne sa aspekta vizuelnog prijema informacija sa elemenata signalizacije, dok je retrorefleksija poželjna, a ostvaruje se ugradnjom u lice znaka posebnih staklenih kuglica, odnosno prizmatičnih reflektora.

Danas su u komercijalnoj primeni tri vrste retroreflektujućih materija koje se proizvode u svim bojama i koje se koriste u saobraćajnoj signalizaciji. Izrađuju se u vidu folija, čija je debljina od 0,14 do 0,22 mm. Materijali koji se primenjuju za izradu saobraćajnih znakova su uglavnom na bazi sferičnih reflektora, odnosno kuglica malih dimenzija (od 0,01 do 0,1 mm) koje se zalivaju u postojan transparentni materijal.

  Materijali su klasifikovani u tri klase (slika 1.14): - materijal klase I (inžinjering folija), - materijal klase II (folija visokog intenziteta) i - materijal klase III (dajamond folija).

Materijal klase I , staklene kuglice su ulivene u transparentnu plastiku koja sprečava izloženost sočiva atmosferilijama i ograničava uticaj sunčevih zraka na efekte retrorefleksije.

Materijal klase II, sočiva su ugrađena (nalepljena) na plastični nosač, čija je površina zaštićena posebnim slojem radi zaštite od uticaja sunca, atmosferilija, čestica prašine i sl. Reč je o materijalu visokog sjaja.

Materijal klase III, razvijen je na bazi prizmatičnih reflektora i, u stvari, predstavlja dogradnju materijala klase II. Ovaj materijal još nije klasifikovan prema međunarodnim standardima, ali je taj proces u toku.

S obzirom na to da se u praksi često pominje termin: zadovoljavajući saobraćajni znak, treba reći da je to znak kod kojeg kvalitet svetloodbojne (retroreflektujuće) folije ne bi trebalo da bude pogoršan uticajem prirodnih uzroka (do stanja da gubi svojstva koja su mu namenjena kada se gleda iz vozila u pokretu pri normalnim uslovima za vožnju). Retroreflektujući saobraćajni znak, u vertikalnom položaju i proizveden prema uputstvima proizvođača reflektujuće folije, mora da ispunjava svoju ulogu pod normalnim klimatskim uslovima kakvi vladaju u našem podneblju oko deset godina.

Osim toga, razna mehanička oštećenja ili izvođenja iz položaja u kome on pruža maksimum svojih svojstava, kao i nepridržavanje uputstava prizvođača u pogledu izbora boje ili postupka aplikacije, pa i postavljanja znaka na nosač, zasigurno znatno umanjuju njegovu efikasnost.

19

9. Održavanje vertikalne signalizacije

Kvalitetno održavanje vertikalne signalizacije značajno utiče na njenu efikasnost i trajnost, pa su neophodni stalna kontrola elemenata signalizacije i preduzimanje neophodnih mera održavanja.

Sam proces održavanja elemenata vertikalne signalizacije može se sagledati kroz: neposredno održavanje i formiranje tzv. inventara signalizacije .

Neposredeno održavanje se ostvaruje kroz:

vizuelnu kontrolu signalizacije, merenje retrorefleksije, merenje koordinata boja, redovno čišćenje i održavanje.

Vizuelna kontrola je neophodna radi ustanovljavanja vidnih promena na znaku. Premda je reč o najjednostavnijoj metodi, ona je nezamenjiva, jer se njome uočavaju sve fizičke deformacije i oštećenja, kao i ostale promene na znaku.

Merenje retrorefleksije se obavlja periodično (nakon jedne, odnosno dve godine eksploatacije), uz vođenje detaljne evidencije. Ovim merenjima se utvrđuje trenutno stanje retrorefleksije znaka i upoređuje sa standardom propisanim vrednostima, na osnovu čega se donose dalje odluke u domenu održavanja. Merenja se vrše specijalnim uređajima (retroreflektometrima) direktno na terenu. .Merenje koordinata boja većinom se obavlja u specijalizovanim laboratorijama, dok se na terenu mogu vizuelno konstatovati pojave izbledelosti boja na znakovima.

Čišćenje (pranje) i redovno održavanje su najvažniji vid održavanja. Retroreflektujući znakovi, kao i znakovi sa vlastitim osvetljenjem, peru se blagim rastvorima neagresivnih sredstava.

Razne popravke i zamena dotrajalih delova, odnosno celih znakova, spadaju, takođe, u domen održavanja. To je posebno važno kod znakova sa vlastitim osvetljenjem, jer je često potrebno da se menjaju pregorela rasvetna tela, odnosno delovi instalacije. Tako se formira ažuriran tzv. saobraćajni putni katastar. 

 

20

Formiranje baze podataka o signalizaciji podrazumeva ažurno registrovanje, lokalizaciju i pribavljanje informacija o signalizaciji na putevima, kao i stanju održavanja puteva. Tako se formira ažuriran tzv. saobraćajni putni katastar. 

Za izradu pomenutog katastra posebno je značajna registracija podataka o: signalizaciji na mreži, režimu saobraćaja, kategorizaciji mreže, stanju saobraćajnih površina i zelenila, načinu obrade i pohranjivanja podataka, načinu korišćenja podataka i načinu ažuriranja podataka.Katastar se formira ručno, laboratorijskim vozilima i kombinovano. Zbog toga je razrađen čitav niz pomoćnih obrazaca za prikupljanje i sistematizaciju podataka. U novije vreme, razvijene su, na bazi savremenih informacionih sistema, tzv. GIS tehnologije (Geografski informacioni sistemi), koje uz pomoć različitih računarskih programa i korišćenjem različitih baza podataka, omogućavaju izradu, čuvanje i korišćenje različitih digitalnih karata o putnoj mreži uopšte.

 

21