KLAS‹K56. Kitap

OSMANLI HUKUK TAR‹H‹ 4

Fetâvâ-y› FeyziyeOsmanl›larda Hukuk ve Toplum 2

Haz›rlayanSüleyman Kaya

Editör

Mustafa Demiray

ISBN 978-975-8740-78-9

Birinci Bas›m Kas›m 2009

Tasar›m/Kapak Salih Pulcu

Bask›/Cilt Denizat› Ofset Yeflilce Mah. Ulubat Cad. No: 54/6Ka¤›thane ‹stanbul

Vefa Cad. No: 56 34134 Vefa ‹stanbul

Tel 0212. 520 66 41-42 Faks 0212. 520 74 00

klasik@klasikyayinlari.com

www.klasikyayinlari.com

‹ b n R ü fl d F e l s e f e s iIV

SSüülleeyymmaann KKaayyaa

‹stanbul’da do¤du (1974). KartalAnadolu ‹mam Hatip Lisesi (1993)ve Marmara Üniversitesi ‹lahiyatFakültesi’nden (1998) mezun oldu.M. Ü. ‹slam Hukuku Anabilim Da-l›nda yüksek lisans (“‹slam Huku-kunda ‹cab›n Ba¤lay›c›l›¤›”, 2000),doktora (“XVIII. Yüzy›l Osmanl›Toplumunda Nazari ve Tatbiki Ola-rak Karz ‹fllemleri”, 2007) ve ayn›üniversitenin ‹ktisat Tarihi Anabi-lim Dal›nda ikinci bir yüksek li-sans çal›flmas› (“XVIII. Yüzy›l Os-manl› Toplumunda Kredi”, 2003)yapt›. Halen Eskiflehir OsmangaziÜniversitesi ‹lahiyat Fakültesi ‹s-lam Hukuku Anabilim Dal›ndayard›mc› doçent olarak görev yap-maktad›r.

TAKD‹M

Fetva kavram› k›saca “ehil bir kimse taraf›ndan f›khî bir mese-leye verilen cevap” fleklinde tan›mlanabilir. Fetva mecmualar›ise bu cevaplar›n bir araya getirilmesiyle oluflturulan eserlerdir.Osmanl› dönemi söz konusu oldu¤unda fleyhülislam fetvalar›n›içeren mecmualar bulundu¤u gibi devletin muhtelif bölgelerin-de görev yapan müftülere ait mecmualar da vard›r. fiükrü ÖzenOsmanl› dönemine ait iki yüze yak›n fetva mecmuas› tespit et-mifltir.

Fetva mecmualar›n›n, baflta hukuk tarihi olmak üzere Osmanl›tarihi çal›flmalar›n›n hemen her alan›nda birinci el kaynak ola-rak önemli bir yeri oldu¤u görülmektedir. Buna ra¤men günü-müzde yap›lan akademik çal›flmalarda bu mecmualar›n gerekenilgiyi gördükleri söylenemez. Fetva mecmualar›n›n önemli ölçü-de yazma halinde bulunmas›n›n, ilgisizli¤in nedenlerinden birioldu¤u düflünülebilir. Ancak belki daha belirleyici bir neden ola-rak tarihçilerin bu mecmualar›n yaz›ld›¤› sistemati¤e ve dile ya-banc› olmalar› zikredilebilir. Sistematik f›k›h kitaplar›na yak›nolan bu mecmualarda f›khî kavramlar kullan›l›r. F›k›h sistemati-¤ini bilen ‹slam hukukçular›n›n da Osmanl› dönemini biraz ih-mal ettikleri söylenebilir. Dolay›s›yla bu mecmualar›n genifl birdizinle ilmî esaslara uygun olarak yay›nlanmas› önem arz et-mektedir.

Günümüzde Ebussuud Efendi, Çatalcal› Ali Efendi, Abdurra-him Efendi gibi fleyhülislamlar›n fetvalar›ndan seçmeler yay›n-lanm›fl olup birçok çal›flmada bu yay›nlar kullan›lmaktad›r. La-kin bu tür seçme yay›nlar›n kafi gelmeyece¤i, fetva mecmuala-r›n›n önce matbu mecmualardan bafllan›p daha sonra yazmahalindeki fleyhülislam fetvalar› ve sonras›nda da sair ulemayaait mecmualar fleklinde yay›nlanmas› gerekti¤i ilmî çevrelerdedile getirilmektedir.

Bu konudaki bofllu¤u doldurmak amac›yla Bilim ve Sanat Vakf›Türkiye Araflt›rmalar› Merkezi taraf›ndan yaklafl›k bir y›l öncefetva mecmualar›n›n neflri çal›flmalar›na baflland›. Bafllang›çolarak Feyzullah Efendi’nin Fetâvâ-y› Feyziye’sinin neflredilme-

Ö n s ö z VII

sine karar verildi. Feyzullah Efendi’nin Osmanl› Tarihindeönemli bir flahsiyet olarak dikkat çekmesi ve Fetâvâ-y› Feyzi-ye’sinin 19. yüzy›lda bile Fetvahane taraf›ndan en muteber dörtfetva mecmuas›ndan biri kabul edilmesi sebebiyle bafllang›çolarak bu eserin uygun olaca¤› düflünüldü.

‹lk olarak Türkiye Araflt›rmalar› Merkezi koordinatör yard›mc›s›F. Samime ‹nceo¤lu taraf›ndan merkezin düzenledi¤i Osmanl›-ca seminerlerini baflar›yla tamamlayan ö¤renciler aras›ndan birgrup oluflturuldu. Eser bölümler halinde gruba da¤›t›ld› ve onlartaraf›ndan transkript edildi. Haz›rlanan metinler, bizim de kat›l-d›¤›m›z oturumlarda mukabele edildi. Bu süreçte yaz›m birli¤i-ni sa¤lamak üzere imla k›lavuzu oluflturuldu. Bu k›lavuz çerçe-vesinde her bir metin, haz›rlayan flahs›n d›fl›nda iki farkl› kifli ta-raf›ndan yeniden mütalaa edildi. Son olarak metnin tamam› ta-raf›m›zdan tekrar okundu.

Fetâvâ-y› Feyziye; 1266’da müstakil olarak, 1324’te Fetâvâ-y› AliEfendi hâmiflinde, nakiller eklenerek Fetâvâ-y› Feyziye mea’n-nukûl ismiyle bas›ld›. Elinizdeki neflirde 1266 bask›s› esas al›n-d›. Ancak sonradan eklenen nakillere yer verilmedi. Bu bask›n›nhata-sevap cetveli metne yans›t›ld›¤› gibi hata olma ihtimali gö-rülen yerler hem 1324 bask›s›ndan hem de 1124 tarihli yazmanüshas›ndan (‹st. Müftülü¤ü Ktp. 316) kontrol edildi.

Fetva mecmualar›n›n neflri projesi çerçevesinde halihaz›rdaYeniflehirli Abdullah Efendinin Behcetü’l-fetâvâ’s› haz›rlan-maktad›r. Daha sonras› için Netîcetü’l-fetâvâ ve Câmiu’l-icare-teyn isimli mecmualar›n neflri planlanmaktad›r.

Bu eserin neflrinde görev alanlar›, katk›lar› nispetinde flöyle s›ra-layabiliriz: Asuman Erkan, Zeynep Trabzonlu, Zehra Mercan,Emine Kaval, Betül Alg›n, Zeynep Kurt, Esra Y›lmaz, Nilüfer Ka-val, A. Nagehan Çelikçi, Zeynep Saral, Fatma Yaflar, Ayfle Yeman,Sevgi Günefl, Betül Ayd›n. Bu neflir önemli ölçüde onlar›n emek-lerinin ürünüdür, kendilerine teflekkürü bir borç bilirim. Yine ça-l›flman›n bafl›ndan sonuna kadar her türlü deste¤i veren Bilim veSanat Vakf› Türkiye Araflt›rmalar› Merkezi’ne ve yard›mlar›n›esirgemeyen F. Samime ‹nceo¤lu’na da teflekkürlerimi sunmakisterim. Ayr›ca bu projeyi destekleyip bu çerçevede haz›rlanacakmecmualar›n neflrini üstlenen Klasik Yay›nlar› yönetici ve editör-lerine flükranlar›m› arz ederim.

Süleyman Kaya

Harâc ve Emvâl Kitaplar›VI

Metnin haz›rlanmas›nda dikkat edilen imla esaslar›

- Mümkün mertebe metne ba¤l› kal›nmakla birlikte baz› keli-meler günümüz Türkçesine uygun yaz›ld›; mesela ko¤a yeri-ne kova, yohsa yerine yoksa tercih edildi.

- Fiillerin yaz›m›nda da metne ba¤l› kal›nmakla birlikte özel-likle -ip, -›p kipinde günümüz Türkçesi esas al›nd›. Meselagelüb yerine gelip, edüb yerine edip yaz›ld›. Ayr›ca günümüzTürkçesinde -inceye dek fleklinde kullan›lan ifadenin fetva-larda sadece -ince olarak yaz›ld›¤› görülür ki bu durumda fet-vadan tam tersi bir anlam ç›kar›labilir. Bu tür durumlardametne köfleli parantez içinde -ye dek yaz›ld›. Mesela; “Hindmülk menzilini ölünce[ye dek] kendini beslemek üzereZeyd’e hibe ve teslim edip …”

- Farkl› flekillerde yaz›lan kelimeler için bir flekil esas al›nd›.Mesela dâyin ve dâin, idü¤ü ve idi¤i kelimeleri her yerde dâ-in ve idi¤i fleklinde yaz›ld›.

- Ay›n ve hemze harflerinin okundu¤u yerlerde apostrof kulla-n›lmad›. Mesela; amel, murâfaa, emir. Bu harflerin okunma-d›¤› yerlerde ay›n için ters, hemze için düz apostrof kullan›l-d›; ma‘zûl, istima‘, ber’. Harf okundu¤u halde heceyi ay›rmakgerekli oldu¤unda da apostrof kullan›ld›; müsteb‘ad, mel‘ûn.Günümüz Türkçesinde yayg›n olarak kullan›lan kelimelerdeise apostrof hiç kullan›lmad›; muteber, mümin.

- fiapka konusunda da günümüz Türkçesinde kullan›l›p kulla-n›lmama esas al›nd›. Günümüzde yayg›n olarak kullan›lankelimelere flapka konulmad›; bat›l, fakir. Kullan›lmayanlaraise flapka konuldu; sa¤îr, âb›k.

- Gerekli görülen yerlere noktalama iflareti konuldu. Ayr›caokunuflunda tereddüt edilen birkaç kelimeden sonra soruiflareti konuldu.

- Manan›n anlafl›lmas›n› kolaylaflt›rmak amac›yla nadir de ol-sa köfleli parantez içinde metne ilave yap›ld›.

- Her bir fetva numaraland›r›ld›.

- Orijinal metne ait sayfa numaralar› fetva bafllar›na yaz›ld›.

‹ b n R ü fl d G i r i fl VII

Feyzullah Efendi* ve Fetâvâ-y› Feyziye

1048/1639’da Erzurum’da do¤an Feyzullah Efendi ayn› ismi

tafl›yan di¤er fleyhülislamlardan “Seyyid” lakab›yla ayr›l›r.

Babas› Halvetî fleyhi Seyyid Mehmed Efendi’dir. Feyzulah

Efendi önce babas›, akrabas› Seyyid Abdulmümin ve day›s›

Molla ‹smail’den ilim tahsil eder. Daha sonra Vanî Mehmed

Efendi’den ders al›r.

Feyzullah Efendi hocalar›n›n isnad›n› (hoca silsilesini) bizzat

verir. Vanî Mehmed Efendi ve Seyyid Abdulmümin’in hoca

silsilesi Mirza-Cân fiirazî’de kesiflir ve Celaleddin Devvâni

üzerinden Seyyid fierif Cürcanî’ye uzan›r. Seyyid fierif’ten

sonra bir yandan aralar›nda Râzî, Gazâlî ve Cüveynî’nin de

bulundu¤u çizgi ‹mam fiafiî’ye ulafl›rken, di¤er yandan Ba-

bertî üzerinden Mer¤inanî’ye ulafl›l›r. Bu çizgi de bir taraftan

Ömer Nesefî, Pezdevî ve Ebu Yusuf’un bulundu¤u silsileyle,

di¤er taraftan Serahsî, Halvanî ve ‹mam Muhammed’in bu-

lundu¤u silsileyle Ebu Hanife’ye ulafl›r. Di¤er hocas› Molla ‹s-

mail’in hoca silsilesi ise Sadeddin Teftazanî’ye ulafl›r. Hadis

rivayetini ald›¤› Muhammed el-Ma¤ribî’nin isnad› ise Kalka-

flandî ve ‹bn Hacer Askalanî’nin de bulundu¤u çizgiyle Buha-

rî’ye ulafl›r. Feyzulah Efendi bu isnadlar› vermekle ilmî biriki-

minin dayand›¤› kaynaklar› göstermifl olur. Benzer flekilde

ayn› zamanda fleyhi olan babas›n›n tarikat silsilesini vererek

tasavvufî tecrübesinin de Cüneyd-i Ba¤dadî’ye, Hasan-i Bas-

rî’ye uzanan bir derinli¤e sahip oldu¤unu ortaya koyar.

Hocas› Vanî Mehmed Efendi’nin saltanat makam›nca ‹stan-

bul’a davet edilip burada padiflah hocal›¤› yapmas› Feyzul-

lah Efendi’nin hayat›nda dönüm noktas› olur. Hocas›n›n da-

veti üzerine Feyzullah Efendi de ‹stanbul’a gelir (1074/1664).

K›sa bir süre sonra hocas›n›n k›z›yla evlenir. Hocas›n›n padi-

Harâc ve Emvâl Kitaplar›VIII

* Feyzullah Efendi’nin hayat›na dair bilgi flu eserlerden özetlenerek veril-mifltir: ‹lmiye Salnamesi, s. 491-492; M. Serhan Tayfli, “Feyzullah Efendi,Seyyid”, D‹A, c. 12, s. 527, 528; Ahmet Türek, F. Çetin Derin, “FeyzullahEfendinin Kendi Kaleminden Hal Tercümesi”, ‹. Ü. Ed. Fak. Tarih Dergi-si, 1969, sy. 23; 1970, sy. 24.

flah huzurunda verdi¤i derslere kat›l›r, bazen dersi bizzat

kendisi verir. 1080/1669’da fiehzade Mustafa’ya hoca tayin

edilir. K›sa süre sonra kendisine mülâzemet verilir ve ilmiye-

de h›zla yükselir. 1084/1674’te ‹stanbul kad›l›¤› pâyesiyle Sü-

leymaniye Darulhadisi, 1086/1675’te Anadolu kazaskerli¤i

pâyesiyle Sultan Ahmed medresesi uhdesine verilir.

1090/1679’da fiehzade Ahmed için de hoca tayin edilir. Bu

hizmeti dolay›s›yla kendisine Rumeli kazaskerli¤i pâyesi ve-

rilir. Bu süreçte, ç›kt›¤› seferler de dahil her yere padiflahla

beraber gider ve flehzadelerin tedrisine devam eder.

1098/1687 y›l›nda nakîbu’l-eflrafl›¤a tayin edilir.

1099/1688’de yeniçerilerin isyan›yla IV. Mehmed’in tahttan

indirilifli ve yerine II. Süleyman’›n ç›k›fl› akabinde fleyhülis-

laml›¤a atan›r. K›sa süre sonra yeniden ayaklanan yeniçeriler

Sadrazam Siyavufl Pafla’y› öldürüp Feyzullah Efendi’den fley-

hülislaml›k mührünü al›r ve kendisini Erzurum’a sürerler.

Feyzullah Efendi burada kald›¤› yedi y›l boyunca tedrisat ve

eser yazmakla meflgul olur.

1106/1695’te vaktiyle hocal›¤›n› yapt›¤› Sultan Mustafa tahta

ç›kar. Sultan Mustafa’n›n daveti üzerine Edirne’ye gelir ve k›-

sa süre sonra fleyhülislaml›¤a getirilir. Sultan Mustafa’n›n ho-

cas› olmas› hasebiyle kazand›¤› nüfûzunu Köprülüzadeler ve

Minkarîzadelerle kurdu¤u h›s›ml›klarla daha da artt›r›r. Yakla-

fl›k dokuz y›l süren ikinci fleyhülislaml›¤›nda o¤ullar›na henüz

küçük yafllarda büyük pâyeler verir. Hatta büyük o¤lu Fethul-

lah Efendi’nin kendisinden sonra fleyhülislam olmas› için

hatt-› hümayun ç›kartt›r›r. Tepkilere yol açan bu tür icraatla-

r›n›n, 1115/1703’te ç›kan ve Edirne Vakas› olarak tarihe geçen

isyanda etkili oldu¤u görülür. Bu isyan neticesinde o¤lu Fet-

hullah Efendi’yle birlikte feci flekilde iflkenceyle öldürülür.

Feyzullah Efendi Erzurum’da cami, medrese, darulkurra,

mektep ve hamam; fiam’da darulhadis; Edirne’de çeflme ve

sebil; Mekke’de mescid; Medine’de medrese, kütüphane ve

muallimhane; Fatih’te medrese, kütüphane, mescid, mek-

tep, muallimhane ve çeflme yapt›rm›flt›r. Fatih’teki külliyesi

halen Millet Kütüphanesi olarak kullan›lmaktad›r. Medi-

ne’de infla ettirdi¤i medreseye 3000’den fazla kitap vakfet-

mifl, Harem-i fierîf’in geniflletilmesi s›ras›nda bu medrese y›-

k›l›nca kitaplar Melik Abdülaziz Üniversitesi’ne al›nm›flt›r.

‹ b n R ü fl d G i r i fl IX

Feyzullah Efendi’nin telif etti¤i eserler ise flunlard›r: Fetâvâ-y› Feyziye, Nesâyihu’l-mülûk, Kitabu’l-ezkâr, Hafliye alâ En-vâri’t-tenzîl, Letâifname, Riyâzu’r-rahme, Mecmûa-i Hika-yât. Ayr›ca ‹samüddin el-‹sferayanî’nin Hafliye alâ Cüzi’n-ne-be’ adl› eserine hafliye, Halhalî’nin Hafliye alâ fierhi’l-akaid’i-ne ta‘likat yazm›fl, ‹bnü’l-Hatib el-Amasî’nin Ravzu’l-ahyâradl› eserini Türkçeye çevirmifltir.

Feyzullah Efendi’nin fleyhülislaml›¤› döneminde verdi¤i fet-valar› içeren Fetâvâ-y› Feyziye 18. ve 19. yüzy›llarda en çokitibar gören fetva mecmualardand›r. Fetvahane taraf›ndanmuteber kabul edilen dört mecmuadan biridir. Fetâva’n-Nû-mâniyye (Debba¤zâde Numân Efendi, yazma, ‹stanbul 1215,Süleymaniye Ktp., Esad Ef. 1080), Revâyihu’z-zekiyye fi Fihri-si’l-fetâva’t-Türkiyye (fierifzâde Ataullah Mehmed Efendi,yazma, yy. ty., ‹stanbul Ü. Merkez Ktp., T3244) gibi mecmu-alarda Feyzullah Efendi’nin fetvalar›na yer verildi¤i gibi Çefl-mizade Mehmed Halis’in Hulâsatü’l-ecvibe’sinde özetiniverdi¤i alt› mecmuadan biri de Fetâvâ-y› Feyziye’dir.

Fetâvâ-y› Feyziye’de toplam 2865 fetva bulunur. Eser, “Kitab”olarak ifade edilen elli bölümden oluflur. Son bölüm Kita-bu’l-Ferâiz olup bu bölümden sonra yer alan ve arazi hakk›n-da on befl fetva içeren “Fi’l-arazi” bafll›¤› da ayr› bir bölümkabul edilebilir. Ayr›ca ilk bölüm olan Kitabu’t-tahare’denönce besmele hakk›nda bir fetva yer al›r.

Birçok yazma nüshas› bulunan eser nakiller eklenerek Meh-med Recai taraf›ndan 1266 y›l›nda Daru’t-T›bâati’l-Âmi-re’de, daha sonra 1324-1325 y›llar›nda iki cilt halinde Fetâvâ-y› Ali Efendi hâmiflinde Sahafiye-i Osmaniye matbaas›ndabast›r›lm›flt›r.

Harâc ve Emvâl Kitaplar›X

‹ Ç ‹ N D E K ‹ L E R

K‹TABU’T-TAHARE 3

K‹TABU’S-SALÂT 7

Fi’l-imâme ve’l-hitâbe 9

Fi’l-cenâiz 11

K‹TABU’Z-ZEKAT 12

Fi’l-öflr ve’l-harâc 13

K‹TABU’S-SAVM 19

K‹TABU’L-HAC 21

K‹TABU’N-N‹KAH 23

Fî nikahi’r-rakîk ve’l-kafir 25

Fî nikahi’l-fuzûli 28

Fi’l-evliyâ ve’l-ekfâ 34

Babu’l-Mehir 40

Fî mâ li’z-zevc ve’z-zevce 49

Mesâilü flettâ fi’n-nikah 51

K‹TABU’R-RADA‘ 52

K‹TABU’T-TALÂK 56

Fî talâk›’l-merîz 63

Babu’t-Ta‘lîk 64

Babu’l-Îlâ ve’z-Z›hâr 76

Babu’l-Liân 77

Babu’l-‹dde 77

Babu Sübûti’n-Neseb 81

Babu’l-Hidâne 83

Babu’l-Nafakât 88

K‹TABU’L-ITÂK 97

Babu’t-Tedbîr 102

Babu’l-‹stîlâd 103

‹ b n R ü fl d G i r i fl XI

K‹TABU’L-MÜKÂTEB 107

K‹TABU’L-VELA 109

K‹TABU’L-EYMÂN 111

K‹TABU’L-HUDÛD 113

Babu Haddi’fl-fiürb 114

Babu’t-Ta‘zîr 114

K‹TABU’S-S‹RKAT 119

Babu Kat‘›’t-Tarîk 119

K‹TABU’S-S‹YER 121

Faslun fi’l-Cizye 124

Babu’l-Mürted 129

Fî mâ yeteallaku bi beyti’l-mâl 132

Fi’t-t›mar ve’l-livâ 133

K‹TABU’L-ÂBIK 137

K‹TABU’L-MEFKÛD 139

K‹TABU’fi-fi‹RKET 141

K‹TABU’L-VAKIF 147

Fi’fl-flart 150

Fî tasarrufâti’l-mütevelli ve mâ yünâsibuha 163

Fî damâni’l-mütevelli ve ademihi 170

Fi’l-vezâif ve’r-rakabe 173

Mesâilü flettâ 180

Fi’l-icareti’l-muaccele ve’l-müeccele 183

K‹TABU’L-BUYU‘ 188

Fî helaki’l-mebi‘ 193

Fî mâ yetaallaku bi’s-semen 194

Fi’l-bey‘i’l-fâsid 196

Fî ahkâmi’l-bey‘i’l-fâsid 199

Fi’t-telcie 201

Fi’l-gabn ve’t-ta¤rîr 201

Fi’l-bey‘ bi’l-vefa 202

Fi’l-bey‘ bi tarîki’l-isti¤lâl 202

Fî bey‘i’l-fuzûli 203

Fî bey‘i’l-eb ve’l-vasi 204

Fî h›yâri’fl-flart 207

Fî h›yâri’r-ru’ye 208

Fî h›yâri’l-ayb 208

Fi’l-ikâle 211

Fi’l-istihkâk 212

Harâc ve Emvâl Kitaplar›XII

Babu’s-Selem 218

Fi’l-›st›sna‘ 219

Babu’s-Sarf 219Fi’l-müdâyenât 220

Fî mâ yekau bihi’l-berâe ve mâ la 228

Fî kefaleti’r-racüleyn 229

Fi’r-rucu‘ ale’l-mekfûl anh 230

K‹TABU’L-HAVALE 231

K‹TABU’L-KADA 233Fi’l-habs 235

Fî kitabi’l-kad› 236

K‹TABU’fi-fiEHÂDÂT 237

Fî cerri’l-ma¤nem 243

Fî def‘i’l-ma¤rem 244

Fî flehâdeti ehli’l-küfr 244

Fî flehâdeti’n-nisvân 246

Fi’fl-flehâde bi’t-tesâmu‘ 246

Fi’fl-fluhra ve’t-tevâtür 248

Fi’l-ihtilâf 249

Fi’fl-flehâde ale’fl-flehâde 249

Fi’r-rucu‘ ani’fl-flehâde 250

Fî tercihi’l-beyyinât 251

Fî el-kavlu li-men 256

K‹TABU’L-VEKALE 258

Fi’l-vekale bi’l-kabz 260

Fi’l-ihtilaf 265

Fi’l-me’mûr 267

Fi’l-vekale bi’l-bey‘ 271

Fi’l-vekale bi’fl-flirâ 274

K‹TABU’D-DAVA 277

Fî dava’l-ikrar 282

Fi’d-def‘ 285

Fi’d-def‘i bi’l-ikrar 292

Fî def‘i’d-def‘ 294

Fi’l-mahmese 297

Fî dava’n-neseb ve’l-irs 297

Fî men yekûnu hasmen ve men lâ 299

Fî mâ yusmeu mine’d-dava ve mâ lâ yusmeu 308

Murûr-i zaman 313

K‹TABU’L-‹KRAR 317

Fî ikrari’l-merîz 320

Fi’l-ikrar bi’n-neseb 323

‹ b n R ü fl d G i r i fl XIII

K‹TABU’S-SULH 324

Fî sulhi’l-fuzûli 331

Fi’l-ibra 332

K‹TABU’L-MUDÂREBE 334

K‹TABU’L-VEDÎA 341

K‹TABU’L-ÂR‹YE 346

K‹TABU’L-H‹BE 351

Fi’r-rucu‘ fi’l-hibe 355

Fi’l-hibe li’s-sa¤îr 357

K‹TABU’L-‹CÂRE 361

Fî icâreti’l-vakf 369

Babu Feshi’l-‹câre 373

Fî mâ yecibu ale’l-müste’cir 375

Fî damâni’l-ecîr 376

Fî damâni’l-menfaat 380

K‹TABU’L-‹KRÂH 382

K‹TABU’L-HACR 387

K‹TABU’L-ME’ZÛN 389

K‹TABU’L-GASB 391

Fî gâs›bi’l-gâs›b ve mâ yunâsibuhu 398

Fi’t-tesbîb 399

K‹TABU’fi-fiUF‘A 401

K‹TABU’L-KISME 405

K‹TABU’L-MÜZÂRAA 409

K‹TABU’L-MÜSÂKÂT 413

K‹TABU’Z-ZEB‹H 415

K‹TABU’L-KERÂH‹YYE VE’L-‹ST‹HSÂN 417

K‹TABU’fi-fi‹RB 419

K‹TABU’L-HÎTÂN 425

K‹TABU’R-REH‹N 431

Fî helaki’r-rehin 435

K‹TABU’L-C‹NÂYÂT 439

Harâc ve Emvâl Kitaplar›XIV

K‹TABU’D-D‹YÂT 441

Fî mâ yûcibu’d-diyete ve mâ lâ 443

Fi’l-cenin 445

Fi’l-cinayeti fî mâ dûne’n-nefs 446

Fî cinayeti’r-rakîk ve’l-cinayeti aleyh 449

Fî cinayeti’l-behîme ve’l-cinayeti aleyha 452

Babu’l-Kasâme 455

K‹TABU’L-VESÂYA 461

Fî ictimâi’l-vesâya 465

Fî nasbi’l-vasi ve azlihi 467

Fî tasarrufâti’l-vasi 468

Fî damâni’l-vasi ve ademihi 470

Fi’t-tereketi’l-müsta¤raka 475

K‹TABU’L-FER‹Z 479

Fî zevi’l-erhâm 482

Fi’l-arazi 485

Dizin 489

‹ b n R ü fl d G i r i fl XV