TEHCİR KARARI ÜZERİNE AMERİKA KAMUOYUNDA ERMENİ … 24/05- Mahir.pdfilerlemesini kolaylaştırmaları idi. Çanakkale savaşlarının yaşandığı dönemde Ermeniler Osmanlı

ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar), s.s.87-107

87

* AtatürkİlkeleriveİnkılapTarihiUzmanı,([email protected]).

TEHCİR KARARI ÜZERİNE AMERİKA KAMUOYUNDAERMENİ PROPAGANDASI

Mahir KÜÇÜKVATAN*

ÖzetErmenilerin I. Dünya Savaşı yıllarında İtilaf devletleri ile işbirliği yapmaları

nedeniyleOsmanlıİmparatorluğutehcirkararınıalırveErmenilericephegerisinitehlikeyedüşürmeyecekleri bölgelere sevk eder. Osmanlı İmparatorluğunun tehcir kararı ErmenipropagandasıiçinbüyükbirkaynakhalinegelerekABDkamuoyunungündemineyerleşir.Tehcir uygulaması süresince ABD kamuoyunu meşgul eden Ermeni propagandası,uygulamanın sona ermesiyle giderek önemini yitirir veABDkamuoyunun gündemindençıkar.

Anahtar Kelimeler: Ermeni Tehciri, Propaganda, Osmanlı İmparatorluğu, Amerika Birleşik Devletleri.

ARMENIANPROPAGANDAINTHEUSATRIGGEREDBYTHEDEPORTATIONOFTHEOTTOMANARMENIANS

AbstractDuringWorldWarI,whentheOttomanArmenianscollaboratedwiththeEntente

Powers, theOttomanAdministrationpassed theDeportationLawandstarted toevacuatethemtotheareaswheretheywouldnotbeabletoposeathreattotheOttomanArmyservicearea.ThedeportationdecisionthusbecameagreatsourcefortheArmenianpropagandaintheUSandreceivedagreatdealofpublicattention.ThroughouttheimplementationoftheDeportationLaw,theArmenianpropagandacontinuedtoreceivepublicattentionintheUS.However,when implementationended, itgraduallydieddownandpublic interest in theissuefaded.

Keywords: Armenian Deportation, Propaganda, Ottoman Empire, United States Of America.

Mahir KÜÇÜKVATAN

88

ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)

Giriş

Osmanlı İmparatorluğunun çok uluslu yapısı içerisindeki azınlıklarzaman içerisinde büyük devletlerin onun iç işlerine karışabilmesine imkânsağlayanunsurlarhalinegelmişlerdi.AmerikaBirleşikDevletleri(ABD)OsmanlıDevleti’ndeki azınlıkları ve azınlıkların bağlı oldukları din ya damezheplerikonuederekmenfaateldeetmeyarışınadiğerbüyükdevletlerdengeçbaşlamıştı.ABDgeç başladığı bu yarışta kendisine hedef olarak Ermenileri seçmişti. Buülkenin misyonerlik faaliyetleriyle nüfuz etmeye çalıştığı gayrimüslim tebaaarasındaErmenilerinenbaştayeralmasınınikiönemlinedenibulunmaktaydı.ABD ile Osmanlı Devleti arasında 1830 yılında yapılan ticaret anlaşmasıuyarınca,ABDOsmanlıDevletindeçalışacağısimsarlarıkendisiseçebilecekti1.OdönemdeOsmanlıticaretindeRumların,YahudilerinveErmenilerinkonumlarıdeğerlendirildiğinde, ABD’nin Osmanlı Devleti içerisindeki Rum ve Yahuditoplumlarıüzerindemisyonerlikfaaliyetleriyürütmesipekolasıdeğildi.ABDbudeğerlendirmelerleOsmanlıDevletiiçerisindekiticariilişkileriniErmenilerimerkez alarak kurdu. O dönemdeki Osmanlı Ermenilerinin sosyal yapılarıdeğerlendirildiğinde, Ermenilerin diğer azınlıklara kıyasla kendi toplumlarıiçerisindekieğitimprobleminiçözememişolduklarıgözlemlenmekteydi.Ermenitoplumundamerkezi vekontrollübir eğitim sistemininmevcut olmamasınındışında,Ermenilerbatılıvelaikeğitimtarzınakarşıbirarayışiçerisindeydiler2.Ticari bağlantılarla temelleri atılan ilişkilere Ermenilerin eğitim konusundakiihtiyaçlarıdaeklenince,AmerikalımisyonerlerkendilerinenüfuzalanıolarakErmenileriseçtiler.

I. Dünya Savaşı yıllarına gelindiğinde ABD-Ermeni ilişkileri yaklaşıkyüzyıllık bir geçmişe sahip olmuştu. Yüzyıllık süreç içerisinde ABD-Ermeniilişkileri artarak devam ederken Osmanlı tebaası olan pek çok halk batılıdevletlerin desteği ile bağımsızlıklarını kazanmıştı. Bağımsızlık fikirlerininalevlendiğibuyıllardaOsmanlıDevletinideiçerisinealanbirsavaşınbaşlamasıErmenilerinzihinlerindebağımsızlıkfikirleriningüçkazanmasınanedenoldu.Ermenilerin bağımsızlık fikirleri çıkarlar doğrultusunda büyük devletlerdenyoğundestekgörüyordu.SavaşsebebiyleOsmanlıDevletindeseferberlikilanedilmişti.SeferberliğinilanıilebirlikteErmenilerorduyakatıldılarvesilahlarıile birlikte firar ederek düşman tarafına geçmeye başladılar3. Rusların planıErmenilerinOsmanlı ordusunun arka saflarını emniyetsiz hale getirerek Rusilerlemesini kolaylaştırmaları idi. Çanakkale savaşlarının yaşandığı dönemdeErmenilerOsmanlıDevletiniikicephearasındabırakmakvezayıflatmakiçin15

1 ŞenolKantarcı,Amerika Birleşik Devletlerinde Ermeniler ve Ermeni Lobisi,LalezarKitabevi,Ankara,2007,s.49.

2 EsraDanacıoğlu,“Osmanlı İmparatorluğu’ndaAmerikanBoardOkulları veErmeniler”,ÇTTAD,C.3,S.9-10,2000,s.135.

3 EsatUras,Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi,BelgeYay.,İstanbul,1976,s.608.

ÇTTAD, XII/24, (2012/Bahar)Tehcir Kararı Üzerine Amerika Kamuoyunda Ermeni...

89

Nisan1915tarihindeVan,ÇatakveBitlis’teayaklandılar4.Ermenilerbaşlattıklarıayaklanmalarda bölgedeki Türklere karşı katliamlar gerçekleştirirlerken,yaşananlarınABD’ndekiyansımalarıgerçeklerintamaksiyönündeoldu.

Tehcir Kararı Öncesinde Ermeni Propagandası

ErmenilerinVan’dakiisyanlarıilebirlikteABDkamuoyuTürkiye’dekiErmenilere karşı ilgisini arttırmış ve basın yayın organlarında sıklıklaErmenilerden bahsedilmeye başlanmıştı. Ermenilerin isyan hareketlerinehaklılık kazandırmak adına Ermenilerin yaşadığı yerlerdeki nüfus oranlarıgerçekteolduğundanfarklıgösterilmekteydi.Diyarbakır,Van,Harput,Elazığgibi yerlerde nüfusun büyük çoğunluğunu Ermenilerin oluşturduğu ve bubölgelerde Türklerin kendilerini ev sahibi gibi hissetmelerinin yanlış olacağıifadeediliyordu5.AyrıcaErmenilerinVan’dabaşlayanveçevreilleredeyayılanisyanlarıTürklerinErmenilerezulmüolaraknitelendiriliyordu.VanbölgesindeTürklerinveKürtlerinErmeniköyleriniyıktıkları6,saldırılarda5.000ile10.000arasındakiHıristiyan’ınkatledildiğive850ErmenikadınınınKürtlertarafındanköleolaraksatıldıklarıiddiaediliyordu7.HaberkaynaklarısaldırılardaTürkveKürtlerinVan’a17.000topatışıyaptıklarını,ErmenisavunmasınınzayıfladığınıveVan’dabulunanotuzAmerikalımisyonerinhayatlarınıntehlikedeoluğunubelirtiyordu8. Çatışmalarla ilgili olarak yapılan haberlerde Ermenilerinmasum oldukları vurgusu yapılmaktaydı. Bu masumiyet nitelemesine; birde türlükötülüklerekarşı onlarınkendilerini savundukları yönündebirkanıeklenmekteydi. Ermenilerin dışındaAmerikalımisyonerlerin hayatlarının datehlikedeolduğunavurguyapılıyordu.BununnedeniiseErmeniolaylarınailgigöstermeyen kesimlerin duruma olan ilgilerini arttırmaya çalışmaktı. Ayrıcauygulamaya başlanılan karşı propaganda da Türk yönetimi karalanmayabaşlanmıştı.MevcutyönetiminII.Abdülhamitrejiminibenimseyerekazınlıklarüzerinde baskı uyguladığı iddia ediliyordu9. Osmanlı Devletinin Ermenilereuyguladığı iddia edilen baskının sadece Anadolu’da değil İstanbul’da dauygulandığı, Ermeni ileri gelenlerinin tutuklandığı ve hatta bu Ermenilerarasındabirmeclisüyesinindebulunduğuhaberleriyapılmaktaydı10.

Ermeni sorunu sadece ABD kamuoyunun değil aynı zamanda ABDdışişlerinin de gündemindeydi. ABD’nin İstanbul Büyükelçisi olan HenryMorgenthaugelişmeleriyakındantakipediyordu.SavaşyıllarındabirçokdevletOsmanlıDevletiileolandiplomatikilişkileriniABDbüyükelçiliğiarabuluculuğu

4 HikmetÖzdemir,KemalÇiçek,ÖmerTuran,RamazanÇalık,YusufHalaçoğlu,Ermeniler Sürgün ve Göç,TTKYay.,Ankara,2010,s.58.

5 The Sun,2Mayıs1915,s.3.6 The Ogden Standard, 5Mayıs1915,s.5.7 The Sun, 8Mayıs1915,s.78 El Paso Herald,10Mayıs1915,s.1.9 Eastern Utah Advocate,7Mayıs1915,s.2.10 Medford Mail Tribune,7Mayıs1915,s.8.

Mahir KÜÇÜKVATAN

90


iledevamettirebileceğinideğerlendiriyordu.11.Diğerdevletlerinbuyaklaşımısayesinde ABD büyükelçiliğinin elde etmiş olduğu diplomatik avantajbüyükelçiMorgenthau’nunönemlibir siyasigüçhalinegelmesini sağlamıştı.Ayrıca elde edilen bu diplomatik arabuluculuk sıfatı; Osmanlı cephesindekitüm gelişmelere ABD’nin nüfuz etmesine de imkân sağlamaktaydı. ABDuluslararasıdengelerikendiçıkarlarıdoğrultusundakullanabilmenindışında,yaklaşıkyüzyıllıkmisyonerlikve ticaret ilişkilerininbulunduğuABD-Ermeniilişkilerinin savaş nedeniyle zedelenmesini istemiyordu. ABD diplomatikfırsatları kullanmaya başladığında Büyükelçi Morgenthau’nun; başta kendivatandaşlarıolmaküzerediğerülkevatandaşlarıiçindeendişeduyduğuifadeedildi12.MorgenthauTürkiye’ninABDileilişkilerinedostanebirşekildedevametmekistiyorsayabancılaraiyidavranmakzorundaolduğunainanmaktaydı13.ABD’ninErmenilerüzerindekiilgisibirandaABD’ninsavaşagirmeyeyaklaştığıkonusunda düşüncelerin artmasına neden olmuştu ki, ABD yönetimi savaşagirmemeyikonualanbirkararaldı14.

ABD gündeminde konu sıcaklığını korurken Van’da silahlananErmenilerTürkkuvvetlerinimeşgulederek1516/17MayısgecesiRuslarınVan’ıelegeçirmelerineyardımcıoldular16.ErmenilerileişbirliğiiçerisindeolanRuslarbir yandan Doğu Anadolu’ya askeri harekât düzenliyorlar diğer yandan daErmeniçıkarlarınahizmetedensiyasifaaliyetleriyürütmeyedevamediyorlardı.Siyasi faaliyetler kapsamında İstanbul’dakiRusBüyükelçisiABDyönetimineOsmanlıDevletindekiHıristiyanlarındurumlarıhakkındaİstanbulyönetiminebaskıyapılmasıyönündegörüşbildirdi17.Artanpropagandanınetkisiyleİtilafdevletleri bir açıklama yaparak Ermeni olaylarından Osmanlı yönetimini veyönetimleilişiğiolanherkesisorumlututacaklarınıaçıkladılar18.RuslarınVan’ıele geçirmeleri ve İtilaf devletlerinin destekleri Ermenileri cesaretlendirmişolmalıdırkiABD’ndeyaşayanbinkadarErmeniTürklerekarşıRusordusundasavaşmak üzere ABD’nden yola çıkmak için hazırlanmaya başladı19. ArtanErmeni milliyetçiliği ABD kamuoyunda da büyük yankılar yaratmayabaşlamıştı.ABDkamuoyunaTürklerinbinlerceErmeni’yikatlettiklerini,ErmenierkeklerininOsmanlıordusundagörevaldıklarınıvebunedenlegeridekalansavunmasızailelerininkatledildiğiniiddiaedenhaberleryayılmayabaşlamıştı.ABD basınına göre yüzyıllardır kültürlerini koruyan Ermeniler doğununBelçika’sıkonumundaydılarveErmenilereyapılanlarınbirbedeliolmalıydı20.11 Henry Morgenthau,Büyükelçi Morgenthau’nun Öyküsü, (Çev.Atilla Tuygan), Belge Yay.,

İstanbul,2005,s.107.12 The Ogden Standard,12Mayıs1915,s.10.13 HenryMorgenthau,a.g.e.,s.107.14 Evening Public Ledger,13Mayıs1915,s.2.15 El Paso Herald,17Mayıs1915,s.3.16 KemalArı,Birinci Dünya Savaşı Kronolojisi,ATESEYay.,Ankara,1997,s.145.17 New York Tribune,18Mayıs1915,s.4.18 The Sun,24Mayıs1915,s.2.19 The Washington Herald,26Mayıs1915,s.7.20 Evening Public Ledger,29Mayıs1915,s.8.


91

Tehcir Kararı Üzerine Ermeni Propagandası

ABD kamuoyunun Ermeni sorunu ile yoğun olarak ilgilendiği budönemdeOsmanlıyönetimicephegerisiningüvenliğinialmaküzereçalışmalaryapmaktaydı. Osmanlı Dâhiliyesi Ermenilerin Rusya ile işbirliği yaparakorduvehalk için tehlikeoluşturhalegeldiklerinideğerlendirerek,Ermenilericephegerisini tehlikeyeatmayacakları yerlere sevketmekararını aldı.Tehcirkararı 26 Mayıs 1915 tarihinde Dâhiliye Nezaretinden Sadarete gönderildi.Sadaret iseDâhiliyeNezareti tarafındangönderilenkararı29Mayıs tarihindeVükelaMeclisine sevk etti.VükelaMeclisinin 30Mayıs 1915 tarihindekararıonaylaması üzerine Ermeni tehciri resmen uygulamaya konuldu21. OsmanlıDevletinintehcirkararınıalmasıveuygulamayakoymasıABD’ndesüregelenErmenipropagandasıiçinyenivebüyükbirkaynakoluşturmuştu.

Kullanılan propaganda malzemelerinin büyük çoğunluğunu yaşananyadayaşandığıiddiaedilenolaylardagörgüşahidiolduğuvarsayılankişilerinifadeleri oluşturmaktaydı. Bir Kürt görgü şahidinin ifadelerine göre Muşbölgesindebirpolisşefinin“Savaştayız; Ermeniler Rusların arkadaşı, bu yüzden ne kadar az kalırlarsa o kadar iyi”sözlerinisarfettiğiiddiaedilmekteydiveaktarılanifadelerABDbasınıtarafındanustalıklakullanıldı.Aynıdönemdeİstanbul’dakiABDBüyükelçisiMorgenthauiseABDhükümetininErmenilereyardımetmesiiçin girişimlerde bulunmaya devam etmekteydi.Morgenhau’ya göre doğudaaçlık tehlikeli seviyeleregelmiştive insanlarkendilerineyardımedilmesi içinyalvarmaktaydılar. Ayrıca bölgede Amerikalı misyonerlerinin çalışmalarınadevamettikleribilgisidediğerifadelerinarasınaeklenmişti22.Morgenthau’nunErmenilereyardımyapılmasınıistemesindenkısasüresonraaynıkonubirkezdeAmerikanMisyonerlerYönetimitarafındandilegetirildi.MisyonerlerYönetimibölgeye yardımgönderilmesinin gerekliliğinden bahsederken konuyu sadeceErmenilerolarakelealmadıveMüslümanlarındaaçlık içerisindeolduklarınıvurguladı23. Misyonerler açlığın yanında salgın hastalıkların bölge insanlarıarasında çok yaygın olduğu ve bölgede kırk bin kişiye bir doktor düştüğübilgilerinideveriyorlardı24.Odönemdebüyükbirtifüssalgınıvardıvehastalıksavaşşartlarıiçerisindekontrolsüzhalegelmekteydi25.

TehcirkararınınuygulamayakonulmasıilebirlikteABDkamuoyundakiErmenipropagandasındabüyükbirartışsözkonusuoldu.ErmenilerOsmanlıDevletinin cephe gerisini tehlikeye düşürmeyecekleri bölgelere taşınırkenbu durum ABD basınına olduğundan farklı yansıyordu. ABD basınınagöre; Ermeniler Osmanlı yönetimi içerisinde şimdiye kadar hiç böyle zulme

21 Türk-Ermeni İtilafı Belgeler,TBMMSanatveYayınKuruluYay.,Ankara,2007,s.74.22 The Washington Herald,6Haziran1915,s.1.23 The Sun,12Haziran1915,s.2.24 New York Tribune,28Haziran1915,s.2.25 Honolulu Star Bulletin,03Temmuz1915,s.17.

Mahir KÜÇÜKVATAN

92


uğramamışlardı.SistematikolarakevlerindentahliyeedilenErmenilerinevleriyıkılıyordu.ErmenileraçlıkyadakılıçkorkusualtındaKonyayakınlarındaki,yukarıMezopotamya’daki veArabistan’daki çöllere ölüme götürülüyorlardı.Geri kalan Ermeniler ise Kürtler tarafından soğukkanlılıkla öldürülmekteya da Türk yönetimi tarafından yargılanmadan asılmaktaydılar26. SadeceDoğu Anadolu’daki Ermeniler değil diğer bölgelerdeki Ermeniler de küçükgruplaraayrılarakuzakbölgeleresevkediliyorlardı.SondönemdeÇanakkalebölgesinden56.000,Büyükada’dan10.000veİzmitbölgesinden6000kişisevketabitutulmuştu27.

AynıgünlerdeTürkkarşıharekâtıileRuslarveErmenilergeriçekilmeyebaşlamışlardı. Rus geri çekilmesi ABD basınında Türklerin yıkımı olarakgösterilirken, bu duruma örnek olarak Başkale veriliyordu. Başkale’nin iyimağazaların,Avrupamobilyalarıiledöşenmişikikatlıevlerinbulunduğugüzelbiryerolduğundan,ancakşuanBaşkale’debirtekinsanınbileyeralmadığındanbahsediliyordu.İddialaragöreBaşkale’dekiErmenilerküçükgruplaraayrılarakgöçettirilirlerkenkadınlarKürtbeylerininharemleriarasındapaylaşılmışlardı28.Türk birliklerinin Van’a yaklaşması sonrasında Ermeniler Rusya’ya doğrukaçmayabaşlamışlardı29.BasınTürklerinBitlisveçevresinden9.000Ermeni’yitoplayarakDiclenehrininyanınagötürdüklerini,budaraherbirErmeni’yitektekkurşunadizdikleriniveardındankaçmayaçalışanbinlerceErmeniiçinbukatliamıtekrarladıklarınıiddiaediyordu.HaberlerindevamındaTürklerindörttaburununMuşbölgesinegönderildiğivebölgedeki12.000Ermeni’ninhepsiniöldürmeleriiçinemiraldıklarıyeralmaktaydı.DiğeriddialariseDiyarbakır’davar olan tüm Ermenilerin öldürüldüğü yönündeydi30. Birer propagandamalzemesi niteliğinde yayımlanan bu abartılı ifadeler Ermeni çıkarlarınatam anlamı ile hizmet etmekteydi. Aynı dönemde Osmanlı yönetimi tehciruygulaması hakkında kararlar almaktaydı.Osmanlı yönetiminin tehcire tabiitutulanErmenilerinmasraflarınındevlet tarafındankarşılanması, sevkedilenErmenilerinemniyetlerininsağlanmasıvesevkedilenleresaldıranlarınşiddetlecezalandırılması yönünde aldığı karar, Türkler hakkındaABD basınında yeralan iddiaları çürütür nitelikteydi31. Türkler hakkında karalamalar devamederkenErmenileridestekleyenyadahaklıgösterenpropagandalaradadevamedilmekteydi.Van’dakiRusişgalisırasında1.000kadarErmeniTürkkuvvetleriile çarpışmışlardı. 1.000 kişilik Ermeni grubunun sadece 150 kişi kadarıRusyaErmeni’siidi.ErmenigrubunungerikalankısmınıABD’ndengelenikikişi, Çin’den gelen bir kişi ile Bulgaristan ve Romanya’dan gelen Ermenileroluşturmaktaydı.BuErmenilerarasındaNewYork’taiyibirişiolmasınarağmen26 New York Tribune,12Temmuz1915,s.2.27 Omaha Daily Bee,13Temmuz1915,s.1.28 Hopskinsville Kentuckian,15Temmuz1915,s.1.29 KemalArı,a.g.e.,s.163.30 The Sun,23Temmuz1915,s.3.31 RecepKaracakaya,Kaynakçalı Ermeni Meselesi Kronolojisi(1878-1923),T.C.BaşbakanlıkDevlet

ArşivleriGenelMüdürlüğüOsmanlıArşiviDaireBaşkanlığıYay.,İstanbul,2001,s.128.


93

işinibırakarakErmeniçetelerinekatılanbirErmeniolduğugibi;Petrograd’daarkeoloji Profesörü olan, Yalta’da Ermenice öğretmenliği yapan ve Beyrut’taAmerikanokulundaeğitimgörerekcerraholanErmenilerdevardı.ErmenilerinOsmanlıDevletinekarşısavaşmakiçindünyanınfarklıyerlerindengelmelerininyanısırabirçoğununsavaşsonrasındaABD’neyerleşmekistemeleriiseoldukçadüşündürücüdür32.

Tehciruygulamalarıdevamederkenkatliamhaberleridebasındayeralamayadevamediyordu.İddiayagöreZeytun’daErmenilerOsmanlıordusunakatılmayıreddetmişlerdi.BununüzerineTürkbirlikleriZeytun’agönderilmişve Türkler ile Ermeniler arasında çatışma çıkmıştı. Çıkan çatışmalarda 300Türk askerinin öldürülmesi Türklerin Zeytun’a ezici miktarda yeni askeribirliklergöndermelerinenedenolmuştuveardındanZeytunErmenilerisürgünedilmişlerdi.Diğer iddialardaZeytun’unasıl sahipleriymişgibinitelendirilenErmenilerin imparatorluğun uzak köşelerine, çöllere, bataklıklara ve İrankörfezi bölgesine sürgün edildikleri ifade ediliyordu. Sürgün esnasında yaşlıErmenierkekleriaskerlerdendayaklaryemiş, çocuklaryolkenarlarınaölümeterk edilmişti. Kimi Ermenilerin acılarını dindirmek için çocuklarını sukuyularına attıkları da ifade ediliyordu. Ayrıca Büyükelçi Morgenthau’nunkanundışıyollarlaİstanbul’daki70.000Ermeni’ninTürklerinelindenkaçmasınayardımcıolduğudaaktarılanbilgilerarasındaydı.ErmenileryadaAmerikalımisyonerler dışında Türk yetkililerin yorum ve görüşlerine basında nadirenyer verilmekteydi. Tehcir uygulaması hakkında yorum yapan bir Türkyetkilisi; Ermenilerin sadece Van’da değil birçok yerde Ruslarla işbirliğindebulunduklarını,200.000kişininarasındansuçluolanlarınayrılmasınınmümkünolmadığını ve tehcir uygulamasına bu nedenlerle mecbur kalındığını ifadeetmişti33. Tehcir uygulamalarının kamuoyuna katliam olarak yansıtılmayadevam edildiği dönemde, Rus yetkililer Ermenilerin kendileri ile birliktesavaştıklarını ifade etmekte herhangi bir çekince duymuyorlardı34. ErmenilerkendilerineyapılangeneldışdesteğinyanındaABD’ndenözelolarakyardımdaistemekteydiler.BudoğrultudaErmenikilisesiErmenilerekarşıişlendiğiniiddia ettiği katliamları durdurması için ABD Başkanı Wilson’a bir mektupgöndererekçağrıdabulunmuştu35.

ABD basınında Ermeniler hakkında asılsız birçok haber yer almayadevam ederken36, garip bir şekilde Osmanlı Devletinin Ermeni olaylarının

32 Omaha Daily Bee,27Temmuz1915,s.4.33 The Washington Times,2Ağustos1915,s.10.34 New York Tribune,2Ağustos1915,s.2.35 Evening Public Ledger,2Ağustos1915,s.1.36 ZeytunErmenileriHınçakkomiteleriilebirliktehareketederekitilafdevletlerininişgallerini

kolaylaştırmak için isyanlar çıkartmışlar, askeri birliklere saldırmışlar ve haberleşmehatlarınazararvermişlerdi.Bkz.:AzmiSüslü,Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı,YüzüncüYılÜniv. yay., Van, 1990, s.71-72. İsyan hareketleri sonrasında Zeytun Ermenilerinin tehciruygulamasına tabii tutulmaları ise ABD basınında Türklerin Ermenilere zulmü olarakgösterildi.

Mahir KÜÇÜKVATAN

94


dış basına çıkmasını engellediğini ifade edenhaberlerde yapılıyordu37.AynıdönemdeNewYorkTribuneeditörüErmenimeselesihakkındauzunsoluklubir yazı yayınladı. Editöre göre; Türklerin kötüyönettiği ErmenilerAvrupalıkardeşleri tarafındanhayalkırıklığınauğratılmışlardı. JönTürklerErmenilerikatletme konusunda 300.000 Ermeni’yi öldüren Kızıl Sultan Abdülhamit’igeçmek üzereydiler. Kanlarına Alman virüsü girmiş olan Türkler Ermenitoplumundantamamenkurtulmak istiyorlardıvekatliamlarasadeceRuslarlasavaştıklarıyerlerdedeğilİstanbulvediğerbölgelerdededevametmekteydiler.Zeytun sürekli olarak Osmanlı Devletine başkaldırmıştı ve bu nedenle tümnüfusu hayvan sürüleri gibi sürülmüştü. Ermenilerin durumları hakkındaMorgenthauABDhükümetinibilgilendirmiştiancakçokfazlasonuçalamamıştı.Rusya ve Almanya Polonya’ya özerklik vermek konusunda söz verirkenTürkler Ermenileri tamamen yok etmekle tehdit ediyorlardı. Ayrıca editörOsmanlıyönetimindekiEnverPaşavearkadaşlarınıinsaniduygularvepolitikbilgelikten yoksun kişiler olarak niteliyor, katliamcı Hamit’in çocuklarındankurtulmanın tam zamanı olduğunu vurguluyordu38. ABD basınının TürklerhakkındakigörüşlerininkısabirözetiniteliğindekiyazıErmenipropagandasınınABD’ndenekadaryoğunbirşekildeyürütüldüğünügözlerönüneseriyordu.DiğerhaberlerdeErmenilerinTürkleriAvrupa’danatmak için İtilafdevletleriileaynısaftasavaştıklarındanbahsediliyor39,Türkordusununileriharekâtıile225.000Ermeni’ninKafkaslardaRusordusuarkasınasakladığıbelirtiliyordu40.ErmenilerinbulunduğucepheyeyakınbiryerdeKızılHaç içingörevalanveTolstoy’unkızıolanAlexandraiseyaşananlarhakkında“Hayatımda böyle ıstırap görmedim”ifadelerinikullanıyordu41.FarklıbiraçıdangözlemlendiğindeABDbasınıErmenilertarafındansadecekarapropagandaamaçlıdeğilorganizasyonamaçlı da kullanılıyordu. ABD’ndeki Ermeniler yardım kampanyalarıoluşturarak Rusya ve Osmanlı Devletindeki Ermenilere yardım etmeyeçalışıyorlardıveyapılanyardımlarınyeterligörülmemesinedeniyleyardımlarınartmasıiçinbasınyoluylaçağrılaryapılmaktaydı42.

ABD basınının geneli yaşanan olayları Ermeni çıkarları açısındandeğerlendirirken bazı haberlerde konunun ABD çıkarları açısından dadeğerlendirildiği görülmekteydi. The Sun gazetesi Ermeni sorunu nedeniylegerginleşen ilişkileri değerlendirerek ABD’nin Osmanlı Devletindekiyatırımlarından bahsediyordu. ABD basınında yoğun bir şekilde Ermenipropagandası olmasına rağmen The Sun gazetesinin Ermenilerin “Anarşist Hınçak” örgütünekatıldıklarınıveRusentrikalarıylaOsmanlıDevletinekarşıisyan ettiklerini ifade etmesi ABD’nin Osmanlı Devleti topraklarında kendi

37 The Washington Times,2Ağustos1915,s.1.38 New York Tribune,11Ağustos1915,s.6.39 The Intelliger,12Ağustos1915,s.1.40 Evening Public Ledger,13Ağustos1915,s.1.41 New York Tribune,22Ağustos1915,s.2.42 New York Tribune,22Ağustos1915,s.2.


95

çıkarlarını da değerlendirdiğini ispatlar nitelikteydi43. The Sun gazetesininhaberleri ABD kamuoyunun genelini yansıtmazken, New York Tribunegazetesi editörününyazdıklarıABDkamuoyundakiErmenipropagandasınınaslını temsil ediyordu. Editöre göre; Türkler en vahşi saldırılarını geridekalan korumasız kişilere karşı yapıyorlardı. Bebekler parçalara ayrılarak vekaynar sulara atılarak öldürülüyorlardı. Öldürülen bebekler gümüş tepsileriçerisinde aç annelerine geri veriliyordu. Ayrıca Türkler ve Kürtler doğalürünlerileüretilenlerimallarıdakullanılmazhalegetirerekErmenilerigıdasızbırakmaktaydılar. Cinayetler dünyadaki ilk Hıristiyanların torunlarına karşıişlenmekteydi. Ermeni krallığı ilk Hıristiyan krallığı idi ve insanlığın beşiğidurumundaydı.“Kendilerini çevreleyen devletler paganizm karanlığı içerisindeyken İsa’nın hakikatinin ışığı bu tarihi ülkeden yükseliyordu”.HıristiyanlıkhaçınasıkıcatutunanErmenilerMuhammet’inhilalikarşısındaeğilmeyi“asilce, dirençlice ve meydan okuyarak reddettiler”ifadeleriiseeditörünfanatizmderecesindekiErmeniyandaşlığını yansıtma şekliydi. Ermenileri överken Türkleri karalayan editöryazısının sonunda“Ermenilerin Hıristiyan aleminde hiç mi değeri yok? Ermeniler diğer ülkelerdeki Hıristiyan kardeşlerinin yardımlarını hak etmiyorlar mı?”sözleriileAmerikalılarınvicdanlarınısorguluyordu44.

TürklerisiyasetenyalnızbırakmakiçinyaşananolaylaraAlmanlarındakatliamgözüylebaktığıyansıtılmayaçalışılıyordu.BuamaçlabasındaTürkkarşıtıAlmanlarıngörüşlerineyerverilmekteydi.AlmanbiryetkilininaçıklamalarındaTürklerinHıristiyan ırkları yok ettikleri ve ölenlerin tek suçununMüslümanolmamakolduğuiddiaediyordu45.ZamaniçerisindeErmenipropagandasıdiniveetnikunsurlarındışındaekonomikunsurlarıdaiçermeyebaşlamıştı.ABD’ninTahran Büyükelçisinin ilettiği bilgilere göre Ermenilere ait mallar TürklertarafındansoyulmuştuveErmenilerintoplamzararı250.000Dolardı46.ABD’dekiErmeniYardımFonunailetilendiğerbirrapordaiseErmenilerinMezopotamyayabanınadoğrusürüldükleri,Kilikya’dakiErmenilerintamamınıngöçettirildiği,Erzurum,Trabzon,Sivas,Harput,Bitlis,Van,Diyarbakır,SamsunveUrfa’dan1.500.000 Ermeni’nin gönderildiği iddia edilmekteydi. Raporun devamındasürülenErmenilerinyalnızcaazbirmiktarınınistenilennoktalaravarabildikleri,Ermenilerin haberleşmelerine izin verilmediği ve yollarda her gün en az onkişininöldüğübelirtiliyordu47.

ABD’deyaşayanR.HashishianadındakiErmenibirterzininTiflis’tekiUrchain adındaki Ermeni bir Profesör ile mektuplaştığına dair doğruluğuşüphelibilgilerbasındayayınlanmıştı.MektuplaşmadaABD’ndeterzilikyapanR.Hashishian Tiflis’teki ailesi hakkında meraklanarak ailesine bir mektupgöndermişti.R.Hashishian’ınmektubunaHashishian’ınailesinitanıyanProfesör

43 The Sun,2Ağustos1915,s.2.44 New York Tribune,28Ağustos1915,s.6.45 The Washington Herald,5Eylül1915,s.10.46 The Washington Herald,5Eylül1915,s.1.47 New York Tribune,6Eylül1915,s.7.

Mahir KÜÇÜKVATAN

96


Urchaincevapyazmıştı.ProfesörmektuptaR.Hashishian’ınanne,baba,ikierkekkardeş ve bir kız kardeşinin öldürüldüğünü yazmıştı. İddiaya göre Türkleraileyeişkenceetmişlerdi.Ailebireylerininmengeneileparmaklarıparçalanmış,dişlerisökülmüştü.Ardındanatardamarlarıparçalanaraksokağaatılmışlarveoradakankaybındanölmüşlerdi.MektuptaHashishianailesidışındasokaklarınTürklerdenkaçamayacakkadarzayıfolaninsanlarıncesetleriiledoluolduğudayazılmıştı48.Ermenilerinvarlıkları,yaşadıklarıvetarihlerisürekliabartılıifadeleriçerisinde okurlara sunulan diğer haberler arasındaydı. The Public Ledgergazetesinin ifadelerine göre; Ermenilerin neredeyse tamamı Ermeni kilisesinebağlıydı ve Ermeni kilisesi Ermeniler için sadece dini ifade etmiyordu.Onlariçin kilise aynı zamanda vatanseverlik, kurtuluş için umut, eğitim ve adaletanlamlarınıdataşımaktaydı.St.GregorykilisesiAyaSofyakilisesindenbileeskibirkiliseydivekiliseAsya’dakibarbarlarakarşıHıristiyanlığınsiperiolmuştu49.

Ermeni olayları sadece ABD’ndeki diplomatik çevrelerden destekbulmuyordu. Sağlanan destekler arasında Rockefeller vakfının para yardımıyapması50 ile Papa’nın girişimlerde bulunması da sayılabilirdi51. ErmenilereyardımkonusundayapılangirişimlerdenherhaldeensıradışıolanıBüyükelçiMorgenthau tarafındanyapılan tekliftegörülmüştü.MorgenthauErmenilerinkitleler halinde ABD’ne taşınmasını gündeme getiriyordu. Morgenthau’nunteklifinin hemen ardından ABD yönetiminden konu ile ilgili bir açıklamageldi. ABD yönetimi açıklamasında Ermenilerin ABD’ne göçü konusundabüyükbiryanlışanlaşmaolduğunuifadeediyordu.AmerikalıyetkililerbüyükkitlelerhalindevebirplandâhilindeErmenilerinABD’ne taşınmasınadestekvermeyecekleriniifadeederlerken,ABD’negöçünşartlarınıdabelirtmişlerdi52.Herhangi bir Ermeni’nin göç etmek için ABD’ne gelmesi durumunda diğergöçmenlerintabiiolduklarışartlaratabiiolacağı,Ermenilerinyararınamevcutherhangi bir uygulamadan vazgeçilmeyeceği ve bu konuda hükümetinözel bir sorumluluk almayacağı da net bir şekilde ifade edilmişti53. ABDyönetimi Ermenilerin ABD’ne toplu olarak göç etmesini kabul etmese deMorgenthau’nun bu konudaki çabaları sonlanmamıştı. Morgenthau Ermenigöçünün gerçekleşmesi durumunda ABD hükümetinin Ermenilerin Musa’sıolacağınıifadeetmeklebirlikte,ErmenilerinABD’ninazgelişmişbatıyakasınagöç ettirilebileceklerini savunmaktaydı. Ermenilerin ABD’ne taşınmasınıntoplamda5.000.000Dolaramalolacağınıve500.000Ermeni’nintaşınacağıkabuledilirsekişibaşı100Dolargibibirmaliyetletaşımaişiningerçekleştirilebileceğiniortaya koymaktaydı54. Ermeniler konusunda çaba gösteren sadece Amerikalıdiplomatyadamisyonerlerdeğildi.İsviçreProtestankilisesiErmenimeselesine48 Evening Public Ledger,9Eylül1915,s.6.49 The Public Ledger,11Eylül1915.50 The Washington Herald,12Eylül1915,s10.51 The Washington Times,14Eylül1915,s.9.52 The Washington Herald,16Eylül1915,s.10.53 The Sun,16Eylül1915,s.5.54 The Intelleger,21Eylül1915,s.4.


97

müdahaleetmesi içinbirmesaj ileABDBaşkanıWilson’aistekgönderirken55,İngiltere’nin eski ABD büyükelçisi olan James Bryce da aynı konuda ABDyönetiminericadabulunuyordu56.FransızlariseMusadağındaikiaydırmahsurbırakıldıklarını ifadeettikleriErmenilerikurtardıklarınıveFransızkruvazörüilePortSaidyakınındakigeçicibirkampagötürdükleriniaçıklıyorlardı57.

BasınABD’nintutumununtarafsızdevletlerihareketlendirdiğinivebudurumkarşısındaAlmanya’nınErmenilerkonusundaTürkiye’yikontroletmeyeyönelebileceği ifade etmekteydi58. Aynı dönemde Morgenthau bir yandanBelçikalılara yapıldığı gibi Ermenilere de yardım yapılmasını istiyor59 diğeryandandaTürkyönetimininkendiaskeripolitikasınadışarıdanbirmüdahaleyikabul etmeyeceğini ifade ediyordu. Çelişkili açıklamalar yapan MorgenthauABD’nin Ermenilere yardım yapması durumunda ise Türklerin Amerikalımisyonerlerden intikamalacaklarını iddia ediyordu.ABD’ninTürkiye’de 200misyoner ile misyoner faaliyetlerine yatırılmış 3.000.000 Dolarının olduğunavurgu yapan60 Morgenthau yardımların misyoner kuruluşlara gayri resmiolarakaktarılmasınıteklifediyordu61.MisyonerlerYönetimiiseABDyönetimiErmenilerinABD’ne taşınmasını kabul etmemiş olmasına rağmen Ermenileritaşıma planlarından bahsetmeye devam ediyordu. Misyonerler YönetimiErmenilerintaşınmasıiçingerekliparayısağlamakiçinAmerikalıhayırseverleringönüllüolduklarınısavunmaktaydı62.

Diğer devletler tarafından Ermeni çıkarlarına yapılan bunca çalışmasüresince Ermeniler de kendi çalışmalarına devam ediyorlardı. Ermenistankilisesinin Paris’teki diplomatik temsilcisi olanNubar Paşa askere gitmemekiçinparaödeyenErmenilerinhapseatıldıklarını iddiaediyordu63.NubarPaşayorumlarındasonaylardaKilikyaveErmenistan’dainanılmazşeyleryaşandığınıifadeetmekteydi.Aktarılandiğermektupveraporlardaneldeettikleribilgileregöre yaklaşık 450.000 Ermeni’nin öldürüldüğünü 600.000 Ermeni’nin iseyerlerinden sürüldüğünü tahmin ediyorlardı. Sürülen Ermeniler bir iki aysürecek yolculuklarına yalınayak devam etmek zorunda bırakılıyorlardı.TürklerVanveBitlis’iyağmalamışlarvehalkıkılıçtangeçirmişlerdi.Ermenilerinboşalttığı yerlere ise Müslümanlar yerleştirilmekteydi64. Nubar PaşanınaktardıklarınaekolarakABDbasınıbenzerhaberlerikamuoyuilepaylaşmayadevamediyordu.TheSungazetesininaktardıklarınagöre;Ermenilerehendeklerkazdırılmaktavekazdıklarıbuhendeklerkendilerinemezarolmaktaydı.Nüfuz

55 Medford Mail Tribune,21Eylül1915,s.3.56 Omaha Daily Bee,21Eylül1915,s.2.57 The Tacoma Times,22Eylül1915,s.8.58 The Logan Republican,23Eylül1915,s.3.59 New York Tribune,24Eylül1915,s.1.60 Evening Public Ledger,23Eylül1915,s.12.61 The Washington Times,24Eylül1915,s.7.62 The Evening Herald,24Eylül1915,s.1.63 The Bemidji Daily Pioneer,25Eylül1915,s.1.64 The Evening World,24Eylül1915,s.2.

Mahir KÜÇÜKVATAN

98


sahibi Ermeniler sıradan Ermenilere göre daha fazla zulüm görmekteydiler.Hiçbir Ermeni emniyette değildi ve sadece sıranın kendilerine ne zamangeleceğini bekliyorlardı.ErmenipropagandasıTürkveErmeni toplumlarınınkıyaslanması şeklinde devam ediyordu. İddialarda Ermenilerin Türklerdendahazekiolduklarıvurgulanmaktaydı.Eğer2-3Ermeni’ninsıradanbirköyeişyapmaizniilebırakılmasıveengelolunmamasıdurumundaErmenilerinbirkaçyıliçerisindeköyüntamamınısatınalabilecekleriortayaatılıyordu.AyrıcayerelTürk makamları ile yalın vatandaşların katliam amaçlarının olmadığındanve katliamların sorumlularının Talat ile Enver Paşalar olduklarındanbahsediliyordu.Yaşananlar konusundapasif davranması nedeniyleAlmanyadasorumluluğaortakediliyordu65.

İtalyan elçiliğinin Vatikan’a sunduğu raporda Almanya ya daAvusturya’nın Ermeni sorunu konusunda müttefik olmaları nedeniyleTürkiye’yidurduramayacaklarıbelirtilirken,ABDyönetimininErmenisorununamüdahaleetmesiiçinAlmanya’danistektebulunmayıdeğerlendirdiğihaberleriyapılıyordu66. ABD’nin Almanya’dan böyle bir istekte bulunması durumunagerekçeolarakABD’ninkonuyamüdahaledebulunmakiçinyasaldayanağınınolmamasıgösteriliyordu67.ABDyönetimiErmenisorunukonusundaherhangibir sorumluluk altına girmek istemiyordu ancak bu durum MisyonerlerYönetimininçabalarınısonlandırmadı.AmerikanMisyonerlerYönetimikonuyuABDhükümetiningündeminetaşımayaçalışıyordu.MisyonerlerYönetiminingirişiminden sonra yetkililerden konu ile ilgili açıklama geldi. AçıklamadaABD meclisinin Ermeni sorunu ile ilgili raporları incelediği belirtilirken,incelemelerde elde edilen bilgilerin duyum ya da bireysel ifadeler olduklarıbelirtiliyordu.AyrıcaozamanakadarherhangibirAmerikanvatandaşınınzarargörmediğiveböylebirdurumunsözkonusuolmasıhalindeABDyönetiminindoğrudan Almanya ile irtibata geçeceği açıklanmaktaydı. ABD başkanınınErmenikonusunabüyükbiryakınlıkgösterdiği,konuileilgiliTürkyönetiminindikkatininçekildiğiveErmenilerkonusundaTürkyönetimiileirtibatageçmekiçin kesinlikle söz verilemeyeceği ABD yönetiminin aktardığı diğer bilgilerarasındaydı68. ABD yönetiminin Ermeniler konusunda tavrını belirttiği heraçıklamadan sonra farklı kişi ya da kurumlar tarafından ABD yönetimininErmenilereyardımetmesiniisteyenyenibirgirişimdebulunuluyordu.

Ermeni Ulusal Savunma Birliği başkanı ve Amerika Evanjelik Birliğiyöneticisi Haig Y. Yardumian Ermenilerin ABD’ne taşınması konusundaMorgenthau ile bir görüşme yapmıştı. Görüşmede Morgenthau Ermenilerintaşınması için hemen 1.000.000Dolar ardından ise 4.000.000Dolar yardımdabulunulabileceğini vaat ediyordu. Morgenthau’nun Ermeni konusundaki bu

65 The Sun,26Eylül1915,s.6.66 The Evening Herald,29Eylül1915,s.1.67 The Tacoma Times,29Eylül1915,s.8.68 The Sun,1Ekim1915,s.3.


99

yaklaşımısonrasındaYardumian;Morgenthau’nundiplomatikkısıtlarolmasadahaiyişeylerdeyapabileceğini ifadeetmişti69.MorgenthauvediğerErmeniteşkilatlarınıngirişimleriABDyönetimiüzerindebaskıyaratmışolmalıdırkiABDyönetimiErmenisorunundaTürkyönetiminekarşıtavrınıdeğiştirmeyebaşladı.ABD yönetimi Türk yönetimineMorgenthau vasıtası ile birmesaj gönderdi.Mesajın içeriği eğer Türk yönetimi Ermenilere karşı olan tavrını değiştirmeziseABDileTürkiyearasındakisıcakilişkilerindevamlılığıtehlikeyegirecekti70.Ermeni propagandası ABD yönetiminin kesin tavırlarını dahi değiştirirkensürülen Ermenilerin sayısının da 1.000.000 ulaştığı haberleri yapılmaktaydı71.ABDTürkyönetimineErmenisorunukonusundaadımatılmaziseikiliilişkilerinbozulabileceğiuyarısınıyapsadaABDTürkiye’yekarşıdoğrudanbir siyasetuygulamaktantitizliklekaçınmaktaydı.ABDTürkiye’dekiErmenisorunununsadece Almanya tarafından çözümlenebileceğine inanmaktaydı. GörüşlerKaiserWilhelm’inbirsözününkatliamlarıdurdurabileceğiyönündeydiancakWilhelm’indurumayaklaşımıABD’ninbeklentisinintersineolmuştu.WilhelmTürklerinErmenilerikatletmedikleriniveeğerherhangibiruygulamavar iseErmenilerinvatanhainliğiyapmışolduklarındanbunuhaketmişolduklarınıifadeetmişti72.

Diplomatik savaş devam ederken öldürülen Ermenilerin sayısının800.000’e ulaştığı haberleri yayımlanmaya başladı73. Burada özellikle dikkatedilmesi gereken konu öldürüldüğü iddia edilenErmenilerin sayısıydı.ABDbasınındakihaberleregöreöldürülenErmenilerin sayısıon ikigün içerisinde450.000’den 800.000’e çıkmıştı. Yaşandığı iddia edilen vahşetlerden ise EnverPaşasorumlututulmaktaydı.TheBemidjiDailyPioneergazetesininaktardığınagöre; Enver Paşa Kızıl Sultan olarak anılan Abdülhamit’i bile geçerekAbdülhamit’in30senedeöldürdüğündendahafazlasını30gündeöldürmüştü74.Vahşet iddiaları ile birlikte Almanya’nın Ermeni sorununamüdahale etmesikonusu halen ABD ve Avrupa gündemini meşgul ediyordu. Alman askeriyazarErnstVonReventloweskiİngilizBüyükelçisiJamesBryce’ınkatliamlarıdurdurmak amacıyla harekete geçmesi için ABD’ne yaptığı başvuruya birmakalesindecevapverdi.ReventlowTürkiye’ninyaptıklarınınsadecekendisiniilgilendirdiğini,başkaldırılarakarşıyapılanlarınkatliamyadaacımasızlıkolarakdeğerlendirilemeyeceğini ifade ediyordu. Ayrıca Almanya’dan ErmenilerikorumasınınistendiğiniancakAlmanya’nınşuandayapmasıgerekentekşeyinmüttefikininyanındayeralmakolduğunuaçıklamalarınaekledi75.Almanya’nınErmenisorunundakendisineyapılantekliflerekarşılıkvermemesi,Almanya’nın

69 Evening Public Ledger,2Ekim1915,s.4.70 El Paso Herald,4Ekim1915,s.1.71 The Day Book,2Ekim1915.72 The Intelligencer,5Ekim1915,s.4.73 Evening Public Ledger,6Ekim1915,s.1.74 The Bemidji Daily Pioneer,8Ekim1915,s.5.75 Honolulu Star Bulletin,11Ekim1915,s.9.

Mahir KÜÇÜKVATAN

100


katliamları gizlediği yönünde yorumların yapılmasına da neden oluyordu76.Almanya’dan beklentiler sonlanmış olmalıydı ki Papa Sultana mektupgöndererek katliamlarının durmasını istedi77. Resmi olmayan kaynaklardanalınanhaberleregöreiseSultanErmenisorunununsonlanmasıiçinPapayasözvermişti78.ABDkamuoyuErmenilerkonusundagösterilençabalarsonrasındagelinen noktadan memnun değildi ve yapılan diplomatik girişimler tekrardeğerlendirilmeyebaşlandı.ErmenisorunuhakkındaTürkyönetimininverdiğisözleriçiğnediğivebudurumunABDileolanilişkilerinikopmanoktasınakadargetirdiği konu edilmekteydi. Bu görüşler yayımlanırken ABD protestolarınacevapvermediğiiçinTürkiye’yeatfen“Daha önemli işlerle çok meşgul”şeklindediplomatiküsluptanuzakveimalıifadelerkullanılmaktaydı79.

Osmanlı Ermenilerinin gönüllü birlikleri kurarak Ruslarla birlikolduklarıveTürklerekarşısavaştıklarıbilinmekteydi.AvrupaveABD’ndeartanErmenipropagandasıdiğerülkelerdekiErmenilerindeTürklerekarşıhareketegeçmelerini sağladı. Diğer ülkelerdeki Ermeniler Osmanlı Ermenilerinin tekbaşlarına kendilerini savunamadıklarını değerlendirerek İngiltere, Mısır,İtalya,Fransa,AmerikaveBalkanlardagönüllüErmenibirliklerioluşturmayıplanlıyorlardı. Oluşturulacak Ermeni birliklerinin İtilaf devletleri ile birlikteTürklerekarşısavaşmalarıamaçlanmaktaydı80.Ermenibirlikleriteşkiledilmeyeçalışılırken Türkler tarafından öldürüldüğü iddia edilen ve doğruluğununsorgulanması gereken Ermeni ölüm haberleri basına yansımaya devamediyordu.AynıgüneaitüçfarklıAmerikangazetesiöldürüldüğüiddiaedilenErmenilerin sayılarınıbirbirlerinden farklıolarakkamuoyunayansıtıyorlardı.MedfordMailTribuneİstanbul’dakiErmenipatrikliğininöldürülenyadaesiredilen Ermeni sayısının 850.000 olduğuna 200.000 Ermeni’nin ise Rusya’yakaçtığına inandığını haber yapıyordu81. The Evening Herald haberinde “Bir milyona yakın Ermeni kesildi” başlığını kullanmıştı82. The Ogden Standard ise“Türkler bir milyonun üzerinde Ermeni’yi öldürdü” başlığıyla yaptığı haberdeTürkiye’de savaştanönce 1.200.000Ermeni’ninolduğunuancak şuanErmeninüfusunun 200.000’i bulmadığı ifade ediliyordu83. ABD basını birbiri ileuyuşmayan,gerçekleriyansıtmayanveErmeniçıkarlarınahizmetedenhaberlerikamuoyunayansıtmayadevamediyordu.

Katliam haberlerinin dışında ABD basınının yürüttüğü en büyükçalışmalardan biri ise Ermeniler için düzenlenen yardım kampanyalarınınkamuoyuna duyurulmasıydı. Missouri Üniveritesi Ermeniler için yardım

76 El Paso Herald,11Ekim1915,s.12.77 New York Tribune,11Ekim1915,s.278 The Day Book,13Ekim1915,s.4.79 Omaha Daily Bee,15Ekim1915,s.6.80 El Paso Herald,19Ekim1915,s.2.81 Medford Mail Tribune,21Ekim1915,s.1.82 The Evening Herald,21Ekim1915,s.1.83 The Ogden Standard,21Ekim1915,s.7.


101

kampanyası düzenlemekteydi. Kampanyada kış mevsiminin yaklaştığı vetoplanacak yardımlarla Ermenilere giyecek ve yiyecek yardımı yapılacağıduyrulmaktaydı. Üniversite tarafından toplanan yardımlar Ermenileregönderilmek üzere New York’taki Ermeni komitesine iletilecekti84. Yardımkampanyasına katılım sağlamak için “Kendimizi aynı zor durumun içerisinde düşünelim. Çoğumuz bir dolar arttırabiliriz ve o dolar bir hayatı kurtarmak için çok uzun bir yol gidecek”gibiifadelerleAmerikalılararasındavicdanibirsorumlulukyaratılmaya çalışılıyordu85. Ermenilere yardım toplama faaliyetleri giderekyaygınlaşmıştı.KadınlarınŞehirOrganizasyonuErmenileriçin5Dolaryardımtoplanmasıkonusunugündeminetaşımıştıvekararabağlamakiçinoylamayasunmaktaydı86.

Vahşet haberleri önceleri sadece Ermenileri konu alırken zamaniçerisindeAmerikanokullarındadavahşetgörüldüğüiddiaedilmeyebaşlamıştı.Fırat Amerikan kolejinde dört profesörün öldürüldüğü varsayılmaktaydı.İddialara göre profesörler ölmeden önce işkence görmüşlerdi. Profesörlerinsaçvebıyıklarıköklerindensöküldüktenvetırnaklarıkerpetenleçıkarıldıktansonraöldürüldükleriifadeediliyordu87.Merzifon’dakiAmerikankolejindeisemisyonerlerüçgünlükçabasonrasındaokuldangötürülenkafileyitakipetmekiçinizinalmışlardı.KafiledekızlardiğerlerindenayrılarakgüneyesevkedilmişlerveSivas’avardıklarındabirbinayayerleştirilmişlerdi.AmerikalıikigençbayaniknagüçleriniveparakullanarakkızlarınMerzifon’agerigötürülmelerineizinalmışlardı88.ABD’ninFıratkolejinebüyükyatırımlaryapmışolduğu,Türklerinkoleji boşaltmalarından sonra ABD’nin mali kaybının çok büyük olduğu daaktarılandiğerbilgilerarasındaydı89.

ABD kamuoyunda Ermeni konusu tam anlamı ile birmisyonerlik vesosyalsorumlulukprojesihalinegelmişti.AmerikanMisyonerlerBirliğiSekreteriveErmeniYardımKomisyonuBaşkanıJamesL.BartonABDhükümetineErmenisorunuileilgiligörüşbildirmişti.BartonbildirisindekatliamlardururdurmazErmeni köylerini yeniden yapılandırmaya hazır olduklarını ifade ediyordu90.Barton ABD hükümetine bu teklifi sunarken ABD kamuoyunda şahıslar,organizasyonlar ve kurumlar Ermenilere yardım toplamak için birbirleri ileyarışır hale gelmişlerdi. Missouri Üniversitesinin devam ettirmekte olduğuErmeni yardım kampanyasının bir benzeri Illinois Üniversitesi tarafındanbaşlatılıyordu91. Federal Kiliseler Konseyi Ermenileri kardeşleri olaraknitelerken Ermenilere karşı büyük sempati beslediklerini ifade etmekteydi92.84 University Missourian,25Ekim1915,s.1.85 University Missourian,26Ekim1915,s.2.86 University Missourian,27Ekim1915,s.1.87 The Day Book,1Kasım1915.88 The Sun,6Kasım1915,s.3.89 University Missourian,7Kasım1915,s.7.90 The Washington Times,11Kasım1915,s.4.91 University Missourian,14Kasım1915,s.5.92 The Washington Herald,14Kasım1915,s.10.

Mahir KÜÇÜKVATAN

102


MissouriÜniversitesindeekonomiöğretmenliğiyapanLeonArdzrooniErmenisorunuhakkındabirforumdüzenlemekte93,üniversitedekiRumtopluluğuisegelirleriErmeniyardımkampanyasınaaktarılacakolanbireğlencedüzenlemeyiplanlamaktaydı94.HıristiyanİşçilerBirliğiolağantoplantısında,belirlenecekbirkilisedeŞükrangünütörenidüzenlenmesivetörendetoplanacakyardımlarınErmenileregöndermesikararı alınmıştı95.Ermenilereyardımkonusuokadaryayılmıştı ki Waikiki sakinleri Ermenilere yardım için Bayan Westervelt’inbahçesindedondurma,şekerveçaysatışıyapacaklarınıduyuruyorlardı96.

ABD’ndeki Ermeni propagandası hız kesmeksizin devam ederkenOsmanlı yönetimi tarafından “25 Kasım 1915’ten itibaren vilayetlere gönderilen emirlerle, kış mevsimi dolayısıyla sevkiyatın geçici olarak durdurulduğu bildirilir”97.Osmanlı Devleti sevkiyatları durdurmuş olsa daABD yönetimin Ermenileremüdahaleetmesiniamaçlayanpropagandalardevamediyordu.Propagandalardevam etse de ABD yönetimi kendisine Ermeni sorununa müdahaleyi esasalan bir siyaset belirlemedi. Ermenistan ve Suriye’ye Yardım Komitelerinindüzenleyeceğitoplantıyadestekvermesi içinRoosevelt’edavetgönderilmişti.Roosevelt kendisine yapılan davete katılmaz iken toplantıda sunulması içinbir mektup gönderdi. Roosevelt mektubunda ABD’nin Ermeni sorununamüdahaleetmesiniisteyenlerinBelçikaveMeksika’dayaşananbenzerolaylarakarşıtepkisizkaldıklarınıifadeediyordu.Ermenilerileilgiligörüşlerinsavaşınbaşlaması sonrasındagündemegetirildiğinibelirtenRoosevelt,Almanyagibisaldırgan ve kendilerine Meksika gibi komşu olmayan Türkiye’nin Ermenisorunukonusundapolitikvegerçekanlamdakınanmasınıyeterlibuluyordu98.ABD yönetiminin Ermeni sorununa doğrudanmüdahale etmeyeceğini ifadeetmesivegeçicideolsaOsmanlıDevletinintehciruygulamasınıdurdurduğunuaçıklamasıErmeni sorunununABDkamuoyugündemindenhızladüşmesineneden olmuştu. Türk topraklarında yaşayan Ermenilerin sayısının 2.000.000olduğunu ve bu nüfusun en az yarısının katledildiğini iddia eden haberlerbasına yansısa da bu haberler ABD kamuoyunda beklenen hareketliliğiyaratmadı99. Osmanlı Devleti geçici olarak durdurduğu tehcir uygulamasını21Şubat1916’dayayınladığıkarariletamamenuygulamadankaldırdıveABDkamuoyununErmenisorununaolanilgisigiderekazaldı100.

93 University Missourian,15Kasım1915,s.3.94 University Missourian,15Kasım1915,s.1.95 Bisbee Daily Review,16Kasım1915,s.5.96 Honolulu Star Bulletin,26Kasım1915,s.1.97 YusufHalaçoğlu,Ermeni Tehciri,BabıaliKültürYay.,İstanbul,2011,s.103.98 The Washington Times,1Aralık1915,s.13.99 New York Tribune,15Aralık1915,s.16.100 YusufHalaçoğlu,a.g.e.,s.103.


103

Sonuç

ABD ileOsmanlı İmparatorluğuarasında imzalanan ticaret anlaşmasısonrasındaABD’ninOsmanlıErmenileriileolanilişkilerindeartışgözlemlenmişti.AynıdönemdeABDileErmenilerarasındakurulanticaretbağlantılarısayesindeABD’ne önemli miktarda Ermeni göçü gerçekleşmişti. ABD’ne göç eden veyerleşen Ermeniler, oluşturdukları ekonomik gücün yardımıyla çıkarlarıdoğrultusundakitlelerihareketegeçirebilenetkilibirtoplulukhalinialmışlardı.ABD-ErmeniilişkilerininbaşlamasındanyaklaşıkyüzyılsonraI.DünyaSavaşıçıkmışvesavaşOsmanlıDevletinideiçerisineçekmişti.Yaşanansavaşortamıiçerisinde bağımsızlık hayalleri kuran Ermenilerin diğer devletlerle işbirliğiyaparakOsmanlıDevletinekarşıayaklanmaları,OsmanlıDevletinitehcirkararınıalmayamecburbırakmıştı.ABD’ndesavaşınbaşlangıcından itibarenOsmanlıDevletine karşı yürütülen Ermeni propagandası ise tehcir kararı sonrasındayoğunluğunu bir kat daha arttırmıştı. Ermeni propagandalarında kullanılanbilgilerintemelinidoğruluklarışüpheliolanbireyselraporlaroluşturmaktaydı.Yaşandığı iddia edilen olaylar abartılı ve vahşet unsurları içeren ifadelerlekamuoyuna aktarılmıştı. Ermeni propagandası ile ABD yönetimi siyasi,ekonomikvediniaçılardanetkialtındabırakılmayaçalışılarakABD’ninErmenisorununa doğrudan müdahalesi hedeflenmişti. Belirli dönemlerde ErmenipropagandalarıABDkamuoyunuesiralmışolsadaABDyönetimikendisindenbeklendiğigibiErmenisorununadoğrudanmüdahaleyeyanaşmamıştı.OsmanlıDevletinin tehcir uygulamasını sonlandırması ve ABD’nin Ermeni sorununamüdahaledenkaçınması,ErmenipropagandasınınetkinliğinikaybederekABDkamuoyugündemindendüşmesinenedenolmuştur.

Mahir KÜÇÜKVATAN

104


KAYNAKÇA

I. Gazeteler

Arizona Sentinel Yuma Southwest

Bisbee Daily Review

Burlington Weekly Free Press

Clinch Valley News

Corpus Christi Caller and Daily Herald

Dakota County Herald

Durant Weekly News

Eastern Utah Advocate

El Paso Herald

Evening Public Ledger

Goodwin’s Weekly

Graham Guardian

Honolulu Star-Bulletin

Hopkinsville Kentuckian

Iron County Record

Kentucky Irish American

Keowee Courier

Medford Mail Tribune

Mexico Missouri Message

Monroe City Democrat

New Ulm Review

New-York Tribune

Omaha Daily Bee

Perrysburg Journal


105

Scott County Kicker

St. Johns Review

Tensas Gazette

The Adair County News

The Alliance Herald

The Anderson Daily Intelligencer

The Appeal

The Beaver Herald

The Bee

The Bemidji Daily Pioneer

The Breckenridge News

The broad Ax

The Caldwell Watchman

The Central Record

The Colfax Chronicle

The Columbus Courier

The Day Book

The De Soto County News

The Democratic Banner

The Evening Herald

The Evening World

The Garden Island

The Hartford Herald

The Hartford Republican

The Intelligencer

The Interior Journal

The Kansas City Sun

The Labor Journal

The Logan Republican

The Madison Journal

Mahir KÜÇÜKVATAN

106


The Mahoning Dispatch

The Maui News

The Mt. Sterling Advocate

The North Platte Semi-Weekly Tribune

The Ogden Standard

The Ontario Argus

The Princeton Union

The Public Ledger

The Red Cloud Chief

The Rice Belt Journal

The St. Joseph Observer

The Sun

The Tacoma Times

The Times-Herald

The Tomahawk

The True Democrat

The Tulsa Star

The Washington Herald

The Washington Times

The Watchman and Southron

The Weekly Tribune and The Cape County Herald

Tombstone Epitaph

University Missourian

Vermont Phoenix

Warren Sheaf

Weekly Journal-Miner


107

II. Kitap ve Makaleler

ARI,Kemal,Birinci Dünya Savaşı Kronolojisi,ATESEYay.,Ankara,1997.

BATMAZ, Şakir, “Miliyetçilik, Bağımsızlık, Ermeniler, Osmanlı Devletive Amerikan Misyonerleri”, II. Uluslararası Sosyal AraştırmalarSempozyumu, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, C.IV, ErciyesÜniversitesiYay.,Kayseri,2009.

DANACIOĞLU,Esra,“Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Board Okullarıve Ermeniler”,Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.III, S.9-10,2000.

HALAÇOĞLU,Yusuf,Ermeni Tehciri,BabıaliKültürYay.,İstanbul,2011.

____________________, Ermeni Tehciri ve Gerçekler (1914-1918), Türk TarihKurumuYay.,Ankara,2001.

İLTER, Erdal,Ermeni Propagandasının Kaynakları, KamuHizmetleriAraştırmaVakfıYay.,Ankara,1994.

KANTARCI, Şenol, Amerika Birleşik Devletlerinde Ermeniler ve Ermeni Lobisi,LalezarKitabevi,Ankara,2007.

KARACAKAYA, Recep, Kaynakçalı Ermeni Meselesi Kronolojisi (1878-1923), T.C.Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı ArşiviDaireBaşkanlığıYay.,İstanbul,2001.

MORGENTHAU, Henry, Büyükelçi Morgenthau’nun Öyküsü, (Çev.AtillaTuygan),BelgeYayınları,İstanbul,2005.

OĞUZ,Mevlüt,Anadolu’nun Fethi Türk Ermeni İlişkileri ve Kilise(1018-1923),BayrakYay.,İstanbul,2004.

ÖZDEMİR, Hikmet, Kemal ÇİÇEK, Ömer TURAN, Ramazan ÇALIK, YusufHALAÇOĞLU,Ermeniler Sürgün ve Göç,TTKYay.,Ankara,2010.

SEVİNÇ,Necdet,Arşiv Belgeleriyle Tehcir Ermeni İddiaları ve Gerçekler,BilgeoğuzYay.,İstanbul,2010.

SÜSLÜ, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl ÜniversitesiYay.,Van,1990.

Türk-Ermeni İtilafı Belgeler,TBMMSanatveYayınKuruluYay.,Ankara,2007.

URAS,Esat,Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi,BelgeYay.,İstanbul,1976.

Documents

TEHCİR KARARI ÜZERİNE AMERİKA KAMUOYUNDA ERMENİ … 24/05- Mahir.pdfilerlemesini kolaylaştırmaları idi. Çanakkale savaşlarının yaşandığı dönemde Ermeniler Osmanlı