689

TBMM I. DÖNEM SAMSUN (CANİK) MEBUSLARI VE MECLİS’TEKİ FAALİYETLERİ

Mustafa MÜJDECİ*

Giriş

Birinci Dünya Savaşı’ndan yenilmiş bir şekilde çıkan Osmanlı Devleti, 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi’ni imzalamış ve böylece Anadolu, İtilaf Devletleri kuvvetlerinin insafına terk edilmiştir. Bu arada siyasî çalkantılar içindeki İstanbul’a gelen Mustafa Kemal Paşa, burada vatanın kurtarılması adına çalışmalarda bulunmuş, bir takım devlet adamları ve eski silah arkadaşları ile istişareler yapmıştır. İstanbul’dan vatanın kurtuluşu adına pek fazla bir şey yapılamayacağını anlayan Mustafa Kemal Paşa, İzmir’in işgalinden sonra, 9.Ordu Müfettişliği görevi ile görevlendirilerek 1919 yılının 19 Mayıs’ında Samsun’a gelmiştir. Havza Genelgesi, Amasya Genelgesi ve Erzurum ve Sivas Kongreleri ile, istiklâl mücadelesinin organize bir şekilde yürütülmesini sağlamıştır.

27 Aralık 1919’da Ankara’ya gelen Mustafa Kemal Paşa, İstanbul’daki Osmanlı Mebusan Meclisi’nin İtilaf Devletleri tarafından dağıtılmasının ardından Ankara’da bir Meclis açılmasına karar vermiş ve Ankara’da 23 Nisan 1923 günü törenlerle Büyük Millet Meclisi açılmıştır. Kurucu bir Meclis niteliğinde, millî, demokratik, özverili, halkçı, idealist ve “salahiyeti fevkaladeye haiz” olan ilk Büyük Millet Meclisi, aynı zamanda Türk istiklâl mücadelesini yürütmesi hasebiyle de “gazi” bir meclis olarak kabul edilmektedir.

Birinci Meclis hakkında yapılan resmî yada resmî olmayan yayınlara bakıldığında üye sayısı ile ilgili verilen bilgilerde farklılıklar olduğu görülmektedir. “Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi Kılavuzu” adlı broşürde, ilk meclisin üye sayısının 78’inin Mebusan Meclisi’nden geldiği ve toplam 390 milletvekilinin Ankara’da toplandığı belirtilmektedir.1 Mahzar Müfit Kansu, Birinci Büyük Millet Meclisi’ne 451 kişinin seçildiğini, bunların 33’ünün çeşitli sebeplerle Meclis’e gelemediklerini belirterek 399 kişinin BMM’ye katıldığını belirtmektedir (1997: 570). Mahmut Goloğlu ise I. Dönem BMM’ye katılanların sayısının 390 olduğunu söylemektedir (1970: 159). Tarık Zafer Tunaya, TBMM İsim Defteri’ne dayanarak ilk Meclis’in, İstanbul’dan gelen 92 Mebus, birisi Yunanistan’dan olmak üzere Malta’dan gelen 14 mebus ve 19 Mart tebliğine göre seçilmiş

* Arş. Gör.,Gazi Üniv., Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. 1 Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi Kılavuzu (1920-1923), TTK Basımevi, Ankara, 1965, s.32.

690

232 mebustan mürekkep 337 kişilik bir listesinin olduğunu belirtmektedir (1998: 5). Ahmet Demirel de, I. Dönem BMM’yi fiili olarak tamamlayan 337 milletvekilinin olduğunu belirtmektedir (1984:89-108). TBMM Zabıt Cerideleri’nde Meclis’te, 18 Ağustos 1336 (1920) tarihli toplantıda okunan “Hukuku Esasiye Encümeni Mazbatası”nda milletvekili sayısının 365 olduğu belirtilmektedir.2

Bu farklı rakamların ortaya çıkış nedeni Meclis’in oluşum koşullarıdır. Bazı mebuslar seçilmiş olmalarına rağmen Meclis’e katılmamışlar, bazıları Nisab-ı Müzakere Kanunu’ndan sonra mebusluğu terk ederek memuriyeti tercih etmişlerdir. Bazı asker mebusların (Kazım Karabekir gibi) Meclis’e ancak kurtuluştan sonra iltihak etmeleri gibi nedenlerle toplam sayı sürekli istikrarsız kalmıştır.3

TBMM’nin I. Dönemine 19 Mart 1920 tarihli Heyeti Temsiliye Genelgesine göre 63 seçim çevresi ile Kars, Ardahan ve Batum’dan 362 kişi milletvekili seçilmiştir. Bunlardan 14’ü birden fazla seçim çevresinden seçildiği için sayı 348’e düşmüştür. Ayrıca İstanbul Mebusan Meclisi’ne seçilip Meclis’in dağıtılmasından sonra BMM’ye katılmış olan 88 kişi, seçildiği halde ne İstanbul’daki Mebusan Meclisi’ne ve ne de BMM’ye katılmayan 1 kişi ile birlikte 437 kişi üye defterine kaydedilmiştir.4 Bu çerçevede Birinci Meclis’in üyelerinin meslek dağılımına bakılacak olursa şöyle bir dağılım göz çarpmaktadır:

a) Serbest meslek sahipleri (Ticaretle uğraşanlar, çiftçiler, avukatlar, gazeteciler, teknik meslek sahipleri gibi) 120,

b) Devlet memurları (Dahiliye Vekaleti mensupları, maarif mensupları, vergi memurları, katipler gibi) 125,

c) Belediye Mensuplar 13,

d) Ordu mensupları 53 (içlerinde 10 paşa var),

e) İlmiye sınıfı (Müftüler, müderrisler gibi) 53,

f) Aşiret reisleri 5 kişi.5

Kurucu Meclis niteliği taşıyan Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin sosyo-ekonomik yapı bakımından halk tabanına daha yakın bir kadrodan oluştuğu, eğitim düzeyi bakımından ülke ortalamasının üstünde bulunduğu, üyelerinin daha çok idealist yanları ağır basan gençlerden

2 TBMM Zabıt Ceridesi, C.III, TBMM Matbaası, Ankara, 1981, s. 315 3 Rıdvan Akın, TBMM Devleti (1920-1923), İletişim Yay., İstanbul, 2001, s.50 4 Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi, Millî Mücadele ve TBMM I. Dönem 1919-1923, C.III, TBMM Vakfı Yay., Ankara, 1995, s.13-14. 5 Tarık Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük, Ankara, 1981, s.211-213.

691

oluştuğu bilinmektedir. Meclis’in üretken bir düşünceye sahip olmasında bu niteliğinin de önemli bir payının olduğu düşünülmektedir.6

Üye sayısının belirlenmesinde çeşitli sebeplerle sıkıntı yaşanan ve üye kompozisyonunun renkli olduğu gözlenen Birinci Meclis, sadece üç yıl görev yapmıştır. Cumhuriyet ilân edilmeden aylar önce, vazifesini ifâ ettiğini ilân ederek ve kendi kararı ile faaliyetine son vermiştir. Birinci Meclis üyelerinden bazıları, ilerleyen yıllarda genç Türkiye Cumhuriyeti’nde Cumhurbaşkanı, Başbakan, Bakan ve Büyükelçi olmuştur. Bu arada uzun yıllar milletvekilliği yaparak yasama görevinde bulunanlar da olmuştur. Bazı üyeleri ise, hem bu dönemde hem de gelecek dönemlerde çeşitli siyasî dalgalanmaların etkisi ile, değişik suçlardan mahkûm olmuşlar ve hatta idam edilmişlerdir. Birinci Meclis üyelerinin, geldikleri toplumsal tabaka, dünya görüşleri, eğitim seviyeleri, kültür düzeyleri ve hatta bağlı bulundukları politik düşünceler özünde farklı olmasına rağmen ortak hedefleri Misâk-ı Millî’nin gerçekleştirilmesi idi. Bu çerçevede Canik (Samsun) vilayetinden I. Dönem Büyük Millet Meclisi’ne seçilen 6 mebus da millet adına vatanın kurtuluşu ve milletin istiklali için kendilerine düşen vazifeleri hakkıyla yerine getirmişlerdir. Bu milletvekillerinin özgeçmişleri ve faaliyetlerine geçmeden önce kısaca “Canik” adından da bahsedilmesi gerekmektedir.

Karadeniz ve Anadolu’nun kuzey sahilleri tarihte değişik adlarla anılmakla beraber, Türklerin Anadolu’ya girişleriyle “Karadeniz” tâbiri yaygınlaşırken, Anadolu’nun Doğu Karadeniz kıyılarına da Canik, Canit, Canet denmiştir. Bazen Trabzon Devleti’ne (1204-1461) “Canik Krallığı”, Kızılırmak’ın döküldüğü yere "Canik Denizi" dendiği de olmuştur. Canik adının ise, bugünkü Samsun ve Ordu havalisinde oturduğu ifade edilen Tzan/Çan/Can kavminin adından ileri geldiği de düşünülmektedir. Bu adın tarif ettiği coğrafî alan zaman zaman daralıp genişlemekle beraber umumiyetle Samsun yöresi tanımlanmış, bölgeye bazen bugünkü Amasya ve Tokat vilâyetleri de dahil edilmiştir. Yerli halk tarafından "Cenik" şeklinde söylenen bu ad, eskiden alçak yer, sürülerin kışın barındıkları çukur yer anlamında kullanılmaktaydı.7

19 Mart 1920 tarihli tebliğe göre seçilen Hamdi Bey, Hasan Fehmi Bey, Nafiz Bey, Süleyman Bey, Şükrü Bey ve son Osmanlı Mebusan Meclisi’nden gelerek TBMM’ye katılan Emin Bey, Canik bölgesinden Meclis’e iştirak eden milletvekillerindendir.8 Canik (Samsun) vilayetinden seçilen bu milletvekillerinin kısa hayat hikayeleri ve Meclis’teki faaliyetleri şöyledir:

6 İhsan Güneş, Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara, 1997, s.382. 7 Nuri Yazıcı, Millî Mücadele’de Canik Sancağı’nda Pontusçu Faaliyetler 1918-1922, Ankara, 2003, s.11. 8 Cemal Kutay, Kurtuluşun “Kuvvacı” Din Adamları, İstanbul, 1998, s. 124,128.

692

Mebuslar ve Meclisteki Faaliyetleri

1. Ahmet Hamdi (Yalman) Bey (Canik)

1877’de Ünye’de doğdu.9 Asım Efendi’nin oğludur. İlk orta öğrenimini Ünye’de tamamladıktan sonra 1900’de İstanbul Öğretmen Okulu’nu bitirdi. Ortaokullarda ve Maarif Nezareti Kalemlerinde staj gördükten sonra 1902’de Çorum İdadisi’ne öğretmen olarak atandı. 1904-1908 arası Beyrut İdadisi İkinci Müdürlüğü ve Coğrafya, Türkçe, Tarım dersleri öğretmenliği yaptı. 13 Şubat 1909’da Diyarbakır İdadisi Müdürlüğü’nde görevlendirildi. Ayrıca Kitabet, Fransızca, Tabiiye ve Matematik okuttu. 2 Kasım 1913’te Gaziantep Ticaret İdadisi Müdürlüğü’ne nakledildi. Bir yıl sonra Adana Sultanisi, 13 Şubat 1916’da da Bursa Maarif Müdürü oldu.10 Bir dönem ticaret ile de uğraşan Ahmet Hamdi Bey,11 maarif müdürlüğü görevinden 19 Mart 1919’da istifa suretiyle ayrılarak Fatsa’ya geldi. Samsun İl Genel Meclisi’ne seçildi. Mustafa Kemal Paşa’nın 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıkarak Millî Mücadele’yi başlatmasından sonra Müdafaayı Hukuk Cemiyeti’ni kurdu ve başkanı oldu. TBMM I.Dönemine Samsun’dan milletvekili seçildi. 7 Haziran 1920’de Meclis’e katıldı. Dilekçe, Millî Eğitim ve İçtüzük komisyonlarında çalıştı. 3 Ağustos 1921’de Kastamonu İstiklâl Mahkemesi Üyesi oldu. Temmuz1922’ye kadar bu görevde bulundu. Son toplantı yılında Tasarı Komisyonu Başkanlığı yaptı. Dönem içinde kürsüde (3) kez konuştu, (2) soru önergesi verdi. Yaptığı (3) kanun önerisinden, işgal altındaki yerlerde görevli öğretmen ve memurların aylıklarına dair olanı, 6 Eylül 1920’de 19 Sayılı Kanun olarak kabul edildi. II.-VIII. dönemlerde Ordu’dan aralıksız milletvekili seçilerek yasama görevini 1950’ye kadar sürdürdü. 6 Mayıs 1959’da Ankara’da öldü. Evli olup bir çocuk babası idi. Fransızca, Almanca ve Arapça bildiği hal tercümesinde yazılıdır.12 Kendisi Birinci Grup üyesiydi.13

2. Ahmet Nafiz (Özalp) Bey (Canik)

1889’da Konya’nın Ilgın İlçesinde doğdu. Karahasanoğulları’ndan reji memuru Hacı Ahmet Efendi’nin oğludur. İlk ve orta öğrenimini Kadınhanı İptidai Mektebi ve Rüştiyesinde tamamladıktan sonra Konya İdadisi’nden mezun oldu. Konya Hukuk Mektebi’ne girerek 13 Eylül 1912’de diploma aldı. Bu arada 22 Kasım 1909’da Konya İli Muhasebe Kalemi’nde kâtip olarak devlet hizmetine girdi. Hukuk Mektebi’ne devamı

9Devletimizi Kuranlar adlı eserde doğum yerinin Fatsa olduğu ve 41 yaşında milletvekili seçildiği belirtilmiştir. (Devletimizi Kuranlar (Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi 65. Yıl), Ankara, 1985 s.52.) 10 ÇOKER, Türk Parlamento Tarihi..., C.III, s.237. 11 Devletimizi Kuranlar (Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi 65. Yıl), s.52 12 ÇOKER, Türk Parlamento Tarihi..., C.III, s.237-238. 13 TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu, İlk Meclis Anketi, Ankara, 2004, s.95

693

sırasında ayrıca Evkaf İdaresi’nde çalışmakla beraber Sanayi Mektebi’nde Kitabet ve Nevşehir İdadisi’nde Resim öğretmenlikleri yaptı. 1 Ekim 1914’te Yıldızeli İlçesi Bidayet Mahkemesi Savcısı olarak atandı. 10 Eylül 1915’te Canik Bidayet Mahkemesi Savcısı oldu. I. Dünya Savaşında 5 Eylül 1917’de Samsun 32. Fırka Adlî Müşaviri olarak görevlendirildi. Savaş sonu görevine döndü. Ancak, mütarekeden sonra istifa ederek Millî Mücadele’ye katıldı. TBMM’nin I. Dönemi için yapılan seçimlerde Canik milletvekili olarak 7 Haziran 1920’de Meclis’te hazır bulundu.

Adalet ve Anayasa komisyonlarında çalıştı. I. ve II. toplantı yıllarında Adalet Komisyonunun sözcülüğünü yaptı. Son toplantı yılında Memurin Muhakematı Tetkik Heyetinin Başkanı oldu. Bu arada 4 Aralık 1920’de Diyarbakır İstiklâl Mahkemesi üyeliğine seçildi ise de göreve gitmedi. 1921 Mayıs’ında Meclis’te Anadolu ve Rumeli Müdafaa-yı Hukuk Grubu’nun kurulması üzerine muhalefette kalan II. grupta yer aldı. Dönem içinde kürsüde (12)’si gizli oturumda (88) konuşma yaptı. (5) soru ve (2) gensoru önergesi verdi. Konya ayaklanmasında görevi başında şehit edilen Bozkır Kaymakamı Demir Asaf Bey’in ailesine vatanî hizmet aylığı bağlanmasına dair kendisinin, hıyanet-i vataniye hükümlülerinden bir kısmının affı hakkında ve para cezalarının beş katına çıkarılması için arkadaşları ile birlikte yaptığı öneriler sırasıyla 19 Mart 1921 tarih ve 107, 19 Aralık 1921 tarih ve 170, 17 Nisan 1922 tarih ve 222 sayılı kanunlar olarak kabul edildi.

Milletvekilliği sona erdikten sonra hayatını ticaret ve avukatlık yapmakla geçirdi. Bu arada 14 Haziran 1926’da meydana çıkarılan Atatürk’e suikast girişimi olayı ile ilgili olarak tutuklandı. İzmir’de, Ankara İstiklâl Mahkemesinde yapılan yargılaması sonunda 13 Temmuz 1926’da beratına karar verilerek salıverildi. 13 Kasım 1955’te Konya’da öldü. Evli olup üç çocuk babası idi.14

3. Emin (Gevelioğlu) Bey15 (Canik)

1889’da Bafra’da doğdu. Müftüoğlu Salih Efendi’nin oğludur. İlk ve orta öğrenimini memleketinde tamamladıktan sonra İstanbul Hukuk Fakültesi’ne girerek 1911’de mezun oldu. Bağdat Hukuk Okulu’na öğretmen olarak atandı. Bir süre sonra istifa ederek Kavala Savcısı oldu. Balkan Savaşı

14 ÇOKER, Türk Parlamento Tarihi..., C.III, s.239-240. 15 Türk Parlamento Tarihi adlı eserde Emin Bey’in soyadı “Geveci” şeklinde geçmektedir. (ÇOKER, Türk Parlamento Tarihi..., C.III, s.241.); Bazı eserlerde “Gevecioğlu” olduğu görülmektedir. (Mehmet Özel (Haz.), Cephelerden Kurtuluş Savaşı’na, C.III. Ankara, 1995, s.110.; Nurettin Can Gülekli - Rıza Onaran, Türkiye Büyük Millet Meclisi 50. Yıldönümü 1920-1970, İstanbul, 1973, s.31).; Bazı eserlerde de “Gevelioğlu” şeklinde geçmektedir. (TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu, İlk Meclis Anketi, s.94)

694

sonunda Kavala’nın Yunanistan’a terk edilmesi ile oradan ayrılarak İstanbul’a geldi. Kısa bir süre Emniyet Müdürlüğünde II. Şube Müdürü olarak görevlendirildi. Sonra Samsun’a giderek avukatlık yapmaya başladı. "Rehber" adı ile bir gazete çıkardı. Millî Mücadelede Samsun’da Müdafaayı Hukuk Teşkilâtı’nı kurarak başkanlığını üstlendi. Osmanlı Mebusan Meclisi’nin son dönemine Canik’ten milletvekili seçildi. Meclis’in İngilizler tarafından işgali ve dağıtılması üzerine Samsun’a döndü. Müdafaayı Hukuk Teşkilatı’ndaki görevi ve faaliyeti Ankara’da açılan TBMM’ne katılmasına imkân vermediğinden başvurusu üzerine Genel Kurul kararı ile izinli sayıldı.16 Ancak, 14 Ağustos 1920’de Ankara’ya gelerek Canik (Samsun) Milletvekili olarak Meclis’e takdim edildi.17

22 Eylül 1920’de Sivas, 3 Ağustos 1921’de Samsun İstiklâl Mahkemesi üyeliğine seçildi. Mahkeme Başkanı olarak Doğu Karadeniz yöresinde bir Pontus Devleti kurma çabasında bulunanları temizleme yolunda gayret gösterdi. Meclis’te Anayasa Komisyonunda çalıştı. 4 Mart 1922’de seçildiği Adalet Komisyonunun dönem sonuna kadar Başkanlığını yaptı. Müdafaayı Hukuk Grubu’nun kurulmasından sonra muhalefetteki II. Grupta yer aldı. Ankara’da Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumu’nu kuranlar arasında da yer alan Emin Bey, 25 Kasım 1922’de Meclis’e üye seçilebilmek için Türkiye’nin bugünkü sınırlan içindeki yerler halkından olmayı ve seçileceği çevrede oturmayı öngören ve sonuç itibari ile Mustafa Kemal Paşa’yı, bu şartları taşımaması nedeni ile Meclis dışında bırakmayı amaçlayan Kanun önerisini Süleyman Necati (Erzurum) ve Salahattin (Mersin) ile birlikte Başkanlığa verdi. Ancak önerge Anayasa Komisyonunca dikkate alınmadı. Dönem içinde (7) si gizli oturumda (14) konuşma yaptı. Dönem sonunda Meclis’ten ayrılarak memleketine döndü. Avukatlık ile birlikte tütün ticareti yaptı. 1931’deki IV. Dönemde yeniden milletvekili seçildi. Dönem içinde 29 Temmuz 1934’te İstanbul’da öldü. Evli olup üç çocuk sahibi idi.18

4. Mehmet Şükrü (Fırat) Bey (Canik)

1871’de Erzincan - Kemaliye (Eğin) İlçesinde doğdu. Samsun’un Sait Bey Mahallesi’nden Hacı İbrahim Efendizade Abdülfettah Efendi’nin oğludur. Özel öğrenim görmüştür. Genç yaşta ticaretle meşgul olmaya başlamıştır. Samsun Ticaret Odası Başkâtibi ve Odanın yayın organı gazetenin başyazarlığını yapmakta iken, Müdafaayı Hukuk Cemiyeti’ne girerek ulusal direnişe katılmıştır.19

16 ÇOKER, Türk Parlamento Tarihi..., C.III, s.241. 17 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, C.III, s.213 18 ÇOKER, Türk Parlamento Tarihi..., C.III, s.241-242. 19 ÇOKER, Türk Parlamento Tarihi..., C.III, s.245

695

1920’de Canik’ten milletvekili seçilmiştir. Meclis’e bir süre geç gidince Canik (Samsun) Mebusu Emin Bey’in yerine mezun olarak kabul edilmesi için Meclis’e telgraf çekmiştir.20 Daha sonra TBMM’nin I. Dönemine Canik (Samsun) Milletvekili olarak 7 Haziran 1920’de Meclis’e katılmıştır. Meclis’te İktisat, Bayındırlık, PTT, İçtüzük komisyonlarında ve Memurin Muhakematı Tetkik Kurulu’nda çalıştı. Savaş sırasında kurtarılan yerler halkının durumunun iyileştirilmesi için kurulan komisyondaki görevinde yararlı oldu. Dönem içinde biri gizli oturumda, kürsüde (3) konuşma yaptı. (2) soru önergesi, (3) kanun teklifi verdi. Milletvekilliği I. Dönemde sona erince Samsun’a dönerek bir süre Sahil Demiryolu Şirketi Murahhas Üyeliği’nde bulundu. 8 Ağustos 1936’da öldü. Evli olup beş çocuk babası idi.21

5. Süleyman (Boşnak) Bey22 (Canik)

1872’de Samsun’da doğdu. Osman Raif Efendi’nin oğludur. İlk ve orta öğrenimini memleketinde tamamladıktan sonra İstanbul’a giderek Tüccar Kaptan ve Çarkçı Okulu’nu bitirdi. Millî Mücadele’ye katılarak Samsun Müdafaayı Hukuk Cemiyeti’nde görev aldı. Sivas Kongresi’nde Canik (Samsun) temsilcisi olarak bulundu. TBMM I inci Dönemine Canik’ten milletvekili seçildi. Meclis’te İktisat ve Dilekçe komisyonlarında çalıştı. Dönem sonunda Samsun’da çiftçilik, Denizcilik Acentalığı yaptı. Belediye Meclis Üyeliği’nde bulundu ve bir süre Belediye Başkanlığı’na vekâlet etti. 20 Mart 1948 de Samsun’da öldü. Evli ve bir çocuk babası idi.23

6. Hasan Fehmi (Çoldurzade) Bey(Canik)

1879’da Ünye’de doğdu. Kadızade Ali Rıza Efendi’nin oğludur. İlk ve orta öğrenimini tamamladıktan sonra İstanbul Hukuk Mektebi’nden mezun oldu. Adalet hizmetine girerek 11 yıl Kesendire, Tokat, Osmaniye hâkim ve savcılıklarında bulundu. Ünye’de avukatlık yaparken Millî Mücadele’ye katıldı. TBMM’nin I. Dönemi için yapılan seçimde Canik mebusu olarak 7 Haziran 1920’de Meclis’e katıldı. Kısa bir süre sonra, görülen lüzum üzerine Trabzon İstinaf Mahkemesi Savcılığı’na atandı. Memurlukla milletvekilliğinin bir kişi üzerinde bulunmasını yasaklayan "Nisab-ı Müzakere Kanunu" gereğince yapılan tebligatta memuriyeti tercih 20 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, C.II, s.176 21 ÇOKER, Türk Parlamento Tarihi...,, C.III, s.245; Devletimizi Kuranlar (Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi 65. Yıl), s.53 22 Süleyman Bey’in soyadı değişik kaynaklarda farklı şekillerde geçmektedir: “Boşanlı”, [Mehmet Özel (Haz.), Cephelerden Kurtuluş Savaşı’na, C.III., s.110; Nurettin Can Gülekli - Rıza Onaran, Türkiye Büyük Millet Meclisi 50. Yıldönümü 1920-1970, s.31] “Boşank” , [TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu, İlk Meclis Anketi, s.97]; “Boşnak” [ÇOKER, Türk Parlamento Tarihi..., C.III, s.246] 23 ÇOKER, Türk Parlamento Tarihi..., C.III, s.246.

696

ettiği anlaşılması üzerine 30 Ekim 1920’de Genel kurulda yapılan görüşmede milletvekilliği istifa etmiş sayılmasına karar verildi. Ancak havaların müsaadesizliği dolayısıyla Trabzon’a gitmesi kabil olmadığından Amasya İstinaf Mahkemesi Başkanlığı’na nakledildi. Bu görevde iken öldü. Evli olup üç çocuk babası idi. Arapça, Fransızca bildiği kısa hâl tercümesinde yazılıdır.24

Bu milletvekillerinin haricinde birde Niyazi isimli bir zat TBMM’ye telgraf göndererek kendisinin Çarşamba’dan seçilerek mebus olduğunu iddia etmiştir. Bunun üzerine Nafiz Bey (Canik), “Kaza namına intihab olmaz” diyerek Meclis’e izahatta bulunmuş ve adı geçen kişinin talebi reddedilmiştir.25

Sonuç

Birinci dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Samsun bölgesinden yasama faaliyetine katılan 5 milletvekili olmuştur. Hasan Fehmi (Çoldurzade) Bey, memuriyeti tercih ettiğinden Samsun’dan seçilen milletvekili sayısı 4 olarak kalmış fakat Son Osmanlı Mebusan Meclisi’nden gelen Emin (Gevecioğlu) Bey ile birlikte 5 olmuştur. Sonuç itibariyle Samsun bölgesinden seçilen ve hakkıyla görevlerini ifa eden bu milletvekilleri, vatanın ve milletin istiklâli için mücadele eden Birinci TBMM’nin üyeleri olmakla tarihin şerefli sayfalarında yerlerini almışlardır.

Milli Mücadele yıllarında görev yapan I. Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi, Türkiye tarihinde çok özel ve önemli bir yere sahiptir. Yaklaşık üç yıl faaliyet gösteren Meclis’te Evrak ve Tahrirat Müdürü Necmettin Sahir (Sılan) Bey bir anket yapmıştır. Samsun’dan seçilerek yasama faaliyetlerine katılan milletvekillerinin bu ankete verdikleri cevapların da burada yer alması anlamlı olacaktır.

Necmettin Sahir (Sılan) Bey, “Kazanılacak olan millî istiklâl mücahedemizin feyizdâr ve semeredâr olması neye mütevakkıftır?” sorusunu bütün milletvekillerine sorarak onların cevaplarını kaydetmiştir.

Ahmet Hamdi (Yalman) Bey, bu soruya, “Millî ve içtimai bünyemizin zaafını mucip âmillerin keşfine ve bunların ikâ etmekte oldukları zararların acilen tevkif ve izalesine ve badehu heyet-i içtimaiyemizin mizaç tabiatine mülayim ve mukavvi vesatin ihzar ve tatbikine mütevakkıftır”26 şeklinde cevap vermiştir.

24 ÇOKER, Türk Parlamento Tarihi...,C.III, s.243-244; Devletimizi Kuranlar (Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi 65. Yıl), s.53 25 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, C.II, s.229 26 TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu, İlk Meclis Anketi, s.95

697

Ahmet Nafiz (Özalp) Bey, “On seneden beri fedakârâne mücadele ve mücahede eden Türk’ün –gaye-i milliyeye vusulden sonra- sükûn ve sükûnete şiddetle ihtiyacı derkârdır. Müteakiben köylerden başlayarak süratle maarif esaslarını kurmak; kavaninin, halkın an’anat ve ruhuyla muvâzi ve mütenasip bir surette tanzim ve ıslahiye onu memlekette yegane hakim kılmak, istikbal-i iktisadımızı hariçte değil memleketimiz dahilinde aramak lazımdır. Mutlaka kazanılacak olan istiklal-i millîmizin bu esasat dairesinde feyzdâr olabileceğine kaniim”27.

Emin (Gevecioğlu) Bey, anketteki bu soruya “Namuskâr insanların dahi namussuzlar kadar cüretkâr olmasına mütevakkıftır.”28 cevabını vermiştir. İsmet Paşa’ya atfedilen bu sözü daha önce Emin Bey’in söylediği bu anketin yayınlanmasından sonra böylece ortaya çıkmıştır.

Mehmet Şükrü Bey ise şöyle cevap vermiştir: “Necip milletimizin hasail-i mümtaze ve secaya-yı fıtriyesi mukaddes istiklâlimizin ebediyyü’t devam olmasını mütekafildir. Üç senden beri devam eden, tarih-i cihanda emsaline tesadüf olunmayan ilahi ve harika-nüma mücahedatımızın tarz-ı cereyanı bu kanaatımızı enzar-ı cihanda teyit edecek vakayiin müstesna bir misalidir. Mukaddes mücadelatımızın feyizdar ve semeredar olması esbabının tayini bahsine gelince bunu, atiyen tatbik edeceğimiz tarz-ı idarenin hutut-ı asliyesini irae eyleyen Teşkilat-ı Esasiye Kanunu tam bir vüzuh ile göstermektedir. Bila kayd u şart hakimiyet-i milliye esasına ve mutlak adalet düsturlarına istinad edecek, halkın mizaç ve temayülatına ve asrın müktaziyatına mufavık şekl-i idare, muhtaç olduğumuz ilim ve irfanın muhit-i millide taammün ve intişarını, ziraat, ticaret ve sanayi gibi menabi-i servetin inkişafını, vesair-i medeniye ve fenniye ile tecehhüz edecek aziz vatanımızın imar ve ihyasıyla gaye-i amelimiz olan refah ve saadet-i milletin husulünü temin edecektir. Bu netice-i mesudeye vasıl olmak için kat’ına mecbur olduğumuz mesafenin uzun ve pek arızalı olduğunu kayda hacet yoktur. Ancak Cenabı Hakkın ırk-ı aziz ve necibemize bahş ve ihsan buyurmuş olduğu pek müstesna hasail-i mümtaze ile füyüzat-ı İslamiyenin imtizacından hasıl olan azim ve irade ile fezail-i milliyemiz salabet-i mütehakkikası bizi istihdaf edilen gaye-i mesudeye sürat ve suhuletle isâl edecek evsafı haizdir itikadındayım.”29

Süleyman (Boşnak) Bey de anketteki soruya 7 maddelik bir yazıyla şöyle cevap vermiştir: “ 1-Terbiye-i diniye ve milliyemizin hakikaten sahibi olmaklığımız. 2- Ahkâm-ı şer’iyeden istinbat edilen kavanin-i mevzuanın hâkim-i mutlak olması. 3- Herhangi bir işin ehline tevdii, şahıs, mevki, rütbe, şekil-perestlik ve memuriyet gururu zihniyetinin külliyen izalesiyle

27 TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu, İlk Meclis Anketi, s.96 28 TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu, İlk Meclis Anketi, s.94 29 TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu, İlk Meclis Anketi, s.98

698

beyne’n-nâs kaybedilmiş olan emniyet ve itimadın husulü. 4- Kanun makine farz edilerek onu idare edecek memurun bir makinist mevkiinde kalması. 5- Mektepler kadar ahlaksızlığın önüne geçebilmek ve tahte’z-zemin menâbi-i serveti açıp tezyid-i servet eylemekle beraber halkı işsizlikten men eylemek ve faal adamlar yetiştirmek. 6- Her hususta amelî işleri ve hakikat-i keyfiyetin iltizamını esas meslek ittihaz edip riya, tevil cümle fikir ve itiyadından berî olmak. 7- Fabrika ve müesseseler vücuda getirilerek her nevi ihtiyacımızı sa’yimize istihsal eylemek.”30

Kaynakça

AKIN, Rıdvan (2001). TBMM Devleti (1920-1923), İletişim Yay. İstanbul.

ÇOKER, Fahri (1985). Türk Parlamento Tarihi, Millî Mücadele ve TBMM I. Dönem 1919-1923, C.III, TBMM Vakfı Yay., Ankara.

DEMİREL, Ahmet (1984). Birinci Mecliste Muhalefet İkinci Grup, Ankara.

Devletimizi Kuranlar (Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi 65. Yıl), (1985). Ankara.

GOLOĞLU, Mahmut (1970). Üçüncü Meşrutiyet 1920, Ankara

GÜLEKLİ, Nurettin Can – Onaran, Rıza (1973). Türkiye Büyük Millet Meclisi 50. Yıldönümü 1920-1970, İstanbul.

GÜNEŞ, İhsan (1997). Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.

KANSU, Mahzar Müfit (1997). Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, C.II , TTK Yay., Ankara.

KUTAY, Cemal (1998). Kurtuluşun “Kuvvacı” Din Adamları, İstanbul.

ÖZEL, Mehmet (Haz) 1995. Cephelerden Kurtuluş Savaşı’na, C.III. Ankara.

TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu (2004), İlk Meclis Anketi, Ankara.

TBMM Matbaası (1981). TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, C.II- III, Ankara.

TTK Basımevi (1965). Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi Kılavuzu (1920-1923), Ankara.

TUNAYA, Tarık Zafer (1981). Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük, Ankara.

TUNAYA, Tarık Zafer (1998). “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin Kuruluşu ve Siyasî Karakteri”, Cemil Koçak (ed), Birinci Meclis, İstanbul.

30 TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu, İlk Meclis Anketi, s.97

699

YAZICI, Nuri (2003). Millî Mücadele’de Canik Sancağı’nda Pontusçu Faaliyetler 1918-1922, Ankara.

Fotoğraflar:

TBMM I. Dönem Canik (Samsun) Mebusları

Ahmet Hamdi (Yalman) Bey Ahmet Nafiz (Özalp) Bey Emin (Gevelioğlu) Bey

Süleyman (Boşnak) Bey Hasan Fehmi (Çoldurzade) Bey

Mehmet Şükrü (Fırat) Bey

700