Tasavvuf Ve Rabita

8/13/2019 Tasavvuf Ve Rabita

1/31

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 19, ss. 23-53.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi

TASAVVUF BR TERM OLARAK RBITA *

rfan GNDZ **

zet

Tasavvuf Bir Terim Olarak Rbta

Bu makale tasavvuf tecrbede nemli bir yeri olan rbta kavramnn tanm, eitleri ve sfilercenasl uygulandn iermektedir. Rbta ile ayn kkten treyen ve Kur'n- Kerim'de yer alan ribt

ve murbata, snrlarda dman gzetlemek, nbet tutmak, veri len emrin eksiksiz yerine getirilme-si anlamlarn ifade eder. Genel anlamda rbta, ilahi ve zati sfatlara muttasf olan mhede mer-

tebesine ermi kmil bir eyhe kalbi balamaktr. Dolaysyla sfiler, huzur ve gybnda eyhin

sreti ve zelliklede ruhniyetini hayalen kendisi ile birlikte farz eden mridin, eyhinin yannday-

ken taknd tavr gyabnda da srdrmesi gerektiini ifade etmilerdir. Mutasavvflar, "Ey iman

edenler! Allah'tan korkun ve sdklarla beraber olun" yetinde geen sadklarla beraber olmay

rbtaya delil olarak kabul ederler. Tasavvuf klasiklerinde sdk ve slihlerle beraber bulunmaya,

fsk ve dnya ehli ile bir arada bulunmaktan saknmaya nem verilmitir. Rbta da bu balamdatasavvufi tecrbe asndan yorumlanmtr.

Anahtar kelimeler: Rbta, rbta-i mevt, rbta-i mrid, rbta-i huzur, ribt, murbata.

Abstract

Rabita as a Sufi term

This article contains the description of the concept of rabita, which has a significant place in Sufi

experience, its types and the way Sufis apply it. Ribat and murataba, which are derived from the

same root with Rabita and used in Quran, means observing the borders, keeping guard, and accu-

rately fulfilling any order given. In its general meaning, rabita is the affiliation with a perfect spiri-

tual Sufi master, who has reached the stage of spiritual witnessing (mushahada), qualified with

divine attributes. Therefore, Sufis have expressed that a spiritual pupil, who imagines the presence

of the form and particularly soul of his sheikh in his absence, should continue the attribute he has

while he is with his sheikh, even though he is away from his sheikh. Sufis take the Quranic verse

Oh the believers, fear from Allah, and be with the truehearted, particularly the phrase be with

the truehearted as an evidence of rabita. In the classics of Tasawwuf, emphasis has been put on

being with the truehearted and true worshippers, avoiding to sit with wrongdoers and worldly

people. In this regard, rabita has been interpreted in terms of Sufi experience.

Key words: Rabita, rabita al-mawt (rabita of death), rabita al-murshid (rabita of the spiritual

master), rabita al-hudhur (rabita of presence), ribat, murabata

Dinler, Allahn ahlk ile ahlklanma veya Onu taklid (mitatio dio) prensi-bini hedef almtr. Bu gayeyi gerekletirmek isteyen insanolunun srp gi-den hayatnda canl ve mahhas bir modele olan ihtiyac insann insantakldi (mitatio hominis) realitesini ortaya karmtr. Bu yzden tecrb

* Bu makale ayn balklaMarmara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, stanbul 1992, say: 7-10,ss. 243-274te yaymlanan metninden yazarnizniyle iktibas edilmitir.

** Prof. Dr., stanbul Milletvekili


2/31

24| rfan GNDZ

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi,yl:8 [2007], say: 19

psikoloji beer aymbiosisnin zerinde durmakta ve ahsiyetimizin bakalar-nn ahsiyeti ile kararak ekillendiine (ihtilat veya muhlata) dikkat ekmek-tedir. Amerikal mehur filozof Charles Morris uygun baszlklarn veya uy-gun ballklarn gerekliliini anlatrken bu konuya iaret etmektedir.1AyrcaSamuel Smiles,Karakteradl eserinin Arkadalk ve rnek bal altndablmnde, bunun ehemmiyetini vurgulamaktadr.2Joshua Loth Liebman ise:ster l, ister diri bize rnek olabilecek kahramanlar verin ki, yeni yetiennesil onlarn fikir, davran ve ahsiyetinde kendilerine yarayacak misller bul-sun. diye feryd ettiiKalb Huzruisimli eserinde buna duyulan ihtiyc dilegetirmektedir.3Anna Freud de Harb ve ocuklarnda Yldrm Harbi kurban

olan genlerin tutunacak bir dal bulunduunu hissettiklerinde ta, toprak veenkaz ynlar altnda manev kuvvet ve canllklarn gnlerce nasl muhfazaettiklerini anlatmaktadr.4

nsana ilham verici kahramanlarn, fedilerin, azzlerin, mrebblerin veliderlerin arkadal, hayatta baarl olmalar iin mevcdiyeti mutlak olan birhusustur. nsanolu, bakalarnn destekleyici akl, verimli dostluk ve scakefkatleri olmadan yaayamaz. ocuklar da ayn ekilde byklerin kuvvetinegvenmeden byyemez. Henz yeterli derecede kabul grmemi bir hakikatise, byklerin ruhunda da tpk ocuklar gibi ideal ve kahraman bir dost ihti-yacnn srekli hissedilmesi keyfiyetidir.5

nsan ruhunun pusulas,kendi tecrbe medar iinde byk bir beeryldzn czibesine marz kalmazsa cihet mefhmunu kaybeder. Evvelce dinve edebiyat evrelerince sezilen bu durum gnmzde psikolojinin ortaya -kard bir gerek olarak nmzde bulunmaktadr. nsan kiilii hakkndakibenzeme, benzetme, benimseme ve sevilen biri ile aynleme ameliyesininmhiyetini gsteren bu psikolojik keif dine ve din adamlarna yeni bir grevve sorumluluk yklemektedir. Bu da onlarn her eyden nce sylediklerinikendilerinin yaamas ve etrafndakilere yine kendilerinin en gzel rnek olma-lar meselesidir. nk dinler, insanolunu sadece yanl ideallere esir olmak-tan kurtarmaydeil, sakat veya eksik herhangi bir ahsiyetin olumsuz etkisin-den kurtarmay da gaye edinmelidir. Ve insanlar hissen bal bulunduklar

evrenin menf etkisinden koparp,6olgunlar zmresine bakalar beeriyetin

1 Joshua Loth Liebman, Kalb Huzuru, ev.: Sofi Hri, stanbul 1962, s. 186. 2 Dilimize Mustafa Ertem tarafndan evrilmi ve 1975te stanbulda neredilmitir. 3 Sofi Hri tarafndan dilimize evrilmi ve 1962de Kalb Hzuruadyla stanbulda neredil-

mitir.4 Liebman, age, s. 188.

5 Ayn yer.6 Hz. Peygamberin anneden ksz ve babadan yetim kalmasna bu nazarla baklabilir.


3/31

Tasavvuf Bir Kavram Olarak Rabta |25

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 8 [2007], say: 19

lmez ve asl kahramanlar olan toplumun yz ak kmillere katlmaa tevketmelidir.

Eski Yunanllar, kendilerini Elen Kahramanlarna benzetme prensibi ileyetitirilirdi. Jaeger, Paideia! The Ideals of Grek Cultureisimli klasik eserinde:ahs glklerin giderilmesinde en etkili yardm, eski kahramanlarnnmne hayatlarnda bulunur. diyor. Plutarchn yazd byk adamlar bi-yografisi,7yz nesil iinde birok kltre tesr etmitir. Homerden beri aris-tokrat terbiyenin temeli oktan lp gitmi byk kahramanlar taziz ve onlarbenimseme mekanizmas zerine kurulmutu.8

Unutulmamaldr ki, byk insanlar evresindeki moral atmosferi aydnla-

tan, bir tepenin zerine konmu klara benzerler. Onlarn manev varlnn sonradan gelen nesilleri aydnlatmaya devam eder. yesi bulunduklarmilleti sonsuzlatran bu insanlar, yalnz beraber yaadklar insanlar deilkendilerinden sonra gelenleri de ykseltmi olurlar. Bunlarn verdikleri bykrnek, sonraki nesillere mras olarak kalr. Onlarn yksek fikirleri, yaptklarbyk iler, insanla braklan mraslarn en ereflisi ve en ihtiamlsdr. Onlargemile bugn birbirine balamakta, gelecein daha iyi olmasna yardmetmektedirler. Dnce ve davranta ifadesini bulan karakter, lmezlie ka-vumu demektir. Byk bir dnrn tek fikri, insanln hfzasnda yzyl-larca kalacak ve sonunda onlarn gnlk hayatlarna girecektir. alar boyuyaayacak olan bu fikir, htiften gelen bir ses gibi binlerce yl sonra insan di-ma zerindeki tesirini gsterecektir. Bugn peygamberler ve byk kiilerhl bize mezarlarndan seslenmekte ve yol gstermektedir. Emerson: Hermesseseye baz byk adamlarn glgeleri gzyle baklmaldr. diyor. Me-sel; Muhammedin kurduu Mslmanlk gibi


4/31

26| rfan GNDZ


insanlarn dnce dnyalarndaki yerini sezmi ve bundan zam lde ya-rarlanma yoluna gitmitir.10Nitekim bir sarraf, birini dolandrmak istedii za-man yazhanesinde asl duran bir azizin tablosu zerine siyah bir rt ekmeyidet haline getirmiti. Hazlitt de gzel bir kadntablosu iin ayn eyi syleminnde kt bir davranta bulunmak mmkn deilmi gibi geliyor insanademiti. Fakir bir Alman kadn mtevz evinin duvarnda asl duran bykbir devrimcinin portresini gstererek mertlik ve drstlk ifade eden yznebaknca insann ii iyi gidiyor diyordu.11

Kltrler aras ortak bir zellik gibi gzken bu konuda, Mslmanlarnda bir yolu ve usl bulunduu ve bunu da rbta eklinde sistemletirdikle-

ri sylenebilir. slm limleri arasnda zaman zaman tartmalara sebep olanrbtaya bu adan yaklaarak baz neticelere gitmek istiyoruz.

1. Kavram Olarak Rbta

Rbta; birinci ve ikinci baplardan zabt vezninde tretilen Arapa bir kelime-dir. oulu revbt gelir. Lgatta iki eyi birbirine balayan ip, alka, ba vus-lat, mnsebet, ilgi ve sevgi ile mensbiyet, cesur ve dayankl olmak gibi ma-nalara gelir. Filizlenmesi iin saksya konulmu ve zeri sulanm hurma fide-sine rabt dendii gibi, nefislerini dnyadan ekip kendilerini ukbya adamzhd, hakm, rhib ve filozofa da ayn ad verilir. Ayrca doan ocuklar yaa-

mad iin: Bir olum olursa bana bir yn paras balayarak onu Kbeninhizmetine adayacam. eklinde nezreden annesinin bu hareketinden dolay,Gavs b. Mrre b. Talhaya da bu lakab verilmitir.12

Ayn kkten treyen ve Kurn- Kerimde yer alan ribt ve murbata ise13snrlarda dman gzetlemek, nbet tutmak, verilen emrin eksiksiz yerinegetirilmesi gibi anlamlar ifade eder. Beden ile nefsin irtibatn salamas veHalk lemi ile Emir lemini bnyesinde barndrmas dolays ile kalbe deribt denmitir. Zira tasavvufta, nazargh- ilh kabul edilen vemsivnn girmemesi iin her eyden nce gzetlenmesi gereken yerkalbtir.14Daha sonra hudut boylarnda askerlerin ve gurbette misfirlerin atla-

10 Joshua, age, s. 189.11 Smiles, age, s. 52.

12 bn Manzur, Lisnl-arab, tahk.: Mterek Komisyon, Kahire 1979, c. III, ss. 15601561;Firuzbad, Besiru zevt-temyiz, tahk.: M. Alien-Neccar,Kahire 1406/1986, c. III, ss. 31-32;Asm Efendi, Kms Tercemesi, stanbul 1305, c. III, ss. 5556, brahim Hilmi elKadiri,Medricl-hakikafir-rbta, skenderiye 1381/1963, ss. 17-18; H. Muhammed eergv,Elfzus-sfiyye, skenderiye, ts., ss. 168-169.

13 lu mrn 3/ 200; elEnfl 8/60.14 Bk. Ebu Nasr Serrc et-Tus, el-Luma, ss. 418-419; Abdulkerim el-Kueyri,er-Risle, c. I, ss. 263-


5/31



rn balayp konakladklar tekke, kervan-saray, imret gibi messeselere lemolmutur.15

Kurn- Kerimde eklinde geen ve emir ifde eden ribt vemurbata, yalnzca maddi ved dmana kar deil, bizi iten vuran ve k-tl emredici karakteri ile tanmlanan16nefs ve eytan dmanna kar davaziyet almay, bunlarn aldatc hlelerine kar kalbi gzetlemeyi mir bulun-duu ve bandan beri bu yetlerin iki manay da ayn anda hedef aldklarhemen ou mfessirlerce sz konusu edilmitir.17Unutulmamaldr ki, hemferdlerin hem de toplumlarn hayatnda scak savalar arz, souk savalarsasrekli ve dimdir. Scak savalarda d, souk savalarda ise i dmann

dikkatle gzetlenmesi gerektii ak bir husustur. Zamann cab ve ihtiyalarnagre bunlarn terch edilip deerlendirilebilecei sylenebilir. Kald ki mfessir-ler, bu terimlerin tasavvuf anlamlarn gsterirken slm delillere istinad et-tirmeyi de ihml etmemilerdir. Mesela, Rb el-Isfahan (.502/1109), ribat vemurbatnn ikili anlamna iret ederken: Bir vakit namazdan teki vakit nama-zna kadar beklemek ve kalbi mescitlere bal tutmak18 hadisine dikkat ekiyor veKurn- Kerimde rabt kknden tretilmi kelimeleri ihtiva eden yetlerisraladktan sonra, bu yetlerdeki rabtn: O Allah, mminlerin kalbine sekneti(i huzru, mnev kuvvet ve sabr) indirendir.19 yetinden hareketle kalpseknetine dellet ettiini sylyor.20

Kelimenin gerek lgat anlam, gerekse slam limlerinin yukarda iaretettiimiz fikirleri ribt ve murbatann sadece sflerce deil, dier limlercede tasavvuf bir muhtev ile deerlendirildiini gsteriyor. Bu kelimelerdentretilerek vcd bulan messeselerin hem asker ve idar, hem de dn ve ta-savvuf sahalarda hizmet veren kurulular olarak faaliyette bulunduu tesbitedilmitir.21

Ribt ve murbata ile ayn kkten gelen ve tasavvuf bir terim olarak kul-lanlan rbta ise: uhd ve yan makmna ulam kmil bir eyhe kalbi

265; Gazl, hy ulmid-dn, c. III, ss. 17-46; Ebu Bekr el-Kelbaz, et-Taaaruf, ss. 109, 181;Shreverd,Avrifl-marif, ss. 459-467.

15 Asm Efendi, age, c. III, s. 56; Shreverd, age, ss. 139-145. Ayrca ribatlarn slam tarihindeoynad roller iin bk. Fuat Kprl, Ribt, Vakflar Dergisi,Ankara 1942, ss. 267-268.

16 Ysuf, 12/52.17 Misl almak zere bk. smail Hakk Bursev, Rhl-beyn, stanbul 1306, c. I, ss. 408 -409;

Elmall Hamdi Yazr, Hak Dni Kuran Dili, stanbul 1979, c. II, ss. 1265-1266.18 Buhri, Vud 6; Mslim, Tahret 34-41; Tirmizi, Taharet 39, 103.19 el- Fetih 48/4.

20 Ragb elIsfehn, el-Mfredt, Kahire 1970, ss. 270-271.21 Askeri ve idari hizmetler yannda dini ve tasavvufi bir fonksiyon icra eden Ribatlar iin bk.

F. Kprl, agm; Shreverdi,Avrifl-marif, Beyrut, 1966, ss. 103-117.


6/31

28| rfan GNDZ


balamak,22lh ve Zti sfatlarla muttasf, mhede mertebesine ermikmil bir eyhe kalbi balayp23huzr ve ybnda eyhin sreti, sreti ve zel-likle rhniyetini haylen kendisi ile birlikte farz ederek yanndayken takndtavr yaben de srdrmeye almak demektir.24

Rabta konusunda mstakil bir risle yazan Mevln Hlid-i Baddye(.1242/1826) grerbta: Mrdinfen fillhmakmna ulam olan eyhininsretini haylinde saklamak sretiyle onun rhniyetinden feyz almak veistimdd dilemektenibrettir.25

Abdlhakim Arvsiye (.1943) gre rbta:

Mridi, Allah ile aranzda vesle ve vsta mevkindeki zat olarak dnecek, onu ya-

nnzda ve karnzda farz ederek, alnna yani iki ka ortasna gzlerinizi dikecek, keskinbir ak irdesiyle o zatn smasn haylinizde saklayacak, haylen onun sretini kalbiniz-de durdurarak, kendisiyle mnev bir beraberlik tess edeceksiniz.26

Bu tariflerden rbtada en nemli hussun, eyhin sretini scak ve canlbir ekilde hayalde tasavvur ve gzleri keskin bir dikkatle onun iki ka arasnadikmek olduu anlalyor. Bu keyfiyet, mrdin zamanla, eyhini benimseme-si, onun ahlk vefazletiyle bezenmesi, ahsiyetinin onun ahsiyetinde erimesive onunla aynlemesini temine yarayan bir vstadr. Tasavvuf literatrndefen fi-eyh denilen hal ite budur.27

Tarkatlar ve sfler arasnda erdirici ortak bir yol kabul edilen rbtayariyet eden mrd, zamanla eyhinin hal ve vasflarnn kendisine yansmasnasebep olur. Daha sonra bu durum mridi, fen fir-Rasl, nihyetinde defen fillha ulatrmay hedef alr. Bu yzden kabiliyeti, vastasz olarak Al-lahtan feyz almaya muktedir olan mrdlere rbta tavsiye edilmemi, aksineterk etmeleri istenmitir.28

Rbtann zerinde nemle durulmas gereken bir yan da, onun mutlakaAllaha vsl olmu, fen ve bek29mertebelerini am, kmil ve slih bir zatayaplm olmasdr. Bu zellikleri tamayan zt, hal ve ahlk dzgn olsa da

22 Haydari-zade brahim Fash,Mecd-i Tlid Tercemesi, stanbul 1307, s. 28.23 Mevlana Halid, Risale fi hakkir-rbta (Raaht kenarnda), stanbul 1294, s. 238; Ahmet

Ziyaddin Gmhanevi, Cmiul-usl, Msr, ts.,ss. 139, 166.24 Mevlana Halid, age, s. 23.

25 Mevlana Halid, age, s. 23; a.mlf., Risale-i Halidiyye, ev.: erif Ahmed b. Ali, Msr 1257, ss. 6-726 Abdulhakim Arvasi, Rabta-i erife, stanbul 1342, s. 8. 27 Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, stanbul 1981, s. 231; rfan Gndz,Gmhanevi Ahmet

Ziyaddin, stanbul 1984, s. 277; Yaar Nuri ztrk, Kuadal brahim Halveti, stanbul 1982, s.79.

28 Abdlhakim Arvasi, Rbta-i erife, s. 2.29 Fena ve Beka iin bk. Kueyri, er-Risale, Kahire 1972, c. 1, ss. 262-3.


7/31



rbtaya yetkili saylamaz. Olsa olsa mahall bir evrede bulunan mrdlerezikir telkinine yetkili olabilir.30

Kemal elde etme niyetinde olan samimi bir mrd, ayn niyetle kalbinikmil bir mride balar ve davranlarn onun davranlarna benzetmeyealrsa, ancak byle bir rbta yetitirici olur. Eitici kabul edilir. Hatta bukonuda, zikirsiz tek bana rbta erdirici ve kabul edildii halde, rbtasz zik-rin olgunlamak iin yetersiz sayld sylenmitir.31

Rbta ile ilgili en derli toplu eserlerden birinin mellifi olan brahim Hilmiel-Kdirye gre rbta, kalben balanlan eyin nevine gre deiik isimleralr. Bunlar 3 grupta toplamak mmkndr:

1. Mukaddes deerlere istekle yaplan rbta,2. Baya eylere istekle yaplan rbta,3. Tbi ve d rbta.Kiinin ailesi, evlad ya da yaknlarna kar duyduu normal sevgi bana

tabii ve baya rbta; her hangi ahsa, gzellii ya da dnyev bir cazibesin-den dolay duyulan, dnen tevik edilmedii gibi bazen de kerih kabul edileneylere gnl balamaya, baya nesnelere istekle yaplan rbta; Allah veRaslallah sevgisi veya Onun slih kullarndan birine, yine salahlarndan t-r duyulan, Cenb- Hakkn zellikle yaplmasn emrettii ve tevik ettiihelllere kalbi sevgi ve istekle balamak ta mukaddes deerlere ynelik ulvrbtay meydana getirir.32

Mukaddes deerlere ve ulv nesnelere ynelik rbta, mrdde zamanlasrekli ve vuslat ve uurlu bir Hakkla beraberlik duygu meydana getirince,Hz. Peygamberde ashbnda, tabin ve tebe-i tabinden bazlarnda olduugibi, bu hal, kiinin kendisi istese de artk vazgeemeyecei zarr bir kalb ba-na dnr. Aradan geen zaman cemiyeti bozduu ve fertlerin kalbi gerek-siz ve faydasz eylere igal edilerek katlat iini tarkat ehli, bunun yerineyine de gyeyi gerekletirmek, mrdlerin kalblerini Hakkn huzuruna adapteetmek zere, kmil eyhlere rabt- kalb etmeyi ikame ettiler.33

Rbta hakknda bilgi veren kaynaklar, olduka muahhar devrin mahsulle-ridir. Rbtay savunmak zere eser yazan mellifler, bunun tatbkatn Hz.

Peygamber zamanna kadar indiriyorlarsa da, buna dir yazl kaynaa rastla-mak ancak H. X/M. XVI. Asr melleft arasnda mmkn olmaktadr Ara-

30 Arvasi, age, s. 25.

31 Gmhanevi, Cami'u'l-usul, stanbul 1276, s. 224. 32 brahim Hilmi el-Kadiri,Medaric'l-hakika fi'r-rabta nde ehli't-tarika, ner.: Adil Mahmud el-

Behiyy, Abdsselim Muhammed Sa'id, skenderiyye 1381/1962, s. 18.33 Ayn yer.


8/31

30| rfan GNDZ


trmalar bugnk anlamda bir Rbta anlaynn ilk defa MuhammedBahddin Nakbend (.7911388) e isnd edildiini gstermektedir.34Kendi-sine ve tarkatna bu ismin verilmesinin, mrdlerin, mridlerinin sretininkalplerine naketmeleri eklinde tezahr eden Rbtadan ald da ileri srlenfikirler arasndadr.35Rbta konusunda yazl en eski kaynak, mam- Rabbndiye bilinen Ahmed Faruk es-Sirhindnin (.1031/1621) Mektbtdr.Mektbtn muhtelif yerlerinde rbtann zikirden de stn erdirici bir yololduu, kmillerle srdrlen mnevi beraberliin ve mridlerle uzaktanhayalen birlikte olmann, Nakbendiyye katnda kemale gtren bir usl oldu-una dair bilgiler verilmektedir.36veyslik diye tanmlanan bu durum, tasav-

vuf tarihinde pek ok eyhin hayatnda grlen bir hususiyettir. Genellikle buzellie sahip olan sflerin herhangi bir tarikat mensubu olmad, kendilerinehas bir meslekleri bulunduu ya da bizzat bir tarkatn kurucusu olduu g-rlmektedir. Mevlana CmMeyih-i tarikattan ouna evil-i slkunda bumakama tevecch vk olmutur37derken bu noktaya iaret etmektedir.

ster hayatta isterse lm bir eyhin rhniyetinden feyz alnabileceineve bunlarla irtiat- kalb eden birine onlara ait halin siryet edeceine inananveysliin, Rbta ile gerekleen bir hal olduu dikkate alnrsa, bu uslnNak-bendden daha nceleri kullanlmakta olduu, Nakbendiyyeninse bunusistemletirerek tarikatn rknleri arasna koyduu sylenebilir. Nitekimveyslii ile bilinen ilk sf brahim b.Edhem (.166/782)dir. Kendisinin Vey-sel Karnnin rhniyetinden feyz ald sylenir.38 mm Cfer es-Sadk(.148/765)n rhniyetinden feyz ald ileri srlen Byezid-i Bistam(.261/874), nceleri fakih iken, irad edildikten sonra tasavvuf yoluna sluketmitir.39 veyslii ile mehur dier bir sf ise EblHasan el-Harakn(.435/1034)dir. Byezid-i Bistmden ald mnevi feyzle yetitii sylenenHaraknnin: Kendilerine uyulacak bir eyh arayan mridlere aarm. Biliyormusunuz ki ben, aslnda btn eyhlere sayg duyduum halde, byle birininirdna asla muhta olmadm. Zira benim mridim Allahtr. dedii rivyetedilmitir.40Kaynaklar Melmetiliin ileri gelen eyhlerinden biri olan Ebu

34 Haydarizade brahim Fasih, age, s. 28.35 Yazc Tahsin, Nak-bendi, A, c. IX, s. 54.36 mam Rabbani,Mektubat, mno: 187, 207.37 Abdurrahman Cami, Nefehat'l-ns, , stanbul 1980, s. 35; Hace Muhammed Parsa, Risale-i

Kudsiyye Tercemesi,ev.: Abdullah Salahi, stanbul 1323, s. 19. 38 Haririzade, Tibyan vesail, Sleymaniye Ktp., Fatih, no: 430, c. I, s. 106; Hocazade Ahmet

Hilmi, Hadikat'l-evliya, stanbul 1318, c. II , s. 116.39 Haririzade, age, c. I, s. 106.

40 Henri Corbin, L'lmagination cratrice dans Ie soufisme d'lbn Arabi, Paris 1975, s. 27.


9/31



Said Ebl Hayr (.440/1049)n da veys olduundan bahsediyor.41Feridddin Atar, silsile itibariyle Cneyd-i Baddiye vsl olan Ebl Ksmel-Crcni (.469/1076)nin de Veysel Karninin rhniyetinden feyz ald vezikrederken Allah, Allah, Allah yerine veys, veys diye zikrettiini nak-lediyor.42 Bunlardan baka Kbreviyye'nin kurucusu Necmddn-i Kbra(.618/1241), Feridddn-i Attar (.618/1221), Muhyiddn Arab (.638/1389),Celleddin Byezid-i Purn (.862/1457) gibi sfilerin de veys olduu, yaHzr'dan, ya da kendilerinden ok nceleri vefat etmi eyhlerden Misl le-minde ma'nen feyz alarak yetitikleri sylenmektedir.43

Tasavvuf tarihinde veys, veyslik ve veysiyy'l-mereb gibi ta'birlerle

anlan bu yolun ilk defa ne zaman ortaya kt kesin olarak bilinmemekleberaber yazl ilk bilgileri Feridddn-i Attar'n Tezkiretl-evliy'snda grmek-teyiz.44Fakat onun ifadelerinden bu terimin daha nceleri de kullanlmaktaolduu anlalyor. Tarih iinde deiik manalara gelmekle birlikte veysiliinortak zelliklerini u drt ana gurupta toplamak mmkndr:

1. Hz. Peygamber'in rhniyetinden direkt olarak nasip alanlar,2. Veysel Karninin rhniyetinden feyz alanlar,3. Kendilerinden nce vefat etmi herhangi bir eyhin veya kutubun

rhniyetinden istifade edenler4. Bizzat Hzr aracl ile ird edilenler.Grld gibi bu drt grupta da ortak olan nokta, daha nce yaam

birinin rhniyetinden feyz almaktr. nk sfler nezdinde cismni sohbetolduu gibi rhni sohbetde vardr. Slihlerle manen beraberliklide keml eldeedilebilir. Ancak bu uuralt hayatnn kuvvetlilii ve iddetli bir czibeye ka-plmakla mmkndr.45Feyz alnmas istenilen mridin ruhaniyetine kmilbir yneli ve kll bir fen ile irtibat- kalb etmeyi gerektiren bu duruma misalolmak zere son devir sflerinden Kuadal brahim Halvet (.1262/1845)'ninu ifadeleri de verilebilir: Misal leminde arasra Yusuf Snbl Sinan(.936/1529) ile grrm, bazen o benden istifade eder, bazen da ben ondan,istifade ederim. Yine bu lemde vakit vakit bn Kemal (.1534) ile de gr-rm, fakat her zaman ben ondan istifade ederim.46

Mnevi hallerinbir eyhdendierine rabt- kalble aktarlmasnn usl

41 Cami, age, s. 35; Parsa, age, s. 19.

42 Feridddin Attar, Tezkiret'l-evliya, ner.: Nicholson, Leiden 1905, c. I, s. 23.43 Ahmet Yaar Ocak, Veysel Karani ve veysilik, stanbul 1982, ss. 102-103.44 Attar, age, c. I, s. 24.

45 Parsa, age, ss. 18-19; Cami, age, s. 35; Haririzade, age, c. I, s. 106; Ocak, age, s. 94

46 Yaar Nuri ztrk, Kuadal brahim Halveti, stanbul 1982, s. 93.


10/31

32| rfan GNDZ


diyebileceimiz Rbta hakknda Mektbttan sonra en detayl bilgi veren eserMevlana Hlid-i Baddnin er-Risle fi hakkr-rbtas, AbdlhakimArvsnin Rbta-i erifesi, brahim Hilmi el- Kdirnin Medricl hakikafir-rbtande ehlit tarkas, Esad Shibin Nurl- hidyeti vel-irfn veMevlana Halidin halifelerinden Hasan ed-Dserinin er-Rahmetl-hbta fiisbatir-rbtas, Muhammed Said eyda el-Cezernin ed-Dbta fir-rbtaszikredilebilir. Seluk Eraydnn Tasavvuf ve tarikatlarnda, Yaar Nuriztrkn Kuadal brahim Halvetisinde ve rfan Gndzn GmhnevAhmet Ziyaddninde yukardaki kaynaklara istinad ederek verilen deerlen-dirmeler mevcuttur.

2. Uygulama Olarak Rbta

Rbtaya balamada nce mrid, tam bir taharetle, kbleye kar namazda otu-rur gibi oturur. Gzlerini kapar, boynunu bker, iini ve dn kmil bir sk-nete braktktan sonra, Cenab- Hakk, mridinin kendisine tarif ettii zikir-lerden birisiyle zikreder. Zikrin manasn derinliine ve geniliine tefekkreder. Kalbini her eyden arndrarak, zikrini, hlen eyhinin yapt zikre adap-te etmeye alr.47

Byle bir edep ve uslle balanmas mutad olan rbtan, mridin seviyesive merebine gre deien uygulama ekilleri vardr. Mridlere gre farkllk

arz eden ve mridlerce tercih edilen rbta tatbikatn, temel noktalar nazar-dikkate alnarak birka grupta toplamak mmkndr.1. Tlib olan mridin, kmil ve mkemmel mridinin sretini tam kar-

snda hayal edip, iki ka ortasna bakarak, bu sretteki rhaniyetineynelmesi ve onunla beraber bulunduunu tasavvur etmesidir. Bu ba-k ve balanta kendinden geme hali balayncaya kadar rbtaysrdrmek gerekir.

2. Mridin kendisini eyhininheyet ve kyafetindeymi gibi tahayyl et-mesidir. Slik yine kendinden geinceye kadar bu halini devam ettirir.yle ki slik bu irtibatyla, zatn mridinin zatnda, sfatlarn ve dav-ranlarn da mridinin sfat ve davranlarnda yok etmek, eyhinin

ahlk stnlk ve rhniyetini kendi sretinde bulmak mevkindedir.Zira eyhin rhniyeti kemalleriyle birliktedir. Hibir vakit ondan ay-rlmaz. Bu rhniyet ve beraberlik duygusu iledir ki, davranlarneyhinin huzurundaym gibi dzenleyen ve huzur edebine riyet edergibi hareket eden mrit adm adm, eyhi gibi olgun olmaya, kemal ve

47 brahim Hilmi el-Kadiri, age, s. 19.


11/31



olgunluk kazanmaya balar.3. Mridin, mridinin sret, sret ve ruhniyetini karsnda arz edip,

onu kalbinin tam ortasna indirmek, kalbini uzun ve geni bir dehlizfarz ederek, mridini o dehlizde yryor ve kendisine doru geliyoreklinde tahayyl etmek.48Bu uygulamalardan anlalyor ki rbta,mride duyulan muhabbet ve saygnn, huzurunda olduu gibi gya-bnda a srdrlmesidir.

Bu uygulamalardan da anlalaca gibi rabta deiik ekilde uygulan-maktadr.

1. Pirin sretini hayalen tasavvur etmek,2. eyhin rhaniyetini ve sretini tahayyl etmek,3. Mridin kyafet ve ekline brnerek, kendini mrid grntsnde

farzetmek, hat ve hareketlerinde ona benzemeye alarak fen fi-eyhe alkanlk kazanmaya almak.

Bu tr rbta, Kurn okumak, namaz gibi ibadetlerde ve gnlk davran-larda mridin kendisini eyhine benzetmeye almas ve bylece eyhindekiihls ve kemli takliden de olsa yakalamayagayret gstermesi demektir. Bunatelebbs rbta da denilir.49 Piskolojide ve eitimde Aynileme,dentification denilen ve kiilik gelimesinde nemli bir metod kabul edilenbenimseme mekanizmasnn tasavvuftaki tatbikatna benzemektedir.

Rbtay, Rbta-i mevt, Rbta-i mrid ve Rbta-i huzur diye de ksma ayrmak ve ylece icra etmek de mmkndr:

1. Rbta-i mevt: Tezekkr-i mevt de denilen bu tr rabta, lm duygu-sunu bir an bile hatrdan karmamay hedef alr. Bu durum, dnceve davranlar dzenlemek iin gerekli olduu kadar, lmeden ev-vel lm srrna erebilmek ve bedenimizi l gibi farz ederek onuruh zerindeki arl ve bulankln gidermeye almak iin degereklidir.50

2. Rbta-i Mrid: Mridin rhniyetini, eyhi aracl ile iki kanntam ortasnda, nurdan bir yumak gibi daima hazr bulundurmak, kal-bini onun kalbine yaptrarak, ondaki yceliklerin ve hallerin kendi

kalbine aktn tahayyl etmektir.513. Rbta-i huzur: Yukardan beri anlatlan rbta eitlerinin aslgayesi

48 Gmhanevi, age, s. 166; Arvasi age, ss. 8-9.49 Arvasi, age, ss. 34-35.

50 Bunun uygulanmasnn gzel bir tarifi iin bk. rfan Gndz, Gmhanevi Ahmed Zyaddin,stanbul 1984, ss. 231-232.

51 Gmhanevi, age, s. 166; Akehr M. Emin, Tarik-i sevab, yy., ts., s. 5.


12/31


13/31



Btn bu sylenilenlerden bir netice karmaya alacak olursak unlarsyleyebiliriz: Byk ve iyi insanlar, insanolunun kendiliinden iten gelenhayranln harekete getirerek, bakalarn pelerinden srklerler. Byk insanlara duyulan bu hayranlk, zihn kabiliyeti gelitirmekte ve insan, mnevibakmdan ykselmesine en byk engellerden biri olan nefsine kle olmaktankurtarmaktadr. Yksek fikirleriyle ve baardklar byk ilerle n yapmolan insanlarn anlarevremizde daha temiz bir atmosfer yaratm gibi gr-nyor. Onun iindir ki farkna varmadan amalarmz ulamz gibi bir duyguvar iimizde.

Bana kimi ok beendiinizi syleyin, hi deilse yeteneklerinizi, zevkiniz

ve karakteriniz bakmndan, ne olduunuzu syleyeyim. diyordu. Sainte-Beuve. Deersiz insanlar m beeniyorsunuz? O halde siz de deersiz ve ka-raktersiz bir insansnz demektir. Zengin insanlara m hayransnz? O haldemaddi bir insansnz demektir? Mevki sahibi kimseleri mi beeniyorsunuz? Ohalde bir dalkavuksunuz. Namuslu, cesur ve mert insanlar m beeniyorsu-nuz? O halde siz de namuslu, cesur ve mert bir insansnz demektir. nsanlarn,henz etki altnda kalabilecekleri bir yata deerli kimselere kar hayranlkduymaya tevik edilmeleri iyi bir eydir. nk iyi insanlar hakknda bilgisahibi olmayan insanlarn, kt insanlar rnek almalar mmkndr.57

Dr. Johnsona gre, bakalarnn asil davranlarna iten gelen bir hay-ranlk duyulmas kadar iyi bir ey yoktur. Bu, insanlara ok dost kazandrdgibi, insann cmert, samimi ve ciddi olduunu, layk olanlara deer verdiinide gsterir.58

Yaayan ya da lm olan byk adamlara hayranlk duyanlarn, onarnyaptklarn kk veya byk lde yapmak istemeleri normaldir. Savalar,devlet adamlar, hatipler, vatan-severler, airler ve sanatlar, hepsi kendindennce yaam olanlarn, belki de farkna varmadan, etkisi altnda kalmlar yada onlarn yaptklarn aynen yapmlar, onlar taklit etmilerdir.59

Tasavvuf ve tarikatlardaki uygulama biimi verilen rbta ile byk insan-lara duyulan hayranln, karakterin ekillenmesindeki rolne iaret eden bupsikolojik tespitler, kiiliin gelimesinde taklidin veya bakalar ile aynileme-

nin etkisini gstermektedir. te rbta, bu mekanizmann sistematize edilmieklidir denebilir.

57 Smiles, age, ss. 54-55.

58 Smiles, age, s. 55.



14/31

36| rfan GNDZ


3. Rbtann Delilleri

1.Ey iman edenler! Allahtan korkun. Bir de sdklarla beraber olun. (mannda, ah-dinde, sz ve znde doru olanlar, hakkatten ayrlmayanlar tercih edin.)60yetinde geen sdklarla beraberlikrbtaya delil olarak ileri srlmtr.Hce Ubeydullah Ahrr (.895/1490) mezkr yetin tefsirinde:

Buradaki kn emri, sdklarla mutlak manada ve devaml bir beraberlii ifade eder.Hakk beraberlik, sdklarla ayn mecliste, byk bir kalp huzuru ile fizik olarak bulun-maktan ibaret olduu gibi, hkm beraberlik de, onlarla ayn mekanda beraber olmannimkansz olduu zamanlarda, sret ve sretlerini giyaben tahayyl ederek, onlarla hayal,fikri ve zihni bir beraberlii temin etmektir. 61

Diyerek slih ve slihlerle kurulabilecek ruh ve mnev beraberliin delli ola-rak gstermektedir.

Tasavvuf klasiklerinde, slih ve sdklarla birlikte bulunmaya, fsk vednya ehli bir arada bulunmaktan saknmaya ayr bir nem verilmi, tabiatnve hayallerin sri olduu dikkate alnarak,62kiinin bu konuda dikkatli olmastavsiye edilmitir.

bnl-Mbrek: iyi arkada yalnzlktan, yalnzlk ta kt arkadatanhayrldr. iyilerle dost olan, misk satanla beraber olan gibidir. Onun gzelkokusu dierine bular. Ktlerle beraber olan da demirci ra ile beraberolan gibidir. Onun kiri de dierine yansr. 63derken bu hususa iaret etmitir.

Ayn ekilde Hz. Peygamberin: Kii dostunun dini zeredir. O halde kiminlearkadalk ettiine dikkat etsin.64Kii sevdikleriyle beraberdir.65hadisleri de bumanada yorumlanabilir. Mmin mnin aynasdr.66ile Hz. Peygamberin ikielinin parmaklarn birbirine geirerek Mminler bir binann tulalar gibi birbi-rini destekler.67melindeki hadisleri de bu dorultuda aklanmtr.

yi ahslarla dostluk kuran kimse, kendisi kt bile olsa iyi olur. nkonlarn himmeti ve sohbeti onu hayrl bir insan haline getirir. Aksine ktlerledostluk kuran da, kendisi iyi bile olsa bozulur. nk onlarla bir arada bulu-nan, onlarn ktlklerine rza gsteriyor demektir. Ktle rza gstermekse,

60 el-Tevbe, 9/119; Bursev, Ruh'l-beyan, stanbul 1306, c. I, ss. 966 -967.61 Mevlana Halid, age, s. 222.

62 Shreverd,Avrif'l-ma'arif, Beyrut 1966, s. 124.63 bn'l-Mbarek, Kitab'z-zhd, Beyrut, ts., s. 122; Ayn anlamdaki bir hadis iin bk. Buhar,

Zebaih 31, By' 38; Mslim, Birr 146; Ebu Davud, Edeb 16.64 Tirmiz, Zhd 45.65 Buhari, Edeb 96; Mslim, Birr 165; Tirmizi, Zhd 50; Daavat 98. 66 Ebu Davud, Edeb 49.

67 Buhar, Mezalim 5, Salat 88; Tirmiz, Birr 18.


15/31



sahibini de kt hale getirir.68Arkadalk ve sohbetin esas: Nefsin detleriyle sknet bulmas ve al-

kanlklar ile lfet etmesidir. Bir kimse hangi topluluun arasna girerse, onla-rn fiillerini kendi deti ve itidiyd haline getirir. nk ister hak ister btlolsun, btn idare, arzu, muamele ve ameller esasen onda mevcuttur. Grmolduu btn muameleler, arzular ve mailler kendisinde geliir ve brtemyllere hkim ve glib olur. Sohbetin insan tabiat zerinde byk birtesiri vardr. detlerin etin bir savleti ve saldrs mevcuttur. O derecede ki,insan sohbetle lim, papaan talimle ntk olur. Riyzat ve eitimle at, o derecedeiir ki hayvn detleri terk ederek insani detler ve alkanlklar edinir.69

Sohbet ve arkadaln kiinin ahsiyet, ahlk ve karakteri zerinde derintesiri vardr. Bir arkada dierinin zelliklerinin, rhi ve mnevi bir etkilenme,davranlarnda ona uymakla elde eder. tim bir varlk olan insann, toplumakarmas ve kendine uygun dost ve arkada edinmesi tabiidir. Eer o, fsk,kt ve erli birini arkada edinirse, bilmeden ve tedricen onun da ahlk bozu-lur, sfatlar deiir, onlarn seviyesine inerek zelliklerini elde eder. Aksineiman, takva ve istikmet sahiplerini dost edinirse kendisi de onlarn dereceleri-ne ykselir. Nefisini kusurlardan uzaklatrr. Bu yzden:Kii, dost ve arka-dalarnn ahlk ile tannr. Hz. Peygamberin ashab sohbetle, tbiin ve tebe-itabiin de bunlara tbi olmak ve onlar benimsemekle yksek derecelere ulat-lar.70

Sfler arasnda ihtilt veya muhlata denilen bu durum, yararlar vezararlar gz nnde bulundurularak:

1. Gda gibi gerekli ihtilt,2. la gibi ihtilt,3. Hastalk ve dert getiren ihtilt,4. Helak edici ve bitirici ihtilt olmak zere drt eide ayrlmtr.71Hatta

Ebu Medyen el-Maribi (.594/1198): Kul iin en zararl ey, fiil, szve inanlarnda Allahn sevdii eyleri grmedii kimselerle ihtiltetmesidir 72demitir.

eyhinin huzuruna giren mrid, onun kendisini eitecek en yetkili

mrid olduuna inanmal ve baka bir eyh arayna girmemelidir. Byle biraray, mridin mridinden istifade ve istifazasna, sohbetinden etkilenmesi-

68 Hucvir, Kef'l-mahcub, s. 485.69 Ayn eser, ss. 481-484.70 Abdulkadir sa, Hakaik ani't-Tasavvuf, Halep 1384/1964, ss. 27-2871 Ahmed Ferid, el-Bahr'r-raik, yy., 1986, ss. 73-7472 a'rani, el-Envar'l-kudsiyye, Beyrut 1966, c. II, s. 168.


16/31

38| rfan GNDZ


ne, szlerin messiriyetine ve eyhinin halinin kendisine siryetine engel olur.eyhinin en kmil kii olduunu bilmek, mrid iin deil mrid iin nemli-dir. eyhinin tek otorite olduuna inanan kii onun fazilet ve yceliini tanrona kar duyduu sevgi ve sayg glenir. Karlkl lfet ve muhabbet, mridile mrit arasna bir hal yansma vastasdr. Zira mriddeki sevginin iddetinegre, mridinden hal transferi mmkn olur.73

eyhin edeplerinden biri de: Mritlerinin bidatehli ile bir arada bulun-malarnn yasaklanmasdr. nk bunun kalpleri ldrc olduu tesbitedilmitir. Btn selef-i slihin byle sylyor. Kendisinde en ufak bir bidatbulunan kimse ile oturmaktan saknn. Bu hususta hassasiyet gstermeyen ve

gevek davranan kimse, ksa bir sre de onlarla birlikte kalsa, ktlklerinealr.74

Yukardaki bilgilerden, slih ve sdklarla ncelikle fizk, bunun mmknolmad zamanlarda da arada bir sevgi ba oluturmakla kurulacak rhmnevi beraberliin, kiinin eitimi asndan ne kadar gerekli grld anla-lyor. Buna istinden rbtay, Allaha, Onun Raslne ve Cenb- Hakknvel kullarna duyulan sevgi ba eklinde aklayanlar olmutur.75nksevgi yle bir cazibedir ki, ya seveni sevileninyanna eker, ya da sevileni se-venin yanna gtrr ve arada bir vuslat ve btnlk hali meydana getirir.Deil mi ki gye kavumak ve bulumaktr. stersen sen onu bul, ister o senibulsun, bir fark yok.76Seven ve seen, kendinde bulunan vasflar dolays ilekarsndakini sever. Melek melei, eytan eytan, eyh eyhi, ocukta ocuusever.77

mm Gazzli insan tabiatnn evredeki sz, i ve hareketleri almasnolduka tehlikeli bir hastalk diye niteleyerek unlar sylemektedir: Aklbanda fazlet sahibi insanlar bile bu hastalktan kendilerini zor kurtarabilir.Nerede kald ki gfiller. Bundan dolay insan, iinden hareketlerini benimse-medii halde, kt kimselerle fazla dp kalkmamaldr. Eer bu gibilerlefazla dp kalkarsa, kendinde byk deiiklikler hissetmeye balar. ncedenhouna gitmeyen bu irkin hareketlere yava yava alr ve artk onlara aldretmez olur. Zira kendini bu ktlklerden alkoyan ey, onlar kendisinin b-

yk bir su saymas idi. Bunun iin zenginlerledp kalkan kendi varln

73 Amir en-Neccar, et-Tasavvufu'n-nefsi, Kahire 1977, ss. 411-412.

74 a'rani, age, c. II, s. 171.75 . Zyaddin Dastan, Tasavvuf ve Tarikarlarla lgili Fetvalar,ev.: . Gndz, Y. iek, stan-

bul, ts., s. 147.

76 Seyyid Burhaneddin Muhakkk Tirmizi,Ma'arif, ev.: A. Glpnarl , Ankara, ts., s. 40; bn'd-Debba,Meariku'l-envar, Beyrut 1379/1959, ss. 11, 20.

77 bn'd-Debba, age, s. 53; Amir en-Neccar, age, s. 417.


17/31


18/31

40| rfan GNDZ


mana kazanyor. Mesela: Karbon atomlar, muayyen bir alaka eklinde kmr,dier bir alaka eklinde ise elmas oluyor. Bizi biz eden ey, bakalaryla olanalakalarmzdr. Sadece kafalarmz deil, ahsiyetlerimiz, hislerimiz, btnkymetlerimiz, benliimiz, zerinde kuvvetli izler brakan ahsiyetlerin tesirineticesidir. Yalnz yiyeceimiz ve snacak yerimiz iin deil, elde ettiimizkltr ve akl, karakterimiz ve bizim z benliimiz iin bakalarna dayan-maya mecburuz.

Bakalarnn ayn olmak ameliyesi vstas ile yava yava kendimiz olu-ruz. Yani biz tahmin edemeyeceimiz derecede bizden evvel gelen babalarmz,analarmz kardelerimiz, amca, teyze ve amcazadelerimiz gibiyiz. tiimiz

stle, sadece maddi gda almakla kalmyor, etrafmzda bulunanlarn rnekle-rini, ideallerini, reaksiyonlarn, hal ve vaziyetlerini de yutuyoruz. Mnevimefhmuyla kahramanlarmz hazmediyor ve onlarn hayat tarzlarn ksmenkendi hislerimizin hamuru haline koyuyoruz. nk dnya yznde bulunanbenzetme kabiliyeti yalnzca insanoluna hastr. Bu kudretse insanolununhem facias hem de erefi olmutur.81

Her evliynn ve her gnahkr kimsenin, mrnde hi grmeyecei insan-lar zerinde etkisi vardr. nk sz ve hareketlerin, her yerde bulunan beertabiatn yumuak bal stne damgas baslr. Hepimiz, kendi ruhumuzundokusuna kartrmak zere baka ahsiyetleri benliimize alrz. nce ve ekse-riyetle gayr- mer olan bu aynileme ameliyesi, bizim hibir zaman yalnz veayrlm halde bulunmadmz ifade eder ve yine inanmak istemediimiz birderecede bizim, muhitimizin yaratt ve kahramanlarmzn mahsul mahluk-lar olduumuzu gsterir. ahsiyetimizin, kendi kendini yaratan bir maddeolmak yle dursun, beikten mezara kadar, baka ahsiyetlerin tezghndadokunan bir kumatr. Canmzn meskeni olan beden, bakalarnn bizim iintedarik ettii tulalardan yaplmtr. < Hallerimiz, hareketlerimiz, sesimizintonu, tesirimiz altnda bulunan ocuklarn ve byklerin hislerine ekil verir.Bizi taklid veya bizim gibi olmakla baka ahsiyetler ekil alr.82

Nasl vcudumuzu yediimiz etten gdasn alyorsa, ruhumuz da gdas-n grdklerinden almakta ve biz beraber yaadmz kimselere gre farkna

varmakszn, faziletli ya da kt insan olmaktayz83Kiminle gezersen onunla anlrsn derler. Akll kimse sarhola, kibar

insan kaba insanla arkadalk etmez. Ahlkszkimselere dostluk kurmak zevk-sizliktir. Kt eilimli olmaktr. Bunlarla olan ilikiler sklanca ahlk knt-81 Liebman, age, ss. 63-64.

82 Ayn eser, ss. 61-62.83 Smiles, age, s. 50.


19/31



s kanlmaz olur. Seneca:

Byle kimselerle konumak ok zararl olur. nk bu konumalar, o anda etkisini gs-termi olmasa bile iimizde tohumunu atar ve onlardan ayrldktan sonra peimizden ge-lir.Yksek karakterli kimselerle arkada olunuz. O zaman siz de ykseldiinizi hissede-ceksiniz. Bir spanyol atasz vardr: Kurtlarla beraber yaarsanz, ulumasn renirsi-niz.84Biz derin manasyla baka insanlarla olan alakalarmzn eseriyiz. Neelinin huzurundaneeleniriz. Malumatlnn huzurunda zihnimiz harekete geer. yi bir ressamn huzu-runda, sanat ihtiamnn bir nebzesini grrz. Kendilerini kefedecek ve yeryzne -kacak elleri bekleyen zengin cevherle dolu byk madenler gibiyiz.85

nsanlarnn yaptklar o kadar bulacdr ki, btn evresindekiler mut-

laka onu etkisi altnda kalmakta ve farkna varmadan onun seviyesine yksel-mekte veya inmektedir. Yaplan iyilik daima iyilik getirir. Bu deimez bir ku-raldr. Karakter sahibi bir insann etkisi yaygn olur. Bir dou efsanesine gre:Gzel kokulu toprak; buraya gl aac dikilinceye kadar ben alelde bir top-raktan baka bir ey deildim.demitir. Canon Moseley: yiliinne kadar iyilikgetirdii alacak ey dorusu. yi ya da kt olan hibir ey yalnz deildir.evresindekileri iyi ya da kt yapar. yilik de ktlk de havuza atlm birta paras gibidir. Suda halkalar meydana getirir. Bu halkalar byye byyekenara ular ve bylece evredekiler etkilenir. Onlarda evresindekileri etkiler-ler. diyor.86

Aynleme veya grup psikolojisi diyebileceimiz bu durumunun, kii-lerin davran ve tutumlarn deitirdii87kesinlikle bilindiine gre sflercebenimsenen rbtann, bu gayenin tahakkukuna mtuf, mekanizma olduu ilerisrlebilir. Burada ounlukla maddi beraberlik sz konusu ediliyorsa da,bunun tabi bir devam nitelindeki mnevi beraberliinde ayn neticelerin usu-lndeki rol inkr edilemez. nk gayretli ve enerjik insan farkna varmadanbakalarn peinden srkler. Onun verdii rnek bulacdr. Herkes onutaklit etmek ister. Bu bir elektrik akm gibidir. Telin bir ucunda verildi mi brucundan erare olarak kar. Byk ve iyi insanlar insanolunun kendiliindeniten gelen hayranln harekete geirerek bakalarn beraberlerinde srkler-ler. Byk insanlara duyulan bu hayranlk zihn kabiliyetleri gelitirmekte ve

insann mnev bakmdan ykselmesine en byk engellerden biri olan nefsine

84 Ayn eser, s. 48.85 Liebman, age, s. 115.


87 Rasim Adasal, Yeni Medikal Psikoloji, stanbul 1977, ss. 258, 899; Kknel zcan, Kiilik, stanbul1982, ss. 197, 390-391; Krech, Crutchfield, Ballachey, Cemiyet inde Ferd, ev.: Mmtaz Turhan,stanbul1970, s. 354.


20/31

42| rfan GNDZ


kle olmaktan kurtarmaktadr.88 Sevgi ba ile salanan bu irtibata ErichFromm : Kiiyi dier insanlardan ayran duvarlar ykan, onu dierleri ilebirletiren insann iindeki en etkin bir g89olarak niteliyor.

Son devir sflerinden Kuadal brahim Halvetye gre, Yaratc kudretleirtibata getiren bir disiplin olarak rbta, akl ve vasta st tm bilgileri eldeedilmesini temin eder. Yaanan hallere nem veren bir ilim olan tasavvufun,ancak o hali gerek anlamda yaayanlarla kurulacak bir beraberlik neticesindemmkn olan transferle salanabileceini ileri srer. Hallerin siryeti veyaduygularn yansmas diyebileceimiz rbtann sevgi ile birlikte ve devamlolmasn art koar. Srekli rbtay (rbta aled-devam ) esas alan Kuadalnn

tefekkrnde rbtann zaman ve mekn yoktur. Her zaman ve her yerdeyaplabilir.90

Rbta esnasnda mridin vcduyla teahhus etmesi art deildir.Smasnn hatrda tutulmas yeterlidir. Fakat bu sma meselesi zerinde enok durulan noktalardan biridir. Kuadalya gre mridin smasn bizzatgrmek icab eder. m olanlarsa mridin sesiyle yetinebilirler. Fakat sesin debizzat duyulmas gerekmektedir. Bu iki mazhariyete nil olmayanlar bakalar-nn smay veya sesi tarifi ile rbta edemezler. Bu dnce iledir ki o,lmkiilere rbtay faydasz grmekte ve yasaklamaktadr.91 Mevln Hlid-iBaddi ise vefat etmi bir mridden de rbta ile feyz alnabilecei, bu gibihallerde mridin mridin kabrine tam bir taharetle yaklap selam verdiktensonra, mezarn ayakucuna boynu bkk bir ekilde durarak, bir Ftih on birhls ve bir yetl krsi okuyup sevabn lnn ruhuna hediye eder.Sonra onun maneviyatna tevecch, g ve dncelerine younlatrmaklabunun gerekleebileceini syler.92

2. Ey iman edenler! Allahtan korkun ve Ona yaklamaya vesile arayn ve onunyolunda savan. Ta ki muradnza eresiniz.93Bu yette geen vesilenin ummolduu ve rbtann bu vesilelerden biri olarak kabul edilmesi gerektii ilerisrlmtr.94Kurn- Kerimde iki yerde geen vesle terimi Allaha yak-


89 Erich Fromm, Sevme Sanat,ev.: Itan Gndz, stanbul 1982, ss. 28 -29.90 Y. Nuri ztrk, Kuadal brahim Halveti, stanbul 1982, s. 85. 91 Ayn eser, s. 85.92 Mevlana Halid, age, s. 320.

93 el-Maide 5/35; ayrca bk. Arvasi, age, s. 9; Sa'id Seyda el-Cezeri, ed-Dabta fi'r-rabta, yy.,1377/1957, ss. 14-15; brahim Hilmi el-Kadiri, age, s. 35; Bursevi, Ruh'l-beyan, stanbul 1306, c.I, ss. 560-561.

94 el-Cezeri, age, s. 11; Mevlana Halid, age, s. 7; Arvasi, age, s. 9; brahim Hilmi el-Kadiri, age, ss.26-39.


21/31



lamak iin yaknlndan istifade edilen ey95anlamnda kullanlmakta ve Al-laha rabet eden kimseye de vsil denmektedir.96Allaha yaklamak gayesiy-le baka eyleri, zellikle Hakka yaknl ile bilinen ve grldklerinde Allahhatrlatan97kimseleri arac koymaya da tevessl ad verilmektedir.

Bu yette geen vesle ve tevessln slih amel veya ibadetlerden biri ileyaplmas gerektii konusunda limler ittifak etmi, sdk ve slih zatlarla te-vessl konusunda deiik grler ne srlmtr. Rbta konusu tenkidedenler en fazla zatlarla yaplan tevessle kar kanlar olmu ve mesele her ikitarafn grlerini ihtiva eden eserlerin ortaya kmasn salamtr.98

Slihlerle tevessl kabul edenler mutlak anlamda veslenin hem ahslara,

hem de amellere mil olacan sylemi ve bunu snnetin Kurn- Kerimitefsir fonksiyonundan istifade ederek, Hz. Peygamber ve ashbnn uygulama-syla delillendirmiler, yetteki mutlak ifadeyi snrlamann ancak bir delillemmkn olabileceini, Kurn- Kerimde ise byle bir kaydn bulunmad-n99iddia ederek rbtay vesilelerden biri saymlardr.

Kar kanlar ise, irke sebep olur ve tevhid akidesini zedeler dncesin-den hareket ederek ciz grmemiler, mezkr veslenin ancak iman ve slihamelle yaplabileceini ileri srmlerdir.100zellikle bn Teymiye (.728/1327),vefatndan sonra, deil slihlerden Peygamberden bile kabri banda istifar,dua ve efaat dilemenin hibirimama gre mer olmadn sonradan bunuiddia eden baz alimlerin ise elinde er hibir delilin bulunmadn syler.101Savunanlarsa: Biz her peygamberi, sancak Allahn izniyle kendisine itaat olunmakiin gnderdik. Eer onlar nefislerine zulmettikleri zaman sana gelip, Allahtan mafi-ret dileseler ve Peygamber de onlara mafiret dileseydi elbette Allah tvbeleri ziyade-siyle kabul edici ve ok esirgeyici bulacaklard.102yeti Bana salat selm getiren

95 el-Crcani, Ta'rifat, Dersa'adet 1318, s. 171; el- Isfahani, age, s. 821; Asm Efendi, age, c. IV, s.137; bn Manzur, age, c. VI, ss. 4837-4838.

96 Isfahani, age, s. 821;Asm Efendi, age, c. IV, s. 137; bn Manzur, age, c. VI, ss. 4837-4838.97 bn Mace, Snen, Zhd 4.98 Takkyyddin es-Sbki, ifa's-sakam fi ziyaret-i hayri'l-enam, Haydarabad 1315; Zehavizade

Cemil Sdk, el-Fecr's-sadk fi reddi ala mnkiri't-tevessl, Msr 1323; Hamdullah ed-Dacvi, el-Besair li-mnkiri't-tevessl bi-ehli'l-mekabir, stanbul 1984; Yusuf b. smail en-Nebhani,evahid'l-hakk fi'l-istiase, Msr 1385; Muhammed el-Fakiyy, et-Tevessl ve'zziyara, Kahire1388/1968; Muhammed Ahmed el-lemi, Hel mine'-irki't-tevessl, Msr 1986; Musa Mu-hammed Ali, Hakikat't-tevessl ve'l-vesile, Beyrut 1985; bn Teymiyye, Kaidetn celile fi't-tevessl ve'l-vesile, Beyrut 1390.

99 Sbki, age, s. 119; ez-Zehavi, age, s. 55; Zahid el-Kevseri,Makalat, Humus 1388, s. 478.100 bn Teymiyye, age, s. 14.101 bn Teymiyye, age, ss. 75-76.102 en- Nisa 4/64.


22/31

44| rfan GNDZ


beni Allaha vesile klanlara efaatim gerekleir.103Vesile, Allah katnda kendisindendaha stn bir derece bulunmayan bir mertebedir. Allahtan size beni, vesle klmasnisteyin104, Allahtan beni vesle klmasn dileyin. Dnyada bu istekte bulunan herkula kymet gn ahit ve efaati, olurum.105, Allahtan beni size vesle klmasnisteyin.eklindeki bir hitap karlnda, ashb: Vesle nedir? Ya Raslallahdiye sordular. O da : Cennetteki derecelerin en ykseidir. Bu dereceye ancak bir kiiulaabilir. Ben de o kiinin ben olmasn istiyorum.106hadislerini delil olarak ilerisrp dncelerini hakl gstermeye almlardr.

Ne var ki zamanmzda arpk uygulamalara varan vesle ve vsta ilegyeyi birbirine kartranlar grnce bn Teymiyye taraftarlarn da hak ver-

memek mmkn deildir.Hz. Peygamberin ad anldnda salt selm getirmenin gereklilii ve

bunun kii ile peygamber arasnda bir sevgi ve sayg ba oluturaca ve by-lece kulun H.z Peygambere olan sevginin artaca da bir tr rbta olarak de-erlendirilebilir.107Hasan b.Aliden rivyet edilen u haberde bu manada dik-kat ekicidir: Sfyn b. Vek, Hasan b. Aliden naklen bildirdiine gre o yledemitir: Daym Hind b.Eb Hleden Hz. Peygamberin hilyesini sordum.nk O, Hz Peygamberi en iyi tasvir edenlerden (Vassf- Nebiy) biriydi. Bende Onun Hz. Peygamberi tasvir etmesini arzuluyordum ki bu vasflar dikkatealarak Hz. Peygamberle balant kurabileyim.O da anlatmaya balad.108Mezkr ifadeler dikkate alndnda, emil hadislerinin yazl halegetirilme-sinde ve zellikle hilyelerin evlerin bakesinde asl bulunmasnda Hz. Pey-gamberle canl bir irtibtn kurulmas dnld sylenilebilir. Hatta bura-da: Sizden yaayan kimseler, mslmanlar arasnda pek ok ihtilafn zuhur ettiinigrecekler. Size, benden sonra benim ve rid halifelerimin snnetine sk skya yap-manz tavsiye ederim.109,Ashabm yldzlar gibidir. Hangisine uyarsanz doru yolubulursunuz.110hadislerinden Hz. Peygamberden baka, Onun sohbetindenfeyiz alan ashba ve onlarn snnetine ittibnda kurtarc olacana iret

103 Ebu Davud, Salat 36.

104 bn Hanbel,Msned, c. III, s. 83.105 Suyuti, Cami'us-sair, c. II, s. 28; Heysemi,Mecma'u'z zevid, c. I, s. 333.106 Tirmiz, Menkb 1; bn Hanbel, age, c. II, ss. 265, 365; ayrca bk. Sbki, age, s. 46; en-Nebhani,

age, s. 97; Kevseri, age, s. 487.

107 A. Ferid, el-Bahr'r-raik, yy., 1986, s. 105.108 Ebu sa et-Tirmizi, Havle'-en Gili'l-Muhammediyye, ner.: Mahmud Sami Bey, Kahire

1367/1948, ss. 17-18.

109 A.Ferid, age, ss. 12-15.

110 Beyhaki ve Deylemi'nin bn Abbas' tan rivyet ettii bu hadis iin bk. Acluni, Kef'l-hafa,Beyrut 1351, c. I, s. 132.


23/31



edildii anlalabilir. Hatta Hz. merin: Allahm! Sana Peygamberimizinamcas (Abdullah B.Abbs) ile tevessl ediyoruz.111dedii nakledilir. Duasreddolunmayan kiilerin hadislerde sralanmas ve fazilette kiilerin farkl yap-larnda slih ve sdklarla tevessl edilebileceini gsterir.

3. De ki eer siz, Allah seviyorsanz, hemen bana uyun ki Allah a sizi sevsin vesularnz mafiretle rtsn. Allah gafrdur, rahmdir.112Bu yet-i kermede geenittib, benimseme ve aynileme anlamnda bir uyma manasnda ele almlarve byle bir uymann da ancak madden ve manen grmekle gerekletirilebile-ceini kil olmulardr.113Kelimenin bizzat kendi sgasndan da anlald gibiittib sradan bir tbi olma deildir. Tbilikte peinden gitmek gerektii hal-

de ittibda bir i ie girme hadisesi vardr. nk Hz. Peygambere gerekanlamda duyulan bir sevgi, ancak Onu hlen, klen, amelen, ahlken, sreten,sreten ve akdeten benimsemek ve snnetine uymakla tahakkuk eder. Pey-gambere ittibn tam ve hakki olmas, btnn, srrn, kalbin, nefsin, Hz. Pey-gamberin btnna tpa tp uymas ile mmkn olur.114Elmal ise Vahdaniyet-iilh ahsiyet-i Muhammediyyede deil, ahsiyet-i Muhammed vahdniyet-iilhiyyede fn olduu iin Ona kemal-i muhabbetle ittib, yine Ona en gzelekliyle uymak demektir.115 eklinde aklamtr. Bursev de LokmanSresi'nin 15. yetinde geen ittib aklarken: Bu yette kfir ve fsklarlasohbetten sakndrma ve slihlerle sohbete tevik vardr. nk kiilerin biraraya gelmesi bir etkileimi gerektirir. Tabiatlar cezbedici, hastalklar srdir.116ifadelerini kullanmtr. Gerek ittibn kelime anlamn veren kaynaklar,117gerekse tefsirlerden naklen verdiimiz yukardaki bilgiler, bu terimin psikolo-jideki dentificationla ayn anlama geldiini gsterebilir. Zira sflere gremarifet yolu, ya ilhi bir cezbe, ya da kmil bir mrid elinde seyr slkagirmekle elde edilir.118Nitekim Hkim Tirmiz:

Sfler yoluna nazar bir tefekkr ve akl bir unsurla ulalamaz. nk bu, kalbde kitapve snnete uymakla hsl olan bir nurdur. Bu yolda her ey zan ve tahminle deil yaknleelde edilir. Kitap ve snnete, menhecen, slken, fikren ve amelen eksiksizbir ittib' ilesahip olunur. Ardndan gelen iman ve takva nuru kalbi kuatr ve kiinin amel ve tasar-

111 evkani, Tuhfet'z-zakirin, Beyrut, ts.,s. 37.112 Al-i mran 3/31.113 Mevlana Halid, age, ss. 241-242; Muhammed b. Abdullah el- Hani, el-Behcet's-seniyye, Kahire

1319, s. 44; brahim Fasih, age, ss. 29-30.114 Bursev, age, c. I, ss. 318-319; Elmal, age, c. II, ss. 1076-1080.115 Elmal, age, c. II, ss. 1076-1080.116 Bursevi, age, c. III, ss. 52-53; Elmal, age, c. VI, s. 3846.117 Firuzabadi, Besair, c. II, s. 99; Asm Efendi, age, c. III, ss. 198-199; Isfahani, age, ss. 95-96.118 Abdurrahman Umeyre, et-Tasavvuf'l-islami, Kahire 1977, ss. 18,19, 54.


24/31

46| rfan GNDZ


ruflarna yn verir.119

Hz. Peygamber'in vrisi olma ilmi de denilen bu ilim, belli bir eitim veretim, ya da nazar bir tefekkrle renilemez. Aksine sfnin davran, szve hallerinde Hz. Peygamber'i taklidi ve O'nun versetine ermesi, kesben deilde irsen bu ilme sahip olmasnn neticesinde hsl olan bir keifle tahakkukeder.120

bn Arab ise: Bu lednn ilim, Hz. Peygamber'e tb olma ve O'nun fiil,sz ve hallerine ittib' etmenin bir sonucudur. riflerse bu ilmin sahipleridir.nk onlar Peygamberlerin kademleri zerinde seyrederler. Mezkr ittib'ise, Hz. Peygamber'in yapt ve yaad her eyi ayniyle yapmak, ibadet,evrad ve t'at ayniyle uygulamak neticesinde tamam olur.121derken bu nok-taya iaret etmitir. lmin yaanan ve yaanmas gereken eklini, fi'l bir tevatr-le nesilden nesile aktarlan ekliyle bizzat yaayanlardan grerek almak demekolan ittib, bu ynyle rbtaya delil olarak gsterilmitir.

Kiilerde engellenmesi gereken baz hallerin nne gemek iin psikolojideok kullanlan ve olduka da etkili olan yollardan biri de ferdin bir baka ahsveya grupla aynletirilmesi ve kendini onlarla ayn grmesidir. Sahne sanat-krlarnn kazandklar hayranlk kenar mahallelerin inkisara uram ferdleriiin bir kazan olur.122Dindeki rh bir mekanizma olan benimseme ve projek-siyon yolu ile peygamberler, byk imamlar ve azizler kuvvetle benimsenmek

suretiyle, gnmze kadar kitlev kuvvetli imanlar halinde devamedegelmitir.123Karakter oluumunun ilk balangcnda tahliller ve grenekler,daha sonra da oedipus komplexi dneminde balamak zere duygusal benim-semeler (dentification) eklinde geliir. ocuklar evresindekileri, zellikleprestijli ve otoriter kiileri (ana-baba, retmen ve liderleri) benimsemeye ba-lar. Bu kiilerin ya da basn-yayn organlar ile takdim edilen kiilerin karakterbakmndan iyi rnekler tekil etmesi toplum terbiyesi iin ok nemli bir prob-lemdir.124

Gl ve kuvvetli bir babayla kendi zde tutmas ocuk iin nemli birgrev kaynadr. ocuk zdeleme yoluyla modelden kendine yeterli dzey-de g aktarmaktadr. Okul ayla birlikte anne ve baba bir dereceye kadar

ikinci plana derken, retmenin n plana getii grlr. Ergenlik ncesinde

119 A. Umeyre, age, s. 53.

120 brahim Hilal, et-Tasavvuf'l-islam, Kahire 1979, ss. 145, 146, 162.121 Ayn eser, ss. 153, 156, 157.122 Krech-Crutchfield, Sosyal Psikoloji,ev.: E. Gngr, stanbul 1980, s. 80.123 Rasim Adasal, Yeni Medikal Psikoloji, stanbul 1977, s. 258. 124 Adasal, age, s. 899.


25/31



arkadalar ve mensup olunan grubun yeleri birincil etki kayna haline gelir.Bu arada ocuk, yakn evresindeki bir yetikini, akrabasn da model alabilir.Ergenlik dnemi ve sonrasnda ise tannm bir sporcu, sinema yldz, yaayanya da gemite kalm nl kiiler genlere model olur. Kiiliin gelimesindeyararl ve nemli etkileri olan zdeleme (Aynileme, benimseme veyadenfitication) bazen uyumsuzlua yol aabilecek biimde de kullanlabilir.125

Ayniletirmenin, ahslar aras davran vasflarnn meydana gelmesindeoynad rol ikrdr. Bir kimsenin, bir ferd veya grubu model olarak alpkendisini ona benzetmeye almas ok nemlidir. Kii aynletirme dolaysy-la baka bir ferd veya gruba ait vasflar benimser ve bylece benzeri davran-

larda bulunur.126Ferdlerde istek uyandrma ok defa dncenin mahsldr.Bu, bilhassa hayal kurma, gndz ryalarna dalmalarda rastlanan otictik d-ncenin bir zelliidir. Tahayyl ve tasavvur neticesinde uyanan ve gittikeiddetlenen istekler, tatmin edilmek zere ferdi gerek hayatta harekete ge-meye zorlar. Duyu organlarnn muvakkat bir zaman iin tembihlerden mah-rum kalmas, isteklerin azami lde uyarlmasna sebep olur. Bu esnada ferd,kendi kendine hayal ve dncelerin devaml alk dolaysyla her nevi tatminobjeleriyle dolu, zengin ve geni bir evre veya beendii birini tasavvur edebi-lir.127

zdeleme denilen ey, Ben'in yabanc bir Ben'in kimliine girmesidir.Birinci Ben, baz gr noktalarnda br gibi davranr. Onu ksmen kendinemal eder. zdeleme, baka bir kiiye balanmann en eski belki en nemlibiimidir.128

Hayatn btn sosyal basamaklarnda ve her yerde bu benimseme meka-nizmas faaliyet halindedir. Aynleme ruha sulh, henk, tatmin ve sadet bah-eder. Bu basit bir taklit deildir. Zira olaan taklidler modalarda olduu gibiabucak sner. Oysa benimseme sre iinde devam ederek bir itiyd biiminialr. Hatta insann ahsiyet kalbn tekil eder. Bunun yaratc muhayyileile deilgisi vardr. Bizi bakalar gibi hissetmee, grmee, dnmee ve felaketler-de bile onlarla yan yana yrmeye sevkeder. Bu durum hayatn her annda vetoplumun btn sosyal messeselerinde daima grlen bir gerektir.129Verilen

bu psikolojik aklamalar, aynilemenin insan hayatnda fiil bir vak'a olduu-nu gstermektedir. Tasavvufta, ideal olarak Hz. Peygamberi ve O'nun ahlkn

125 Haluk Yavuzer, ocuk ve Su, ss. 186-189.126 Mmtaz Turhan, age, ss. 205-206, 223.127 M. Turhan, age, ss. 142-143.

128 Freud, Psikanaliz zerine,ev.: A.Ayni ne, stanbul 1983, ss. 84-85.129 Adasal Rasim, age, ss. 256, 257, 258.


26/31

48| rfan GNDZ


gerekletirmeyi hedef aldna gre, rbtann bu gayeye gtrmek zeretesbit edilen bir eitim metodu olduu sylenebilir. Kmil ahlka sahip kiilerlekurulmas gereken sevgi ba diye tanmlanan rbtann asl ittihad'dr. Yanisevenin zatyla, sevgilinin zatnn ayn olmasdr.130Ali b.Vefa: Davranla-rnda eyhine benzeyen ve ona uyan kimseye, eyhinin ma'rifetiayniyle yansr.Bu yolla kii, eyhinin hline ayniyle sahip olur.131derken rbtann niin ya-plmas gerektiine iaret etmektedir. Kendini tanman eyhini tanman ka-dardr. eyhi ile balants kopan kimse, aatan koparlm bir dal gibidir.Kkten gelen besinden mahrum byle bir dal nasl kurursa, mridinden ba-lants kopan kimsede ylece kurur. Mridin kalbini, mridin kalbine bala-

mas, hal ilminin eitiminde ve duygularn yansmasnda asldr. Ne var ki buyneli ve irtibat, eyhin zhirine deil, btnna uymaldr. Zira btnna bra-kp sadece zhirine balanan aldanmtr.132

Karakter, bakalarnn yaptklarn aynen yapmak suretiyle yava yava vefarkna varmadan, ama sonunda kesin olarak biimlenir. Birok hareketlernemsizmi gibi gzkebilir. Bunlar den kar lapalarna benzerler. Bunlarnne olduunun kimse farknda deildir. Yaan karn yerde meydana getirdiideiiklik nce pek hissedilmez. Ama kar ynlar sonradan haline dn-r. Tekrarlanan hareketlerde byledir. Biri brnkovalar. Sonunda alkan-lk haline gelir ve bylece karakter iyi ya da kt ynde oluur.133Yldzlar vegne iin czibe kaidesi ne ise, insanlar iinde sevgi kaidesi odur.134ttib'nrbtaya delil olarak ileri srlmesi, Hz. Peygamber'le, ya da O'nun ahlkneksiksiz yaadna inanlan kmil ve slih kimselere aynleme dncesindendolay olsa gerektir. Zira Pir'de hilemenin sonu, Hz. Peygamber'le hilemeolmaktadr. Kimi tarikatlarda mutasavvf, yolunda ilerleyerek slam peygam-berlerinin makamlarndan (kadem) geer. demden sa'ya varr. ou sf bumakamlardan birinde kalr. Ancak mkemmel eyh, Hz. Peygamber'de hile-endir. Ancak hakikat- Muhammediyye ile aynleerek insan- kmil olunur.eyh ile mrid arasndaki gl iliki, mridin zihnini eyh zerinde toplamasdemek olan tevecch tekniinde de grlr. Trke de eyh ile mrid ara-sndaki bu baa rbta kurmak denilir.135Namaznz beni klarken grdnz

130 bn Arabi, lahi Ak,ev.: Mahmut Kank, stanbul1988, s. 75.131 a'rani, age, c. III, s. 15.132 a'rani, age, c. II, s. 11.133 Smiles, age, ss. 30-3.

134 Liebman, age, s. 72.

135 Shimmel, Tasavvufun Boyutlar, stanbul 1982, ss. 208-209.


27/31



gibi kln.136hadisi sflere gre, daha derin manada deerlendirilmi ve O,namazlarnda hangi duygulara eriebiliyorsa o duygulara ermeye almakeklinde ele alnmtr. yle ki, ka'delerde et-Tahiyyt okunurken, es-Selm aleyke eyyhe'n-Nebiyy cmlesine gelindiinde kii sanki yan bandaHz. Peygamber'in varln emillerde belirtilen zellikleriyle tahayyl edipcanlandrmal ve O'na selam veriyormu gibi selam vermelidir. Zira Arap gra-merinde Eyyh hitab, bizzat karmzda bulunana sylenen bir ar ifade-sidir. Bu selam gyben verilmesi gerekseydi o takdirdeYa eyyh mndaskullanlrd.137eklinde yorumlar yaplm ve bu da rbtaya delil olarak geti-rilmitir.

4. And olsun Allah'n Raslnde sizin iin, Allah' ve hireti arzu eden ve Al-lah' ok anan kimseler iin, (uyulacak)en gzel bir rnek vardr:(Savata sebat, glk-lere dayanma, azim ve irade, stn ahlk hep ondadr.).138brahim'de ve Onunlabirlikte bulunanlarda sizin iin gzel bir misal var.139yetlerinde geen sve kelimesi de rbtaya delil olarak gsterilmitir. nder olan kendisine uyulan vedavranlar bakalarnca taklid edilen kiiye sve denir. Kiinin gnlnde-ki gam ve kasveti gideren sevgili veya dostuna da bu isim verilir. Kendisine

manen moral veren, onunla teselli bulan ve yine ondan ifa umulan ey yerin-de kullanlr.ttisa ise byle birini idealize ederek rnek almak ve ona uymakdemektir.140Birisine uymaksa, kendisine uyulan grmeyi gerektirir. Bu gr,ya hiss olarak duyu organlarmzla grmekle, ya da manevi olarak dncednyamz da hayalen tasavvur eklinde gerekletirilebilir.141Burada hem Hz.Peygamber'in, hem Hz. brahim'in hem de brahim'e tbi olanlarn, mminleriin sve olacann beyan edilmesi ayrca dikkat ekicidir. Elmal bu yetintefsirin de: Kudve veznindeki sve, insann bakasna ittib ile elde ettii hal-dir. Uyulan iyi ise netice iyi, kt ise sonu kt olur.142demektedir. Hz. Pey-gamber'in Kurn'dan ibaret olan ahlk143'n, mminlere hedef olarak gste-rip, kendilerini ona benzetmeye almalarnn bir yolu da rbta ile elde edile-bilir. Bu idealizasyonun temellerini gnmz psikolojisinin tecrbelerinde debulmak mmkndr. Nitekim insan benliinin oluumu izah edilirken onun:

a. lkel benlik, ilk ben, i ben veya alt ben (The d, Le a, Dases)136 Buhri, Ezan 18, 60; Edeb, 27; Darim, Salat 42; bn Hanbel, c. V, s. 53. 137 brahim Hilmi el-Kadiri, age, ss. 16-17.138 el-Ahzab 33/21.

139 el-Mmtahine 60/4.140 Isfahani, age, s. 20; Asm Efendi, age, c. IV, s. 861.141 el-Hani, el Behets-seniyye, s. 43; Gmhanevi, Cami'u'l-usul, s. 166; Arvsi, age, s. 30.142 Bursevi, Ruh'l-beyan, c. IV, s. 318; Yazr, Hak Dini Kur'n Dili, c. VII, ss. 4900-4901.143 Abdlhayy Fahreddin el-Haseni, Tehzib'l-ahlk, Beyrut 1398/1978, ss. 7-8.


28/31

50| rfan GNDZ


b. Ben, benlik (The ego, Le moi, Das Ih)c. st ben, st benlik (The super ego, Le surmoi, das uberich) eklinde

kademede akland grlmektedir.Bunlardan birincisi; bedenle haz ilkesine dayal ilikisi bulunan, doyurul-

mas istenen igdsel tepkilerin ve karmaalarn uyank olduu dzeydir.kincisi; kiinin evreye uyumunu salayan, en nemli savunma dzenlerininiledii maskeli ahsiyet, ncs ise, bir blm benlie alglanan, ana-babaya da daha kapsaml olarak toplumsal deer yarglarndan oluan benlik ama-lar ve vicdan denilen iki blm olan deerler sistemidir.144Toplumda istenenkiilik standardnn temininde istifade edilen en nemli metodlardan birisi,

nasl isteniyorsa o tip insanlarn topluma model olarak takdimi meselesidir.Mesela talya'da Dunte, ngiltere'de Elizabeth ile Cromwell, Shakespeare,Raleigh, Sidney, Bacon, Milton, Herbert, Hampden, Pym, Eliot, Vane, Amerika

iin Washington, arkalarnda lekesiz bir hayat rnei, byk, temiz ve asil birkarakter brakm, milletine ileride ona gre kendilerine ekil verecek bir modelolmutur. Onlar hayatta olduu kadar ldkten sonra da fikirleri ve hatralarile dnyann tuzu biberi olmulardr.145

Toplumda sper ego ihtiyacnn giderilmesi ve oraya byk ve kmillerinrnek olarak yerletirilmesi gereini izah ederken Erich Fromm da unlar sy-lyor:

Bilgi retirken insan geliimi iin ok nemli olan bir b ilgiyi gzden karyoruz. Bu bil-gi, yalnz olgun ve seven bir insann varl i le salanan bir bilgidir. Kendi uygarlmznbelirli devrelerinde ya da in'de veya Hindistan'da en deerli kiiler ruhsal nitelikleri nekan kiilerdir. retmen sadece bir bilgi kayna deildir. Ayn zamanda o, bu insanideerleri yaayarak aktarmakla grevlidir. ada kapitalist ve Rus toplumunda hayranolunan ve zenilen kiiler nemli ruhsal niteliklere sahip olmayan kiilerdir. Bunlar a s-lnda toplumun gznde, sradan insana kendinde olmayan doyumu salayan kiilerdir.Film yldzlar, radyoda elence sunucular, stn yazarlar, nemli i ya da hkmetadamlar tm bunlara benzemeye alan kiilerdir. Gazetelerde onlara ilikin haberlerinkmas, bu ileri yerine getirmek iin sahip olduklar en nemli nitelikleridir. Genler i-mize, kiinin elence adam olarak deil de insan olarak baarya ulaabileceini gster-mek istiyorsak onlarn gemite ve bugn, insann insan olarak neler yapabileceini ka-ntlayan kiilerimizi tanmalarn salar, tm alarn, gemiin en byk edebiyat ve sa-nat eserlerine dikkatlerini ekeriz. Eer olgun yaam rnei grntsn devaml kl a-

mazsak tm kltrel geleneklerimizin yklma olaslyla kar karya kalrz. Bu gele-nein ayakta durmas, ncelikle baz belirgin bilgilerin deil, belli insani zelliklerin akta-rlmasna baldr.146

144 zcan Kknel, Kiilik, stanbul 1982, s. 136. 145 Smiles, age, ss. 21-22.

146 Erich Fromm, age, ss. 111-112.


29/31



Sir Charles Bell ise mektuplarndan birinde bu konunu nemine iaretleyle diyor:

Eitim hakknda ok ey sylenmitir; ama bana yle geliyor ki bu arada rnei gzdenuzak bulundurmulardr. Hlbuki her ikisi bir arada bulundurulmas gerekli eylerdir.Ben en iyi eitimi kardelerimin yannda, onlar kendime rnek alarak yaptm. Aileninbtn ferdlerinde bir kendine gven ve gerek bamszlk duygusu vard. te ben gre-rek bunu elde ettim147

Bir odada tek bana bulunan insann duruu, oturuu, odada bakalarnnvarl anlald anda deiir. Sokakta yrrken -be kiinin bir yne bak-mas ya da komas hemen bir kalabaln toplanmasna sebep olur. O halde

insanlar iin iletiim ve etkileim iin tanma ve konuma mutlaka art deil-dir. Bir sre birlikte bulunmak bile duygu ve dne alveriini ve davrandeiiklii iin yeterli olabilir.148 Bu neticeyi maddi beraberlikle salamakmmkn olduu gibi, manev beraberlikle de temin mmkndr. Bu dnceile olsa gerektir ki sfler, kmil insan tipinin yetimesinde, yine kmillerinrnek alnmas yolunun geerli olduunu grmler ve bu gaye ile rbtaysistematik bir usl haline getirmilerdir. Hatta ahlkn ekil ve biiminden oko ekil ve biimin ayrlmaz bir paras olan halin ve duygunun ancak bunuyaayanlarla gerek madden, gerekse manen beraber bulunmaklasalanabilece-ini savunmulardr. badetlerin eklini almak kolay ama, bunlar gerek ma-nada fa edenlerin, ibadet ederken yaadklar hlet-i ruhiye nasl temin edile-

cektir? Sflerin irs ilim veya sr ilim dedikleri hal ilminin eitim metodu,onlara gre bu noktada sakl bulunmaktadr. Hz. Peygamberin:Allahm! Benisevginle, seni sevenlerin sevgisiyle ve sevgisi beni, sana yaklatracak kiilerin sevgisiy-le rzklandr.149eklinde duas, sevgi zinciri ve muhabbet irtibat ile kiilerinnasl ynlendirilebileceine iaret etmektedir.150

brahim Hilmi el-Kdir: Kulluk grevlerinin yakn, ihls ve hu ile ifaedilmesi gerektiine gre, bu duygular ancak kalplerin Allaha tazim ve sayguuruna ermesi, kalbi bu hisse balamak, Onu sevmek, Ona itaat sevmek,Ona isyana buzetmek, Onun Rasln, vrisi enbiya olan mritlerini veslih kullarn sevmekle olur. Bu hasretlere, genel anlamyla rbta (rbtatl-

mme) denir. Ki kul byle rabbine kalp huzuru ile mnacatta bulunur. Onundndaki her eyi gnlnden siler. nk sevgi yle kuvvetli bir otorite sahi-


148 Kknel, age, ss. 410-411.149 Buhri, sti'zan 38; Mslim, Zikr 32, 35; Ebu Davud, Salat 119; Tirmizi, Salat 95; Nese'i, stiaze

63; bn Mace, kame 23, 180. 150 bn'd-Debba,Meariku'l-envar, s. 121.


30/31

52| rfan GNDZ


bidir ki, onun bulunduu yerde baka sevgiye yer kalmaz,151derken hemen pekok amelin ancak kalbi bir irtibatla ifa edilebileceini sylemektedir.

Maslow (.1943), bir ferdin inkiaf esnasnda st kademe deki ihtiyacnortaya kabilmesi iin alt kademe deki ihtiyacn yeter derecede tatmin edil-mi olmas lazm geldiini iddia etmektedir. Alt kademe tatmin edilince,st kademe deki arzular ortaya kar. Bir istein teminine tam olarak yarayanhedeflerin yokluu halinde ferd bunlarn yerine geebilecek ikamet hedeflergelitirmeye alr. nsann erimek istedii hedefin sembolik tasavvurunu,dima kafasnda tamas, faaliyetlerinde sebat etmesine yaramaktadr. Sonrabu uzak ve nih hedefe giden yol zerine birer birer gemek zere bir nevi

menziller halinde ara hedefler koyar.152Bu psikolojik tespitte de grld gibieitimde tedricen ykselmek asldr. Rbta da gye, rbta-i huzur'dur. Ancakbunun gereklemesi olduka g olduu iin, sfler mridlerini, nce Rbta-imriti, ardndan Rbta-i Rasl', nihyetinde Rbta-i huzur'u tahakkukettirmeye armlardr.

Btn bu deerlendirme ve tesbitlerden sonra rbtann; tasavvufi bir ei-tim metodu olduu ve mridlere rnek ve hedef kiilik olarak kmil ahsiyetle-rin takdim edildii sylenebilir. Zira ferdlerin sosyal hayata intibkn salayaneitimin temel sistemlerinden biri de, insan psikolojisinin vazgeilmezvk'alarndan biri olan bakalarna benzeme ve taklid duygularn dikkatealarak ynlendirmek, onlar istenilen istikamete sevkederek belirli bir seviyeyegetirmektir. ocuklarn daha ilk yalarndan itibaren anne ve babalarn taklideyneldikleri bilinmektedir. nk onlarn krpe dimalarnda benimsenmesigereken ilk ideal ahsiyetler anne ve babalardr.Anasna bakarak kzn, baba-sna bakarak olunu al.denmesinin hikmeti her halde buradan kaynaklansagerektir. Ergenlik anda genlerse, yaplarna, ana-babalarna, saplant dere-celerine, sosyal evrenin ve okulun telkinlerine, okuduklar eserlere ve arkada-larna gre edebi, kltrel, din, ideolojik vb. kendilerince beendikleri ve hay-ranlk duyduklar eitli ideallere benimseme gsterirler. Ruhlarmz ve kalp-lerimizde yaayan arzular, kahramanlarmzn ahsnda realize edilerek kar-mza kmaktadr.153Sinema, televizyon, basn-yayn organlar benimseme ve

benimsetme bakmndan, ferdlerin ve toplumun ynlendirilmesinde msbet yada menfi rol oynayabilir. ocuklarn ou hayal lemlerini, tesiri altnda kald-sinema ve televizyon yaynlarnn mceralar ve okuduklar romanlarn kah-ramanlar zerine kurarlar. Kendilerini onlara benzetmeye ve onlar gibi olmaya

151 brahim Hilmi el-Kadiri, age, s. 15.152 Mmtaz Turhan, age, ss. 124-128.153 Sabri Akdeniz, Toplumumuz ve Eitimimiz, stanbul 1982, ss. 30-31, 64-65.


31/31



alrlar. Onlarn bu durumunu, sergiledikleri tutum ve davranlardan takipetmek mmkndr. Hayran olduklarmz taklid etmek ve Bir topluma ben-zemeye alan onlardandr hkmnce ister istemez onlara benzemek duru-mundayz. Her zaman kuvvetli, itibarl, otoriter, sevilen ve saylan ahsiyetleritaklid etmek isteriz.154Unutulmamaldr ki Marifet iltifta tbdir, iltifatszmeta zyidir. Benimseme, benzeme ve aynileme ameliyesi, aile, okul ve top-lum hayatnda ok nemli olduundan, gerek psikolojide, gerek eitim psikolo-jisinde ve gerekse sosyal psikoloji de bu mekanizmadan geni lde istifadeedilmektedir. Kltr smrgeciliinde de bunun yaygn bir metod olarak kul-lanld sylenebilir.

Herhalde rbta, insani bir insiyak olan ve fizik benlik, sosyal benlik, moralve ruhsal benlik eklinde kademede ele alnan155bu temyln msbeteicrsndan baka bir ey deildir. Her sanat dalnn pri veya uzman mensup-lar iin bir rbta unsuru olarak takdim edilip, onun gibi olmalar tavsiyeedilirken, tabi' olarak tasavvufta kendi istedii insan yetitirmek iinmridlerin sper egosuna, moral ve ruhsal benliine bir marangozu veya birsarraf deil, kendince kmil sayd ideal bir modeli koyacaktr. Her yiidingnlnde bir aslan yatar atasznde bir realite olarak varl ifade edilen buidealizasyon, insan- kmilleri hedef almakla, bu ihtiyac gidermeye matf olsagerektir. Bunun en etkili usul ise; karakter transferi ve ahsiyet yansmasnsalamak zere kiilerdeki taklid, benimseme ve aynleme mekanizmasnharekete geirmek ve onlar gerek madden, gerekse mnen slih ve riflerlesohbet ve beraberlie sevketmekten ibrettir. zmn zme baka baka ka-rard, Hayran olduunuz kimsenin bilinmesiyle kiiliinizin belirlenebile-cei gerei dikkatten uzak tutulmamaldr. Nitekim Hz. Mevln bunu iaret-le yle sylemitir:

Eer kasvetle kabin olsa mermer

Olursun sohbet-i rifle gevher.

Lahzack rif-i Hakk'la sohbet

yidir yz senelik takvadan.156

154 Prensey-Robinson, Psikoloji ve Yeni Eitim, ev.: Hasan Tan, stanbul 1975, ss. 261-263; ArthurT. Jersild, Genlik Psikolojisi, ev.: brahim N. zgr, stanbul, 1978, ss. 94-95, 225.

155 Rasim Adasal, age, 881-883,899.

156 Ahmed Avni Konuk, Fususu'l-hikem Terceme ve erhi, haz.: M. Tahral, S. Eraydn, stanbul1989, c. II, s. 287.

Documents

Tasavvuf Ve Rabita