«TƏBİƏT ELMLƏRİNİN ƏSASLARI»...yuxarıtemperaturlu modifiksiysı kub kristal qəfəsdə, aağıtemperaturlu modifiksiyası isə rombik quruluda kristallaır. Ag 2 GeS 3 birləməsi

TƏBİƏT VƏ ELM beynəlxalq elmi jurnal

Jurnal İMPAKT FAKTORLUDUR

_________________________________________________________________

laquoTƏBİƏT ELMLƏRİNİN ƏSASLARIraquo

MOumlVZUSUNDA

II RESPUBLİKA ELMİ KONFRANSININ

M A T E R İ A L L A R I

(24 dekabr 2020-ci il)

NATURE AND SCIENCE International scientific journal Journal has IMPACT FACTOR

________________________________________________________________

M A T E R I A L S

OF THE

II REPUBLICAN SCIENTIFIC CONFERENCE

ON laquoFUNDAMENTALS OF THE NATURE SCIENCESraquo

(24 December 2020)

Bakı ndash 2020 ndash Baku

TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ

SƏDR Eldar Qasımov ndash tibb elmləri doktoru professor SƏDR MUumlAVİNLƏRİ Muumlbariz Huumlseyinov ndash ldquoTəbiət və elmrdquo beynəlxalq elmi jurnalın baş redaktoru Elccedilin Huumlseyn ndash biotibb elmləri doktoru MƏSUL KATİB Duumlrdanə Huumlmbətova ndash filologiya uumlzrə fəlsəfə doktoru dosent UumlZVLƏR İbrahim Cəfərov ndash AMEA-nın muumlxbir uumlzvuuml Elşad Qurbanov ndash AMEA-nın muumlxbir uumlzvuuml Zoumlhrab Qarayev ndash tibb elmləri doktoru professor İbadulla Ağayev ndash tibb elmləri doktoru professor Maarif Cəfərov ndash fizika-riyaziyyat elmləri doktoru professor Elccedilin Ağayev ndash tibb elmləri doktoru professor Eldar Məsimov ndash fizika-riyaziyyat elmləri doktoru professor Aytəkin Axundova ndash biologiya uumlzrə fəlsəfə doktoru dosent

THE ORGANIZING COMMITTEE

CHAIRMAN Eldar Gasimov ndash doctor of medical science professor DEPUTY CHAIRMAN Mubariz Huseinov ndash editor -in - chief of the international scientific journal Nature and science Elchin Huseyn ndash doctor of biomedical sciences EXECUTIVE SECRETARY Durdana Humbatova ndash PhD in philology docent MEMBERS Ibrahim Jafarov ndash correspondent member of ANAS Elshad Gurbanov ndash correspondent member of ANAS Zohrab Garayev ndash doctor of medical science professor Ibadulla Aghayev ndash doctor of medical science professor Maarif Jafarov ndash doctor of physical and mathematical sciences professor Elchin Aghayev ndash doctor of medical science professor Eldar Mesimov ndash doctor of physical and mathematical sciences professor Aytekin Akhundova ndash PhD in biological sciences docent

copy laquoTəbiət və elmraquo 2020

copy wwwaemaz 2020

KİMYA BİOLOGİYA AQRAR ELMLƏR

CHEMISTRY BIOLOGY AGRICULTURAL SCIENCES

DOI 10367192707-1146241220023-6

Qorxmaz Mansur oğlu Huumlseynov AMEA Naxccedilıvan Boumllməsi Təbii Ehtiyatlar İnstitutu

kimya uumlzrə fəlsəfə doktoru laboratoriya rəhbəri

huseynli72listru

Aliyə Bayram qızı Rzayeva AMEA Naxccedilıvan Boumllməsi Təbii Ehtiyatlar İnstitutu

kimya uumlzrə fəlsəfə doktoru boumlyuumlk elmi işccedili

aliyerzaevamailru

ETİLENQLİKOL MƏHLULUNDA Ag4GeS4 və Ag10Ge3S11 BİRLƏŞMƏLƏRİNİN SİNTEZİ

Accedilar soumlzlər tiogermanat muumlhit sistem etilenqlikol komponent ccediloumlkuumlntuuml endotermik effect

Synthesis of compounds Ag4GeS4 AND Ag10Ge3S11 in ethylene glycol environment

Summary

The conditions for producing Ag4GeS4 and Ag10Ge3S11 compounds in ethylene glycol medium are

investigated by X-ray diffraction (XRD) differential thermal (DTA) and electron microscopic analysis

methods A method for producing silver thiogermanats by interaction of silver nitrate and tin (IV) sulfide is

developed It is ascertained that in a medium with pH=4 is produced the compound of Ag4Sn3S8 in molar

ratios of AgNO3GeS2=21 and AgNO3GeS2=2011 respectively Depending on the concentration of

components temperature and thermal treatment time are obtained particles of different sizes and shapes

Key words tiogermanat medium systems ethylene glycol component precipitate endothermic effect

Giriş Rentgenfaza (RFA) və differensial-termiki (DTA) analiz metodlarının nəticələrinə əsasən Ag2SndashGeS2

sisteminin faza tarazlıqları diaqramı qurulmuşdur Muumləyyən edilmişdir ki bu kvazibinar sistemdə 0ndash50

mol GeS2 qatılıq sahəsində davamlı uumlccedil aralıq faza (Ag8GeS6 Ag2GeS3 və Ag10Ge3S11) moumlvcuddur 6 7

Ag8GeS6 birləşməsi 940 0C-də konqruent əriyir 230

0C-də polimorf ccedilevrilməyə uğrayır Bu birləşmənin

yuxarıtemperaturlu modifiksiysı kub kristal qəfəsdə aşağıtemperaturlu modifiksiyası isə rombik quruluşda

kristallaşır Ag2GeS3 birləşməsi 649 0C-də konqruent əriyir 306

0C-də yuksəktemperaturlu modifikasiyaya

keccedilir

Bir sıra muumləlliflər 4-8 Ag2SndashGeS2 sistemində Ag4GeS4 tərkibli birləşmənin 740 0C-də L+Ag8GeS6

Ag4GeS4 peritektik reaksiyası uumlzrə alındığı haqda məlumat verirlər Qeyd olunur ki bu birləşmə triklinik

sinqoniyada kristallaşır Digər muumləlliflər isə Ag4GeS4 birləşməsinin moumlvcud olmadığı və onun əvəzinə Ag10

Ge3S11 tərkibli birləşmənin alındığı haqda məlumat verirlər DTA və RFA nəticələrinə əsasən Ag10Ge3 S11

birləşməsi 742 0C-də inkonqruent əriyir və monoklinik sinqoniyada kristallaşır 5-8

Guumlmuumlşuumln germaniumla əmələ gətirdiyi uumlccedilluuml sulfidlərin su və uumlzvi həlledici muumlhitlərində alınması

haqqında işlər demək olar ki ccedilox azdır Ədəbiyyatda yalnız (NH4)2 GeS4 Na4GeS414H2O və Na4Ge2

S614H2O tərkibli birləşmələrin alındığı və suda asanlıqla hidrolizə uğradığı haqda məlumatlara rast gəlinir

Son zamanlar tərəfimizdən AgNO3ndashGeS2ndashC2H4(OH)2 sistemində baş verən fiziki-kimyəvi qarşılıqlı təsir

tədqiq edilmiş və Ag2GeS3 Ag8GeS6 tərkibli birləşmələr dimetilformamid muumlhitində isə Ag8SnS6 tərkibli

birləşmə fərdi şəkildə alınmışdır 1 3 Bu baxımdan guumlmuumlş (I) tiogermanarların uumlzvi muumlhitdə alınması və

onların fiziki-kimyəvi xassələrinin oumlyrənilməsi ən aktual məsələlərdən biridir Ccediluumlnki bu birləşmələrin nano-

və mikrohissəcik halında alınması daha perspektivli hesab olunur

İşdə məqsəd etilenqlikol muumlhitində GeS2 və AgNO3 əsasında Ag4GeS4 və Ag10Ge3S11 tərkibli

birləşmələrin alınması metodikasını işləmək və bu birləşmələrin bir sıra fiziki-kimyəvi xassələrini oumlyrənmək

olmuşdur

Məqalədə Ag4GeS4 və Ag10Ge3S11 tərkibli birləşmələrin etilenqlikol muumlhitində alınması və bəzi

xassələrinin tədqiqinin nəticələri verilmişdir

Təcruumlbi hissə və nəticələrin muumlzakirəsi AgNO3ndashGeS2ndashC2H4(OH)2 sistemindən Ag4GeS4 və Ag10Ge3S11

tərkibli birləşmələri sintez etmək uumlccediluumln ilkin komponent olaraq AgNO3 və GeS2 birləşmələrindən istifadə

edilmişdir GeS2-ni almaq uumlccediluumln GeO2 birləşməsi əvvəlcə 6N xlorid turşusu məhlulunda həll edilmiş və

məhluldan H2S qazı buraxılmışdır Sintez aparılan kolbaların ağzı bağlanmış və H2S qazının təzyiqi altında

10-12 saat saxlanılmışdır Əmələ gələn ağ rəngli GeS2 ccediloumlkuumlntuumlsuuml suumlzuumllmuumlş əvvəlcə HCl-la turşlaşdırılmış

distillə suyu sonra isə etil spirti yuyulmuş və 80 0C-də vakuumda 1 saat muumlddətində qurudulmuşdur 1

Etilenqlikol muumlhitində Ag4GeS4 və Ag10Ge3S11 birləşmələrinin sintezi aşağıdakı iki reaksiya uumlzrə

aparılmışdır

2GeS2+4AgNO3 Ag4GeS4+Ge(NO3)4 (1)

11GeS2+20AgNO3 2Ag10Ge3S11+5Ge(NO3)4 (2)

(1) Reaksiyasına uyğun olaraq GeS2 və AgNO3 birləşmələri muumlvafiq olaraq 12 mol nisbətində (2)

reaksiyası uumlzrə isə 1120 mol nisbətlərində qarışdırılaraq etilenqlikolda həll edilmişdir pH=4-də tam

homogenləşmə baş verənə kimi qarışdırılmış sonra isə avtoklavlara yerləşdirilmişdir Avtoklavlar 150 0Cdə

24 saat muumlddətində saxlanılmışdır Sintez başa ccedilatdıqdan sonra alınmış ccediloumlkuumlntuumllər suumlzuumllmuumlş əvvəlcə 01 N

nitrat turşusu məhlulu ilə sonra isə distillə suyu və etil spirti ilə yuyulmuşdur Təmizlənmiş ccediloumlkuumlntuumllər 80 0C-də 1 saat muumlddətində vakuumda qurudulmuşdur

Birləşmələrin fərdiliyini muumləyyən etmək uumlccediluumln ilkin olaraq rentgenfaza analizi (RFA) (2D PHASER

ldquoBrukerrdquo CuK 2 20-80 dər) aparılmışdır (şək1)

Şəkil 1 Ag4GeS4 və Ag10Ge3S11 birləşmələrinin difraktoqramları

Muumləyyən edilmişdir ki etilenqlikol muumlhitində alınan ccediloumlkuumlntuumllərin əsas tərkiblərini Ag4GeS4 və Ag10Ge3

S11 birləşmələri təşkil edir Difraksiya xətlərinin intensivlikləri ədəbiyyatdakı məlumatlarla yaxşı uyğun

gəlir Bu da birləşmələrin fədiliyini təsdiq edir RFA analizinin nəticələrindən məlum olmuşdur ki

etilenqlikol muumlhitində 24 saat temiki emal edilmiş birləşmələrin kristallaşma dərəcəsi 67ndash70 təşkil edir

Alınan nəticələrdən məlum olmuşdur ki birləşmələrin tərkibində az miqdarda (02ndash03) GeO2 qarışığı

vardır Bu onunla izah olunur ki GeS2 birləşməsi su muumlhitində alınan zaman onun parccedilalanması nəticəsində

tərkibində muumləyyən muumləyyən miqdar GeO2 əmələ gəlir

DTA (pirometr НТР-70 cihaz Термоскан-2) nəticələrindən məlum olmuşdur ki Ag4GeS4 birləşməsi 660 0C-də Ag10Ge3S11 birləşməsi isə 739

0C-də inkoqruent əriyir Ag4GeS4 birləşməsinin DTA əyrisində doumlrd

endotermik effekt muumlşahidə olunur 308 0C-dəki endotermik effekt Ag4GeS4 birləşməsinin polimorf

ccedilevrilməsinə 840 0C GeS2-nin 960

0C Ag2S-in 984

0C isə Ag8GeS6 birləşməsinin ərimə temperaturuna

uyğundur 660 0C və 742

0C-dəki ekzotermik effektlər Ag4GeS4 birləşməsinin iki mərhələdə parccedilalanmasını

goumlstərir

5Ag4GeS4 Ag10Ge3S11+5Ag2S+5GeS2

Ag10Ge3S11 Ag8GeS6+Ag2S+2GeS2

Ag10Ge3S11 birləşməsinin DTA əyrivində 305 0C-dəki endotermik effekt onun polimorf ccedilevrilməsinə 840

0C GeS2-nin 960

0C Ag2S-in 984

0C isə Ag8GeS6 birləşməsinin ərimə temperaturuna uyğundur 739

0C-dəki

ekzotermik effekt isə Ag10Ge3S11 birləşməsinin (II) reaksiyası uumlzrə parccedilalanmasını ifadə edir

Hər iki birləşməni 985 0C-də termiki emal etdikdən sonra alınan RFA nəticələri də DTA nəticələrini

təsdiqləmişdir DTA nəticələrindən goumlruumlnduumlyuuml kimi hər iki birləşmə T 700 0C-də davamlıdır Bu

birləşmələr yuumlksək temperaturda parccedilalanaraq termodinamik cəhətdən daha davamlı Ag8GeS6 birləşməsi

əmələ gətirir

Birləşmələrin tərkiblərinin elementar analizi elektron-zond mikroanaliz (Launch of Trition XL dilution

refrigerator-OXFORD instruments) metodu ilə aparılmışdır Analizin nəticələri aşağıdaı cədvəldə verilmişdir

(cədv) Cədvəldəki nəticələr bu birləşmələrin stexiometrik tərkibləri ilə yaxşı uyğun gəlir Birləşmələrin

tərkibində kuumlkuumlrduumln cuumlzi artıqlığı (001-002) muumlşahidə olunur Bunu da GeS2-nin ccediloumlkduumlruumllməsi zamanı

onun tərkibində muumləyyən miqdar sərbəst kuumlkuumlrduumln ayrılması ilə izah etmək olar Birləşmələrin

nanohissəciklərinin elerji-dispers spektrinin mənzərəsi aşağıdakı şəkildə goumlstərilmişdir (şək 2)

Cədvəl

Ag4GeS4 və Ag10Ge3S11 birləşmələrinin elementar analizinin nəticələri

Birləşmə

Birləşmələrin elementar tərkibi

Ag Ge S

kuumltlə atom kuumltlə atom kuumltlə atom

Ag4GeS4 6824 4444 2191 1110 985 4448

Ag10Ge3S11 6541 4166 1326 1250 2133 4584

Şəkil 2 Ag4GeS4 və Ag10Ge3S11 birləşmələrinin enerji-dispers spektri

Birləşmələrin mikro və nanoquruluş analizi HİTACHİ TM3000 markalı mikroskopda aparılmışdır Analiz

nəticələrindən aydın olmuşdur ki etilenqlikol muumlhitində alınan birləşmələr mikro və nanohissəciklər

formasındadır (şək3) Hissəciklərin oumllccediluumlsuuml və forması temperaturdan asılı olaraq dəyişir 80ndash110 0C

temperatur aralığında nanohissəciklər T 150 0C-də isə mikrohissəciklər formalaşır Temperatur artdıqca

hissəciklər arasındakı adgeziya da artır

Şəkil 3 Ag4GeS4 və Ag10Ge3S11 birləşmələrinin mikroşəkilləri (160

a ndash Ag4GeS4 birləşməsi və b ndash Ag10Ge3S11 birləşməsi

Mikroskop analizinin nəticələrinə əsasən muumləyyən edilmişdir ki 80ndash110 0C temperatur aralığında alınmış

birləşmələrin hissəciklərinin oumllccediluumlsuuml 75-137 nm aralığında olur Birləşmələrin kristallaşma dərəcəsi isə 17-

23 təşkil etdiyi uumlccediluumln amorf hal uumlstuumlnluumlk təşkil edir

Nəticə Etilenqlikol muumlhitində guumlmuumlşuumln Ag4GeS4 və Ag10Ge3S11 tərkibli birləşmələri sintez edilmiş bu

birləşmələrin fərdiliyi təsdiq edilmiş və stexiometrik tərkibləri dəqiqləşdirilmişdir Birləşmələrin temperatura

qarşı davamlığı oumlyrənilmiş və parccedilalanma məhsulları təyin edilmişdir Muumləyyən edilmişdir ki bu birləşmələr

quumlvvətli qatı turşu (HCl HNO3 və H2SO4) məhlullarında parccedilalanır

Ədəbiyyat

1 Huumlseynov QM Guumlmuumlş (I) nitrat və germanium (IV) sulfid arasında fiziki-kimyəvi qarşılıqlı təsirin tədqiqi

AMEA Nax Boumll ldquoXəbərlərrdquo 2015 4 s 24-30

2 Брауэр Г Руководство по неорган синтезу Москва laquoМирraquo 1985 т3 с802-807

3 Гусейнов ГМ Получение Ag8SnS6 в среде диметилформамида Матер Межд научн конф

laquoПолифункциональные химические материалы и технологииraquo Томск 2015 с74-76

4 Ноградова ГЗ Стеклообразование в фазовые равновесия в халькогенидных системах Двойные и

тройные системы М Наука 1984 176 с

5 Олексеюк ИД Когут ЮМ Федорчук АО и др Кристаллическая структура Ag2GeS3 в системе

Ag2SndashGeS2 Украина вестник ВНУ 2010 16 с25-33

6 Салаева ЗЮ Физико-химические взаимодействие в системе AgndashGendashS Автореферат дисс хим наук

Баку 1990 20 с

7 Салаева ЗЮ Мовсумзаде АД Багиров АИ Скоропауов АС Тройная система Ag2SndashGeS2ndashS Изв

АН СССР ж неорг материалы т33 вып5 1988 с1262

8 OHare PA Curtis LA Thermochemistry of germanium-sulfur (IV) JChem Thermodyn 1995 Vol27

N6 P643-662

DOI 10367192707-1146241220027-8

Sevda Talıb qızı Talıbova AMEA Torpaqşuumlnaslıq və Aqrokimya İnstitutu

aqrar elmlər uumlzrə fəlsəfə doktoru aparıcı elmi işccedili geray87mailru

Fatma Həmzə qızı İsayeva AMEA Torpaqşuumlnaslıq və Aqrokimya İnstitutu

aqrar elmlər uumlzrə fəlsəfə doktoru aparıcı elmi işccedili Aynurə Fazil qızı Əhmədova

AMEA Torpaqşuumlnaslıq və Aqrokimya İnstitutu

elmi işccedili doktorant

MUumlXTƏLİF TƏRKİBLİ UumlZVİ GUumlBRƏLƏRİN ŞƏKƏR CcedilUĞUNDURU

ALTINDA TORPAQ MUumlNBİTLİYİNƏ TƏSİRİ

Accedilar soumlzlər torpaq şəkər ccediluğunduru uumlzvi guumlbrə qida maddələri tullantı

The effect of organic fertilizers of different compositions on soil fertility under sugar beet

Summary The article examines the effect of various organic fertilizers on soil fertility under sugar beet Composts

from local wastes were used as organic fertilizers The composts are named after the place where they are

made The composition of composts is mentioned in the article The results of the study are reflected in the

article The use of various wastes and wastes in this form to some extent meets the demand for fertilizers in

agriculture It was found that these fertilizers had a positive effect on soil fertility under sugar beet

Key words soil sugar beet organic fertilizer nutrients waste

Giriş

Yer uumlzərində əhalinin sayının intensiv şəkildə artması uumlmumi həyat səviyyəsinin yuumlksəlməsi

urbanizasiya proseslərinin suumlrətləndiyi və muumlxtəlif iqlim dəyişikliklərinin baş verdiyi muumlasir doumlvrdə

cəmiyyətin ərzaq məhsullarına olan tələbatı artnaqda davam edir Hər bir doumlvlətdə ərzaq təhluumlkəsizliyinin

təmin edilməsi onun iqtisadi və milli təhluumlkəsizliyinin ayrılmaz hissəsi olub doumlvlət uumlccediluumln muumlhuumlm əhəmiyyət

kəsb edən həlli vacib olan sosial iqtisadi məsələlərdən birinə ccedilevrilmişdir

Azərbaycanda insan sağlamlığının qorunub saxlanmasında prioritet istiqamətlərdən biri respublikada

ərzaq təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsi məsələsidir ki bu məsələnin həyatı baxımdan boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb

etməsini və problemlərin qlobal xarakter daşıdığını nəzərə alaraq yeni konsepsiyalar işlənilmiş və geniş

elmi-tədqiqat işlərinin aparılmasına xuumlsusi diqqət verilmişdir [3]

Geniş yayıldığı rayonlarda kənd təsərruumlfatı bitkilərinin ən rentabellisi şəkər ccediluğunduru sayılır Belə ki

rayonlarda şəkər ccediluğunduru əkinə yararlı torpaqların 10-20 -ində əkilməyinə baxmayaraq bitkiccedililikdən

gələn gəlirin 30-50-ni verir [12]

2019-cu ildə Azərbaycanda 734593 hektar sahədə şəkər ccediluğunduru əkilib Bu sahələrdən 569313 hektarı

sadə uumlsulla 16528 hektarı isə Pivot sistemi ilə suvarılmışdır Uumlmumilikdə oumltən il 25 rayonda şəkər

ccediluğunduru becərilib Bu bitki ən ccedilox İmişli (91765 ha) Ağcabədi (8435 ha) Tovuz (668 ha) Tərtər (67045

ha) Beyləqan (5577 ha) Fuumlzuli (5537 ha) rayonlarında əkilib Sentyabrın 23-dək sahələrdən uumlmumilikdə

28 min 226 ton şəkər ccediluğunduru yığılmışdır ki bunun 3 min 502 tonu İmişli şəhərinin payına duumlşuumlr [5]

Şəkər ccediluğundurunun meyvəkoumlklərində sort və hibriddən asılı olaraq muumləyyən əlverişli şəraitdə 16-20

şəkər toplana bilir Zavod emalından sonra bundan 12-15 şəkər ccedilıxımı almaq muumlmkuumlnduumlr Şəkərin

emalından sonra zavodlarda ccediloxlu tullantılar alınır ki bu tullantılardan qliserin spirt pektin yapışqanı

yeyinti drojları limon turşusu və s istehsalı uumlccediluumln istifadə edilir Eyni zamanda bu tullantılardan

heyvandarlıqda yem kimi həmccedilinin guumlbrə kimi də istifadə edilir [12]

Torpaqdan əsas və əlavə məhsulla ccedilıxarılan qida maddələrini bərpa etmək uumlccediluumln bitkilərin noumlvuumlndən

torpqların tipindən asılı olaraq hər il torpağa ən azı 20-25 ton uumlzvi guumlbrə verilməlidir ki torpaqların su-fiziki

xassələri və strukturu yaxşılaşsın Azərbaycanın muumlxtəlif boumllgələrində uumlzvi qalıq ehtiyatı kifayət qədər

olduğundan onlarla kənd təsərruumlfatında ccedilatışmayan peyin və mineral guumlbrələri əvəz etmək muumlmkuumlnduumlr [4]

Regionlarda moumlvcud olan yerli tullantılardan hazırlanan uumlzvi guumlbrələrin sənaye əhəmiyyətli bitki olan

şəkər ccediluğunduru altında torpağa verilməsinin səmərəliliyini oumlyrənmək məqsədi ilə Ucarın suvarılan boz-

ccediləmən Naxccedilıvanın boz və İmişlinin boz-ccediləmən torpaqları şəraitində ccediloumll təcruumlbəsi qoyulmuşdur Yerli

tullantılardan hazırlanan kompostlar həmin boumllgələrə muumlvafiq olaraq ldquoŞirvanrdquo ldquoNaxccedilıvanrdquo və ldquoMilrdquo

kompostu adlandırılmışdır ldquoŞirvanrdquo kompostunu hazırlamaq uumlccediluumln lazım olan komponentlər bunlardır Təzə

peyin 35-40 əkin sahəsindən ccedilıxan bitki qalığı 40-45 ağac kəpəyi 5 kuumll 5 quş və qoyun peyini 5

tərəvəz və meyvə tullantıları 5

ldquoNaxccedilıvanrdquo kompostunun komponentləri yarım ccediluumlruumlmuumlş peyin 30 bitki qalığı 20 quş zılı 5 l 5

konserv və ccedilaxır zavodunun tullantıları 40

ldquoMilrdquo kompostunun komponentləri Araz ccedilayı lili 25 peyin 25 bitki qalığı 25 və şəkər ccediluğunduru

zavodunun tullantısı 25 Birinci təcruumlbə 8 ikinci 7 uumlccediluumlncuuml isə 10 variantda olmaqla 4 təkrarda

qoyulmuşdur Hər uumlccedil təcruumlbədə cərgə arası məsafə 60 sm bitki arası isə 25 sm təccedilkil etmişdir Guumlbrələrin

təsir fərqini muumlqayisə etmək uumlccediluumln tək guumlbrəsiz tək mineral guumlbrəhəmccedilinin tək peyin verilmiş variantlarda

goumltuumlruumllmuumlşduumlr

Hər uumlccedil təcruumlbədə şəkər ccediluğunduru bitkisi altında tətbiq olunan guumlbrələr torpaqda mənimsənilən formada

olan qida maddələrinin artmasına səbəb olmuşdur Belə ki Ucarın suvarılan boz-ccediləmən torpaqlarında

guumlbrəsiz nəzarət variantında azotun mənimsənilən formasının cəmi 251 mqkq muumltəhərrik fosfor 220

mqkq muumlbadiləvi kalium 2047 mqkq olduğu halda hektara 20 ton ldquoŞirvanrdquo kompostu verilmiş variantda

bu goumlstəricilər muumlvafiq olaraq 495 mqkq 287 mqkq və 2349 mqkq olmuşdur

Naxccedilıvanın boz torpaqlarında qoyulan ikinci təcruumlbədə ldquoNaxccedilıvanrdquo kompostu 10 ton+peyin 10 ton+lil 5

ton+ N45P60K30 olan variantda udulmuş ammonyak azotu NNH4 -230 mqkq suda həll olan ammonium

NNH4-126 mqkq suda həll olan P2O5-13 mqkq muumltəhərrik P2O5-210 mqkq muumlbadiləvi kalium -380

mqkq suda həll olan humus 160 mqkq olmuşdur ki bu da nəzarətə goumlrə NNH4 -168 mqkq suda həll olan

NNH4 -110 mqkq suda həll olan fosfor 118 mqkq muumlbadiləvi kalium isə -120 mqkq daha ccedilox olmuşdur

İmişlinin boz-ccediləmən torpaqlarında qoyulan uumlccediluumlncuuml tədqiqat işində isə şəkər ccediluğunduru bitkisinin 7-8

yarpaq əmələ gəlməsi mərhələsində torpağın şum və şumaltı qatında goumltuumlruumllmuumlş torpaq nuumlmunələrinin təhlili

goumlstərir ki guumlbrəsiz nəzarət variantında udulmuş ammonyakın miqdarı 1474-1184 mqkq nitrat azotunun

miqdarı 487-321 mqkq muumltəhərrik fosforun miqdarı 1505-1430 mqkq muumlbadiləvi kaliumun miqdarı 37172-

33802 mqkq olduğu halda guumlbrə verilmiş variantlarda nəzarətlə muumlqayisədə artım muumlşahidə olunmuşdur

Vegetasiyanın ortası cərgəarası sıxlaşma mərhələsində torpaqdan qida maddələri bitki tərəfindən

mənimsənildiyinə goumlrə onların miqdarında qismən azalma muumlşahidə edimiş və vegetasiyanın sonu məhsul yığımı

mərhələsində udulmuş ammonyak 420-273 mqkq nitrat azotu 195-093 mqkq muumltəhərrik fosfor 934-711

mqkq muumlbadiləvi kalium isə 31429-30625 mqkq olmuşdur Hektara 20 ton şəkər zavodunun tullantısı verilən

variantda udulmuş ammonyakın miqdarı vegetasiyanın əvvəli və sonu şum qatında 1698-712 mqkq nitrat

azotunun miqdarı 599-278mqkq muumltəhərrik fosforun miqdarı 1701-1021 mqkq muumlbadiləvi kaliumun

miqdarı isə 37633-32893 mqkq olmuşdur Ən yaxşı goumlstərici ldquoMilrdquo kompostu 40 tha+ N50 P25 K60 verilən

variantda olmuşdur ki burada vegetasiyanın əvvəli udulmuş ammonyakın miqdarı 2271-2021 mqkq nitrat

azotunun miqdarı 1265-904 mqkq muumltəhərrik fosforun miqdarı 2398-2003 mqkq muumlbadiləvi kaliumun

miqdarı isə 38914-35906 mqkq olmuşdur Vegetasiyanın sonuna dogru getdikcə bitkinin cərgəarası sıxlaşma və

məhsul yığımı mərhələsində torpaqda qida elementlərinin artımı nisbətən zəifləyərək vegetasiyanın sonu məhsul

yığımı mərhələsində qida maddələrinin miqdarı muumlvafiq olaraq 1321-1211 mqkq 506-312 mqkq 1096-693

mqkq 34365-32534 mqkq olmuşdur

Nəticə

Yerli tullantı və qalıqlardan alınan kompostların eləcə də digər uumlzvi və mineral guumlbrələrin Şirvanın suvarılan

boz-ccediləmən Naxccedilıvanın boz İmişlinin boz-ccediləmən torpaqları şəraitində şəkər ccediluğunduru bitkisi altında elmi

əsaslarla tətbiqinin nəticəsi goumlstərdi ki bu guumlbrələr torpaqda bitki tərəfindən mənimsənilən formada qida

maddələrinin toplanmasına muumlsbət təsir etmiş və bunun nəticəsində hər uumlccedil torpaq tipində torpağın muumlnbitliyinin

artmasına şərait yaranmışdır Alınan nəticələr təsdiq edir ki ətraf muumlhitim ccedilirklənməsinə səbəb olan muumlxtəlif

tullantı və qalıqların guumlbrə kimi istifadəsi həm kənd təsərruumlfatında guumlbrəyə olan tələbatı muumləyyən qədər oumldəyir

həm də ətraf muumlhitin ccedilirklənməsinin qarşısı alınır

Ədəbiyyat

1 Huumlmbətov HS Məmmədov VƏ Qəbilov MY Şəkərli və nişastalı bitkilər Bakı ldquoElm və təhsilrdquo 2014

2 Huumlmbətov HS Xəlilov XQ Texniki bitkilər Bakı 2010 s 100-144

3 Məmmədov QY İsmayılov MM Bitkiccedililik Bakı ldquoŞərq ndashQərbrdquo 2012 356 s

4 Zamanov PB ldquoYerli uumlzvi tullantılardan uumlzvi guumlbrələrin hazırlanması texnologiyası və istifadəsinin

aqrokimyəvi əsaslarırdquo Bakı 1990 36 s

5 wwwagrogovaz

DOI 10367192707-1146241220029-11

Məmməd Huumlseynəli oğlu Huumlseynəliyev AMEA Naxccedilıvan Boumllməsi Təbii Ehtiyatlar İnstitutu

fizika-riyaziyyat elmləri namizədi dosent

mamedhussmailru

NAXCcedilIVAN RUTİLİNİN OPTİK XASSƏLƏRİ

Accedilar soumlzlər rutil mineralı TiO2 laquoNicolet-İS10raquo infraqırmızı oblast optik udma spektri spektrofotometr

Optical properties of the Nakhchivan rutile

Summary

The optical absorption spectrum of rutile which is a local resource of the Nakhchivan Autonomous

Republic in the infrared region is studied The spectrophotometer Nicolet-İS10 was used in the

measurements For comparison optical measurements were carried out both for fine rutile mineral powder

and for natural crystals with plane-parallel faces The peak observed at 1639 sm-1

appears due to bending

vibration of adsorbed water the peak at 3290 sm-1

due to stretching vibration of water and the absorption at

400-1000 sm-1

was estimated as TiO2 lattice vibrations

Key words rutile mineral TiO2 Nicolet-İS10 infrared region optical absorption spectrum spectrophotometer

Giriş

Titan dioksid oumlzuumlnuumln kimyəvi stabilliyinə zəhərli olmamasına və ucuz olmasına goumlrə diqqəti cəlb edir

Onun əsas tətbiq oblastlarıshyboyalar uumlccediluumln ağ piqment (buumltuumln istehsal həcminin 51-ni təşkil edir) plastika

(19) və kağız (17) istehsalıdır

Təbiətdə TiO2-nin doumlrd polimorf noumlvuumlnə rast gəlmək olur anataz(tetraqonal) rutil (tetraqonal) brukit

(rombik) və TiO2 (B) (monoklin) Anataz rutil və brukit minerallarının strukturlarının elementləri TiO2-nin

6-oktaedr strukturundan təşkil olunmuşdur TiO2-nin uumlccedil təbii polimorf formaları bir-birlərindən kristallik

strukturlarının həmin oktaedr zəncirinin yığılma şablonlarına goumlrə fərqlənirlər

TiO2 qadağan olunmuş zonasından boumlyuumlk enerjili işıqla şuumlalandırıldıqda valent zonadakı elektronun

keccedilirici zonaya keccedilərək oumlz yerində deşik əmələ gətirməsi kimi fotoinduksiya hadisəsi baş verir Bu

həyəcanlaşmış elektron fotovoltaik guumlnəş elementlərində birbaşa elektrikin yaranmasında və ya fotokatalitik

reaksiyaların aparılmasında istifadə oluna bilər Bu yaxınlarda işığa həssas TiO2-də yarımkeccediliricinin səthində

olan deşikləri tuta bilməsi və buna goumlrə də həmin səthdə yuumlksək dərəcədə islatma yarada bilməsi kimi bir

xuumlsusiyyət muumləyyən edilmişdir Bu hadisə fotoinduksiyaolunmuş ifrat hidrofillik adlandırılmışdır 1

Ədəbiyyatda TiO2-nin guumlnəş batareyalarında geniş istifadə olunması haqqında ccediloxlu məlumata rast gəlmək

muumlmkuumlnduumlr 2-5

Azərbaycanda rutil mineralının toplandığı əsas yer Parağaccedilay (Ordubad rayonu) rutil təzahuumlruumlduumlr Ona

bəzən dəmir filizi kolccediledan yataqlarında (Daşkəsən Ccedilıraqdərə Ağdərə Ağduzdağ Katsdağ) rast gəlinir

Parağaccedilay andaluzit-rutil təzahuumlruuml Kunqur-Alagoumlz silsiləsinin suayırıcı hissəsində Qapıcıq (3907 m)

dağından cənubda 3100-3500 m yuumlksəklikdə yerləşir Ondan bir qədər aşağıda Parağaccedilay mis-molibden

yatağının bazası əsasında fəaliyyət goumlstərən mədən yerləşir Faydalı minerallaşma hidrotermal dəyişmiş

kvarsitlərə aid olub orada yuva damarcıq və 15-20 m oumllccediluumlluuml linzalarda rutil-andaluzit-muskovit-kvars

minerallaşması əmələ gəlmişdir Andaluzit prizmatik və rombik formalı kristallik dənələr və ya buğda

dənələri şəklində muumlşahidə olunur Andaluzit kristalları tez-tez ləkələr və ya haşiyə şəklində serisitlə əvəz

olunur Bir sıra kristal dənələrində yaşılımtıl-yasəməni tona ccedilalan qeyri-bərabər rənglər muumlşahidə edilir

Təzahuumlruumln şimal-şərq cinahında daha intensiv rutil minerallaşması sahəsi ayrılır Rutil muskovitlə dağ

buumllluru ilə assosiasiyada 20 sm oumllccediluumlyə qədər olan unikal druzalar əmələ gətirir ki onlar da kolleksiya

materialı kimi maraq kəsb edir Rutil kristalları prizmatik formalı olub 05 sm-dən 5 sm-dək oumllccediluumllərdə rast

gəlinir İkiləşmələrə dağ buumllluru ilə xaccedil şəkilli birləşmələrə moumlhkəm kuumltlədə qızılı muskovitə loumlvhəşəkilli

serisitə rast gəlinir Muskovitin artması ilə kiccedilik rutil kristallarının miqdarı artır Rutil uumlccediluumln metallik şəffaflıq

ştrixlənmə bəzən kristalların səthində bənoumlvşəyi rəng dəyişmə muumlşahidə olunur mineralın rəngi qara və

ccediləhrayımtıl-qara rəngdədir Aparılan tədqiqatlar goumlstərir ki 1 m3 suumlxur kuumltləsindən (toumlrəmə kvarsit) uumlzərində

2 sm-ə qədər uzunluğunda 3-4 rutil kristalı olan 15-20 kq-lıq kolleksiya nuumlmunəsi əldə etmək olar 6

Muumlzakirə və nəticələr Şəkil 1-də Naxccedilıvanın Qapıcıq ərazisindən goumltuumlruumllmuumlş rutil mineralı goumlstərilmışdir

Şəkil 1 Rutil və kvars Parağaccedilay filiz təzahuumlruuml Ordubad rayonu

Yerli xammal olaraq bu mineralı tədqiq etmək məqsədilə ilkin olaraq onun optik xassələri araşdırılmışdır

Oumllccedilmələrdə ldquoNicolet-İS10rdquo spektrofotometrindən istifadə olunmuşdur Şəkil 2-də rutil mineralının narın

tozunun KBr-la qarışığının preslənməsindən alınan təbəqənin infraqırmızı oblastda ccediləkilmiş optik udma

spektri goumlstərilmişdir

Şəkil 2 Rutilin narın tozunun optil udma spektri

Burada 1639 sm-1

-də muumlşahidə olunan pik adsorbsiya olunmuş su molekulunun uzanma rəqsləri (bending

vibrations) 3290 sm-1

-dəki pik su molekulunun əyilmə rəqsləri (stretching vibrations) 400 1000 sm-1

arasındakı udulma isə TiO2-nin qəfəs rəqsləri nəticəsində ortaya ccedilıxan piklər olaraq dəyərləndirilmişlər Bu

piklərin yeri və forması ədəbiyyat goumlstəriciləri ilə tam uumlst-uumlstə duumlşmuumlşduumlr 78

Həmccedilinin muumlstəvi parallel səthləri olan təbii rutil kristalları uumlzərində də optik oumllccedilmələr aparılmışdır

Şəkil 3-də qalınlığı 15 mm olan belə bir təbii kristalın optik udma spektri təsvir olunmuşdur

Şəkil 3 Muumlstəvi parallel səthləri olan (qalınlığı 15 mm) təbii rutil

kristalının optik udma spektri

Bu iki spektrin muumlqayisəsindən goumlruumlnuumlr ki 1639 sm-1

piki kristal halında artıq muumlşahidə olunmur 2800-

3600 sm-1

oblastındakı udma formasımı dəyişsə də oumlz yerini saxlamışdır Eləcə də TiO2-nin qəfəs rəqsləri

nəticəsində ortaya ccedilıxan (400-1000 sm-1

) oblastı kristal halı uumlccediluumln qısa dalğalar tərəfə bir qədər də

genişlənmişdir Nəhayət kristala aid olan spektrdə əlavə olaraq 1984 sm-1

və 2118 sm-1

pikləri ortaya

ccedilıxmışdır Əslində bu iki pik toz halına aid spektrdə də moumlvcuddur və spektrə diqqətlə baxdıqda bu piklərin

olduğuna əmin olmaq olar ldquoNicolet İS10rdquo spektrofotometrində həmin hissəni boumlyuumltduumlkdə bu pikləri şox

aydın muumlşahidə etmək olar

Nəticə

Naxccedilıvanın yerli xammalı olan rutil mineralının infraqırmızı oblastda optik udma spektri araşdırılmışdır

Oumllccedilmələrdə laquoNicolet-İS10raquo spektrofotometrindən istifadə olunmuşdur Muumlqayisə məqsədilə optik oumllccedilmələr

həm rutil mineralının narın tozu həm də muumlstəvi parallel səthləri olan təbii kristalları uumlzırində aparılmışdır

Spektrdə 1639 sm-1

arasındakı udulma isə TiO2-nin qəfəs rəqsləri nəticəsində ortaya ccedilıxan piklər olaraq dəyərləndirilmişdir

Ədəbiyyat

1 Mills A Elliott N Hill G etal Preparation and characterisation of novel thick sol-gel titania film

photocatalysts Photochem Photobiol Sci 2003 2 pp 591-596

2 Karuppuchamy S Andou Y Endo T Preparation of nanostructured TiO2 photoelectrode for flexible dye-

sensitized solar cell applications Applied Nanoscience 2013 Volume 3 Issue 4 pp 291ndash293

3 Jinghua Hu Peihan Liu Mengwei Chen et al Short Communication Synthesis and First-principle Calculation

of TiO2 Rutile Nanowire Electrodes for Dye-sensitized Solar Cells Int J Electrochem Sci 2017 12 pp

9725 ndash 9735

4 Zhai B Yang L and Huang YM Improving the Efficiency of Dye-Sensitized Solar Cells by Growing

Longer ZnO Nanorods on TiO2 Photoanodes Journal of Nanomaterials 2017 Volume 2017 pp1821-837

5 Janarthanan B Premkumar S Chandrasekaran J Titanium Dioxide Nanoparticles Preparation for Dye

Sensitized Solar Cells Applications using Sol-Gel Method Journal of Advanced Physical Sciences 2017 1

pp4ndash6

6 Nağiyev VN Məmmədov IƏ Naxccedilivan Muxtar Respublikasının faydalı qazintıları Bakı ldquoElmrdquo 2010 240

7 Grassian VH Oshaughnessy PT Adamcakova-Dodd A Inhalation exposure study of titanium dioxide

nanoparticles with a primary particle size of 2 to 5 nm Environ Health Perspect 2007 115(3) pp 397ndash402

8 Nolan N Pillai S Seery M Spectroscopic Investigation of the Anatase-to-Rutile Transformation of Sol-

Gel Synthesised TiO2 Photocatalysts Journal of Physical Chemistry C 2009 113 pp 16151-16157

DOI 10367192707-11462412200212-15

Nazilə Vəkil qızı Mahmudova AMEA Naxccedilıvan Boumllməsi Təbii Ehtiyatlar İnstitutu

elmi işccedili

nazilemahmudova2017mailru

Rafiq Yaqub oğlu Quliyev AMEA Naxccedilıvan Boumllməsi Təbii Ehtiyatlar İnstitutu

elmi işccedili

qraf1945mailru

Leyla Nadir qızı İbrahimova AMEA Naxccedilıvan Boumllməsi Təbii Ehtiyatlar İnstitutu

elmi işccedili

leylaibrahimova1992bkru

BİSMUT SULFİDİN SOLVOTERMAL YOLLA ALINMASI

VƏ ONUN ELEKTRİK KECcedilİRİCİLİYİNİN TƏDQİQİ

Accedilar soumlzlər bismut sulfid nanohissəcik tablama kimyəvi analiz termoqrafik analiz

Obtaining of bismuth sulfide by solvothermal method and study of its electrical conductivity

Summary

Bismuth nitrate is dissolved in dimethylformamide and a solution of thiourea in dimethylformamide is

added as a sulfiding reagent The experimental glassware is placed in a Teflon cuvette in a Speedwavefour

microwave electric heater at 1200 C for 16 hours The resulting precipitate is filtered through a glass filter

washed with ethanol dried at a temperature of 600C At the same time a thin film of bismuth sulfide was

obtained by annealing a glass substrate at a temperature of 3000C Chemical thermographic and

morphological analyzes of Bi2S3 were carried out and it was found that the compounds are presented in the

form of nanocystic

Key words bismuth sulfide nanocystics annealing chemical analysis thermographic analysis

Giriş

Bismut sulfid qadağan olunmuş zonanın eninin (Eg) boumlyuumlkluumlyuumlnə goumlrə bu qrupa aid sulfidlərdən

əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir Buna goumlrə də muumlxtəlif optoelektron tətbiq sahələri uumlccediluumln vacib material

sayılır Son zamanlar duumlnyada yarımkeccediliricilər sənayesinin inkişafı alternativ və bərpa olunan enerji

mənbələrinin oumlyrənilməsi və ondan istifadə edilməsi daha ccedilox maraq kəsb edir Bu sahədə ekoloji cəhətdən

təmiz və tuumlkənməyən resurs ehtiyatlarının olması guumlnəş enerjisindən istifadə edilməsi istiqamətində aparılan

tədqiqatlar yeni guumlnəş batareyalarının yaradılması onlardan istifadə edilməsi buumltuumln duumlnyada ilbəil artır

Ancaq guumlnəş batareyaları ilə alınan enerjinin ənənəvi yolla alınan enerjidən baha başa gəlməsi yeni daha

ucuz və ekoloji cəhətdən təmiz materialların (guumlnəş ccedileviricilərinin) yaradılmasını daha ccedilox aktuallaşdırır

Ədəbiyyat materiallarını araşdırarkən muumləyyən edilmişdir ki Hui Wang və əməkdaşları sonokimyəvi

metodla kompleksəmələgətiricilərin iştirakı ilə su muumlhitində bismut nitrat və natrium tiosulfatın qarşılıqlı

təsirindən bismut sulfidin nanoccedilubuqlarını almışlar Aparılan tədqiqatlar əsasında muumləyyən etmişlər ki

goumltuumlruumllən kompleksəmələgətiricilərin (etilendiamintetraasetat turşusu trietanolamin və natrium tartrat)

xarakterindən asılı olaraq muumlxtəlif diametr və uzunluqda bismut sulfidin nanoccedilubuqlarını almaq

muumlmkuumlnduumlr Eyni zamanda muumləyyən etmişlər ki həlledici kimi 20-li NN-dimetilformamid məhlulu və

kuumlkuumlrd mənbəyi kimi tioasetamid goumltuumlrməklə yuumlksək ccedilıxımla Bi2S3-uumln daha kiccedilik oumllccediluumlluuml nanoccedilubuqlarını

almaq olar Alınmış nanoccedilubuqlar İQ-spektroskopiya və rentgen fotoelektron spektroskopiya vasitəsilə

oumlyrənilmiş reaksiyanın ehtimal olunan mexanizmini vermişlər [2]

Başqa bir işdə bismut nitratı 20 ml TEA-də (trietanolamin) həll edib uumlzərinə 120 ml su əlavə olunur və

məhlul şəffaflaşana kimi qarışdırılır Tədqiqatccedilılara goumlrə məhlulun şəffaflaşmasına səbəb [Bi(TEA)x3+

kompleksinin əmələ gəlməsidir Sulfidləşdirici reagent kimi elementar kuumlkuumlrduuml 10 ml MEA-də

(monoetanolamin) həll etdikdən sonra onu həmin kompleks məhlulu ilə qarışdırıb teflon avtoklava

yerləşdirilir və reaksiya 1600C-də aparılır Nəticədə tuumlnd qəhvəyi rəngdə ccediloumlkuumlntuuml alınır Alınmış Bi2S3ndashuumln

monokristallik ccedilubuqları biroumllccediluumlluuml olub orta hesabla 70-170nm diametr və 055ndash3 mkm uzunluq

diapazonunda dəyişir [3]

Xiaoping Zhou və əməkdaşları solvotermal metodla 40 nm diametrə və 600 nm uzunluqda ccedilubuqşəkilli

struktura malik Bi2S3 sinez etmişlər Rentgen faza analizinin nəticələrinə goumlrə alınmış bismut sulfid yuumlksək

təmiz və ortorombik fazaya malikdir optiki qadağan olunmuş zonasının eni 165 eV olmaqla xuumlsusi

fotoelektrik xassəli materialdır və bir ccedilox sahələrdə tətbiq etmək muumlmkuumlnduumlr [4]

Eyni zamanda Ehsan Zahedi tərəfindən lentşəkilli Bi2S3-uumln muumlxtəlif təzyiq altında electron optik və

fotokataltik xassələri oumlyrənilmişdir Tədqiqatccedilıya goumlrə lentşəkilli Bi2S3-uumln elektron quruluşu və optik

xassələri onun ccediləp qadağan olunmuş zonaya malik p-tip yarımkeccedilirici olduğunu goumlstərir Tədqiqatlar

nəticəsində muumləyyən edilmişdir ki lentşəkilli Bi2S3-uumln fotokatalitik aktivliyi hidrostatik təzyiqin artması ilə

azalır [5]

Aparılan tədqiqatlar əsasında muumləyyən edilmişdir ki Bi2S3 birləşməsi p-tip yarımkeccediliricilərə aiddir və

yuumlksək işıq udma əmsalına malikdirlər Eyni zamanda qadağan olunmuş zonanın eni 13-17 eV həddindədir

və 11 enerji ccedilevirmə qabiliyyətinə malikdirlər Buna goumlrə də bu tədqiqat işində Bi2S3 ndash uumln dimetilformamid

(DMF) muumlhitində sintezi ondan tablama yolu ilə nazik təbəqənin alınması və tədqiqi qarşıya məqsəd

qoyulmuşdur

Təcruumlbi hissə Sintez prosesi zamanı kimyəvi təmiz ccedileşidli reaktivlərdən istifadə edilmişdir 485 mq

Bi(NO3)3 5H2O goumltuumlruumlb uumlzərinə 20 ml dimetilformamid əlavə edib 30 dəqiqə zəif qızdırmaqla qarışdırılır

Bismut nitrat tam həll olduqdan sonra qarışığa 20 ml dimetilformamiddə həll edilmiş 228 mq tiomoccedilevina

(SC(NH2)2 məhlulu toumlkuumlb zəif qızdırmaqla qarışdırılır Qarışıq 30 dəqiqə suumlrətlə qarışdırıldıqdan sonra

təcruumlbə qabı teflon kuumlveytə yerləşdirilir ağzı kip bağlanıb Speedwave four BERGHOF (Almaniya)

mikrodalğalı elektrik qızdırıcısına qoyulur Məhlul qızdırıcıda 1200C-də 16 saat saxlanılırProsesin sonunda

qızdırıcıdan ccedilıxarılıb soyudulmuş qarışığın uumlzuuml suumlzuumlluumlr və ccediloumlkuumlntuuml bir neccedilə dəfə su ilə dekantasiya

edildikdən sonra filtrdən suumlzuumlluumlr Su ilə yuyulub təmizləndikdən sonra yenidən azca spirtlə yuyulur və sabit

ccediləkiyə gələnə kimi qurudulmuş ccediloumlkuumlntuumldən goumltuumlruumllən nuumlmunə kimyəvi analiz edilir [1] Nuumlmunənin Bi2S3ndash

dən ibarət olması analizin nəticələri ilə təsdiqlənmişdir

Yuxarıda goumlstərilən qaydada hazırlanmış qarışığa (qızdırıcıya qoymamışdan qabaq) 06smtimes02smtimes020

sm oumllccediluumldə şuumlşə altlıq salınır və 1200Cndashdə 16 saat saxlanılır Prosesin sonunda reaksiya kolbasından ccedilıxarılan

şuumlşə altlıq bir tərəfi bağlı kvars boruya yerləşdirilərək zəif vakuum altında 3000Cndashdə 2 saat tablama aparılır

Uumlmumiyyətlə alınan birləşmənin fotohəssaslığını təyin etmək uumlccediluumln nazik təbəqənin alınması bir neccedilə

variantda aparılmışdır Birinci variantda təmiz yuyulub təmizlənmiş şuumlşə altlıq yuxarıda qeyd edilən şəkildə

hazırlanaraq tablama aparılmışdır İkinci variantda isə optimal şəraitdə alınmış ccediloumlkuumlntuuml suumlzuumllərək yuyulub

təmizləndikdən sonra dimetilformamiddə həll edilərək şuumlşə altlığa ccediləkilmişdir Sonuncu olaraq reaksiya uumlccediluumln

hazırlanmış qarışıqdan bir neccedilə damcı şuumlşə altlıq uumlzərinə damcıladılaraq tablama aparılmışdır Hər uumlccedil

variantda tablama prosesi 3000C-də zəif vakuum altında 2 saat ərzində aparılmışdır Alınan nazik təbəqələr

(1-ci və 3-cuuml) distillə suyu ilə yuyulub qurudulduqdan sonra fotohəssaslığı oumllccediluumllmuumlşduumlr Ən yaxşı nazik

təbəqə 1-ci variantda alındığından tablama prosesi muumlxtəlif temperaturlarda və muumlxtəlif muumlddətdə

aparılmışdır

Alınan nanohissəciklərin faza analizi D2 PHASER ldquoBrukerrdquo rentgen difraktometrinin koumlməyi ilə (CuKα

şuumlalanma 2θ diapazonu 10-70 dərəcə bucaq altında) tədqiq edilmişdir Nuumlmunənin morfologiyası elektron

mikroskopu TEM (Hitachi TM3000 Yaponiya) vasitəsi ilə oumlyrənilmişdir Şəkillər yuumlksək həssaslıqlı

DESKORT ilə ccediləkilmişdir Qadağan olunmuş zolağın eni isə Bi2S3 ndash uumln birinci variantda alınmış nazik

təbəqəsinin U-5100 (Hitachi Yaponiya) spektrofotometrində ccediləkilmiş udma spektrinə əsasən

hesablanmışdır

Muumlzakirə və nəticələr Solvotermal metodla alınan bismut sulfidin nanohissəciklərin əmələ gəlməsinə

boumlyuumlməsinə və formalaşmasına zamanın və temperaturun təsiri (100 120 və 3000C) oumlyrənilmiş alınan

hissəciklərin şəkilləri TM3000 Hitachi electron mikroskopu ilə ccediləkilmişdir Şəkillərdən goumlruumlnduumlyuuml kimi

hissəciklər muumlxtəlif qruplar şəklində qruplaşmışlar və ən pis formalaşmayan 1000Cndashdə 16 saat ərzində

alınan nuumlmunədir 3000Cndashdə zəif vakkumda tablama zamanı alınmış nanohissəciklərin oumllccediluumlləri 120-240 nm

arasında dəyişir və nanohissəciklər bircinslidir Goumlruumlnduumlyuuml kimi temperatur artdıqca atomlar arası krisstal

qəfəsin və nanokristalların formalaşması daha yaxşı gedir (şəkil 1) Hesab edirik ki solvotermal metodla

alınmış Bi2S3-uumln nano və mikro hissəciklərinin əmələ gəlməsi və yetişməsi temperaturdan vaxtdan həm də

maye fazadan asılıdır

Şəkil 1 Bi2S3 ndashuumln 1000C-də (a) 120

0Cndashdə (b) və 300

0Cndashdə ( tablama yolu ilə alınmış) (c) sintez edilmiş

nanohissəciklərboumlyuumlmə 10 microm

Alınmış bismut sulfid Almaniya istehsalı olan NETZSCH STA 449F349F3 derivatoqrafı ilə termiki

analiz edilmiş və təcruumlbələrin nəticələri şəkil 2-də verilmişdir Şəkildən goumlruumlnduumlyuuml kimi nuumlmunə 20-8000C

temperatura kimi qızdırıldıqda baş verən kuumltlə itkisi 322 mq təşkil etmişdir

Kuumltlə itkisi nuumlmunədə olan kuumlkuumlrduumln ayrılması hesabına baş verir Analiz uumlccediluumln goumltuumlruumllmuumlş nuumlmunədə

nəzəri olaraq 323 mq kuumlkuumlrd vardır Kuumlkuumlrduumln təcruumlbi və nəzəri miqdarları eyni olduğundan birləşmənin

formula uyğun gəldiyini soumlyləmək olar

Şəkil 2 1200Cndashdə 16 saat muumlddətində alınmış Bi2S3 nanobirləşməsinin termoqravimetrik analizi

1200C-də 16 saat ərzində alınmış və 300

0C-də tablanmış CuBiS2 nazik təbəqəsinin U-5100 ultrabənoumlvşəyi

spektrofotometrində optik udma əyrisi ccediləkilmişdirUdma spektrinə əsasən birləşmənin qadağan olunmuş

zonasının enini muumləyyən etmək uumlccediluumln nisbi vahidlərlə αһν2 = ƒ һν asılılığı qurulmuşdur (şəkil 3)

Şəkil 3 Bi2S3 birləşməsinin nazik təbəqəsinin qadağan olunmuş zonasının enini tapmaq uumlccediluumln qurulmuş

(αһν)2=ƒ(һν) asılılığı

Ccediluumlnki spektrin fundamental udma oblastında udma əmsalı fotonun enerjisi ilə aşağıdakı muumlnasibətdədir

)( 00 Eghvhv

Tənliyə əsasən aparılmış hesablamalara və onun əsasında qurulmuş əyriyə əsasən nuumlmunənin qadağan

olunmuş zonasının eninin Eg0=156 eV olduğu muumləyyən edilmişdir Aparılan tədqiqatlar əsasında muumləyyən

edilmişdir ki Bi2S3 birləşməsi p-tip yarımkeccediliricilərə aiddir və yuumlksək işıq udma əmsalına malikdirlər Eyni

zamanda qadağan olunmuş zonanın eni 156 eV həddindədir və 11 enerji ccedilevirmə qabiliyyətinə

malikdirlər

Ədəbiyyat

1 Гиллебранд БФ Лендель ГЭ Брайт ГА Гофман ДИ Практическое руководство по неорганическому

анализу Изд laquoхимияraquo Москва 1966 с 1112

2 Hui Wang Jun-Jie Zhu Hong-Yuan Chen Sonochemical Method for the Preparation of Bismuth Sulfide

Nanorods httpsdoiorg101021jp0135003 American Chemical Society formation Cite this J Phys Chem

B 2002 106 15 3848-3854

3 Pravas Kumar Panigrah and Amita Patha The Growth of Bismuth Sulfide Nanorods from Spherical-Shaped

Amorphous Precursor Particles under Hydrothermal Condition| Open AccessVolume 2013 |Article ID 3678

httpsdoiorg1011552013367812

4 Xiaoping Zhou Lin Ma Zongcai Feng Synthesis and Characterization of Bismuth Sulfide Nanorods by

Solvothermal Route Home Chemistry Letters List of Issues 2015 Vol44 No8 1113-1115 httpsdoiorg

101246cl150514

5 Ehsan Zahedi Hydrostatic pressure effects on the electronic optical and photocatalytic properties of

ribbon-like Bi2S3 A DFT study Superlattices and Microstructures 81 DOI 101016jspmi201412036

DOI 10367192707-11462412200216-20

Enzalə Sucaxan qızı Novruzova Naxccedilıvan Doumlvlət Universiteti

biologiya uumlzrə fəlsəfə doktoru baş muumləllim

enovruzova_32mailru

NAXCcedilIVAN MUXTAR RESPUBLİKASININ DARIDAĞ ƏRAZİSİNDƏ YAYILAN

QƏRƏNFİLKİMİLƏR - CARYOPHYLLACEAE JUSS

FƏSİLƏSİ BİTKİLƏRİNİN TƏDQİQİ

Accedilar soumlzlər Naxccedilıvan Muxtar Respublikası Darıdağ Caryophyllaceae Juss Paronychia Mill Stellaria L

Holosteum L Scleranthus L Acanthophyllum CAMey Silene L

The study of plants of Caryophyllaceae Juss family spreading

in the Daridag area of Nakhchivan Autonomous Republic

Summary

Based on the results of research and literature data conducted in 2018-2020 taxonomic analysis of genera

and species of Caryophyllaceae Juss family was carried out in the area of Daridag of Nakhchivan

Autonomous Republic It was determined that 10 species of 8 genus are distributed in the flora of the area

The morphological features of genus and species common distribution zones are noted Paronychia kurdica

Boiss Species belonging to Daridag flora is included in the Red Book of the Nakhchivan Autonomous

Republic with the status of a rare plant with limited distribution zone (NT- Near Threatened) Geographical

types of species were studied which distributed in the area

Key words Nakhchivan Autonomous Republic Daridag Caryophyllaceae Juss Paronychia Mill Stellaria

L Holosteum L Scleranthus L Acanthophyllum CAMey Silene L

Giriş

Darıdağ Culfa rayonu ərazisində Dağuumlstuuml silsilənin ən yuumlksək zirvəsi Əlincəccedilayla Qaradərə ccedilayının

arasında yerləşir Huumlnduumlrluumlyuuml 1927 m konusvari formadadır Darıdağın ərazisində hələ 1920-1930-cu illərdə

aparılmış tədqiqatlar nəticəsində ccedilox sayda faydalı qazıntı yataqları aşkar olunmuş fiziki və kimyəvi tərkibi

oumlyrənilmişdir Dağın yuxarı hissələri əkin uumlccediluumln yararlı olduğundan qədimdən burada dəmyə olaraq darı

əkilmişdir Ehtimal ki Darıdağ adı bununla əlaqədardır [Naxccedilıvan Ensiklopediyası 2005]

Material və metodlar

Tədqiqatın obyekti Qərənfilkimilər fəsiləsi nuumlmayəndələri və material olaraq Naxccedilıvan Muxtar

Respublikasının Darıdağ ərazisinə gedilən ccediloumll tədqiqatları zamanı tərəfimizdən toplanılan Caryophyllaceae

Juss fəsiləsinə daxil olan cins və noumlvlər goumltuumlruumllmuumlşduumlr

Ərazi florasında oumlyrənilən fəsilə bitkilərinin təyinatında AAQrossheymin ldquoФлора Азербайджанаrdquo və

ldquoФлора Кавказаrdquo [Гроссгейм АА 1952 1945] əsərlərindən istifadə edilmişdir Son taksonomik əlavə və

dəyişikliklər AMEA Naxccedilıvan Boumllməsi Bioresurslar İnstitutunun və Naxccedilıvan Doumlvlət Universitetinin

Herbari fondlarındakı faktik materiallardan və ldquoКонспект флоры Кавказаrdquo III cildində [9 2012] həmccedilinin

THTalıbov və ƏŞİbrahimovun Naxccedilıvan Muxtar Respublikasının taksonomik spektri THTalıbovun

tədqiqatlarına uyğun aparılmışdır [5 2008 6 2010 7 2017] Coğrafi elementlərin sistemləşdirilməsi NN

Porteniyerə [11 2012] goumlrə aparılmışdır

Ərazi florasına daxil olan Qərənfilkimilər fəsiləsinin sistematik strukturu APG IV sistemi nəzərə alınaraq

işlənilmişdir

Ərazidə yayılan bitki adlarının dəqiqləşdirilməsində EMQurbanovun Ali bitkilərin sistematikası AM

Əsgərovun Bitki aləmi əsərlərindən istifadə olunmuşdur [2 2009 1 2016]

Nəticələrin muumlzakirəsi

Zəngin bitkilik tipinə malik Darıdağ ərazisində aparılan tədqiqatlar zamanı Qərənfilkimilər fəsiləsinə

daxil olan cins və noumlvlər tədqiq edilmişdir Toplanılan faktiki materiallar və AMEA Naxccedilıvan Boumllməsi

Bioresuruslar İnstitutunun Herbari fondunda herbari məlumatlarına əsasən muumləyyən olmuşdur ki ərazidə

Qərənfilkimilər fəsiləsinin 8 cinsinə daxil olan 10 noumlvuuml yayılmışdır Darıdağ florasına daxil olan

Caryophyllaceae Juss fəsiləsinin sistematik tərkibi aşağıdaki kimi muumləyyənləşmişdir [Novruzova ES

SUBCLASSİS CARYOPHYLLİDAE

Superordo Caryophyllanae

Ordo Caryophyllales

Familia Caryophyllaceae Juss - Qərənfilkimilər

Subfam1 İllecebroideae Arn (Paronychioideae ASt- Hil Ex Fenzl)

Trib1 Sperguleae Dumort

1 Genus Paronychia Mill - Yerkoumlpuumlyuuml

Subgen Anoplonychia (Fenzl) Chaudhri

Sect Heterosepalae Chaudhri

1 (1) P kurdica Boiss - Kuumlrd yerkoumlpuumlyuuml

2 Genus Stellaria L - Cincilim

Sect Alsine (L) Tzvel

2 (1) S media (L) Vill (Alsine media L) - Orta cincilim

3 Genus Holosteum L - Suumlmuumlrgə

3 (1) H glutinosum (Bieb) Fisch amp CAMey - Yapışqanlı suumlmuumlrgə

4 Genus Scleranthus L - Sərtək

4 (1) S uncinatus Schur ndash Qarmaqlı sərtək

Subfam 2 Caryophylloideae Arn

Trib1 Caryophylleae Lam et DC

5 Genus Acanthophyllum CAMey ndash Tikanyarpaq

Sect Acanthophyllum

5 (1) A mucronatum CAMey - İtiuc tikanyarpaq

6 Genus Allochrusa Bunge ndash Alloxruza

6 (1) A bungei Boiss ndash Bunge alloxruzası

7 Genus Silene L nom cons ndash Qoyunqulağı

Subgen Siphonomorpha (Otth) endl

Sect1 Siphonomorpha

7 (1) S italica (L) Pers (Silene viscosa (L) Pers) - İtaliya qoyunqulağı

Sect2 Tataricae Chowdhuri

7 (2) S eremitica Boiss - Səhra q

Sect3 Rigidulae (Boiss) Schischk

7 (3) S arenosa CKoch - Qumluq q

8 Genus Coronaria Hill - Dağccediliccediləyi

Subgen 1 Coronaria

8 (1) C tomentosa ABr (C coriacea (Moench) Schischk) - Dərivari dağccediliccediləyi

1 Paronychia kurdica Boiss - Kuumlrd yerkoumlpuumlyuuml Ccediloxillik kserofit ot bitkisidir Goumlvdəsi 19-20 sm

uzunluğunda yayılan və ya qalxan qısa sıx tuumlkcuumlkluumlduumlr Yarpaqları uzunsov-xətvari bəzən daha enli-

ellipisvari 9 mm uzunluğunda qısa tuumlkcuumlkluumlduumlr Ccediliccediləklər qısa saplaqlı başcıqlı dəstələrdə toplanmışdır

Kasacıqlar 2-3 mm uzunluğunda xətvari-neştərşəkillidir Ccediliccediləkləmə-meyvə əmələ gətirmə doumlvruuml may-iyun

aylarına təsaduumlf edir Duumlzənlikdən orta dağ qurşağına kimi quru gilli və daşlı yamaclarda yayılmışdır Yaxın

Asiya coğrafi tipinə malik bitkidir

Yayılması Yerkoumlpuumlyuuml cinsinə daxil olan Kuumlrd yerkoumlpuumlyuuml noumlvuuml Naxccedilıvan Muxtar Respublikasının Culfa

rayonunun Darıdağ ərazisində daşlı-ccedilınqıllı qaya yamaclarında Ordubad rayonunun Duumlyluumln kənd ətrafında

ccedilınqıllı qaya yamaclarında Məzrə kənd ətrafında daşlı-ccedilınqıllı qayalıqlarda Babək rayonunun Goumlynuumlk kənd

ətrafında qayalıqlarda Sirab kənd ətrafında daşlı-ccedilınqıllı qayalıqlarda Şahbuz rayonunun Kuumlluumls kəndində

daşlıq qayalıq ərazilərdə məhdud sayda rast gəlinmişdir

Noumlvuumln təbiətdəki muumlasir vəziyyəti nəzərə alınaraq Naxccedilıvan Muxtar Respublikasının Qırmızı kitabına

məhdud yayılma zonasına malik (NT- Near Threatened) nadir bitki statusu ilə daxil edilmişdir [Talıbov TH

İbrahimov ƏŞ 2010]

2 Stellaria media (L) Vill (Alsine media L) - Orta cincilim Birillik və ya ikiillik bitkidir Goumlvdəsi 10-

30 sm uzunluğunda zərif uzanmış bir tərəfi tuumlkcuumlkluumlduumlr Yarpaqları 15-3 sm uzunluğunda qarşı-qarşıya

duumlzuumllmuumlş yumurtaşəkilli əsası kirpikli yuxarıdan oturaq aşağısı isə novşəkilli saplaqlıdır Ccediliccediləklənməsi

yalanccedilı dixotomikdir Kasayarpaqları 4-5 mm uzunluğunda yumurtavari-neştərşəkilli kuumlt bərabər

ləccediləklidir Erkəkcikləri 3-5 nadir hallarda 10-dur və ya heccedil yoxdur Qutucuq yumurtavari və ya uzunsovdur

boumlyuumlk qapaqcıqlar ortayadək accedilılır toxumlar təqribən 13 mm-dir Ccediliccediləkləmə və toxumvermə doumlvruuml aprel-

sentyabr aylarında muumlşahidə edilir

Ovalıqdan subalp zonayadək otlu yerlərdə yol kənarlarında ccedilay kənarlarında qayalıqlarda bitir

Paleoarktik coğrafi tipinə malik bitkidir

Yayılması Orta cincilim noumlvuuml Naxccedilıvan Muxtar Respublikasının Culfa rayonunun Darıdağ ərazisində

dağılmış-toumlkuumllmuumlş qayalıqda Ərəfsə kənd ətrafında otluq ərazilərdə Şərur rayonunun Havuş kənd ətrafınd

Şahbuz rayonun Kuumlkuuml kəndində ccedilay kənarında otluq ərazidə rast gəlinir

3 Holosteum glutinosum (Bieb) Fisch amp CAMey - Yapışqanlı suumlmuumlrgə Birillik sıx vəzciklərlə

oumlrtuumllmuumlş 3-15 bəzən 30 sm huumlnduumlrluumlyuumlndə bitkidir Yarpaqları uzunsov və ya uzunsov-xətvari 1-35 sm

uzunluğunda 5-8 mm enindədir Ccediliccediləkaltlığı 2-3 mm uzunluğunda otvari formalı kasa yarpaqları 5 mm-dək

uzunluqdadır Ləccediləkləri solğun ccediləhrayı və ya ağ rəngli yuxarı tərəfi tam və ya zəif dişcikli girintili-

ccedilıxıntılıdır kasacıqdan 15-2 dəfə uzundur əsası kirpiksizdir Qutucuq demək olar ki kasacıqdan iki dəfə

uzundur erkəkciklərinin sayı 10-dur Toxum və meyvəvermə doumlvruuml mart-iyun aylarında muumlşahidə edilir

Yapışqanlı suumlmuumlrgə ovalıqdan orta dağ qurşağınadək quru daşlı yamaclarda bitir İran-Turan coğrafi

tipinə malik bitkidir

Yayılması Naxccedilıvan Muxtar Respublikasının Darıdağ Duzdağ ərazilərində daşlı yamacda rast gəlinir

4 Scleranthus uncinatus Schur ndash Qarmaqlı sərtək Birillik bitkidir Goumlvdə koumlkdən dəstəşəkilli formada

ccedilıxır əsasından sıx budaqlanır (3) 5-10 (16) sm huumlnduumlrluumlyuumlndə duumlz qalxan və ya səriləndir kənarları

tuumlkcuumlkluumlduumlr Yarpaqları ensiz xətvari itiucludur əsasından uca doğru kənarları cuumlt-cuumlt qısa tuumlkcuumlkluumlduumlr

Ccediliccediləkləri goumlvdə uumlzərində dəstə ilə yerləşir Kasacıq 4-5 mm uzunluğunda kasayarpaqları neştərşəkilli

iccediləriyə doğru qatlanmış yuxarı hissəsi ccediləngəlşəkilli formada iccediləriyə doğru qatlanmışdır Toxumlar uzun

kasacıq borusunun yanında yerləşir Meyvə və toxum əmələ gətirmə doumlvruuml may-iyul aylarında baş verir

Qarmaqlı sərtək noumlvuuml aşağı dağ qurşağından yuxarı dağ qurşağınadək daşlıq-qayalıq quraq yamaclarda

və quru ccedilay yataqlarında bitir Şimali-Aralıqdəniz-YaxınAsiya coğrafi tipinə malik bitkidir

Yayılması Naxccedilıvan Muxtar Respublikasında Culfa rayonunun Darıdağ ərazisində Əlincə qala İlanlıdağ

ətrafında Şahbuz rayonunun Aşağı Qışlaq Ayrınc kəndlərində rast gəlinir

5 Acanthophyllum mucronatum CA Mey -İtiuc tikanyarpaq Ccediloxillik ccedilubuqşəkilli ccedilox budaqlı bitkidir

Goumlvdəsi 30-60 sm huumlnduumlrluumlyuumlndə kələ-koumltuumlr uumlzəri tuumlkcuumlkluumlduumlr Yarpaqları 7-12 mm uzunluğunda

1vmm enində lətli zərif bizvari-itiucludur Yarpaqların uumlst tərəfi şırımlı tez toumlkuumllən tuumlkcuumlkluuml və ya bəzən

ccedilılpaqdır Ccediliccediləkyanlığı başcıqşəkilli olub diametri 10 mm-dir Ccediliccediləkaltlığı xətvari otşəkilli kənarları

kirpikciklidir Kasacıq 2-3 mm uzunluğunda qarmaqşəkilli-itiuclu dişciklidir demək olar ki bir

borucuqludur Ləccediləkləri ağ rəngli uzun fincanşəkillidir Ccediliccedilək və toxum əmələ gətirmə doumlvruuml iyun-avqust

aylarına təsaduumlf edir

Aşağı və orta dağ qurşaqlarında daşlı ccedilınqıllı gilli quru yamaclarda bitir Atropatan coğrafi tipinə daxil

noumlvduumlr

Yayılması İtiuc tikanyarpaq noumlvuuml Naxccedilıvan Muxtar Respublikasında Culfa rayonunun Darıdağ Babək

rayon Nəhəcir dağı ətrafında Kəngərli rayon Qaraquş dağı yamacında Şərur rayon Axura kənd ətrafında

6 Allochrusa bungei Boiss ndash Bunge alloxruzası 15-20 sm huumlnduumlrluumlyuumlndə olub goumlvdəsi budaqlanmışdır

uumlzəri nisbətən sıx tuumlkcuumlkluumlduumlr Yarpaqları 12-15 mm uzunluğunda 3-4 mm enində ellipsşəkilli xətvari uc

hissəsi kuumltduumlr Kasacıq 7-8 mm uzunluğunda uumlzəri nazik vəzcikli-tuumlkcuumlkluuml doumlrdədək hissəyə boumlluumlnmuumlş

uzunsov-bizvari 2-3 mm uzunluğunda dişciklidir Ləccediləkləri parlaq ccediləhrayı rəngli kasacıqdan iki dəfə

uzundur Bitkinin ccediliccedilək əmələ gətirməsi və meyvə verməsi iyun-iyul aylarındadır

Allochrusa bungei Boiss Noumlvuuml orta dağlıq qurşaqda quru daşlı qayalıqlarda bitir Atropatan coğrafi

tipinə malik bitki noumlvuumlduumlr

Yayılması Bunge alloxruzası noumlvuuml Naxccedilıvan Muxtar Respublikasında Culfa rayonunun Darıdağ Ərəfsə

kənd ətrafı Ordubad rayonunun Duumlyluumln kənd ətrafında qayalıqda rast gəlinir

7 Silene italica (L) Pers (Silene viscosa (L) Pers - İtaliya qoyunqulağı Huumlnduumlrluumlyuuml (25) 40-60 (80)

sm goumlvdəsi duumlz aşağı hissədə sıx və yumşaq tuumlklə oumlrtuumllmuumlş yuxarı hissədə ccedilılpaq və yapışqanlı boş

suumlpuumlrgəvari-budaqlanmış olan ccediloxillik yaşıl ot bitkisidir Koumlkuuml ccediloxbaşlı olub barsız budaqları və ccediliccediləkli

goumlvdəsi vardır Yarpaqları qısa tuumlkluumlduumlr kənarları kirpikciklidir bar verməyən budaqlarda və goumlvdənin aşağı

hissəsində nisbətən uzun saplağa keccedilən oval və elliptik ayası kuumlrəkvaridir uc hissədə qısa sivri

qurtaracaqlıdır qalanları kuumlrəkvari-neştərşəkilli və ya elliptik formadan neştərşəkilli-xətli formaya qədər

dəyişir Aşağı yarpaqları qısa saplağa daralmışdır yuxarıdakılar isə oturaqdır Kasacıq 18-20 (22) mm

uzunluğunda demək olar ki silindir şəkilli formadadır ağımtıl-yaşılımtıl rəngli qısa xovlu və vəzcikli ndash

tuumlkcuumlkluumlduumlr kuumlt və ya itiucludur kənarları kirpikcikli-dişciklidir Ccediliccedilək qrupunun piramidaşəkilli-

suumlpuumlrgəvari budaqları uzun duumlz olub ccedilox əyilmişdir yuxarı hissədə 3 (1) nadir halda 7 ccediliccediləkli dixazisi

vardır Ləccediləkləri ağ rəngdədir Qutucuğu uzunsov-yumurtaşəkilli formada uzunluğu 8-10 (12) mm-dir

Toxumları qara-qonur rəngli boumlyrəkşəkilli qabarıq olub uzunluğu 1 mm-dir Ccediliccedilək əmələ gətirmə və meyvə

verməsi may-iyul aylarında baş verir

Silene italica (L) Pers (Silene viscosa (L) Pers) - İtaliya qoyunqulağı noumlvuuml aşağı və orta dağ

qurşaqlarında meşəlik kolluq ccediləmənlik ərazilərdə meşə kənarlarında talalarda yamaclarda bitir

Aralıqdəniz irradiasiyalı coğrafi tipinə daxildir

Yayılması Naxccedilıvan Muxtar Respublikasında Culfa rayonunun Darıdağ Ərəfsə Ordubad rayonunun

Pəzməri Duumlyluumln Məzrə Kotam Şahbuz rayonunun Keccedilili Kuumlkuuml Kolanı Ayrıc Babək rayonunun

Nəhəccir Kəngərli rayonunun Qaraquş ərazilərində yayılmışdır

8 Silene eremitica Boiss - Səhra qoyunqulağı Ccediloxillik boz bitkidir Goumlvdəsi əsasından budaqlanmış

kələ-koumltuumlr 40-70 sm huumlnduumlrluumlyuumlndədir Yarpaqları 2-35 sm uzunluğunda 03-05 mm enində neştərşəkilli-

xətvari və ya xətvaridir tikanlı itiucludur kənarları son dərəcə kələ-koumltuumlrduumlr birqat damarlanmışdır

Ccediloxsaylı qısa və ensiz yarpaqlar budaqların buğumlarında yerləşir Ccediliccediləklərin saplaqla birləşdiyi hissə

adətən yapışqanlı olur Ccediliccediləkaltlığı neştərşəkilli itiuclu kənarları oumlrtuumlkcuumlkluumlduumlr Kasacıq 8-10 mm

uzunluğunda konusvari-slindirşəkillidir nahamar kuumltduumlr kənarları oumlrtuumlkluuml və kirpikcikli-dişciklidir

Ləccediləkləri uzun kasacıqda yerləşən sarımtıl-yaşılımtıl rəngli yuxarı genişlənmiş hissəsi ikiqat loumlvhəcikli və

ccedilıxıntılıdır əsası isə ccedilıxıntısızdır Qutucuq təqribən 9 mm uzunluğunda uzunsov-yumurtavaridir Ccediliccediləkləmə

və meyvə əmələ gətirmə iyul-avqust aylarına təsaduumlf edir

Silene eremitica Boiss noumlvuuml aşağı və orta dağ qurşaqlarında quru ccedilınqıllı yamaclarda dağlıq duumlzənlik

ərazilərdə bitir Atropatan coğrafi tipinə daxil bitki noumlvuumlduumlr

Yayılması Naxccedilıvan Muxtar Respublikasının Culfa rayonunun Darıdağ Ordubad rayonunun Məzrə

Duumlyluumln Pəzməri kəndləri ətrafında Şahbuz rayonunun Yuxarı Qışlaq Keccedilili Biccedilənək kəndləri və Zorbulaq

ərazisində rast gəlinir

9 Silene arenosa CKoch - Qumluq qoyunqulağı 10-20 sm huumlnduumlrluumlyuumlndə birillik bitkidir Goumlvdəsi duumlz

demək olar ki əsasından budaqlanmışdır aşağı hissəsi nahamar yuxarı hissəsi isə hamar və yapışqanlıdır

Yarpaqları 25-35 sm uzunluğunda 2 (9) mm enində xətli-bizvari formalıdır Ccediliccediləkləri aşağıdan dəstə

yuxarıdan isə tək-təkdir ccedilox nazik əyri ccediliccediləksaplağına birləşir Kasacıqları 12 mm uzunluğunda uzunsov-

toppuzşəkilli formada ccedilılpaq ağımtıl rəngli tuumlnd qırmızı damarlı itiuclu uumlccedilkuumlnc dişcikli kənarları oumlrtuumlkluuml

və kirpikciklidir Ləccediləkləri ağ uzunsov kasaşəkilli ccedilılpaq ayaqcıqlı və ortayadək ikiqat boumlluumlmluuml xətti hissəli

ayacıqlı əsasında xırda ccedilıxıntıları var Erkəkcik sapları ccedilılpaqdır Qutucuq təxminən 7 mm uzunluğundadır

Toxumları 075 mm-dək uzunluqda boumlyrəkşəkilli eninə zolaqlıdır oturacağı novşəkillidir Ccediliccediləkləmə və

meyvə əmələ gətirmə may-iyun aylarına təsaduumlf edir

Duumlzənlik və qumlu ccedilay kənarlarında rast gəlinir Cənubi-İran coğrafi tipinə daxil bitki noumlvuumlduumlr

Yayılması Naxccedilıvan Muxtar Respublikasında Culfa rayonunun Darıdağ Əlincəccedilay və Camaldın kəndi

ətrafında Dizə ccedilay sahilində rast gəlinir

10 Coronaria tomentosa ABr (C coriacea (Moench) Schischk) - Dərivari dağccediliccediləyi Ccediloxillik ağımtıl

tuumlkcuumlkluuml bitkidir Goumlvdəsi 35-69 (90) sm huumlnduumlrluumlyuumlndə duumlz qalxan aşağıdan ccediləngəlvari budaqlanır

Koumlkdən ccedilıxan və goumlvdənin aşağı hissəsində yerləşən yarpaqlar tərsyumurtavari uzunsov və ya tərs

neştərşəkilli uzunsov itiucludur Digər yarpaqlar isə oturaq uzunsov neştərşəkilli və ya neştərşəkillidir

Kasacıqlar boruşəkilli-zəngşəkilli formalı dəriciklidir 15-17 mm uzunluğunda 10 ədəd ccedilıxıntılı və

neştərşəkilli sıx əyilmiş dişciklidir Ləccediləkləri tuumlnd ccediləhrayı və ya qırmızı rəngli enli hissəsi tərsyumurtavari

demək olar ki kasaccedilıqla eyni oumllccediluumldə tamkənarlıdır Qutucuq demək olar ki oturaq uzunsov kasacıqla

bərabərdir Toxumların diametri təqribən 05 mm kiccedilik qabarıq formalıdır Ccediliccediləkləmə və meyvə vermə

doumlvruuml VI-VIII aylarda baş verir

Coronaria tomentosa ABr noumlvuuml dekorativ bitkidir Aşağı dağ qurşağından orta dağ qurşağınadək meşə

kənarlarında tala və kolluqlarda rast gəlinir Aralıqdəniz coğrafi tipinə malik noumlvduumlr

Yayılması Culfa rayon DarıDağ Ordubad rayon Dərəşam və Babək rayon Duzdağ ərazilərində rast

gəlinir

Nəticə

2018-2020-ci illərdə Naxccedilıvan Muxtar Respublikasında Culfa rayon Darıdağ ərazisində Qərənfilkimilər-

Caryophyllaceae Juss fəsiləsi bitkilərinin tədqiqi zamanı aşağıdakı nəticələr əldə edilmişdir

Aparılan tədqiqatlar və ədəbiyyat məlumatlarına əsasən Culfa rayon Darıdağ ərazisində Qərənfilkimilər

fəsiləsinin 8 cinsə daxil olan 10 noumlvuumlnuumln yayıldığı oumlyrənilmişdir

Darıdağ florasına daxil olan Paronychia kurdica Boiss-Kuumlrd yerkoumlpuumlyuuml noumlvuumlnuumln məhdud yayılma

zonasına malik (NT- Near Threatened) nadir bitki statusu ilə Naxccedilıvan Muxtar Respublikasının Qırmızı

Kitabına daxil edilmişdir

Ərazi florasına daxil olan fəsilə nuumlmayəndələrinin muxtar respublika uumlzrə yayılma zonaları və aid

olduqları coğrafi tiplər dəqiqləşdirilmişdir

Ədəbiyyat

1 Aydın Əsgərov Azərbaycanın bitki aləmi (Ali bitkilər-Embryophyta) Bakı TEAS Press Nəşriyyat evi

2016 444 s

2 Qurbanov EM Ali bitkilər sistematikası Dərslik Bakı ldquoBakı Universitetirdquo 2009 429 s

3 Naxccedilıvan Ensiklopediyası Naxccedilıvan 2005 358 s

4 Novruzova ES Naxccedilıvan Muxtar Respublikası florasına daxil olan Caryophyllaceae Juss ndash Qərənfilkimilər

fəsiləsi bitkilərinin oumlyrənilmə tarixi Naxccedilıvan Doumlvlət Universiteti Naxccedilıvan Muxtar Respublikasının 95

illiyinə həsr olunmuş respublika elmi konfransının materialları ldquoQeyrət nəşriyyatı 2019 səh 285-286

5 Talıbov TH İbrahimov ƏŞ Naxccedilıvan Muxtar Respublikası florasının taksonomik spektri Naxccedilıvan Əcəmi

2008 364 s

6 Talıbov TH İbrahimov ƏŞ Naxccedilıvan Muxtar Respublikasının Qırmızı Kitabı (Ali sporlu ccedilılpaqtoxumlu və

oumlrtuumlluumltoxumlu bitkilər) cild II Naxccedilıvan Əcəmi 2010 677 s

7 Talıbov TH Naxccedilıvan Muxtar Respublikası florasının Qərənfilkimilər - Caryophyllaceae Juss fəsiləsi

bitkilərinin tədqiqi vəziyyəti və nadir noumlvləri AMEA Naxccedilıvan Boumllməsinin Xəbərləri Təbiət və texniki

elmlər seriyası Naxccedilıvan ldquoTusirdquo 2017 2 s 63-72

8 Гроссгейм АА Флора Кавказа Баку Изд-во Азфил АН СССР 1945 Т III изд 2 с 328

9 Конспект флоры Кавказа Tom 3 Часть 2 М СПБ Товарищество научных изданий КМК 2012 623 с

10 Флора Азербайджана Баку Изд АН Азерб ССР 1952 Том III 328 c

11 Портениер НН Флора и ботаническая география Северного Кавказа Изобранные труды Сост

АКСытин ДВ Гельтман Москва Товарищество научных изданий КМК 2012 294 с

DOI 10367192707-11462412200221-24

Huumlseyn Əbuumllfəz oğlu İmanov AMEA Naxccedilıvan Boumllməsi Təbii Ehtiyatlar İnstitutu

elmi işccedili

huseynimanov1991gmailcom

elmi işccedili

qraf1945mailru

elmi işccedili

HİDROTERMAL METODLA GUumlMUumlŞ SUumlRMƏ SELENİDİN ALINMA ŞƏRAİTİNİN TƏDQİQİ

Accedilar soumlzlər guumlmuumlş suumlrmə selenid hidrotermal uumlsul kimyəvi analiz termoqrafik analiz nanoccedilubuq mikroborular

Investigation of the obtaining conditions of silver lead selenide by hydrothermal methods

Summary

Mixture of potassium antimoniltartrate with silver chloride is dissolved in ethylene glycol and sodium

selenosulfate is added into solution as selenizing reagent Experimental ware at the teflon cuvette is placed

into the microwave electric oven The sample is kept for 10 hours at a temperature of 433 К in the furnace

The obtained deposit is filtered through a glass filter washed with dilute hydrochloric acid ultrapure water

finally with ethanol dried at 333-343 К under vacuum Yield is 90-92 Chemical thermographic and

morphological analyses of AgSbSe2 are carried out and it is ascertained that crystals of the compound are

presented in the form of nano-rod and micro-tube

Key words antimony silver selenide hydrothermal method chemical analysis thermographic analysis nano-rod

micro-tubes

Giriş АВХ2 (X=S Se Те) tərkibli halkogenidli birləşmələr guumlnəş batareyalarında istifadə olunan

yarımkeccediliricilər sinfinə daxildilər AgSbSe2 birləşməsi orta temperaturlarda (623-823 K) işləyən ccedilox

perspektivli termoelektrik xassəli materialdır [1] Ag2Se _ Sb2Se3 sistemi DTA RFA və mikroquruluş analizi

metodları ilə oumlyrənilmişdır Alınan nəticələr sistemdə kubik kristal qəfəsə malik bir birləşmənin əmələ

gəldiyini təsdiq etmişdir AgSbSe2-nin ərimə temperaturu 908 K-dir Maye və bərk nuumlmunələrin elektrik

keccediliricilik xassəsinin tədqiqi onların yarımkeccedilirici materiallar olduğunu goumlstərmişdir [2] AgSbSe2

elementlərin stexometrik nisbətlərinin qarşılıqlı təsirindən ampula metodu ilə sintez edilmişdir Alınan uumlccedilluuml

birləşmənin kristal quruluşunun NaCl tipli olduğu muumləyyən edilmişdir AgSbSe2 -nin nazik təbəqəsi isə

sintezlə alınmış nuumlmunədən vakuumda (10-4

mm cs) termiki buxarlandırma yolu ilə şuumlşə altlıq uumlzərində

alınmışdır Nazik təbəqənin xuumlsusi muumlqavimətinin yuumlkdaşıyıcıların qatılığının və muumlqavimətin temperatur

əmsalının təbəqənin qalınlığından asılılığı oumlyrənilmişdir [3] Digər bir işdə AgSbSe2-in elemenlərin

stexiometrik kuumltlə nisbətlərində sintezindən (əritməklə) alınması verilmişdir Əldə edilən uumlccedilkomponentli

AgSbSe2 nazik təbəqəsi NaCl strukturuna malik olduğu muumləyyən edilmişdir Nazik təbəqə təmiz şuumlşə altlıq

uumlzərində vakuum (10-5

Torr) altında termik buxarlandırmaqla alınmışdır AgSbSe2-nin hissəciklərinin

oumllccediluumlləri 500-900 nanometr həddində dəyişir AgSbSe2 nazik təbəqəsinin qadağan olunmuş zonasının eni

179-182 ev olmuşdur [4] İşdə guumlmuumlş suumlrmə selenidin (AgSbSe2) nazik təbəqəsi əvvəlcədən hazırlanmış

Sb2S3 təbəqəsi ilə guumlmuumlş selenidin şuumlşə altlıq uumlzərində qarşılıqlı təsirindən alınması şəraiti verilmişdir

Suumlrmə(III)sulfidin nazik təbəqəsi kimyəvi vannada SbCl3 ilə Na2S2O3-dən guumlmuumlş selenid isə AgNO3 və

Na2SeSO3 məhlullarının otaq temperaturunda turşulaşdırılmasından hazırlanmışdır Nazik təbəqə bir saat

muumlddətində 623 K temperaturda və 10-3

mm cs vakuumda termiki buxarlandırma uumlsulu ilə əldə edilmişdir

[5] AgSbSe2-in nazik təbəqəsi birbaşa termiki buxarlandırma ilə hazırlanmışdır Təbəqələr muumlxtəlif altlıqlar

(NaCl KCl KBr KI NaNO3) uumlzərində və muumlxtəlif temperaturlarda alınmışdır Elektron mikroskopu vasitəsi

ilə nazik təbəqələrin morfoloji xuumlsusiyyətləri oumlyrənilmiş və muumləyyən edilmişdir ki aşağı temperaturda

təbəqələr amorfdur Lakin muumllayim temperaturda saxlamaqdan və istifadə edilən altlığın təbiətindən asılı

olaraq polukristallar əmələ gəlir [6] Guumlmuumlş suumlrmə selenidin nazik təbəqəsi məhluldan elektroccediloumlkduumlrmə ilə

alınmış və sonradan dəmləməyə qoyulmuşdur Elektroccediloumlkduumlrmənin mexanizmi tsiklik voltampermetrik

sınaqlarla tədqiq edilmişdir Təbəqə ilkin olaraq amorf formada əmələ gəlir və 3000C temperatuda

dəmləmədən sonra amorf-kristallik formaya keccedilir AgSbSe2 təbəqəsi yuumlksək udma əmsalına (105

malik optiki qadağan olunmuş zonasının eni 118 ev olmaqla xuumlsusi fotoelektrik xassəli materialdır [7]

Ədəbiyyat materiallarında guumlmuumlş suumlrmə selenidin nazik təbəqəsi haqqında məlumat verilmişdir Təqdim

olunan işdə əsas məqsəd ilk dəfə olaraq AgSbSe2 -nin nano və mikro birləşməsinin hidrotermal metodla

alınması şəraitinin araşdırılması olmuşdur

Təcruumlbi hissə Tərkibində 01220 q Sb olan 03340 q kaliumantimoniltartrat 01435q guumlmuumlş (I) xloridlə

(0108 q Ag) birlikdə 15 ml etilenqlikolla qarışdırılır Belə işlərdə yəni nazik təbəqə alınmasında AgNO3ndash

dən istfadə edilir Burada isə AgNO3 goumltuumlruumllduumlkdə guumlmuumlş selenlə daha tez reaksiyaya daxil olduğundan ilk

olaraq muumləyyən miqdar guumlmuumlş selenid alınır Ona goumlrə təcruumlbələr AgCl-lə aparılmışdır Bu zaman guumlmuumlş

tədricən reaksiyaya daxil olur Məhlul təcruumlbə qabına keccedilirilir və uumlzərinə (AgSbSe2 birləşməsinə əsasən)

stexometriyaya uyğun olaraq 01580 q selenin natrium sulfitdə həlledilmiş məhlulu (natriumselenesulfat)

əlavə edilir Təcruumlbə qabı teflon kuumlvetə yerləşdirilir ağzı kip bağlanır və Speedwave four BERGHOF

(Almaniya) mikrodalğalı elektrik qızdırıcısına qoyulur Nuumlmunə 1600C temperaturda 10ndash12 saat saxlanılır

Proses başa ccedilatdıqdan sonra ccediloumlkuumlntuuml şuumlşə suumlzgəcdən suumlzuumlluumlr əvvəlcə zəif xlorid turşusu sonra isə ultra

təmiz su ilə yuyulur Sonda nuumlmunə etil spirti ilə yuyulduqdan sonra 333ndash343K temperaturda vakuumda

qurudulur Guumlmuumlş stibium selenidin ccedilıxımı 433K- də 90-92 təşkil etmişdir Yuxarı temperaturda (453-

473K) nuumlmunə (AgSbSe2) bir qədər həlledicidə həll olur Təcruumlbələr kimyəvi təmiz ccedileşidli reaktivlərlə

aparılmışdır Birləşmənin tərkibi (AgSbSe nisbəti) Almaniya istehsalı olan NETZSCH STA 449F349F3

cihazı ilə yanaşı həmccedilinin kimyəvi analizlə də (həcmi və qravimetrik metodlarla) muumləyyən edilmişdir

AgSbSe2 nano və mikro hissəciklərinin faza analizi D2 PHASER ldquoBrukerrdquo rentgen difraktometrinin koumlməyi

ilə (CuKα şuumlalanma 2Ɵ diapazonu 10-70 dərəcə bucaq altında) tədqiq edilmişdir Nuumlmunənin morfologiyası

elektron mikroskopu TM 3000 (Hitachi TM-3000 Yaponiya) vasitəsi ilə oumlyrənilmişdir Şəkillər yuumlksək

həssaslıqlı DESKOPT ilə ccediləkilmişdir Qadağan olunmuş zonanın eni isə AgSbSe2-nin etil spirtində dispers

məhlulunun U-5100 (Hitachi) spektrofotometrində ccediləkilmiş udma spektrinə əsasən hesablanmışdır

Muumlzakirə və nəticələr Məlumdur ki halkogenidlərin uumlzvi və su muumlhitində alınma uumlsullarından asılı

olaraq tərkibləri muumlxtəlif stexiometriyaya uyğun birləşmələr alınır (Ag2SbSe3 Ag3SbSe3 AgSbSe2 və s)

Guumlmuumlşuumln miqdarı artıq goumltuumlruumllduumlkdə (Ag2Se-ə uyğun) guumlmuumlş selenid əmələ gəlir Ona goumlrə də hidrotermal

sintezlə alınmış nuumlmunələrin (guumlmuumlş suumlrmə selenidin) NETZSCH STA 449F3 cihazında termoqravimetrik

və differensial kolorimetrik analizləri aparılmışdır Təcruumlbələrin nəticələri şəkil 1-də verilir Şəkildən

goumlruumlnduumlyuuml kimi nuumlmunə 20-7500C temperatura kimi qızdırıldıqda baş verən kuumltlə itkisi 10-11 təşkil edir

Kuumltlə itkisi nuumlmunədə sərbəst şəkildə olan selenin ayrılması hesabına baş verir (ccediloumlkuumlntuuml yuyulan zaman pH

dəyişdiyindən selen məhlulunun artığı muumləyyən qədər hidroliz edir) Digər əyridə (ərimə temperaturu)

selenin ərimə temperaturuna uyğun gələn pikin olması bunu bir daha təsdiq edir Nuumlmunənin qızma və

soyuma əyrilərində moumlvcud olan pikin qiymətlərinin eyni olması onun konqruent əridiyini goumlstərir (862 K)

Qrafikdəki nəticələrə goumlrə aparılmış hesablamalar goumlstərmişdir ki guumlmuumlş və suumlrmənin birlikdə selenə kuumltlə

nisbəti 5342 4557 təşkil edir Bu da nuumlmunənin AgSbSe2 formuluna uyğun gəlir Nuumlmunənin differensial

kalorimetrik analizi ərimə (862K) zamanı pikin sahəsinin 95781 microVsmg olduğunu goumlstərmişdir Bu isə

sistemin entalpiyasını muumləyyən edir

Şəkil 1 160

0C-də və 10 saat muumlddətində alınmış AgSbSe2 nanobirləşməsinin termoqravimetrik və

differensial kalorimetrik analizi

Termiki analizlə bərabər birləşmənin seccedililmiş uumlsullarla kimyəvi analizi aparılmış və nəticələr aşağıdakı

cədvəldə verilmişdir

Cədvəl 1

Nuumlmunənin kimyəvi analizi

AgSbSe2 -

nin alınma

tem-ru K

Nuumlmunəq

Komponentlər

Ag Sb Se

nəz prak nəz prak nəz prak

413 02504 1862 1742 3538 3348 4598 4258

453 02506 1862 1822 3538 3442 4598 4416

Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi nuumlmunənin kimyəvi analizi də birləşmənin AgSbSe2 formuluna uyğun

gəldiyini goumlstərir

Şəkil 1 AgSbSe2 ndash nin rentgeneqramı

Guumlmuumlş suumlrmə selenidin rentgeneqramında meydana ccedilıxan piklərin intensivliyi və vəziyyəti (PDF 00-012-

8379 )standartla yaxşı uyğunluq təşkil edir

AgSbSe2 solvotermal metodla nano və mikro hissəciklərinin əmələ gəlməsinə boumlyuumlməsinə və

formalaşmasına temperaturun təsiri (433 443 453 K) oumlyrənilmiş və alınan hissəciklərin şəkilləri ccediləkilmişdir

(şəkil 2 34)

Şəkil 2 433K temperaturda və 10 saat ərzində alınmış AgSbSe2 -nin nanoboruları a minus boumlyuumlmə 30 microm bminus

boumlyuumlmə 10 microm

Şəkil 3 443K temperaturda və 10 saat ərzində alınmış AgSbSe2 -nin nano və mikro hissəcikləri aminusboumlyuumlmə

30 microm bminus boumlyuumlmə 10 microm

Şəkil 4 453K temperaturda və 10 saat ərzində alınmış AgSbSe2 -nin nanoccedilubuqları a minus boumlyuumlmə 10 microm bminus

Şəkillərdən goumlruumlnuumlr ki 433 К temperaturda alınan nanoborular altı bucaqlı olub diametrləri 2-7 microm

uzunluqları 10-50 microm arası dəyişir Mikroboruların iccedil oumllccediluumlləri (deşiyin oumllccediluumlləri) 248- 456 microm həddindədir

Temperatur artdıqca hissəciklərin forması və oumllccediluumlləri də dəyişir (Şəkil 3-4) 453 K temperaturda mikro

hissəciklərlə yanaşı nano hissəciklərdə əmələ gəlir Hesab edirik ki hidrotermal metodla alınmış AgSbSe2-

nin nano və mikro hissəciklərinin əmələ gəlməsi və yetişməsi temperaturdan vaxtdan həm də maye fazadan

asılıdır Belə ki təcruumlbənin əvvəlində AgCl Sb+3

və Se-2

-nin etilenqlikol muumlhitində qarşılıqlı təsiri zamanı

əvvəlcə tuumlnd qəhvəyi rəngli ccediloumlkuumlntuuml əmələ gəlir (pH-11) Qızdırma davam etdirilir və 10 saatdan sonra

təcruumlbə qabında qara rəngli pambıqvari ccediloumlkuumlntuuml alınır Ccediloumlkuumlntuuml əvvəlcə zəif xlorid turşusu məhlulu sonra

distillə suyu ultra təmiz su və etil spirti ilə yuyularaq 333-343 К temperaturda vakuumda qurudulur

AgSbSe2 nanobirləşməsinin etil spirtində 344middot10-4

moll qatılıqlı məhlulu hazırlanmış və onun udma spektri

U-5100 Hitachi spektrofotometrində ccediləkilmişdir Udma spektrinə əsasən birləşmənin qadağan olunmuş

zonasının enini muumləyyən etmək uumlccediluumln nisbi vahidlərlə (αhν)2 -

f (hν) asılılığı qurulmuşdur Ccediluumlnki spektrin

fundamental udma oblastında udma əmsalı fotonun enerjisi ilə aşağıdakı muumlnasibətdədir

)( 00 Eghvhv

olunmuş zonasının eninin Eg0 = 185 eV olduğu muumləyyən edilmişdir

Şəkil 5 (αhν)2 -

f (hν) asılılığı

Bu isə AgSbSe2 nanobirləşməsinin yarımkeccedilirici xassəli olduğunu goumlstərir

Ədəbiyyat

1 Киселева НН Подбельский ВВ Рязанов ВВ Столяренко АВ Kомпьютерное конструирование

новых неорганических соединений состава АВХ2 (X=S Se Тe) Материаловедение 2008 12 c 34-41

2 Лазарев ВБ Беруль СИ Салов АВ Тройные полупроводниковые соединения в системах АI_

laquoНаукаraquo М 1982 147 с

3 El-Zahed H Electrical and structural studies of AgSbSe2 thin films University College for Art Science and

Education Ain Shams University Physics Department Hellioplis Cairo Egypt July 1993

4 El-Korashya A Effect of gamma irradiation on optical parameters of AgSbSe2 films Radiation Effects and

Defects in Solids 2006 Volume 138 Issue 3-4 1996 p 299-305

5 Garzaa JG Shajia S Rodrigueza AC Das Roya TK Krishnana B AgSbSe2 and AgSb(SSe)2 thin films for

photovoltaic applications Applied Surface Science Volume 257 Issue 24 2011 p 10834-10838

6 Patel AR Lakshminarayana D Preparation and characterization Effect of substrate temperature on the

crystallinity of AgSbSe2 films Thin Solid Films Volume 98 Issue 1 3 1982 p 59-63

7 Fangyang Liua Jiyu Lib Jia Yangb Zili Hanb Liangxing Jiangbz Yanqing Laibz Jie Lib Yuehui Hea and

Yexiang Liub Preparation and Characterization of AgSbSe2 Thin Films by Electrodeposition The

Electrochemical Society 2013 160 (11) p 578-583

YER ELMLƏRİ ASTRONOMİYA COĞRAFİYA

EARTH SCIENCES ASTRONOMY GEOGRAPHY

DOI 10367192707-11462412200225-27

Canməmməd Nizam oğlu Ruumlstəmov AMEA NTusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası

fizika-riyaziyyat elmləri uumlzrə fəlsəfə doktoru dosent

Tuumlrkan İlqar qızı Yusifzadə AMEA NTusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası

boumlyuumlk laborant

yusturkangmailcom

Lyr ULDUZUNUN SPEKTRİNDƏ H XƏTTİNİN TƏDQİQİ

Accedilar soumlzlər sıx qoşa sistem Algol paradoksu şuumlalanma spektri H xətti tutlan tutulan qoşa ulduz

Investigation of line H in the spectrum of star Lyra

Summary

The results of investigation of line H in the spectrum of star Lyra have been presented The spectral

observation of this star carried out at Cassegrain focus of 2-m tlescope of Shamakhy Astrophysical

Observatory named after NTusi of Azerbaijan National Academy of Sciences Shamakhy Fibre Echelle

Spectrograph (ShAFES) with the 4000x4000 px matrix cooled with the liquid nitrogen were used The

spectral diapazon was 3800 ndash 8500 AringAring spektral resolution 56 000 and signal to noise ratio (SN) 300

The radial velocities of emission and absorption components have been measured

Key words close binary systems Algol paradoks emission spectrum H line eclipsing binaries

Giriş

Lyr (HD 174638) ulduzu (Vmax = 34m B-V =0

m0) orbital periodu 12941428 guumln olan (Ruumlstəmov

2020 15) sıx qoşa ulduz sistemidir İndiyə qədər bu ulduzun muumlxtəlif uumlsullarla (spektral fotometrik

polyarimetrik və s) tədqiqinin nəticələrinə goumlrə bu qoşa ulduz sistemi baş komponenti B8 spektral sinfinə

mənsub olan ifratnəhəngdir İkinci konponent isə boumlyuumlk sıxlığa malik disklə əhatə olunduğuna goumlrə

goumlruumlnmuumlr Ona goumlrə də indiyə kimi ikinci komponentin spektral sinfini dəqiq təyin etmək muumlmkuumln

olmamışdır

Lyr ulduzunun tədqiqi ilə əlaqədar həllini indiyə kimi tapmayan problemlərdən biri budur Şəkil 1- də

Lyr ulduzunun sxematik modeli verilmişdir

Şəkil 1 Lyr ulduzunun sxematik modeli Şəkildə baş komponentin spektral sinfi və qoşa ulduz

sisteminin fiziki parametrləri goumlstərilmişdir

Muumlasir elmi tədqiqatların nəticələrinə əsaslanaraq deyə bilərik ki baş komponent artıq Roş sərhəddini

doldurmuş və bu komponentdən ikinci komponentə intensiv maddə axır (Skulskyy 2020a 22 Skulskyy

2020b 30) Roş sərhəddi qoşa sistemi əhatə edən ekvipotensial səthdir Məlumdur ki ulduzların təkamuumll

tempi onların kuumltlələrindən kəskin şəkildə asılıdır Ona goumlrə də qoşa ulduz sisteminin baş (daha massiv)

komponenti Roş sərhəddini daha tez doldurur və bu komponentdən daxili Laqranj noumlqtəsi vasitəsi ilə ikinci

komponentə intensiv maddə axını baş verir Bu axın nəticəsində baş komponent kuumltləsinin xeyli hisəsini

itirdiyindən artıq Lyr qoşa ulduz sisteminin kiccedilik kuumltləli ulduzuna ccedilevrilir Şəkil 1-də goumlstərildiyi kimi bu

komponentin kuumltləsi hal-hazırda 29 guumlnəş kuumltləsinə bərabərdir İkinci komponent isə itirilən maddə hesabına

kuumltləsini artırmış və hal-hazırda onun kuumltləsi 13 guumlnəş kuumltləsinə bərabərdir

Adətən astronomiyada qoşa ulduz sisteminin kuumltləsi daha ccedilox olan komponenti baş komponent adlanır

Lyr qoşa ulduz sistemində də milyonlarla illər əvvəl baş komponentin kuumltləsi boumlyuumlk olub Lakin sonralar bu

komponent o biri komponentə nisbətən daha suumlrətlə təkamuumll edərək (kuumltləsi ccedilox olduğu uumlccediluumln) daha tez Roş

səhəddini doldurmuş və intensiv maddə itkisi nəticəsində ciddi kuumltlə itkisinə məruz qalmışdır Ona goumlrə də

elmi ədəbiyyatda ccedilox vaxt bu ulduz sisteminin baş komponenti donor adlanır (Şəkil 1) Şəkil 1-dən

goumlruumlnduumlyuuml kimi ikinci komponentin kuumltləsi baş komponentin (donorun) kuumltləsindən uumlccedil dəfədən də ccediloxdur

İkinci komponent ccedilox vaxt elmi ədəbiyyatda gainer (itirilən maddəni qəbul edən) adlanır

Bu hadisə (baş komponentin kuumltləsinin ikinci komponentin kuumltləsindən az olması) elmi ədəbiyyatda

ldquoalqol paradoksurdquo adlanır Ona goumlrə ki bu hadisəyə birinci dəfə alqol ulduzunda ( Per) rast gəlinmişdir

Həmin vaxtlar sıx qoşa ulduz (SQU) sistemlərinin təkamuumll xuumlsusiyyətləri hələ aydınlaşmamışdı SQU-ların

təkamuumll nəzəriyyəsi işlənildikdən sonra ldquoalqol paradoksurdquo -na aydınlıq gətirildi (Черепащук 2013a 559

Черепащук 2013b 570)

Lyr ulduzunun spektrinin əsas xuumlsusiyyətlərindən biri bu ulduzun spektrində guumlcluuml şuumlalanma xətlərinin

olmasıdır Bu şuumlalanma xətləri zaman keccedildikcə dəyişkənliyə məruz qalır Bu işdə əsas məqsəd Lyr

ulduzunun spektrində H xəttinin tədqiqidir

Muumlşahidə materialının alınması və işlənilməsi

Lyr ulduzunun spektral muumlşahidələri 2016-cı ilin iyul-avqust aylarında Azərbaycan Milli Elmlər

Akademiyasının (AMEA) NTusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının 2-m teleskopunun Kasseqren

fokusunda ShAFES (Shamakhy Fibre Echelle Spectrograph) spektrografı ilə aparılmışdır ShAFES

spektoqrafının iş prinsipi və spektral parametrləri Mikailov KhM et al (2017 24) məqaləsində

verilmişdir Alınmış eşelle spektroqramlarda spektral diapazon 3800 ndash 8500 AringAring spectral ayırdetmə

56 000 siqnal kuumly nisbəti (SN) 300 olmuşdur 18 gecə ərzində tədqiq olunan Lyr ulduzunun 40 eşelle

spektrogrammı alınmışdır Buumltuumln eşelle spektorqramlar uumlccediluumln ekspozisiya muumlddəti 20 dəqiqə olmuşdur

Eşelle spektroqramların işlənilməsi uumlccediluumln Rusiyanın şimali qafqazda yerləşən Xuumlsusi Astrofizika

Rəsədxanasında işlənilmiş DECH 20 T proqram qovluğundan istifadə edilmişdir DECH 20 T proqram

qovluğundan istifadə edərək spektral xətlərin şuumla suumlrətləri ekvivalent enləri və digər parametrləri təyin

edilmişdir Şuumla suumlrətləri uumlccediluumln orta kvadratik xəta plusmn300 ms ekvivalent uumlccediluumln isə 5 olmuşdur Bir gecə

ərzində ardıcıl olaraq alınmış iki eşelle spektroqramları ortalaşdırmaqla spektr kosmik zərrəciklərin izindən

təmizlənmişdir Eşelle spekrogramlar işlənilərkən sky spektrindən istifadə olunaraq hər bir tərtib uumlccediluumln

dispersiya əyrisi sonda isə qlobal dispersiya əyrisi qurulmuşdur

NƏTİCƏ

Qeyd olunduğu kimi bu işdə əsas məqsəd Lyr ulduzunun spektrində H xəttinin tədqiqidir Şəkil 2-də

Lyr ulduzunun spektrində H xəttinin profili ndash nisbi intensivliyin dalğa ugunluğundan asılılığı)

goumlstərilmişdir Goumlruumlnduumlyuuml kimi H xəttinin profili iki (bənoumlvşəyi V qırmızı R) komponentli şuumlalanma

xəttindən və şuumlalanma xətlərinin ortasındakı udulmadan ibarətdir Şəkil 2-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi H xəttinin R

şuumlalanma komponentinin qısadalğa tərəfində zəif şuumlalanma komponneti vardır və bu şuumlalanma komponenti S

komponent adlanır H xəttinin hər iki şuumlalanma komponentinin (V və R komponentlərin) şuumla suumlrətləri

oumllccediluumllmuumlş və oumllccediluumllmuumlş şuumla suumlrətlərinin orbital periodun fazasından asılılıq əyrisi qurulmuşdur (Şəkil 3) Şuumla

suumlrətlərinin oumllccediluumllməsi zamanı H xəttinin laborotor dalğa uuznluğu 6562816 Aring goumltuumlruumllmuumlşduumlr Orbital

fazanın qiyməti hesablanarkən başlanğıc epoxa T0 = 2449559980 qəbul edilmişdir Qeyd edək ki epoxanın

bu qiyməti baş (dərin) minimuma uyğun gəlir Baş minimum zamanı az kuumltləli parlaq komponent massiv

ikinci komponentin arxasında olur Bu vəziyyət fazanın sıfır qiyməti olur

Şəkil 2 Lyr ulduzunun spektrində H xəttinin profili

Şəkil 3 H xəttinin bənoumlvşəyi (V) və qırmızı (R) şuumlalanma komponentlərinin və udulma komponentinin

şuumla suumlrətlərinin orbital periodun fazasından asılılıq əyrisi

Şəkil 3-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi H xəttinin bənoumlvşəyi (V) və udulma komponentlərinin şuumla suumlrətlərinin

orbital periodun fazasından asılılıq əyrisi təqribən eyni xarakterlidir Lakin H xəttinin qırmızı

komponentinin (R) şuumla suumlrətinin orbital periodun fazasından asılılıq əyrisi isə daha kiccedilik periodlu doumlvruuml

dəyişmə goumlstərir

Beləliklə Lyr ulduzunun AMEA NTusi adına ŞAR-ın 2-m teleskopunda alınmış eşelle spektrog-

ramlardan istifadə edərək bu ulduzun spektrində H xəttinin tədqiqi nəticəsində aşağıdakı elmi nəticələr

alınmışdır

1 H xəttinin bənoumlvşəyi (V) qırmızı (R) və uudlma komponentlərinin şuumla suumlrətləri oumllccediluumllmuumlş və

oumllccediluumllmuumlş şuumla suumlrətlərinin orbital periodun fazasından asılılıq əyrisi qurulmuşdur

2 H xəttinin bənoumlvşəyi (V) qırmızı (R) və udulma komponentlərinin şuumla suumlrətlərinin orbital

fazasından asılılıq əyrisində bənoumlvşəyi (V) və udulma komponentlərin şuumla suumlrətlərinin orbital periodun

fazasından asılılıq əyrisi təqribən eyni xarakterlidir qırmızı (R) komponent isə daha kiccedilik periodlu doumlvruuml

Ədəbiyyat

1 JNRustamov AFAbdulkarimova The preliminary results of investigation of enigmatic star beta Lyrae

Astronomical Journal of Azerbaijan 2020 V15 2 pp27-42

2 Skulskyy M Yu Formation of magnetized spatial structures in the Beta Lyrae system I Observation as a

research background of this phenomenon 2020a Contr Astron Obs Skalnateacute Pleso 50 681-703

3 Skulskyy M Yu Formation of magnetized spatial structures in the Beta Lyrae system II Reflection of

magnetically controlled structures in the visible spectrum 2020b Contr Astron Obs Skalnateacute Pleso 50

717-747

4 Черепащук АМ Тесные двойные звезды Москва Физматлит 2013а Т1 с559

5 Черепащук АМ Тесные двойные звезды Москва Физматлит 2013b Т2 с570

6 Mikayilov KhM Musayev FA Alakbarov IA et al ShaFES Shamakhy Fibre Echelle Spectrograph

Astron J of Azerbaijan 2017 12 pp4-28

7 Галазутдинов ГА Обработка астрономических спектров в ОС Windows с помощью программ DECH

Препринт САО РАН 1992 92 с52

DOI 10367192707-11462412200228-30

Fuad Əkrəm oğlu Mirzəyev Azərbaycan Doumlvlət Dəniz Akademiyası

dissertant

mirzayevfmailru

XƏZƏR DƏNİZİNİN AZƏRBAYCAN AKVATORİYASINDA GƏMİLƏRİN

TƏHLUumlKƏSİZLİYİNİN TƏMİNATINDA GEOLOJİ-COĞRAFİ XUumlSUSİYYƏTLƏRİN ROLU

Accedilar soumlzlər Xəzər dənizi banka ada dayazlıq palccedilıq vulkanı ccediloumlkəklik dib relyefi

Role of geological and geographical features in ensuring

ship safety in Azerbaijani sector of Caspian Sea

Summary

The article analyses the role of geological and geographical features in ensuring the safety of ships in the

Azerbaijani sector of the Caspian Sea the geological structure of the shelf zone the distribution of bottom

sediments and underwater obstacles found within the water area In addition numerous navigation barriers

that negatively affect the movement of ships islands and shallows mud volcano eruptions and the relief

forms created by them have been studied Thus the Azerbaijani sector of the Caspian Sea which is the most

intensive area of the region in terms of shipping is of great importance in ensuring the safety of ships in

connection with the development of the oil and gas industry in recent years

Key words Caspian Sea island shallowness mud volcano depression bottom relief

Xəzər dənizinin suyu okean mənşəlidir dəniz qədim doumlvrdə okeanla birləşmiş Aralıq Qara və Azov

dənizləri ilə birlikdə Para Tetis okeanının tərkibində olmuşdur

Xəzər dənizinin suyunun orta duzluğu 120permil təşkil edir (okean suyunun orta duzluluğu 35permil-dir)

Duzlulğun aşağı olması dənizin qapalı olması və ccedilay axımlarının boumlyuumlk olması ilə əlaqədardır [3] Xəzər

suyunda okean sularına nisbətən karbonat və sulfatların miqdarı ccedilox xloridlərin miqdarı isə azdır

Xəzər dənizinin Azərbaycan akvaroriyasında gəmiccedililiyin təhluumlkəsizliyində şelf zonasının geoloji quruluşu

vacib faktorlardan biridir [7] Dənizin Azərbaycan akvatoriyası əsasən Orta və Cənubi Xəzərin qərb

hissələrini əhatə edir

Şək13Xəzər dənizinin uumlmumi goumlruumlnuumlşuuml

Azərbaycan akvatoriyasında dib relyefinin elementlərinə şelf Orta Xəzər dərin ccediloumlkəkliyinin dibi və

yamacı aid edilir [6] Burada maksimal dərinliklərin paylandığı dəniz əraziləri qərb yamacına tərəf

sıxılmışdır Bu da ccediloumlkəkliyin profilinə assimmetriya xarakteri verir Orta Xəzərin qərb sahil şelfi nisbətən

dardır O uumlzərində dərinliyin Mahaccedilkala en dairəsində 100 m-dən Dəvəccedili en dairəsində 75 m-ə qədər

dəyişdiyi kifayət qədər dəqiq ifadə olunan ldquoqaşlardquo bitir [4] Abşeron yarımadasına yaxınlaşdıqca şelfin qaşı

təzədən 80-100 m dərinliyə qədər batır Şelfin səthi sahilə yaxın zonada kələ-koumltuumlr relyeflə fərqlənir Bu

onunla əlaqədardır ki ccedilox boumlyuumlk (koumlkluuml) suumlxurlar dənizə doğru duumlşmə bucağının boumlyuumlk olması ilə əlaqədar

dibin səthinə ccedilıxır və dibdə 5-10 m huumlnduumlrluumlyə qalxan assimmetrik silsilələr sistemini yaradır [8] Regionda

Xəzər dənizinin iri relyef elementi olan Abşeron astanasının təsiri ilə Abşeron yarımadasından şimala doğru

şelf xeyli genişlənir Orta Xəzərin şimal hissəsi daha hamar dibə malikdir Lakin burada da 20 m-lik

izobatdan aşağı dərinliklər nisbətən tez artır Orta Xəzərin mərkəzi ccediloumlkəkliyinin materik yamacı qərb və

şərqdə muumlxtəlif quruluşa malikdir Ccediloumlkəkliyin qərb yamacı dar və kəskindir Dərbənd ccediloumlkəkliyinin 400 m-lik

izobatı şərti olaraq onun sərhədi kimi goumltuumlrsək o Samur ccedilayının əks tərəfində sahildən 25 km aralı keccedilir [9]

Ccediloumlkəkliyin şərq yamacı ccedilox uzanmışdır Orta Xəzər ccediloumlkəkliyinin buumltuumln periferiyası uumlzrə yayılmış geniş

hamarlanmış səth materik yamacın uumlst hissəsi relyefinin vacib elementidir O Abşeron astanasının şərqindən

Qum adasına qədər muumlşahidə olunur şimaldan Abşeron yarımadasını əhatə edir və ccediloumlkəkliyin şimal-

qərbində dəqiq ifadə olunur Onun eni 5 m-dən 10 m-ə qədər dərinliyi isə Abşeronun şimalında 120 m-dən

şimal-qərb ərazisində 310 m-ə qədərdir [10] Burada meyllər şelf səthinin uumlmumi meylinə yaxındır lakin

bəzi yerlərdə tektonik deformasiyaların hesabına daha artır Bu hamarlanmış səth qədim doumlvrdə burada

enmiş strukturlarla əlaqədardır Ondan başqa burada materik yamacının orta hissəsində bir neccedilə pillə

muumləyyən edilmişdir (240-250 280-320 334-350 m dərinliklərində) onların yaranma səbəbləri indiyə qədər

məlum deyil Exolot oumllccedilmələri goumlstərir ki burada səth ccediloumlkuumlntuumllərinin qalınlığı boumlyuumlk deyil və əsas suumlxurlar

dəniz dibi səthinə yaxın yerləşir

Orta Xəzər ccediloumlkəkliyi şimal-qərb istiqamətində geniş accedilıqdır cənub-qərbdə kifayət qədər kəskin

məhdudlaşmışdır və nisbətən zəif formada şərq və cənubda qeyd olunmuşdur Ccediloumlkəkliyin muumlstəvivari hissəsi

600 m-lik izobatların daxilində yerləşir həm də onun ən dərin hissəsi (788 m) qərb sahili yaxınlığındadır

600 və 400 m dərinlikləri arasında az meylli dalğavari duumlzənlik yerləşir Ccediloumlkəkliyin cənub hissəsinin

xuumlsusiyyəti orada geniş meridional istiqamətdə uzanan və Abşeron astanasının şimal yamacı huumldudlarında

məhdudlaşan duumlzənliyin olmasıdır Şərq tərəfdən bu duumlzənlik materik yamacı kəsən bir neccedilə sualtı konyonla

accedilılır

Dib ccediloumlkuumlntuumllərinin paylanmasında da Orta Xəzərin qərb və şərq hissələri arasında ciddi fərq moumlvcuddur

Şərq sahil şelfində kiccedilik oumllccediluumlluuml terrigen ccediloumlkuumlntuumllər uumlstuumlnluumlk təşkil edir və aşağıdakı qanunauyğunluq

moumlvcuddur burada sahil yanında xırda və orta qum muumlşahidə olunur bu da ccedilayların toumlkuumllduumlyuuml ərazilərdə ccediloumll

qumu ilə əvəz olunur [5] Bu dəniz rayonunda 15-20 m dərinliklərində qumlu gil qatı yerləşir Sonra şelfin

kənarı boyu 30-50 m dərinliyində yenidən kobud ccediloumlkuumlntuumllər muumlşahidə olunur Qərb sahil zonasında əsas

suumlxurların qalxması kifayət qədər ccediloxalır lakin onların yayılması dar bir zona ilə məhdudlaşır Onlar əsasən

dağların dənizə yaxınlaşdığı yerlərə aiddir və adətən 15 m-dən az dərinliklərdə muumlşahidə olunur

Orta Xəzər ccediloumlkəkliyi Cənubi Xəzər ccediloumlkəkliyindən en dairəsi istiqamətində uzanan huumlnduumlrluumlklə Abşeron

astanası ilə ayrılır Relyefin quruluşuna goumlrə baxılan ərazi 4 hissəyə boumlluumlr 1) Qərb 2) Neft Daşları

bankasından şimal-şərq və şərqə doğru olan ərazi 3) mərkəzi 4) şərq

Mərkəzi depresiyadan şərqə doğru doumlrduumlncuuml astananın sahə və eninə goumlrə ən boumlyuumlk sahəsi yerləşir

Burada dərinlik 100 m-dən azdır və şərqə doğru azalır və astana Tuumlrkmənbaşı və Ccedilelekən şelf rayonu ilə

birləşir [1] Qeyd etmək lazımdır ki bu astana huumldudlarında ccediloxsaylı sualtı manelər aşkar edilmişdir ki

onların geoloji kəşfiyyatı vasitəsilə yeni neft-qaz yataqları kəşf edilmişdir Kəskin enmələrə parccedilalanmalara

məruz qalan bəzi yerlərdə pilləvari xarakter alan bəzi yerlərdə ccediloxsaylı sualtı konyonlarla əhatə olunan bu

astana Cənubi Xəzər ccediloumlkəkliyinə doğru qırılır Son 30-40 ilin tədqiqatları goumlstərir ki Cənubi Xəzərin dibinin

relyefinin quruluşu da xeyli muumlrəkkəbdir

Cənubi Xəzərin sualtı relyefinin əsas elementləri şelf materik yamac dərin su ccediloumlkəkliyinin dibi və sualtı

silsilələrdir Qərb sahilin şelfi xırda hissəcikli dibləri olan geniş muumlstəvi sahələrin əvəzlənməsi həm də

cənub-cənub şərq istiqamətində yerləşmiş silsilə goumlruumlnuumlşluuml daş bankalar ilə xarakterizə olunur Ccediloxlu

bankalar Bakı arxipelaqı adalarının əsasını təşkil edir və onlar əksər hallarda palccedilıq-vulkan mənşəli olmasını

goumlstərir Bu şelfin şimal hissəsində hamarlanmış sahələr uumlstuumlnluumlk təşkil edir Sualtı relyefin ən boumlyuumlk muumlsbət

forması Makarov bankasıdır onun uumlzərindəki dərinlik 2-4 m onu əhatə edən dərinliklər isə 14-20 m

tərtibindədir [2] Bu rayonda palccedilıq vulkan puumlskuumlrmələri olması da məlumdur Bankalar və sualtı daşlar həm

də adaların birinci silsiləsi Səngəccedilal burnundan başlanır Duvannı və Xarə-Zirə adalarını oumlzuumlnə daxil edir

Ondan cənubda Ələt sualtı daşlar silsiləsi daha cənubda isə Pirsaat burnundan sualtı huumlnduumlrluumlk gəlir ayrı-

ayrı sualtı huumlnduumlrluumlklər Ccedililov Qarasu Daşlı və s adalarını təşkil edir Digər ada və bankaların silsiləsi

Bəndovan burnundan başlayaraq Ccediligil adası Yanan Tava Atəşgah Kuumlr və Şirvan-dəniz adaları şimal

tərəfdə Ccediliqil-dəniz bankası yerləşmişdir və o periodik olaraq adaya ccedilevrilir yəni əslində palccedilıq vulkanıdır

Kuumlr mənsəbindən cənuba doğru bircins muumlstəvi şelf huumldudlarında kəskin ccedilıxış edən relyef forması Kuumlr Daşı

adası moumlvcuddur Ondan şimal-şərq istiqamətində 20 m dərinlik huumldudlarında muumlstəvi dib səthi uumlzərində

Muğan-dəniz şərqə doğru isə İnam bankası qalxır Bu rayonda guumlcluuml neft aşkarlanmaları qeyd olunur Kuumlr

Daşından cənuba doğru şelf suumlrətlə darlalır dib səthi daha da bircins olur 80-100 m dərinliyində qaş dəqiq

ifadə olunur ondan cənuba isə yaxşı goumlruumlnən materik yamacının enməsi başlanır Şərq sahili şelfində xırda

qumlu və gil-qum materialları uumlstuumlnluumlk təşkil edir Burada həm də əsas suumlxurların ccediloxsaylı ccedilıxışları

moumlvcuddur Onlar əsasən bankaların uumlzərində inkişaf edən sahillərin adaların əhəng daşları yaxud qədim

Xəzər balıqqulaqlarıdır

Nəticə

Xəzər dənizi Azərbaycan akvatoriyası şelfinin dib relyef xuumlsusiyyətlərinin analizi goumlstərir ki o kifayət

qədər muumlrəkkəb və dinamikdir həm də boumlyuumlk iqtisadi əhəmiyyətə malikdir ccediluumlnki ccediloxsaylı neft və qaz

yataqları məhz burada yerləşmişdir Bundan başqa Azərbaycan akvatoriyası şelfi həm də boumlyuumlk nəqliyyat

əhəmiyyətinə malikdir ccediluumlnki burada boumlyuumlk miqdarda neft və qaz nəql olunur Ona goumlrə də bu regionda

buumltuumln fiziki bioloji geoloji və ekoloji proseslərin tədqiqi boumlyuumlk elmi və iqtisadi əhəmiyyət kəsb edir

Dənizin bu akvatoriyasi dəniz gəmiccedililiyi noumlqteyi nəzərdən ən muumlrəkkəb ərazidir Burada muumlxtəlif

dərinliklərdə yerləşən gəmilərin hərəkətinə neqativ təsir edən ccediloxsaylı naviqasiya maneləri bankalar adalar

və dayazlıqlar yerləşmişdir

Ədəbiyyat

1 Allahverdiyev ZS Muxtarlı XX Neft daşları rayonunun hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri Bakı 2013 119 s

2 Əliyev ƏS Gəmisuumlruumlcuumlluumlyuuml hidrometeorologiyası Bakı Elm 2007 337 s

3 Məmmədov RM Xəzər Dənizinin hidrometeorologiyası Bakı Avropa 2013 176 s

4 Гасанов АМ Алиев АС Юсуфлу ФХ Изменение основных океанологических параметров

Азербайджанском секторе Каспийское море Азербайджанское Нефтяное Хозяйство 4 Баку 2013 с

48- 51

5 Гордиенко АИ Дремлюг ВВ Гидрометеорологическое обеспечение судовождение Москва

Транспорт 1989 239 с

6 Гюль КК Каспийское море Баку Элм 1956 326 с

7 Кленова МВ и др Геологическое строение подводного склона Каспийского моря Москва Изд АН

СССР 1962 423 с

8 Косарев АН Байдин СС Каспийское море Москва Наука 1986 260 с

9 Панин ГН Мамедов РМ Митрофанов ИВ Современное состояние Каспийского моря Москва

Наука 2005 356 с

10 Шикломанов ИА Гидрологические аспекты проблемы Каспийского моря Ленинград

Гидрометеоиздат 1976 79 с

DOI 10367192707-11462412200231-33

Rəvanə İbrahim qızı Abbasova Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant

aqliyevmailru

QAFQAZ REGİONUNDA GEOSİYASİ VƏZİYYƏTİN TƏDQİQİ

Accedilar soumlzlər geosiyasi vəziyyət geostrateji moumlvqe maraqlar iqtisadi əhəmiyyət Dağlıq Qarabağ

İnvestigation of the geopolitical situation in the Caucasus region

Summary

The article entitled ldquoİnvestigation of the geopolitical situation in the Caucasus regionrdquo highlights a

number of political and economic importance of the Caucasus region General information about the events

in the Caucasus was also provided A number of reasons for these events were noted The current situation in

the region is discussed The geostrategic position of the Republic of Azerbaijan was noted The interests of

some states were discussed in this place The Nagorno-Karabakh problem was touched upon

Key words geopolitical situation geopolitical situation interests economical situation Nagorno-Karabakh

Giriş Bildiyimiz kimi Qafqaz regionu Cənubi Qafqaz və Şimali Qafqaz olmaqla iki subregiona ayrılır Cənubi

Qafqazın geosiyasi rolu istər potensialına istərsə də geostrateji moumlvqeyinə goumlrə muumlhuumlm əhəmiyyət kəsb edir

Bu region həm enerji mənbəyi olaraq həm də uumlmumilikdə Xəzərin enerji resurslarının Avropaya nəqlində

muumlhuumlm rol oynayır Xəzər Avrasiyanın mərkəzində yerləşir Bu dəniz uumlzərində nəzarəti ələ almaqla eyni

zamanda Orta Asiyaya Rusiyaya İrana və Cənubi Qafqaza təsir goumlstərmək olar Odur ki bu regionu

Avrasiyanın ldquodayaq noumlqtəsirdquo hesab etmək muumlmkuumlnduumlr Şimali Qafqaz regionuna isə Rusiya Federasiyasına

daxil olan bir sıra diyarlar daxildir İqtisadi inkişafına əsasən muumlqayisə etsək Şimali Qafqazın Cənubi

Qafqazdan geridə qaldığını goumlrə bilərik Strateji cəhətdən nəzər yetirdikdə isə bu subregion Orta Asiyaya

daxil olmaq uumlccediluumln əlverişli moumlvqeyə malikdir

Əsas hissə

Qafqaz regionu Şimali və Cənubi Qafqaz subregionlarından ibarət olsa da ikinci bir sıra xuumlsusiyyətlərinə

goumlrə daha muumlhuumlm əhəmiyyət daşıyır Bu əhəmiyyətli rollarına baxmayaraq Cənubi Qafqazın bir region kimi

səciyyələndirilməsi birmənalı qarşılanmır Bəzi muumltəxəssislərin fikrincə subregion kimi onun regional

subsistemə ccedilevrilməsi uumlccediluumln tələb olunan şərtlər bu guumlnə goumlrə real deyil Sosial və iqtisadi uyğunluq qarşılıqlı

asılılıq kommunikasiya kimi şərtlərin olmaması Cənubi Qafqaz oumllkələrinin yalnız coğrafi yaxınlıq

baxımından region olduğundan xəbər verir Xəzər regionunda ən əlverişli moumlvqe Cənubi Qafqaza

məxsusdur

Cənubi Qafqaz regionunun əhəmiyyətini artıran beynəlxalq muumlnasibətlər sisteminə əsaslı təsir goumlstərən

yeni geosiyasi reallıqları aşağıdakı şəkildə uumlmumiləşdirmək muumlmkuumlnduumlr

ndash Xəzərin və Qara dənizin Rusiya İran və Tuumlrkiyə arasında yerləşməsi Cənubi Qafqaz regionunu Şərq-

Qərb və Şimal-Cənub dəhlizinə ccedilevirir Bu amil Xəzər regionunun xuumlsusilə də Cənubi Qafqazın duumlnyanın

geosiyasi xəritəsində muumlhuumlm moumlvqeyə malik olduğunu goumlstərir 1997-ci ildə nəşr olunmuş ABŞ-ın Yeni əsr

uumlccediluumln Milli Təhluumlkəsizlik Strategiyasında da bu regiona boumlyuumlk oumlnəmin verildiyinin şahidi olmaq muumlmkuumlnduumlr

ldquoSabit ccediliccediləklənən Qafqaz və Mərkəzi Asiya Aralıq dənizindən Ccedilinədək sabitliyin və təhluumlkəsizliyin təmin

olunmasına suumlrətli inkişafa və Xəzər neftinin qazının ABŞ-ın səmərəli kommersiya iştirakı ilə duumlnya

bazarına ccedilıxarılmasına zəmin yaradacaqrdquo

ndash Qafqaz regionunda Rusiya heccedil də şəksiz və şəriksiz guumlc mərkəzi deyildir Rəsmi Moskva bu reallığın

fərqindədir və region siyasətinin konturlarını cızarkən boumllgə doumlvlətlərinə muumlnasibətdə konkret və xuumlsusi

yanaşma strategiyasını həyata keccedilirməyə səy goumlstərir Belə yanaşma tərzi son nəticədə Azərbaycan

Guumlrcuumlstan və Ermənistanla Kreml tərəfdən muumlxtəlif muumlstəvilərdə və muumlxtəlif statuslarda davranılmasını

şərtləndirir Ermənistan cəmiyyətində birtərəfli qaydada Rusiyaya prioritet verən xarici siyasət kursundan

imtina edilməsini tələb edənlərin xuumlsusi ccediləkisi getdikcə artmaqdadır Ermənistanlı ekspertlərin fikrincə

Rusiya-Azərbaycan muumlnasibətlərinin son doumlvrlərdə yuumlksələn xətt uumlzrə inkişafı xuumlsusilə də hərbi sahədə

əməkdaşlığın suumlrətlə genişlənməsi Ermənistanda ciddi narahatlıqla qarşılanır [1]

ndash ABŞ-ın Harvard Universitetinin Xəzər Araşdırmaları Proqramının direktoru BŞafferin məruzəsində

qeyd olunur ki uumlccedil Cənubi Qafqaz doumlvlətinin hər birinin minimum bir ldquoxaricirdquo qonşu ilə muumlrəkkəb

muumlnasibətləri var Rusiya eləcə də ABŞ uumlccediluumln Guumlrcuumlstan geostrateji parametrləri baxımından əlverişli

oumllkədir Əgər Azərbaycan neft istehsalccedilısı olaraq Qərb uumlccediluumln strateji baxımdan dəyərlidirsə Guumlrcuumlstan bu

halda enerji ehtiyatlarının tranzit olunduğu məkan noumlqteyi-nəzərdən qiymətlidir 2008-ci il avqustun 7-dən 8-

nə keccedilən gecə Guumlrcuumlstanın ərazi buumltoumlvluumlyuumlnuumln bərpası məqsədilə bu oumllkənin hərbi quumlvvələrinin Cənubi

Osetiya və Abxaziya ərazisinə yeridilməsi Rusiyanın separatccedilı rejimlərin muumldafiəsinə qalxmaqla Guumlrcuumlstan

ərazisində irimiqyaslı hərbi əməliyyatlar həyata keccedilirməyə başlaması regionu yeni geosiyasi reallıqla uumlz-uumlzə

qoydu Nəticədə buumltuumln regionda suumllh və təhluumlkəsizlik uumlccediluumln olduqca ciddi təhluumlkə mənbəyi yaranmış oldu [2]

Təkcə ABŞ və Qərb oumllkələrinin deyil Asiyanın suumlrətlə inkişaf edən doumlvlətlərinin də neft-qaza tələbatı

guumlnbəguumln artmaqdadır Kuumlveyt Meksika Şimal dənizindəki karbohidrogen ehtiyatları ilə muumlqayisə olunan

Xəzər dənizi houmlvzəsi Orta Asiya enerji ehtiyatları boumllgəsini nəhəng doumlvlətlərin həyati mənafe zonasına

ccedilevirir Belə muumlhuumlm bir regionun duumlnya siyasətindəki oriyentasiyası soumlzsuumlz ki həlledicidir Regionda

moumlvcud olan hər uumlccedil doumlvlətin təsir imkanlarını əldə saxlamaq və ya təsir imkanı qazanmaq uumlccediluumln boumllgəyə giriş

qapısı Azərbaycandır Bununla Azərbaycanın regionda qlobal mahiyyətli siyasətin həyata keccedilirilməsində

hansı geosiyasi əhəmiyyətə malik olması bir daha goumlz oumlnuumlndədir

ndash Ermənistan ABŞ-ın Cənubi Qafqazda strateji maraqlarının təmin olunması uumlccediluumln həyata keccedilirdiyi

siyasətdə parccedilalayıcı rol oynayır Oumlzuumlndə Rusiyanın hərbi bazalarını saxlayaraq və Rusiyanın siyasi

dəstəyinə arxalanaraq işğalccedilılıq siyasətindən əsassız ərazi iddialarından əl ccediləkmir ABŞ Ermənistanı

Rusiyanın siyasi orbitindən uzaqlaşdırmaq və Cənubi Qafqazı buumltoumlvluumlkdə Qərbə inteqrasiya etdirmək uumlccediluumln

siyasi səylər goumlstərir Lakin Ermənistan istəsə belə Rusiyanın orbitindən ccedilıxa bilmir

ndash Krım hadisələri Cənubi Qafqaz regionunda istər-istəməz yeni geosiyasi reallıq ortaya qoydu Bununla

Rusiya goumlstərdi ki regionda buumltoumlvluumlkdə Avrasiyada hegemonluq uğrunda gedən muumlbarizədə hər vasitədən

istifadə edir Bu hadisə Cənubi Qafqazda illərdir cərəyan edən Dağlıq Qarabağ probleminin həlli ilə bağlı

məsələni bir daha aktuallaşdırdı Əslində Krım hadisələri Rusiyanın eyni fəndlə ətrafında olan oumllkələri

nəzarətində saxlamaq uumlccediluumln apardığı bir siyasətdir

Yuxarıda sadalanan amillər Cənubi Qafqaz regionunun muumlasir siyasi mənzərəsinin canlandırılmasında

muumləyyən rol oynayır Yeni geosiyasi reallıq ondan ibarətdir ki Qafqazda heccedil bir unikal təhluumlkəsizlik sistemi

moumlvcud deyildir Hər şeydən oumlncə Cənubi Qafqazda kəskin muumlnaqişə ocaqlarının olması xuumlsusilə də

Qafqaz regional təhluumlkəsizlik sisteminin aparıcı iştirakccedilısı kimi qəbul edilən Azərbaycan Respublikasının

ədalətsiz şəkildə cəlb olunduğu Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ muumlnaqişəsi bu sistem uumlccediluumln əsas

maneədir Bu isə oumlz noumlvbəsində milli təhluumlkəsizlik problemini region doumlvlətlərinin hər cuumlr təsirlərinə uyğun

strateji konsepsiyasının vacibliyi məsələsini ortaya qoyur Regionda təhluumlkəsizlik sisteminin yaradılması

təşəbbuumlsuuml ilə ccedilıxış edən lakin konkret təklif və modellərə baxmayaraq bu istiqamətdə ciddi addımlar

atmayan ABŞ və Rusiya amilidir

Təbii ki Cənubi Qafqazda baş verən dəyişikliklər yeni geosiyasi amillər regionun aparıcı doumlvləti hesab

olunan Azərbaycan Respublikasından da yan keccedilmir Azərbaycan həm geostrateji həm də geosiyasi

baxımdan əlverişli məkandır Cənubi Qafqazda həyata keccedilirilən transmilli layihələr və burada Azərbaycanın

əsas soumlz sahiblərindən biri olması oumllkəmizin iqtisadi quumldrətini artırmaqla yanaşı beynəlxalq miqyasda onun

nuumlfuzunun daha da yuumlksəlməsində oumlnəmli rol oynayır Bu vaxta qədər icra edilən regional layihələrlə yanaşı

qarşıdakı doumlvr ərzində də yeni transmilli layihələrin həyata keccedilirilməsində Azərbaycan kifayət qədər

potensiala tranzit imkanlarına malik oumllkə kimi qəbul olunur Amerika-Azərbaycan Palatasının həmsədri

ldquoŞevronrdquo şirkətinin vitse-prezidenti R Maatskenin Azərbaycanın geosiyasi moumlvqeyi ilə bağlı soumlylədiyi fikir

bu tezisi bir daha təsdiqləyir ldquoAzərbaycan Avrasiyaya həm ticarət həm də strateji yol deməkdirrdquo

Regionun karbohidrogen ehtiyatlarının işlənməsinə aid qlobal layihələr əlbəttə Azərbaycansız təsəvvuumlr

edilə bilməz Azərbaycanın əvəzolunmazlığı təkcə istehsalccedilı olması ilə deyil həm də tranzit oumllkə kimi oumlz

məhsullarını və Orta Asiya respublikalarının məhsullarını Avropaya ccedilıxaran enerji tranzit dəhlizi olması ilə

bağlıdır Bunu Qərb doumlvlətləri də anlayır [3]

Şimaldan cənuba qərbdən şərqə doğru bir koumlrpuuml rolunu oynayan Şimali Qafqaz strateji baxımdan

əhəmiyyətli rola malikdir Geostrateji tərəfdən Orta Asiyaya giriş qapısı rolunu oynayan boumllgə Qərb

bazarlarına da accedilılmağa imkan yaradır Xuumlsusi ilə Xəzər neftinin Qərbə ccedilatdırılmasında Şimali Qafqaz

Rusiya uumlccediluumln boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Bunun bir noumlv səbəbi duumlnyada enerji ehtiyatlarına ndash neft və

təbii qaza artan ehtiyacların ccediloxalmasından irəli gəlir

Rusiya Federasiyasının cənub hissəsində yerləşən Şimali Qafqaz zəngin təbiətə məxsus olaması ilə

yanaşı qarışıq etnik tərkibə də malikdir Boumllgə Adıgey İnquşetiya Ccedileccedilenistan Dağıstan Kabardin-

Balkar Qaraccedilay-Ccedilərkəz Şimali Osetiya kimi 7 respublika və 2 Krasnodar və Stavropol diyarlarından

ibarətdir

Ccedileccedilenistan və Dağıstan respublikalarına diqqət yetirsək ən qarışıq vəziyyət bu respublikalarda

muumlşahidə olunur Buradakı terror hadisələri muumlnaqişələr etnik qruplar arasındakı konfliktlər boumllgədə

gərginliyin yuumlksəlməsinə gətirib ccedilıxarır

Qafqaz dağlarının ətəklərində yer alan Ccedileccedilenistan Rusiya uumlccediluumln Moskvanın yaratdığı muumlhafizə

xəttinin ən vacib parccedilasıdır Həmccedilinin Ccedileccedilenistan Rusiyanın gələcəyi baxımından son dərəcə vacib olan

neft və təbii qaz boru xətlərinin keccedildiyi noumlqtədə yerləşir Rusiyanın neft məntəqələrindən biri isə

Qroznıdadır

Dağıstan Rusiya Federasiyasının tərkib hissəsi olaraq Şimali Qafqaz Federal boumllgəsinə məxsusdur

Respublika 1921-ci il 20 yanvar tarixində Dağıstan Sovet Sosialist Respublikası olaraq qurulmuşdur

1991-ci ildə SSRİ-nin dağılması ilə Dağıstan Cuumlmhuriyyəti oldu

Qeyd edək ki Dağıstan Rusiya Federasiyasının ən ccedilox qarışıq etnik tərkibə malik boumllgəsidir Burada

100-dən ccedilox millətin nuumlmayəndələri yaşayır və yalnız 30-u yerli xalqdır Həmin xalqlar ruslar tatlar

kumklar avarlar ləzgilər dargilər ağullar noqaylar və s-dir Həmccedilinin Dağıstanda yaşayan

azərbaycanlılar da bu boumllgənin qədim xalqlarındandır Belə qarışıq tərkib həmin xalqlar arasında bir ccedilox

fərqli xuumlsusiyyyətləri ortaya ccedilıxarmış olur və nəticədə muumlnaqişələri qaccedilılmaz edir Dağıstanda əsasən

etnik-dini ayrıcılıq terror torpaq muumlnaqişələri oumln planda olan problemlərdəndir 2017-ci ilə nəzər

salsaq həmin il ərzində Dağıstanda 531 terror xarakterli hadisə qeydə alınmışdır Onlardan 373-uuml qeyri-

qanuni silahlı birləşmələr idi

Həm Şimali həm də Cənubi Qafqazda ermənilərin moumlvcudluğu istənilməyən dəyişikliklərin baş

verməsinə səbəb olmuşdur ermənilər oumlz siyasi planlarına uyğun olaraq daim ərazi iddiaları ilə ccedilıxış

ediblər Onların Azərbaycana qarşı apardıqları terror muumlharibəsi 1980-ci illərdən başlayaraq ardıcıl

xarakter daşımaqdadır Bu da Dağlıq Qarabağ boumllgəsi və onun ətrafındakı 7 rayonun işğalı ilə

nəticələnmişdir Onların təşkil etdikləri terror aktları minlərlə guumlnahsız insanın həlak olmasına səbəb

olmuşdur

Əlbəttə ki Şimali Qafqazda ermənilərin moumlvcudluğu və respublikaların belə qarışıq etnik tərkibə

malik olması buradakı muumlxtəlif xuumlsusiyyətlərə malik xalqlar arasında qarşıdurmaların səngiməyəcəyini

goumlstərir Digər tərəfdən isə bu muumlnaqişələrə səbəb Şimali Qafqaz respublikalarının əlverişli coğrafiyaya

malik olması nəticəsində digər doumlvlətlərin diqqətinin boumllgəyə youmlnəlməsindən irəli gəlir [4]

Nəticə

Yuxarıda verdiyimiz məlumatlara əsasən Qafqaz regionunun əhəmiyyətini geosiyasi moumlvqeyinin

əlverişliliyi duumlnyanın buumltuumln oumlndə gedən və hegemon doumlvlətlərinə məlumdur Bu səbəbdən də həmin doumlvlətlər

nəyinki siyasi maraqlarını gizli saxlayır hətta bəzi kiccedilik doumlvlətlərin əli ilə bəzənsə aydın şəkildə bu

regiondakı əlverişli moumlvqedə yerləşən oumllkələrin siyasi sabitliyini və sərhədlərini pozur Bu hegemon oumllkələrə

ən boumlyuumlk nuumlmunə kimi Rusiya Federasiyasını goumlstərə bilərik Regionda yerləşən kiccedilik və orta doumlvlətlərin

siyasi vəziyyətinin sitabilliyi və iqtisadi inkişafının səmərələliliyi uumlccediluumln bir-biriylə əməkdaşlıq etmələri

muumlhuumlm əhəmiyyət daşıyır Bu əməkdaşlıq onların həmin hegemon doumlvlətlərə qarşı olan iqtisadi asılılığını

azaldar və onların qarşısında daha guumlcluuml oumllkələrə ccedilevrilmələrini təmin edər

Ədəbiyyat

1 httpoldxalqqazeticomaznewsanalytics47556

2 Nəsibov Elşən (2006) ldquoABŞ və Tuumlrkiyənin Qafqaz geosiyasi regionunda strateji maraqları və Azərbaycan

Respublikasırdquo

3 httpwwwa-razazarticle10979

4 httpnewtimesazazpolitics5763

DOI 10367192707-11462412200234-36

Aysel Məhərrəm qızı Məmmədova Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant

ayselmemmedova7mailru

NAXCcedilIVAN MUXTAR RESPUBLİKASINDA SƏTHİN PARCcedilALANMASINA

TƏSİR EDƏN AMİLLƏR

Accedilar soumlzlər uumlfuumlqi parccedilalanma şaquli parccedilalanmaantropogen təsir

Influencing surface fragmentation in the Nakhchivan Autonomous Republic

Summary

The article considers the main factors influencing surface fragmentation in Nakhchivan AR Knowing

these factors it will be possible to identify the most fragmented areas which will allow us to predict the

further development of the area As a result it will also help you choose the right direction when using the

area At the same time the role of anthropogenic impact in modern times will be considered

Key words Horizontal fragmentation vertical fragmentation anthropogenic impact

Morfometrik goumlstəricilər hər hansı bir ərazidə yeni obyektlər layihələşdirildikdə şəhərsalma işlərində

muumlxtəlif məqsədli kommunikasiya xəttlərinin ccediləkilişi zamanı vəs tədbirlərdə nəzərə alınan əsas uumlnsuumlrlərdir

Səthin uumlfuumlqi və şaquli parccedilalanması əsas morfometrik goumlstəricilərdəndirHər hansı bir ərazidə ilkin olaraq

uumlfuumlqi parccedilalanma muumlşahidə olunur Daha sonra uumlfuumlqi parccedilalanma prosesi şaquli parccedilalanma ilə muumlşayiət

olunur Səthin parccedilalanmasının muumlxtəlif səbəbləri vardır Naxccedilıvan MR-da səthin uumlfuumlqi parccedilalanmasına təsir

edən aparıcı indikator kimi aşağıdakıları goumltuumlrmək olar

1 İqlim Naxccedilıvan MR ərazisi kəskin kontinental iqlim şəraiti ilə xarakterizə olunur Burada isti-quru

kuumlləklər yuumlksək temperatur amplitudu zəif ruumltubətlənmə şəraiti fiziki aşınma və deflyasiya prosesinin

intensivləşməsinə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln zəif inkişafına səbəb olur [1]

2 Suumlxurların litoloji tərkibi Gilli qumlu gillicəli və qumlucalı suumlxurlar ccedilayların gətirdiyi qum və

ccedilınqıl materialları eyni zamanda duzlu suumlxurların moumlvcud olması infiltrasiyanı suumlrətləndirir [1]

3 Yeraltı sular Dağətəyi və duumlzən rayonlarda yeraltı qrunt sularının səthə yaxın yerləşməsi də səthin

parccedilalanmasında muumlhuumlm əhəmiyyət kəsb edən amillərdəndir

4 Tektonik proseslər Azərbaycan ərazisi seysmik cəhətdən fəal olan Alp-Himalay qırışıqlığı

geosinklinal qurşağında yerləşir Xuumlsusilə Naxccedilıvan MR ərazisi 8-9 ballıq zəlzələ zonasına uyğun gəlir Bu

da səthin parccedilalanmasına təsirsiz oumltuumlşmuumlr

5 Relyefin meyilliyi Meyillilik nə qədər ccedilox olarsa səthin parccedilalanma suumlrəti bir o qədər ccedilox artar

Burada ağırlıq quumlvvəsinin təsiri altında bu proses daha da suumlrətlənir

6 Yamacların ekspozisiyası Naxccedilıvan MR-da ekspozisiyadan asılı olaraq simmetrik yamac olan

cənub-şərq yamac asimmetrik yamac olan şimal yamaca nisbətən daha ccedilox parccedilalanmaya məruz qalmışdır

7 Ccedilay şəbəkəsinin sıxlığı Ccedilay şəbəkəsi parccedilalanmada əsas faktorlardan biridir Bu həm ccedilayın gətirdiyi

suyun miqdarından onun moumlvsuumlmi tərədduumlduumlndən həm də ccedilayların houmlvzələri boyu muumlvəqqəti axarların

goumlrduumlyuuml işdən asılıdır Naxccedilıvan ərazisində dərə-yarğan şəbəkəsinin sıxlığı (uumlfuumlqi parccedilalanma əmsalı) bəzi

kiccedilik sahələrdə 3kmkm2-ə ccedilatır Uumlmumiyyətlə isə ərazinin ccediloxluq təşkil edən sahəsinin uumlfuumlqi parccedilalanma

əmsalı 10-15 arasında dəyişir Uumlfuumlqi parccedilalanmanın belə yuumlksək olması əsas etibarilə quru-muumlvəqqəti axarı

olan dərələrin və yarğanların hesabınadır [2]

8 Antropogen təsir Muumlxtəlif məqsədlər uumlccediluumln ərazidən istifadə olunması (suvarma şəraitində əkinccedililik

heyvandarlıq dağ-mədən sənayesi) lokal sahədə səthin parccedilalanması prosesinin başlanmasına və yaxud

ehtimalına əsas verir Belə ki suvarma əkinccedililiyi səthin yuyulmasına və parccedilalanmaya səbəb olan amillərdən

olan yeratlı suların səviyyəsinin qalxmasına səbəb olur Aşağıdakı qrafik Naxccedilıvan MR-da son 10 il ərzində

əkinccedililik məqsədilə istifadə olunmuş ərazilərin sahəsinin hansı istiqamətdə dəyişdiyini goumlstərir

600-1000 1000-1500 1500-2000

2000-2500 2500-3000 3000-dən yuumlksək

5700058000590006000061000620006300064000

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Əkin sahəsi ha

Şəkil 1 Naxccedilıvan MR-da son 10 ildə əkinccedililik məqsədi ilə istifadə olunan

ərazinin dəyişilməsi qrafiki

Qrafikdən də aydın olduğu kimi son 10 ildə əkilən sahələrin miqdarı əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır

Naxccedilıvan MR-nın iqlim şəraitini nəzərə aldığımız zaman əkin sahələrinin artımı suvarma sistemlərindən

istifadənin də artmasına yol accedilmışdır Bu isə həm səthin yuyulmasına həm də suların infltrasiyası nəticəsində

yeraltı suların miqdarının artmasına gətirib ccedilıxaracaqdır ki bu da oumlz noumlvbəsində şaquli parccedilalanmaya səbəb

Heyvandarlığın inkişaf etdirilməsi isə ərazinin həddən artıq otarılmasına gətirib ccedilıxarır Bu da həm səthin

ccedilılpaqlaşması nəticəsində parccedilalanmaya qarşı muumlqavimətini azaldır həm də ilkin cığırların yaranmasına

səbəb olur ki bu da son nəticə olaraq səthin parccedilalanmasının əsasını qoymuş olur Naxccedilıvan MR faydalı

qazıntı yataqları xuumlsusilə də filiz faydalı qazıntı yataqları ilə zəngindir Bu da ərazinin muumlrəkkəb geoloji

geomorfoloji xuumlsusiyyətləri ilə əlaqədardır Faydalı qazıntı yataqları mənimsənildiyi zaman da suumlxur layları

parccedilalanır

Şaquli parccedilalanmaya təsir edən amillərə yuxarıda nəzərdən keccedilirilən amillərlə bərabər hipsometriyanı

goumlstərə bilərik Naxccedilıvan Muxtar Respublikası ərazisinin muumltləq yuumlksəklik uumlzrə paylanması cədvəlinə nəzər

salmaq lazımdır

Cədvəl 1

Naxccedilıvan Muxtar Respublikası ərazisinin hipsometrik xuumlsusiyyətlərinə goumlrə paylanması

Muumltləq yuumlksəklik (m-lə) Sahə (km2-lə) Faizlə

600-1000 1720 328

1000-1500 1600 305

1500-2000 1023 195

2000-2500 500 96

2500-3000 320 61

3000 m-dən yuumlksək 80 15

Şəkil 2 Muumltləq huumlnduumlrluumlyuumlnə goumlrə Naxccedilıvan MR ərazisinin paylanması

Huumlnduumlrluumlyuuml 1500 m-dən 2500 m-dək olan dağlıq ərazilər intensiv parccedilalanmış ərazilərdir Və bu ərazi

Naxccedilıvan Muxtar Respublikasının təxminən 30 hissəsini tutur [1]

Beləliklə parccedilalanmaya səbəb olan amilləri nəzərdən keccedilirdiyimiz zaman belə bir nəticə ccedilıxarırıq ki

Naxccedilıvan Muxtar Respublikası ərazisindən hansı məqsədlə istifadə oluncağını muumləyyən etmək uumlccediluumln

parccedilalanmaya təsir edən amillər dəqiq muumləyyənləşdirilməlidir Daha sonra kəmiyyət goumlstəricilərini ifadə

edən morfometrik xəritələr tərtib olunmalı parccedilalanma dərəcələri muumləyyənləşdirilməli parccedilalanmanı

suumlrətləndirən amillər nəzərdən keccedilirilməlidir ki layihələşdirmə işləri daha duumlzguumln şəkildə yerinə yetirilə

bilsin

Ədəbiyyat

1 Quliyeva SY Arid və semiarid dağ geosistemlərində səhralaşma Bakı 2011 30126127 s

2 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbaycanın geomorfologiyası Bakı 2018 257 s

3 wwwstatgovaz

DOI 10367192707-11462412200237-42

Guumllnar Elmar qızı Huumlseynova Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant

gulnarhuseynova1997mailru

QUBA İNZİBATİ RAYONUNDA SƏNAYE SAHƏLƏRİNİN İNKİŞAFININ MUumlASİR VƏZİYYƏTİ

VƏ ONUN PERSPEKTİV İNKİŞAF İSTİQAMƏTLƏRİ

Accedilar soumlzlər iqtisadi inkişaf UumlDM Sənayə kompleksi Sənayə sahəsi İqtisadi region İqtisadi inkişaf indeksi

Current state of development of industries in Guba administrative region and its

perspective development directions

Summary

The article analyzes the current state of development of industries in the Guba-Khachmaz economic

region distinguished by the development of the industrial complex in the Guba-Khachmaz economic region

and their perspective development directions in accordance with the regional development program In order

to analyze the industrial complex the analysis was carried out using the materials of the Statistics Committee

and the unused potential of the administrative district was identified As a result of the analysis it was

determined that there are untapped potential opportunities in the economic development of the administrative

region Thus while the economic development index of the administrative region is 15 in Khachmaz region

this figure is 27 in Shabran region

21 and in Gusar region 198 In connection with all this the article provides extensive analysis and a

number of interesting results

Key words Economic development GDP (Gross Domectic Product) Industrial complex Industrial sector

Economic region Economic development index

Giriş

Quba-Xaccedilmaz iqtisadi rayonu Azərbaycanın təsərruumlfat kompleksi baxımından inkişaf etmiş ən boumlyuumlk

iqtisadi rayonlarından biridirQuba-Xaccedilmaz iqtisadi rayonu Şabran Xaccedilmaz Quba Qusar Siyəzən inzibati

rayonlarını əhatə etməklə respublikamızın şimal-şərqində ccedilox əlverişli iqtisadi coğrafi moumlvqeyə malik bir

rayondur İqtisadi rayonun ərazisi şimaldan Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikası şərqdən Xəzər

dənizi cənub-şərqdən Abşeron cənubdan Dağlıq Şirvan cənub-qərbdən isə Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonları

ilə həmsərhəddir Rayonun Azərbaycan Respublikası və Rusiya Federasiyası sərhədində yerləşməsi ona

olduqca boumlyuumlk geosiyasi əhəmiyyət qazandırırBu əhəmiyyət rayonun iqtisadi resurslar etibarilə kifayət

qədər zəngin olması ilə oumlzuumlnuuml goumlstərir Həm də boumllgə xarici iqtisadi əlaqələr baxımından fəal bir boumllgədir

Azərbaycan Respublikasının iqtisadi maraqlarının təmin edilməsi və buumldcəsinin maliyyə vəsaitləri ilə təchiz

edilməsi baxımından iqtisadi rayonun oumlnəmi strateji xuumlsusiyyətə malikdir Quba-Xaccedilmaz iqtisadi rayonun

strateji əhəmiyyətini muumləyyən edən əsas səbəblərdən biri də oumllkənin paytaxtı Bakı şəhərinə yaxınlığıdır

Regionun ərazisi bir-birindən kəskin fərqlənən 4 huumlnduumlrluumlk (26 metrdən 4466 metrədək) zonasına-

duumlzənliklər dağətəyi orta dağlıq və yuumlksək dağlıq zonalarına ayrılır Boumllgənin relyefinin rəngarəngliyi

burada iqtisadiyyatın muumlxtəlif sahələrinin inkişafına muumlnbit şərait yaradır Xuumlsusi ilə gələcək investisiya

qoyuluşları və doumlvlət proqramlarının tərtibi və tətbiqi zamanı iqtisadi rayonun relyef muumlxtəliflyi nəzərə

alınmalıdır Regionun təbii ehtiyatları arasında neft təbii qaz yanar şist qum ccedilınqıl vəiccedilməli su yer

tuturMeşələr regionun 10-11-ini əhatə edir İqtisadi rayon daxilində 5 rayon 6 şəhər 21 qəsəbə 97 kənd

inzibati ərazi dairəsi və 473 kənd yaşayış məntəqəsi moumlvcuddur İqtisadi rayonun uumlmumi sahəsi 766 min

kvkm olmaqla oumllkə ərazisinin 88 -ni təşkil edir Regionun əhalisinin uumlmumi sayı 5547 min nəfər

olmaqla oumllkə əhalisinin 55 faizini təşkil edir Əhalinin 334 faizi şəhərlərdə 666 faizi kəndlərdə yaşayır

Topoqrafik quruluşu səbəbiylə region əhalisi daha ccedilox Xəzər Dənizinin sahilindəki duumlz sahələrdə

yaşayırƏhalinin sıxlığı bir kvadrat kilometrdə 80 nəfər təşkil edir Quba-Xaccedilmaz iqtisadi rayonunda uumlmumi

məhsul buraxılışının həcmi 12609mln manat təşkil edir Sənayə məhsulunun həcmi 777 mln manatkənd

təsəsrruumlfatı məhsulunun həcmi isə 5782 mln manata bərabərdir

Quba-Xaccedilmaz iqtisadi rayonunun tərkib hissələrindən olan Quba rayonu Azərbaycanın ən ccedilox inkişaf

etmiş kənd təsərruumlfatı rayonlarından biridir Quba Bakıdan 168 km məsafədə Boumlyuumlk Qafqazın Şahdağının

şimal-şərq yamaclarında dəniz səviyyəsindən 600 metr yuumlksəklikdə Qudyalccedilayın sahilində yerləşirSəthi

əsasən dağlıqdır Faydalı qazıntıları ccedilınqıl qum gildir Mineral bulaqlar (Qonaqkənd Yerfi Xaltan və s)

var Quba rayonu ərazisində olan Neogen ccediloumlkuumlntuumllərə-əhəng daşı təbaşir melgel dolamit Antropogen

ccediloumlkuumlntuumlləri əks etdirən qum ccedilınqıl ccedilay daşı gil lil balıq qulağı kimi təbii ehtiyatlara rast gəlinir Bundan

əlavə Təngəaltı Qonaqkənd ərazilərində mərmər gil ccediloxluq təşkil edir Babaccedilayın sağ qolu olan

Lağlağıccedilayın mənbə hissəsində torf yataqları var Burada torfun qalınlığı 05-1 metrə ccedilatır Quba rayonunun

Qımıl Pirvahid Təngəaltı Cimi Ccediliccedili kəndləri ərazisində ehtiyat neft yataqları da moumlvcuddur Geoloqlar

Qudyalccedilayının sol sahilində Qızılqaya yaylasının sıldırımlı uccedilurumlu cənub ətəyində yerləşmiş Xınalıq

kəndindən 4-5 km qərbdən Texiamış ccedilayının sol okean səviyyəsindən 2700 m yuumlksəklikdə olan yamacında

təbii qaz ehtiyatlarının olmasını aşkar etmişlər Bu ərazidə alovlanan Alov bu yerin ldquoAtəşgahrdquo adlanması ilə

nəticələnib Ərazisi 261 min kvkm əhalisi 173 min 393 nəfərdir Əhalinin 792-ni azərbaycanlılar 91-

ni tatlar 59-ni ləzgilər 18-ni yəhudilər 14-ni xınalıqlılar 14-ni tuumlrklər 05-ni qrızlılar və 07-

ni digər millətlərin nuumlmayəndələri təşkil edir 1 şəhər 7 qəsəbə və 149 kənd vardır (2 kənddə - Gədik və

İbrahimhaput kədnlərində yaşayış yoxdur) Əhalisinin ccediloxu (təxminən 76 ) kəndlərdə yaşayır İri yaşayış

məntəqələri Quba şəhəri Qırmızı Qəsəbə Qonaqkənd Zərdabi qəsəbələri Birinci Nuumlgədi İkinci Nuumlgədi

Alpan Alekseyevka Vladimirovka Amsar Digah Timiryazev Qəccedilrəş kəndləridir

Uumlmumiyyətlə desək Quba inzibati rayonunun sosial-iqtisadi inkişafında sənaye sektorunun payı ccedilox

kiccedilikdir Rayon uumlzrə uumlmumi məhsul buraxılışının həcmi birinci ruumlb ərzində 742 milyon manat (oumltən ilin

muumlvafiq doumlvruuml ilə muumlqayisədə 16 faiz artım) sənaye məhsullarının uumlmumi həcmi 93 milyon manat (oumltən ilin

muumlvafiq doumlvruuml ilə muumlqayisədə 9 faiz artım) kənd təsərruumlfatı məhsullarının həcmi 143 milyon manat (oumltən

ilin muumlvafiq doumlvruuml ilə muumlqayisədə 12 faiz artım) olmuşdur Rayonun cəmi gəlirləri 29 milyon manat

təyinata qarşı 48 milyon manat və ya 1702 faiz yerli xərcləri isə 24 milyon manata qarşı 12 milyon manat

və ya 631 faiz icra edilmişdir

Qeyd Diaqram Doumlvlət Statistika Komitəsinin materialları əsasında muumləllif

tərəfindən tərtib olunmuşdur

Əgər Quba inzibati rayonunda moumlvcud olan sənaye muumləssisələrini sənaye sahələri əsasında boumlluumlşduumlrmək

lazım gəlsə bu zaman rayonda yuumlnguumll yeyinti və ağır sənaye sahələrinin moumlvcudluğunu muumlşahidə etmiş

olarıq

Belə ki təsərruumlfatın sahə strukturunda kənd təsərruumlfatının uumlstuumln olması bu rayonda kənd təsərruumlfatı

məhsullarını emal edən yuumlnguumll və yeyinti sənayesi sahələrinin inkişafına geniş miqyasda zəmin yaratmışdır

Rayonda sənayenin əsasını tərəvəz və meyvələrin konservləşdirilməsi suumld emalıət emalı meyvə qurularının

və ccedilipsilərinin hazırlanması qismən unuumlyuumltmə xalccedila və xalccedila məmulatlarının toxunmasıccedilınqıl və qum

ccedilıxarılması qapı və pəncərələrin hazırlanması və s təşkil edirStatistik məlumatlar goumlstərir ki rayonda

fəaliyyət goumlstərən sənaye muumləssisələrinin sayında artım muumlşahidə edilir Doumlvlət Statistika Komitəsinin

materialları 2019-cu il də rayonda muumlxtəlif sahələr uumlzrə fəaliyyət goumlstərən 35 muumləssisənin olduğunu goumlstərir

Rayonda sənayenin inkişafını muumləyyənləşdirmək məqsədi ilə ilk dəfə tərəfimizdən inzibati rayonun

iqtisadi inkişaf indeksi statistik materiallar əsasında təhlil edilmişdir (cədvəl 1)

Quba - Xaccedilmaz iqtisadi rayonunun inzibati rayonları uumlzrə iqtisadi inkişaf indeksində

Quba rayonunun xuumlsusi ccediləkisi

Cədvəl 1

İnzibati rayonlar Sahəsi

minkm2

Əhalisi

minnəfər

UumlDM

mlnmanat İL

İqtisadi rayon uumlzrə cəmi 7025 5117 12600 21

Qusar 154 915 2344 198

Xaccedilmaz 111 1668 3760 27

Quba 258 1593 3222 15

Şabran 109 547 1659 21

Siyəzən 0703 394 1624 05

Cədvəl materiallarının (cədvəl 1) təhlili goumlstərir ki Quba-Xaccedilmaz İqtisadi rayonuna daxil olan Quba

inzibati rayonunda iqtisadi inkişaf indeksi Şabran və Xaccedilmaz inzibati rayonlarından geri qlır Belə ki

Xaccedilmaz rayonunda bu goumlstərici 27 Şabran rayonunda 21 bərabər olduğu halda Quba inzibati rayonunda bu

goumlstərici 15 bərabər olmaqla muumlvafiq olaraq Xaccedilmaz rayonundan 12 iqtisadi rayonun uumlmumi indeksindən

və Şabran rayonundan isə 06 vahid geri qlır Bu isə inzibati rayonda istifadə olunmamış potensial imkanların

olduğunu goumlstərirOna goumlrə perspektivdə inzibati rayonun təsərruumlfat potensialının xuumlsusən təbii resurs

potensialının imkanlarından daha səmərəli istifadə olunması başlıca strateji istiqamət kimi qəbul olunmalıdır

Quba rayonunda fəaliyyət goumlstərən əsas muumləssisələrə Quba ekoaqrar MMC Gilan Quba konserv

zavodu MMC Quba ABAD Factory Quba Azərxalccedila ASC Quba Karton emalı zavodu Quba

Elektrotexnika muumləssisəsi və s muumləssisələr fəaliyyət goumlstərir Rayonda meyvə və tərəvəz konserv

məhsullarının hazırlanması uumlzrə fəalyyət goumlstərən ldquoGilan Quba konserv zavodurdquo MMC 21012013-cuuml ildən

fəaliyyətə başlamışdır 104 hektarlıq ərazidə yerləşən zavod tərəvəz konservləri və qəlyanaltıları meyvə və

giləmeyvə turşuları muumlrəbbələr və qatılaşdırılmış alma şirəsi istehsal edir Guumlndəlik alma xammalının qəbul

guumlcuuml 250 ton tərəvəz qəbul guumlcuuml isə 100 tondan artıqdır Məhsullar ldquoBağdanrdquo əmtəə nişanı adı ilə daxili

bazarlarla yanaşı həm də xarici oumllkələrə ixrac edilir Bu qısa doumlvr ərzində daxili və xarici bazarda

məhsullarımıza olan tələbat iki dəfədən ccedilox artmışdır bu da yuumlksək keyfiyyətin bəhrəsidir Konserv

məhsullarının istehsalında istifadə olunan xammal təbii və ekoloji təmiz şəraitdə zavodun oumlz meyvə bağları

və əkin sahələrində yetişdirilir

ldquoQubaekoaqrarrdquo MMC kənd təsərruumlfatı mallarının istehsalı zavodu 2018-ci il oktyabrın 11-də istifadəyə

verilib Zavod sutkada 2 ton quru meyvə və 4 ton fındıq istehsalı guumlcuumlnə malikdir Hazırda zavodda 29 ccedileşid

də muumlrəbbə 10 ccedileşid kompot bibər və pomidor tomatı alma ccedilipsi alma qurusu istehsal olunur

Uumlmumilikdə zavodun 44 ccedileşiddə məhsulu satış mərkəzlərində təqdim edilir Muumləssisədə meyvələrin

qurudulması fındığın qovrulması və qablaşdırılması alma ccedilipsi istehsalı xətləri quraşdırılıb Əhalidən

tədaruumlk edilmiş meyvələr ilk noumlvbədə ccedileşidlənir yuyulur iccedillikdən təmizlənir dilimlənir və xuumlsusi qaydada

qablaşdırılaraq qurudulması uumlccediluumln sobaya yerləşdirilir Sobada hər bir meyvə noumlvuumlnuumln xuumlsusiyyətləri nəzərə

alınaraq onlar uumlccediluumln proqramlaşdırılmış xuumlsusi rejimdə qurutma prosesi həyata keccedilirilir Muumləssisədə tələbata

uyğun olaraq əsasən alma armud gavalı ərik uumlzuumlm və alccedila quruları həmccedilinin alma ccedilipsi istehsal olunaraq

muumlxtəlif ccediləkilərdə paketlənir Meyvə quruları sənaye uumlsulu ilə istehsal olunduğu uumlccediluumln dadına əmtəə

goumlruumlnuumlşuumlnə və yuumlksək səviyyədə qablaşdırılmasına goumlrə fərqlənir Fındığın emalı xəttində isə məhsul ilkin

olaraq qurudulur qabıqdan təmizlənir ccedileşidlənir və sonra sobada xuumlsusi rejimdə qovrulur Qovrulmuş

fındığın soyudulduqdan sonra muumlxtəlif ccediləkilərdə vakuum paketlənməsi həyata keccedilirilir

Qeyd Diaqram Doumlvlət Statistika Komitəsinin materialları əsasında muumləllif tərəfindən

tərtib olunmuşdur

Muumləssisənin xammala olan tələbatı Quba və ətraf rayonlardan həmccedilinin cənub zonasından tədaruumlk edilən

məhsullar hesabına oumldənilir Bu isə kiccedilik ailə təsərruumlfatlarının inkişafına muumlsbət təsir goumlstərir və regionda

yeni meyvə bağlarının salınmasına stimul yaradır Meyvələrin emal olunaraq xarici bazarlara ccedilıxarılması

regionun ixrac potensialının artmasına da şərait yaradır Muumləssisənin xammala tələbatının davamlı olaraq

oumldənilməsinin təmin edilməsi məqsədilə noumlvbəti mərhələdə tutumu 2 min ton olan soyuducu anbar

kompleksinin qurulması moumlvcud istehsal guumlcuumlnuumln 2 dəfə artırılması cem və muumlrəbbə istehsalının təşkili

nəzərdə tutulur Uumlmumi dəyəri 36 milyon manat olan investisiya layihəsinin maliyyələşdirilməsinə

İqtisadiyyat Nazirliyinin Sahibkarlığın İnkişafı Fondu tərəfindən guumlzəştli kredit ayrılıb və bu layihəyə

investisiya təşviqi sənədi verilib İlkin mərhələ uumlzrə muumləssisədə ildə təqribən 26 milyon manat dəyərində və

ya 13 min ton məhsul istehsalı nəzərdə tutulur Uumlmumiyətlə bu muumləssisə layihəsinin icrası nəticəsində 38

nəfər daimi işlə təmin edilib

ldquoQubaekoaqrarrdquo MMC -nin oumltən il uumlzrə olan hesabat materiallarına əsaən muumləyyən edilmişdir ki oumltən il

100 ton məhsul Rusiya Federasiyasına ixrac edilib Bundan başqa zavodun məhsulları Almaniya Birləşmiş

Ərəb Əmirlikləri Cənubi Koreyada təşkil olunan beynəlxalq sərgilərdə nuumlmayiş etdirilib və yuumlksək rəğbətlə

qarşılanıb Emal edilən məhsulların bir hissəsinin Amerika Birləşmiş Ştatlarına ixracı da planlaşdırılır

Zavodda istehsal olunan kompotlardan doumlrd ccedileşidinin bu oumllkəyə goumlndərilməsi uumlccediluumln razılıq əldə edilib Yaxın

gələcəkdə zavodda xarici istehsal uumlccediluumln nəzərdə tutulan məhsulların ccedileşidini artırmaq nəzərdə tutulub

Uumlmumiyyətlə oumllkəmizdə sahibkarların xammalının istehsalata transfer edilməsi milli məhsulların

istehsalı və biznesin formalaşdırılması youmlnuumlndə muumlhuumlm işlər goumlruumlluumlr Oumllkə iqtisadiyyatının əsas sektorları

uumlzrə strateji yol xəritələrinin muumlhuumlm istiqamətlərindən biri məhz kənd təsərruumlfatı məhsullarının istehsalı və

emalı kiccedilik və orta sahibkarlıq səviyyəsində istehlak mallarının istehsalı eyni zamanda regionlarda

oumlzuumlnuumlməşğulluq səviyyəsinin artırılmasıdır Bu səbəbdən Quba rayonunda ldquoQuba ABAD Factoryrdquo

kompleksin təsis edilməsi bu fəaliyyətə youmlnəlmiş noumlvbəti addım olmuşdur

Sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəli təşkili məqsədi ilə ldquoQuba ABAD Factoryrdquo ərazisində muumlvafiq

infrastruktur yaradılıb İkimərtəbəli uumlmumi sahəsi 1500 kvadratmetrə yaxın olan muumlasir istehsalat

kompleksində ldquoABADrdquoccedilılar 5 istehsal sahəsi uumlzrə fəaliyyət goumlstərir Buraya quru meyvələr kompot

qənnadı suumld və ət məhsulları daxildir Burada ailə təsərruumlfatlarına verilən dəstək proqramı uğurla davam

etdirilir Sahibkarların xammalının istehsalata oumltuumlruumllməsi milli məhsulların istehsalı və biznesin

formalaşdırılması istiqamətində muumlhuumlm işlər goumlruumlluumlr

Burada 10 ldquoABADrdquoccedilı ailə fəaliyyət goumlstərir ldquoBurada həmccedilinin ldquoPasha Holdingrdquoın dəstəyi ilə ldquoABAD

Gastro Villagerdquo layihəsi və onun nəzdində olan ldquoFood truckrdquolər (təkərli qoşqular) parkı salınıb ldquoABAD

Gastro Villagerdquo-in səyyar şəkildə fəaliyyət goumlstərməsi şimal regionlarında yaradılmış turizm infrastrukturuna

daha da cəlbedici goumlruumlnuumlş yaradacaq ldquoTruckrdquolar 5 istiqamətuumlzrəsatışaparır doumlnər burger pizza şirniyyat

ldquoABADrdquo etno-butiki

Qubada ət məhsullarının istehsalı istiqamətində ldquoQuba ABAD Factory seccedililir ldquoABAD Factoryrdquo

İstehsalat Kompleksində ləziz ldquoDoktorskayardquo və ldquoLyubitelskayardquo kolbasaları hazırlayır Muumləssisə guumln

ərzində 100 kiloqram məhsul hazırlamaq imkanına malikdirSifariş əsasında istehsal olunan kolbasalar

ldquoABADrdquo bakaleyalarında və paytaxtın bir ccedilox marketlərində satışa ccedilıxarılır

Quba rayonunda yuumlnguumll sənayenin inkişaf istiqamətləri kimi xalccedila və xalccedila məmulatlarının

hazırlanmasını və bu məqsədlə fəaliyyət goumlstərən muumləssisələri goumlstərmək olar Bu sahə uumlzrə rayon

miqyasında istər doumlvlət və istərsə də oumlzəl sektorlar fəaliyyət goumlstərir Belə ki istehsal guumlcuuml etibarilə əsas

muumləssisə ldquoAzərxalccedilardquo Accedilıq Səhmdar Cəmiyyətinin Quba filialıdır Uumlmumi sahəsi 1300 kvadratmetr olan bu

muumləssiədə 150 toxucu və 12 inzibati-təsərruumlfat işccedilisi ccedilalışır Bina toxuculuq emalatxanası rəssam otağı

anbar yeməkxana tibb otağı xalccedila-satış salonu və digər boumllmələrdən ibarətdir Emalatxanadakı muumlxtəlif

oumllccediluumlluuml 43 dəzgahda əsasən Quba Qusar Xaccedilmaz Siyəzən Şabran rayonlarının kəndlərində hazırlanmış

tarixi və orijinal Şirvan ccedileşniləri əsasında xalccedilaların toxunmasına uumlstuumlnluumlk verilir Bu ccedileşnilər duumlnya

muzeylərində şəxsi kolleksiyalarda muumlhafizə olunan həmccedilinin respublikanın ayrı-ayrı boumllgələrindən

toplanılan qədim xalccedilalar əsasında ldquoAzərxalccedilardquonın rəssamları tərəfindən hazırlanıb Emalatxana zəruri

xammal və ləvazimatlarla ndash muumlxtəlif rəngli yun iplərlə həvə qayccedilı bıccedilaq kimi alətlərlə təmin edilib

Quba inzibati rayonunda ağır sənayenin timsalın da Quba elektrotexnika muumləssisəsi dar miqyasda

fəaliyyət goumlstərir Rayon mahiyyət etibari ilə əsas kənd təsərruumlfatı rayonlarından olduğundan və buna

muumlvafiq olaraq rayonda yuumlnguumll və yeyinti sənayesi uumlstuumlnluumlk təşkil etdiyindən rayonun sənaye strukturunda

ağır sənaye sahəsinin ccediləki payı ccedilox az və inkişaf səviyyəsi də ccedilox aşağıdır

Uumlmumiyyətlə sənaye məhsullarının həcmində qeyri-doumlvlət sektorunun xuumlsusi ccediləkisində dinamik artım

muumlşahidə edilir Quba inzibati rayonunda sənaye məhsulunda qeyri-doumlvlət sektorunun xuumlsusi ccediləkisi

aşağıdakı diaqramda oumlz əksini tapmışdır

Azərbaycan Respublikasının keccedilmiş SSRİ-nin tərkibində olduğu muumlddətdə respublikada sənaye

muumləssisələrinin qeyri-səmərəli yerləşdirilməsi şəhərlə kənd arasında kəskin fərqlərin yaranmasına səbəb

olmuşdur Bu fərqlərin azaldılması və oumllkədaxili regionlarda sosial-iqtisadi inkişafa nail olmaq məqsədilə

son on bir il ərzində oumllkə Prezidenti tərəfindən ldquoAzərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi

inkişafı doumlvlət proqramları (2004-2008 2009-2013 və 2014-2018-ci illər)rdquo təsdiq edilmişdir Quba inzibati

rayonunda da sənaye sahələrinin perspektiv inkişaf etdirilməsi istiqamətində bir sıra layihələr hazırlanmış və

bu youmlndə addımlar atılmışdır

Bu layihələrdən biri də bu ilin sonuna kimi inşasının başa ccedilatdırılması nəzərdə tutulan və istehsal guumlcuuml 12

ton olan suumld emalı zavodudur Rayonun ən iri istehsal muumləssisələrindən biri olacaq bu zavodda pendirin

muumlxtəlif ccedileşidləri qaymaq yağ smetan kəsmik və başqa məhsullar istehsal olunacaq Belə ki tam istehsal

guumlcuuml ilə işləyəndə burada 150-dən ccedilox daimi işccedili ccedilalışacaq İstehsal uumlccediluumln xammal alışı 12-30 ton arasında

olacaq Məhsullar əsasən daxili tələbat uumlccediluumln nəzərdə tutulub Rayon iqtisadiyyatının inkişafına muumlsbət təsir

goumlstərəcək yeni zavod əhalinin məşğulluğu baxımından da xuumlsusi oumlnəm daşıyır 5 min 800 kvadratmetr

sahəsi olan muumləssisədə suumld məhsulları ilə yanaşı qənnadı peccedilenye və digər məhsulların istehsalı da nəzərdə

tutulub Qubada mal-qaranın cins tərkibinin yaxşılaşdırılması istiqamətində goumlruumllən işlər nəticəsində ət və

suumld istehsalı artıb Bunun nəticəsində emal muumləssisələrinə ehtiyac yaranıb Hazırda rayondakı təsərruumlfatlarda

60 min başdan ccedilox iribuynuzlu heyvan saxlanılır İribuynuzlu heyvanların 24 mini başı inək qrupuna aiddir

ki bu da il ərzində 40-41 min ton suumld istehsalına imkan verir Bundan əlavə rayon daxilində bir sıra sənaye

sahələrinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə 2017-ci ildən etibarən İqtisadiyyat Nazirliyinin Sahibkarlığa Koumlmək

Milli Fondu sahibkarlardan prioritet hesab olunan sahələr uumlzrə investisiya layihələrinin qəbuluna

başlamışdır Sahibkarlardan aşağıdakı istiqamətlərdə investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi uumlccediluumln

təkliflərin qəbulu məqsədəuyğun hesab edilib intensiv bağccedilılıq cins heyvandarlıq və arıccedilılıq

təsərruumlfatlarının yaradılması meyvə-tərəvəz emalı qablaşdırma materialı istehsalı və meyvəqurutma

muumləssisələrinin eləcə də otelin yaradılması Sahibkarlar investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi

məqsədilə muumlvəkkil kredit təşkilatları vasitəsilə İqtisadiyyat Nazirliyinin Sahibkarlığa Koumlmək Milli Fonduna

muumlraciət edə bilərlər Buumltuumln bu istiqamətlər birbaşa rayonda adı ccediləkilən sahələrin perspektiv inkişaf

etdirilməsi məqsədi daşıyır

2019-2023 cuuml illəri əhatə edən Regionların sosial-iqtisadi inkişaf Proqramında Quba inzibati rayonu uumlzrə

həyata keccedilirilməsi nəzərdə tutulan tədbirlər birbaşa bu rayonda sənayenin perspektiv inkişafına xidmət edir

Bu tədbirlər sənayenin inkişafı istiqamətində bir sıra tədbirlərin davam etdirilməsi uumlzrə həyata keccedilirilməsi

nəzərdə tutulmuşdur Bu tədbirlər kompleksinə daxil edilmişdir

- Kənd təsərruumlfatı məhsullarının innovativ ccedileşidlənməsi və qablaşdırılması muumləssisələrinin yaradılması

- Konserv Zavodunda yeni ldquoMiniStarrdquo ultrafiltrasiya sisteminin avtomatik hazir qida xəttinin və

soyulmuş pomidor istehsalı xəttinin quraşdırılması

- Kənd təsərruumlfatı məhsulları istehsalı və emalı sahəsinin inkişafı

- Suumld emalı zavodlarının yaradılması

- Kiccedilik bağccedilılıq təsərruumlfatlarının yaradılması

- Arıccedilılığın inkişafı istiqamətində tədbirlərin davam etdirilməsi

Nəticə

Aparılmış təhlillər nəticəsində muumləyyən edilmişdir ki Quba inzibati rayonunda sənaye kompleksinin

inkişafında istifadə olunmamış potensial imkanlar moumlvcuddur Onlardan istifadə məqsədi ilə aşağıdakıların

yaxın perspektivdə həyata keccedilirilməsi zəruridir

Rayonda sənaye komplekslərinin qurulmasında moumlvcud potensialdan zəif istifadə olunur

Sənaye sahələrinin inkişafı məqsədi ilə rayonun təbii iqlim şəraiti və resurs potensialından səmərəli

istifadə olunması zəruridir

İnzibati rayonda sənaye sahələrinin inkişafında kənd təsərruumlfatı xammallarından istifadə olunması

zəruridir

İnzibati rayonda tikinti sənayesinin kompleks inkişafı uumlccediluumln boumlyuumlk gil ehtiyatları olmasına baxmayaraq

hazırda bu potensialdan lazimi səviyyədə istifadə olunmur Bu təbii ehtiyatların moumlvcudluğunu nəzərə alaraq

gələcəkdə tikinti materiallarının istehsalı uumlccediluumln istifadə olunması muumlhuumlm strateji istiqamət kimi qəbul

olunmalıdır

Ədəbiyyat

1 Zaur İmrani Quba-Xaccedilmaz iqtisadi rayonu Bakı 2007 172 s

2 Azərbaycan Respublikası regionlarının 2019-2023 cuuml illərdə sosial-iqtisadi inkişafına dair doumlvlət proqramı

Bakı 2019 səh 128

3 statgovaz

4 qubaekoaqraraz

5 quba-ihgovaz

6 Azərbaycan iqtisadiyyatı DoccedilDrOsman Nuri Aras Elccedilin Suumlleymanov Bakı-2010

7 Azərbaycan regionlarını Yeni inkişaf doumlvruuml Bakı-2014

8 Dayanıqlı inkişafı xarakterize edən goumlstəricilər Bakı-2014

9 Quba-Xaccedilmaz iqtisadi coğrafi rayonu Pasportu-2015

10 abadgovaz

11 presidentaz

DOI 10367192707-11462412200243-46

Həmidə Əhməd qızı Xanməmmədova Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant

asnh440gmailcom

ŞABRAN RAYONUNUN MUumlASİR TƏSƏRRUumlFAT KOMPLEKSİ VƏ ONUN

OPTİMALLAŞDIRILMASI İSTİQAMƏTLƏRİ

Accedilar soumlzlər iqtisadi inkişaf indeksi kompleks inkişaf uumlmumi daxili məhsul nəqliyyat sıxlığı lapatnikov

indeksi

Modern economic complex of Shabran region and directions of its optimization

Summary

The article analyzes the modern economic complex of Shabran region which is part of Guba-Khachmaz

economic region and identifies areas for its future optimization Since the integrated development of the

regions is accepted as the main strategic direction in the state programs the directions of economic

optimization for Shabranegion are given more space in the article Based on the existing statistical indicators

the current state of the economic complex of the region was analyzed and concrete proposals and results

were obtained for its optimization At present Shabran is one of the developing administrative districts

which covers 155 of the area of the Guba-Khachmaz economic region 106 of the population and

131 of the gross domestic product The article identified the most optimal use of the areas natural resource

potential as the main optimal direction taking into account the analysis

Key words conomic development index complex development gross domestic product traffic density

lopatnikov index

Giriş

Quba Xaccedilmaz iqtisadi rayonu Azərbaycanın təsərruumlfat kompleksi baxımından inkişaf etmiş ən boumlyuumlk

iqtisadi rayonlarından biridir İqtisadi rayonda 5 rayon 6 şəhər 21 qəsəbə 97 kənd inzibati ərazi dairəsi və

473 kənd yaşayış məntəqəsi vardırQuba-Xaccedilmaz iqtisadi rayonunun uumlmumi sahəsi 703 min kvkm olmaqla

oumllkə ərazisinin 81 faizini təşkil edir Regionun əhalisinin uumlmumi sayı 5117 min nəfər olmaqla oumllkə

əhalisinin 55 faizini təşkil edir Quba-Xaccedilmaz iqtisadi rayonunun uumlmumi məhsul buraxılışının həcmi 12609

mln manatdır Sənayə məhsulunun həcmi 777 mln manat Kənd təsəsrruumlfatı məhsulunun həcmi isə 5782

mln manatdır [1] Quba-Xaccedilmaz iqtisadi rayonu Şabran Xaccedilmaz Quba Qusar Siyəzən inzibati rayonlarını

əhatə etməklə Respublikamızın şimal-şərqində ccedilox əlverişli iqtisadi coğrafi moumlvqeyə malikdir Bu inzibati

rayonlar iccedilərisində Şabran rayonu xuumlsusilə seccedililir Şabran rayonu Boumlyuumlk Qafqazın Şimal-Şərqində paytaxt

Bakıdan 123 km məsafədən yerləşməklə şərqdən 24 kilometr məsafədə xəzər dənizi ilə əhatə olunur

Rayonun ərazisi duumlzənlik-dağətəyi və dağlıq zonalardan ibarətdir[5]

Quba-Xaccedilmaz iqtisadi rayonunun sahəsinin 155-i əhalisinin 106-i uumlmumi daxili məhsulun 131-i

Şabran rayonunun payına duumlşuumlr Bunu aşağıdakı cədvəl materiallarının təhlilində aydın goumlrmək olar (cədvəl 1)

Quba-Xaccedilmaz iqtisadi rayonuna daxil olan Şabran

inzibati rayonunun sahəsinə əhalisinə və UumlDM-un

istehsal həcminə goumlrə xuumlsusi ccediləkisi [4]

Cədvəl 1

Quba-Xaccedilmaz

iqtisadi rayonuna daxil

olan İnzibati rayonlar

Sahəsi min

km2 xuumlsusi

ccediləkisi -lə

Əhalisi min

nəfərlə xuumlsusi

ccediləkisi -lə

UumlDM istehsal həcmi mln

(2015 ci il) manat xuumlsusi

ccediləkisi -lə

Şabran 109 547 1659

155 106 131

Quba 258 1593 3222

367 311 255

Xaccedilmaz 111 1668 3760

158 325 298

Siyəzən 0703 394 1624

10 76 128

Qusar 1542 915 2344

219 178 185

Quba-Xaccedilmaz iqtisadi

rayonu

7025 5117 12609

100 100 100

Qeyd Cədvəl Azərbaycan Doumlvlət Statistika Komitəsinin materialları əsasında muumləllif

Şabran rayonu Quba xaccedilmaz iqtisadi rayonunda uumlmumi daxili məhsulun 131 ni təşkil edir Bu

goumlstəricilər onu goumlstərirki regionun sosial iqtisadi inkişafı digər regionlara nisbətən zəifdir Regionun sosial -

iqtisadi inkişaf səviyyəsini yuksəltmək uumlccediluumln təsərruumlfat kompleksinin optimallaşdırılması istiqamətlərinin

muumləyyənləşdirilməsi zəruridir

Regionda təsərruumlfat kompleksinin optimallaşdırılması uumlccediluumln onun həm təbii şəraitinin həmdə təbii

ehiyatlarının ictimai iqtisadiyyata cəlb edilməsi zəruriyyəti yaranırTəsərruumlfatın optimal qurulması uumlccediluumln

regionun təbii resurs potensialının ən vacib fakorlardan biridir Regionun buumltuumln təbii muumlhit elementlərinin

cəmi onun təbii resurs potensialı hesab edilir Qiymətləndirmə zamanı ancaq resurslar deyil təbii şəraitdə

qiymətləndirilir Təbii şərait məsələn fiziki-coğrafi yerləşmə relyef iqlim və s iqtisadiyyatın inkişafına

əhəmiyyətli dərəcədə təsir goumlstərən elementləridir

Şabran rayonunun təbii şəariti barədə onu qeyd edə bilərik ki rayon ərazisinin ccedilox hissəsi dağlıqdır

Dağlıq ərazilərdə və Xəzər boyu duumlzənliklərdə 27000 hektar meşəlik sahə rayonun iqlim və təbiətinin

zəngin olmasında muumlhuumlm rol oynayır Şabran rayonu Boumlyuumlk Qafqazın şimal-şərqindədir Boumlyuumlk Qafqaz

silsiləsinin qolları yan silsiləsinin cənubşərq qurtaracağında yerləşir Ərazidə palccedilıq vulkanları da vardır

Dağlıq hissədə tabaşir paleogen və neogen ovalıqda antropogen ccediloumlkuumlntuumlləri yayılmışdır Ərazi neft qaz

ccedilınqıl qum gil və digər faydalı qazıntı yataqları ilə zəngindir Muumlalicə əhəmiyyətli mineral suları Qalaaltı

sanatoriyası əhali tərəfindən muumlxtəlif daxili xəstəliklərin muumlalicəsində geniş istifadə olunur İqlimi ovalıq və

dağətəyi yerlərdə muumllayim-isti quraq-subtropik dağlıq yerlərdə isə muumllayim-soyuqdur Yayı quraq

keccedilməklə illik yağıntının miqdarı 300-600 mm-dir Dağlıq sahədə qəhvəyi dağ-meşə dağ şabalıdı accedilıq-

şabalıdı ovalıqda şorankətvari boz qonur və s torpaqlar vardır Dəniz sahilində qumluqlar yayılmışdır[5]

Şabran kənd təsərruumlfatı məhsulları istehsalı və turizm sənayesi baxımından boumlyuumlk iqtisadi potensiala

malik regionlardan biridir

Şabran rayonunun təsərruumlfatın optimal inkişafı uumlccediluumln turizm sahəsinin inkışafı prioritet istiqamətlərdən

biridir Şabran rayonunun əlverişli təbii şəraitinin olması turizm sahəsiinin inkişafına şərait yaradır Muumlxtəlif

relyefə malik rayonda Xəzər dənizi sahillərindən başlayaraq Boumlyuumlk Qafqaz sıra dağları istiqamətində uzanan

duumlzənlik ərazi tədricən təpəliklərlə daha sonra meşəliklərlə qayalıqlarla və dağlarla əvəz olunur Turistlər

səyahətccedililər təbiət həvəskarları uumlccediluumln son dərəcə boumlyuumlk maraq kəsb edən bu ərazidə 21 min 500 hektar meşə

sahəsi vardır

Şabran rayonunda turizmin inkişafı uumlccediluumln bir sira rədbirlər goumlruumllmuumlşduumlrBu tədbirlərə bariz nuumlmunə olaraq

son illərdə sağlamlıq turizmi məkanlarının o cuumlmlədən təbii uumlsulla muumlalicə sanatoriyalarının yenilənməsi

istiqamətində bir sıra tədbirləri goumlstərmək olar 2013-cuuml ildə Şabran rayonundakı bir neccedilə sanatoriyaların spa

və sağlamlıq mərkəzi kimi yenidən bərpası buna misal ola bilər

ldquoQalaaltı Hotel amp SPArdquo muumlasir-muumlalicə istirahət kmpleksinin inşasını goumlstərə bilərik Bu muumlalicə

istirahət kompleksi regionun turizm inmkanlarından artırılması baxımından mhuumlm əhəmiyyət daşıyır

Kompleks Azərbaycanın qədim tarixi-mədəniyyət abidələrindən olan Ccedilıraqqalanın yaxınlığındasıldırım

qayanın altında yerləşır Dəniz səviyyəsindən 700 metr yuumlksəklikdə yerləşən yeni kompleks məşhur

ldquoQalaaltırdquo kurortunun bazasında inşa edilib Təxminən 71 hektar sahəsi olan kompleksdə 354 nəfəri qəbul

edə biləcək otel villa və kotteclər var ldquoQalaaltı Hotel amp SPArdquo kompleksinin oumlzəlliklərindən biri də burada

muumlalicəvi xidmətlərin təklif edilməsidir Kəndin ərazisindən ccedilıxan təbii muumlalicə əhəmiyyətli ldquoNaftsurdquonun

tərkibində yuumlksək miqdarda uumlzvi madddələr var Muumlalicəvi xuumlsusiyyətlərinə goumlrə duumlnyada məşhur təbii

muumlalicə əhəmiyyətli sulardan sayılan Qalaaltı suyundan qaraciyəroumld yolları iltihabı boumlyrək daşı və boumlyrəyin

xroniki iltihabı və digər uroloji xəstəliklərin muumlalicəsində istifadə edilir

Dəhnə kəndindəki ldquoİsti surdquo muumlalicə ocaqlarında da insanlar həmin mineral sularla muumlalicə

olunurlar Ancaq bu muumlalicə ocağı idarə olunma noumlqteyi nəzərində doumlvlətin nəzdində olmadığı ictimai

iqtisadiyyata cəlb edilməmişdir

Şabran rayonu dəniz sahili zolağı qumluqlar cimərlik turizminin inkişafına şərait yaradıır Lakin ccedilox zəif

mənimsənilmişdir Bu istiqamətdə aparilacaq ən vacib optimal tədbirlərdən biri hdiromorf bataqlıqların

qurudularaq sahil zolaqlarında muumlasir istirahət komplekslərinin yaradılmasıdır

Şabran rayonlarında alccedilaq dağ-meşə landşaft zonası rekreasiya və turizm cəhətdən ccedilox əlverişlidir

Şabranda ekstremal turizmin inkişafı uumlccediluumln də yaxşı imkanlar var Keccedililməz dağlıq ərazilərdə o cuumlmlədən

Taxtakoumlrpuumldən başlayaraq Nohurlar kəndi ərazisindən keccedilməklə Ccedilinarlara qədər bu turizm noumlvuuml ilə

maraqlananlar uumlccediluumln marşrut muumləyyənləşdirilib Bunun uumlccediluumln torpaq sahəsi ayrılıb həmin yerlərdə

duumlşərgələrin salınması nəzərdə tutulur

Regionda turizm sahəsinin optimallığını təmin etmək uumlccediluumln Xəzər dənizi sahil zolaqlarından dağ meşə

zonasında mineral muumlalicə ocaqlarından istifadə etmək zəruridir Turizm sahəsinin optimallaşdırılmasını

zəruri edən ən vacib amillərdən biri regionun iri şəhərlərə yaxinlığıdır

Təsərruumlfat kompleksinin optimal inkişafında Şabran rayonunda taxılccedilılığın meyvəccedililiyin və

uumlzuumlmccediluumlluumlyuumln inkişaf istiqamətlərini muumləyyənləşdırmək zəruridirƏrzaq-yeyinti sənayə kompleksinin

inkişafında ldquoDəvəccedili Broylerrdquo ASC ldquoDəvəccedili Dəyirmanrdquo ASC ldquoŞirə-şərabrdquo zavodu və muumlhuumlm rol

oynayırBu zavodları optimallaşdırılması uumlccediluumln muumləyyən tədbirlər goumlruumlluumlr ldquoDəvəccedili Broylerrdquo ASC 2012-ci

ildə diri ccediləkidə 181 min ton quş əti ldquoDəvəccedili Dəyirmanrdquo ASC 382 min ton un məmulatları istehsal

etmişdir Respublikada quş əti istehsalına olan tələbatı nəzərə alan ldquoDəvəccedili Dəyirmanrdquo ASC muumləssisənin

nəzdində tikintisinə 2011-ci ildən başlanan orta guumlcluuml quşccediluluq fabrikində quraşdırma işləri başa ccedilatdırılmış

və hazırda 40 nəfərin ccedilalışdığı muumləssisədə 4484 min manatlıq yarımfabrikat məhsulları istehsal edilmişdir

[5] Bu muumləsssələrin potenasial imkanlarından tam istifadə olunmur Zəif inkışaf edib Əhalinin işsizlik

səviyyəsi goumlstəricilərində də bunu aydın goumlrmək olarOnların guumlcləndirilməsi istiqamətində tədbirlərin

goumlruumllməsi vacibdir

Uumlzuumlmccediluumlluumlk Şabran rayonunda kənd təsərruumlfatının ənənəvi inkişaf etmiş sahələrindəndır Rayonda

moumlvcud olan uumlzuumlm bağlarının sahəsi son on ildə 65 dəfə artaraq 380 hektara ccedilatdırılıb Rayonda bu sahədə

muumlsbət təcruumlbə əldə etmiş nuumlmunəvi muumləssisələr var Uumlzuumlmccediluumlluumlk sahəsində məhsul istehsalında da artım

muumlşahidə olunur 2017-ci ildə rayonda 2 min 521 ton uumlzuumlm istehsal edilib Rayonda bu sahədə muumlsbət

təcruumlbə əldə etmiş nuumlmunəvi muumləssisələr var Rayonda uumlzuumlmlə məşğul olan ixtisaslaşmış iki təsərruumlfat

fəaliyyət goumlstərir Ağbaş kəndindəki 121 hektarda yeni uumlzuumlm sortları yetişdirilir Gəndob qəsəbəsində 125

hektar uumlzuumlm bağı salınıb Rayonun Gəndov kəndində ldquoTurazrdquo MMC Ağbaş kəndində ldquoCaspianrdquo uumlzuumlmccediluumlluumlk

təsərruumlfatı və Dəvəccedili kəndi ərazisində fərdi təsərruumlfatlarda yuumlksək texnologiyalarla muumlasir tələblərə uyğun

yeni meyvə bağları salınıb Şabranda daha ccedilox ağ və qara şanı ldquoAğadayırdquo ldquoMədrəsərdquo ldquoTəbrizirdquo kimi yerli

uumlzuumlm sortları becərilir Son illər salınan yeni bağlarda isə texniki uumlzuumlm sortları əkilir 2018 -ci ildə rayonda

uumlzuumlm bağları sahəsinin 400 hektara ccedilatdırılmışdır[5] Buumltuumln bunlar onu goumlstəririki uumlzuumlmccediluumlluumlk təsərruumlfatın

kompleks inkisafında xuumlsusi yer tutur Rayonda optimal təsərruumlfatın qurulması uumlccediluumln Doumlvlət Proqramına

uyğun olaraq 2020-ci ilə qədər rayonda uumlzuumlm bağlarının sahəsinin 2500 hektara ccedilatdırılması uumlccediluumln muumlvafiq

tədbirlər goumlruumllməkdədir Uumlzuumlmuumln emalı uumlccediluumln keccedilmiş Gəndov uumlzuumlm emalı muumləssisəsi yenidən bərpa

olunmuş Gəndov Şirə zavodu Uzunboyad şirə-şərab zavodu tara sexi tikilmişdir

Şabran rayonunun optimal təsəsrruumlfatının qurulması məqsədilə prioritet hesab olunan iri taxılccedilılıq

intensiv bağccedilılıq cins heyvandarlıq arıccedilılıq istixana və soya əkini təsərruumlfatlarının ccediloumlrək istehsalı

muumləssisəsinin yaradılması uumlzrə nuumlmunəvi investisiya layihələri təqdim edilmişdir Kiccedilik həcmli investisiya

layihələrinin uumlmumi dəyərinin 100-dək hissəsinin doumlvlətin guumlzəştli kreditləri hesabına maliyyələşdiriləcəyi

bildirilib sahibkarlara nuumlmunəvi layihələr və metodiki materiallar paylanılıb Şabranda guumlzəştli kreditlərdən

istifadə etməklə aqroparkın yaradılmasına başlanılıb [3] Şabran rayonunda 1738 hektar ərazidə

yaradılmasına başlanılan aqropark layihəsinin uumlmumi dəyəri 14 milyon manat təşkil edir və bu layihənin

reallaşdırılmasına 10 milyon manat guumlzəştli kredit ayrılıb[3] Verilən kreditlər heyvandarlıq tərəvəzccedililik

bağccedilılıq uumlzuumlmccediluumlluumlk və s sahələrin inkişafına youmlnəldiləcəkdir Bu kreditlərin reallaşdırılması hesabına 100-ə

yaxın yeni iş yerinin accedilılması muumlmkuumln olacaq

Regionda təsərrfat kompleksinin inkişafında iqtisadi amillərdə muumlhuumlm yer tutur Bu amillər sırasında

başlıca olaraq nəqliyyat amilini goumlstərə bilərik Optimal təsərruumlfat kompleksinin qurulmasında nəqliyyat

kompleksinin təhlili zəruridir Regionda təsərruumlfatın inkişafını muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln regionun nəqliyyat

şəbəkəsi ilə təmin olunma vəziyyəti təhlil edilirƏsas goumlstərici nəqliyyatın sıxlıq səviyyəsi muumləyyən edilir[2]

Nəqliyyat şəbəkəsinin sıxlıq səviyyəsı

П=Nəqliyyat şəbəkisinin sıxlıq səviyyəsi

L=Nəqliyyat yollarının uumlmumi uzunluğu

S=Regionun sahəsi

İndi isə Şabran rayonunda bu goumlstəricini muumləyyən edək

Nəqliyyat yollarının uumlmumi uzunluğu-200 km

Sahəsi=109 min km2

Şabran rayonunda nəqliyyat şəbəkəsinin sıxlıq səviyyəsi onu goumlstərirkiavtomobil yolları ilə kənd yaşayış

məntəqələri zəif təmin olunmuşdur Asfalt oumlrtuumlkluuml yollar aşağıdır Bu da regionun həm sosial-iqtisadi

inkişafına həm də təsərruumlfat kompleksinin inkişafına zəif təsir goumlstərir

Aparilan təhlillər onu goumlstərirki hal hazırda Şabra rayonu resurs potensialından zəruri səviyyədə istifadə

olunmur Bunu region uumlccediluumln hesabladığımız iqtisadi inkişaf indeksindən də (Lapatnikov indeksindən) aydın

goumlrmək olar (Cədvəl 2)

Quba-Xaccedilmaz iqtisadi rayonunun inzibati rayonları

uumlzrə Şabran rayonunun iqtisadi inkişaf indeksi [5] Cədvəl 2

Region Sahəsi min km2 Əhalisi min nəfər UumlDMmln manat İL

Quba-Xazmaz 7025 5117 12600 21

Qusar 154 915 2344 198

Xaccedilmaz 111 1668 3760 27

Quba 258 1593 3222 15

Şabran 109 547 1659 21

Siyəzən 0703 394 1624 05

Qeyd Cədvəl Azərbaycan Doumlvlət Statistika Komitəsinin materialları əsasında muumləllif tərəfindən

tərtib olunmuşdur

Hazırda Xaccedilmaz rayonunda iqtisadi inkişaf indeksi 27-ə bərabər olduğuna baxmayaraq Şabran

rayonunda iqtisadi inkişaf indeksi 21-dir Buumltuumln bunları nəzərə alaraq optimal iqtisadi kompleksi təmin

etmək məqsədilə yeni sənayə muumləssisələrinin iş yerlərinin yaradılması və təbii resurs potensialından

turizmin inkişaf məqsədilə istifadə olunması rayon təsərruumlfatının optimal variantının əsasını təşkil edir

Nəticə

Apardığım təhlillər Şabran rayonunun təsərruumlfat kompleksinin optimallaşdırılması istiqamətində

aşağıdakı nəticələri əldə etməyə imkan vermişdir

Aparılmış təhlillər goumlstərirki regionda əsas sənayə sahələrinin inkişafında zəif inkişaf dinamikası

muumlşahidə edilir

İqlim şəraitinin təbii potensialından inkişaf kompleksinin imkanları daxilində zəruri səviyyədə istifadə

olunmur

Perpektivdə turizm kompleksinin inkişafı uumlccediluumln Xəzər dəniz sahili zolağından istifadə olunması başlıca

strateji istiqamət kimi qəbul olunmalıdır

İqtisadi inkişaf indekinə goumlrə digər rayonlardan geri qalır Bu inzibati rayonun potensialından zəif

istifadə olunduğunu goumlstərir

Ədəbiyyat

1 Quba - Xaccedilmaz iqtisadi coğrafi rayonu Pasportu-2015

2 Bakı Doumlvlət Universiteti İqtisadi və sosial coğrafiya kafedrası Regional siyasət və idarəetmə kursu uumlzrə

muumlhazirələr

3 Azərbaycan Respublikası regionlarının 2019-2023-cuuml illərdə sosial-iqtisadi inkişafına dair doumlvlət proqramı

Bakı 2019 səh 128

4 statgovaz

5 shabran-ihgovaz

6 Azərbaycan Doumlvlət İqtisad Universiteti ldquoRegionların sosial-iqtisadi inkişaf problemlərirdquo

7 Azərbaycan Respublikası Doumlvlət Statistika Komitəsinin məlumatları

8 presidentaz

DOI 10367192707-11462412200247-50

Zuumllfiyyə Əsədullah qızı Həmzəyeva Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant

zhmzyevamailru

ŞƏKİ RAYONUNDA YAŞAYIŞ MƏNTƏQƏLƏRİNİN YERLƏŞMƏSİNİN HAZIRKİ VƏZİYYƏTİ

VƏ ONUN OPTİMAL VARİANTLARININ TƏMİN EDİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ

Accedilar soumlzlər UumlDM Lapatnikov İndeksi iqtisadi inkişaf indeksiyaşayış məntəqələrinin yerləşmə goumlstəricisi

orta məsafə əmsalı Məntəqələrin ərazidə paylanma intensivliyi

Current condition of settlements in Sheki district and directions of providing its optimal options

Summary

The article analyzes the current state of settlement in Sheki district and the main directions of its

optimization As a result of the analysis a number of unused potentials were identified in the area and for

this purpose for the first time we used the Economic Development Index the coefficient of concentration of

population in settlements as well as regularities of settlement in the area As a result Directions to ensure

the future optimality of settlements in the Sheki administrative district which includes 30 of the population

278 of GDP and 275 of area of Sheki-Zagatala economic region has been implemented The results

obtained will allow in the future to plan the area on the basis of existing standards

Key words GDP Lapatnikov Index economic development index location of settlements average distance

coefficient intensity of distribution of settlements in the area

Giriş

Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu Azərbaycanın sənaye və kənd təsərruumlfatı baxımından inkişaf etmiş ən

boumlyuumlk iqtisadi rayonlarından biridir Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonunun tərkibinə Balakən Qax

Qəbələ Oğuz Şəki və Zaqatala inzibati rayonları daxildir Bunlar da oumlzləri inzibati ərazi vahidlərinə şəhər

qəsəbə və kənd yaşayış məntəqəsinə boumlluumlnuumlrlər İqtisadi rayonda 6 rayon 6 şəhər 8 qəsəbə vardır Şəki-

Zaqatala iqtisadi rayonunda kəndlərin sayı 336-a bərabərdir[1] Sahəsi 848 min km2 ndashdır və oumllkə ərazisinin

103-ni əhatə edir İqtisadi rayonda əhalinin sayı 6214 min nəfər o cuumlmlədən şəhər əhalisi 1607 min

nəfərdir Oumllkə əhalisinin 57-i burada yaşayır[4] Urbanizasiya səviyyəsi 276 -dirİqtisadi rayonda UumlDM

həcmi 911 mlm manatdır Buna goumlrə iqtisadi rayonu respublikada əhəmiyyətli yer tutur Bunların iccedilərisində

Şəki inzibati rayonu xuumlsusilə seccedililir Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonuna daxil olan Şəki inzibati rayonu istər

relyefinə goumlrə istərsədə təbiətinə goumlrə ccedilox muumlrəkkəbdir Azərbaycanın Milli Atlasında apardığımız təhlillərə

əsasən Şəki inzibati rayonu 200 metr yuumlksəklikdən başlayaraq zirvələrin huumlnduumlrluumlyuuml bəzi yerlərdə 3500

metrə qədər yuumlksəlir Belə bir muumlrəkkəb relyef yaşayış məskənlərinin yerləşməsinədə oumlz təsirini goumlstərir

Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonuna daxil olan Şəki rayonuna inzibati baxımdan 1 şəhər 2 şəhər tipli qəsəbə

68 kənd daxildir İlk dəfə tərəfimizdən Şəki rayonu uumlccediluumln əhalinin yaşayş məntəqələrində yerləşməsinin

təmərkuumlzləşmə əmsalı hesablanmışdır Bunun uumlccediluumln aşağıdakı riyazi asılılıqdan istifadə olunur[3]

Tə= middot

Burada Tə -təmərkuumlzəşmə əmsalı i-regionun ərazi vahidləri( kənd qəsəbə və s) k-ərazi vahidlərinin

sayı xi-təhlil olunan ərazidə əhalinin sayının ondan boumlyuumlk inzibati qurumda olan əhalidə xuumlsusi ccediləkisidir yi-

isə sahənin ən boumlyuumlk sahəyə olan xuumlsusi ccediləkisidirBu təmərkuumlzləşmə əmsalı aşağıdakı intensivlikdə seccedililir

Burada ilt 20 olduqdabərabər şəkildə yerləşmə

20ltilt25 olduqda qeyri-bərabər yerləşmə

25ltilt33 olduqdaəhəmiyyətli dərəcədə qeyri-bərabər yerləşmə

33ltilt50 olduqdaboumlyuumlk qeyri-bərabər yerləşmə

50lti olduqda isətamamilə qeyri-bərabər yerləşmə xuumlsusiyyətinə malikdir[3]

İndi biz bunu Cədvəl 1 dən goumltuumlrduumlyuumlmuumlz məlumatlar əsasında Şəki inzibati rayonu uumlccediluumln təhlil edək

Tə= middot = 2875

Apardığımız təhlildən aydın olurki Şəki inzibati rayonunda yerləşmədə əhəmiyyətli dərəcədə qeyri-

bərabərlik moumlvcuddur Məskunlaşmanın planlı formaya salınması uumlccediluumln regionun yerləşmə xuumlsusiyyətindən

asılı olaraq koumlccediluumlruumllmə və ya planlaşdırma tədbirlərinin həyata keccedilirilməsi məqsədəuyğundur

Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunda Şəki inzibati rayonunun sahəsinə əhalisinə UumlDM həcminə goumlrə əsas

yer tuturBunun əsas səbəbi inzibati mərkəz kimi onun tarixi inkişafıdır Bunu aşağıdakı cədvəl

materiallarının təhlilində aydın goumlrmək olar (cədvəl 1) [6]

Cədvəl 1

Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonuna daxil olan Şəki

istehsal həcminə goumlrə xuumlsusi ccediləkisi

(2019-ci il vəziyyətinə goumlrə)[6]

Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonuna

daxil olan İnzibati rayonlar

Sahəsi

km2xuumlsusi

ccediləkisi -lə

Əhalisi min

ccediləkisi -lə

Şəki 24300 1866 2759

275 300 278

Zaqatala 13480 1287 2095

152 207 211

Qax 14900 569 818

168 92 83

Balakən 9400 983 1388

106 158 140

Oğuz 10800 443 769

122 71 78

Qəbələ 15480 1066 2081

175 172 209

Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu 88480 6214 9911

100 100 100

Bu cədvəldəndə aydın goumlrmək olurki Şəki inzibati rayonu regionda olan digər rayonlara nisbətdə daha

yaxşı inkişaf etmişdir Həm sahəsinə həm əhalisinə həm də UumlDM həcminə goumlrə regionda 1 ci yerdə durur

Regional xarakteristikasında region səviyyədə regionun iqtisadi siyasətinin səmərəlilik səviyyəsini

regionun iqtisadi inkişaf indeksi ilə muumləyyənləşdirilir Region iqtisadi inkişaf indeksi aşağıdakı asılılıqla

hesablanır Bu indeks iqtisadiyyatda Lapatnikov indeksi adı ilə qəbul olunmuşdur[4]

İL=01

Burada v2 regionun UumlDM həcmi

N- regionun əhalisinin sayı

S- regionun tutduğu sahə

Cədvəl 2

Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonunun inzibati rayonları

uumlzrə Şəki rayonunun iqtisadi inkişaf indeksi [6]

Rayonlar Sahəsimin km2 Əhalisimin nəfər UumlDM həcmi mln manat İL

Şəki 243 1866 2759 129

Qax 149 569 818 08

Zaqatala 1348 1287 2095 159

Balakən 094 983 1388 144

Oğuz 1216 443 769 104

Qəbələ 1548 1066 2081 161

Şəki-Zaqatala iqtisadi

rayonu uumlzrə uumlmumi

8848 6214 9911 42

Şəki inzibati rayonunda bu goumlstərici 1 dən yuxarı olduğu uumlccediluumln iqtisadi inkişaf səviyyəsinin regional

siyasətə və ixtisaslaşmaya eyni zamanda ordakı potensialın perspektivlik baxımından yuumlksək olduğunu suumlbut

edir Ama Şəki inzibati rayonu bu goumlstəriciyə goumlrə regionun Zaqatala Qəbələ inzibati rayonlarından geri

qalır Buna goumlrə də inzibati rayonunun pesrpektiv inkişaf strategiyası muumləyyənləşdirilməlidir Tərəfimdən

Regionların sosial-iqtisadi inkişaf proqramlarında həyata keccedilirilmiş və həyata keccediliriləcək tədbirlər kompleksi

təhlil edilmişdir İndiyə qədər doumlvlət proqramlarında Şəki inzibati rayonu uumlccediluumln 100 dən ccedilox tədbir

muumləyyənləşdirilmişdir Təkcə 2019-2023 cuuml il doumlvlət proqramında 50 tədbirin həyata keccedilirilməsi

planlaşdırılır Bunlara

Mənzil təsərruumlfatı və abadlıq-quruculuq işləri

Sosial infrastrukturun yaxşılaşdırılması

Əhalinin təhluumlkəsizliyinin qorunması

Rabitə xidmətlərinin yaxşılaşdırılması

Kommunal xidmətlərin yaxşılaşdırılması və s aiddir[ 5]

Regionda əhalinin məskunlaşmasının səciyyələndirən əsas elementlərdən biri də yaşayış məntəqələrinin

ərazidə yerləşmə dərəcəsidir Bu regional siyasət uumlccediluumln boumlyuumlk əhəmiyyət kəsb edir Bu məqsədlə yaşayış

məntəqələri ilə qonşu yaşayış məntəqəsi arasındakı məsafə xəritə uumlzrə hesablanır və buumltuumln məsəfələr

toplanaraq ərazi uumlccediluumln orta məsafə tapılır Bu məqsədlə iqtisadiyyatda aşağıdakı asılılqdan istifadə olunur[7]

Rn-əhalinin yaşayış məntəqələrinin ərazidə paylanma goumlstəricisi

D - yaxın qonşu məntəqələr arasındakı orta məsafə

S-oumlyrənilən rayonun əhalisi

n-yaşayış məntəqə sayı

Rn-in qiyməti 0-la 215 arasında dəyişilir

R=0 olduqda məntəqələr topa halında yerləşib

R=215 olduqda məntəqələrin planlı paylanması muumlşayiət olunur

R=1 olduqda isə məntəqələr kortəbii və plansız yerləşməsini goumlstərir

D - tapmaq uumlccediluumln qonşu məntəqələr arasındakı orta məsəfə yaşayış məntəqələrinin sayına boumlluumlnuumlr Bu

D macr =

d- məntəqələr arasındakı məsafələrin cəmi

n-yaşayış məntəqələrinin sayı

İndi isə biz bunu Şəki rayonun timsalında bunu hesablayaq

Rayonun sahəsi -2430 km yaşayış məntəqələrinin sayı 71 məntəqələr arasındakı məsafələrin cəmi yəni

-319 km-dir

Bu goumlstəricilər əsasında rayonda yaşayış məntəqələrinin ərazidə paylanma qanunauyğunluğunu goumlstərək

D macr = 044

Rn= = =016

Buradan belə nəticəyə gəlmək olurki ərazidə yaşayış məntəqələri topa şəkildə yerləşmə xususiyyətinə

malikdir

Ona goumlrə ərazidə yaşayış məntəqələrinin planlı yerləşdirilməsi uumlccediluumln pespektiv inkişaf strategiyası

muumləyyənləşdirilməlidir

Nəticə

Məqalənin moumlvcud statistik informasiya materialları əsasında aparılmış təhlillər aşağıdakı nəticələri əldə

etməyə imkan vermişdir

Regionun yerləşmə xuumlsusiyyətindən asılı olaraq koumlccediluumlruumllmə və ya planlaşdırma tədbirlərinin həyata

keccedilirilməsi

Planlaşdırma tədbirlərində əsas tikinti və yenidənqurma işlərini planlaşdırılması

Doumlvlətin huumlquqi tənzimlənmə siyasətindən istifadə edilməsi

Bu məqsədlə doumlvlət subsidiyalarının ayrılması və onun məbləğinin muumləyyən edilməsi[8]

Kənd təsərruumlfatının inkişfı uumlccediluumln xuumlsusi torpaq sahələrinin təmin olunması

Demoqrafik inkişafdan asılı olaraq şəxsi maraq prinsipinin daxil edilməsi

Regional planlaşdırma zamanı ətraf muumlhit muumlhafizə problemlərinin nəzərə alınması[9]

Ədəbiyyat

1 Şəki-Zaqatala iqtisadi coğrafi rayonu Pasportu-20153 s

2 sheki-ihgovaz

3 Методы географических исследований модуль Витебск ВГУ-201843 с

4 Гладкий ЮН Чистобаев АИ Основы региональной политикиСанкт-Петербург1998

Bakı 2019 320 s

6 statgovaz

7 laquoИзвестия РАНraquo Серия Географическая 5 1995г стр62

8 Ağayev E Şəki-Zaqatala regionunda sosial-iqtisadi inkişafın suumlrətləndirilməsində bələdiyyələrin rolu Bakı-

200512 s

9 Azərbaycan Doumlvlət İqtisad Universiteti ldquoRegionların sosial-iqtisadi inkişaf problemlərirdquo 32 s

DOI 10367192707-11462412200251-53

Orxan Aqif oğlu İsamzadə isamzade02gmailcom

ABŞERON YARIMADASININ TORPAQ OumlRTUumlYUumlNUumlN MUumlASİR

VƏZİYYƏTİ VƏ TORPAQ EKOLOJİ RAYONLAŞDIRMA

Accedilar soumlzlər Abşeron yarımadası torpaq oumlrtuumlyuuml ekoloji vəziyyət neftlə ccedilirklənmiş torpaqlar tədbirlər planı

Modern situation of land cover in Absheron peninsula and land ecological zoning

Summary The article entitled ldquoModern situation of land cover in Absheron peninsula and land ecological zoningrdquo

are researched modern state of the land cover of the Absheron Peninsula According to current situation of

land cover are disputed effectivly posibility of use in the future Also in this article were deal Ecological

effects on the land cover in the Absheron Peninsula and investigated Government prepared proceeding

againts these effects

Key words Absheron peninsula land cover ecological status oil-contaminated ground the action plan

Giriş Abşeron yarımadasının başlıca problemlərindən biri torpaqların ccedilirklənməsi ilə bağlıdır Uumlmumi sahəsi

222 min hektar olan Abşeron yarımadasının yararsız torpaqlarının uumlmumi sahəsi 333 min ha o cuumlmlədən

neftlə ccedilirklənmiş torpaqların sahəsi 10 min ha qədər təşkil edir

Ccedilirklənmiş torpaqların 75 min hektarı Azərbaycan Respublikası Doumlvlət Neft Şirkətinin balansında olan

neft və neft məhsulları ilə ccedilirklənmiş ərazilərdir 2800 ha yaxın torpaqlar daha ccedilox ccedilirklənmişdir Torpaqların

ccedilirklənmə dərəcəsi 1-2-dən 30-40 qədər dərinliyi isə 2-3 metr və daha ccediloxdur Yarımadanın tam

sənayeləşməsi və moumlvcud yarımsəhra təbii şəraiti torpaqların oumlzuumlnuuml bərpa imkanlarını sıfıra endirmişdir

Yarımadada təbii ekosistemlərdən əsər əlamət qalmamışdır

Ekoloji problemləri yaradan əsas səbəblər uzun illər ərzində neft-qaz hasilatı və qazma işləri zamanı

torpaqların neft və lay suları ilə ccedilirkləndirilməsi lay sularının idarə olunmaması səbəbindən neftlə ccedilirklənmiş

suumlni goumlllərin və goumllməccedilələrin əmələ gəlməsi neft emalı zamanı əmələ gələn tullantların ərazilərdə

toplanmasından ibarətdir

Digər ekoloji problem kanalizasiya sistemlərinin vəziyyəti ilə əlaqədardır Bakı şəhəri ərazisində 2008-ci

il ərzində təqribən 536 mln kubmetr həcmində tullantı suları formalaşmışdır ki bundan da 1445 mln

kubmetr tullantı suları təmizlənmədən dənizə və daxili su houmlvzələrinə axıdılıb

Tullantı suları ilə birlikdə su houmlvzələrinə neft məhsulları asılı maddələr sulfat birləşmələri xlorid

duzları səthi aktiv maddələr fenol və muumlxtəlif ağır metallar atılır Bakı şəhəri və Abşeron yarımadasının ən

ciddi ekoloji problemlərindən biri də bərk tullantıların idarə olunması ilə bağlıdır Yarımadada olan 5 məişət

tullantıları poliqonunun uumlmumi sahəsi 2325 ha-dır Qeyri-qanuni zibilliklərin sahəsi isə 4486 ha-dır ki

bunların da sayı 128-dir

Əsas hissə

Abşeron yarımadasında boz-qonur və boz torpaqların noumlvləri yayılmışdır Bu torpaqlar cavan torpaqlardır

və proluumlvial və alluumlvial ccediloumlkuumlntuumllər uumlzərində formalaşmışlar Torpaq profilləri az dəyişkəndir və horizontların

diferensasiyası zəifdir Accedilıq rəng torpaqlarda uumlzvuuml maddələrin az olmasını bildirir Humusum miqdarı 15-

20 arasındadır Mexaniki tərkiblərinə goumlrə torpaqlar qumlu gillicəli və ağır gillidirlər Bu torpaqların

mənfi cəhəti profillərinin buumltoumlv və quru olmasıdır Onları yalnız fitomeliorasiya vasitəsi ilə yaxşılaşdırmaq

olar Abşeronun mərkəzi hissəsində o cuumlmlədən seccedililmiş pilot sahələrdə relyefin alccedilaq yerlərində və şor

goumlllərin ətrafında şoranlıqlara rast gəlinir Torpaqların səth hissəsi yuumlnguumll həll olan duzların ifrat miqdarı ilə

səciyyələnir Duzların miqdarı 3-dən ccediloxdur və xlor sulfat və xlorlu-sulfatlıdır Şoran torpaqlar bəzi

yerlərdə bir kompleksdə yerləşirlər Mexaniki tərkibinə goumlrə gilli və gillicəlidirlər Şor torpaqları meliorasiya

və yuma vasitəsi ilə yaxşılaşdırmaq olar [1]

Yaxın doumlvrlərə qədər Abşeron yarımadası torpaqlarının ccedilox hissəsi kənd təsərruumlfatı məqsədləri uumlccediluumln ndash

bağccedilılıq uumlzuumlmccediluumlluumlk heyvandarlıqda istifadə edilmişdir Torpaq islahatları muumllkiyyət muumlnasibətlərinin

dəyişməsi əhalinin Azərbaycanın digər rayonlarından Abşerona miqrasiya nəticəsində torpaqdan istifadənin

strukturunda koumlkluuml dəyişmələr baş vermişdir Belə ki doumlvlət sənaye təyinatlı torpaqlardan başqa qalan

torpaqlar oumlzəl muumllkiyyətccedililərin yerli bələdiyyələr və Bakı şəhər İcra Hakimiyyətinin tabeliyində olan

torpaqlardır Abşeronda neft mədənləri altında 30 min hektar torpaq istifadədədir Bu torpaqların hamısı

muumlxtəlif dərəcədə ccedilirklənmələrə məruz qalmış torpalardır Torpaqların sənayedə istifadəyə tərtib olunmuş

təsnifata goumlrə torpaqlar uumlccedil kateqoriyaya boumlluumlnuumlrlər

Birinci kateqoriyalı torpaqlar uumlccediluumln həm məkanda yerləşməsinə həm də dərinliyə goumlrə muumlxtəlif dərəcəli

ccedilirklənmələr səciyyəvidir

Zəif ccedilirklənmiş torpaqlar (10 sm-ə qədər) 900 hektar

Orta dərəcədə ccedilirklənmiş (25 sm-ə qədər) 2000 hektar

Cox ccedilirklənmiş (25 sm-dən dərin) torpaqlar 3356 hektar

Neft tullantıları ilə tam oumlrtuumllmuumlş torpaqlar 4690 hektar

İkinci kateqoriya torpaqlar sənaye tikinti təsərruumlfatı və məişət tullantıları (zibilxanalar) altında olan

torpaqlardır Bu torpaqlar 1000 hektar ərazisini tuturlar Uumlccediluumlncuuml kateqoriaylı torpaqlar 8615 hektar təşkil edir

və muumlxtəlif karyerlər borukəmərıəri uumlccediluumln qazılmış accedilıq yarğanlar yerlşən torpaqlardır Torpaqların neftlə

ccediliklənmə səviyyəsi fon səviyyəsindən 50-60 dəfə yuumlksəkdir Ağır metalların torpaqda miqdarı beynəlxalq

standartlardan yuumlksəkdir qurğuşun - 8 kadmium - 3 mis - 10 sink - 50 dəfə [2]

Əsas ekoloji problemlərdən biri də kənd təsərruumlfatı uumlccediluumln yararlı olan 41 mln ha (respublika ərazisinin

477 faizi) torpaqların tədricən sıradan ccedilıxmasıdır Belə ki bu torpaqlardan hazırda 36 mln ha eroziyaya

məruz qalmışdır Bunlardan 13 mln ha zəif 116 mln ha orta və 114 mln ha yuumlksək dərəcədə eroziyaya

uğramışdır

Torpaqların şoranlaşması prosesi də ccedilox boumlyuumlk narahatlıq doğurur 15 mln Ha-dan ccedilox torpaq sahəsi

artıq şoranlaşmışdır

Aqrotexniki qaydalara tam əməl olunmaması meşələrin sistemsiz qırılması suvarma suyundan qənaətlə

və səmərəli istifadə edilməməsi kolxoz sovxoz və kənd təsərruumlfatı muumləssisələrinin balansında olmuş daxili

təsərruumlfat suvarma və kollektor-drenaj şəbəkələrinin baxımsızlıq uumlzuumlndən bərbad vəziyyətə duumlşməsi və s

eroziya və şoranlaşma prosesini suumlrətləndirən amillərdəndir

Mineral ehtiyatların istismarı xuumlsusən neft istehsalı və boru kəmərlərinin ccediləkilməsi təqribən 30 min ha

torpağın ccedilirklənməsində əsaslı rol oynamışdır Torpağın deqradasiyası problemində ən kəskin vəziyyət

Abşeron yarımadasındadır Belə ki uzun illər ətraf muumlhitin muumlhafizəsi nəzərə alınmadan muumləyyən doumlvrlərdə

mədənlərdən neftin amansız dərəcədə hasil edilməsi ilə əlaqədar mazut goumllləri yaranmış 10 min ha torpaq

sahəsi neftlə ccedilirklənmişdir [3]

Qeyd olunan problemləri aradan qaldırmaq uumlccediluumln doumlvlət tərəfindən xuumlsusi yardım goumlstərilməlidir Əks

təqdirdə yararlı torpaqların sıradan ccedilıxması ilə bərabər respublikamızda kənd təsərruumlfatının inkişaf

etdirilməsi uumlccediluumln imkanlar məhdudlaşmaqla ekoloji vəziyyət daha da gərginləşə bilər Hazırda beynəlxalq

maliyyə təşkilatlarının (Duumlnya Bankı Avropa İttifaqının TASİS proqramı) və xarici doumlvlətlərin koumlməyi ilə

neftlə ccedilirklənmiş torpaqların təmizlənməsi tələb olunan avadanlıqların muumləyyənləşdirilməsi sahəsində

layihələr işlənilməkdədir

Torpaqların neft məhsulları digər sənaye tullantıları pestisidlər mineral guumlbrələrlə ccedilirklənmə

səviyyəsini eləcə də bir sıra tullantıların o cuumlmlədən neft tullantı və şlamlarının təhluumlkəliliyini muumləyyən

edərək qiymətləndirmək uumlccediluumln normativlər və elmi-metodik nəzarət baza sistemi yaradılmalıdır

Ekoloji baxımdan dayanıqlı inkişaf prinsiplərinə muumlvafiq olaraq torpaq ehtiyatlarından səmərəli istifadə

olunması uumlccediluumln aşağıdakı tədbirlərin həyata keccedilirilməsi zəruridir kənd təsərruumlfatına yararlı torpaq

ehtiyatlarının muumlhafizə edilməsi və muumlnbitliyinin artırılması məqsədilə milli fəaliyyət planının hazırlanması

eroziya proseslərinin qarşısının alınması və şoranlaşmış torpaqların meliorativ vəziyyətinin

yaxşılaşdırılması uumlccediluumln muumlvafiq tədbirlərin həyata keccedilirilməsi neftlə ccedilirklənmiş torpaqlarda rekultivasiya

işlərinin davam etdirilməsi torpaqları neftli birləşmələrdən təmizləyən istehsalat qurğularının

yaradılmasına uumlstuumlnluumlk verilməsi moumlvcud drenaj-kollektor və suvarma şəbəkələrinin inventarlaşdırılması və

onların texniki vəziyyətinin yaxşılaşdırılması iri dağ-mədən işlərinin yeraltı və yeruumlstuuml xətti qurğuların

tikilməsi zamanı muumlnbitliyi pozulmuş torpaqların doumlvri monitorinqinin keccedilirilməsi və onların rekultivasiya

olunması uumlccediluumln muumlvafiq tədbirlərin goumlruumllməsi iri sənaye mərkəzləri ətrafında (Sumqayıt Gəncə) şlam

saxlanılan tullantıların ətraf muumlhitə vurduğu mənfi təsirin aradan qaldırılması məqsədilə tədbirlərin

goumlruumllməsi

Duumlşuumlnuumllməmiş antrоpоgen təsirlər və təbii ekоlоji tarazlığın pоzulması təbii biоgenоzlarda tоrpaqların

deqradasiyasına о cuumlmlədən tоrpaqda humusun minerallaşmasına turşuluğun və qələviliyin artmasına prоfil

bоyu duzların və qalıq pestisidlərin tоplanmasına və digər arzuоlunmaz mənfi hallara gətirib cıxarır Buumltuumln

bunlar tоrpaqların tərkibinin pisləşməsinə və bir sıra hallarda istifadə uumlccediluumln yararsız hala duumlşməsinə səbəb

оlur Qeyd etmək lazımdır ki ətraf muumlhitin vəziyyəti və оnun dəyişilməsi haqqında duumlzguumln məlumat

almadan muumlhafizə tədbirlərini həyata keccedilirmək muumlmkuumln deyildir Оna goumlrə də bir cоx təşkilatlar ilk

noumlvbədə Ətraf Muhit Uzrə Muşahidə Sistemi və BMT-ı laquoƏtraf muhitin Qlоbal Mоnitоrinq Sistemiraquo

(QSMОS) yaradılması təşəbbuumlsuuml ilə ccedilıxış etmişlər Bununla əlaqədar YUNESKОnun laquoInsan və Biоsferraquo

prоqramında deyilir laquoMоnitоrinq məkan və zaman daxilində uzunmuumlddətli fasiləsiz muumlşahidə sistemi оlub

ətraf muhitdə insan uumlccediluumln əhəmiyyətli dəyişikliklərin keccedilmiş hazırkı və gələcəkdə vəziyyəti haqqında

məlumat verirraquo Belə bir sistemin yəni mоnitоrinqin yaradılmasına dair təklif ilk dəfə оlaraq 1971-ci ildə

xuumlsusi ekspert kоmmissiyası tərəfindən irəli suumlruumllmuumlşduumlr Sоnra isə laquoMоnitоrinqraquo termini BMT-nin ətraf

muumlhit ilə əlaqədar keccedilirilmiş (15-16 iyun 1972-ci il) Stоkhоlm kоnfransında qəbul оlunmuş və оna aid xususi

prоqram işlənib hazırlanmışdır Həmin prоqramda əsas məsələ ətraf muhitin antrоpоgen təsirdən və təbii

prоseslərdən asılı оlaraq dəyişilməsi bu dəyişikliklərin insanların sağlamlığına birbaşa və dоlayı yоlla təsir

goumlstərməsi haqqında əvvəlcədən məlumat verməkdən ibarət оlmuşdur [4]

Abşeron yarımadasında neftlə ccedilirklənmiş ərazinin mоnitоrinqi ccedilirklənmənin səviyyəsini gələcəkdə

ccedilirklənmə ehtimalını bu ccedilirklənmənin qiymətləndirilməsini və nəticələrin prоqnоzlaşdırılmasında kоmpleks

məsələlərinin həll edilməsini qabaqcadan nəzərə almalıdır Neftlə ccedilirklənmiş ixtiyari ərazidə mоnitоrinq

işləri aparılmasından əvvəl ərazinin geоlоgiyasına genоmоrfоlоgiyasına hidrоlоgiyasına iqliminə bitki və

heyvanat aləminə insanların təsərruumlfat fəaliyyətinə ərazinin mənimsənilmə dərəcəsinə о cuumlmlədən neft

mədən sahələrində neftin və qazın ccedilıxarılması tarixi 70 uumlsulu ccedilıxarılan neftin miqdarı nəql etmə uumlsulları və

harada emal оlunması haqqında məlumatlar tоplanılaraq araşdırılmalı və təhlil оlunmalıdır [5]

Nəticə

Yuxarıda verdiyimiz məlumatlara əsasən Abşeron yarımadasının ərazisi neft yataqlarının iri miqyaslı

işlənməsi və bununla bağlı neft emalı və neft-kimya sənayesi istehsalı ilə əlaqədar olaraq 130 ildən ccediloxdur

ki intensiv texnogen təsirə məruz qalır Bununla belə inqilabdan qabaq və sovetlər doumlvruumlndə ekoloji

təhluumlkəsizlik normalarına əməl olunmadan tətbiq olunmuş ekstensiv istehsal metodları Abşeron

yarımadasında yuumlz və min hektarkarla məhsuldar torpaqların neft və neft məhsulları və onların uyğun

tullantıları ilə ccedilirklənməsinə səbəb olmuşdur Bu ccedilirklənmələrin nəticələrinin bu guumln də aradan

qaldırılmaması yarımadada təbii muumlhitin vəziyyətinin sağlamlaşdırılması uumlccediluumln adekvat addımlar atmaq

niyyətində olan Azərbaycan doumlvlətini ciddi narahat edir Yaranmış gərgin ekoloji vəziyyəti sağlamlaşdırmaq

məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin vermiş olduğu tapşırıqlar əsasında Abşeron

yarımadasının torpağ oumlrtuumlyuumlnuumln yaxşılaşdırılmasına dair kompleks tədbirlər planı hazırlanmışdır Bu

Kompleks Tədbirlər Planı ccedilərccedilivəsində artıq oumlz oumlmruumlnuuml başa vurmuş və təcili dəyişdirilməsi tələb olunan

kommunikaiyaların yenidən qurulması və yeni infrastruktur sahələrinin yaradılması uumlzrə işlərin tərkib hissəsi

kimi muumlvafiq tədbirlərin həyata keccedilirilməsi nəzərdə tutulur

Ədəbiyyat

1 Cəfərov Mİ Quliyev RM ldquoTorpaq fondu və ondan səmərəli istifadərdquo Bakı ldquoElmrdquo nəşriyyatı 1997

2 Ağayev ŞB Əfkərоv QX Abşerоn yarımadasının pоzulmuş və ccedilirklənmiş tоrpaqları оnların yaranması

rekultivasiya prоblemləri Bakı 2007 33 s

3 httpecogovaz

4 httpfilespreslibazprojectsazerecoazeco_m2_2pdf

5 httpxalqqazeticomaznews9413

DOI 10367192707-11462412200254-56

Lalə İlqar qızı Pənahlı Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant

Penahpenahli9gmailcom

ŞİRVAN DUumlZUumlNDƏ GƏTİRMƏ KONUSLARININ ROLU

Accedilar soumlzlər aqrolandşaft qrunt suları alluumlvial ovalıq şoranlaşma

The role of cones in the shirvan plain

Summary The article considers the impact of cones in the Shirvan plain on relief soil and vegetation groundwater

To what extend the relief was comlicated by the influence of the bringing cones in the Shirvan plain

information was given about the proprtions of hyosometric difference in the area

Key words agrolandscape groundwater alluvial lowlands saliniziation

Şirvan duumlzuuml Kuumlr-Araz ovalığının ən boumlyuumlk duumlzuuml olub Kuumlr ccedilayının sol sahilində yerləşir Şirvan duumlzuuml

Mingəccedilevirdən Hacıqabul goumlluumlnə qədər 180 km məsafədə uzanır maksimal eni 55 km-dir Şirvan duumlzuumlnuumln

muumltləq yuumlksəkliyinə goumlrə paylanmasına nəzər saldıqda relyef həm şimaldan cənuba doğru həm də cənubdan

şimala doğru alccedilalır Səthi əsasən hamar alluumlvial ovalıq olub meyilliyi 5-30 dərəcə arasında dəyişir

Duumlzənliyin səthində qədim ccedilay yataqlarının qalıqlarına yataqboyu bəndlərə hamardibli ccediloumlkəkliklərə

duumlzənliyin kənarında ccedilayların yelpikvari formada əmələ gətirdiyi yastı gətirmə konuslarına rast gəlmək olur

Şirvan duumlzuumlnuumln kənar hissələri dağlara tərəf yuumlksək maili duumlzənlikdir Ccedilayların gətirmə konusları relyefin

nahamarlıqlarını yaradır və meyillik 05-15-dən 3-5 dərəcəyə kimi artır

Ərazinin dəniz səviyyəsindən aşağıda yerləşənhissəsi 464 kmsup2 yəni Şirvan duumlzuumlnuumln 12 ni təşkil edir

Duumlzənliyin ən ccedilox hissəsi 0-20 metr muumltləq yuumlksəkliklər arasında yerləşir ki buda uumlmumi ərazinin 52-ni

təşkil edib 20518 kmsup2sahəni əhatə edir 20-40 metr arasında yerləşən ərazilər də kifayət qədər olub Şirvan

duumlzuumlnuumln 21 -ni təşkil edir və sahəsi 8239 kmsup2- dir

Muumltləq huumlnduumlrluumlklərin artması ilə ayrı-ayrı huumlnduumlrluumlklər arasında yerləşən əraziləri arasında yerləşən

ərazilərin sahəsinin uumlmumi əraziyə goumlrə nisbəti azalır

Şəkil 1 Şirvan duumlzuumlnuumln hipsometrik xuumlsusiyyətlərinə goumlrə paylanması qrafiki

Muumltləq yuumlksəklik (m-lə) Sahə (kmsup2-lə) Faizlə

0-metrə qədər 464 kmsup2 12

0-20 m 20518 kmsup2 52

20-40 m 8239 kmsup2 21

40 m-dən yuumlksək 27033 kmsup2 15

Şirvan 2 Şirvan duumlzuumlndə huumlnduumlrluumlk paylanma diaqramı

Şirvan duumlzuumlndə akkumlyativ relyef formalarının yaranmasında ccedilayların gətirmə konusları xuumlsusi rolu

vardır Kuumlr ccediloumlkəkliyinin gətirmə konuslarının geomorfologiyasını oumlyrənən NŞŞirinov goumlstərir ki Qarabağ

duumlzuumlnə ccedilıxan ccedilaylar 3-4 Gəncə-Qazax duumlzuumlnə və Qanıx-Əyriccedilay vadisinə ccedilıxan ccedilaylar 1 Şirvan ccedilayları 2-3

gətirmə konusları yaratmışdır

Relyefin yaranmasında xuumlsusən morfosklupturların formalaşmasında Şirvan duumlzuumlndən axan ccedilayların

formalaşmasında Şirvan duumlzuumlndən axan ccedilaylar xuumlsusi rol oynayır Şirvan duumlzuumlnuumln şimal hissəsi Əlicanccedilay

Tuumlryanccedilay Girdimanccedilay Goumlyccedilay Ağsuccedilay ccedilaylarının gətirmə konusundan və batıq konuslararsı

duumlzənliklərdən ibarətdir Gətirmə konusunun yuxarı hissəsində yəni zirvəsinə yaxın ccedilaylar az kəsilmişdir iri

ccedilaqıl toplanır Orta hissədə ccedilaqıl qum akkumlyasiya edilir Gətirmə konuslarının ətəklərində qum qumluca

və daha narın ccediloumlkuumlntuumllər yığılır

Gətirmə konuslarının yaranması Xəzər və Bakı doumlvrlərinin sonuna aiddir Ccedilayların gətirmə konusları

ccediloxlu sayda tirələrlə muumlrəkkəbləşmişdir Kontakt depressiyasına Qarasuyun ccedilayı və başqa ccedilaların gətirmə

konusları arasında yerləşən depressiyalar daxildir Cənub yamacdan Şirvan duumlzuumlnə axan ccedilaylar hazirda iki

zonada gətirmə konusları yaradırlar Əlicanccedilay Tuumlryanccedilay Goumlyccedilay ccedilayları Qanıx-Əyriccedilay vadisində və

Şirvan duumlzuumlndə ccedilıxdıqları yerdə gətirmə konusları yaradırlar Girdimanccedilay Qaraməryəm tirəsindən həm

yuxarıda həm də aşağıda yəni Şirvan duumlzuumlndə gətirmə konusu yaradır Ağsuccedilayı isə yalnız Şirvan duumlzuumlndə

gətirmə konusu yaradır Doumlrduumlncuuml doumlvruumln əvvəllərində Şirvan ccedilayları muumlasir Acınohur alccedilaq dağlıq

zonasında iri gətirmə konusları yaradırdı Həmin sahə Xəzər əsrində qaldığı uumlccediluumln ccedilaylar oumlz gətirmə

konuslarını artıq Şirvan duumlzuumlndə yaratmağa başladılar

Girdiman və Ağsu ccedilaylarının gətirmə konuslarının birlikdə sahəsi 800-850 kmsup2-dirBu ccedilayların gətirmə

konusları sahəsində landşaftlar akkumlyasiya və eroziya prosesləri və bununla əlaqədar inkişaf edən relyef

formalarının təsiri ilə formalaşmışdır

Şəkil 3 Şirvan duumlzuuml ccedilayları

Ccedilayın adı Uzunluğu Su sərfi Houmlvzəsinin sahəsi

Tuumlryanccedilay 180 km 158 m3san 1840 msup2

Goumlyccedilay 115 km 12 m3san 1770 msup2

Ağsuccedilay 85 km 17 m3san 572 msup2

Girdimanccedilay 88 km 420 m3san 727 msup2

Əlicanccedilay 98 km 256 m3san 1010 msup2

Şirvan duumlzuumlnuumln şimal kənarlarında ccedilayların gətirmə konusları olmayan hissəsində Bozdağ və Ləngəbiz

silsilələrinin cənub ətəyi boyu delluumlvial prolluumlvial maili duumlzənlik uzanır Bu ərazilər yarğan və qobularla

parccedilalanmışdır Şirvan duumlzuuml relyefin xuumlsusiyyətlərinə goumlrə fərqlənən aşağıdakı sahələrə ayrılır

1 Ccedilayların gətirmə konuslarının uumlstuumln olduğu alluumlvial-prolluumlvial maili dalğavari duumlzənliklər sahəsi

2 Səthi hamar ccedilalalı-tirəli alluumlvial sahil duumlzənliklər

3 Delluumlvial-proluumlvial maili və azmaili duumlzənliklər

Şirvan duumlzuumlnuumln gətirmə konusları yaranan ərazilərində yaşayış məntəqəri bağlar uumlzuumlm və pambıq

əkinləri yerləşirBu ərzilər əsasən gətirmə konusunun yalında yerləşmişdir Yallararasi ccediloumlkəkliklər isə

şoranlıqlardan ibarətdir Şirvan duumlzuumlnuumln iqlimi quraqdır Buna goumlrə də əkinccedililik əsasən suvarma şəraitində

həyata keccedilirilir Lakin son illərə kimi Şirvan duumlzuumlnuumln 70-ə qədəri əkinccedililikdə istifadə edilmirdi

Mingəccedilevir su anbarından ccediləkilən Yuxarı Şirvan kanalı sayəsində Şirvan duumlzuumlndə əkinccedililik uumlccediluumln sahələr

artdı Ancaq son doumlvrlərdə həmin ərazilərdə şoranlıqların artması əkinccedililiyə də oumlz mənfi təsirini goumlstərib

kollektor-drenaj sistemi vasitəsilə şoranlıqların sahəsi azaldılır

Bundan başqa gətirmə konusunun relyefi qrunt sularının dərinlik səviyyəsi və kimyəvi tərkibinə də təsir

goumlstərir Şirvan duumlzuuml qrunt suları ilə zəngindir Ərazinin qrunt suları təyiqsiz və nisbətən sərbəst səthə

malikdir Qrunt sularının dərinlik səviyyəsi və minerallaşma dərəcəsi konuslararası ccediloumlkəklərdən konusun

zirvəsinə doğru dəyişir Gətirmə konusunun təpəsində gətirmə konusu iccedilməyə yararlıdırsa da gətirmə

konusunun ətəklərində qrunt suları şor olub iccedilmək uumlccediluumln yaramır

Ccedilayların gətirmə konusu nəinki relyefə qrunt sularına təsir goumlstərir həmccedilinin həmin ərazinin torpaq-bitki

oumlrtuumlyuumlnə də təsir goumlstərir Ccedilayların gətirmə konusları Şirvan duumlzuumlndə aqrolandşaftların formalaşmasında

boumlyuumlk rol oynayır Şirvan duumlzuumlndə gətirmə konuslari olan ərazilərdə torpaq oumlrtuumlyuuml ruumltubətli olması ilə

fərqlənir MRAbdullayev relyef və genetik xuumlsusiyyətləri nəzərə alaraq Şirvan duumlzuuml torpaqlarını aşağıdakı

melorativ rayonlara ayırır

1 Ccedilayların gətirmə konusunun yuxarı hissəsiTorpaqlarda şorluluq az kimyəvi tərkibi hidrokarbonatlı-

kalsiumlu kalsiumlu-natriumludur Torpağın tərkibindəki duzların orta qurşağı Burda torpaqlar bir qədər

şordur

2 Ccedilayların gətirmə konusu Torpaqlar yaxşı su keccedilirmə qabiliyyətinə malikdir Kimyəvi tərkibli sulfat-

maqneumlu kalsiumlu-natriumludur

3 Ccedilayların təkrar gətirmə qurşağı Az şorlaşmış bu torpaqların kimyəvi tərkibi hidrokarbonatlı-kalsiumlu

və natriumludur Qrunt suları dərində olduğundan ruumltubəti 20-30 -ə ccedilatdırmaq lazımdır

4 Nisbətən ağır meaniki tərkibli və şorlaşmış torpaqları olan şleyb qurşağı

5 Aydın ifadə olunmuş mezorelyefin ağır mexaniki tərkibi və şorlaşmış Qarasu ətrafı depressiya rayonu

6 Ağır mexaniki tərkibli şorlaşmış torpaqları olan relyefı qabarıq seccedililən Qarasu ətrafı depressiya

rayonu

7 Qədim Xəzər terraslı Padar uvalı rayonu

8 Padar depressiya rayonu Duumlzənliyin mərkəzi Kuumlr ccedilayı sahili ərazilərdəki ccedilala qobu qədim yataq

yarğan basdırılmış qalxmalar axmazlar sahil yolları muumlxtəlif torpaq noumlvlərinin əmələ gəlməsində muumlhuumlm

rol oynayır

Ədəbiyyat

2 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbaycan SSRİ-nin geomorfologiyası ADU nəşri Bakı-1974

3İsmayılov MC ldquoKuumlr Araz ovalığı landşaftlarının ekologiyasırdquo Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətinin əsərlə

ri Bakı 2003

DOI 10367192707-11462412200257-59

Məlahət Fikrət qızı Rəcəbli Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant

Mcdvam1130gmailcom

KUumlR-ARAZ OVALIĞI AQRO-KOMPLEKSLƏRİNİN FORMALAŞMASINA

TƏSİR EDƏN AMİLLƏRİN EKOCOĞRAFİ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Accedilar soumlzlər iqlim uumlnsuumlrləri relyef və onun genetik tipləri torpaq-bitki oumlrtuumlyuuml

Eco-geographical assessment of the factors influencing the formation

of agro-complexes of the Kur-Araz lowland

Summary

The article considers the factors influencing the formation of agro-complexes of the Kur-Araz lowland-

climate relief soil vegetation etc A brief description of each of these factors was given An

ecogeographical assessment of these factors was also discussed

Key words climatic elements relief and its genetic types soil-vegetation

Giriş

Kuumlr-Araz ovalığı Azərbaycanın mərkəzi hissəsində yerləşən ovalıqdır Ovalıq Kuumlr və Araz ccedilayları ilə beş

duumlzənliyə və ya duumlzə ayrılır Şirvan Qarabağ Mil Muğan və Salyan duumlzləri Kuumlr-Araz ovalığına Cənubi

Qafqazın Şərqində Kuumlr və Araz ccedilaylarının aşağı axarları arasında qalan ərazilər Boumlyuumlk və Kiccedilik Qafqaz

dağlarına qədər uzanan duumlzlər daxildir Ovalıq şimalda Bozdağ qərbdə Kiccedilik Qafqaz dağlarının ətəkləri

cənub-şərqdə Talış dağları və Lənkəran ovalığı şərqdə isə Xəzər dənizi ilə əhatə olunmuşdur Sahəsi 225

min kmsup2 -dir Ovalığın aqrokomplekslərinin formalaşmasına təsir edən bir cox amil vardır-torpaq bitki

iqlim uumlnsuumlrləri və s Hər bir amilin aqrokompleksin formalaşmasında xuumlsusi bir yeri vardır Kuumlr-Araz

ovalığının iqlimi qışı muumllayim yayı isti quru keccedilən yarımsəhra quru ccediloumllduumlr Kuumlr-Araz ovalığının dominant

zonal landşaftı əsasən yarımsəhra ovalığın dağətəyinə bitişik nisbətən huumlnduumlr hissələrində isə quru-ccediloumll

landşaftlarıdır Ovalıq vaxtilə yuumlksək məhsuldar olmuş qış otlaqlarının hazırki vəziyyəti torpaq muumlnbitliyinin

azalması yem məhsuldarlığının və keyfiyyətinin aşağı duumlşməsi həmccedilinin qiymətli yabanı bitki noumlvlərinin

itməsi ilə xarakterizə olunur

Əsas hissə Respublika ərazisində ən geniş duumlzənlik və ovalıqlar Kuumlr və Araz ccedilayları vadilərində yerləşən Kuumlr-Araz

ovalığıdır Kuumlr-Araz ovalığı Boumlyuumlk və Kiccedilik Qafqaz dağları arasında yerləşir Ovalıq ərazisinin 40-ə qədəri

okean səviyyəsindən aşağıda yerləşir Bu geniş ərazi əsasən səthi hamar alluumlvial ovalığıdır Kuumlr-Araz

ovalığının kənar hissələri dağlara tərəf huumlnduumlrluumlyuuml artan maili duumlzənliklərdir Bunlar Kiccedilik Qafqaz dağları

ətəyində ccedilox yer tuturCcedilayların qutuvarı dərələri və qobularla parccedilalanmış gətirmə konusları relyefin əsas

əyriliklərini yaradır meyllik 30-150 bəzən 3-50 qədər artır Kuumlr və Araz ccedilayları ilə kəsilən ovalıq bir neccedilə

hissəyə boumlluumlnuumlr Gəncə-Qazax Qarabağ Mil Arazyanı Şirvan Cənub-Şərqi Şirvan Muğan və Salyan

duumlzləriOvalığının iqlimi qışı muumllayim yayı isti quru keccedilən yarımsəhra quru ccediloumllduumlr Buradakı landşaftların

morfogenetik və struktur-funksional xuumlsusiyyətləri əsasən bir-birindən kəskin fərqlənən tropik və muumllayim

enliklərin hava kuumltlələrinin təsiri ilə formalaşır Cənubdan Azərbaycan ərazisinə daxil olan isti quru

nisbətən tozlu və şaffaf tropik hava axınları Kuumlr-Araz ovalığının yarımsəhra landşaftlarının aerokuumltləsinin

əasını təşkil edir Lakin qeyd olunan landşaftların səth oumlrtuumlyuumlnuumln təsiri ilə onların aerokuumltləsi qısa zamanda

tranformasiyaya məruz qalaraq yerli geofiziki xuumlsusiyyətləri oumlzuumlndə əks etdirir Tropik hava axınları

yarımsəhra və quru ccediloumll landşaftlarının moumlvsuumlmi strukturunun formalaşmasında eyni zaman da yay fəslində

landşaftların funksional xuumlsusiyyətlərinin əsas təyinedicisidir Azərbaycanın suvarılan torpaq fondunun əsas

ərazisi olan Kuumlr-Araz ovalığında torpaqlar təbii şəraitdən asılı olaraq şorlaşmışdır Belə ki burada arid iqlim

houmlkm suumlrduumlyuumlndən torpaqlar təbii yolla şorlaşırantropogen təsirlər nəticəsində onların suvarılması şorlaşma

dərəcəsini daha da suumlrətləndirir və sahəsini artırır Su anbarlarının tikilməsi ccediləkilən kanallar kollektorlar və

arxlar torpağın şorlaşmasını artırmaqla yanaşı Kuumlr-Araz ovalığında qrunt sularının səviyyəsinin kəskin

artmasına bataqlaşmanın yaranmasına torpağa əlavə yuumlkuumln verilməsinə səbəb olurAzərbaycanın ən boumlyuumlk

kənd təsərruumlfatı regionlarından biri Kuumlr-Araz ovalığı hesab olunur Ovalığın iqtisadiyyatının əsas hissəsini

kənd təsərruumlfatı təşkil edir Burada taxılccedilılıq pambıqccedilılıq uumlzuumlmccediluumlluumlk meyvəccedililik ipəkccedililik və heyvandarlıq

ccedilox inkişaf etmişdir Respublikanın buumltuumln əkin sahələrinin az qala yarı hissəsi Kuumlr-Araz ovalığındadır

Oumllkəmiz uumlccediluumln taxıl və yem bitkilərinin əkilib becərilməsində Kuumlr-Araz ovalığı rayonları əhəmiyyətli rola

malikdir Burada dənli bitkilər əkib-becərməkdən oumltruuml boumlyuumlk imkanlar yaradılmışdır İndi olduğu kimi keccedilən

əsrin 50-ci illərində də Kuumlr-Araz ovalığı kənd təsərruumlfatı baxımından həmişə yuumlksək qiymətləndirilmişdir

Guumlnəş enerjisinin bol olması boz torpaqlarda pambıqccedilılığın inkişaf etdirilməsinə imkan verirdi Nəticədə isə

torpaqşuumlnas alim apardığı araşdırmalarla muumləyyən edirdi ki həmin torpaqlarda vaxtaşırı şorlaşma dərəcəsi

artır buna muumlvafiq olaraq məhsuldarlıq aşağı duumlşuumlr Beləliklə də Kuumlr-Araz ovalığında olan torpaq ehtiyatı

oumlz keyfiyyətini itirirdi Azərbaycan torpaqşuumlnaslarından biri Muxtar Abduyev Azərbaycanın şoran və şorakət

torpaqlarında elmi tədqiqatlar apararkən Kuumlr-Araz ovalığının şorlaşmış və şorakətləşmiş torpaqlarını qarış-

qarış gəzmişdi O yaxşı bilirdi ki şorlaşmis torpaqları su ilə tam yumaq muumlmkuumln deyil ccediluumlnki həmin su oumlzuuml

torpaqda əlavə şorlaşma yaradır Həmccedilinin Kuumlr-Araz ovalığının relyefi də imkan vermirdi ki torpaq

duzlardan intensiv yuyulsun Ona goumlrə də Muxtar Abduyev həmin ərazilərdə torpaq tədqiqatını genişləndirir

gətirdiyi torpaq nuumlmunələrini laboratoriya şəraitində analiz edir və onlardan muumlhuumlm nəticələr alırdı Son

illərdə Kuumlr-Araz ovalığının Şirvan Salyan Mil duumlzlərində apardığımız torpaq tədqiqatları zamanı muumləyyən

edilib ki əvvəlki illərdə əkin yerləri olan bir ccedilox torpaq sahələrində təkrar şoranlaşma baş verdiyi uumlccediluumln

hazırda istifadə olunmur Buna səbəb keccedilid doumlvruumlndəki iqtisadi ccedilətinliklərlə əlaqədar keccedilən əsrin 50-80-cı

illərində doumlvlət tərəfindən ayrılmış kuumllli miqdarda vəsait hesabına tikilmiş kollektor-drenaj və suvarma

şəbəkələrinin xeyli hissəsinin baxımsızlıq uumlzuumlndən yararsız hala duumlşməsi və əsaslı təmirə ehtiyacı olmasıdır

Bu sahədə qısa muumlddət ərzində doumlvlət miqyasında konkret tədbirlər kompleksinin həyata keccedilirilməsi təmin

olunmasa geniş ərazi torpaqlarının təkrar şoranlaşması baş verə bilər və şoranlaşmış torpaqların yenidən əkin

doumlvriyyəsinə qaytarılması uumlccediluumln kuumllli miqdarda vəsait və uzun muumlddət lazım gələr Salyan duumlzuumlnuumln və

xuumlsusilə Neftccedilala rayonunun torpaqlarının Azərbaycanın Kuumlr-Araz ovalığında olan digər torpaqlar kimi

muumlnbitlik goumlstəriciləri ccedilox aşağıdır İnstitun elmi işccedililəri muumləyyən ediblər ki Neftccedilala rayonu ərazisində olan

Kuumlr ccedilayının deltasında toplanmış milyon tonlarla lilin zəngin mineraloji tərkibi var Uumlzvi guumlbrələrin

bakteriyaların və Kuumlr lilinin qarışığından alınan zəngin qida maddələri rayonların quumlvvədən duumlşmuumlş

torpaqlarının muumlnbitliyinin artırılmasında geniş istifadə oluna bilər Bu uumlzvi guumlbrələrin hazırlanması uumlccediluumln

rayon rəhbərliyinin təşəbbuumlsuuml ilə xeyli iş goumlruumlluumlb Lakin son mərhələdə bakteriyaların əldə olunmasında

ccedilətinliklər yaranıb Bunun uumlccediluumln vəsait olarsa qısa muumlddət ərzində milyon tonlarla uumlzvi guumlbrələrin istehsal

edilib sahələrə verilməsi və ekoloji təmiz kənd təsərruumlfatı məhsullarının alınması muumlmkuumlnduumlr Kimyəvi

mineral guumlbrələrin torpaqlara geniş həcmdə verilməsi torpaqların muumlnbitliyini aşağı salmaqla yanaşı orada

olan canlı orqanizmləri məhv edir torpaqların strukturunu pozur və min illərlə təmizlənə bilməyən qrunt

sularını zəhərləyir Qeyd olunanlar nəzərə alınaraq Neftccedilala rayonunda uumlzvi guumlbrələr istehsal edən zavodun

inşası artıq zamanın tələbidir

Kuumlr-Araz ovalığının uumlmumi suvarılan sahəsinin (6653 min ha) 250-i yerləşən Şirvan duumlzuumlndə əsasən

gilli və gillicələr uumlzərində inkişaf tapmış boz boz-ccediləmən və ccediləmən-boz torpaqlar geniş yayılmışdır

Suvarılan sahələrin 1163 min hektardan bir qədər artıq sahəsi -679 i oumlrtuumlluuml uumlfuumlqi drenajla əhatə olunmuş

sahələrdən ibarətdir Suvarılan torpaqlarda tam drenləşmə aparılmadığından və eləcə də suvarma kollektor-

drenaj şəbəkələrinin texniki vəziyyəti pisləşdiyindən hal-hazırda suvarılan torpaqların 686 -dən bir qədər

ccedilox hissəsi (1185 min ha) muumlxtəlif dərəcədə şorlaşmışdır Bunun 194 -i (235 min ha) şiddətli 298 -i

(353 min ha) orta və 508 -i (602 min ha) zəif şorlaşmışdır Suvarılan torpaqların meliorativ durumunun

pisləşməsinə təsir goumlstərən səbəblərdən biri də şorakətləşmə prosesidir Şorakətləşmiş torpaqların əhatə

etdiyi sahə 1156 min ha (675 ) təşkil edir Bunun 45 min ha (26 ) orta və şiddətli dərəcədə

şorakətləşmiş sahələrdən ibarətdir Hal-hazırda boumllgənin bu hissəsində yeraltı suların yatım dərinliyinə və

minerallaşma dərəcəsinə habelə torpaqların şorlaşma və şorakətləşmə dərəcəsinə goumlrə meliorativ vəziyyətinə

gəldikdə qeyd etmək lazımdır ki ərazidə suvarılan torpaqların yalnız 82 -i yaxşı 591 -i kafi və 327-i

qeyri-kafi meliorativ durumdadır Belə bir vəziyyətdə 150 min hektardan artıq suvarılan torpaqlar təkrar

şorlaşmanı aradan qaldırmaq uumlccediluumln zərərli duzlardan yuyulmalıdır Bu tədbirlərlə yanaşı 1157 min hektardan

ccedilox suvarılan torpaq sahələrində suvarma və kollektor-drenaj şəbəkələrinin texniki vəziyyətinin

yaxşılaşdırılması tələb olunur

Kuumlr-Araz ovalığı torpaqlarının şorlaşma dərəcələri uumlzrə Coğrafi İnformasiya Sisteminin yaradılması

istiqamətində işlər goumlruumlluumlr və Avropa İttifaqı standartlarına uyğunluğunun muumlqayisəli təhlili aparılır Burada

torpaqların şoranlaşma vəziyyətinin ilkin elmi təhlil olunması və tədqiqat obyekti uumlzrə torpaqların

şoranlaşma vəziyyətinə dair moumlvcud informasiyaların sistemləşdirilməsi son nəticədə torpaqların rəqəmsal

şoranlaşma xəritəsinin tərtibi imkanlarının tədqiqi həyata keccedilirilib Ovalıqda kompleks meliorativ tədqiqatlar

aparılaraq torpaqların su-duz rejiminin tənzimlənməsi və bitkilərin məhsuldarlığına təsiri oumlyrənilməkdədir

Nəticədə Muğan duumlzuumlndə pambıq və taxil bitkisi altında torpaqlarda duzların miqdarının profil boyu 10-15

artması nəticəsində onların miqdarından asılı olaraq məhsuldarlığın azalması muumlşahidə edilib

Nəticə 1Kuumlr-Araz ovalığının vaxtilə yuumlksək məhsuldar olmuş qış otlaqlarının hazırki vəziyyəti torpaq

muumlnbitliyinin azalması yem məhsuldarlığının və keyfiyyətinin aşağı duumlşməsi həmccedilinin qiymətli yabanı

bitki noumlvlərinin itməsi ilə xarakterizə olunur Şoranlığa və quraqlığa yuumlksək adaptasiya potensialına və geniş

spektrli torpaq ccedilirkləndiricilərinin deqradasiyası və təmizlənməsi uumlccediluumln genetik potensiala malik yabanı bitki

noumlvlərinin otlaq ekosistemləri kulturasına introduksiya edilməsinə əsaslanan iqtisadi cəhətdən səmərəli

bioloji yanaşmalar ovalıqda torpaqların bərpası uumlccediluumln effektiv ola bilər Ovalığın dominant bitkilərinin

morfofizioloji və anatomik parametrlərinin onların yem və qida dəyərinin duz və ağır metal ionlarını

seccediliciliklə toplama qabiliyyətinin tədqiqi aborigen floranın yuumlksək duzluluq şəraitinə davamlı halofit bitki

noumlvlərinin fitotexnologiyanın buumltuumln kriteriyalarına cavab verdiyini aşkar etmişdir Onlardan deqradasiya

olunmuş torpaqların fitobərpasında yem otlaqlarının məhsuldarlığının yaxşılaşdırılmasında və təbii

resursların saxlanılmasında tətbiq olunması uumlccediluumln istifadə etmək olar Muumləyyən edilmişdir ki halofitlər yalnız

muumlxtəlif ekoloji şəraitlərdə deyil həmccedilinin dəniz səviyyəsindən huumlnduumlrluumlyə goumlrə muumlxtəlif layihə oumlrtuumlyuumlnə və

bolluğa malik olan bitkiliklər əmələ gətirirlər Bir sıra oumllkələrin təcruumlbəsində yerli şəraitə uyğunlaşmış halofit

bitki noumlvlərindən istifadə vasitəsilə aqro-otlaq sistemlərinin məhsuldarlığının artırılması və onların

qorunması istiqamətində uğurlu nəticələr alınmışdır

2 Aqrotəsərruumlfat sahəsində muumlxtəlif ccedilirkləndirici ziyanverici və alaq bitkilərinin sıradan ccedilıxarılmasında

əvvəlcədən istifadə olunan kimyəvi elementlər pestisidlər adlanır Duumlnya uumlzrə bunların yuumlz mindən artıq

sortu isitifadə olunur ki bu elementlərə həm də defoliant kimilər də əlavə olunur İllik istehsalı 2 milyondan

ccedilox olan pestisidlər əsasən aqrotəssruumlfat sahələrində ağac muumlxtəlif bitki ehtiyatlarının ziyanlı maddələrlə

muumlbarizəsində o cuumlmlədən canlıların orqanizmində buumltuumln bakteriyaların məhvində tətbiq edilir Duumlzduumlr bu

elementlərdən istifadə zəruridir amma son doumlvrlərdə buumltuumln texnoloji proseslərdə bu elementlərin tətbiq

edilməsi (həm də ccediloxalması) muumlxtəlif neqativ vəziyyətlərə gətirib ccedilıxarır Deyək ki hər hansı bir sahədə

herbisid maddələrin tətbiqi zibillənmə prosesini 90-ədək aşağı salırsa amma sonrakı mərhələlərdə artıq

həmin ərazidə məhsuldarlıq azalmağa doğru gedir(3 dəfəyədək azalır)

Ədəbiyyat

1 httpswwwmoderatoraznews193107html

2 httpelibrarybsuazkitablar942pdf

3 httpsebooksazviewXyxtL3ZIpdf

4 Abduyev MR Şirvan duumlzuuml torpaqlarının şorlaşması və onunla muumlbarizə tədbirləri Bakı Elm 2012 74 s

5 Aqroekologiya (I hissə) Bakı Elm 2010 551 s (MXəlilov SMəmmədova ilə birgə)

DOI 10367192707-11462412200260-62

Mina Faiq qızı Huumlseynova Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant

minammyygmailcom

BOumlYUumlK QAFQAZIN ŞİMAL-ŞƏRQ YAMACINDAN AXAN CcedilAYLARIN

HİDROLOJİ XUumlSUSİYYƏTLƏRİ

Accedilar soumlzlər fiziki-coğrafi amillər Boumlyuumlk Qafqazın şimal-şərq yamacı ccedilay axımı ccedilayların qidalanması

su ehtiyatı

Hydrological characteristics of rivers flowing from the northeastern slope of the Greater Caucasus

Summary

The rivers flowing from the northeast slope of the Greater Caucasus are among those that flow directly

into the Caspian Sea One of the main hydrological characteristics of these rivers is that they have abundant

and high flows throughout most of the year Flow production is a versatile process Since it is not possible to

determine the effects of each of the factors affecting the flow of rivers separately it is important to use

mathematical statistical methods in hydrological calculations As a result of the fact that the northeastern

rivers of the Greater Caucasus are supplied from various sources there is a great irregularity in the

distribution of flow throughout the year During the study the hydrological characteristics of the rivers in the

region the feeding regime a number of physical and geographic factors that cause changes in the flow

throughout the year were examined

Key words physical-geographical factors northeast slope of the Greater Caucasus river flow river feed

water resources

Giriş

Azərbaycan Respublikasının ccedilay şəbəkəsi 8350-dən ccedilox ccedilaydan ibarətdir ki onların da buumltoumlvluumlkdə

uumlmumi uzunluğu 33665 km təşkil edir Buumltuumln bu ccedilayların su toplayıcı sahəsi isə 85500 kmsup2 qəbul edilir 2

ccedilayın uzunluğu 500 km-dən ccedilox 22 ccedilayın uzunluğu 101-500 km arasında 324 ccedilayın uzunluğu 11-100 km

arasındadır əksər ccedilayların uzunluğu isə 10 km-dən azdır [7]

Respublikanın ccedilayları coğrafi yerləşməsinə goumlrə bir neccedilə qrupa ayrılır ki bunlardan biri də Boumlyuumlk

Qafqazın şimal-şərq yamacından axan ccedilaylar qrupudur

Regionun ən uzun ccedilayları Samur ccedilayı - 216 km Qudyalccedilay - 108 km Qusarccedilay - 108 km Qaraccedilay - 93

km Quruccedilay - 77 km Gilgilccedilay 72 km Şabranccedilay - 62 km

Boumlyuumlk Qafqazın şimal-şərq yamacı ccedilaylarının illik axımına atmosfer prosesləri boumlyuumlk təsir edir

Fevraldan marta doğru hava temperaturunun intensiv artması 1500 m-dən artıq huumlnduumlrluumlklərdə qarın

əriməsinə səbəb olur Aprel və may aylarında yağışlar nəticəsində qarın əriməsi daha da suumlrətlənir Ccedilox

yuumlksəkdə (2500-300 m-dən artıq) qarın intensiv əriməsi aprel-mayın əvvəllərində başlayır və iyunun

axırlarında qurtarır Qar oumlrtuumlyuuml ccedilayların su rejiminə yay aylarında da təsir edir Belə ki torpaq-qrunta hopub

suumlzuumllən (infiltrasiya olan) qar suları yenidən səthə ccedilıxaraq azsulu doumlvrdə ccedilayların suyunu artırır

Boumlyuumlk Qafqazın şimal-şərq yamacına aid olan ccedilaylar Azərbaycanda sutoplayıcıları ən yuumlksəkdə yerləşən

ccedilaylardır Ərazi ccedilaylarının qidasında qismən buzlaq başlıca olaraq isə qar suları uumlstuumlnluumlk təşkil edir Bu qida

mənbələrinin illik axıma iştirakı ccedilayların houmlvzələrinin huumlnduumlrluumlyuumlndən asılı olaraq muumlxtəlifdir Zonada

ccedilayların rejiminin əsas fazası yaz-yay gursulu doumlvruumlduumlr Orta dağlıq zonada ccedilaylar başlıca olaraq qar suları

ilə qidalansalar da qida mənbəyi kimi yağış sularının da payı az deyil Ərazidə şimaldan cənuba doğru yağış

suları ilə qidalanma artır [4]

Ccedilayların qidasında yağış sularının payı boumlyuumlk intervalda dəyişir Belə ki houmlvzəsinin orta huumlnduumlrluumlyuuml ccedilox

olan ccedilaylarda yağış suları 10-27 təşkil edir Houmlvzələri nisbətdən alccedilaq huumlnduumlrluumlkdə olan ccedilaylarda bu rəqəm

50-75 olur [2]

Qar oumlrtuumlyuuml və onun su ehtiyatlarının ccedilay axımımının formalaşmasında rolu zəif oumlyrənilmişdir Yuumlksək su

səviyyəsinin keccedilməsinə Qusarccedilay və Qudyalccedilayın houmlvzələrində yerləşən daimi qar və xırda buzlaqlar

muumlhuumlm təsir goumlstərir Oumllkə ccedilaylarının sutoplayıcısında muumlasir buzlaşma sahəsinin (564 km2) 2-i

Qusarccedilayın 1-i isə Qudyalccedilayın payına duumlşuumlr[6] Boumlyuumlk Qafqazın şimal-şərq yamacı ccedilaylarının hamısında

avqust ayında axımın azalması muumlşahidə olunur Həmin doumlvrdə ccedilaylar illik axımın 10-15-ə qədərini

axıdırlar Apreldən iyula qədər davam edən daşqın doumlvruumlndə illik axım həcminin 60-75-ə qədəri axıdılır

Ccedilayların azsulu fazası illik axımın 20-30-ə qədərini təşkil edir Bu doumlvrdə ccedilaylar yeraltı sularla

qidalanır Lakin bu doumlvrlərdə axımın əmələ gəlməsində səth suları da iştirak edə bilər Azsulu fazalar ilin

muumlxtəlif moumlvsuumlmlərində muumlşahidə olunur Boumlyuumlk Qafqazın şimal-şərq yamacında houmlvzəsinin huumlnduumlrluumlyuuml

2500 m-dən yuumlksək olan ccedilaylarda demək olar ki sadəcə qış azsulu doumlvr qeydə alınır Bu əraziyə aid ccedilaylar

uumlccediluumln iki azsulu faza səciyyəvidir ndash qış və yaz-payız Qış azsulu doumlvr 6 aya ndash oktyabr-noyabrdan mart-aprelə

qədər davam edir Bu doumlvrdə ccedilaylarda illik axımın 141-ə qədəri keccedilir Ccediloxsulu illərdə davamiyyət

nisbətən az azsulu illərdə isə əksinə ccediloxdur [5]

Araşdırma zamanı Boumlyuumlk Qafqazın şimal-şərq yamacı ccedilaylarının axımlarının zaman sıralarını təhlil

edərək ccedilayların orta ccediloxillik qiyməti və uzun sıraya malik ccedilayların normaları hesablanmışdır Ərazi

ccedilaylarının orta ccediloxillik axımını hesablamaq uumlccediluumln muumlşahidə muumlddəti 30 ildən ccedilox olan hidroloji məntəqələrin

məlumatlarından istifadə olunmuşdur

SHRuumlstəmov RMQaşqay Qusarccedilay və Vəlvələccedilayın hidroqraflarını təhlil edərkən muumləyyən etmişdirlər

ki Qusarccedilayda mart ayından aprel ayına kimi axımın artması 3-4 Vəlvələccedilayda 8 aprel ayından may

ayına kimi muumlvafiq olaraq 6-7 və 4-5 olur

Ccedilayların su toplayıcı sahələrinin yuumlksəklik vəziyyətinin yeruumlstuuml axımın formalaşmasında muumlhuumlm rol

oynadığını nəzərə alaraq ərazinin ccedilayları iki qrupa boumlluumlnuumlrlər

1) yuumlksək su toplayıcı sahələri olan ccedilaylar ndash bu ccedilayların su ayrıcılarının huumlnduumlrluumlyuuml 2500-3000 m-dən

ccediloxdur

2) alccedilaq su toplayıcı sahələri olan ccedilaylar ndash su ayrıcılarının huumlnduumlrluumlyuuml 2500-dən ccedilox olmur Buumltuumln daimi

axan və qismən quruyan ccedilaylar yuumlksək su toplayıcı sahəyə muumlvəqqəti axan ccedilaylar isə - alccedilaq su toplayıcı

sahəyə malikdirlər

Yuumlksək dağlıq ərazilərdən axan ccedilaylar gur axınla (daşqın vaxtı axının suumlrəti 3-6 ms-yə ccedilatır) boumlyuumlk orta

meylliklərlə (15-150permil) xarakterizə olunurlar

Relyefin muumlrəkkəbliyi və başqa təbii amillərin təsiri ilə axım ərazi uumlzrə bərabər paylanmamışdır Ərazidə

axım modulu uumlmumiyyətlə huumlnduumlrluumlyə goumlrə artır Boumlyuumlk Qafqazın şimal-şərq yamacıda 2800 m olur

Goumlstərilən huumlnduumlrluumlkdən yuxarıda axım modulu azalır

Boumlyuumlk Qafqazın şimal-şərq yamacında orta illik axım modulu 18-20lsan Km2-dən artıqdır Axım

modulunun huumlnduumlrluumlyə goumlrə artması burada nisbətən bərabərdir Axım modulunun intensiv artımı Yan silsilə

ilə Baş Qafqaz silsiləsi arasındakı sahədə muumlşahidə edilir (Qusar Qudyal Vəlvələ və s ccedilayların yuxarı

axınları) Orta illik axım modulu həmin sahədə 10-20lsan Km2 arasında dəyişir

Mənbəyini yan silsilənin yamacından goumltuumlrən ccedilayların axımı Baş Qafqaz silsiləsindən başlanan

ccedilaylarınkından xeyli fərqlənir Axımın artması burada daha şiddətli gedir və onun orta illik modulu 1000-

2000 m yuumlksəkdə yerləşən sahədə 6-18l san km2 arasında dəyişir Bu atmosfer yağıntılarının ccedilox duumlşməsi

ilə əlaqədardır Baş Qafqaz silsiləsindən Xəzər dənizi sahilinə doğru axım tədricən azalır (05lsan km2-ə

qədər) Dənizkənarı ovalıqda şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru axım tədricən azalaraq Abşeron

yarımadasında 0-a ccedilatır

Boumlyuumlk qafqazın şimal-şərq yamacının ccedilayları ccediloxlu xırda səpinti və muumlxtəlif qırıntı materialları axıdır

Həmin materiallar ccedilay houmlvzələrində gedən yuyulma porsesinin nəticəsidir Bu ccedilaylar bulanıqlıq dərəcəsi ən

boumlyuumlk olan ccedilaylardandır Bulanıqlıq dərəcəsinin orta illik miqdarı ərazi uumlzrə 007 ilə 98 kqm3 arasında

dəyişir Boumlyuumlk Qafqaz ccedilaylarının sutoplayıcı sahələrində səthi yuyulmanın intensivliyi 053 mmildir

Ccedilayların su ehtiyatının il ərzində və ərazi uumlzrə qeyri-bərabər paylanması ondan istifadəni xeyli

ccedilətinləşdirir və ilbəil artmaqda olan su tələbatını oumldəyə bilmir Bu vəziyyət ccedilayların axımını tənzimləməyi

tələb edir

Nəticə

edərək ccedilayların orta ccediloxillik qiyməti və uzun sıraya malik ccedilayların normaları hesablanmışdır Boumlyuumlk

Qafqazın şimal-şərq yamacına aid olan ccedilaylar Azərbaycanda sutoplayıcıları ən yuumlksəkdə yerləşən ccedilaylardır

Ccedilayların azsulu fazası illik axımın 20-30-ə qədərini təşkil edir Boumlyuumlk Qafqazın şimal-şərq

yamacının ccedilayları ccediloxlu xırda səpinti və muumlxtəlif qırıntı materialları axıdır Bu ccedilaylar bulanıqlıq dərəcəsi ən

boumlyuumlk olan ccedilaylardandır

Ədəbiyyat

1 İsmayılov RA Azərbaycan ərazisindən Xəzər dənizinə axan ccedilayların ekoloji vəziyyətinin tədqiqi Bakı 2012

2 Ruumlstəmov SH Azərbaycan SSR-in ccedilayları və onları hidroloji xuumlsusiyyətləri Bakı Elm 1960 196 s

3 Məmmədov MƏ Azərbaycanın hidroqrafiyası Bakı 2012 253 s

4 Эйвазов ММ Внутригодовое распределение стока рек Большого Кавказа (в проделах Азербайджана)

Баку 1971 28с

5 Рустамов СГ Экстремальные расходы рек Азербайджанской ССР Труды Института Геогр Азерб

ССР 1961 тХ с 24-25

6 Рустамов СГ Кашкай РМ Водные ресурсы Азербайджанской ССР Баку Элм 1989180 с

7 httpsgsazazarticlesview108

DOI 10367192707-11462412200263-65

Xəzər İlqar oğlu Mustafayev Bakı Doumlvlət Universiteti

mxezer1998gmailcom

NAXCcedilIVAN MR-NIN ARİD LANDŞAFTLARINDA SƏHRALAŞMA PROSESİNİN

FORMALAŞMASINA TƏSİR EDƏN AMİLLƏR VƏ SƏHRALAŞMANIN

TƏZAHUumlR XUumlSUSİYYƏTLƏRİ

Accedilar soumlzlər səhralaşma arid landşaft təbii amillər antrapogen amillər səhralaşmanın tipləri

Factors influencing the formation of desertification process in arid landscapes

of Nakhchivan AR and manifestations of desertification

Summary The article entitled Factors influencing the formation of the desertification process in the arid landscapes

of Nakhchivan AR and the manifestations of desertification provides information on natural and

anthropogenic factors influencing the process of desertification in arid landscapes The role of these factors

in the desertification process was noted Areas where desertification is widespread are described Certain

measures were touched upon to prevent the desertification process

Key words Desertification Arid landscape Natural factors Anthropogenic factors Types of desertification

Giriş Son doumlvrlərdə duumlnyada baş verən səhralaşma-torpaq deqradasiyası prosesləri oumllkəmizin o cuumlmlədən

Naxccedilıvan Muxtar Respublikasının arid landşaftlarınada oumlz təsirini kəskin şəkildə goumlstərmişdir Muumlxtəlif təbii

və antropogen təsirlər nəticəsində torpaqlarda baş verən deqradasiya prosesləri son nəticədə muumlnbitliyin

azalmasına məhsuldarlığm aşağı duumlşməsinə və səhralaşma prosesinin inkişafına şərait yaratmışdır

Naxccedilıvan MR ərazisinin təqribən 70 faizi dağlıq 30 faizə qədəri isə duumlzənlik və dağətəyi relyefə

malikdir Ərazinin muumlrəkkəb fıziki-coğrafı şəraiti duumlzənlik və ccedilay vadilərində əhalinin sıx məskunlaşması

sənayenin inkişafı ekstensiv kənd təsərruumlfatına malik olması və b təsirlərin nəticəsində burada torpaqların

eroziyaya uğramasına şorlaşmasına şorakətləşməsinə bataqlıqlaşmasına və ccedilirklənməsinə şərait yaradır

Əsas hissə

Aparılan tədqiqatlar və ədəbiyyat materiallarının nəticələrindən aydın olur ki səhralaşmaya torpaqlarm

deqradasiyasına təsir edən amillər muumlxtəlifdir Ona goumlrə də bu

amilləri uyğun qruplarda birləşdirərək aşağıdakı kimi goumlstərmək olar

I Təbii amillər

1 Eroziya prosesləri

2 İqlimin dəyişməsi

3 Şoranlaşma və şorakətləşmə

II Antropogen amillər

1 Əhalinin məskunlaşması

2 Otarma ağac və kolluqlarm qınlması

3 Aqrotexniki qaydalara duumlzguumln riayət etməmək

nəticəsində deqradasiya uğramış torpaqlar

Təbii amillər Naxccedilıvan MR-da torpaq muumlnbitliyiniıı pozulmasına təsir goumlstərən əsas amillərdən biri təbii

amillərdir Ərazidə səhralaşma və torpaq muumlnbitliyinin pozulmasına təsir edən təbii amillərdən eroziya

şoranlaşma şorakətləşmə bataqlıqlaşma və digərlərini goumlstərmək olar Goumlstərilən təbii amillərin aşağıda hər

birinin ayrı-ayrılıqda izahatına nəzər salaq

1 Eroziya prosesləri Naxccedilıvan MR ərazisinin xeyli hissəsini dağlıq və dağətəyi sahələr tutduğu uumlccediluumln

burada eroziya prosesləri daha geniş yayılmaqla ərazinin 75 faizə qədərini təşkil edir Bu sahələrdə əsasən

su kuumllək eroziyası və onun bir neccedilə noumlvləri yayılmışdır Əkinə yararlı torpaq sahələrinin uumlst muumlnbit qatınm

yuyulmasında əsas rol oynayan amillərdən biri eroziya prosesləridir Eroziya prosesləri iccedilərisində su

eroziyası Muxtar Respublikanın ərazisində başqa təbii amillərə nisbətən fəaliyyəti daha ccedilox nəzərə ccedilarpır

Su eroziyası Su eroziya prosesi dağlıq sahələrdə geniş yayılmaqla duumlzənlik və dağətəyi sahələrdə də

muumlşahidə olunur Şiddətli eroziyaya uğramış və parccedilalanmış dağ yamaclarında ccedilay dərələrində guumlcluuml sellər

əmələ gəlir Bu zaman torpağm uumlst muumlnbit qatı yuyulur Naxccedilıvan MR-də eroziya proseslərinin intensiv

getdiyini nəzərə alaraq ərazidə onlara qarşı muumlbarizə tədbirlərini həyata keccedilirmək uumlccediluumln huumlnduumlrluumlk qurşaqları

uumlzrə eroziya uğrama dərəcəsi oumlyrənilmişdir Muxtar Respublikanm dağlıq ərazilərində xuumlsusilə Ordubad

Culfa Şahbuz və başqa rayonlarda şiddətli eroziya prosesləri muumlşahidə edilmişdir Muumlşahidələr əsasında

muumləyyən edilmişdir ki meyilliyi 15deg- dən artıq olan dağlıq sahələr əkin altında istifadə olunmamalıdır Belə

sahələrdə terras uumlsulu ilə bağlar salınmalıdır Son doumlvrlərdə Muxtar Respublikada bu istiqamətdə boumlyuumlk ışlər

aparılır Beləki yol kənarları və dağətəyi duumlzənlikJərdə təpələrin yamaclarında ccediloxlu sayda ağac və kol

bitkiləri əkilmişdir Qeyd olunan istiqamətdə aparılan işlərin miqyası Muxtar Respublikada daha da

genişləndirilməlidir

Kuumllək eroziyası Muxtar Respublikada kənd təsərruumlfatına yararlı torpaq sahələrinin geniş yayıldığı

Arazboyu duumlzənliklərində kuumllək eroziyası boumlyuumlk fəaliyyəti ilə seccedililir Bu ərazilərdə torpaqların muumlnbitliyini

bərpa etmək uumlccediluumln kuumllək eroziyasmı yaradan səbəbləri və onun gedişini oumlyrənmək lazımdır Aparılan

tədqiqatlar əsasında muumləyyən olunmuşdur ki kuumllək eroziyası Arazboyu duumlzənliyində torpaqlarm uumlst muumlnbit

qatının pozulmasına səbəb olur Kuumllək muumlnbit torpaq və qum qatını sovurub aparmaqla torpağı

muumlnbitsizləşdirir ccediloumlkəkliklər yaratmaqla sahələrin quruluşunu pozur Kuumllək eroziyasının materialları

muumlxtəlif formada təpələr yaradaraq muumlnbit torpaq sahələrini sıradan ccedilıxanr Muumlşahidələr nəticəsində

muumləyyən olmuşdur ki yaz moumlvsuumlmuumlndə ən ccedilox kuumlləklər respublikamıza cənub-qərb istiqamətində daxil olur

Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki respublikamızda bir ccedilox yerli kuumlləklər də hakimdir Bıma missal

olaraq Culfa kuumlləyini goumlstərmək olar ki bu kuumllək isə cənub-qərb istiqamətində əsir Bu baxımdan meşə

zolaqlarmı zərərli kuumlləklərə qarşı perpendikulyar şəkildə salmmalıdır Meşə zolaqları mədəni bitkilərə zərərli

kuumlləklərin təsirini azaltmaqla mikroiqlimı yaxşılaşdırır və torpaqda nəmin toplanması ilə miınbitliyini bərpa

2 İqlimin dəyişməsi İqlimin qlobal dəyişməsi Yer kuumlrəsinin buumltuumln regionlarmda təbii şəraitin buumltuumln

komplekslərinə təsir goumlstərir İqlim elemenlərindən ərazidə torpaq-bitki komplekslərinə təsir goumlstərən

faktorlardan aşağıdakıları goumlstərmək olar

İstiləşmə Yer kuumlrəsində temperaturun yuumlksəlməsi ekosistemdə quraqlıqlarm baş verməsinə hidrorejimin

dəyişməsinə buxarlanmanm yuumlksəlməsinə və yağmtılarm azalmasına səbəb olur Qeyd olunan bu proseslər

Muxtar Respublikamn ekosisteminə də təsir goumlstərir

Quraqlıq Quraqlıq yağmtısı ccedilox olan boumllgələrə nisbətən Muxtar Respublikanm ekosisteminə daha ccedilox

təsir goumlstərməklə səhralaşma və torpaq deqradasiyası prosesini guumlcləndirir Ccediluumlnki bu region duumlnyanm

yağıntısı az duumlşən və quraq ərazilərdən biridir Naxccedilıvan MR-də ən ccedilox quraqlıq olan sahələrə əsasən

Boumlyuumlkduumlz duumlzənliyində və Culfa maili duumlzəııliyində rast gəlinir

3 Şoranlaşma və şorakətləşmə Torpaqlarm deqradasiyasına təsir goumlstərən təbii amillərdən biri də

torpaqların şoran və şorakətləşməsidir Bu torpaqlar əsasən Muxtar Respublikanın arid və semiarid iqlimə

malik olan Arazboyu duumlzənliyində qrunt sularmın yer səthinə yaxmlaşdığı duzlu suumlxurların uumlzə ccedilıxdığı və

keyfiyyətsiz tikilmiş su obyektlərinin ətrafında yayılmışdır Qrunt sularının səviyyəsinin qalxması ilə

əlaqədar olaraq formalaşmış torpaqlar Sədərək Şərur Kəngərli Babək Culfa rayonun Arazccedilayma yaxın

olan olan sahələrdə duzlu suumlxurların uumlzə ccedilıxması ilə əlaqədar formalaşan torpaqlar Duzdağ ətrafında və

Kəngərli rayonunun Qabıllı kəndininin ətraflarmı əhatə edir

II Antropogen amillər Səhralaşma torpaq deqradasiyasını yaradan səbəblər arasmda təbii amillərıə

yanaşı antropogen təsirlər də əsas diqqət ccediləkən məsələlərdən biridir Antropogen amillər ətraf muumlhitə o

cuumlmlədən torpağa təsir goumlstərən insan fəaliyyətinin muumlxtəlif formalarını birləşdirir Muumlxtəlif formalarda

insanlarm torpaqlara kortəbii muumlnasibəti bir ccedilox hallarda ərazidə eroziya proseslərinin inkişafını suumlrətləndirir

və bataqlıq sahələri yaradır

1 Əhalinin məskunlaşması Əhalinin ərazidə məskunlaşmasının torpaqlara təsirinə nəzər saldıqda

burada əhalinin sıxlığı torpaq muumlnbitliyinə təsir goumlstərən əsas faktorlardan biridir Muxtar Respublikada

əhalinin sıx məskunlaşdığı Şərur duumlzuumlnuumln mərkəz Naxccedilıvan duumlzənliyinin mərkəz və cənub-şərq və Araza

toumlkuumlləıı Arpaccedilay Naxccedilıvanccedilay Əlincəccedilay Gilanccedilay Vənəndccedilay və Ordubadccedilay vadilərində yerləşən

kəndlərin torpaqlarından olduqca səmərəli istifadə olunur Lakin bəzi təsərruumlfatlarda və əhali seyrək və

yaxud olmayan ərazilərdə isə torpaqlardan səmərəli istifadə olunmur Ona goumlrə bu ərazilərin torpaqları oumlz

muumlnbitliyini get-gedə itirərək deqradasiya proseslərinə uğrayaraq əkin doumlvriyyəsindən ccedilıxır Belə torpaq

sahələri Şərur duumlzuumlnuumln dağətəyi Boumlyuumlkduumlz duumlzənliyinin mərkəz Naxccedilıvan duumlzuumlnuumln şimal-şərq Nəhəcir

ccediloumlkəkliyində Culfa maili duumlzənliyi Ordubad maili duumlzənliyini şimal hissələrində muumlşahidə oİunur

2 Otarılma ağac yə kolların qınlması Ərazidə torpaq muumlnbitliyinin azalmasına təsir goumlstərən əhali

sıxhğı ilə bərabər qış və yay otlaqlarında heyvanların sistemsiz otarılması ağac və kolluqların qırılması

hallarına rast gəlinir İkinci bir tərəfdən yay və qış otlaqlarında sistemsiz otarma səbəbindən bitki oumlrtuumlyuumlnuumln

dəyişməsi faydalı yem bitkilərinin yoxa ccedilıxması torpaq strukturlarının pozulması zərərli tikanlı

yeyilməyən alaq otlarının geniş yayılması ilə nəticələnmişdir

Yuumlksək dağhq ərazuumlərdə tək bitki deyil torpaq oumlrtuumlyuumlnuumln də məhv olması sel prosesləri uumlccediluumln aşınma

materiallarmın toplanmasına səbəb olmuşdur Belə sahələrə Muxtar Respulikanm demək olar ki buumltuumln

ərazilərində rast gəlmək muumlmkuumlnduumlr Bunlar da ərazidə eroziya prosesiııin yaranmasma şərait yaradan

faktorlardan sayılır

3 Aqrotexniki qaydalara duumlzguumln riayət etməmək nəticəsində deqradasiya uğramış torpaqlar

Torpaqlardan mədəni və təbii bitkilər altında istifadə olunarkən aqrotexniki qaydaiara duumlzguumln riayət

etməmək nəticəsində muumlnbitliyi azalaraq məhsuldarlıq ilbə-il aşağı duumlşuumlr Toraqlardan uzun muumlddət istifadə

olunması və suvarma sularının nəzarətsiz buraxılması nəticəsində aşağıda qeyd olunan mənfı hallara gətirib

ccedilıxarır Torpaqlardan fasiləsiz mədəni bitkilər altında istifadə olunması Torpaqlardan səmərəli istifadə

edərkən aqrotexniki qaydalara duumlzguumln riayət olunmalıdır Uzun illər boyu mədəni bitkilər altında istifadə

olunan torpaqlar bir muumlddət dincə qoyulmalıdır Lakin Muxtar Respublikanın bəzi təsərruumlfatlarında

torpaqlardan eyni bitki altında uzun illər fasiləsiz olaraq istifadə olunur Bu da torpaqların fıziki kimyəvi

xuumlsusiyyətlərini pisləşdirir və bitkilərin məhsuldarlığını ilbə-il aşağı duumlşməsinə səbəb olur

İrriqasiya eroziyası Mənfı antropogen amillərindən biri də nəzarətsiz suvarma nəticəsində torpaqlarda

baş verən irriqaiya eroziyasıdır Bu proseslər nəticəsində torpaqlarm uumlst muumlnbit hissəsi yuyularaq dərin

şırım və yarğanlar yaranaraq torpaqlar yararsız hala duumlşuumlr İkinci bir tərəfdən nəzarətsiz buraxılan bu sular

axmaz yerlərə toplanaraq bataqlıqlar yaradır Irriqasiya eroziya və bataqlıqlaşma proseslərinə Muxtar

Respublikanm Babək və Şərur rayonlarının duumlzənlik zonasında yerləşən bir neccedilə təsərruumlfat sahələrində

muumlşahidə olunur

Nəticə

Yuxarıda verdiyimiz məlumatlara əsasən Naxccedilıvan MR-nın arid duumlzənliklərində səhralaşma prosesinin

inkişafı təsvir edilmişdir Bu inkişaf dinamikasına baxılarsa gələcəkdə səhralaşma prosesinin daha geniş

ərazilərə yayilma ehtimalının boumlyuumlk olduğu nəzərə ccedilarpır Bunun qarşısının alınması uumlccediluumln səhralaşma

prosesinə qarşı muumləyyən addımlar atılmalıdır Əsasda meşə zolaqlarının sahəsi artırılmalı və antopogen təsirə

boumlyuumlk oumllccediluumldə məruz qalmış ərazilər muumləyyən edilərək həmin ərazilərdə rekultivasiya işləri aparılmalıdır

Ədəbiyyat

1 Muumlseyibov MA 1986 2003

2 Quliyeva SY 2011

3 Əlizadə EK Quliyeva SY və b 2014

4 Salmanov MƏ 1993

DOI 10367192707-11462412200266-68

Səlim Qulu oğlu Əsədov Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant

Asadoffs232gmailcom

KUumlR CcedilAYININ SƏVİYYƏ TƏRƏDDUumlDUuml BOumlHRANINDA QLOBAL İQLİM

DƏYİŞMƏLƏRİNİN BİR AMİL KİMİ TƏDQİQİ

Accedilar soumlzlər kənd təsərruumlfatı iqlim dəyişmələri Kiccedilik Qafqaz temperatur ccedilayların qidalanması

Researched of global climate change as a factor in the level fluctuation crisis of the Kura River

Summary

The problem of water shortage in the Kura River basin was explained in the topic Turkey Georgia Iran

Armenia and Azerbaijan are located in the catchment area of the Kura River Human activity causes great

damage to the Kura However we mustnrsquot forget that climate change is one of the major factor influencing

this A number of regions of the Aran economic region have already faced tragedy

Key words agriculture climate change Lesser Caucasus temperature feeding rivers

Giriş

Oumllkə ərazisində yeruumlstuuml suların əsas ehtiyatları ccedilaylarda cəmlənib Respublikanın ccedilay şəbəkəsi 8350-dən

ccedilox ccedilaydan ibarətdir ki bunlardan 2 ccedilayın uzunluğu 500 km-dən ccedilox 22 ccedilayın uzunluğu 101-500 km

arasında 324 ccedilayın uzunluğu 11-100 km arasındadır əksər ccedilayların uzunluğu isə 10 km-dən azdır Kuumlr ccedilayı

Cənubi Qafqazın həmccedilinin Azərbaycanın əsas şirin su təminatcısıdır Kuumlr ccedilayı Tuumlrkiyənin Guumlrcuumlstanın və

Azərbaycanın ərazisindən axır və Neftccedilala rayonu ərazisində Xəzərə toumlkuumlluumlr Ccedilayın uumlmumi sutoplayıcı

sahəsi 188000 kmsup2-dir Azərbaycanın ərazisinə bu sahənin 58000 kmsup2-ri və ya 31-i aiddir

Əsas hissə

Kuumlr houmlvzəsinin uumlmumi su ehtiyatları 259 kmsup3 təşkil edir Bunun 168 kmsup3 -i Kuumlruumln oumlz houmlvzəsində qalan

91 kmsup3 -isə Araz houmlvzəsində formalaşır Kuumlruumln oumlz houmlvzəsində (Araz houmlvzəsi nəzərə alınmadan) formalaşan

su ehtiyatlarının 939 kmsup3 -i Guumlrcuumlstanın 46 kmsup3 -i Azərbaycanın və 154 kmsup3 -i Ermənistanın payına duumlşuumlr

Xəritə-sxem1 Kuumlr ccedilayının sutoplayıcı houmlvzəsi

Respublikanın ccedilay sistemi uumlccedil qrup ccedilaylardan ibarətdir transsərhəd sərhəd və yerli ccedilaylar Respublikanın

ikinci boumlyuumlk ccedilayı və Kuumlr ccedilayının sağ qolu olan Araz ccedilayı Tuumlrkiyənin ərazisindən başlayır həmccedilinin Tuumlrkiyə

ilə Ermənistan arasında Tuumlrkiyə ilə Azərbaycan arasında İran ilə Azərbaycan arasında həmsərhəd ccedilaydır

Arazın uumlmumi sutoplayıcı sahəsi 102000 kmsup2-dir Azərbaycanda bu sahənin 18740 kmsup2-i və ya 18-i

yerləşir Kuumlr ccedilayına Ermənistan Guumlrcuumlstan və Azərbaycan ərazisindən ccediloxlu sayda qollar birləşir Bunlardan

bəziləri əhəmiyyətinə oumllccediluumllərinə goumlrə fərqlənir bunlara Araz Qanıx Qabırrı Ağstafaccedilay Xramccedilay Debed

və s aiddir

Kuumlr ccedilayının sutoplayıcı houmlvzəsində 11 milyondan ccedilox insan yaşasır Bu əhalinin guumlndəlik həyatında

təsərruumlfat işləri enerji təhcizatı və digər infrastruktur məsələlərində Kuumlr ccedilayı oumlnəmli rol oynayır Tuumlrkiyə

ərazisində kənd təsərruumlfatı Guumlrcuumlstan ərazisində kənd təsərruumlfatı enerji şirin su ehtiyatı kimi istifadə edilir

Azərbaycan Respublikası uumlccediluumln isə ccedilay daha əhəmiyyətlidir İlk oumlncə Gəncə - Qazax Aran Abşeron iqtisadi

ndash coğrafi rayonlarında istehlak edilən əsas şirin su mənbəyidir Bundan əlavə 745 000 ha ərazi kanallar və

digər texniki infrastrukturlar vasitəsi ilə intensiv suvarılır Aran iqtisadi ndash coğrafi rayonu oumllkənin əsas

bitkiccedililik rayonudur və suvarılma əkinccedililiyinə əsaslanır Bundan əlavə Kuumlr ccedilayı və onun qollarında su

anbarları SES-lər vardır bu oumlz noumlvbəsində Kuumlruumln yetərincə su toplamamasına və aşağı axında suyun kəskin

azalmasına səbəb olur Uumlmumən Kuumlruumln sutoplayıcı houmlvzəsində yerləşən 5 oumllkənin hər biri Kuumlruumln bioloji

muumlxtəlifliyinə saflığına ziyan vurulmasına və səviyyə tərədduumlduumln kəskin dəyişməsinə səbəb olmuşdur Kuumlr

ccedilayında suyun şəffaflığı suyun tərkibində zərərli maddələrin ccediloxluğu səviyyəsinin aşağı duumlşməsi bioloji

muumlxtəlifliyinin təhluumlkə altında qalması və bir neccedilə muumlhuumlm problemləri vardır Bu problemlər başlıca olaraq

insanların şuumlurlu və şuumlursuz şəkildə etdiyi davranışlardan yaranır Bundan əlavə bu proseslərə təbii

amillərdə təsir edir Bunlardan başlıcası ərazidəki iqlim dəyişikliyi və atmosfer prosesləridir 2020-ci ilin

Iyun-Iyul aylarında Kuumlr ccedilayının aşağı axınında su səviyyəsi kəskin şəkildə enmişdir Azərbaycanın Aran

rayonları əsasəndə Neftccedilala Salyan rayonlarında ciddi su ccedilatışmamazlığı yaşanmışdır Neftccedilala rayonu

sakinləri iccedilməli su problemi yaşayıblar Əhalinin əsas məşğuliyyəti bitkiccedililik və heyvandarlıq olan bu

rayonlarda əkin əraziləri vaxtında suvarılmamış təsərruumlfat heyvanları susuz qalmış və ya ccedilirkli mənbələrdən

qidalanmışdılar Boumlhran daha da qabarmış və nəhayətində Kuumlruumln deltasında Xəzərin suları ccedilayın daxili

hissələrinə doğru irəliləmişdir (20 km-dən ccedilox) Bildiyinimiz kimi şor su istifadə uumlccediluumln yararsızdır Kuumlr

ccedilayında suyun azalma səbəblərindən biridə Araz ccedilayının su qıtlığı yaşaması və suyun su anbarlarında

toplanmasıdır Buumltuumln bu proseslərin uzun muumlddətli gedən prosesin nəticəsidir

Şəkil1 Kuumlr ccedilayı (Neftccedilala Iyul2020)

Kuumlr ccedilayı və onun qollarının mənbəyindən mənsəbinə doğru axdığı ərazilərə nəzər salsaq boumlyuumlk və

muumlrəkkəb relyef muumlxtəlifliyin goumlrərik Bu muumlxtəliflik ərazinin iqliminin yaranmasında rol oynayır Kuumlruumln

qolları yağış qar-buzlaq yeraltı sularla qidalanır və Kuumlruumln bol sulu olduğu doumlvr May ayıdır Bəzi illərdə bu

doumlvr daşqınlarla yadda qalıb

Xəritə-sxem 2 Cənubi Qafqazda orta illik yağıntıların miqdarı (mm-ilə) Xəritə-sxemlərdən goumlruumlnduumlyuuml

kimi istilik və ruumltubət huumlnduumlrluumlyə goumlrə dəyişir Ermənistan və Guumlrcuumlstan respublikaları su ehtiyatları ilə daha

yaxşı təmin olunmuşdur Lakin qlobal istiləşmə ilə vəziyyət muumlrəkkəbləşir Meteoroloji stansiyaların

goumlstəricilərinə goumlrə Ermənistan ərazisində 1935-ci ildən 2009-ci ilə qədər orta illik temperatur 085ordmC

Azərbaycan ərazisində 1880-ci ildən 2009-ci ilə qədər orta illik temperatur 06ordmC Guumlrcuumlstan ərazisində

1906-cı ildən 1995-ci ilə qədər orta illik temperatur 01ordm-05ordm C artıbdır1 Son 10 illikdə orta illik temperatur

dərəcəsi ekstrim isti guumlnlərin sayı daim artmışdır Orta illik yağıntıların miqdarı Kuumlr-Araz dağ arası

ccediloumlkəkliyində 143 Gəncə-Qazax rayonunda 177 Naxccedilıvanda isə 171 normadan aşağıdır İstixana

effektli qazların miqdarı hər 3 oumllkədə artışdadır buna sənaye (kimya neft-kimya əlvan metallurgiya)

nəqliyyat vəs səbəb olmuşdur Qlobal istiləşmə yalnız su qıtlığı yaratmır bundan əlavə qar-buzlaqların

vaxtından əvvəl əriməsi boumlyuumlk daşqınlara yol accedila bilər

Nəticə

Statistika və goumlstəricilərdən goumlruumlnduumlyuuml kimi Kuumlr ccedilayında bundan sonrada səviyyə tərədduumlduuml

yaşanacaqdır Bundan ən ccedilox Azərbaycan Respublikası zərər goumlrəcəkdir Regiondakı geosiyasi vəziyyətin

gərgin olması və dostluq əlaqələrin zəif olması bu problemin həllində ortaq nəticəyə gəlməyə imkan vermir

Əsasən Guumlrcuumlstan və Ermənistan respublikaları laqeydlik nuumlmayiş elətdirirlər Son 30 ildə qlobal iqlim

dəyişmələri istiləşməyə doğru oumlzuumlnuumln ən yuumlksək goumlstəricilərini almışdır Bu hadisələr Qafqazdan yan

keccedilməyibdir Boumlyuumlk və Kiccedilik Qafqazda qar və buzlaqlar kəskin şəkildə ərimişdir Ccedilox illik donuşluq sahələri

kiccedililmişdir Kuumlr oumlz qolları ilə birlikdə houmlvzəsində yaşayan insanlar uumlccediluumln həyatı oumlnəm daşıyır Su

ccedilatışmamazlığa goumlrə ccedilaylar uumlzərində ccedilox sayda su anbarları yaradılmışdır bu səbəbdən Kuumlr ccedilayı azsulu

doumlvruumlndə yetərincə qidalanmır Bu biokuumltlənin azalmasına səbəb olur Digər tərəfdən su kanalları vasitəsi ilə

Kuumlr və onun qollarında torpaq suvarılmasında istifadə edilir Boumlyuumlk Qafqazın cənubundan axan ccedilaylar yay

aylarında Kuumlrə ccedilatmamış quruyur Buna misal olaraq Ağsuccedilay Tuumlryanccedilay Goumlyccedilay vəs goumlstərmək olar

Noumlvbəti illərdə səviyyənin enməsi guumlman edilirUumlmumən Kuumlr-Araz ovalığında və Kuumlr ccedilayının ətraf

ərazilərində quraqlıq kəskinləşəcək Ccedilox az miqdarda qalan Tuğay meşələrinin tamamı ilə yox olma

təhluumlkəsi var Kuumlruumln axmazlarında yaranan Ağgoumll Sarısu goumlllərinin Kuumlr ccedilayı ilə əlaqəsi kəsilmişdir Buna

goumlrədə goumlluumln aynasının sahəsi ciddi şəkildə azalmışdır

Ədəbiyyat

1 Ccedilayların bərpası və ekoloji axım - FƏİmanov RAİsmayılov AANuriyev ndash 2019

2 Second Assessment of Transboundary Rivers Lakes and Groundwaters in the UNECE region 2011

3 Climate Change and Security in the South Caucasus - The Environment and Security Initiative (ENVSEC)

4 UNDP - Transboundary diagnostic analysis ndash update 2013

5 Agriculture Development in the central Asia regional economic cooperation program member countries ndash

Asia Developmet Bank ndash 2019

6 Climate Change in the South Caucasus - The Environment and Security Initiative (ENVSEC)-2011

1 The Environment and Security Initiative (ENVSEC) - Climate Change in the South Caucasus (2011)

DOI 10367192707-11462412200269-71

Rauf Vahid oğlu Həsənov Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant Hesenovrauf90gmailcom

GƏNCƏ-QAZAX İQTİSADİ COĞRAFİ RAYONUNUN SƏNAYESİNİN SƏCİYYƏSİ

VƏ QIZIL SƏNAYESİNİN İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ

Accedilar soumlzlər sənaye sahələri Gəncə-Qazax inkişaf prespektivləri təbii ehtiyyatlar qızıl ehtiyyatı

Ganca-the characteristic of the industry of the Gazakh economic

geographical region and the development of the gold industry

Summary

Ganca-Gazakh economic geographical region industry and gold industry development prespires were

discussed on the topic The industrial enterprises established for the extraction and use of reserves are

divided into relevant areas and carry out various processing and production processes At the same time it is

aimed to carry out new research for the development of these industrial areas in the Ganca-Gazakh economic

geographical region and to ensure the acceleration of development by evaluating the Presps Development

lines of gold and other industries

Key words industrial sectors Ganja-Gazakh development prespektivs natural resources gold reserves

Giriş

Gəncə-Qazax iqtsadi rayonu Ağstafa Daşkəsən Gədəbəy Goranboy Goumlygoumll Qazax Samux Şəmkir

Tovuz inzibati rayonlarını Gəncə və Naftalan kimi şəhərləri əhatə etməklə Azərbaycanın qərbində

yerləşir İqtisadi rayon şərqdən Aran şimal-şərqdən Şəki-Zaqatala şimaldan Guumlrcuumlstanın Kaxeti ilə

şimal-qərbdən Guumlrcuumlstanın Aşağı Kartli Borccedilalı cənubdan Kəlbəcər-Laccedilın Qərbi Azərbaycanın Goumlyccedilə

mahalı cənubdan və qərbdən Qərbi Azərbaycanın Tavuş boumllgəsi ilə qonşudur Mineral yataqlarının və

daha da ccedilox qızılın olması həmişə regional iqtisadiyyatın inkişafına həlledici təsir goumlstərir Oumllkə

sənayesini qızılla təmin etməklə yanaşı eyni dərəcədə vacib bir funksiyanı-bu boumllgələrdə sosial-iqtisadi

vəziyyəti yaxşılaşdırmaq uumlccediluumln dizayn edilmişdir

Əsas Hissə

İqtisadiyyatın muumlxtəlif sahələrinin işlərinin və xidmətlərinin UumlDM-ə təsirini və onlar arasındakı

əlaqəni qiymətləndirmək bu sahələrin iqtisadi inkişaf proqnozlarını hesablamaqda ekonometrik

modellərdən istifadə etmək həmişə Coğrafların və iqtisadccedilıların əsas vəzifəsi hesab edilmişdir Mədən

sənayesində qızıl istehsalı iqtisadi fəaliyyət kimi UumlDM artımına təsir goumlstərdiyindən bu goumlstəricilər

arasındakı əlaqəni qiymətləndirmək və inkişaf perspektivlərini muumləyyənləşdirmək xuumlsusilə vacibdir

Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunun ən inkişaf etmiş və oumlnəmli şəhəri Gəncədir Gəncə şəhərində coxlu

sayda istehsalat obyektləri tikilmiş və yenidən qurulmuşdurOnlardan biri Gəncə Aliminum zavodu

kompleksi ən yuksək texnoloji ekoloji və keyfiyyət standartlarina cavab verir Burada həmccedilinin Pelet

zavodu və Polad Kompleksinin və ldquoDRİrdquo zavodunun tikintisinə 630 milyon dollar həcmində investisiya

yonəldilmis və 5 mindən cox yeni is yerlərinin yaranmasinaGəncə şəhəri və ətraf rayonlari sakinlərini

işlə təmin etmişdir ldquoGəncə Əlvan Metal emalırdquo ASC-də istehsal guumlcuuml 2 min ton olan horizontal basqı

guumlcuumlnə malik presin qrulması burada Aliminum və Mis prokatını boru və ccedilubuq vəziyyətində istənilən

oumllccediluuml və formada istehsal etmək imkani yaratmışdır

Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunun zəngin təbii ehtiyyatlara malik rayonlarindan biri Gədəbəy

rayonudur Bu rayon ərazisi Mis Dəmir filizi ən əsas da Qızıl yataqlarınin yerləşdiyi zonadır Heccedil kimə

sirr deyil ki qızıl hasilatı əhəmiyyətli bir boumlyuumlmə potensialına malik olduğu uumlccediluumln Azərbaycanın ən

perspektivli sahələrindən biridir Oumllkədə proqnozlaşdırılan qızıl ehtiyatları təsdiq edilmiş ehtiyatlardan uumlccedil

dəfədən ccediloxdur ki bu da boumlyuumlk kəşf edilməmiş ərazilərin olması ilə yanaşı suumlbut edilmiş ehtiyatların

həcmində və qızıl hasilatında boumlyuumlk bir potensial olduğunu goumlstərir Tədqiqatın məqsədi Azərbaycan

Respublikasında qızıl mədən sənayesinin inkişaf perspektivlərini və buumltoumlvluumlkdə oumllkə iqtisadiyyatının

sabitliyinə təsir goumlstərmə dərəcəsini və qızılın qazıldığı boumllgəni ayrıca muumləyyənləşdirmək uumlccediluumln elmi

əsaslandırılmış proqnozlar hazırlamaqdır

Son tədqiqatların və nəşrlərin təhlili Qızıl yataqlarının və digər təbii ehtiyatların rasional inkişafı hər

zaman xarici və yerli alimlərin və praktiklərin diqqət mərkəzində olmuşdur Muumlxtəlif nəsillərdən olan

geoloqlar Kiccedilik Qafqaz da daxil olmaqla Azərbaycanda qızıl yataqları ilə məşğul idilər Ancaq qeyd

etmək lazımdır ki oumllkə uumlccediluumln nisbətən gənc bir sənaye olduğu uumlccediluumln qızıl mədən sənayesinin inkişafı hələ

də Azərbaycanın iqtisadi ədəbiyyatında zəif əksini tapmışdır və bu məqalədə təqdim olunan təhlillərin

oumllkə uumlccediluumln elmi bir yeniliyi vardır Buna baxmayaraq qızıl hasilatı və təbii ehtiyatların iqtisadi

qiymətləndirilməsi ilə bağlı bəzi problemlər Azərbaycan iqtisadccedilılarının və xarici təcruumlbəccedililərinin

əsərlərində nəzərə alınmışdır Beləliklə Həsənli YG Musaev AF Yadigarov TA Ağayev Ş Bauer

V Samarskiy AA bu məsələlərin inkişafına oumlz toumlhfələrini verdilərYetərincə inkişaf etdirilməmiş nəzəri

və metodoloji baza qızıl mədən sənayesinin inkişafına mane olur məqsədyoumlnluuml və sistemli bir yanaşma

olmadığı təqdirdə təcruumlbə uumlccediluumln elmi cəhətdən əsaslandırılmış toumlvsiyələr vermir Halbuki Azərbaycan

uumlccediluumln qızıl ənənəvi olaraq yanacaq və enerji xammalı ilə yanaşı strateji mineralların ən prioritet və yuumlksək

likvidli noumlvlərindən biri olaraq qalır Mineral ehtiyatları doumlvlət buumldcəsinin formalaşmasında oumllkə

əhalisinin rifah halında və milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətində ən vacib amildir Qızılın inkişafı və

ccediloxalması neft və qazla birlikdə oumllkənin və boumllgələrinin davamlı iqtisadi boumlyuumlməsi uumlccediluumln sosial-iqtisadi

şərait yaradır Bu baxımdan iqtisadi sektorların balanslı inkişafının təmin edilməsində oumlzuumlnuumln qızıl

mineral ehtiyat bazasının rolu son dərəcə vacibdir

Beləliklə təbii sərvətlərdən tam və səmərəli istifadə sahibkarlıq subyektlərinin fəaliyyətinin

guumlcləndirilməsi dəyər zəncirinin buumltuumln sahələrində yeni yeniliklərin inkişafı elmi-texniki tərəqqinin

tətbiqi ilə yaşıl iqtisadiyyatın inkişafı uumlccediluumln əlverişli şəraitin yaradılması oumllkədə qeyri-neft sektorunun

davamlı inkişafının təmin edilməsi neft sektoru ilə qeyri-neft sektorunda ixrac artımına nail olmaq kənd

yerləri daxil olmaqla boumllgələrdə layiqli məşğulluq və gəlir imkanlarını genişləndirmək və sosial

təminatlarını yaxşılaşdırmaq boumllgələrin davamlı və tarazlı inkişafına səbəb olacaqdır

Məsələn Kaliforniyada sivilizasiya mərkəzlərindən boumlyuumlk və aşılmaz məsafələrdə yerləşən qızılın

kəşfi ABŞ-ın 19 əsrdə iqtisadi inkişafında muumlhuumlm rol oynadı Sənayenin əmanətlərin boumlyuumlk bankların

boumlyuumlməsinə dəmir yollarının inşasına duumlnya ticarətinin inkişafına təkan verdi Qərbdə və mərkəzi

boumllgələrdə geniş ərazilərin inkişafında ayrı-ayrı doumlvlətlərin və ərazilərin iqtisadi yaxınlaşmasında və

nəqliyyat şəbəkəsinin boumlyuumlməsində qızıl xuumlsusilə boumlyuumlk rol oynadı Azərbaycan kifayət qədər qızıl

ehtiyatı olan nadir oumllkələrdən biridir və bu səbəbdən iqtisadiyyatın işləməsi və inkişafı əsasən yataqlarının

səmərəli istismarından və hasil edilmiş metalın rasional istifadəsindən asılıdır Xuumlsusilə qızıl mineral

ehtiyatlarının moumlvcudluğu və inkişafı iqtisadiyyatın buumltuumln əsas sahələrinin inkişafını muumləyyənləşdirir

yeni iş yerlərinin accedilılmasına koumlmək edir və oumllkə iqtisadiyyatının yenilikccedili bir sosial-iqtisadi inkişaf

noumlvuumlnə keccedilməsi uumlccediluumln lazımi şərtləri formalaşdırır Beləliklə qızıl istehsalının Azərbaycanın UumlDM ilə

əlaqəsini goumlstərən belə bir analiz goumlstərir ki Azərbaycanın mədən sənayesində uumlmumi qızıl istehsalında

1 artım UumlDM-in 0171 artmasına səbəb olur

Gədəbəy bir-birinə inteqrasiya olunmuş mədənləri olan accedilıq mədəndir Şirkət ərazidə yerləşən Gadir

və Gədəbəy yatağından 50 km aralıdakı Qoşa yeraltı mədənlərində hasilatla məşğuldur Gədəbəy

ərazisində Uğur qızıl yatağı kəşf olunub və burada hesablanmış potensiala əsasən hasilat işləri

aparilmaqdadır

Nəticə

Gəncə-Qazax iqtisadi coğrafi rayonunun ərazisi gələcəkdə yeni muumləyyən hasilat və istehsal sahələrinin

yardılması uumlccediluumln prespektivlidir Gəncə avtomobil zavodunu inkişaf etdirərək yerli avtomobil istehsali

uumlzərində muumləyyən proyektlər verilməli ixtisasli kadr hazirlayaraq xaricdən gətirilən detallar əsasında

maşın yiğimi deyl sıfırdan maşın istehsal etdirilməlidirBeləliklə maşına olan tələbatı muumləyyən qədər

təmin etdirilməlidir Bundan əlavə Qazax və digər prespektivli ərazilərdə yeni sement və əhəng

zavodlarinin tikintisinə başlanılmalı və daxili tələbatı oumldəyərək bu məhsulu ixrac məhsuluna ccedilevirmək

istiqamətində layihələr uzərində işləmək lazımdır Qazax rayonunun Daşsalaxlı kəndindən ccedilıxarılan

Bentonit gildən geniş istifadə edərək və yeni muumləssələr yaratmaq lazımı avadanlıqların istehsalının

artırılması istiqamətində işlər goumlruumllməlidir Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda sənayeni inkişaf etdirərək

coxlu sayda iş yerləri accedilmaq və kənar rayonlarda Aqrar sektoru inkişaf etdirmək lazımdir Bu inkişaf

daxili miqrasiyanın istiqamətini Bakıdan muumləyyən miqdarda Gəncə-Qazax iqtisadi coğrafi rayonuna

youmlnəldəcəkdir Bu proses Bakıda olan sıxlığı azaldacaq və yeni sənaye şəhərini formalaşdıracaqdır

Yuxarıda deyilənlərin hamısı suumlbut edir ki oumllkənin boumllgələrindəki xammal bazası ərazilərinin rəqabət

qabiliyyətini və uumlstuumlnluumlyuumlnuuml muumləyyənləşdirir Ərazisində zəngin istismar olunan qızıl yataqları olduğu

Gəncə-Qazax iqtisadi boumllgəsinə gəlincə yuxarıdakı tədqiqatlar Azərbaycanın mədənccedilıxarma sənayesində

qızıl istehsalında 1 artımın Gəncə-Qazaxıstan iqtisadi boumllgəsində uumlmumi hasilatı 0337 artırdığını

bildirdi Elmi bir yenilik olaraq yuxarıdakı araşdırma iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun perspektivli

sahələrindən biri olaraq qızıl mədən sənayesini canlandırmaq uumlccediluumln bir seccedilim edən Azərbaycan

houmlkumətinin addımının sadiqliyini bir daha suumlbut edir Azərbaycan Respublikasını qızıl ehtiyatlarında

duumlnya liderlərinə aid etmək muumlmkuumln olmasa da ərazilərində həcminə goumlrə unikal olan bir sıra yataqlar

moumlvcuddur ki onların işlənməsi oumllkənin duumlnyanın ən uğurlu qızıl istehsalccedilılarından birinə ccedilevrilməsinə

imkan verəcəkdir Yaradılması muumlmkuumln olan sənaye sahələri burada xammala yaxın olacaq və nəqiliyyat

xərclərinin minimuma endirəcəkdir

Ədəbiyyat

1 Abbasov CR Azərbaycan Respublikasının İqtisadi və Sosial coğrafiyası Bakı 2005

2 ARRSİİ DP (2019) Azərbaycan Respublikası regionlarının 2019-2023-cuuml illərdə sosial-iqtisadi inkişafı

doumlvlət proqramı 84 s

3 Azərbaycanin İqtisadi və Sosial coğrafiyası VƏƏfəndiyev Bakı 2010

4 Həsənov TG İqtisadi-coğrafi rayonlaşdırma BDU nəşiriyyat Bakı 2012 245 s

5 Рышарб Г Экономическая география 2010

6 Желтиков ВП Экономическая география и регионалистика Учебноет посабие МАкадемичентр 2010

DOI 10367192707-11462412200272-74

Taleh Bəxtiyar oğlu Əliyev Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant

taleha789gmailcom

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ ŞİMAL RAYONLARINDA GOumlMRUumlK TƏSƏRRUumlFATI

FƏALİYYƏTİNİN İQTİSADİ-COĞRAFİ TƏHLİLİ

Accedilar soumlzlər goumlmruumlk xidməti goumlmruumlk komitəsi iqtisadiyyat inkişaf mexanizmlər

Economic-Geographical Analysis of the Activity of Customs institutions in the

Northern Regions of the Republic of Azerbaijan

Summary

The customs service in Azerbaijan has an excellent legal framework and developed infrastructure At the

same time the countrys state customs service protects the economic interests and security of the country in

the field of land air and sea routes and seriously combats smuggling Trying to build its activities in this

field at the level of modern requirements our country has expanded cooperation in recent years by

establishhing business relations with foreign customs systems protecting economic security sovereignty

and interests of the republic in accordance with national customs legislation world economic integration and

state budget revenues Plays an important role The fact that the regions in the northern part of the country

are bordered by an economically developed country such as Russia and have long-standing customs ties in

turn supports the development of this sector in the country

Key words customs service customs committee economy development mechanisms

Giriş

Azərbaycanın XXI əsrə yaxın doumlvrdə muumlstəqillik əldə etməsi onun inkişaf tarixində yeni bir mərhələnin

başlanğıcı hesab edilir Milli sərvətimiz hesab edilə biləcək muumlstəqilliyimizin bərqərar edilməsi uumlmummilli

lider Heydər Əliyevin uzaqgoumlrən siyasəti nəticəsində duumlnya doumlvlətləri arasında oumllkəmizin oumlzuumlnə layiqli yer

almasında muumlhuumlm əhəmiyyət kəsb etmişdir

1990-cı illərdən Azərbaycanın yuumlksələn xətlə inkişaf prosesinin təmin edilməsində oumllkədə aparılan uğurlu

goumlmruumlk siyasəti də muumlhuumlm rol oynamışdır Belə ki Azərbaycanda qısa bir doumlvr ərzində goumlmruumlk işinin

təkmilləşdirilməsi ayrı-ayrı goumlmruumlk orqanlarının moumlhkəmləndirilməsi uumlmumduumlnya goumlmruumlk siyasəti

prinsiplərinə inteqrasiya etməsi istiqamətində uğurlu yol izlənilmişdir

Hər bir oumllkədə olduğu kimi Azərbaycan Respublikasının da doumlvlətccedililiyi sərhəddən başlayır Belə ki

istənilən oumllkənin muumlkəmməl siyasətinin əsas konturları elə sərhəd prinsipləri ilə muumləyyən edilir

Azərbaycanın daim artan nuumlfuz dairəsi goumlmruumlk orqanlarında əldə edilən uğurların təminatccedilısı olmuş hər

zaman doumlvlətin milli maraqlarını əldə prioritet tutanəhalinin iqtisadi təhluumlkəsizliyinin təmin edilməsinə

ccedilalışan bir orqan kimi formalaşmasında əvəzolunmaz rol oynamışdır

Etibarlı goumlmruumlk xidmətlərinin təşkili hər zaman doumlvlətccedililiyin muumlhuumlm komponentlərindən biri hesab edilir

Azərbaycan doumlvlətinin iqtisadi strategiyasının tərtib edilməsi və həyata keccedilirilməsində doumlvlətccedililik təməlinin

daha da moumlhkəmləndirilməsində goumlmruumlk xidmətləri oumlnəmli xarakter daşıyır

Azərbaycan duumlnyanın ən qədim tarixə və zəngin mədəniyyətə sahib olan məmləkətlərindən bəşəriyyətin

ən qədim yaşayış məskənlərindən biri hesab edilir Avropanı Asiya ilə birləşdirən məşhur laquoİpək Yoluraquonun

Azərbaycan ərazisindən keccedilməsi Şərqlə Qərb və Cənubla Şimal rayonları arasında ticarət karvanlarının bir

məkanda qovuşması nəticəsində bu oumllkədə ticarət və sənətkarlıq yuumlksək səviyyədə inkişaf etmişdir

Orta əsrlərə aid tarixi mənbələr bird aha goumlstərir ki Azərbaycanda xarici ticarət əlaqələrinin ccedilox qədim

tarixi vardır Belə ki hələ IX yuumlzillikdə Azərbaycanda artıq goumlmruumlk vergiləri tətbiq edilirdi

Səfəvilər doumlvlətinin hakimiyyəti doumlvruuml goumlmruumlk tarixinin ən parlaq səhifələrindən biri hesab edilir XVIII

əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərinə qədər yəni Azərbaycanın Ccedilar Rusiyası tərəfindən işğal edilmədən oumlncə

burada həmccedilinin oumllkənin şimal boumllgələrində sərbəst vergi və goumlmruumlk siyasəti həyata keccedilirilirdi Rusiyanın

bu ərazilərə marağının artması XIX yuumlzillikdə regionda formalaşmış gərgin ictimai-siyasi vəziyyət Şimali

Azərbaycan boumllgəsinin Rusiyaya birləşdirilməsi ilə nəticələndi və bununla da Rus imperiyası oumlz iqtisadi

sərhədlərini cənuba doğru xeyli genişləndirmiş oldu Bakı şəhərində goumlmruumlkxana Rusiya İmperatoru I

Aleksandr tərəfindən Rusiya İmperiyası Senatına 25 yanvar 1807-ci ildə təqdim edilmiş laquoBakı şəhərində

goumlmruumlkxananın təsis edilməsi barədəraquo Fərmanla yaradılmış və Həştərxan goumlmruumlk dairəsinin tərkibinə daxil

edilmişdi Sonralar Azərbaycanda Astara və Culfa goumlmruumlk məntəqələri də yaradılmışdı

Azərbaycan Xalq Cuumlmhuriyyəti yaradıldıqdan sonra oumllkə rəhbərliyi goumlmruumlk işinin təşkili və idarə

edilməsi sahəsində muumləyyən tədbirlərin həyata keccedilirilməsinə qərar vermişdir Cəmi 23 ay moumlvcudluğunu

qoruyub saxlayan muumlstəqil Azərbaycan doumlvlətinin digər muumlhuumlm fəaliyyət sahələrində olduğu kimi goumlmruumlk

işinin inkişafı da tamamlanmadan qaldı

Azərbaycan Respublikası oumlz suverenliyini yenidən bərpa etdikdən sonra 1992-ci il yanvarın 30-da

Azərbaycan Respublikası Goumlmruumlk Komitəsinin əsası qoyuldu Oumllkə ərazisində yaranmış gərgin siyasi

vəziyyət goumlmruumlk xidmətinin fəaliyyətinə də oumlz mənfi təsirini goumlstərirdi Yarandığı ilk zamanlardan milli

goumlmruumlk sisteminin fəaliyyəti həmin mənfi təsirlərlə irəli getmək yerinə guumlnuuml-guumlndən zəiflədi Bu

geriləmənin əsas səbəbi qeyri-peşəkar kadrlar sovetlərdən qalma goumlmruumlk qanunları və prinsipləri koumlhnə

inzibati binaların qalması heccedil bir texniki vəsaitləri belə olmayan keccedilid məntəqələri - buumltuumln bunlar o doumlvruumln

gerccediləklikləri hesab edilir [2]

1993-cuuml ildə respublika rəhbəri kimi xalq tərəfindən seccedililən Ulu Oumlndər Heydər Əliyev muumlstəqil

Azərbaycanın yeni inkişaf mərhələsinin əsasını qoydu 1995-ci ilin yanvarında Azərbaycan Respublikası

Prezidenti yanında geniş tərkibdə keccedilirilən muumlşavirədə Doumlvlət Goumlmruumlk Komitəsinin fəaliyyətə başlaması

muumlzakirə edildi Doumlvlət Goumlmruumlk Komitəsinin fəaliyyətini və yol verilmiş noumlqsanları təhlil edən Azərbaycan

Prezidenti Heydər Əliyev oumlz toumlvsiyələrini verərək qeyd etdi ki biz elə bir goumlmruumlk orqanı

formalaşdırmalıyıq ki o xarici-iqtisadi əlaqələrimizdə oumlz yerini tutsun iqtisadi sahənin inkişafına xidmət

etsin muumlstəqil Azərbaycanın nuumlfuzunun yuumlksəldilməsinə oumlz toumlhfəsini versin

Prezident Heydər Əliyevin sərəncamına əsasən 1997-ci ildən 30 yanvar tarixi goumlmruumlkccediluumllərin peşə

bayramı guumlnuuml kimi qeyd edilir Bu Ulu Oumlndərin bu orqanın fəaliyyətinə verdiyi ccedilox yuumlksək dəyərin

nuumlmunəsi hesab edilir

Azərbaycanda goumlmruumlk işinin moumlhkəm təməllərlə inkişaf etdirilməsinə boumlyuumlk məsuliyyət hissi ilə yanaşan

və həmin sistemin təkamuumll prosesi ilə duumlnya standartları səviyyəsinə ccedilatdırılmasının əhəmiyyətini anlayan

Doumlvlət Goumlmruumlk Komitəsinin ən sadə əməkdaşından rəhbərlik səviyyəsinə qədər hər birinin gərgin əməyi və

xidmətləri əvəz edilməzdir

Azərbaycanda bu guumln də Doumlvlət Goumlmruumlk Komitəsi qonşu oumllkələrlə də əməkdaşlıq əlaqələrini daha da

artırmaqdadır Belə ki Bakı şəhərinə bir neccedilə il oumlncə səfər etmiş Rusiya Federasiyası Ural Goumlmruumlk

İdarəsinin nuumlmayəndələrindən ibarət heyətə Doumlvlət Goumlmruumlk Komitəsinin iş fəaliyyəti və yerli goumlmruumlk

orqanları haqqında ətraflı məlumat verilmiş oumllkənin xuumlsusən şimal zonalarında yerli istehsalla məşğul

muumləssisələrə səfərlər təşkil olunmuşdur [1 23]

Bakıya səfəri zamanı DGK rəhbərliyi ilə keccedilirilən goumlruumlşlərdə qarşılıqlı maraq yaradan bir sıra məsələlər

ətrafında muumlzakirələr fikir muumlbadiləsi aparılmış və perspektiv moumlvzular muumlzakirə edilmişdir

Bundan başqa ldquoAzərbaycan Respublikası Doumlvlət Goumlmruumlk Komitəsi və Monqolustan Baş Goumlmruumlk İdarəsi

arasında kadrların peşəkar hazırlığı və ixtisasının artırılması sahəsində əməkdaşlıq haqqında ldquoProtokolrdquo un

muumlddəalarının reallaşdırılması ilə əlaqədar olan təlim xarakterli iş birliyi də baş tutmuşdur Bu Azərbaycanın

xarici goumlmruumlk əlaqələrində muumlhuumlm işlər goumlrduumlyuumlnuumln bariz nuumlmunəsi hesab edilə bilər

Eyni zamanda Azərbaycanın goumlmruumlk əməkdaşları da oumlz noumlvbəsində bir sıra inkişaf etmiş Avropa

oumllkələrinin goumlmruumlk xidmətləri və bilikləri ilə təcruumlbə muumlbadiləsi aparmışlar Bu xarici təcruumlbənin

oumlyrənilməsi və faydalı məqamların oumllkə səviyyəsində tətbiq edilməsi uumlccediluumln muumlhuumlm əhəmiyyət kəsb edir

Bu istiqamətdə goumlruumllən ən vacib işlərdən biri də goumlmruumlk xidməti əməkdaşlarının yeni Goumlmruumlk

Məcəlləsinin hazırlanması ilə bağlı Avropa İttifaqından olan ekspertlərlə keccedilirdiyi bir sıra goumlruumlşləri

olmuşdur Doumlvlət Goumlmruumlk Komitəsi əməkdaşlarının və Avropalı ekspertlərin qarşılıqlı fikir muumlbadiləsi və

araşdırmaları ilə 1 yanvar 2012-ci il tarixindən quumlvvəyə minən yeni Goumlmruumlk Məcəlləsində goumlmruumlk

prosedurlarının daha da sadələşdirilməsi biznes muumlhitinin yaxşılaşdırılması və uumlmumilikdə goumlmruumlk

qanunvericiliyinin Avropa standartlarına uyğunlaşdırılması oumlz əksini tapmışdır

Yuxarıda qeyd olunan tədbirlər və goumlruumlşlərlə yanaşı onu da vurğulamaq lazımdır ki goumlmruumlk xidməti

əməkdaşları biznes-goumlmruumlk əlaqələrinin o cuumlmlədən sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi goumlmruumlk

prosedurlarının nisbətən sadələşdirilməsi huumlquq-muumlhafizə tədbirlərinin artırılması qaccedilaqmalccedilılıq hallarının

aradan qaldırılması və xuumlsusilə narkotik məhsulların qanunsuz doumlvriyyəsinə qarşı muumlbarizə ilə bağlı təcruumlbə

muumlbadiləsi istiqamətində bir ccedilox xarici oumllkələrə işguumlzar səfərlər təşkil etmiş və səmərəli goumlruumlşlər həyata

keccedilirmişlər

Azərbaycan goumlmruumlk xidmətinin duumlnyanın bir sıra inkişaf etmiş beynəlxalq qurumları və xarici doumlvlətlərin

goumlmruumlk idarələri ilə əməkdaşlığının moumlhkəmlənməsi goumlmruumlk işi sektorunda muumlhuumlm əhəmiyyət daşıyan

tədbirlərin Azərbaycan Respublikasında təşkil olunmasına şərait yaratmışdır

Azərbaycan Respublikasında doumlvlət muumlstəqilliyinin bərpasının 20-ci ildoumlnuumlmuumlnə həsr olunmuş - goumlmruumlk

xidmətində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi uumlzrə ldquoElektron goumlmruumlk xidmətləri

gələcəyə baxışrdquo moumlvzusunda keccedilirilən III beynəlxalq elmi-praktiki konfransı keccedilirilmişdir Azərbaycan

Respublikası Doumlvlət Goumlmruumlk Komitəsi və Rusiya Federasiyası Federal Goumlmruumlk Xidmətinin birgə təşkil

etdikləri bu tədbirdə başlıca məqsəd goumlmruumlk işində informasiya sistemləri və informasiya texnologiyalarının

tətbiqi təcruumlbəsinin mənimsənilməsi və goumlmruumlk xidmətində informasiya texnologiyalarının tətbiqi sahəsində

inkişaf perspektivlərinin muumləyyən edilməsi olmuşdur [6]

Hazırda duumlnyada moumlvcud olan muumlhuumlm qlobal problemlərdən biri də narkotik vasitələrin qanunsuz

doumlvriyyəsinin təşkili və bu problemin goumlmruumlk sahəsinə goumlstərdiyi mənfi təsirlərdir Gənc nəsillərə təhluumlkə

yaradan bu bəlaya qarşı duumlnya oumllkələrinin aidiyyəti qurumlarında olduğu kimi Azərbaycanda da bu sahədə

beynəlxalq əməkdaşlığa muumlraciət etməklə genişmiqyaslı tədbirlər həyata keccedilirilməkdədir

Nəticə

Nəticə etibarilə goumlmruumlk siyasəti xarici əlaqələrdə olduğu kimi iqtisadiyyatın moumlhkəmlənməsinə və

genişlənməsinə xidmət edir Duumlnyanın inkişaf etmiş oumllkələrin goumlmruumlk xidmətləri və aidiyyəti beynəlxalq

təşkilatları ilə qarşılıqlı əməkdaşlığının təşkili Azərbaycan goumlmruumlk sisteminin uğurlu gələcəyindən xəbər

verir Azərbaycan Respublikası Doumlvlət Goumlmruumlk Komitəsi Uumlmumduumlnya Goumlmruumlk Təşkilatına 1992-ci ilin iyun

ayından uumlzv qəbul edilmişdir Eyni zamanda Doumlvlət Goumlmruumlk Komitəsi 1999-cu ildən UumlGT-nin Maliyyə

Komitəsində 2000-ci ildən isə UumlGT-nin ali orqanı-Siyasi Komissiyasında 2002-ci ildən isə Goumlmruumlk

Əməkdaşlıq Komitəsində təmsil olunmuşdur

Bir soumlzlə əsası uumlmummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan və onun diqqət və qayğısı ilə

doumlvlət muumlstəqilliyimizin əsas atributlarından birinə ccedilevrilmiş goumlmruumlk xidmətinin Azərbaycan Prezidenti

İlham Əliyevin rəhbərliyi altında daha da inkişav etdiyini qeyd etmək olar

Ədəbiyyat

1 Azərbaycan-Rusiya sənədlərinin imzalanması mərasimi [ticari-iqtisadi texniki və mədəni əməkdaşlıq

haqqında saziş] Azərbaycan -2006

2 Azərbaycan Respublikasının Qanunu Goumlmruumlk tarifi haqqında Bakı 1995

3 Fərzəlibəyli İA ldquoBeynəlxalq Ticarətrdquo Bakı 2001

4 Heydərov KF ldquoGoumlmruumlk əsasları təşkili və texnologiyasırdquo Cild 1 Bakı - 1998

5 httpscustomsgovazazkomitetarix

6 httpscustomsgovazazfaydalixeberler502_

DOI 10367192707-11462412200275-77

Hafizət Mahmud qızı Abdulla Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant

hafizemahmud1998gmailcom

ZAQATALA RAYONU NƏQLİYYAT İNFRASTRUKTURUNUN TƏHLİLİ

Accedilar soumlzlər nəqliyyat infrastrukturu avtomobil nəqliyyatı nəqliyyatın sıxlığı daşınma sosial-iqtisadi inkişaf

Analysis of transport infrastructure of Zagatala region

Summary

Regarding the current situation of the infrastructure of transportation in Zakhatalathe leading

transportation be it for passenger or freight and the impact of transportation density on the development of

economic relations a proper analysis of the region has been carried out The density of transportation and the

revelation of transport statistics are one of the important factors when analyzing a particular area

Key words transport infrastructure road transport traffic density transportation socio-economic development

Giriş

Zaqatala rayonu Azərbaycan Respublikasının şimal-qərbində Boumlyuumlk Qafqaz sıra dağlarının cənub

yamacları Qanıx-Əyriccedilay vadisində yerləşir Cənubdan Guumlrcuumlstan respublikası ilə şimaldan Dağıstan

respublikası qərbdən və şərqdən Azərbaycan Respublikasının Balakən və Qax rayonları ilə həmsərhəddir

Mərkəzi Zaqatala şəhəridir Şəhər dəniz səviyyəsindən 535 metr huumlnduumlrluumlkdə Azərbaycan Respublikasının

paytaxtı olan Bakı şəhərindən 445 km aralıda Tala ccedilayının sahilində Yevlax-Balakən şossesi yolunun

uumlzərində Boumlyuumlk Qafqaz silsiləsinin cənub ətəyində yerləşir Rayonun ərazisinin Boumlyuumlk Qafqaz dağlarının

ətəyində yerləşməsi nəqliyyat infrastruktrunun quruluşuna və sıxlığına boumlyuumlk təsir goumlstərir

Zaqatala rayonu nəqliyyat infrastrukturunun təhlili

Regional siyasətdə infrastruktur ximət sahərinin təhlili proqnozlaşdırılması əsas yer tutur Bunların

iccedilərisində xidmət sahələrinin əsas sektoruna daxil edilən nəqliyyat kompleksinin təlili zəruridir Nəqliyyat

kompleksinin səmərəliliyi onun ritmik fəaliyyətindən və bu sahənin inkişaf səviyyəsindən asılıdır Buumltuumln

regional xarici iqtisadi muumlnasibətlərin və əlaqələrin qurulmasında nəqliyyat infrastrukturu muumlhuumlm rol

oynayır

Zaqatala rayonunun nəqliyyat sisteminin yaxşı qurulması onun iqtisadiyyatının normal fəaliyyət

goumlstərməsində daxili və xarici yuumlk sərnişin daşımalarında muumlhuumlm yer tutur Ərazinin nəqliyyat şəbəkəsi

dəmir və avtomobil yolları qismən hava və boru kəməri xətləri ilə təmsil olunmuşdur Zaqatala rayonu

buumltoumlvluumlkdə Yevlax-Balakən dəmir və şosse yollarının uumlzərində yerləşir Bu dəmir yolu 1986-cı ildə

istifadəyə verilmişdir Uumlmumilikdə Şəki-Zaqatala iqtisai-coğrafi rayonunda dəmir yolu xətti əsasən 4 inzibati

rayon ərazisindən - Şəki Zaqatala Qax və Balakəndən keccedilir Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayon ərazisində

formalaşan dəmir yol xəttinin 38 km-i və ya 24-i Zaqatala rayonunun ərazisindən keccedilir

Lakin daxili yuumlk və sərnişin daşımalarda istifadə olunan əsas nəqliyyat noumlvuuml avtomobil nəqliyyatıdır

Regionda Bakı - Yevlax - Balakən və ona paralel olan Bakı - İsmayıllı - Qəbələ - Balakən avtomobil yolları

muumlhuumlm yer tutur Zaqatala rayonunda yerli əhəmiyyətli avtomobil yollarının uzunluğu 314 km-ə bərabərdir

[ZSMəmmədova goumlrə]

Hər bir regionda infrastruktur xidmətinin muumləyyənləşdirilməsi uumlccediluumln ilk noumlvbədə regionun nəqliyyat

şəbəkəsi ilə təmin olunması səviyyəsi təhlil olunur Zaqatala rayonunda daxli yuumlkdaşımalarda aparıcı

nəqliyyat noumlvuuml avtomobil nəqliyyatı olduğuna goumlrə bunu aşağıdakı goumlstəricilə əsasən həyata keccedililriməliyik

I Zaqatala rayonunda avtomobil nəqliyyatın sıxlıq səviyyəsi və ya rayonun avtomobil nəqliyyatı ilə

təmin olunma səviyyəsi Bunun uumlccediluumln aşaıdakı asılılıqdan itifadə olunmalıdır

Burada P-Zaqatala rayonunda nəqliyyat avtomobil nəqliyyatı şəbəkəsinin sıxlıq dərəcəsi L-rayondakı

avtomobil yollarının uumlmumi uzunluğu S-Zaqatala rayonunun sahəsidir

II Zaqatala rayonunun avtomobil nəqliyyatı yolları ilə təmin oluma dərəcəsi Bunu

muumləyyənləşdirilmək və qiymətləndirmək uumlccediluumln Engel əmsalından istifadə olunur Bu əmsalın uumlstuumlnluumlyuuml

ondan ibarətdir ki o regionun nəqliyyat sahəsi ilə uumlmumi təmin olunma vəziyyəti ilə yanaşı regionun ayrı-

ayrı nəqliyyat noumlvləri ilə təmin olunma səviyyəsini də aydınlaşdırmağa ikan verir və Engel əmsalını tapmaq

uumlccediluumln aşağıdakı asılılıqdan istifadə olunur

Burada D-Zaqatala ayonunda olan avtomobil nəqliyyat yollarının uumlmumi uzunluğu H-Zaqatala

rayonunun əhalisinin sayı S-isə rayonun sahəsidir

Zaqatala rayonun avtomobil yollarının quruluşunda asfalt yollar 257-ni qara oumlrtuumlkluuml və ya ccedilınqıl

oumlrtuumlkluuml yollar 743-ni təşkil edir Son illərin goumlstəricilərinə goumlrə avtomobil nəqliyyatı ilə 1893 min ton

yuumlk və 14742 min nəfər sərnişin daşınmışdır ki bu rəqəm 2010-ci ildə uyğun olaraq 1240 min və 9512 min

nəfərə bərabər idi Belə ki son on il ərzində xuumlsusən də sərnişin daşımada əhəmiyyətli dərəcədə artım

muumlşahidə olunduğunu qeyd edə bilərik

Zaqatala rayonunda ayrılıqda avtomobil nəqliyyatının buumltuumln noumlvlərinin sayında da artan tendesiya nəzərə

ccedilapır Bunu aydın şəkildə aşağıdakı qrafikdə də goumlrmək muumlmkuumlnduumlr

Qrafik1 Zaqatala rayonunda yuumlk avtomobillərinin avtobusların sərnişin minik və şəxsi minik

maşınlarının illər uumlzrə dəyişmə qrafiki [10]

Son illər oumllkədə nəqliyyat yollarının yaxşılaşdırılması ilə bağlı aparılan tədbirlər ccedilərccedilivəsində Zaqatala

rayonunda yol-nəqliyyat infrastrukturunun yaxşılaşdırılması uumlccediluumln Azərbaycan Respublikasının 2017-ci il

doumlvlət buumldcəsində nəzərdə tutulmuş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ehtiyat fondundan

ldquoAzəravtoyolrdquo Accedilıq Səhmdar Cəmiyyətinə 44 milyon manat o cuumlmlədən Yevlax-Zaqatala-Guumlrcuumlstanla

doumlvlət sərhədi avtomobil yolunun Yuxarı Tala kəndi ərazisindən keccedilən hissəsinin yenidən qurulması uumlccediluumln

18 milyon manat şəhər ərazisindəki yeraltı piyada keccedilidinin tikintisinin başa ccedilatdırılması uumlccediluumln 26 milyon

manat vəsait ayrılmışdır Zaqatala royon şəhər mərkəzində yaradıması plalaşdrılmış yeraltı keccedilidin tikintisi

2018-ci ildə başa ccedilatdırılmışdır

Son illər regionların inkişafına diqqətin artırılması Şəki-Zaqatala rayonunda hava nəqliyyatının bərpa

edilməsinə imkan yaratmış və 2007-ci ildə Zaqatalada yeni aeroport istifadəyə verilmişdir Zaqatala

rayonunun sosial-iqtisadi inkişafında hava nəqliyyatının moumlvcudluğu muumlhuumlm əhəmiyyət kəsb edir Məlum

olduğu kimi keccedilmiş sovet doumlvruumlndə Bakıdan muumltəmadi olaraq Zaqatalaya sərnişin təyyarələri uccedilurdu 14

dekabr 2017-ci il Bakı-Zaqatala Beynəlxalq hava limanı əsaslı yenidənqurmadan sonra rəsmən istismara

verilmişdir Zaqatala Beynəlxalq hava limanının sahəsi 31 000 kv metr olan yeni boumlyuumlk və rahat perronu

muumlasir geniş fuumlzelyajlı təyyarələrə xidmət goumlstərməyə həmccedilinin orada eyni vaxtda bir neccedilə orta magistrallı

hava gəmilərini yerləşdirməyə imkan verir Zaqatala hava limanının istismara verilməsi regionda turizmin

və yuumlk doumlvriyyəsinin inkişafına boumlyuumlk stimul ola bilər [11]

Nəticə

Nəticə etibarilə Zaqatala rayonu Respublika əhəmiyyətli Yevlax-Zaqatala şossesi uumlzərində yerləşir

Rayonunda yuumlk və sərnişin daşınmasında ən geniş istifadə olunan nəqliyyat noumlvuuml atomobil nəqliyyatıdır

Lakin rayondaxili yuumlkdaşımalarda boru-kəmər nəliyyatından da istifadə olunur Rayonda ərazisində

nəqliyyat sıx yerləşməmişdir Dağlıq relyefin uumlstuumlnluumlk təşkil etməsi regionda nəqliyyatın sıxlığının az

yuumlk avtomobilləri avtobuslar sərnşin minik şəxsi minik

2010 2015 2019

olmasına təsir goumlstərən əsas səbəblərdən biridir Lakin Zaqatala rayounda da oumllkənin digər regionlarında

olduğu kimi nəqliyyat sisteminin yaxşılaşdırılması ilə bağlı tədirlər goumlruumllməyə davam edir Rayon ərazisində

yerləşən Hava limanı hazırda istifadədə olmasa da geniş perspektivə malikdir və rayonun gələcək inkişafı

uumlccediluumln boumlyuumlk əhəmiyyət daşıyır

Ədəbiyyat

1 Azərbaycan Respublikasının Coğrafiyası III cild Regional Coğrafiya Bakı 2015 səh 400 (Paşayev NƏ

Ağakişiyeva GR)

2 Əli Xudu oğlu Nuriyev Regional siyasət və idarəetmə Bakı laquoElmraquo 2004 348 səh

3 ldquoAzərbaycan Respublikası regionlarının də sosial-iqtisadi inkişafı Doumlvlət Proqramı (2014-2018-ci illər)rdquo 27

fevral 2017-cuuml il

4 AbbasovCR Azərbaycan Respublikasının iqtisadi və sosial coğrafiyası Bakı 2005 s 110-112

5 Əfəndiyev V Dəmirqayayev Ş Azərbaycan Respublikası şəhərlərinin coğrafi məsələləri Bakı 1995 s 172

6 Əfəndiyev VƏ Urbanizasiya və Azərbaycan şəhər yaşayış məskənləri Bakı 2002 s 25

7 Həsənov TG Azərbaycan infrastruktur sahələrinin inkişaf səviyyəsi və ərazi təşkilinin təhlili Bakı

Universitetinin xəbərləri 3 2006 s 6-7

8 Azərbaycan Respublikasının Nəqliyyat Nazirliyi Nazirlik haqqında

9 Azərbaycan Doumlvlət Statistika Komitəsi Avtomobil yolları Avtomobil nəqliyyatı

10 httpswwwazalazazarticle303

DOI 10367192707-11462412200278-82

Xəyalə Mənsur qızı Məmmədova Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant

khayalamansurgmailcom

LONDON VƏ FRANKFURT MALİYYƏ MƏRKƏZLƏRİNİN

İNKİŞAFINA TƏSİR EDƏN AMİLLƏR

Accedilar soumlzlər London Frankfurt Maliyyə mərkəzi Avropa Birliyi Brexit

Factors influencing the development of financial centers in London and Frankfurt

Summary

International financial centers are the concentration of banks in a single center where financial operations

(lending currency exchange securities and gold transactions etc) are carried out Europe has long been a

major trading and financial center The continents ancient trade traditions and other factors played a major

role in the formation of the worlds first and largest financial centers There are many financial centers in

Europe today and in a globalizing world the development of these centers is influenced by many factors

This article analyzes the main factors influencing the formation and development of the main financial

centers in Europe London and Frankfurt the current state of financial centers and the prospects for the

development of these financial centers after Brexit

Key words London Frankfurt Financial center Europian Union Brexit

Giriş

Qlobal maliyyə mərkəzləri yuumlksək həcmli maliyyə əməliyyatları və maliyyə yeniliklərinin mənbəyi

olduğundan araşdırma və siyasətccedililərin diqqət mərkəzidir Siyasətccedililər oumllkələrindəki hər hansı bir boumllgənin

qlobal maliyyə mərkəzinə ccedilevrilməsinə ccedilalışır və beləliklə qlobal səviyyədə tanınmanın iqtisadi

faydalarından yararlanmağa ccedilalışırlar

Qlobal maliyyə mərkəzləri oumllkələrinin milli iqtisadiyyatları ilə duumlnyanın digər iqtisadiyyatları arasında

mal xidmət məlumat və kapital axını uumlccediluumln lazımlı beynəlxalq səriştəyə və potensiala sahib olan

ixtisaslaşmış qurumların təmərkuumlzləşdiyi şəhər boumllgələri olaraq təyin olunur (Reed HC 1981)

Duumlnyadakı maliyyə mərkəzlərinin inkişafı ilə əlaqədar uumlmumiyyətlə qəbul edilmiş Qlobal Maliyyə

Mərkəzləri İndeksi (GFCI) metodologiyası sıralamasına goumlrə maliyyə mərkəzləri beş əsas sahədə rəqabətə

davamlı olmalıdır Bu sahələr aşağıdakı kimi sıralanır iş muumlhiti insan kapitalı infrastruktur maliyyə

xidmətləri sektorunun inkişafı və şəhərin nuumlfuzu

London və Frankfurt maliyyə mərkəzlərinin formalaşmasında bir sıra amillər rol oynamışdır Bu

şəhərlərin maliyyə mərkəzi kimi formalaşması ilk olaraq şəhərlərin tarixi coğrafi moumlvqeyinə əsaslanır

London Boumlyuumlk Britaniyanın ən boumlyuumlk liman şəhəri kimi geosiyasi moumlvqeyinin koumlməyi ilə tarix boyu boumlyuumlk

bir ticarət mərkəzi olmuşdur Gəmiccedililiyin inkişafı ilə İngiltərə XV əsrdən bəri duumlnyanın muumlxtəlif

regionlarına (Asiya Afrika Amerika) yayılaraq əhəmiyyətli muumlstəmləkələr qazanmış və bu sahədə İspaniya

və Portuqaliyanı geridə qoyaraq qısa muumlddətdə iqtisadiyyatını inkişaf etdirmişdir

Sənaye inqilabı XVIII əsrdə İngiltərədə baş vermişdir O doumlvrdə onsuz da duumlnyanın ticarət mərkəzi olan

London buumltuumln ticarətin və iqtisadiyyatın doumlyuumlnən uumlrəyi moumlvqeyini moumlhkəmləndirərək istehsal olunmuş

məhsulların paylanması mərkəzinə ccedilevrilmişdir Sənaye inqilabı ilə kapitalistlər vergilərin və qaydaların

tamamilə ləğv edilməsini muumldafiə etməyə başlamışdılar Doumlvlət siyasəti kapitalizm və sərbəst bazara uyğun

şəkildə formalaşmışdır

Qərbi Avropa kapitalizmin əsaslarını (xuumlsusi muumllkiyyət və miras huumlququ kimi) ccediloxdan qursa da muumlasir

kapitalist sistemin sanki inqilabla birlikdə meydana gəldiyi deyilir Bu dəyişikliyin oumlncuumlsuuml olan İngiltərə

onsuz da sağlam olan iqtisadi və siyasi infrastukturunu daha da guumlcləndirmişdir

XIX əsrdə İngiltərə iqtisadi və siyasi baxımdan duumlnyanın ən guumlcluuml oumllkəsi idi və duumlnyanın ən boumlyuumlk

paytaxtı olan London ticarət və siyasətlə yanaşı həm maliyyə həm də ticarət mərkəzi kimi formalaşmışdı

XIX əsrin sonunda Alman və Fransızlar da daxil olmaqla xarici banklar Londonda şoumlbələri accedilmağa başladı

Tarixi ticarət mərkəzi olmaqla yanaşı 1980-ci illərdə maliyyə bazarlarında qəbul edilmiş tənzimləmə

qərarları Londonun bir maliyyə mərkəzi olaraq inkişafında təsirli oldu Maliyyə yeniliklərini dəstəkləyən və

rəqabəti təşviq edən bir perspektivin formalaşdırdığı tənzimləyici quruluş da şəhəri maliyyə mərkəzi olaraq

guumlcluuml edən şeydir London maliyyə mərkəzinin digər vacib xuumlsusiyyəti digər maliyyə mərkəzləri ilə qurduğu

əlaqələrdə də goumlruumlluumlr İngiltərə tarixinin formalaşdırdığı beynəlxalq muumlnasibətlər qlobal İngilis dilinin

linqua frankası iş duumlnyasında Anglo-Sakson qanunlarının hakim olması kimi amillər də Londonun

moumlvqeyini dəstəkləyir

Digər tərəfdə uzun illər Alman krallarının yaşadığı şəhər olan Frankfurt XIII əsrdə Mayn ccedilayının

sahilində qurulmuşdur Frankfurtun Avropada bir maliyyə mərkəzi olaraq yuumlksəlməsinin mənbəyi birbaşa

Almaniyanın sənaye nəhəngi kimi inkişafı ilə bağlıdır Alman iqtisadiyyatının inkişafı və duumlnya

iqtisadiyyatına qoşulması XIX əsrdə 26 kiccedilik Alman bəyliklərinin birləşməsi və Alman İmperiyasının

qurulması ilə uumlst-uumlstə duumlşuumlr İmperiya qurulduqdan sonra qəbul edilən qaydalar bankların korporasiya

olmasına və daha rahat maliyyələşdirilməsinə səbəb oldu Alman iqtisadiyyatının tekstil buxar enerjisi və

dəmir yolları ilə inkişafına uyğun gələn XIX əsrin son ruumlbuuml bank sisteminin rəhbərliyi altında maliyyə

sisteminin guumlcləndiyi bir doumlvrduumlr Almaniyanın sənayeləşməsində maliyyə sisteminin oynadığı rol daha ccedilox

bankın rəhbərliyi altında reallaşsa da kapital bazarlarının da inkişafa koumlmək etdiyi goumlruumlluumlr

Frankfurt Hessen əyalətinin ilk şəhəri və Almaniyanın 5-ci ən boumlyuumlk şəhəridir və duumlnyanın aparıcı

maliyyə mərkəzlərindən biridir Bu guumln Fransa və İsveccedilrədəki digər ticarət mərkəzlərinə yaxınlığına və yerli

olmayan tacirlərə vergi tətbiq etməməsinə goumlrə Avropada bir ticarət mərkəzi olaraq seccedililir İngiltərə Fransa

və İtaliya arasındakı ticarət fəaliyyətləri Frankfurt uumlzərindən həyata keccedilirilir və muumltəmadi olaraq təşkil

olunan yarmarkalar şəhərin beynəlxalq əhəmiyyətini artırmışdır Ticarət fəaliyyətinə goumlrə şəhərdə yığılan

kapitalın bank işinin ilk addımlarında rol oynadığı goumlruumlluumlr

Buumltuumln bu sadalananlarla yanaşı duumlnyadakı maliyyə mərkəzlərinin inkişafını sıralayan uumlmumi qəbul

edilmiş Qlobal Maliyyə Mərkəzləri İndeksi (GFCI) metodologiyasına goumlrə maliyyə mərkəzləri beş əsas

sahədə rəqabətə davamlı olmalıdır Bu sahələr aşağıdakı kimi sıralanır iş muumlhiti insan kapitalı infrastruktur

maliyyə xidmətləri sektorunun inkişafı və şəhərin nuumlfuzu Ticarət muumlhitinin uyğunluğunu muumləyyən edən

amillər siyasi sabitlik və qanunun aliliyi institusional və tənzimləyici muumlhit makroiqtisadi muumlhit və vergi və

maliyə uumlstuumlnluumlkləridir Londonda maliyyə mərkəzinin inkişafında ən ccedilox rol oynayan goumlstəricilərdən biri

məhz İngiltərənin huumlquq sistemidir İngiltərədə huumlquq sisteminin təməlləri II əsrdə atılmış fərdi huumlquq və

azadlıqlar baxımından inkişaf erkən yaşanmış və XVII və XVIII əsrlərdə oumlzəl muumllkiyyət qanunları sənaye və

ticarət fəaliyyətlərinin daha etibarlı bir muumlhitdə aparılmasına imkan vermişdir İngilis huumlquq sistemi yalnız

qanunlara deyil həm də ənənəvi qaydalara və məhkəmə qərarlarına əsaslanır Başqa soumlzlə qanun hakimlər

tərəfindən yaradılır Anglo Sakson huumlquq sistemi olaraq bilinən bu sistem bu guumln duumlnya əhalisinin 30 -i

tərəfindən istifadə olunur və bu da Anglo Sakson huumlquq sistemini duumlnyada ən ccedilox istifadə olunan huumlquq

sisteminə ccedilevirir 2008 boumlhrandan sonra oumllkəni maliyyə sektorunda dərinləşdirmək uumlccediluumln qurulan CityUK

lobbisi sektorun inkişafına oumlz toumlhfəsini verir London City tərəfindən dəstəklənən oumlzəl sektor

muumltəxəssislərindən ibarət lobbi bir ccedilox oumllkədə İngiltərədəki maliyyə şirkətlərini tanıtmaq və yaymaq uumlccediluumln

işləyir Davamlı iqtisadi siyasətin koumlməyi ilə bu guumln London Bankccedilılıq və sığortaccedilılığın yanında istiqrazlar

fyuccedilerslər və xarici valyuta ticarətində də oumlncuumllduumlr Buumltuumln bunlar Londonun maliyyə mərkəzi kimi inkişafına

buumlyuumlk təkan verir

Sərbəst bazara əsaslanan Alman iqtisadiyyatına isə federal houmlkumət və bir ccedilox muxtar qurum tərəfindən

nəzarət olunur 1922-1923-cuuml illərdə yaşanan hiperinflyasiya problemini yenidən yaşamamaq uumlccediluumln goumlruumllən

tədbirlər arasında Alman Federal Bankının yaradılması və pul siyasətinin icra hakimiyyətindən muumlstəqil

aparılması var Ticarət otaqları hələ də iqtisadi idarəetmədə əhəmiyyətli dərəcədə oumlnəmə sahibdirlər Federal

və əyalət houmlkumətləri birbaşa doumlvlət qurumlarının işini oumlz uumlzərlərinə goumltuumlrsələr də tətbiq olunan yaxşı

idarəetmə təcruumlbələri doumlvlət məmurlarının doumlvlət şirkətlərinə oumlzbaşına muumldaxiləsinin qarşısını alır Buumltuumln

bunlar da şəhərin maliyyə mərkəzi kimi formalaşmasında muumlhuumlm rol oynayır

İnsan kapitalının vəziyyəti səriştəli işccedililərin moumlvcudluğuna əmək bazarının ccedilevikliyinə təhsil və inkişaf

infrastrukturuna və həyat keyfiyyətinə goumlrə sual altına alınır Frankfurt boumllgəsindən 100 km radiusda 6

universitet var Bunlardan ikisi Frankfurt Goethe Universiteti və Mannheim Universitetləridir və bu

universitetlər xarici həmkarları ilə rəqabət guumlcuumlnə sahib olan əhəmiyyətli ali təhsil muumləssisələridir

Boumllgədəki maliyyə qurumları ilə ortaq şəkildə keccedilirilmiş part-time təlimlər ixtisaslı işccedili quumlvvəsinin artmasına

koumlmək edir işccedililərin oumlzlərini və tələbələrin iş guumlcuumlndə daha asan iştirak etmələrini təmin edir Alman Təhsil

və Araşdırma Nazirliyinin rəsmi rəqəmlərinə goumlrə 2017-ci ildə Alman universitetlərində təhsil alan

tələbələrin sayı 18 milyon olduğu halda bunların 14-i xarici tələbələrdir 564 min tələbə huumlquq

iqtisadiyyat və sosial elmlər sahəsində təhsil alır və bu tələbələrin 10 -i xarici tələbələrdir Lakin boumllgənin

dilinin duumlnyada daha ccedilox uumlstuumlnluumlk təşkil edən İngilis dili olmaması İngiltərədəki məktəblərin təhsil imkanları

uumlccediluumln daha ccedilox seccedililməsinə səbəb olur Alman dili ilə yanaşı İngilis dilində də təhsil verən proqramların

sayının artırılmasının boumllgəyə ixtisaslı işccedili quumlvvəsinin cəlb olunmasını təşviq edəcəyi duumlşuumlnuumlluumlr

Digər tərəfdən isə London ccedilox uyğun yaşayış imkanlarına goumlrə beyin koumlccediluumlnuumln mərkəzlərindən biridir

Duumlnyaca məşhur bir ccedilox universitetə ev sahibliyi edən şəhər beynəlxalq tələbələri cəlb edir və onları iş

guumlcuumlnə qatır Bu guumln London etnik baxımdan ən muumlxtəlif tələbə şəhərlərindən biridir Milli Statistika

İnstitutu tərəfindən hər 10 ildən bir aparılan və ən son 2011-ci ildə aparılmış bir araşdırmaya goumlrə Londonda

İngilislərin nisbəti 45 olaraq qalır Şəhərdə 250-dən ccedilox dildə danışılır

Beynəlxalq tələbə şəhəri olmaq işccedili quumlvvəsinin istedad və bilik baxımından şaxələndirilməsini təmin

edir 2017-ci ildə İngiltərədəki universitet tələbələrinin 6-i digər Avropa Birliyi oumllkələrindən 13-i isə

digər millətlərdən olmuşdur Məzun tələbələrin 42-i Avropa Birliyi xaricindəndir Bundan əlavə duumlnyanın

maliyyə mərkəzlərindən biri olmağın nəticəsi olaraq maliyyə sahəsindəki muumltəxəssis kadrlar da bu şəhərdə

cəmlənmişdir Bacarıqlı və yenilikccedili işccedili quumlvvəsi İngiltərənin muumlntəzəm olaraq oumlzuumlnuuml inkişaf etdirməsinə

ciddi toumlhfə verir Sektorda işləyən əcnəbilərin sayı 325000-ə yaxın olduğu halda bu şəxslərdən 120000-i

bankda işləyir İşccedililərin uumlmumi sayı nəzərə alındıqda sığorta və broker fəaliyyəti bankccedilılıqdan sonra gəlir

İnfrastruktur keyfiyyətinin muumləyyənediciləri tikinti infrastrukturu informasiya və kommunikasiya

infrastrukturu nəqliyyat infrastrukturu və davamlılıq muumlhitinin inkişafıdır 2000 illik bir tarixə sahib olan

London şəhəri bu guumln ən zəngin mədəni muumlxtəlifliyə sahib olan şəhərlərdən biridir Ən inkişaf etmiş

şəhərlərdən biri olmaqla yanaşı bu guumln də tarixi quruluşunu və ənənələrini qorumağa davam etmişdir

İnkişaf etmiş maliyyə sektoruna əlavə olaraq ticarət və mədəniyyət və incəsənət sahələrində duumlnyanın

aparıcı mərkəzləri arasında olmağı bacarır

Frankfurt isə cinayət nisbəti və yuumlksək yaşayış standartlarına goumlrə Londona yaxşı bir alternativdir lakin

Alman tənzimləyicilərinin sərt və ənənəvi qavrayışı proqnozlaşdırıla bilsə də şəhərin maliyyə mərkəzi

olması ilə bağlı şuumlbhələri artırır

Kontinental Avropanın ən boumlyuumlk hava limanlarından birinə sahib olan şəhər infrastruktur baxımından

beynəlxalq həmkarlarına bərabər yaşayış və nəqliyyat vasitələri təklif edir Bundan əlavə Frankfurt sərgi

mərkəzi ilə şəhər maliyyə sahəsində bir ccedilox muumlhuumlm konqreslərə goumlruumlşlərə zirvə toplantılarına və

goumlruumlşlərinə ev sahibliyi edir

Maliyyə xidmətləri sektorunun inkişafının muumləyyənediciləri muumlxtəlif maliyyə xidmətləri siniflərinin

dərinliyi və genişliyi kapitalın məqsədəuyğunluğu bazar likvidliyi və iqtisadi nəticədir Davamlı iqtisadi

siyasətin koumlməyi ilə bu guumln London Bankccedilılıq və sığortaccedilılıqla yanaşı istiqrazlar fyuccedilerslər və xarici

valyuta ticarətində də oumlncuumllduumlr İlk KOB bazarı Londonda accedilılmışdı Bu buguumln Avropanın ən boumlyuumlk KOB

bazarıdır Bundan əlavə London Metal Bazarı (LME) duumlnyanın ən boumlyuumlk qiymətli metal bazarıdır

Duumlnyanın ən qədim birjalarından biri olan London Fond Birjası 2007-ci ildə İtalyan Fond Birjası ilə

birləşərək London Fond Birjaları Qrupunu yaratmışdır İngiltərədə birjadan kənar valyuta əməliyyatları ilə

guumlndəlik orta əməliyyat həcmi 2406 milyard dollar olan duumlnyanın ən boumlyuumlk valyuta bazarı var Bu məbləğ

duumlnyadakı uumlmumi valyuta bazarı əməliyyat həcminin təxminən yarısını təşkil edir

İngiltərə fond birjası maliyyə məhsul muumlxtəlifliyi dəstəkləyici tənzimləmə bazası və dərin maliyyə

bazarları sayəsində investorları cəlb edir və bazar dəyəri baxımından duumlnyanın ən boumlyuumlk 4-cuuml birjasıdır

Frankfurtda isə əksəriyyəti xarici olan 200-dən ccedilox maliyyə təşkilatında təqribən 65000 insan işləyir

Avropa Mərkəzi Bankının Frankfurtda olması səbəbindən Frankfurt beynəlxalq maliyyə və pul siyasəti

baxımından boumlyuumlk əhəmiyyətə malikdir Avropa Sığorta və Peşə Pensiya Agentliyi (EIOPA) Avropa

Sistemli Risk Şurası (ESRB) Alman Mərkəzi Bankı Alman Federal Maliyyə Nəzarət Təşkilatı (BaFin) və

Avropa Mərkəzi Bankının da daxil olduğu Frakfurt maliyyə sektoruna nəzarət baxımından da boumlyuumlk

əhəmiyyətə malikdir Bu təşkilatlarla yanaşı bir ccedilox aparıcı məsləhətccedili şirkətlər ticarət birlikləri və ticarət

birlikləri Frankfurtda təmsil olunur

Nəhayət şəhərin nuumlfuzu şəhərin markası və cəlbediciliyi yaradıcılıq səviyyəsi cəlbediciliyi və mədəni

muumlxtəlifliyi və digər şəhərlərlə nisbi moumlvqeyi əsasında qiymətləndirilir Bu guumln London duumlnyanın bir ccedilox

yerindən gələn iş adamları uumlccediluumln yaşayış sahəsi kimi seccedililir Həm Avropa şəhərlərinə həm də Şimali

Amerikaya yaxın olduğu uumlccediluumln London şəhərə nəqliyyat və maliyyə xidmətlərinə ccedilıxış baxımından ən

əlverişli yerlərdən biri hesab olunur Bu yaxınlıq şəhərdə valyuta ticarətinin intensivləşməsi və inkişaf etmiş

bank işi baxımından uumlstuumlnluumlk verdi Şəhərdəki mədəni muumlxtəliflik həm də insanların Londona yaşayış sahəsi

kimi yanaşmalarının əsas amilidir Turistləri ən ccedilox cəlb edən şəhərlərdən biri olan London 250-yə yaxın

teatr və 250-dən ccedilox muzeyə ev sahibliyi edir

Frankfurt cinayətkarlıq və yuumlksək yaşayış standartlarına goumlrə Londona yaxşı bir alternativdir lakin

Brexitin London və Frankfurt maliyyə mərkəzlərinə təsiri İngiltərə 1963 və 1967-ci illərdə Avropa

Birliyinə uumlzv olmaq istəsə də hər iki doumlvrdə Fransa tərəfindən veto edilmiş yalnız 1969-cu ildəki uumlccediluumlncuuml

muumlraciətində Avropa Birliyinə qəbul edilmişdir 2000-ci illərdən bəri duumlnyanın 5 ən boumlyuumlk iqtisadiyyatından

biri olan İngiltərə 2008-ci il qlobal boumlhranından ccedilox təsirlənmişdir Daha sonralar boumlhran zamanlarında

təsirlərin minimuma azaldılması uumlccediluumln tənzimləmə quruluşlarında islahatlar aparmışdır Qlobal boumlhrandan

sonra 2017-ci ildə Aİ-yə uumlzvluumlyuumlnuuml ictimai səsverməyə qoyan İngiltərədə insanlar 52 səs ccediloxluğu ilə Aİ-

dən ayrılmaq qərarına gəldilər Brexit olaraq qeyd olunan bu prosesin ilk olaraq 2019-cu ildə sona ccedilatması

planlaşdırılsa da ccedilıxış prosesinin qaydalarının tam muumləyyənləşdirilməsi bu prosesin uzanmasına səbəb oldu

31 yanvar 2020-ci ildə İngiltərə Aİ-dən rəsmi olaraq ayrıldı lakin tərəflərin razılaşmasına əsasən noumlvbəti 11

ay boyunca ticarət əlaqələri də daxil olmaqla bir ccedilox şey olduğu kimi qalacaq və bu muumlddət ərzində liderlər

bir ccedilox məsələləri dəqiqləşdirməli və son razılığa gəlməli idilər Lakin 31 dekabr 2020-ə ccedilox az qalmasına

baxmayaraq təhluumlkəsizlik səhiyyə informasiya muumlbadiləsi və ən əsası ticarət məsələləri uumlzrə hələ də tam

razılığa gəlinməyib Bu vəziyyət həm siyasi həm də iqtisadi qeyri-muumləyyənlik yaradır Və bu da oumlz

noumlvbəsində London maliyyə mərkəzinin gələcək inkişafına dair buumlyuumlk problemlər yaradır

İngiltərənin Avropa Birliyindən ccedilıxması nəticəsində Almaniyanın Avropa Birliyindəki həlledici rolunun

dəstəyi ilə Frankfurtun moumlvqeyi yuumlksəlməkdə davam edir Tarixi sənaye və ticarət şəhəri olmaqla yanaşı

Frankfurt Avropa Mərkəzi Bankı Avropa Sığorta və Peşə Pensiyası Agentliyi Avropa Sistemli Risk Şurası

Alman Federal Maliyyə Nəzarət İdarəsi Alman Mərkəzi Bankı və Deutsche Boumlrse də daxil olmaqla ccedilox

sayda maliyyə təşkilatına ev sahibliyi edir Frankfurtun Avropa boumllgəsindəki təsirinin daha da artacağı

goumlzlənilir Proqnozlaşdırıla bilən tənzimləmə muumlhiti guumlcluuml sənayesi səlahiyyətli insan resursları və etibarlı

huumlquq sistemi ilə Frankfurtun Brexitdən sonra Avropanın maliyyə mərkəzi olacağı duumlşuumlnuumlluumlr

Frankfurtun Avropa maliyyə xidmətlərini sisteminin guumlnəşi olmayacaq ancaq bankccedilılıq sahəsinda tam

bir qalibdir Frankfurtda yeni qurumlar qurmaq və ya genişləndirmək uumlccediluumln 50-dən ccedilox maliyyə qurumundan

60 muumlraciətimiz var Bunlardan boumlyuumlk beynəlxalq bankların əksəriyyəti də daxil olmaqla 31-i Frankfurtu

əməliyyatlar uumlccediluumln Aİ səviyyəsində qərargah olaraq seccedilmişdir Brexit uzun doumlnəmdə 65000 nəfərin ccedilalışdığı

Frankfurt maliyyə xidmətləri ekosisteminə təxminən 8000 yeni iş yerinin yaranması ilə nəticələnməlidir

(Vaumlth 2020)

Lakin Londonun maliyyə sektorunda olan yerli və xarici şirkətlərin həcmini həmccedilinin maliyyə sahəsində

ccedilalışan insanların sayını nəzərə alsaq bu qədər qısa muumlddətdə Avropada Londonun yerini tam dolduracaq

yeni maliyyə mərkəzin formalaşması muumlmkuumln deyildir Frankfurt və Londonu muumlqahisə etsək aradaki boumlyuumlk

fərqi tam anlamış olarıq Belə ki 2019-ci ilin sonunda İngiltərədə maliyyə sektorunda 42000 yerli və 2000

xarici şirkət vardı Bu sektorda işləyənlərin uumlmumi sayı 11 milyon nəfərdir bunlardan 300000-i xarici

vətəndaşlardır İngiltərədəki bank sektoru işccedililəri uumlmumi maliyyə sektoru işccedililərinin 42-ni oumllkədəki

işccedililərinsə 31-ni təşkil edir Sektorda 215 xarici bank və 420 yerli bank fəaliyyət goumlstərir Frankfurtda isə

maliyyə sektorunda ccedilalışanların uumlmumi sayı təqribi olaraq 65000 nəfərdir Buda Londonda ccedilalışanların 10-

dən azına bərabərdir Hazırda Frankfurtda 200-dən ccedilox kredit quruluşu vardır ki onların da 150-dən ccediloğu

xarici şirkətlərdir

Nəticə

Hər iki maliyyə mərkəzinin yaranması və hazırki fəaliyyətini yaxından incələdikdə goumlruumlruumlk ki bu

maliyyə mərkəzlərinin yaranmasının əsas səbəbi ilkin olaraq tarixi zərurət olmuşdur Lakin sonrakı doumlvrlərdə

doumlvlətlər tərəfindən aparılmış uğurlu islahatlar bu mərkəzlərin inkişafına ccedilox buumlyuumlk təkan vermişdir

Maliyyə mərkəzlərinin yerləşdiyi London və Frankfurt şəhərlərinin Qlobal Maliyyə Mərkəzləri İndeksi

(GFCI) metodologiyasına goumlrə beş əsas sahədə rəqabətə davamlı olması hazırda bu şəhərlərin inkişafının

əsas səbəbidir Bu sahələr iş muumlhiti insan kapitalı infrastruktur maliyyə xidmətləri sektorunun inkişafı və

şəhərin nuumlfuzu kimi sıralanır

Hazırda London maliyyə mərkəzi Avropa maliyyə mərkəzləri iccedilində ən əsas mərkəz kimi qəbul edilir

İngiltərənin Avropa İttifaqından ayrılma qərarı qəbul etməsi və Brexit adlanan bu prosesin şərtlərinin uzun

muumlddətdir tam razılaşdırıla bilməməsi isə London maliyyə mərkəzinin gələcək taleyini sual altında qoyur

Digər tərəfdən bu prosesin nəticəsi olaraq Avropa İttifaqında Londonun yeri dolduracaq maliyyə mərkəzinin

yaranması zərurəti doğur Bu mərkəzin Frankfurt olacağı ihtimal edilir və hazırda Almaniyanın Avropa

İttifaqındakı həlledici rolunun dəstəyi ilə Frankfurtun moumlvqeyi yuumlksəlməkdə davam edir Lakin Londonun

maliyyə sektorunda olan yerli və xarici şirkətlərin həcmini həmccedilinin maliyyə sahəsində ccedilalışan insanların

sayını nəzərə alsaq qısa muumlddətdə Avropa İttifaqında Londonun yerini tam dolduracaq maliyyə mərkəzin

formalaşması muumlmkuumln deyildir

Ədəbiyyat

1 Reed HC 1981 The preeminence of international financial centers New York Praeger

2 The Global Financial Centres Index 24 2018

3 wwwbritannicacomplaceUnited-KingdomTrade

4 wwwbritannicacomplaceGermanyLabour-and-taxation

5 Education and Research in Figures Bundesministerium fuumlr Bildung 2017

6 Economist Modell Deustchland uumlber Alles 2012

7 Global Innovation Index 2018

8 Financial Services Contribution to the UK Economy Chris Rhodes Aprel 2018

9 Frankfurt to get another 2000 banking jobs amid Brexit fallout in 2020 SampP Global Market Intelligence 5

Feb 2020

stanbul Mart 2019

11 The Industrial Revolution of Germany Searching History 2015

12 The Global Financial Centres Index 24 ZYen with China Development Institute

13 wwwbbccouk

14 wwwstatistacom

DOI 10367192707-11462412200283-86

Guumllnurə Ceyhun qızı Adıgoumlzəlova Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant

adigozelovagulnuremailru

YAXIN VƏ ORTA ŞƏRQ OumlLKƏLƏRİNDƏKİ

MUumlNAQİŞƏ OCAQLARININ MİQRASİYAYA TƏSİRİ

Accedilar soumlzlər miqrasiya iqtisadi imkanlar əmək miqrasiyası muumlnaqişə yerdəyişmə məskunlaşma qaccedilqın

The impact of conflict hotspots in the Near and Middle East on migration

Summary

Near and Middle-East constitute probably the most remarkable geographical region of the world with

respect to labour migration movements This article analyzes the main migration trends and the main causes

of migration in the Middle East today Between 2005 and 2015 the number of migrants living in the Middle

East more than doubled from about 25 million to around 54 million according to a Pew Research Center

analysis of data from United Nations agencies Some of this growth was due to individuals and families

seeking economic opportunities But the majority of the migration surge especially after 2011 was a

consequence of armed conflict and the forced displacement of millions of people from their homes many of

whom have left their countries of birthThis growth in the Middle Eastrsquos migrant population is largely the

result of two factors ndash conflict and economic opportunity

Key words migration economic opportunities labour migration conflict displacement population refugee

Giriş

Muumlasir doumlvruumlmuumlzuumln ən muumlrəkkəb beynəlxalq problemlərindən biri şuumlbhəsiz ki duumlnyada baş verən

muumlnaqişələr və onların yaratdığı nəticələridir Yaxın və Orta Şərq regionu da bu tipli muumlnaqişələrin əsas

mərkəzlərindən hesab olunur Belə ki Yaxın və Orta Şərqdə yerləşən doumlvlətlər din məzhəb ərazi

demokratiya və s bir sıra ldquoməqsədlərrdquo uğruna ən ccedilox silahlı qarşıdurmaların yaşandığı insanların oumlz el-

obalarından didərgin duumlşərək qaccedilqınlıq həyatı yaşamalı olduğu regiondur Artıq 10 ilə yaxındır ki bu

regionda siyasi sabitlik bərqərar ola bilmir Nisbətən ldquoərəb baharının təsirlərindən qismən də olsa xilas olan

Misir Tunis kimi oumllkələr belə hələ də oumlz iqtisadi və siyasi sistemlərini tam olaraq otruruşdura bilməyiblər

Suriyada Liviyada Yəməndə Əfqanıstanda vətəndaş muumlharibəsi davam edir Və bu kimi hadisələr kuumltləvi

miqrasiyalara səbəb olur Uumlmumiyyətlə miqrant ya başqa bir oumllkəyə (beynəlxalq miqrant) ya da oumlz

daxilində (daxili miqrant) koumlccedilən bir insandır Muumlnaqişənin baş verməsindən xilas olmaq uumlccediluumln oumllkələrinin

sərhədləri daxilində hərəkət edən insanlara lsquoməcburi koumlccedilkuumlnrsquo deyilir Bu son illərdə Suriya İraq və

Yəməndəki qarşıdurmalarda milyonlarla insanı oumlz oumllkələri daxilində didərgin saldıqları uumlccediluumln Orta Şərq

miqrant əhalisinin analizinə daxil edilməsi vacib bir qrupdur

Əsas hissə

Bir ccedilox miqrant iş axtarmaq uumlccediluumln ailəsinə baş ccediləkmək uumlccediluumln və ya təhsil almaq uumlccediluumln hərəkət edir

digərləri zorakılıq və təqiblərdən qaccedilmaq uumlccediluumln başqa bir oumllkəyə koumlccediluumlr Bu məcburi koumlccedilkuumlnlərə lsquoqaccedilqınrsquo və

lsquosığınacaq axtaranlarrsquo da deyilir Bununla birlikdə muumləyyən şərtlər altında qaccedilqınlarla qaccedilqın olmayan

lsquoxaricilərrsquo arasındakı fərq qəbul edən doumlvlətlər yerli sakinlərinin goumlzuumlndə ləkələnmişdir Bu xuumlsusilə yerli və

qaccedilqın olmayan miqrantlar arasında problemlərin olduğu oumllkələrdə baş verir Uumlccedil fərqli məcburi və induksiya

edilmiş immiqrasiya noumlvuuml vardır (Veyner 1992 səh 98-100) Birincisi bəzi houmlkumətlər koumlccediləri siyasi

muumlxaliflərlə muumlnasibət qurma vasitəsi kimi və seccedililmiş sosial təbəqələri və ya etnik qrupları oumlz

sərhədlərindən azaltmaq və ya aradan qaldırmaq uumlccediluumln bu siyasəti yeridir İkincisi məcburi koumlccedil həm də

doumlvlətlərin muumləyyən hədəflərə ccedilatması uumlccediluumln vasitə rolunu oynamışdır Məsələn houmlkumətlər miqrasiyanı

siyasi və iqtisadi mənafelərini genişləndirmək tanınma qazanmaq qonşu oumllkələrə siyasi təzyiq goumlstərmək

sabitliyi pozmaq daxili işlərinə qarışmalarının qarşısını almaq və bu oumllkələrə yardım və ya kredit vermələrini

təmin etmək uumlccediluumln bir vasitə kimi istifadə etdilər Məsələn 1960-cı illərin sonlarında və 1970-ci illərdə

Mərakeş Cəzayir və Tunis vətəndaşlarını işsizliyi azaltmaq və eyni zamanda milli iqtisadiyyatlarının

əhəmiyyətli bir hissəsi halına gələn pul koumlccediluumlrmələrini almaq uumlccediluumln Fransaya koumlccedilməyə təşviq etdi Uumlccediluumlncuumlsuuml

houmlkumətlər miqrasiyanı mədəni hegemonluğa nail olmaq və ya bir etnik topluluğun digərinə uumlstuumlnluumlyuumlnuuml

təsdiqləmək uumlccediluumln bir vasitə kimi məcbur etməsidir Bu doumlvrdə miqrasiyanın əsas səbəblərindən ikisi iqtisadi

fuumlrsətlərin axtarışı və regional muumlnaqişələrin moumlvcudluğu idi Suriya İraq və Yəməndəki qarşıdurmalar

2005-ci ildən bəri Orta Şərqdə milyonlarla koumlccedilkuumlnə səbəb olur 2005-2015-ci illər arasında Orta Şərqdə

koumlccedilkuumln miqdarının sayı3 doumlrd qat artaraq 5 milyondan 23 milyona yaxınlaşdı Bu artımın boumlyuumlk bir hissəsi

son uumlccedil oumllkədə - Suriya İraq və Yəməndə baş verən qarşıdurmanın nəticəsi idi

Cədvəl 11 Orta Şərqin məcburi koumlccedilkuumlnlərinin ən ccedilox məskunlaşdığı 6 oumllkə

2015-ci ildə Suriya sərhədləri daxilində yaşayan ən ccedilox koumlccedilkuumln miqdarına (71 milyon) sahib oldu

Təxminən hamısı ( 92) oumllkədə davam edən vətəndaş muumlharibəsi nəticəsində məcburi koumlccedilkuumln duumlşmuumlşduumlr

İraq 47 milyonluq Orta Şərqdə ikinci boumlyuumlk koumlccedilkuumln əhalisinə sahib idi Suriyanın vəziyyəti kimi əksəriyyət

(94) məcburi koumlccedilkuumlnduumlr Bu arada İordaniyanın 29 milyon nəfərlik koumlccedilkuumln əhalisi Suriyalı qaccedilqınların

(628000 və ya 2015-ci ilədək İordaniyadakı buumltuumln koumlccedilkuumlnlərin 22 -i) və Fələstinli qaccedilqınların (22 milyon

və ya 76) ccediloxdan formalaşmış əhalisidir 2015-ci ilədək İordaniyadakı buumltuumln koumlccedilkuumlnlərin) Buna bənzər

şəkildə Livanın 15 milyon koumlccedilkuumlnuuml təxminən 1 milyon Suriyalı və təxminən 500 min fələstinli qaccedilqının

birləşməsidir

2015-ci ilin sonu etibarilə Tuumlrkiyə və Yəməndə təxminən 28 milyon koumlccedilkuumln var idi Ancaq koumlccedilkuumln

əhalisinin mənşəyi tamamilə fərqlidir Tuumlrkiyənin koumlccedilkuumln miqrantları əsasən Suriyalı qaccedilqınlardır və

bunların sayı Suriyadakı vətəndaş muumlharibəsi başlayandan bəri əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır Suriya

əhalisinin əksər hissəsi Tuumlrkiyədə miqrant duumlşərgələrinə uumlz tutmuş indiki doumlvrə qədər isə əksəriyyəti burada

oumlzlərinə gecəqondular tikərək ucuz işccedili quumlvvəsi kimi Tuumlrkiyədə məskunlaşmağa davam edir

Təhluumlkəsiz sığınacaq və yeni dolanışıq axtaranların sayındakı yuumlksək artım Orta Şərqi ən suumlrətli boumlyuumlyən

beynəlxalq miqrant və məcburi koumlccedilkuumln əhalisi olan duumlnya boumllgəsinə ccedilevirdiXuumlsusilə də 2011-ci ildən sonra

silahlı qarşıdurma və milyonlarla insanın doğulduğu oumllkələri tərk etməsi milyonlarla insanın evlərindən

məcburi koumlccedilkuumln olmasına gətirib ccedilıxardı

Suriyadakı boumlhran artıq illərdir ki davam edir Suriyadakı qarşıdurma 2012-ci ilin sonuna qədər iki

milyona yaxın Suriyalını məcburi koumlccedilkuumln vəziyyətinə gətirdi Prezident Bəşər Əsəd rejiminə qarşı uumlsyan

guumlcləndikdən və İŞİD silahlı qrupu tərəfindən elan edilən xilafət Suriyada genişlənməyə davam etdikcə

məcburi koumlccedilkuumlnlərin sayı 2015-ci ilin sonuna qədər 66 milyona yuumlksəldi Yenidən başlayan

qarşıdurmalardan sonra BMT Suriyada 11 milyondan ccedilox Suriyalının humanitar dəstəyə ehtiyacı olduğunu

və 465 milyonunun kəskin ehtiyacla qarşılaşdığını təxmin edirƏksər Suriyalı bir digər Yaxın Şərq regionu

oumllkələrinə uumlz tutsa da onlardan Avropa oumllkələrinə koumlccedil edənlər də olmuşdu Təqribən 176000 Suriyalı 2020-

ci ilin yanvar-aprel ayları arasında evlərinə qayıtdıonların əksəriyyəti daxili koumlccedilkuumlnlərdən idi66 milyondan

ccedilox Suriyalı məcburi koumlccedilkuumln olaraq qalır və 56 milyon boumllgə daxilində qaccedilqın kimi qeydiyyata alınır

İqtisadi ccedilətinliklər və artan COVID-19 pandemiyası ilə boumlhranın təsiri dərinləşməyə davam etdikcə Suriya

daxilindəki ailələrin təxminən yuumlzdə 70-i bundan ciddi ziyan ccediləkirSuriyada qaccedilqınların boumlyuumlk bir hissəsi

yoxsulluq həddinin altında yaşayır Regionda hadisələrin bu qədər faciyəvi hal alması ABŞ Rusiya İran

Fransa İngiltərə İsrail və digər doumlvlətlərin oumlz maraqlarını burada yaşayan dinc insanların həyatlarından daha

uumlstuumln tutması ilə bağlıdır Xuumlsusən bu oumllkələrdən Suriya ldquoboumlyuumlk guumlclərin savaşırdquondan ən ccedilox əziyyət ccediləkən

oumllkədir

Şəkil 11 Avropadakı suriyalı qaccedilqınlar laquoilk 10 oumllkəraquo və Qonşu oumllkələrdəki qaccedilqınlar

Orta Şərqdəki əsas koumlccedil hərəkatlarının mənbəyi olan İraq və Fələstin boumllgədə iki fərqli struktur qaccedilqın

hərəkatının olduğu boumllgələrdirBunlardan biri son zamanlarda olmasına baxmayaraq şiddətli sosial məhv və

nəticələrə səbəb olan İraq muumlhacirət hərəkatı digəri isə daha uzun muumlddətə yayılan və uumlccedil nəsil boyunca

sosial cəhətdən məhv edilməyə davam edən Fələstin miqrasiya hərəkatıdırFələstin probleminin koumlkləri o

qədər dərindir ki Birinci Duumlnya muumlharibəsinin paylaşım xəritələrində bu problemə əsaslanan miqrasiya

hərəkatını əsas goumltuumlrmək muumlmkuumlnduumlr

2003-cuuml ilin martında ABŞ-ın İraqı işğal etməsindən sonra İraqdan olan qaccedilqınların sayı artdı Son illərdə

beş milyona yaxın iraqlı immiqrantın meydana gəldiyini nəzərə alsaq bu boumllgədə sosial məhv və şokun daha

təsirli olduğunu soumlyləyə bilərik 2003-cuuml ildə Səddam Huumlseynin hakimiyyətinin suumlqutundan sonra iki il

ərzində 30000-dən ccedilox muumlhacir vətənə doumlnduuml Lakin 2006-cı ilin fevralında əl-Əskəri məscidinin

bombalanması ilə nəticələnən məzhəbi zorakılıq səbəbindən yenidən qaccedildılarABŞ-ın işğalı və İraqlılar

arasındakı etnik qarşıdurma Əl-Qaidə kimi terror təşkilatları xaosun və şiddətin artması iraqlıların oumllkə

daxilində və xaricində miqrasiyasına səbəb oldu İraqlı qaccedilqınlar əsasən qaccedilqın duumlşərgələrində deyil əksər

boumllgələrdə şəhər mərkəzlərinə qaccedildılar İraqa qonşu oumllkələrdə təxminən 2 milyon İraqlı qaccedilqın yaşayır və

onların 95 -i hələ də Orta Şərqdə yaşayırlar ndash baxmayaraq ki Avropadakı digər xalqlar İraqlı qaccedilqınları

qəbul etməyə başlamışlar Orta şərq oumllkəsində qaccedilqınlar və uşaqları statusu qaccedilqın kimi deyil muumlvəqqəti

qonaq kimi qəbul etdikləri uumlccediluumln huumlquqi status almaq ccedilətindir Moumlvcud regional ev sahibi oumllkələr arasında

Suriya İordaniya Misir Livan Kuumlveyt İran az sayda İraq Koumlrfəz Doumlvlətləri və Tuumlrkiyə yer alır

Tuumlrkiyə xuumlsusilə Cənubi Asiya Orta Şərq və Şərqi Afrika oumllkələrində Avropaya gəlib getməyə ccedilalışan

muumlhacirlər uumlccediluumln əhəmiyyətli bir yoldur Hər il Tuumlrkiyə uumlzərindən Avropaya keccedilməyə ccedilalışan on minlərlə

immiqrant tutulur Demək olar ki onların əksər hissəsi məqsədinə ccedilatır (Dəniz 2009 109) Bu guumln xuumlsusilə

də Suriya və İraqdakı siyasi muumlnaqişələr səbəbi ilə sığınacaq axtaranlar Tuumlrkiyəyə uumlz tutmuş və buradan

Avropaya gedən qaccedilaq miqrantların sayı 220000-dən daha ccediloxdur

Digər tərəfdən qaccedilqın qəbul edən oumllkələrin fərqli bir problemi var Orta Şərqdəki bu miqrasiya axımı

əksər hallarda həmin oumllkələrə qonşu olan və oumlzləri də zəngin olmayan orta oumllkələrdir Suriya və İordaniya

həm İraqlı həm də Fələstinli qaccedilqınları qarşılayan lider oumllkələr idi Bunlar arasında Suriya təxminən iki

milyona yaxın İraqlıya ev sahibliyi etdi və 1967-ci ildən bəri 500 min fələstinli qaccedilqına ev sahibliyi edirdi

20 milyon əhalisi olan yoxsulluq həddində yaşayan Suriya cəmiyyətində təxminən iki milyon yarım qaccedilqının

yaratdığı sosial məhv və natarazlıq uzun muumlddət yalnız Suriya doumlvlətinin oumlz imkanları ilə aşacağı bir boumlhran

olmaqdan ccedilıxdı İordaniyada 500000-ə yaxın fələstinli immiqrantın olduğu rəsmi olaraq qəbul edilir İraq

muumlharibəsindən sonra bir milyona yaxın iraqlı qaccedilqının axın etdiyi beş milyon əhalisi olan oumllkədə oumlz

əhalisinin beşdə biri qədər olan qaccedilqın kuumltləsinin moumlvcudluğu şuumlbhəsiz ki humanitar goumlstəricilərə mənfi

təsir goumlstərirSuriyada olduğu kimi İordaniya rəhbərliyi də oumlzuumlnuumln demoqrafik goumlstəricilərinə təsiri ilə

yanaşı gətirdiyi iqtisadi və siyasi problemlər baxımından miqrant problemi ilə tək muumlbarizə aparacaq

vəziyyətdə deyil

Qəzza Bureyj Duumlşərgəsi 1948-ci ildə Fələstin işğalından sonra yaradılan onlarla duumlşərgədən yalnız

biridir Normal bir həyatın birdən-birə dəyişdiyi ailələrin itirildiyi qohumların itkin duumlşduumlyuuml ev adlanan isti

yerlərin dağıntıya ccedilevrildiyi bir vaxtda minlərlə sakit yuumlruumlş başladı Tapdıqları ilk etibarlı yerdə zuumllmdən

qaccedila biləcək bir qrup olaraq oumlzlərini qorudular Duumlşərgələri adsız evlərə ccedilevrildi Qaccedilqın duumlşməyə məcbur

olan fələstinlilər işğaldan bəri oumlz gələcəyini Livan Suriya və İordaniyada axtarır Qəzza zolağına yaxın

buumltuumln kənd sakinləri koumlccedil etmək məcburiyyətində qaldıldquoQəzza zolağında səkkiz qaccedilqın duumlşərgəsi var

Duumlşərgələrdə təxminən 1 milyon 100 min qaccedilqın var İnfrastruktur və səhiyyə xidmətləri ccedilatışmadığı uumlccediluumln

yaşayış şərtləri ccedilox pisdir Sağlamlıq infrastrukturunun olmaması xəstəliklərin yayılmasına səbəb olur

Duumlşərgələr yardım təşkilatlarından alınan qida və geyim koumlməyi ilə həyatda qalmağa ccedilalışırlar-orta məktəb

illərində yaşadığı torpaqları tərk etməli olan bir Qəzzalı qaccedilqın deyir Bureyc duumlşərgəsində qayıdacağı guumlnuuml

goumlzləyirdi

Yaxın və Orta Şərqin oumlz daxilində olmasa da bu boumllgəyə doğru koumlccedil hərəkətləri də əhəmiyyətli bir

problem yaradır Məsələn Əfqanıstan muumlharibəsindən qaccedilaraq 1980-ci illərin əvvəllərindən bəri İrana

sığınan iki milyondan ccedilox muumllki şəxs bu oumllkədəki demoqrafik və iqtisadi tarazlıqlara əhəmiyyətli dərəcədə

təsir goumlstərmişdir Bəziləri 1989-cu ildə geri qayıtmış lakin başlayan vətəndaş muumlharibəsi səbəbiylə

oumllkələrini tərk etmək məcburiyyətində qalan milyonlarla Əfqan yalnız İranda deyil həm də qanunsuz olaraq

qaccedilmağa ccedilalışdıqları qərb oumllkələrində əhəmiyyətli bir problemə ccedilevrildi Yunanıstandakı bir duumlşərgədə

Əfqanıstandan daha pis şəraitdə yaşayan təxminən 2000 əfqan bunun ən yaxşı nuumlmunəsidir

Nəticə

Keccedilmişdən bu guumlnə qədər Orta Şərqdə koumlccediluumln ən əsas səbəbi insanların xaos və təhluumlkədən muumlharibə

ocağından aclıq və safalətdən uzaqlaşmaq arzusudur Goumlruumlruumlk ki Fələstindən koumlccediluumln əsas səbəbi məcburi

qovulma artan qətl və oumlluumlm təhdidləridirİnsanların məruz qaldıqları daxili qarşıdurma və qarşılıqlı

təhdidləri İraqdan koumlccedil etmənin əsas səbəbi olaraq goumlruumlruumlk Xaricdən bu boumllgəyə gələn əfqan muumlhacirlər də

oumlluumlm təhdidi səbəbiylə buranı tərk etdilərƏrəb baharı dalğasının təsiri ilə Suriyada baş verən iğtişaşlar

oumllkənin viranə hala qalmasına səbəb olmuş Əsəd houmlkumətinə qarşı şiddət artmış bununla da oumllkədə

vətəndaş muumlharibəsi başlamışdı Nəticədə oumllkə parccedilalandı islamccedilı ekstemistlərin moumlvqeləri həddən artıq

guumlcləndi və onminlərlə insan həlak oldu Vətəndaş muumlharibəsi hələ də davam edir Bu boumllgədə işğala xarici

təsirlərə və boumllgədə hegemon siyasətlərə son verilməsi yaşanan xaosu əhəmiyyətli dərəcədə azaldar Ccediluumlnki

Yaxın Şərqdəki oumllkələrdə miqrasiya hərəkatlarının baş verdiyi moumlvcud vəziyyətin uumlmumi səbəbi onların

işğala məruz qalmalarıdır Bu problemlərin həlli uumlccediluumln bu işğallar sona ccedilatmalıdır Muumlhacirlərin geri doumlnməsi

uumlccediluumln etibarlı bir muumlhit təmin edildikdən sonra ediləcək ən təməl iş bu insanların yaşaya biləcəyi uyğun

muumlhitlərin yaradılmasıdır ki bu da onlar uumlccediluumln oumlnəmli dəstək olacaqdır

Ədəbiyyat

1 ldquoDuumlnyanın iqtisadi və sosial coğrafiyasırdquo Bakı 2019

2 httpswwwiomintmiddle-east-and-north-africa

3 ldquoMigration in the Middle East and Mediterraneanrdquoby Martin Baldwin-Edwards Mediterranean Migration

Observatory University Research Institute for Urban Environment and Human Resources Panteion University

Athens Greece September 2015

4 ldquoDemography Migration and Security in the Middle East Stefanie Georgakis Abbott and Yannis AStivachtis

May 28 2019

5 httpswwwihhorgtrhaberortadoguda-goc-hareketleri-128

6 httpswwwarabnewscomnode1621161middle-east

7 httpswwwe-irinfo20190528demography-migration-and-security-in-the-middle-east

DOI 10367192707-11462412200287-89

Fatimə Vuumlqar qızı Əsgərli Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant

fatimasgarliigmailcom

TUumlRK XALQLARININ MUumlASİR SİYASİ-COĞRAFİ PROBLEMLƏRİ VƏ HƏLLİ YOLLARI

Accedilar soumlzlər tuumlrk xalqları problem Dağlıq Qarabağ təhsil PKK ekoloji Fərqanə vadisi qadağa Krım

Uyğur ortaq dil

Modern political and geographical problems of the Turkic nations and the ways to solve them

Summary

This article examines many political socio-economic and social problems that happen in the Turkic

world Many of these problems have manifested themselves in different ways among almost all Turkic

people however there are certain similarities The article also discusses the influence of foreign countries on

this land from time to time Even today the influence of powerful states on the Turkic nations is evident The

article provides information about the problems that have arisen in the lives of the Turkic people under the

influence of foreign countries and their consequences at different times

Key words Turkic nations problem Nagorno-Karabakh education PKK environment Fargana Valley

ban Crimea Uyghur common language

Giriş

Oumlz varlığını dinini qoruyub saxlayan tuumlrk xalqları əsasən Avrasiyada məskunlaşmışdır Hazırda tuumlrk

xalqları əlverişli-coğrafi moumlvqeyə malik olan Oumln Asiya Mərkəzi Asiya Qafqaz regionları Kiccedilik Asiya

yarımadası Sayan-Altay dağlarının şimal-qərb boumllgəsi Talas vadisi Ordos vilayəti Orxon-Yenisey ətrafı

ərazilər Urmiya goumlluuml houmlvzəsi Qara dəniz sahilində daha sıx yaşayırlar Onların uumlmumi sayı 180 milyon

nəfərdən ccediloxdur Tuumlrk xalqlarının bəziləri muumlstəqil doumlvlət qurmuş bəziləri muumləyyən doumlvlət daxilində muxtar

qurumlar yaratmış bəziləri isə heccedil bir oumlzuumlnuumlidarə huumlququna malik deyil və muumlxtəlif doumlvlətlərin ərazilərində

yerli xalq olaraq yaşayırlar Belə tuumlrk xalqlarına qumıqlar krım tatarları şahsevənlər sibir tatarları bolqar

tuumlrkləri əfşarlar və s aiddir Muumlstəqil tuumlrk doumlvlətlərinə Azərbaycan Tuumlrkiyə Qazaxıstan Oumlzbəkistan

Tuumlrkmənistan Qırğızıstan və Şimali Kipr Tuumlrk Respublikası tuumlrk doumlvlət qurumlarına isə Rusiya

Federasiyasındakı Altay Tuva Xakasiya Saxa Başqırdıstan Tatarıstan Ccediluvaşıstan Kabarda-Balkar

Qaraccedilay-Ccedilərkəz Ccedilin Xalq Respublikasının tərkibindəki Sintszyan- Uyğur Muxtar Vilayəti daxildir Tarixən

tuumlrk xalqları bir ccedilox problemlərlə uumlzləşmişlər Bir sıra tuumlrk xalqlarının problemlərinə baxaq

Azərbaycanda ən boumlyuumlk problem Dağlıq Qarabağ problemi idi Dağlıq Qarabağ probleminin koumlkləri

qədimə daha doğrusu 18-ci əsrə qədər uzanır Yuxarı Qarabağın tarixi ənənələrini əldən buraxmaq

istəməyən ermənilər boumlyuumlk doumlvlətlərin koumlməyi ilə DQMV-nı yaratdılar Cənubi Qafqazda bir respublika və

bir muxtariyyət yaratmış ermənilər Avropa oumllkələrinə hər cuumlr noumlkərccedililik xidməti goumlstərmək yuumlkuumlnuuml

boyunlarına goumltuumlrduumllər Ermənilər Azərbaycan tuumlrklərinə qarşı bəşər tarixində goumlruumlnməmiş vəhşiliklər

soyqırımlar deportasiyalar həyata keccedilirdilər Nəticədə 250 min nəfər azərbaycanlı son nəfərədək oumlz doğma

yurdlarından zorla qovulmuşdur Hal-hazırda muumlnaqişə nəticəsində oumllkədə 1 138 450 nəfər qaccedilqın və

məcburi koumlccedilkuumln var[2]

Tuumlrkiyə Azərbaycanda davam edən Dağlıq Qarabağ muumlnaqişəsinin ən boumlyuumlk dəstəkccedililərindən biridir

Azərbaycan ərazisində Tuumlrkiyə Silahlı Quumlvvələrinin birgə iştirakı ilə sentyabr ayının əvvəlinə qədər davam

edən bir sıra hərbi təlimlər keccedilirilmişdir Azərbaycanın ən ccedilox silah aldığı oumllkələrdən biri də Tuumlrkiyədir

Tuumlrkiyənin istehsal etdiyi PUA-lar sayəsində ermənilərin 1 milyard dolları aşan sursatı məhv edilmişdir

Buguumln Dağlıq Qarabağ muumlnaqişəsi haqqında yalnız keccedilmiş zamanda danışmaq olar Azərbaycanın

Rəşadətli Ordusu tərəfindən Qarabağ problemi oumlz həllini tapmış torpaqlarımız duumlmən işğalından azad

edilmişdir Qarabağda atəşkəs rejimi qorunub saxlanılır və getdikcə daha da moumlhkəm olacaq

Tuumlrkiyənin bir ccedilox sahədə problemi var Bu problemlərə demokratiya insan huumlquqları təhsil sahəsindəki

ccedilatışmazlıq iqtisadiyyat sahəsindəki problemlər və s daxildir Təhsil sahəsindəki problem ondan ibarətdir

ki son 15 ildə Tuumlrkiyənin təhsil sistemi daim dəyişib və dəyişməyə də davam edir Daim dəyişən imtahan

sistemləri və tədris proqramı valideynləri və şagirdləri narahat edir

Tuumlrkiyə uumlccediluumln PKK terroru ən vacib problem kimi qalmaqda davam etmişdir 1978-ci ildən bu guumlnə qədər

PKK terror təşkilatı bir neccedilə dəfə adını dəyişdirərək aksiyalarına davam edir PKK terroru ilə muumlbarizədə və

ldquokuumlrd problemirdquonin həlli prosesində vacib mərhələlərdən biri 1999-cu ildə PKK lideri Abdullah Oumlcalanın

həbs olunaraq Tuumlrkiyəyə gətirilməsidir PKK-lı terrorccediluların xeyli hissəsinin Tuumlrkiyə sərhədindən kənara

qaccedilmaları ya da zərərsizləşdirilmələri səbəbindən 1999-cu ildən sonra ldquosakitləşmərdquo mərhələsi yaşanmışdır

Uumlmumiyyətlə bu muumlddət ərzində PKK Tuumlrkiyədə 73 minə yaxın terror aksiyası həyata keccedilirmişdir

Tuumlrkiyədə 35 mindən ccedilox insan və ən az 300 milyard dollar (bu rəqəm tam dəqiq deyil) maliyyə itkisinə başa

gəlmişdir Problem yalnız Tuumlrkiyənin problemi deyil Tuumlrkiyə bu problemi təkbaşına həll edə bilməz Bu

regional problemdir və həll regionaldır Tuumlrkiyə Suriya İran və İraq bu moumlvzuda danışmaq uumlccediluumln bir araya

gəlməlidir

Qazaxıstan ciddi ekoloji problemlərlə uumlzləşmişdir Bu problemlərdən biri də radioaktiv ccedilirklənmədir

SSRİ doumlnəmində ərazisi atom sınağı mərkəzindən biri olmuş ccediloxlu sayda yeraltı nuumlvə sınaqları

keccedilirilmişdir Radiasiyaya goumlrə Ccedilinlə sərhədə yaxın ərazilərdə insanlar arasında onkoloji xəstəliklər

artmışdır Qazaxstan ərazisində əhalinin milli tərkibinin dəyişməsi siyasəti həyata keccedilirilirdi Bu ccedilirkin siyasət 3

mərhələdə həyata keccedilirilmişdir

30-cu illərdə həyata keccedilirilən repressiyaları doumlvruumlndə Qazaxıstanın quru ccediloumlllərinə keccedilmiş SSRİ

məkanının hər yerindən minlərlə insan suumlrguumln edildi İnsanlar sərt iqlim şəraitinə gərgin iş rejiminə

doumlzməyərək tələf oldular Rəsmi mənbələrə goumlrə bu doumlvrdə Qazaxıstanda 3 milyon nəfərdən ccedilox insan

acından məhv olmuşdur

Qazaxıstan torpaqlarında II qeyri-qanunu məskunlaşma İkinci Duumlnya Muumlharibəsində evakuasiya olunan

insanların və muumlharibədə əsir duumlşən avropalıların hesabına oldu Diktator rejimi muumlharibə bitdikdən sonra

onlara doğma torpaqlarına qayıtmağa izn vermədi Nəticədə Qazaxıstanın ccediloumlllərində milyonlarla insan

məcburən yaşamağa başladı

Qazaxıstanda III qeyri-qanuni məskunlaşma 60 -cı illərin əvvəlində başladı Kənd təsərruumlfatının inkişaf

etdirilməsi bəhanəsi ilə ldquoxam torpaqlarardquo koumlccediluumlruumllənlər ilə əvvəllər suumlrguumln edilənlər arasında az fərq vardı

Qış aylarının həddən artıq sərt keccedilməsi xəstəlik və oumlluumlmuumln artmasına səbəb oldu

Aparılan siyasət oumlz nəticələrini vermişdir Hazırda Qazaxıstan əhalinin yalnız 53 -ni qazaxlar təşkil

edir Qeyri-qazaxların uumlstuumlnluumlk təşkil etməsi oumllkədə ilk noumlvbədə dil problemini yaradır Son doumlvrlərə kimi

rus dilinin doumlvlət dili olması qazax dilinin zəifləməsinə səbəb olmuşdur Lakin muumlstəqillik qazandıqdan

sonra rus dili ilə paralel olaraq qazax dilinin də rəsmi dil olması hazırda vəziyyətin normallaşması ilə

nəticələnir Sovet İttifaqının dağılması Qazaxıstanda yaratdığı problemin qismən həll olunmasına imkan

yaratdı Rus dilli əhalinin Rusiyaya bir zamanlar əsir duumlşən avropalıların geriyə qayıtması oumllkədə əhalinin

milli tərkibinin qismən duumlzəltdi Lakin oumllkənin şimalında əhalinin intensiv koumlccediluuml bu ərazilərin boşalmasına

səbəb oldu Bu problemi həll etmək uumlccediluumln Qazaxıstan houmlkuməti oumllkənin paytaxtını Astanaya koumlccediluumlrtduuml

Tuumlrkmənistanda ən boumlyuumlk problem burada yaşayanlar uumlccediluumln qadağaların olmasıdır Oumllkə idarəetmə

forması respublika olsa da tək bir partiya tərəfindən idarə olunur və qadağalardan ibarət bir rejim var Bu

qadağalara goumlrə oumllkədə yaşayan və ya yaşamaq niyətində olan tuumlrklər uumlccediluumln yaşayış şərtləri ccedilətin ola bilər

Oumllkəyə gələn əcnəbilərin gecə saat 11-dən sonra ccediloumllə ccedilıxması qadağandır Buumltuumln televiziya və radio kanalları

doumlvlətə məxsusdur Oumllkədə Youtube Facebook Twitter kimi sosial şəbəkələr qadağandır İnternet istifadəsi

bir ccedilox evdə və iş yerində moumlvcud deyil İnternetdən istifadə etmək uumlccediluumln mobil cihazdan internetə giriş tələb

olunur

Tuumlrkmənistan Orta Asiya tuumlrk respublikası olsa da oumlzlərini tuumlrklərə yaxın hiss etdiklərini deyə bilmərik

Tuumlrklərlə olan yaxın mədəniyyətləri və tuumlrkməncənin 80 tuumlrkə yaxın olmasına baxmayaraq tuumlrkmən

xalqının tuumlrklərlə əlaqələri yaxşı səviyyədə deyil Bunun əsas səbəbi Tuumlrkmənistanın Rusiyaya yaxın olması

və keccedilmişdə Rusiya ilə muumlnasibətlərinə goumlrə oumlzlərini Rusiyaya daha yaxın hiss etmələridir

Qırğızıstanla qonşu Orta Asiya oumllkələri arasında ccedilox oxşarlıqlar var Yoxsulluq korrupsiya və ağır

iqtisadi şərtlər Orta Asiya boumllgəsində ccediloxlarına tanışdır Bundan başqa siyasi azadlıqların

məhdudlaşdırılması houmlkumətin muumlstəqil mediaya təzyiqi və soumlz azadlığı korrupsiya Qırğızıstanda ccedilevrilişə

səbəb olan əsas səbəblərdir

Qırğızıstan Oumlzbəkistan və Tacikistan sərhədində yerləşən Fərqanə vadisindəki sərhəd problemləri 30 ildir

davam edir 10 milyon insanın yaşadığı Fərqanə vadisindəki sərhəd problemləri boumllgənin sabitliyi

qarşısındakı ən boumlyuumlk problemdir Vadinin yerli sakinləri ndash qırğızlar oumlzbəklər taciklər və digər xalqlar

boumllgədə yaşadığından tərəflər arasında etnik və dini zəmində qarşıdurma riski qalır Ayrıca boumllgədə

beynəlxalq terror təşkilatlarına aid silahlılar moumlvcuddur Boumllgədəki oumllkələr bu problemi həll etmədən suumlrətlə

inkişaf edə bilməzlər

Krımdakı moumlvcud problemlərə Rusiyanın Krım tatarlarına tətbiq etdiyi sistemli zəiflətmə siyasəti aiddir

Rusiya Krımı Krım Tatarlarına sahib olmayan və Rusiyaya aid bir boumllgəyə ccedilevirməyə ccedilalışır Rusiya tatarlara

təzyiq goumlstərərək Krım Milli Məclisinin tuumlrk dilində yayımlanan televiziya kanallarını xəbər agentlikləri

radio və tatar məktəblərini bağlamışdır Krım bu guumln Rusiya tərəfindən silahlandırılır və boumllgədəki vəziyyət

suumlrətlə pisləşir Krım tatarlarının və Ukrayna xalqının tarixi və mədəniyyəti məhv edilir

Digər bir problem isə Krım Tatar dilinin getdikcə yox olmasıdır Hazırda Krımda yalnız 15 məktəbdə

Krım Tatar dilində təhsil verilir Bu say əhali ilə muumlqayisədə ccedilox azdır (təqribən 350000 Krım tuumlrkuuml var) və

təcili olaraq yeni məktəb və uşaq bağccedilaları accedilılmalıdır

Uyğur problemi Qarabağ Krım və s problemlər kimi təkcə bir xalqı deyil buumltuumln tuumlrk duumlnyasını narahat

edən ortaq bir problemdir İllərdir tuumlrk və muumlsəlman duumlnyasında bu problem tez-tez dilə gətirilir və

uyğurların pozulan huumlquqlarına onlara qarşı edilən təzyiqlərə dəstək nuumlmayiş etdirilir 2017-ci ildə CNN

tərəfindən verilən məlumatlara əsasən Ccedilin illərdir milyonlarla uyğur tuumlrkuumlnuuml heccedil bir əsas olmadan həbsə atır

kuumltləvi qırğınlar və qətliamlar toumlrədir Bunlara Koşgar-Barın(5 min uyğur oumllduumlruumllduuml) Guumllcə (100-ə yaxın

uyğur oumllduumlruumllduuml) Urumccedili hadisələri (1000-ə yaxın uyğur oumllduumlruumllduuml) misal ola bilər[11] Uyğurlara qarşı

bitib-tuumlkənməyən təzyiqlərin arxasında duran tək məqam uyğurların etnik kimliyi və milli dəyərlərində olan

keyfiyyətləri deyil Uyğurların vətəni olan Şərqi Tuumlrkuumlstan Ccedilin uumlccediluumln ən oumlnəmli vilayətlərdən biridir Ccediluumlnki

Şərqi Tuumlrkuumlstan və ya Sintzyan-Uyğur vilayəti Ccedilinin ən boumlyuumlk ərazi vahididir bir ccedilox oumllkələrlə

həmsərhəddir enerji mənbələri ilə də zəngindir

Tuumlrk duumlnyasının yuxarıda izah etdiyim problemləri ilə yanaşı tuumlrk xalqları arasında buumltoumlvləşmənin ən

ciddi elementlərindən biri olan ortaq dil və əlifba problemi var Ortaq dil və əlifba problemi tuumlrk xalqları

arasında həllini tapmamış aktual məsələlərdən biridir XX əsrin əvvəllərində tuumlrk xalqları arasında latın

əlifbasına keccedilid reallaşmışdı Lakin tuumlrk xalqlarının bir-birinə daha da yaxınlaşmasına sovet imperiyasının

qısqanclığı səbəbindən bu layihəni tam həyata keccedilirmək muumlmkuumln olmadı Ccedilox keccedilməmiş sovetlər birliyinin

daxilində yaşayan tuumlrk xalqlarının əlifbası məcburi surətdə kiril əlifbası ilə əvəz edildi

Bu guumln muumlxtəlif tuumlrk doumlvlətləri xalqları arasında Tuumlrkiyə tuumlrkcəsi ortaq dil kimi uumlmumi dil kimi artıq

işlənir 50 milyondan artıq Azərbaycan tuumlrkuuml bu dili yaxşı anlayır tuumlrkmənlər oumlzbəklər uyğurların bu

tuumlrkcəni anlamaqda heccedil bir problemi yoxdur Qıpccedilaq xalqları olan qazax qırğız tatar başqırd və Sibir

xalqları Tuumlrkiyə tuumlrkcəsini ccedilətin anlayırlar[12] Ortaq əlifba məsələsinin reallaşması daha asandır Tuumlrk

xalqları uumlccediluumln ortaq əlifba məsələsi həll olunmadan onlar arasında ortaq uumlnsiyyəti və ortaq imlanı yaratmaq

muumlmkuumln deyildir

Nəticə

Tuumlrk duumlnyasının yuxarıda sadaladığım ldquorəngarəngrdquo problemləri təkcə muumlasir doumlvruumlmuumlzuumln deyil lap

qədim zamanlardan buumlnoumlvrəsi qoyulmuş problemlərdir Bu problemlərin bir ccediloxu indiyə qədər oumlz həllini

tapmamışdır və dərinləşməkdə davam edir Xarici doumlvlətlərin təsiri nəticəsində tuumlrk xalqlarında baş verən

iğtişaşlar muumlharibələr parccedilalanmalar bəzi tuumlrk xalqlarının guumlcluuml doumlvlətlər tərəfindən idarə olunaraq

assimilyasiyaya uğramağa məruz qalması və s kimi problemlər oumlz həllini yalnız tuumlrklərin ayrı-ayrılıqda

deyil birlikdə muumlbarizəsi ilə tapa bilər

Ədəbiyyat

1 Qasım Hacıyev ndash ldquoDağlıq Qarabağ problemi səbəb və nəticələrirdquo yanvar 2020

2 httpsazerbaijanazrelated-information115

3 httpsmediumcomtC3BCrkiyetC3BCrkiyenin-enC3B6nemli-sorunlarC4B1-78af9e4c

4 Araz Aslanlı - ldquoTuumlrkiyənin 2013-cuuml il guumlndəmi PKK terroru və Kuumlrd problemirdquo yanvar 2013

5 httpsazwikipediaorgwikiQazaxC4B1standa_C999traf_mC3BChit

6 Ainur Nogayeva ndash ldquoKazakistan-Rusiya ilişkilerinde etnik sorunrdquo fevral 2019

7 httpskariyerfikirlericomturkmenistanda-yasam-sartlari-ve-sosyal-hayat

8 Abdrasul Isakov ndash ldquoKırgızistan-Tacikistan Sınır Sorunlarırdquo mart 2019

9 httpswwwhaberlercomkirim-in-guncel-sorunlari-konusuldu-12956922-haberi

10 Suumlleyman Erdem ndash ldquoKrım tuumlrkleri ve sorunlarırdquo aprel 2013

11 Nicat İsmayılov ndash ldquoTuumlrkiyə-Ccedilin muumlnasibətlərində uyğur problemirdquo iyul 2019

12 httpsapaazazedebiyyat-78176

DOI 10367192707-11462412200290-92

Elnurə Natiq qızı Məmmədli Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant

aslanovaelnure97gmailcom

COĞRAFİYA KURİKULUMUNDA LİTOSFER MOumlVZUSUNA AİD ƏSAS

VƏ ALT STANDARTLARIN SİNİFLƏR UumlZRƏ DƏYİŞMƏSİ

Accedilar soumlzlər məzmun xətti əsas standart alt standart deklorativ prosedural konseptual endogen ekzogen

taksonomiya

Class change of main and substandards on lithosphere topic in geography curriculum

Summary

One of the important topics in the geography curriculum is the lithosphere

The lithosphere topic belongs to the nature content line As we know there is one main standart of the

nature content lineThe number of sub-standards on the topic of lithosphere is 12 in total with 2 for each

class The article deals with the analysis of standard and sub-standard changes over classes and what these

standards realizations were

Key words content line basic standard substandard declarative procedural conceptual endogenous

exogenous taxonomy

Giriş

Litosfer moumlvzusuna aid standartların siniflər uumlzrə dəyişməsinə əvvəlcə cədvəl şəklində baxaq

Əsas standart Alt standartlar

Coğrafi təbəqədə

baş verən hadisə

və proseslərin

ekocoğrafi

nəticələrini

mənimsədiyini

şərh edir

VI 211 Yerin daxili quruluşunurelyefini və orada baş verən hadisə və prosesləri

təsvir edir

212 İri relyef formalarını xəritədə goumlstərir

VII 211 Yer səthində relyefin muumlxtəlifliyinin yaranma səbəblərini izah edir

212 Fiziki xəritələri təhlil edir

VIII 211 Litosfer tavalarının hərəkətini muumlasir relyef formalarının yaranması ilə

əlaqələndirir

212 Tektonik xəritələrdə litosfer tavalarının hərəkətinin nəticələrini oxuyur

IX 211 Yer qabığında baş verən hadisə və proseslərin iqtisadi həyata təsirini

dəyərləndirir

212 Geoloji xarakterli tematik xəritələri oxuyur

X 211 Yer qabığında dəyişikliklərə dair proqnozlar verir

212 Geoxronoloji cədvəli oxuyur

XI 211 Ərazilərin tektonik quruluşunun və təbii proseslərin oumllkələrin

iqtisadiyyatında rolunu izah edir

212 Mineral ehtiyatların istifadəsinin proqnozlarına dair hesablamalar aparır

Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi litosfer moumlvzusu uumlzrə əsas standart buumltuumln siniflərdə dəyişməz olaraq qalır Alt

standartlar isə siniflər uumlzrə sadədən muumlrəkkəbə doğru dəyişir Onların təhlilinə baxaq

VI sinifdə 211 Yerin daxili quruluşunurelyefini və orada baş verən hadisə və prosesləri təsvir edir

standartının bilik hissəsi deklorativ biliyə fəaliyyət hissəsi isə emosional taksanomiyanın məqbulsayma

kateqoriyasına aiddir Standartın fəaliyyət hissəsi ldquotəsvir edirrdquo şagirdlərin yaş səviyyəsinə tamamilə uyğundur

212 İri relyef formalarını xəritədə goumlstərir standartının bilik hissəsi deklorativ biliyə fəaliyyət hissəsi isə

idrak taksonomiyasının tətbiq kateqoriyasına aiddir Standartın ldquoxəritədə goumlstərirrdquo fəaliyyət hissəsi ilkin

səviyyə olmaqla şagirdlərin yaş səviyyəsinə uyğundur VI sinifdə 211 Yerin daxili quruluşunu və orada baş

verən hadisə və prosesləri təsvir edir standartının məzmununa yerin daxili quruluşu litosfer anlayışıyerin

daxilində gedən proseslər zəlzələ və vulkanların sxematik təsviri palccedilıq vulkanları isti bulaqlar və qeyzerlər

daxildir 212 İri relyef formalarını xəritədə goumlstərir standartının məzmununa fiziki xəritədə dağ və

duumlzənliklərin muumləyyən edilməsi daxildir Bu standartlar dərslikdə 1 Yerin daxili quruluşu 2 Suumlxurlar 3

Vulkan və qeyzerlər 4Zəlzələ təbiət hadisəsidir5 Zəlzələ zamanı nə etməli 6 Dağlar 7 Duumlzənliklər

moumlvzularında reallaşıbStandartların reallaşdığı həmin moumlvzular şagirdlərin yaş səviyyəsinə uyğun onların

başa duumlşduumlyuuml sadə dildə yazılmışdır

VII sinifdə 211 Yer səthində relyefin muumlxtəlifliyinin yaranma səbəblərini izah edir standartının bilik

hissəsi deklorativ biliyə fəaliyyət hissəsi isə idrak taksonomiyasının qavrama kateqoriyasına aiddir

Standartın fəaliyyət hissəsi ldquoizah edirrdquo VI sinifə nisbətən bir qədər uumlstuumln səviyyə olub şagirdlərin yaş

səviyyəsinə uyğundur 212 Fiziki xəritələri təhlil edir standartının bilik hissəsi deklorativ biliyə fəaliyyət

hissəsi isə idrak taksononomiyasının təhliletmə kateqoriyasına aiddirBurada şagirdlər artıq fiziki xəritələri

təhlil etməyi bacarır 211 Yer səthində relyefin muumlxtəlifliyinin yaranma səbəblərini izah edir standartının

məzmununa relyefin əmələgəlməsində endogen və ekzogen quumlvvələrin rolu relyef formalarının muumlxtəlif

əlamətlərə goumlrə təsnifatıokean dibinin relyefi daxildir 212 Fiziki xəritələri təhlil edir standartının

nəzmununa fiziki xəritələrdə faydalı qazıntıların yayılma qanunauyğunluqlarının relyeflə əlaqəsinin təhlili

daxildir Bu standartlar dərslikdə 1Yerin daxili prosesləri 2 Xarici amillərin relyefə təsiri 3 Dağların

yaranması 4Duumlzənliklərin muumlxtəlifliyi 5Okean dibinin relyefi 6Yeraltı sərvətlər necə paylanıb 7Praktik

dərs Azərbaycan Respublikasının relyefi 8 Azərbaycan Respublikasının faydalı qazıntıları moumlvzularında

reallaşıb Standartların reallaşdığı həmin moumlvzular şagirdlərin yaş səviyyəsinəidrak səviyyəsinə uyğun

yazılmışdır

VIII sinifdə 211 Litosfer tavalarının hərəkətini muumlasir relyef formalarının yaranması ilə əlaqələndirir

standartının bilik hissəsi prosedura biliyəfaəliyyət hissəsi isə idrak takonomiyasının sintez kateqoriyasına

aiddirStandartın fəaliyyət hissəsi ldquoəlaqələndirirrdquo goumlruumlnduumlyuuml kimi artıq daha uumlstuumln səviyyədirArtıq burada

şagird Litosfer tavalarının hərəkətini muumlasir relyef formalarının yaranması ilə əlaqələndirməyi bacarır 212

Tektonik xəritələrdə litosfer tavalarının hərəkətinin nəticələrini oxuyur standartının bilik hissəsi konseptual

biliyə fəaliyyət hissəsi isə idrak taksonomiyasının qiymətləndirmə kateqoriyasına aiddir 211 Litosfer

tavalarının hərəkətini muumlasir relyef formalarının yaranması ilə əlaqələndirir standartının məzmununa litosfer

tavaları nəzəriyyəsi tava sərhədlərində yaranan muumlasir relyef formaları daxildir212 Tektonik xəritələrdə

litosfer tavalarının hərəkətinin nəticələrini oxuyur standartının məzmununa tektonik xəritələrə əsasən

tavaların hərəkət istiqamətinin muumləyyən edilməsi daxildir Bu standartlar dərslikdə 1Yerin muumlasir uumlfuumlquuml və

şaquli hərəkət sahələri 2Litosfer tavaları 3Litosfer tavalarının hərəkətinin nəticələri 4Qədim quru və su

sahələri moumlvzularında reallaşıb

IX sinifdə 211 Yer qabığında baş verən hadisə və proseslərin iqtisadi həyata təsirini dəyərləndirir

standartının bilik hissəsi prosedural biliyə fəaliyyət hissəsi isə idrak taksonomiyaını qiymətləndirmə

kateqoriyasına aiddir 212 Geoloji xarakterli tematik xəritələri oxuyur standartının bilik hissəsi deklorativ

biliyə fəliyyət hissəsi isə idrak taksanomiyasını qavrama kateqoriyasına aiddirBurada şagird artıq tematik

xəritələri oxumagı bacarır 211 Yer qabığında baş verən hadisə və proseslərin iqtisadi həyata təsirini

dəyərləndirir standartının məzmununa tektonik hadisə proseslərin nəticələrinin iqtisadi cəhətdən

qiymətləndirilməsi daxildir 212 Geoloji xarakterli tematik xəritələri oxuyur standartının məzmununa

geoloji tematik xəritələrə əsasən litosfer tavalarının hərəkəti nəticəsində yaranan relyef dəyişməsinin

muumləyyən edilməsi aiddirBu standartlar dərslikdə 1Avropanın relyefi 2Asiyanın relyefin 3Şimali

Amerikanın relyefi 4Cənubi Amerikanın relyefi 5Afrikanın relyefi 6Avstraliyanın relyesi 7Azərbaycanın

relyefi moumlvzularında reallaşıb

X sinifdə 211 Yer qabığında dəyişikliklərə dair proqnozlar verir standartının bilik hissəsi konseptual

biliyə fəaliyyət hissəsi isə idrak taksonomiyasının qiymətləndirmə kateqoriyasına aiddirBu standartın

fəaliyyət hissəsi ldquoproqnozlar verirrdquo mənim fikrimcə X sinifə deyil XI sinifə daha uyğundur 212

Geoxronoloji cədvəli oxuyur standartının bilik hissəsi deklorativ biliyə fəaliyyət hissəsi isə idrak

taksonomiyasına qavrama kateqoriyasına aiddirArtıq burada şagird geoxronoloji cədvəli oxumağı bacarır və

geoxronoloji cədvəl ilə geoloji xəritələri əlaqələndirə bilir 211 Yer qabığında dəyişikliklərə dair proqnozlar

verir standartının məzmununa litosfer tavalarının toqquşması səbəbləri və nəticələri aiddir 212

Geoxronoloji cədvəli oxuyur standartının məzmununa geoxronoloji cədvəl ilə geoloji xəritələrin

əlaqələndirilməsi daxildir Bu standartlar dərslikdə 1Yerin geoloji inkişafı 2Qirişiqliq vilayətləri və

platformalar 3 Dağəmələgəlmə mərhələləri 4 Azərbaycanın geoloji quruluşu 5Azərbaycanın endogen

relyef formaları 6Azərbaycanın ekzogen relyef formaları 7 Praktik dərs Azərbaycanın faydalı qazıntıları və

onların geoloji quruluşla əlaqəsi moumlvzularında reallaşıb

XI sinifdə 211 Ərazilərin tektonik quruluşunun və təbii proseslərin oumllkələrin iqtisadiyyatında rolunu

izah edir standartının bilik hissəsi prosedural biliyə fəaliyyət hissəsi isə idrak taksonomiyasının qavrama

kateqoriyasına aiddirMənim fikrimcə bu standartın fəaliyyət hissəsi ldquoproqnoz verməkrdquolə bağlı olsaydı daha

məqsədəuyğun və şagirdlərin bilik səviyyəsinə uyğun olardı 212 Mineral ehtiyatların istifadəsinin

proqnozlarına dair hesablamalar aparır standartının bilik hissəsi konseptual biliyə fəaliyyət hissəsi isə idrak

tasonomiyasının tətbiq kateqoriyasına aiddir211 Ərazilərin tektonik quruluşunun və təbii proseslərin

oumllkələrin iqtisadiyyatında rolunu izah edir standartının məzmununa geoloji-tektonik və geoloji-geomorfoloji

fəlakətli təbiət hadisələrinin yayılmasının coğrafi qanunauyğunluğuiqtisadi və sosial noumlqteyi-nəzərdən

fəlakətli təbiət hadisələri ilə bağlı statistik məlumatların təhlil edilməsi daxildir Bu standartlar dərslikdə

1Tektonik proseslər və təsərrufatlayihərdquoVulkan puumlskuumlrmələrirdquo 2 Mineral ehtiyatlardan istifadə

moumlvzularında reallaşıb

Nəticə Coğrafiya kurikulumunda litosfer moumlvzusu uumlzrə əsas standart siniflər uumlzrə dəyişməzdir Siniflər uumlzrə

dərsliklərdə muumlxtəlif moumlvzularda reallaşan alt standartlar isə 6cı sinifdən 11-ci sinifə doğru sadədən

muumlrəkkəbə dəyişir Alt standartlar həm məzmun həm də fəaliyyət baxımından yuxarı siniflərə doğru

muumlrəkkəbləşir Təkcə 10-cu sinifdə 211 standartı əlaqələndirmə11ci sinifdə isə 211 standartı proqnoz

verməklə bağlı olsaydı daha yaxşı olardı

Ədəbiyyat

1 Seyfullayeva Nərminə Coğrafiyanın tədrisi metodikası

2 Coğrafiya 6-cı sinif muumləllim uumlccediluumln metodik vəsait

3 Coğrafiya 7-ci sinif muumləllim uumlccediluumln metodik vəsait

5 Coğrafiya 9-cu sinif muumləllim uumlccediluumln metodik vəsait

DOI 10367192707-11462412200293-95

Mahirə Adil qızı Cabbarova Bakı Doumlvlət Universiteti

magistrant

mahirecabbarova8gmailcom

İQTİSADİ-COĞRAFİ TERMİN VƏ ANLAYIŞLARIN

COĞRAFİYA FƏNNİNİN MƏZMUNUNDA YERİ

Accedilar soumlzlər termin iqtisadi coğrafiya tədris vəsaiti varislik prinsipi debat və layihə dərsləri

Place economic-geographical terms and concepts in the content of geography

Summary

Many terms are used in modern times ldquotermrdquo means the name of certain concepts in any field of science

art technology etc At present economic-geographical terms are widely used in the teaching of geography

economic-geographical terms have entered science as a result of the interaction of economics and geography

economic geography - studies the economic activity of man at different scales in space the geographical

location and territorial organization of human economic activity on Earth the analysis of economic political

social and environmental processes on Earth

Key words term economic geography teaching aids succession principle debate and project classes

Giriş İqtisadi coğrafiyaya dair fikirlər antik doumlvrlərdən formalaşmağa başlamışdır Bir ccedilox mənbələrə əsasən

ilk iqtisadi və sosial məzmunlu kitablar Qərbi Avropada nəşr olunmuşdur Bu kitabların yazılmasında antik

və ərəb alimlərinin idealarından da istifadə olunmuşdur İqtisadi və sosial coğrafiyanın əsas inkişaf mərhələsi

sayılan XVIII- XIX əsrdə goumlrkəmli fransız filosofu Şarl Lui Monteskyenin boumlyuumlk xidmətləri olmuşdur O

laquoQanunların ruhu haqqında raquo əsərində təbii şəraitin ictimai həyata təsirini şərh edir xuumlsusən də oumllkələrin

ictimai həyatında iqlimin rolunu yuumlksək qiymətləndirir

Boumlyuumlk rus alimi MVLomonosov oumlz oumllkəsində iqtisadi coğrafiyanın banisi hesab olunur İqtisadi-

coğrafiya termini elmə ilk dəfə 1760-cı ildə MVLomonosov tərəfindən gətirilmişdir O bu elmin

inkişafının zəruriliyini goumlstərmiş və onun əsas istiqamətlərini vermişdir Rusiyada iqtisadi coğrafiya

yarandığı guumlndən təsərruumlfatın ixtisaslaşmasının coğrafi boumllgələşməninərazi əmək boumllguumlsuumlnuumln tədqiqinə

daha boumlyuumlk yer verilmişdir Muumlasir iqtisadi və sosial coğrafiya ətraf muumlhitin cəmiyyətlə qarşılıqlı əlaqəsi

cəmiyyətin ərazi təşkili barədə elmdir Bu elm həm ətraf muumlhiti həm də onunla qarşılıqlı əlaqədə olan

cəmiyyət problemlərini birlikdə tədqiq edir İqtisadi coğrafiya ndash elmin inkişaf tarixini onun əsas

anlayışlarını nəzəri məsələlərini əhali və təsərruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin coğrafiyasını muumlxtəlif

regionların iqtisadi coğrafiyasını oumlyrənir Bu terminin elmə gəlməsi elə də birdən-birə olmamış uzun tarixi

doumlvr keccedilmişdir Rusiyada I Pyoturun doumlvruumlndə ccedilox geniş ərazilər işğal olundu və bununlada doumlvlətin

qarşısında həmin ərazilərin sahəsi təsərruumlfat əhəmiyyəti əhalisi haqqında geniş məlumat toplamaq tələbatı

meydana ccedilıxdı

Azərbaycanda coğrafiyanın inkişafı SSRİ- nin tərkibində olduğu uumlccediluumln orada gedən tarixi proseslərlə sıx

əlaqəli şəkildə inkişaf etmişdir XX əsrin 20-ci illərindən başlayaraq keccedilmiş SSRİ-də o cuumlmlədən

Azərbaycanda iqtisadi və sosial coğrafiyanın inkişafında NNBaranski (1881-1963) MNVəliyev (1896-

1943) İAVitver (1891-1966) İMMayerqoyz (1908-1975) HBƏliyev (1900-1982) ƏMHacızadə

(1920-1991) VPMaksakovski və başqalarının boumlyuumlk xidmətləri olmuşdur

İqtisadi-coğrafi biliklər 1924-cuuml ildə Qafur Rəşad Mirzəzadə tərəfindən tərtib edilmiş laquoAzərbaycan

coğrafiyasıraquo tədris vəsaiti vasitəsilə ilk dəfə olaraq Azərbaycan SSR-də tədris edilmişdir Burada

Zaqafqaziya və Azərbaycan SSR-in təbii şəraiti əhalisin məşğuliyyəti ilə bağlı əvvəl uumlmumi məlumatlar

sonra isə respublikanın ayrı-ayrı qəzalarının təbii şəraiti əhalinin məşğuliyyəti haqqında məlumat verilir

Azərbaycanda iqtisadi coğrafiyanın inkişafında MVəliyevin (Baharlı) 1920- ci ildə yazdığı laquoAzərbaycan

coğrafiyasıraquo kitabının rolu danılmazdır Bu kitabda oumllkə əhalisini əhalinin təsərruumlfat fəaliyyəti təsərruumlfatın

inkişaf imkanları geniş işıqlandırılırdı

1921-ci ildə Yusif Vəzir Ccediləmənzəminli tərəfindən yazılmış laquoTarixi coğrafi və iqtisadi Azərbaycanraquo

kitabı Azərbaycan iqtisadiyyatına həsr olunmuş həmin doumlvr uumlccediluumln muumlkəmməl sayıla biləcək əsərlərdən biri

olmuşdur Kitabın ikinci hissəsində vahid Azərbaycan (Şimali və Cənubi Azərbaycan birlikdə) iqtisadiyyatı

haqında geniş məlumat verilmişdir

Azərbaycan məktəblərində moumlvcud avtoritar-diktator rejimlə əlaqədar olaraq coğrafiyanın tədrisi kəskin

şəkildə azaldığı doumlvrdə iqtisadi- coğrafi biliklərin tədrisi demək olar ki yox dərəcəsində idi XX əsrin 50- ci

illərində VIII sinifdə laquoZaqafqaziyaraquo moumlvzusunun (11 saatlıq) tərkibində 6 saat həcmində laquoAzərbaycan SSR-

in iqtisadi coğrafiyasıraquo tədris olunmağa başlanıldı Buradakı moumlvzular Ənvər Şıxlinskinin 1953-cuuml ildə

yazdığı laquoAzərbaycan SSR-in coğrafiyası raquo dərsliyinin təkmilləşdirilmiş variantı idi

1960-cı ilə qədər laquoAzərbaycan SSR-in fiziki və iqtisadi coğrafiyasıraquo SSRİ fiziki və iqtisadi coğrafiyası

kursuna verilən saatların sıxışdırılması hesabına tədris olunurdu XX əsrin 70-ci illərində Azərbaycan SSR

fiziki və iqtisadi coğrafiyasına ayrılan saatların miqdarı artırılaraq 24 saat həcmində VII sinifdə tədris ilinin

sonunda tədris olunmağa başlanıldı 1979-cu ildə isə Azərbaycan SSR Nazirlər Kabinetinin təstiq etdiyi yeni

tədris proqramında respublikanın iqtisadi coğrafiyası VIII sinifdə SSRİ iqtisadi coğrafiyasının tərkibində

oumlyrənilməsi nəzərdə tutulurdu

XX əsrin 80-ci illərində iqtisadi coğrafiya istər orta məktəblərdə istərsə də ali məktəblərdə geniş tədris

olunmağa başladı Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutunun təşkili (1945) coğrafiya elminin buumltuumln sahələri

kimi iqtisadi coğrafiyanın da inkişafına guumlcluuml təkan verdi Tədricən bu elmin ayrı-ayrı sahələrinə ndash

məhsuldar quumlvvələrin əhalinin şəhərlərin inkişafı və yerləşdirilməsinə təbii ehtiyatların istifadəsinə

iqtisadi-coğrafi rayonların səciyyəsinə və s aid muumlntəzəm elmi-tədqiqat işləri aparılmağa başlandı İlk

guumlndən bu işlərin təşkilində və aparılmasında professor HBƏliyevin muumlstəsna xidmətləri olmuşdur 1960-

cı ildə prof ƏMHacızadə tərəfində Bakı Doumlvlət Universitetində laquoİqtisadi və sosial coğrafiyaraquo kafedrasının

əsası qoyulmuşdur Təşkil olunduğu guumlndən kafedra Respublikada iqtisadi və sosial coğrafiya sahəsində

muumlhuumlm tədris- elmi və yuumlksək ixtisaslı kadr hazırlığı mərkəzinə ccedilevrilmişdir

Azərbaycanın iqtisadi və sosial coğrafiyasına aid aparılan elmi-tədqiqat və tədris işləri 70-ci illərdən

sonra tamamilə yeni keyfiyyət muumlstəvisinə keccedilirilmişdir Bu oumlz əksini əhali şəhərlər və sosial sahələrin

istehsalla əlaqəli və tarazlı inkişafını oumlyrənən laquoİqtisadi və sosial coğrafiyaraquo adlı yeni elmin yaranmasında

tapdı Əvvəllər əsas diqqət istehsal sahələrinin coğrafiyasının oumlyrənilməsinə youmlnəlmişdirsə artıq əhali və

xidmət sahələrinin coğrafiyasının da oumlyrənilməsi iqtisadi coğrafiyanın əsas məsələlərindən birinə

ccedilevrilmişdi Duumlnyada gedən proseslər duumlnya ticarətinin həm həcm həm də suumlrət baxımından boumlyuumlk oumllccediluumlyə

ccedilatması duumlnyanın yalnız əmtəə baxımından deyil həmccedilinin xidmət kapital maliyyə və texnologiya

baxımından da boumlyuumlk bazar halına gəlməsi iqtisadi coğrafiya elminin inkişafının əsas səbəblərindəndir

1990-cı illərə qədər Azərbaycan məktəblərində iqtisadi coğrafiya yalnız 2 sinifdə tədris olunurdu

VIII sinif- SSRİ-nin iqtisadi coğrafiyası 64 saat (tərkibində Azərbaycanın SSR-nin iqtisadi coğrafiyası

(IV ruumlbuumln sonunda 8 saat)

IX sinif ndash Xarici oumllkələrin iqtisadi və sosial coğrafiyası- 64 saat

Həmin illərdə dərliklər rusiyalı muumltəxəsislər tərəfindən tədris olunduğuna goumlrə azərbaycan moumlvzularına

az yer verilir və daha zəif mənimsədilirdi Lakin buna baxmayaraq həmin doumlvrdə Azərbaycan iqtisadi

coğrafiyasının inkişafında HƏliyevin ccedilox boumlyuumlk xidmətləri olmuşdur

Muumlstəqillik əldə etdikdən sonra uumlmumilikdə Azərbaycan coğrafiyasında eyni zamanda iqtisadi coğrafiya

sahəsində də irəliləyişlər oldu Beləki əvvəllər SSRİ-nin iqtisadi coğrafiyası tərkibində oumlyrənilən

Azərbaycanın iqtisadi coğrafiyası 1992-ci ildən etibarən ayrıca dərslik formasında-laquoAzərbaycan

Respublikasının iqtisadi və sosial coğrafyasıraquo VIII sinifdə II yarımildə 17 saat həcmində tədris olunmağa

başlanıldı IX sinifdə 68 saat həcmində laquoDuumlnyanın iqtisadi və sosial coğrafiyasıraquo tədris olunurdu Bu doumlvrdə

iqtisadi coğrafiya sahəsindəki dəyisiklərdən biri də XI sinifdə laquoTuumlrk duumlnyasının coğrafiyasıraquo (34 saat)

dərsliyinin tədris olunmasıdır Bu tədris vəsaitində tuumlrk duumlnyası oumllkələrinin fiziki coğrafiyası burada yaşayan

əhalini və onun əmək fəaliyyəti oumllkələrin xarici iqtisadi əlaqələri haqqında geniş məlumat verilirdi

Muumlstəqillik doumlvruumlndə iqtisadi biliklər coğrafiya dərsliklərində ətraflı şəkildə verilmədiyindən IX-XI

siniflərdə laquoİqtisadiyyatın əsaslarıraquo fənni tədris olunurdu Bu dərslikdə əhali onun təsərruumlfat fəaliyyəti oumllkə

iqtisadiyyatı və s kimi sadə iqtisadi biliklər şagirdlərə tədris olunurdu

İqtisadi coğrafiya oumlz dinamikliyi ilə fərqlənən və daim inkişaf etməkdə olan elm sahəsidir Buna goumlrə də

fiziki coğrafiyadan fərqli olaraq iqtisadi coğrafiyaya aid elmi əsərlər dərsliklər muumləyyən muumlddən sonra

tədricən oumlz əhəmiyyətini itirir Bu səbəbdən iqtisadi coğrafiya məzmunlu dərsliklərin muumltəmadi olaraq ccedilap

olunması zərurəti meydana ccedilıxır Hər il bu sahədə daha xeyli işlər goumlruumlluumlr muumləyyən irəliləyişlər əldə edilir

İqtisadi- coğrafi biliklərin orta məktəblərdə və ali təhsil muumləssisələrində tədrisi hal- hazırda ən muumlhuumlm

məsələlərdən biridir

15 iyun 1999- cu ildə laquoAzərbaycan Respulikasının təhsil sahəsində İslahat Proqramıraquo qəbul edilmişdirş

2006-cı ildə isə Nazirlər Kabinetinin 233 noumlmrəli qərarına əsasən laquoAzərbaycan Respublikasında uumlmumi

təhsilin konsepsiyası (Milli Kurikulum)raquo sənədi qəbul edildi Beləliklə təhsil sahəsində Azərbaycan yeni bir

doumlvrə qədəm qoydu 2008-ci ildən yeni tədris vəsaitləri nəşr olunmağa başlanıldı Yeni tərtib olunan

coğrafiya dərsliklərində əvvəl olduğu kimi iqtisadi-coğrafi və fiziki-coğrafi biliklər ayrı-ayrı dərsliklərdə

verilmir Yeni tədris vəsaitlərinin nəşr olunması ilə birlikdə laquoİqtisadiyyatın əsaslarıraquo tədris vəsaitinə duyulan

ehtiyac da aradan qaldırıldı Bu dərsliklərdə şagirdlərə lazım olan buumltuumln iqtisadi biliklərin demək olar ki

boumlyuumlk əksəriyyəti verilmişdir Muumlasir coğrafiya dərsliklərində iqtisadi-coğrafi biliklər VI sinifdən başlayaraq

XI sinifə qədər sadədən-muumlrəkkəbə doğru prinsipi ilə bir-birinə inteqrasiya olunmuş şəkildə verilmişdir

Dərsliklər varislik prinsipi əsasında tərtib olunduğuna goumlrə şagirdlər hər hansısa bir moumlvzu haqqında

məlumatı hər tədris ilində daha dərindən oumlyrənir eyni zamanda əvvəl oumlyrəndiyi bilikləri hər il təkrar edir

Yuxarıdakı diaqramda muumlasir tədris vəsaitlərində iqtisadi-coğrafi biliklərə ayrılan yerin miqdarı

goumlstərilmişdir Diaqrama baxdıqda da aydın goumlruumlnuumlr ki hər sinifdə iqtisadi coğrafiyaya ayrılan saat miqdarı

daha da artır VI sinifən etibarən hər sinifdə praktik dərslər debat və layihə dərslərə geniş yer verilmişdir

VI sinifdə 1 debat dərs 1 praktik dərs VII sinifdə 2 praktik dərs IX sinifdə 1 debat dərs 2 praktik dərs XI

sinifdə 5 praktik dərs 1 təcruumlbə dərsi 9 layihə dərsi 1 konfrans dərs verilmişdir Buumltuumln bu dərslər şagirdin

yaş səviyyəsinə uyğun tərtib edilmişdir və onlarda muumləllimin koumlməyi ilə iqtisadi-coğrafi biliklərlə işləmək

bacarıqların formalaşmasına xidmət edir

İqtisadi-coğrafi biliklərin tədris olunması şagirdlərin muumlasir doumlvruumln tələblərinə uyğun formalaşmasına

xidmət edir Bu biliklərlə onlar iqtisadiyyat haqqında ilkin məlumatlar alır Başqa xalqları onların adət-

ənənələrini yaşayış formalarını həyat şəraitini oumlyrənir Şagirdlərdə tolerantlıq formalaşır Şagirdlərdə

yaşadıqları ərazinin iqtisadi-coğrafi moumlvqeyini oumllkə iqtisadiyyatında rolunu muumləyyən etmək bacarığı

formalaşır

Nəticə Azərbaycan coğrafiyasındakı iqtisadi-coğrafi terminlərin əsas hissəsi SSRİ doumlvruumlndə yaranmışdır Bu

terminlərin əksəriyyəti ya rus dilindən ya da rus dilinin vasitəccedililiyi ilə Avropa oumllkələri dillərindən keccedilmişdir

İqtisadi-coğrafi terminlərin yeri zaman keccedildikcə coğrafiya dərsliklərində uumlmumilikdə buumltuumln təhsil sahəsində

moumlhkəmlənir Muumlasir doumlvruumln tələblərinə cavab verən şəxsiyyət yetişdirmək istəyiriksə şagirdlərdə iqtisadi-

coğrafi biliklərlə işləmək bacarıqlarını formalaşdırmaq lazımdır

Ədəbiyyat

1 laquo İqtisadi və sosial coğrafiyanın əsaslarıraquo Ccedilingiz İsmayılov Bakı 2010 328 səh

2 laquoCoğrafiyanın tədrisi metodikasıraquo Seyfullayeva Nərminə laquoEMKraquo nəşriyyatı Bakı 2011394 səh

3 laquoCoğrafiya tarixiraquo Tapdıq Həsənov Bakı Universitetinin nəşriyyatı 2001 79 səh

4 laquoKurikulumun əsasları və Tətbiqi kurikulumraquo Anar Mustafazadə 2018 291 səh

5 wwwedugovaz

6 wwwresearchgatenet

7 wwwwikipediaorg

2 2 4 3 3

VI VII VIII IX X XI

Diaqram1 Muumlasir coğrafiya dərsliklərində iqtisadi- coğrafi biliklərin

Boumllmə Moumlvzular

JURNALIN İCcedilİNDƏKİLƏR

KİMYA BİOLOGİYA VƏ AQRAR ELMLƏR

CHEMİSTRY BIOLOGICAL SCIENCES AND AGRARIAN SCIENCES

Qorxmaz Mansur oğlu Huumlseynov Aliyə Bayram qızı Rzayeva

Etilenqlikol məhlulunda Ag4GeS4 və Ag10Ge3S11 birləşmələrinin sintezi 3

Sevda Talıb qızı Talıbova Fatma Həmzə qızı İsayeva

Aynurə Fazil qızı Əhmədova

Muumlxtəlif tərkibli uumlzvi guumlbrələrin şəkər ccediluğunduru altında torpaq muumlnbitliyinə təsiri 7

Məmməd Huumlseynəli oğlu Huumlseynəliyev

Naxccedilıvan rutilinin optik xassələri 9

Nazilə Vəkil qızı Mahmudova Rafiq Yaqub oğlu Quliyev

Leyla Nadir qızı İbrahimova

Bismut sulfidin solvotermal yolla alınması və onun elektrik keccediliriciliyinin tədqiqi 12

Enzalə Sucaxan qızı Novruzova

Naxccedilıvan Muxtar Respublikasının Darıdağ ərazisində yayılan

qərənfilkimilər - caryophyllaceae juss Fəsiləsi bitkilərinin tədqiqi 16

Huumlseyn Əbuumllfəz oğlu İmanov Rafiq Yaqub oğlu Quliyev

Nazilə Vəkil qızı Mahmudova

Hidrotermal metodla guumlmuumlş suumlrmə selenidin alınma şəraitinin tədqiqi 21

Canməmməd Nizam oğlu Ruumlstəmov Tuumlrkan İlqar qızı Yusifzadə

Lyr ulduzunun spektrində h xəttinin tədqiqi 25

Fuad Əkrəm oğlu Mirzəyev

Xəzər dənizinin Azərbaycan akvatoriyasında gəmilərin təhluumlkəsizliyinin

təminatında geoloji-coğrafi xuumlsusiyyətlərin rolu 28

Rəvanə İbrahim qızı Abbasova

Qafqaz regionunda geosiyasi vəziyyətin tədqiqi 31

Aysel Məhərrəm qızı Məmmədova

Naxccedilıvan Muxtar Respublikasında səthin parccedilalanmasına təsir edən amillər 34

Guumllnar Elmar qızı Huumlseynova

Quba inzibati rayonunda sənaye sahələrinin inkişafının muumlasir vəziyyəti

və onun perspektiv inkişaf istiqamətləri 37

Həmidə Əhməd qızı Xanməmmədova

Şabran rayonunun muumlasir təsərruumlfat kompleksi və onun optimallaşdırılması istiqamətləri 43

Zuumllfiyyə Əsədullah qızı Həmzəyeva

Şəki rayonunda yaşayış məntəqələrinin yerləşməsinin hazırkı vəziyyəti və onun optimal

variantlarının təmin edilməsi istiqamətləri 47

Orxan Aqif oğlu İsamzadə

Abşeron yarımadasının torpaq oumlrtuumlyuumlnuumln muumlasir vəziyyəti və torpaq ekoloji rayonlaşdırma 51

Lalə İlqar qızı Pənahlı Şirvan duumlzuumlndə gətirmə konuslarının rolu 54

Məlahət Fikrət qızı Rəcəbli

Kuumlr-araz ovalığı aqro-komplekslərinin formalaşmasına təsir edən amillərin

ekocoğrafi qiymətləndirilməsi 57

Mina Faiq qızı Huumlseynova

Boumlyuumlk Qafqazın şimal-şərq yamacından axan ccedilayların hidroloji xuumlsusiyyətləri 60

Xəzər İlqar oğlu Mustafayev

Naxccedilıvan MR-nın arid landşaftlarında səhralaşma prosesinin formalaşmasına

təsir edən amillər və səhralaşmanın təzahuumlr xuumlsusiyyətləri 63

Səlim Qulu oğlu Əsədov

Kuumlr ccedilayinin səviyyə tərədduumlduuml boumlhranında qlobal iqlim

dəyişmələrinin bir amil kimi tədqiqi 66

Rauf Vahid oğlu Həsənov

Gəncə-Qazax iqtisadi-coğrafi rayonunun sənayesinin səciyyəsi və qızıl

sənayesinin inkişaf perspektivləri 69

Taleh Bəxtiyar oğlu Əliyev

Azərbaycan Respublikasının şimal rayonlarında goumlmruumlk təsərruumlfati

fəaliyyətinin iqtisadi-coğrafi təhlili 72

Hafizət Mahmud qızı Abdulla

Zaqatala rayonu nəqliyyat infrastrukturunun təhlili 75

Xəyalə Mənsur qızı Məmmədova London və Frankfurt maliyyə mərkəzlərinin inkişafına təsir edən amillər 78

Guumllnurə Ceyhun qızı Adıgoumlzəlova

Yaxın və Orta Şərq oumllkələrindəki muumlnaqişə ocaqlarının miqrasiyaya təsiri 83

Fatimə Vuumlqar qızı Əsgərli

Tuumlrk xalqlarının muumlasir siyasi-coğrafi problemləri və həlli yolları 87

Elnurə Natiq qızı Məmmədli

Coğrafiya kurikulumunda litosfer moumlvzusuna aid əsas və alt

standartların siniflər uumlzrə dəyişməsi 90

Mahirə Adil qızı Cabbarova

İqtisadi-coğrafi termin və anlayışların coğrafiya fənninin məzmununda yeri 93

AZƏRBAYCAN ELM MƏRKƏZİ

ldquoTƏBİƏT VƏ ELMrdquo

İmpakt Faktorlu

Beynəlxalq elmi jurnal

25 may 2021-ci il tarixində

ldquoTƏBİƏT ELMLƏRİN ƏSASLARIrdquo

moumlvzusunda

III RESPUBLİKA ELMİ KONFRANSI

keccediliriləcəkdir

Konfrans elmin aşağıdakı sahələrini əhatə edir

Biologiya

Genetika

Botanika

Zoologiya

Mikrobiologiya

Bioloji təbabət

Astronomiya

Fizika

Coğrafiya

Yer elmləri

Kənd və meşə təsərruumlfatı

Baytarlıq və zoomuumlhəndislik

Konfransın işccedili dilləri Azərbaycan ingilis tuumlrk və digər dillər

Məqalələrin son qəbul tarixi 14 may 2021-ci il

Konfrans oumldənişlidir

Konfrans materiallarında dərc olunan buumltuumln məqalələrə DOİ təyin olunacaq

DOİ 1036719

Konfransda iştirak edən hər bir muumləllifə ldquoCrossref ldquo təşkilatı tərəfindən

BEYNƏLXALQ SERTİFİKAT veriləcək

Konfrans materialları wwwaemaz saytında onlayn ccedilap olunaraq

ldquoCrossrefldquo təşkilatının bazasında yerləşdiriləcək və jurnal şəklində nəşr olunacaq

Məqalələrin tərtibat qaydaları

Məqalələrin həcmi 6-10 səhifə və daha ccedilox (A4 format)

Məqalələr 14 oumllccediluumldə 15 sətirlərarası intervalla Times New Roman şrifti ilə yazılmalı kənarlardan 2

sm (hər tərəfdən) boşluq buraxılmalıdır

Məqalədə muumləllifin adı atasının adı və soyadı (məs Əli Məmməd oğlu Vəliyev) iş yeri (tam

şəkildə) oumllkə və şəhər muumləllifin şəxsi elektron uumlnvanı və telefon noumlmrəsi (məqalənin başlığından

əvvəl sağ tərəfdə) goumlstərilməlidir

Məqalədə Giriş və Nəticə hissələri yazılmalıdır

Məqalənin əvvəlində ingilis dilində 7-8 cuumlmədən ibarət Xuumllasə və iki dildə (məqalə yazılan dildə və

ingilis dilində) accedilar soumlzlər (5 soumlzdən az olmayaraq) yazılmalıdır

Məqalənin sonunda Ədəbiyyat yazılaraq məqalədə istifadə olunan ədəbiyyatın siyahısı verilməlidir

Siyahıda əsərlərin ardıcıllığı istinad ardıcıllığına uyğun verilməlidir

İstinadlar mətnin iccedilərisində aşağıdakı qaydada yazılmalıdır

Mətndə mənbənin (fikrin) muumləllifi goumlstərilmədikdə

Muumləllifin soyadı - verguumll - interval mənbənin nəşr ili - iki noumlqtə - interval - səh

Nuumlmunə (Axundov 2005 201)

Əgər muumləllifin adı mətndə ccediləkilirsə o zaman bu qaydada yazılmalıdır

Nuumlmunə ldquoAAxundov (2005 205) qeyd etmişdir kirdquo

aemkonfransgmailcom Tel +994 (012) 510 63 99

+994 (050) 209 59 68

+994 (055) 209 59 68

Ccedilapa imzalanmışdır 21122020

Kağız formatı 6084

Hn həcmi 125

Sifariş 327

__________________________

ldquoZƏNGƏZURDArdquo ccedilap evində ccedilap olunub

Uumlnvan Bakı şəh Mətbuat prospekti 529-cu məh

Tel (050) 209 59 68 (055) 209 59 68 (012) 510 63 99

e-mail zengezurda1868mailru

00_ikinci tebiet tit duz (1)

01_Kimya ve biologiya

02_Coğrafiya

03_mundaricat (1)

TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ

SƏDR Eldar Qasımov ndash tibb elmləri doktoru professor SƏDR MUumlAVİNLƏRİ Muumlbariz Huumlseyinov ndash ldquoTəbiət və elmrdquo beynəlxalq elmi jurnalın baş redaktoru Elccedilin Huumlseyn ndash biotibb elmləri doktoru MƏSUL KATİB Duumlrdanə Huumlmbətova ndash filologiya uumlzrə fəlsəfə doktoru dosent UumlZVLƏR İbrahim Cəfərov ndash AMEA-nın muumlxbir uumlzvuuml Elşad Qurbanov ndash AMEA-nın muumlxbir uumlzvuuml Zoumlhrab Qarayev ndash tibb elmləri doktoru professor İbadulla Ağayev ndash tibb elmləri doktoru professor Maarif Cəfərov ndash fizika-riyaziyyat elmləri doktoru professor Elccedilin Ağayev ndash tibb elmləri doktoru professor Eldar Məsimov ndash fizika-riyaziyyat elmləri doktoru professor Aytəkin Axundova ndash biologiya uumlzrə fəlsəfə doktoru dosent

THE ORGANIZING COMMITTEE

CHAIRMAN Eldar Gasimov ndash doctor of medical science professor DEPUTY CHAIRMAN Mubariz Huseinov ndash editor -in - chief of the international scientific journal Nature and science Elchin Huseyn ndash doctor of biomedical sciences EXECUTIVE SECRETARY Durdana Humbatova ndash PhD in philology docent MEMBERS Ibrahim Jafarov ndash correspondent member of ANAS Elshad Gurbanov ndash correspondent member of ANAS Zohrab Garayev ndash doctor of medical science professor Ibadulla Aghayev ndash doctor of medical science professor Maarif Jafarov ndash doctor of physical and mathematical sciences professor Elchin Aghayev ndash doctor of medical science professor Eldar Mesimov ndash doctor of physical and mathematical sciences professor Aytekin Akhundova ndash PhD in biological sciences docent

copy laquoTəbiət və elmraquo 2020

copy wwwaemaz 2020

DOI 10367192707-1146241220023-6

huseynli72listru

aliyerzaevamailru

Summary

keccedilir

olmuşdur

aparılmışdır

0C Ag2S-in 984

goumlstərir

0C GeS2-nin 960

0C Ag2S-in 984

0C-dəki

əmələ gətirir

Cədvəl

Birləşmə

Ag Ge S

Ag4GeS4 6824 4444 2191 1110 985 4448

Ag10Ge3S11 6541 4166 1326 1250 2133 4584

Ədəbiyyat

Баку 1990 20 с

N6 P643-662

DOI 10367192707-1146241220027-8

Giriş

Nəticə

Ədəbiyyat

5 wwwagrogovaz

DOI 10367192707-1146241220029-11

mamedhussmailru

Summary

400-1000 sm-1

Giriş

Burada 1639 sm-1

3600 sm-1

və 2118 sm-1

pikləri ortaya

Nəticə

Spektrdə 1639 sm-1

Ədəbiyyat

9725 ndash 9735

pp4ndash6

DOI 10367192707-11462412200212-15

elmi işccedili

qraf1945mailru

elmi işccedili

Summary

form of nanocystic

Giriş

azalır [5]

qoyulmuşdur

aparılmışdır

hesablanmışdır

)( 00 Eghvhv

malikdirlər

Ədəbiyyat

B 2002 106 15 3848-3854

101246cl150514

DOI 10367192707-11462412200216-20

enovruzova_32mailru

Summary

Giriş

işlənilmişdir

Ordo Caryophyllales

Sect Acanthophyllum

Sect1 Siphonomorpha

Subgen 1 Coronaria

noumlvduumlr

gəlinir

Nəticə

Ədəbiyyat

2016 444 s

2008 364 s

DOI 10367192707-11462412200221-24

elmi işccedili

qraf1945mailru

elmi işccedili

Summary

micro-tubes

Şəkil 1 160

Cədvəl 1

AgSbSe2 -

nin alınma

tem-ru K

Nuumlmunəq

Komponentlər

Ag Sb Se

413 02504 1862 1742 3538 3348 4598 4258

453 02506 1862 1822 3538 3442 4598 4416

(şəkil 2 34)

və Se-2

)( 00 Eghvhv

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200225-27

yusturkangmailcom

Summary

Giriş

olmamışdır

NƏTİCƏ

alınmışdır

Ədəbiyyat

717-747

DOI 10367192707-11462412200228-30

dissertant

mirzayevfmailru

Summary

accedilılır

Nəticə

Ədəbiyyat

48- 51

СССР 1962 423 с

Наука 2005 356 с

DOI 10367192707-11462412200231-33

magistrant

aqliyevmailru

Summary

Əsas hissə

məxsusdur

ibarətdir

Qroznıdadır

olmuşdur

Nəticə

Ədəbiyyat

Respublikasırdquo

DOI 10367192707-11462412200234-36

magistrant

Summary

600-1000 1000-1500 1500-2000

2000-2500 2500-3000 3000-dən yuumlksək

5700058000590006000061000620006300064000

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Əkin sahəsi ha

parccedilalanır

salmaq lazımdır

Cədvəl 1

600-1000 1720 328

1000-1500 1600 305

1500-2000 1023 195

2000-2500 500 96

2500-3000 320 61

bilsin

Ədəbiyyat

3 wwwstatgovaz

DOI 10367192707-11462412200237-42

magistrant

Summary

Giriş

olarıq

Cədvəl 1

minkm2

Əhalisi

minnəfər

UumlDM

mlnmanat İL

Qusar 154 915 2344 198

Xaccedilmaz 111 1668 3760 27

Quba 258 1593 3222 15

Şabran 109 547 1659 21

Siyəzən 0703 394 1624 05

tərtib olunmuşdur

Nəticə

zəruridir

olunmalıdır

Ədəbiyyat

Bakı 2019 səh 128

3 statgovaz

4 qubaekoaqraraz

5 quba-ihgovaz

10 abadgovaz

11 presidentaz

DOI 10367192707-11462412200243-46

magistrant

asnh440gmailcom

indeksi

Summary

lopatnikov index

Giriş

Cədvəl 1

Quba-Xaccedilmaz

Sahəsi min

km2 xuumlsusi

ccediləkisi -lə

Əhalisi min

ccediləkisi -lə

Şabran 109 547 1659

155 106 131

Quba 258 1593 3222

367 311 255

158 325 298

Siyəzən 0703 394 1624

10 76 128

Qusar 1542 915 2344

219 178 185

rayonu

7025 5117 12609

100 100 100

sahəsi vardır

S=Regionun sahəsi

Sahəsi=109 min km2

Quba-Xazmaz 7025 5117 12600 21

Qusar 154 915 2344 198

Xaccedilmaz 111 1668 3760 27

Quba 258 1593 3222 15

Şabran 109 547 1659 21

Siyəzən 0703 394 1624 05

tərtib olunmuşdur

Nəticə

olunmur

Ədəbiyyat

muumlhazirələr

Bakı 2019 səh 128

4 statgovaz

5 shabran-ihgovaz

8 presidentaz

DOI 10367192707-11462412200247-50

magistrant

zhmzyevamailru

Summary

Giriş

Tə= middot

Tə= middot = 2875

Cədvəl 1

Sahəsi

km2xuumlsusi

ccediləkisi -lə

Əhalisi min

ccediləkisi -lə

Şəki 24300 1866 2759

275 300 278

Zaqatala 13480 1287 2095

152 207 211

Qax 14900 569 818

168 92 83

Balakən 9400 983 1388

106 158 140

Oğuz 10800 443 769

122 71 78

Qəbələ 15480 1066 2081

175 172 209

100 100 100

İL=01

Cədvəl 2

Şəki 243 1866 2759 129

Qax 149 569 818 08

Zaqatala 1348 1287 2095 159

Balakən 094 983 1388 144

Oğuz 1216 443 769 104

Qəbələ 1548 1066 2081 161

8848 6214 9911 42

D macr =

-319 km-dir

D macr = 044

Rn= = =016

malikdir

Nəticə

keccedilirilməsi

Ədəbiyyat

2 sheki-ihgovaz

Bakı 2019 320 s

6 statgovaz

200512 s

DOI 10367192707-11462412200251-53

Əsas hissə

uğramışdır

goumlruumllməsi

Nəticə

Ədəbiyyat

3 httpecogovaz

DOI 10367192707-11462412200254-56

magistrant

0-20 m 20518 kmsup2 52

20-40 m 8239 kmsup2 21

şordur

rayonu

rol oynayır

Ədəbiyyat

ri Bakı 2003

DOI 10367192707-11462412200257-59

magistrant

Mcdvam1130gmailcom

Summary

Giriş

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200260-62

magistrant

minammyygmailcom

su ehtiyatı

Summary

water resources

Giriş

50-75 olur [2]

ccediloxdur

tələb edir

Nəticə

Ədəbiyyat

Баку 1971 28с

ССР 1961 тХ с 24-25

DOI 10367192707-11462412200263-65

mxezer1998gmailcom

Əsas hissə

I Təbii amillər

Nəticə

Ədəbiyyat

2 Quliyeva SY 2011

4 Salmanov MƏ 1993

DOI 10367192707-11462412200266-68

magistrant

Asadoffs232gmailcom

Summary

Giriş

Əsas hissə

və s aiddir

Nəticə

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200269-71

Summary

Giriş

Əsas Hissə

aparilmaqdadır

Nəticə

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200272-74

magistrant

taleha789gmailcom

Summary

Giriş

keccedilirmişlər

Nəticə

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200275-77

magistrant

Summary

Giriş

oynayır

Nəticə

2010 2015 2019

Ədəbiyyat

Ağakişiyeva GR)

DOI 10367192707-11462412200278-82

magistrant

Summary

Giriş

(Vaumlth 2020)

Nəticə

Ədəbiyyat

Feb 2020

stanbul Mart 2019

13 wwwbbccouk

14 wwwstatistacom

DOI 10367192707-11462412200283-86

magistrant

Summary

Giriş

Əsas hissə

birləşməsidir

oumllkədir

vəziyyətdə deyil

goumlzləyirdi

Nəticə

Ədəbiyyat

May 28 2019

DOI 10367192707-11462412200287-89

magistrant

Uyğur ortaq dil

Summary

Giriş

gəlməlidir

olunur

Nəticə

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200290-92

magistrant

taksonomiya

Summary

exogenous taxonomy

Giriş

baş verən hadisə

və proseslərin

ekocoğrafi

nəticələrini

mənimsədiyini

şərh edir

təsvir edir

əlaqələndirir

dəyərləndirir

yazılmışdır

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200293-95

magistrant

Summary

formalaşır

Ədəbiyyat

5 wwwedugovaz

7 wwwwikipediaorg

2 2 4 3 3

VI VII VIII IX X XI

İmpakt Faktorlu

moumlvzusunda

Biologiya

Genetika

Botanika

Zoologiya

Mikrobiologiya

Bioloji təbabət

Astronomiya

Fizika

Coğrafiya

Yer elmləri

DOİ 1036719

+994 (050) 209 59 68

+994 (055) 209 59 68

Hn həcmi 125

Sifariş 327

__________________________

Tel (050) 209 59 68 (055) 209 59 68 (012) 510 63 99

02_Coğrafiya

03_mundaricat (1)

DOI 10367192707-1146241220023-6

huseynli72listru

aliyerzaevamailru

Summary

keccedilir

olmuşdur

aparılmışdır

0C Ag2S-in 984

goumlstərir

0C GeS2-nin 960

0C Ag2S-in 984

0C-dəki

əmələ gətirir

Cədvəl

Birləşmə

Ag Ge S

Ag4GeS4 6824 4444 2191 1110 985 4448

Ag10Ge3S11 6541 4166 1326 1250 2133 4584

Ədəbiyyat

Баку 1990 20 с

N6 P643-662

DOI 10367192707-1146241220027-8

Giriş

Nəticə

Ədəbiyyat

5 wwwagrogovaz

DOI 10367192707-1146241220029-11

mamedhussmailru

Summary

400-1000 sm-1

Giriş

Burada 1639 sm-1

3600 sm-1

və 2118 sm-1

pikləri ortaya

Nəticə

Spektrdə 1639 sm-1

Ədəbiyyat

9725 ndash 9735

pp4ndash6

DOI 10367192707-11462412200212-15

elmi işccedili

qraf1945mailru

elmi işccedili

Summary

form of nanocystic

Giriş

azalır [5]

qoyulmuşdur

aparılmışdır

hesablanmışdır

)( 00 Eghvhv

malikdirlər

Ədəbiyyat

B 2002 106 15 3848-3854

101246cl150514

DOI 10367192707-11462412200216-20

enovruzova_32mailru

Summary

Giriş

işlənilmişdir

Ordo Caryophyllales

Sect Acanthophyllum

Sect1 Siphonomorpha

Subgen 1 Coronaria

noumlvduumlr

gəlinir

Nəticə

Ədəbiyyat

2016 444 s

2008 364 s

DOI 10367192707-11462412200221-24

elmi işccedili

qraf1945mailru

elmi işccedili

Summary

micro-tubes

Şəkil 1 160

Cədvəl 1

AgSbSe2 -

nin alınma

tem-ru K

Nuumlmunəq

Komponentlər

Ag Sb Se

413 02504 1862 1742 3538 3348 4598 4258

453 02506 1862 1822 3538 3442 4598 4416

(şəkil 2 34)

və Se-2

)( 00 Eghvhv

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200225-27

yusturkangmailcom

Summary

Giriş

olmamışdır

NƏTİCƏ

alınmışdır

Ədəbiyyat

717-747

DOI 10367192707-11462412200228-30

dissertant

mirzayevfmailru

Summary

accedilılır

Nəticə

Ədəbiyyat

48- 51

СССР 1962 423 с

Наука 2005 356 с

DOI 10367192707-11462412200231-33

magistrant

aqliyevmailru

Summary

Əsas hissə

məxsusdur

ibarətdir

Qroznıdadır

olmuşdur

Nəticə

Ədəbiyyat

Respublikasırdquo

DOI 10367192707-11462412200234-36

magistrant

Summary

600-1000 1000-1500 1500-2000

2000-2500 2500-3000 3000-dən yuumlksək

5700058000590006000061000620006300064000

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Əkin sahəsi ha

parccedilalanır

salmaq lazımdır

Cədvəl 1

600-1000 1720 328

1000-1500 1600 305

1500-2000 1023 195

2000-2500 500 96

2500-3000 320 61

bilsin

Ədəbiyyat

3 wwwstatgovaz

DOI 10367192707-11462412200237-42

magistrant

Summary

Giriş

olarıq

Cədvəl 1

minkm2

Əhalisi

minnəfər

UumlDM

mlnmanat İL

Qusar 154 915 2344 198

Xaccedilmaz 111 1668 3760 27

Quba 258 1593 3222 15

Şabran 109 547 1659 21

Siyəzən 0703 394 1624 05

tərtib olunmuşdur

Nəticə

zəruridir

olunmalıdır

Ədəbiyyat

Bakı 2019 səh 128

3 statgovaz

4 qubaekoaqraraz

5 quba-ihgovaz

10 abadgovaz

11 presidentaz

DOI 10367192707-11462412200243-46

magistrant

asnh440gmailcom

indeksi

Summary

lopatnikov index

Giriş

Cədvəl 1

Quba-Xaccedilmaz

Sahəsi min

km2 xuumlsusi

ccediləkisi -lə

Əhalisi min

ccediləkisi -lə

Şabran 109 547 1659

155 106 131

Quba 258 1593 3222

367 311 255

158 325 298

Siyəzən 0703 394 1624

10 76 128

Qusar 1542 915 2344

219 178 185

rayonu

7025 5117 12609

100 100 100

sahəsi vardır

S=Regionun sahəsi

Sahəsi=109 min km2

Quba-Xazmaz 7025 5117 12600 21

Qusar 154 915 2344 198

Xaccedilmaz 111 1668 3760 27

Quba 258 1593 3222 15

Şabran 109 547 1659 21

Siyəzən 0703 394 1624 05

tərtib olunmuşdur

Nəticə

olunmur

Ədəbiyyat

muumlhazirələr

Bakı 2019 səh 128

4 statgovaz

5 shabran-ihgovaz

8 presidentaz

DOI 10367192707-11462412200247-50

magistrant

zhmzyevamailru

Summary

Giriş

Tə= middot

Tə= middot = 2875

Cədvəl 1

Sahəsi

km2xuumlsusi

ccediləkisi -lə

Əhalisi min

ccediləkisi -lə

Şəki 24300 1866 2759

275 300 278

Zaqatala 13480 1287 2095

152 207 211

Qax 14900 569 818

168 92 83

Balakən 9400 983 1388

106 158 140

Oğuz 10800 443 769

122 71 78

Qəbələ 15480 1066 2081

175 172 209

100 100 100

İL=01

Cədvəl 2

Şəki 243 1866 2759 129

Qax 149 569 818 08

Zaqatala 1348 1287 2095 159

Balakən 094 983 1388 144

Oğuz 1216 443 769 104

Qəbələ 1548 1066 2081 161

8848 6214 9911 42

D macr =

-319 km-dir

D macr = 044

Rn= = =016

malikdir

Nəticə

keccedilirilməsi

Ədəbiyyat

2 sheki-ihgovaz

Bakı 2019 320 s

6 statgovaz

200512 s

DOI 10367192707-11462412200251-53

Əsas hissə

uğramışdır

goumlruumllməsi

Nəticə

Ədəbiyyat

3 httpecogovaz

DOI 10367192707-11462412200254-56

magistrant

0-20 m 20518 kmsup2 52

20-40 m 8239 kmsup2 21

şordur

rayonu

rol oynayır

Ədəbiyyat

ri Bakı 2003

DOI 10367192707-11462412200257-59

magistrant

Mcdvam1130gmailcom

Summary

Giriş

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200260-62

magistrant

minammyygmailcom

su ehtiyatı

Summary

water resources

Giriş

50-75 olur [2]

ccediloxdur

tələb edir

Nəticə

Ədəbiyyat

Баку 1971 28с

ССР 1961 тХ с 24-25

DOI 10367192707-11462412200263-65

mxezer1998gmailcom

Əsas hissə

I Təbii amillər

Nəticə

Ədəbiyyat

2 Quliyeva SY 2011

4 Salmanov MƏ 1993

DOI 10367192707-11462412200266-68

magistrant

Asadoffs232gmailcom

Summary

Giriş

Əsas hissə

və s aiddir

Nəticə

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200269-71

Summary

Giriş

Əsas Hissə

aparilmaqdadır

Nəticə

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200272-74

magistrant

taleha789gmailcom

Summary

Giriş

keccedilirmişlər

Nəticə

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200275-77

magistrant

Summary

Giriş

oynayır

Nəticə

2010 2015 2019

Ədəbiyyat

Ağakişiyeva GR)

DOI 10367192707-11462412200278-82

magistrant

Summary

Giriş

(Vaumlth 2020)

Nəticə

Ədəbiyyat

Feb 2020

stanbul Mart 2019

13 wwwbbccouk

14 wwwstatistacom

DOI 10367192707-11462412200283-86

magistrant

Summary

Giriş

Əsas hissə

birləşməsidir

oumllkədir

vəziyyətdə deyil

goumlzləyirdi

Nəticə

Ədəbiyyat

May 28 2019

DOI 10367192707-11462412200287-89

magistrant

Uyğur ortaq dil

Summary

Giriş

gəlməlidir

olunur

Nəticə

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200290-92

magistrant

taksonomiya

Summary

exogenous taxonomy

Giriş

baş verən hadisə

və proseslərin

ekocoğrafi

nəticələrini

mənimsədiyini

şərh edir

təsvir edir

əlaqələndirir

dəyərləndirir

yazılmışdır

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200293-95

magistrant

Summary

formalaşır

Ədəbiyyat

5 wwwedugovaz

7 wwwwikipediaorg

2 2 4 3 3

VI VII VIII IX X XI

İmpakt Faktorlu

moumlvzusunda

Biologiya

Genetika

Botanika

Zoologiya

Mikrobiologiya

Bioloji təbabət

Astronomiya

Fizika

Coğrafiya

Yer elmləri

DOİ 1036719

+994 (050) 209 59 68

+994 (055) 209 59 68

Hn həcmi 125

Sifariş 327

__________________________

Tel (050) 209 59 68 (055) 209 59 68 (012) 510 63 99

02_Coğrafiya

03_mundaricat (1)

aparılmışdır

0C Ag2S-in 984

goumlstərir

0C GeS2-nin 960

0C Ag2S-in 984

0C-dəki

əmələ gətirir

Cədvəl

Birləşmə

Ag Ge S

Ag4GeS4 6824 4444 2191 1110 985 4448

Ag10Ge3S11 6541 4166 1326 1250 2133 4584

Ədəbiyyat

Баку 1990 20 с

N6 P643-662

DOI 10367192707-1146241220027-8

Giriş

Nəticə

Ədəbiyyat

5 wwwagrogovaz

DOI 10367192707-1146241220029-11

mamedhussmailru

Summary

400-1000 sm-1

Giriş

Burada 1639 sm-1

3600 sm-1

və 2118 sm-1

pikləri ortaya

Nəticə

Spektrdə 1639 sm-1

Ədəbiyyat

9725 ndash 9735

pp4ndash6

DOI 10367192707-11462412200212-15

elmi işccedili

qraf1945mailru

elmi işccedili

Summary

form of nanocystic

Giriş

azalır [5]

qoyulmuşdur

aparılmışdır

hesablanmışdır

)( 00 Eghvhv

malikdirlər

Ədəbiyyat

B 2002 106 15 3848-3854

101246cl150514

DOI 10367192707-11462412200216-20

enovruzova_32mailru

Summary

Giriş

işlənilmişdir

Ordo Caryophyllales

Sect Acanthophyllum

Sect1 Siphonomorpha

Subgen 1 Coronaria

noumlvduumlr

gəlinir

Nəticə

Ədəbiyyat

2016 444 s

2008 364 s

DOI 10367192707-11462412200221-24

elmi işccedili

qraf1945mailru

elmi işccedili

Summary

micro-tubes

Şəkil 1 160

Cədvəl 1

AgSbSe2 -

nin alınma

tem-ru K

Nuumlmunəq

Komponentlər

Ag Sb Se

413 02504 1862 1742 3538 3348 4598 4258

453 02506 1862 1822 3538 3442 4598 4416

(şəkil 2 34)

və Se-2

)( 00 Eghvhv

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200225-27

yusturkangmailcom

Summary

Giriş

olmamışdır

NƏTİCƏ

alınmışdır

Ədəbiyyat

717-747

DOI 10367192707-11462412200228-30

dissertant

mirzayevfmailru

Summary

accedilılır

Nəticə

Ədəbiyyat

48- 51

СССР 1962 423 с

Наука 2005 356 с

DOI 10367192707-11462412200231-33

magistrant

aqliyevmailru

Summary

Əsas hissə

məxsusdur

ibarətdir

Qroznıdadır

olmuşdur

Nəticə

Ədəbiyyat

Respublikasırdquo

DOI 10367192707-11462412200234-36

magistrant

Summary

600-1000 1000-1500 1500-2000

2000-2500 2500-3000 3000-dən yuumlksək

5700058000590006000061000620006300064000

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Əkin sahəsi ha

parccedilalanır

salmaq lazımdır

Cədvəl 1

600-1000 1720 328

1000-1500 1600 305

1500-2000 1023 195

2000-2500 500 96

2500-3000 320 61

bilsin

Ədəbiyyat

3 wwwstatgovaz

DOI 10367192707-11462412200237-42

magistrant

Summary

Giriş

olarıq

Cədvəl 1

minkm2

Əhalisi

minnəfər

UumlDM

mlnmanat İL

Qusar 154 915 2344 198

Xaccedilmaz 111 1668 3760 27

Quba 258 1593 3222 15

Şabran 109 547 1659 21

Siyəzən 0703 394 1624 05

tərtib olunmuşdur

Nəticə

zəruridir

olunmalıdır

Ədəbiyyat

Bakı 2019 səh 128

3 statgovaz

4 qubaekoaqraraz

5 quba-ihgovaz

10 abadgovaz

11 presidentaz

DOI 10367192707-11462412200243-46

magistrant

asnh440gmailcom

indeksi

Summary

lopatnikov index

Giriş

Cədvəl 1

Quba-Xaccedilmaz

Sahəsi min

km2 xuumlsusi

ccediləkisi -lə

Əhalisi min

ccediləkisi -lə

Şabran 109 547 1659

155 106 131

Quba 258 1593 3222

367 311 255

158 325 298

Siyəzən 0703 394 1624

10 76 128

Qusar 1542 915 2344

219 178 185

rayonu

7025 5117 12609

100 100 100

sahəsi vardır

S=Regionun sahəsi

Sahəsi=109 min km2

Quba-Xazmaz 7025 5117 12600 21

Qusar 154 915 2344 198

Xaccedilmaz 111 1668 3760 27

Quba 258 1593 3222 15

Şabran 109 547 1659 21

Siyəzən 0703 394 1624 05

tərtib olunmuşdur

Nəticə

olunmur

Ədəbiyyat

muumlhazirələr

Bakı 2019 səh 128

4 statgovaz

5 shabran-ihgovaz

8 presidentaz

DOI 10367192707-11462412200247-50

magistrant

zhmzyevamailru

Summary

Giriş

Tə= middot

Tə= middot = 2875

Cədvəl 1

Sahəsi

km2xuumlsusi

ccediləkisi -lə

Əhalisi min

ccediləkisi -lə

Şəki 24300 1866 2759

275 300 278

Zaqatala 13480 1287 2095

152 207 211

Qax 14900 569 818

168 92 83

Balakən 9400 983 1388

106 158 140

Oğuz 10800 443 769

122 71 78

Qəbələ 15480 1066 2081

175 172 209

100 100 100

İL=01

Cədvəl 2

Şəki 243 1866 2759 129

Qax 149 569 818 08

Zaqatala 1348 1287 2095 159

Balakən 094 983 1388 144

Oğuz 1216 443 769 104

Qəbələ 1548 1066 2081 161

8848 6214 9911 42

D macr =

-319 km-dir

D macr = 044

Rn= = =016

malikdir

Nəticə

keccedilirilməsi

Ədəbiyyat

2 sheki-ihgovaz

Bakı 2019 320 s

6 statgovaz

200512 s

DOI 10367192707-11462412200251-53

Əsas hissə

uğramışdır

goumlruumllməsi

Nəticə

Ədəbiyyat

3 httpecogovaz

DOI 10367192707-11462412200254-56

magistrant

0-20 m 20518 kmsup2 52

20-40 m 8239 kmsup2 21

şordur

rayonu

rol oynayır

Ədəbiyyat

ri Bakı 2003

DOI 10367192707-11462412200257-59

magistrant

Mcdvam1130gmailcom

Summary

Giriş

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200260-62

magistrant

minammyygmailcom

su ehtiyatı

Summary

water resources

Giriş

50-75 olur [2]

ccediloxdur

tələb edir

Nəticə

Ədəbiyyat

Баку 1971 28с

ССР 1961 тХ с 24-25

DOI 10367192707-11462412200263-65

mxezer1998gmailcom

Əsas hissə

I Təbii amillər

Nəticə

Ədəbiyyat

2 Quliyeva SY 2011

4 Salmanov MƏ 1993

DOI 10367192707-11462412200266-68

magistrant

Asadoffs232gmailcom

Summary

Giriş

Əsas hissə

və s aiddir

Nəticə

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200269-71

Summary

Giriş

Əsas Hissə

aparilmaqdadır

Nəticə

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200272-74

magistrant

taleha789gmailcom

Summary

Giriş

keccedilirmişlər

Nəticə

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200275-77

magistrant

Summary

Giriş

oynayır

Nəticə

2010 2015 2019

Ədəbiyyat

Ağakişiyeva GR)

DOI 10367192707-11462412200278-82

magistrant

Summary

Giriş

(Vaumlth 2020)

Nəticə

Ədəbiyyat

Feb 2020

stanbul Mart 2019

13 wwwbbccouk

14 wwwstatistacom

DOI 10367192707-11462412200283-86

magistrant

Summary

Giriş

Əsas hissə

birləşməsidir

oumllkədir

vəziyyətdə deyil

goumlzləyirdi

Nəticə

Ədəbiyyat

May 28 2019

DOI 10367192707-11462412200287-89

magistrant

Uyğur ortaq dil

Summary

Giriş

gəlməlidir

olunur

Nəticə

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200290-92

magistrant

taksonomiya

Summary

exogenous taxonomy

Giriş

baş verən hadisə

və proseslərin

ekocoğrafi

nəticələrini

mənimsədiyini

şərh edir

təsvir edir

əlaqələndirir

dəyərləndirir

yazılmışdır

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200293-95

magistrant

Summary

formalaşır

Ədəbiyyat

5 wwwedugovaz

7 wwwwikipediaorg

2 2 4 3 3

VI VII VIII IX X XI

İmpakt Faktorlu

moumlvzusunda

Biologiya

Genetika

Botanika

Zoologiya

Mikrobiologiya

Bioloji təbabət

Astronomiya

Fizika

Coğrafiya

Yer elmləri

DOİ 1036719

+994 (050) 209 59 68

+994 (055) 209 59 68

Hn həcmi 125

Sifariş 327

__________________________

Tel (050) 209 59 68 (055) 209 59 68 (012) 510 63 99

02_Coğrafiya

03_mundaricat (1)

Cədvəl

Birləşmə

Ag Ge S

Ag4GeS4 6824 4444 2191 1110 985 4448

Ag10Ge3S11 6541 4166 1326 1250 2133 4584

Ədəbiyyat

Баку 1990 20 с

N6 P643-662

DOI 10367192707-1146241220027-8

Giriş

Nəticə

Ədəbiyyat

5 wwwagrogovaz

DOI 10367192707-1146241220029-11

mamedhussmailru

Summary

400-1000 sm-1

Giriş

Burada 1639 sm-1

3600 sm-1

və 2118 sm-1

pikləri ortaya

Nəticə

Spektrdə 1639 sm-1

Ədəbiyyat

9725 ndash 9735

pp4ndash6

DOI 10367192707-11462412200212-15

elmi işccedili

qraf1945mailru

elmi işccedili

Summary

form of nanocystic

Giriş

azalır [5]

qoyulmuşdur

aparılmışdır

hesablanmışdır

)( 00 Eghvhv

malikdirlər

Ədəbiyyat

B 2002 106 15 3848-3854

101246cl150514

DOI 10367192707-11462412200216-20

enovruzova_32mailru

Summary

Giriş

işlənilmişdir

Ordo Caryophyllales

Sect Acanthophyllum

Sect1 Siphonomorpha

Subgen 1 Coronaria

noumlvduumlr

gəlinir

Nəticə

Ədəbiyyat

2016 444 s

2008 364 s

DOI 10367192707-11462412200221-24

elmi işccedili

qraf1945mailru

elmi işccedili

Summary

micro-tubes

Şəkil 1 160

Cədvəl 1

AgSbSe2 -

nin alınma

tem-ru K

Nuumlmunəq

Komponentlər

Ag Sb Se

413 02504 1862 1742 3538 3348 4598 4258

453 02506 1862 1822 3538 3442 4598 4416

(şəkil 2 34)

və Se-2

)( 00 Eghvhv

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200225-27

yusturkangmailcom

Summary

Giriş

olmamışdır

NƏTİCƏ

alınmışdır

Ədəbiyyat

717-747

DOI 10367192707-11462412200228-30

dissertant

mirzayevfmailru

Summary

accedilılır

Nəticə

Ədəbiyyat

48- 51

СССР 1962 423 с

Наука 2005 356 с

DOI 10367192707-11462412200231-33

magistrant

aqliyevmailru

Summary

Əsas hissə

məxsusdur

ibarətdir

Qroznıdadır

olmuşdur

Nəticə

Ədəbiyyat

Respublikasırdquo

DOI 10367192707-11462412200234-36

magistrant

Summary

600-1000 1000-1500 1500-2000

2000-2500 2500-3000 3000-dən yuumlksək

5700058000590006000061000620006300064000

2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019

Əkin sahəsi ha

parccedilalanır

salmaq lazımdır

Cədvəl 1

600-1000 1720 328

1000-1500 1600 305

1500-2000 1023 195

2000-2500 500 96

2500-3000 320 61

bilsin

Ədəbiyyat

3 wwwstatgovaz

DOI 10367192707-11462412200237-42

magistrant

Summary

Giriş

olarıq

Cədvəl 1

minkm2

Əhalisi

minnəfər

UumlDM

mlnmanat İL

Qusar 154 915 2344 198

Xaccedilmaz 111 1668 3760 27

Quba 258 1593 3222 15

Şabran 109 547 1659 21

Siyəzən 0703 394 1624 05

tərtib olunmuşdur

Nəticə

zəruridir

olunmalıdır

Ədəbiyyat

Bakı 2019 səh 128

3 statgovaz

4 qubaekoaqraraz

5 quba-ihgovaz

10 abadgovaz

11 presidentaz

DOI 10367192707-11462412200243-46

magistrant

asnh440gmailcom

indeksi

Summary

lopatnikov index

Giriş

Cədvəl 1

Quba-Xaccedilmaz

Sahəsi min

km2 xuumlsusi

ccediləkisi -lə

Əhalisi min

ccediləkisi -lə

Şabran 109 547 1659

155 106 131

Quba 258 1593 3222

367 311 255

158 325 298

Siyəzən 0703 394 1624

10 76 128

Qusar 1542 915 2344

219 178 185

rayonu

7025 5117 12609

100 100 100

sahəsi vardır

S=Regionun sahəsi

Sahəsi=109 min km2

Quba-Xazmaz 7025 5117 12600 21

Qusar 154 915 2344 198

Xaccedilmaz 111 1668 3760 27

Quba 258 1593 3222 15

Şabran 109 547 1659 21

Siyəzən 0703 394 1624 05

tərtib olunmuşdur

Nəticə

olunmur

Ədəbiyyat

muumlhazirələr

Bakı 2019 səh 128

4 statgovaz

5 shabran-ihgovaz

8 presidentaz

DOI 10367192707-11462412200247-50

magistrant

zhmzyevamailru

Summary

Giriş

Tə= middot

Tə= middot = 2875

Cədvəl 1

Sahəsi

km2xuumlsusi

ccediləkisi -lə

Əhalisi min

ccediləkisi -lə

Şəki 24300 1866 2759

275 300 278

Zaqatala 13480 1287 2095

152 207 211

Qax 14900 569 818

168 92 83

Balakən 9400 983 1388

106 158 140

Oğuz 10800 443 769

122 71 78

Qəbələ 15480 1066 2081

175 172 209

100 100 100

İL=01

Cədvəl 2

Şəki 243 1866 2759 129

Qax 149 569 818 08

Zaqatala 1348 1287 2095 159

Balakən 094 983 1388 144

Oğuz 1216 443 769 104

Qəbələ 1548 1066 2081 161

8848 6214 9911 42

D macr =

-319 km-dir

D macr = 044

Rn= = =016

malikdir

Nəticə

keccedilirilməsi

Ədəbiyyat

2 sheki-ihgovaz

Bakı 2019 320 s

6 statgovaz

200512 s

DOI 10367192707-11462412200251-53

Əsas hissə

uğramışdır

goumlruumllməsi

Nəticə

Ədəbiyyat

3 httpecogovaz

DOI 10367192707-11462412200254-56

magistrant

0-20 m 20518 kmsup2 52

20-40 m 8239 kmsup2 21

şordur

rayonu

rol oynayır

Ədəbiyyat

ri Bakı 2003

DOI 10367192707-11462412200257-59

magistrant

Mcdvam1130gmailcom

Summary

Giriş

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200260-62

magistrant

minammyygmailcom

su ehtiyatı

Summary

water resources

Giriş

50-75 olur [2]

ccediloxdur

tələb edir

Nəticə

Ədəbiyyat

Баку 1971 28с

ССР 1961 тХ с 24-25

DOI 10367192707-11462412200263-65

mxezer1998gmailcom

Əsas hissə

I Təbii amillər

Nəticə

Ədəbiyyat

2 Quliyeva SY 2011

4 Salmanov MƏ 1993

DOI 10367192707-11462412200266-68

magistrant

Asadoffs232gmailcom

Summary

Giriş

Əsas hissə

və s aiddir

Nəticə

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200269-71

Summary

Giriş

Əsas Hissə

aparilmaqdadır

Nəticə

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200272-74

magistrant

taleha789gmailcom

Summary

Giriş

keccedilirmişlər

Nəticə

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200275-77

magistrant

Summary

Giriş

oynayır

Nəticə

2010 2015 2019

Ədəbiyyat

Ağakişiyeva GR)

DOI 10367192707-11462412200278-82

magistrant

Summary

Giriş

(Vaumlth 2020)

Nəticə

Ədəbiyyat

Feb 2020

stanbul Mart 2019

13 wwwbbccouk

14 wwwstatistacom

DOI 10367192707-11462412200283-86

magistrant

Summary

Giriş

Əsas hissə

birləşməsidir

oumllkədir

vəziyyətdə deyil

goumlzləyirdi

Nəticə

Ədəbiyyat

May 28 2019

DOI 10367192707-11462412200287-89

magistrant

Uyğur ortaq dil

Summary

Giriş

gəlməlidir

olunur

Nəticə

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200290-92

magistrant

taksonomiya

Summary

exogenous taxonomy

Giriş

baş verən hadisə

və proseslərin

ekocoğrafi

nəticələrini

mənimsədiyini

şərh edir

təsvir edir

əlaqələndirir

dəyərləndirir

yazılmışdır

Ədəbiyyat

DOI 10367192707-11462412200293-95

magistrant

Summary

formalaşır

Ədəbiyyat

5 wwwedugovaz

7 wwwwikipediaorg

2 2 4 3 3

VI VII VIII IX X XI

İmpakt Faktorlu

moumlvzusunda

Biologiya

Genetika

Botanika

Zoologiya

Mikrobiologiya

Bioloji təbabət

Astronomiya

Fizika

Coğrafiya

Yer elmləri

DOİ 1036719

+994 (050) 209 59 68

+994 (055) 209 59 68

Hn həcmi 125

Sifariş 327

__________________________

Tel (050) 209 59 68 (055) 209 59 68 (012) 510 63 99

02_Coğrafiya

03_mundaricat (1)

Documents

«TƏBİƏT ELMLƏRİNİN ƏSASLARI»...yuxarıtemperaturlu modifiksiysı kub kristal qəfəsdə, aağıtemperaturlu modifiksiyası isə rombik quruluda kristallaır. Ag 2 GeS 3 birləməsi