T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2857

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1814

RUSYA TAR‹H‹

YazarlarDoç.Dr. Nesrin SARIAHMETO⁄LU (Ünite 1, 3-4)

Prof.Dr. Nadir DEVLET (Ünite 2, 5-7)Doç.Dr. Esra HAT‹PO⁄LU (Ünite 8)

EditörlerProf.Dr. Nadir DEVLET

Doç.Dr. Nesrin SARIAHMETO⁄LU

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuGünefl Sütçü

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Rusya Tarihi

ISBN 978-975-06-1522-1

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ viii

Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›.............................................. 2SLAVLARIN ETN‹K KÖKEN‹......................................................................... 3Slavlar›n Menflei............................................................................................. 3Do¤u Avrupa’n›n Slav Halklar›..................................................................... 5I. ve IV. Yüzy›llarda Slavlar .......................................................................... 7

Slavlar›n Gotlarla Mücadelesi ................................................................. 7Slavlar ve Büyük Bozk›r ........................................................................ 7Slavlar ve Bizans ..................................................................................... 10

DO⁄U SLAV DEVLET‹N‹N KURULMASI VE K‹YEV RUSYASI................... 11Devletin Kuruluflundan Önce Slavlar›n Toplumsal ve Siyasi Yap›s›.......... 11Kiyev Devletinin Teflekkülü ......................................................................... 13Norman (Viking/Vareg) Teorisinin Oluflumu ............................................. 14Slav Topraklar›n Genel Devlet Sisteminde Birlefltirilmesi ........................ 17

Sosyal Yap› ............................................................................................. 17Feodale Ba¤l› Köylüler ........................................................................... 17Köylü- Feodal Mücadelesi ..................................................................... 18fiehirler ve Ticaret ................................................................................... 18

IX. ve X. Yüzy›llarda Ülkenin Kuruluflu. ‹ç ve D›fl Siyaset ....................... 18‹ç Siyaset.................................................................................................. 18D›fl Siyaset ............................................................................................... 19

X. VE XII. YÜZYILLARDA RUS DEVLET‹ VE “AZ‹Z” VLAD‹M‹R DÖNEM‹(980-1054) ...................................................................................................... 20Hristiyanl›¤›n Kabulü ve Toplumsal Etkileri .............................................. 21

Alfabenin Oluflumu ................................................................................. 22Bilge Yaroslav (1019-1054) ve Knezler Aras›nda Mücadele....................... 23Kiyev Rusyas›’n›n Da¤›lmas› (XII. ve XIII. Yüzy›llar) ................................ 25

“Büyük” Novgorod Cumhuriyeti ............................................................ 27Galiçya-Volinya Knezli¤i......................................................................... 29Vladimir-Suzdal Knezli¤i......................................................................... 29

Kiyev Rusyas›’nda Kültür-Sanat Hayat› ........................................................ 31Özet ............................................................................................................... 32Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 33Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 34S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 34Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 36

Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi ......................................... 38ALTIN ORDA ‹MPARATORLU⁄U (1236-1502)............................................ 39Kafkasya ve Deflt-i K›pçak’a Sefer ............................................................... 39Batu Han’›n Baflar›lar› ................................................................................... 40Batu Han’dan Sonra Alt›n Orda ................................................................... 42Moskova-Velikorus (Büyük Rus) Devleti (1480-1700)................................ 44S‹YAS‹ VE SOSYAL YAPI.............................................................................. 45Halk................................................................................................................ 45Sosyal S›n›flar................................................................................................. 45Devlet Yönetimi ............................................................................................ 46

Memurlar.................................................................................................. 46Kâtiplik..................................................................................................... 47

Hukuk ............................................................................................................ 47

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Ceza Hukuku ve Mahkemeler................................................................ 48Aile Hukuku ............................................................................................ 48

Askeri Yap› .................................................................................................... 49Ordu......................................................................................................... 49Silahlar .................................................................................................... 50Savafl Takti¤i............................................................................................ 50Savafl Esirleri............................................................................................ 51Avc›l›k ...................................................................................................... 51

Ekonomik Yap›.............................................................................................. 51Para Birimi ............................................................................................... 51Vergiler .................................................................................................... 51Zenginler.................................................................................................. 52Haraç........................................................................................................ 52Ticaret ...................................................................................................... 53Ulafl›m ve Posta....................................................................................... 54El Zanaatlar›............................................................................................. 55Köy Ekonomisi ........................................................................................ 55

B‹L‹M, KÜLTÜR VE SANAT .......................................................................... 56fiehircilik ........................................................................................................ 56

Ev ‹nflas› ve Dekorasyon ........................................................................ 57SONUÇ........................................................................................................... 57Özet................................................................................................................ 59Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 60Okuma Parças› .............................................................................................. 61Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 62S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 62Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 63

Moskova Knezli¤inin Yükselifli................................................ 66MERKEZ‹LEfiM‹fi RUS DEVLET‹N‹N KURULUfiU ....................................... 65Moskova Knezli¤i ......................................................................................... 65Kilise Yaflam› ve Manast›r Hareketi ............................................................. 66Moskova Knezli¤inin Yükselifli..................................................................... 67III. ‹van (1462-1505) ve III. Vasiliy (1505-1533) Devirleri ........................ 73

Üçüncü Roma Teorisi ............................................................................. 76IV. ‹van (1530-1584) ve Fyodor (1584-1598) Devirleri ............................... 78Güçlükler Dönemi......................................................................................... 80ROMANOV HANEDANLI⁄I.......................................................................... 82Mihail Romanov (1613-1645)........................................................................ 82Aleksey Mihayloviç (1645-1676)................................................................... 83

Bunal›m ve Kilisede Hizip Hareketi ...................................................... 86Çar Aleksey Döneminde Bat›l›laflma E¤ilimleri..................................... 87

III. Fyodor (Theodore/Feodor) (1676-1682)................................................ 87XVII. YÜZYILDA RUSYA’NIN SOSYAL VE EKONOM‹K DURUMU........... 88Rusya Tarihinin Yeni Devri .......................................................................... 88Feodal-Toprak Köleli¤i ................................................................................. 89Rus Pazar›n›n Kurulmas› ve Ticaret ‹liflkilerinin Geliflmesi ........................ 90XVII. Yüzy›lda Kültür ve Sanat .................................................................... 92Özet................................................................................................................ 93Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 94Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 95S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 95Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 96

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

Rusya ‹mparatorlu¤u............................................................... 98PETRO DEVR‹NDE RUSYA (1682-1725) .................................................... 99Devrin Genel Özellikleri ve Mutlak›yetin Kurulmas› ................................ 99Hakimiyet Mücadeleleri ve Sofya (1682-1689) ........................................... 100I. Petro’nun Avrupa Gezisi .......................................................................... 101Petro’nun Dönüflü ........................................................................................ 102Büyük Kuzey Savafl› .................................................................................... 102I. Petro’nun Reformlar› ................................................................................ 104

‹dari Reformlar ....................................................................................... 104Kilise Reformlar› ..................................................................................... 104Askeri Reformlar ve Rütbeler Tablosu .................................................. 104Kültürel Reformlar ................................................................................. 105

Petro’nun Miras› ........................................................................................... 106PETRO SONRASI RUSYA.............................................................................. 106I. Katerina (1725-1727), II. Petro (1727-1730), Anna ‹vanovna (1730-1740), VI. ‹van (1740-1741), Elizabeth (1741-1762),III. Petro (1762) ............................................................................................ 106XVIII. Yüzy›l›n ‹lk Yar›s›nda Sosyal-Ekonomik Geliflim ............................ 108‹mparatorluk Rusyas› ve II. Katerina (Büyük Katerina) (1762-1796)......... 110Pugaçev ‹syan› ............................................................................................. 111II. Katerina Döneminde Rusya’n›n D›fl Politikas› ....................................... 112Ayd›nlanma Ça¤› .......................................................................................... 113Pavel (1796-1801) ......................................................................................... 115XIX. YÜZYILIN B‹R‹NC‹ YARISINDA RUSYA ............................................ 116I. Aleksandr (1801-1825)............................................................................... 116Rusya’n›n Avrupa Siyaseti ve 1812 Savafl› .................................................. 116Dekabrist ‹syan› ........................................................................................... 120I. Nikola (1825-1855) ................................................................................... 121P. D. Kiselyov’un Reformlar› ....................................................................... 122Rusya’n›n Yak›n Do¤u Siyaseti ................................................................... 122K›r›m Savafl›’n›n Rusya’daki Sonuçlar› ........................................................ 124XIX. Yüzy›l›n Ortalar›nda Rus Kültür-Edebiyat Hayat› .............................. 125Özet ............................................................................................................... 126Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 128Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 129S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 129Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 131

Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler..................................... 1321905’E KADAR RUS DIfi S‹YASET‹ ............................................................. 1331905’E KADAR RUS ‹Ç S‹YASET‹................................................................. 136‹dari Yap› ....................................................................................................... 136Sosyal Yap› .................................................................................................... 137

Köylüler ................................................................................................... 137Dvoryanlar ............................................................................................... 138

Askeri Yap› .................................................................................................... 139Polis’in Yap›s› ................................................................................................ 140Ruhani S›n›f (Kilise) ...................................................................................... 140‹ktisadi Durum............................................................................................... 143

Ticaret ..................................................................................................... 143Nüfus........................................................................................................ 144Endüstri .................................................................................................... 145Üretim ...................................................................................................... 146

‹ ç indek i ler v

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

Zemstvo (Yerel Yönetim) ............................................................................. 147Kültürel Yap› ................................................................................................ 148

E¤itim ....................................................................................................... 148Edebiyat ................................................................................................... 151

Kültür ve Sanat ............................................................................................. 152Felsefi ve Siyasi Ak›mlar ............................................................................... 154Özet................................................................................................................ 158Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 160Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 161S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 161Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 162

Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi........................................... 164ÇARLI⁄IN YIKILIfiI-BOLfiEV‹K DEVR‹M‹ ................................................... 165Devrim Hareketlerine K›sa Bir Bak›fl .......................................................... 165Japon-Rus Savafl› (1904-1905) ..................................................................... 167Japon-Rus Savafl›n›n Rusya’daki Etkileri ..................................................... 1681905 DEVR‹M‹NDE RUSYA TÜRKLER‹ ...................................................... 169‹lk Türk Siyasi Belgesi: Çoban Y›ld›z› (1895) ............................................ 170Rusya Müslümanlar›n›n ‹lk Toplant›s› (15 A¤ustos 1905) ......................... 170Rusya Müslümanlar›n›n ‹kinci Toplant›s› (13-23 Ocak 1906)..................... 172Rusya Müslümanlar›n›n Üçüncü Toplant›s› (16-21 A¤ustos 1906) ........... 173RUSYA’DA MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ (1906-1917)......................................... 174I. Devlet Duma’s› (27 Nisan - 8 Temmuz 1906) ......................................... 174II. Devlet Dumas› (20 fiubat -3 Haziran 1907) ........................................... 176III. Devlet Dumas› (1 Kas›m 1907-9 Haziran 1912) ................................... 177IV. Devlet Dumas› (15 Kas›m 1912- 25 Ekim 1917) ................................... 178RUSYA DÜNYA SAVAfiINDA (1914-1917)................................................... 179Savafl›n Genel Gidifli ..................................................................................... 179Savafl›n Bafllamas› ........................................................................................ 179Savafl Y›llar›nda ‹ç Durum ........................................................................... 1801916 ‹SYANLARI ........................................................................................... 181Hive Hanl›¤›’nda (Türkmenlerde) ‹syan ..................................................... 182Türkistan Genel Valili¤inde (Özbeklerde) ‹syan ....................................... 182Semireçie’de ( K›rg›zlarda) ‹syan ................................................................ 183Bozk›r Genel Valili¤i’nde (Kazaklarda) ‹syan ............................................ 183‹syanlar›n Sonuçlar› ...................................................................................... 184‹K‹NC‹ RUS DEVR‹M‹ (27 fiUBAT 1917) .................................................... 185RUSYA MÜSLÜMANLARININ GENEL KURULTAYI (MOSKOVA 1-11 MAYIS 1917) .................................................................... 186ÜÇÜNCÜ RUS DEVR‹M‹ (EK‹M VEYA BOLfiEV‹KDEVR‹M‹) (25 EK‹M 1917) .......................................................................... 187Özet ............................................................................................................... 188Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 190Okuma Parças› ........................................................................................... .. 191Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 191S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 191Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 192

Sovyetler Birli¤i Dönemi ........................................................ 194LEN‹N VE YEN‹ EKONOM‹K PLAN ........................................................... 195A¤›r Sanayi ................................................................................................... 196Terör Y›llar›.................................................................................................... 198GULAG (Devlet Çal›flma Kamplar› Yüksek ‹daresi) Koflullar› .................. 198

‹ ç indek i lervi

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

Çal›flma Kamp› Ard›ndan ............................................................................. 199Siyasi Kurbanlar............................................................................................. 199Mahkum ve Ölü Say›s› ................................................................................ 200Toplu Sürgünler............................................................................................. 200‹K‹NC‹ DÜNYA SAVAfiI ............................................................................... 202Savafl Sonras› Kay›plar ve Kazançlar .......................................................... 204HRUfiÇOV, BREJNEV VE GORBAÇOV DÖNEMLER‹ ................................ 205Perestroyka - Glasnost ................................................................................. 207SOVYET S‹STEM‹ ......................................................................................... 208Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi’nin (SBKP) Teflkilatlar› ......................... 209Sovyetler Birli¤i’nde Devlet Teflkilat› .......................................................... 209Sovyet Hakimiyetinin En Yüksek Organlar› ............................................... 210Federal Sistem .............................................................................................. 210SBKP’nin Kulland›¤› Araçlar ........................................................................ 211Ordunun Özelli¤i ......................................................................................... 213SOSYAL VE KÜLTÜREL DURUM ................................................................ 213Vatandafl Haklar› .......................................................................................... 213Kültür ............................................................................................................. 215Sosyalist Gerçeklik ....................................................................................... 215E⁄‹T‹M ......................................................................................................... 216E¤itim Dili ve Ana Okullar ........................................................................... 216

Orta E¤itim .............................................................................................. 216Yüksek E¤itim ........................................................................................ 217

B‹L‹M VE TEKNOLOJ‹ ................................................................................. 217Bilimler Akademisi ....................................................................................... 217Uzay Çal›flmalar› ........................................................................................... 219Bilim’in Di¤er Alanlar›ndaki Bulufllar .......................................................... 219Sanat............................................................................................................... 220Özet ............................................................................................................... 221Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 222Okuma Parças› .............................................................................................. 223Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 223S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 223Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 224

Sovyetler Birli¤i’nin Da¤›lmas› ve Rusya Federasyonu........ 226G‹R‹fi ............................................................................................................. 227BORIS YELTSIN DÖNEM‹ (1990-1999) ...................................................... 228Boris Yeltsin Döneminde Rusya Federasyonu’nun ‹ç Politikas› ............... 228Boris Yeltsin Döneminde Rusya Federasyonu D›fl Politikas› .................... 229VLADIMIR PUTIN DÖNEM‹ (2000-2008) ................................................... 231Vladimir Putin Döneminde Rusya Federasyonu ‹ç Politikas› ................... 231Vladimir Putin Döneminde Rusya Federasyonu D›fl Politikas› ................. 233DM‹TR‹Y MEDVEDEV DÖNEM‹ (2008-2012) ............................................. 235Dmitriy Medvedev Döneminde Rusya Federasyonu ‹ç Politikas› ............. 236Dmitriy Medvedev Döneminde Rusya Federasyonu D›fl Politikas› .......... 237SONUÇ .......................................................................................................... 240Özet ............................................................................................................... 242Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 244Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 245S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 245Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 246

‹ ç indek i ler vii

8. ÜN‹TE

Önsöz

Kuzey komflumuz Rusya’n›n zengin tarihi ve kültürel yap›s›n› meydana getiren

temel dinamiklerin ö¤renilmesi bu ülke ile 500 y›l› aflan iliflkilerimizin de daha ayr›n-

t›l› bilinmesini sa¤layacakt›r. Rusya Tarihi ders kitab›, bütün bu amaçlar do¤rultusun-

da haz›rlanm›flt›r. Bir ülkeyi ve onu meydana getiren özellikleri genifl bir yelpazeden

tan›mlayabilmek ancak sistemli ve do¤ru bilgilerden oluflur. Bu kitab›n amac›, önce-

likle Rusya Tarihini ana hatlar›yla ortaya koymakt›r. Sekiz üniteden meydana gelen

kitap Rusya’y› tan›mak, bilmek ve anlamak için bir basamak olacakt›r.

Kitab›n birinci ünitesi “Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›” ad›n› tafl›makta olup

Slavlar›n etnik kökenleri, Rus ad›n›n ortaya ç›k›fl›, Kiyev Rusyas›, Norman (Vi-

king)-Slav iliflkileri, Hristiyanl›¤›n kabul edilmesi ve bunun meydana getirdi¤i çok

yönlü sonuçlardan oluflmaktad›r. Ayr›ca bu ünitede Kiyev Knezli¤inin da¤›lmas›-

n›n ard›ndan knezlikler dönemi olarak adland›r›lan bir devir genel özellikleri ile

ortaya konmaktad›r.

‹kinci ünite “Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi”dir. Burada Cengiz Han’›n toru-

nu Batu Han taraf›ndan kurulan Alt›n Orda Devleti’nin Ruslar ve di¤er halklarla

iliflkileri, Hanlar ve Rus Knezlerinin mücadeleleri, Alt›n Orda’n›n y›k›l›fl› sürecinde

Moskova önderli¤inde Rus devletinin nas›l olufltu¤u, Alt›n Orda Devleti’nde sos-

yal s›n›flar baflta olmak üzere devlet idaresi, iktisadi yap›, kültür ve sanat anlay›fl›

konular› yer almaktad›r.

Üçüncü ünite “Moskova Knezli¤inin Yükselifli”dir. Bu ünitede Moskova Knez-

li¤inin geliflimi, meydana gelen tepkiler, Ruslar›n yabanc›lar› tehdit alg›s› ve bir-

leflmeye yönelik mücadeleleri anlat›l›rken XVII. Yüzy›lda Rusya’n›n ‹mparatorlu¤a

geçifli ve din-kilise ayr›flmas›n›n tarihi süreci aç›klanmaktad›r.

Dördüncü ünitenin konusu “Rusya ‹mparatorlu¤u” dur. XVII. Yüzy›l›n ilk yar›-

s›nda Rusya’daki sosyal-ekonomik durumun temel belirleyicileri do¤rultusunda I.

Petro dönemi ve reform hareketlerinin Rusya’y› nas›l etkiledi¤i, XVIII. Yüzy›lda iç

siyaset ve s›n›f mücadeleleri, ‹mparatorluk Rusyas› ve II. Katerina döneminin ay-

d›nlanma hareketi, XIX. Yüzy›l›n ilk yar›s›na gelindi¤inde ise Rusya’n›n iç ve d›fl

siyaseti ülke özellikleri de dikkate al›nmak suretiyle incelenmektedir.

Beflinci ünite “Rusya ‹mparatorlu¤unda De¤iflimler” ad›n› tafl›maktad›r. Burada

XIX. Yüzy›lda Rus d›fl politikas›ndaki geliflmeler, Rusya’daki idari yap›, sosyal s›-

n›flar, güvenlik organlar› ve iflleyifl tarz› anlat›lmaktad›r. Rusya’da kilisenin rolü,

e¤itim, ekonomi, edebiyat, sanat, kültür ve düflünce yap›s› da bu bölüm içinde

yer alan konulard›r.

Alt›nc› ünite “Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi”dir. Çarl›k Rusyas›’n›n çöküflü-

ne sebep olan etkenlerin ele al›nd›¤› bölümün ard›ndan 1917 fiubat ‹htilalini ha-

z›rlayan nedenler, bu süreçte Rusya Türklerinin mücadeleleri, meflruti monarfli ve

meclis aras›ndaki iliflkiler ve Ekim ‹htilalinin ülkede yol açt›¤› geliflmeler anlat›l-

maktad›r.

Önsözviii

Yedinci ünite “Sovyetler Birli¤i Dönemi”dir. Bu ünitede iç savafltan sonra uy-

gulanmaya bafllanan ekonomik sistemler, SSCB’nin II. Dünya Savafl›ndaki yeri, et-

kisi ve kazan›mlar› aç›klanmaktad›r. Sovyetler Birli¤inde Lenin, Stalin, Hruflçov,

Brejnev ve Gorbaçov dönemleri ele al›n›rken Sovyet idari sistemi ve ordunun te-

mel yap›s›na da yer verilmektedir. Sosyal, kültürel ve e¤itim alan›ndaki geliflme-

ler bu yap› içinde kurumsal özellikleri ile gösterilmektedir.

Sekizinci ünite Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda Rusya Federasyo-

nu’nda yaflanan de¤iflim ve dönüflümü, Devlet Baflkan› Boris Yeltsin (1990-1999)

döneminde Rusya Federasyonu’nun iç ve d›fl politikas›n›n temel ö¤elerini, Devlet

Baflkan› Vladimir Putin (2000-2008) döneminde Rusya Federasyonu’nun iç ve d›fl

politikas›nda meydana gelen de¤ifliklikleri, Rusya Federasyonu aç›s›ndan Devlet

Baflkan› Dimitriy Medvedev (2008-2012) döneminin Vladimir Putin döneminden

farklar› ve benzerliklerini, 1990’lardan bu yana Türkiye Cumhuriyeti-Rusya Fede-

rasyonu iliflkilerinin temel ö¤elerini aç›klamaktad›r.

Bu kitap, dünyan›n yüzölçümü aç›s›ndan en büyük ülkesi olan Rusya’n›n birçok

yönden farkl›l›klar ve benzerlikler gösteren özelliklerinin anlafl›lmas›na yard›mc› ol-

maya çal›fl›rken, Rusya Tarihine bir ilgi uyand›rmas› ümidini de tafl›maktad›r.

Editörler

Prof.Dr. Nadir DEVLET

Doç.Dr. Nesrin SARIAHMETO⁄LU

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Slavlar›n etnik kökenlerini aç›klayabilecek,Rus ad›n›n ortaya ç›k›fl›n› aç›klayabilecek,Kiyev Rusyas›’n›n kuruluflunu, Norman (Viking)-Slav iliflkilerini tart›flabilecek,Ruslar›n Hristiyanl›¤› kabul etmeleri ve bunun siyasal, toplumsal, kültürel so-nuçlar›n› de¤erlendirebilecek,Kiyev Rusyas›’n›n da¤›lmas› ve knezlikler dönemini tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Slav• Rurik• Novgorod

• Kiyev• Norman (Viking/Vareg)

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

N

Rusya Tarihi Ruslar›n TarihSahnesine Ç›k›fl›

• SLAVLARIN ETN‹K KÖKEN‹• DO⁄U SLAV DEVLET‹’N‹N

KURULMASI VE K‹YEV RUSYASI• X. VE XII. YÜZYILLARDA RUS

DEVLET‹ VE “AZ‹Z” VLAD‹M‹RDÖNEM‹ (980-1054)

1RUSYA TAR‹H‹

SLAVLARIN ETN‹K KÖKEN‹

Slavlar›n MenfleiSlav bilimi, kompleks ilmi çerçevede baz› ça¤dafl sosyal ve tabii ilimlerle birlikteXVIII. Yüzy›l›n sonu XIX. Yüzy›l›n bafllar›nda meydana geldi. Slav halklar›n tarihiXVIII. Yüzy›la kadar genifl bir araflt›rma konusu olmad›. Sadece XVIII. Yüzy›ldanitibaren bu problemin araflt›r›lmas› için ciddi ad›mlar at›lmaya baflland› ve bundansonra Slav halklar›n›n menflei etnogenezi, yerleflimleri ile ilgili meselelere ›fl›k tut-mak için araflt›rmalar bafllad›. Bundan önce XVI. Yüzy›l›n bafllar›nda kilise y›ll›kla-r›na dayanan baz› tarihçiler Slavlar›n erken tarihinin Sarmat, Alman, Vandal ve di-¤er kavimlerin tarihi ile paralel flekilde ö¤renmeye çal›flarak onlar›n tarihi ile iliflki-lendirmek istediler. Fakat bu çal›flmalar baflar›l› olamad›. Slav tarihinin ö¤renilme-si XIX. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda dilcili¤in ve antropolojinin oluflmas› ile de¤iflmifl ol-du. Slavlar›n tarihi önce ço¤u yazar taraf›ndan Tunç Devrinden daha kesin bir ifa-deyle M.Ö. III-II bin y›llara dayand›r›l›rd›. Bu s›rada Avrupa’da art›k Slav diline ya-k›n kavimler görülmeye baflland›.

Slav tarihinin Tunç Devrinden bafllayan ilkel toplum yap›s› M.S. VI-VII. Yüzy›-la kadar devam etti. Bu aflamada bugünkü Slav ülkelerin bulundu¤u topraklardatoplumsal idarelerin çeflitli aflamalar›n›n esas özelliklerini farkl› kaynaklar›n verdi-¤i bilgilerle ö¤renmek mümkündü. VI-VIII. Yüzy›llarda Slavlarda ilkel toplum ya-p›s›n›n da¤›lmas› süreci, Slav kavimlerin Slav halk›na dönüflmesi sürecini de bafl-latt›. Slavlar›n eski devir tarihi hakk›ndaki kaynaklar yaz›l›, arkeolojik ve linguistikolmak üzere üç esas gruba ayr›lmaktad›r. Eski Slavlar hakk›nda ilk yaz›l› bilgi Bi-zans, Roma ve Do¤ulu yazarlar taraf›ndan verilmifltir.

Antik yazarlar›n ço¤u Slavlar›n oluflumu ve onlar›n flekillendi¤i kuzeydeki top-raklar›n sakinleri hakk›nda çok az bilgiye sahipti. Slav tarihinin bu devri hakk›ndasadece arkeoloji, linguistik ve bir sonraki devre ait yaz›l› kaynaklar›n verdi¤i bilgi-leri karfl›laflt›rarak belirli sonuçlara varmak mümkündür. Antik yazarlar bu aradaHerodot ve Sofokles’in eserlerindeki baz› hususlar Slavlar›n tarihi ile iliflkilendiril-meye çal›fl›lsa da bu fikirler ileri sürülürken dikkatli olmak gerekir. Slav kabilelerhakk›ndaki bilgilerin bir k›sm› I-II. Yüzy›llarda Roma tarihçileri Plini’nin Do¤al Ta-rih ve Tatsi’nin Almanlar›n Menflei ve Yerlefltikleri Topraklar, Yunan co¤rafyac›Ptolemaios’un Co¤rafya eserlerinde görülmektedir. Bu yazarlar k›saca bahsettikle-ri Slavlara “Vened” denildi¤ini ve onlar›n Karpat, Vistül (Visla) ve Balt›k toprakla-

Ruslar›n Tarih Sahnesine Ç›k›fl›

r›nda yerlefltikleri bilgisini vermektedirler. Slavlar hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgilerVI-XII. Yüzy›llar aras› devirde vard›r: Bu devir belgelerinde art›k Antlar, Sloven veSlav terimleri kullan›lmaya bafllam›flt›r. Slavlar Roma ‹mparatorlu¤u topraklar›nayürüyüflleri s›ras›nda ve Bat› Roma topraklar›na hücumlar›nda Got kabileleri ilekarfl›laflm›fllard›r. Bu kaynaklar içinde Slavlar hakk›nda en genifl bilgiler Bat› Roma-l› tarihçiler ve Got kronikçilerde mevcuttur.

VI. Yüzy›la Prokopi Kesarski’nin Justinian’›n Savafllar› eserinin III. Bölümüolan Gotlarla Savafl’ta Slavlar›n daha fazla iskan ettikleri Balkan Yar›madas›’na yü-rüyüflleri anlat›lmakta ve bu kabilelerin hayatlar›n›n çeflitli safhalar›na yer veril-mektedir. VI. Yüzy›l›n sonu VII. Yüzy›l›n bafllar›nda yaflayan ‹mparator RsevdoMavriki’ye (582-602) adanan Strategion adl› yazar› bilinmeyen eserde de Slavlar sa-vafl kurallar› ve taktikleri ve yaflamlar› hakk›nda bilgi vermektedir. VII. Yüzy›ldayaflayan Theophylact Simocatta’›n Tarih eserinde Slav kabilelerin V-VII. Yüzy›llar-da imparatorluk ordusu ile savafllar› anlat›lmaktad›r. VI. Yüzy›lda di¤er bir tarihçiSfesli Johan da Kilise Tarihi adl› eserinde Slav kabilelerin imparatorluk topraklar›-na hücumlar›ndan bahs etmifltir. Bat›l› yazarlardan daha çok ilgi çekeni VI. Yüzy›lGot Episkoposu Jordanes’n›n Slavlar hakk›ndaki düflünceleridir. Gotlar›n Menfleive Hayat› adl› eserinde onlar›n VI. Yüzy›lda yerleflti¤i topraklar ve IV. Yüzy›ldanitibaren Gotlar ile yap›lan mücadeleler hakk›nda bilgiler verilmektedir.

Devrin ça¤dafllar› olan yazarlardan baflka Bizans ‹mparatoru Konstantin Bagr-yanorodi’nin yazd›¤› (919-959) Halklar Hakk›nda eserinde S›rp ve H›rvatlar›n ta-rihleri hakk›nda bilgiler vard›r. Daha sonraki tarih de XIII. Yüzy›lda yaflam›fl olanH›rvat kronikçi Foma Splitski Salon ve Splitin Arhiyepiskoplar›n›n Tarihi eserindeo devre kadar bilinmeyen kaynaklardan faydalanarak Slavlar›n Dalmaçya bölgesi-ni ele geçirmeleri hakk›nda bilgiler vermifltir. Di¤er Bat›l› yazarlar›n da Episkop ‹si-dor Sevilski (VII. Yüzy›l), Kronik eserinin müellifi Fredegar (VII. Yüzy›l) ve PaveliDiako’nun Langetarlar›n Tarihi adl› eserlerinde Slavlar hakk›nda k›sa da olsa çokmühim bilgiler vard›r. Do¤ulu yazarlardan ‹brahim Yakup’un (X. Yüzy›l) Slavlarhakk›nda verdi¤i bilgiler de önemle kaydedilmelidir.

Bu yazarlar›n eserlerinde verilen bilgiler dikkatle gözden geçirildi¤inde Slav ka-bilelerin antik devir tarihi hakk›ndaki fikir ve bilgilerin somut olmad›¤› sonucunavar›labilir. Bu olgular Slavlar›n tarihine ait olmay›p komflu halklar›n tarihinin ö¤re-nilmesi ile oluflmufltur. Eski Slavlar›n ekonomisi, hayat› ve kültürü hakk›nda esasbilgiler arkeolojik buluntular›n verdi¤i bilgiler esas›nda düzenlenmifltir. Bu kay-naklar ayn› zamanda Slavlar›n oluflumlar› ve kültürel tarihleri hakk›nda da bilgilersunmaktad›r. Ancak meselenin karmafl›kl›¤› bu kaynaklar içinde sadece Slavlara aitonlar›n tespit ve tayin edilmesindeki zorluktur. Sadece Do¤u ve Güney Avrupatopraklar›nda VI-VII. Yüzy›llara ait bulunan yerleflim yerleri ve mezarlar bunlar›nSlavlara ait oldu¤unu ortaya koymaktad›r.

Slav tarihinin daha eski devrinden bahsedildi¤inde ise arkeologlar›n büyük ço-¤unlu¤u Slavlar Hint-Avrupa kabilelerinin kuzey grubunun di¤er üyeleri gibi (eskiGermenler ve Baltlar) keramik kültürünün birer tafl›y›c›s› idiler görüflündedirler.Bu kültürün üyelerine Rein Nehri’nden bafllayarak Volga’ya kadar uzanan Kuzeyve Do¤u Avrupa topraklar›nda rastlamak mümkündür. fiöyle ki, keramik kültürü-nün tafl›y›c›lar› olan hayvanc›l›kla meflgul olan bu kabileler burada M.Ö. III. Biny›-l›n bafllar›nda M.Ö. II. Biny›l›n bafllar›na kadar (Bronz Devri) yaflam›fllard›r. Budevrin mezar kültürü tafl kutularda defn etme ile farkl›lafl›r. Mezarlarda bulunan kilkaplar›n üzerindeki süslemeler bu kültüre ad›n› vermifltir:

4 Rusya Tar ih i

Slavlar›n menfleinin belirlenmesi meselesinde pek çok kaynak, malzeme özel-likle arkeolojik buluntular toplansa da bu alandaki tart›flmalar hala devam etmek-tedir. Ça¤dafl tarihçiler Slav halklar›n flekillenmesi sürecinin uzun süren bir geliflimgösterdi¤inden hareket etmektedirler. Slavlar di¤er komflu halklardan tecrit edilmiflflekilde yaflamad›klar›ndan ayn› komflu Slav olmayan halklar›n kültürünün birçokçizgisi de Slavlara geçmifl, onlar›n kültürünü daha da zenginlefltirmifltir. Slav mede-niyeti komflu halklar taraf›ndan asimile edilirken kendileri de baflka halklar› asimi-le etmifllerdir. Özellikle bu durum Slavlar›n etnogenez meseleleri alan›nda ihtiyat-l› olmay› bu hususlara dikkat edilmesini gerektirir.

Dilleri karfl›laflt›rmal› flekilde araflt›ran dilbilimciler Güney-Do¤u Avrupa halk-lar›n›n “Hint-Avrupa Dil Birli¤i” Bronz Devrine-M.Ö. III-II. Bine kadar devam et-ti¤ini ifade etmektedirler. Bronz devrinde bu umumilik kaybolmufl ve Pro-Ger-man, Pro-Balt ve Pro-Slavyan dilinin flekillenmesi Slavlar›n etnogenezinde büyükrol oynam›flt›r.

Kaynaklara göre II-VI. Yüzy›lda Gotlar güneye ve kuzeye Karadeniz sahillerineyürüdü. Özellikle bu Slav topraklar›n›n bütünlü¤ünü bozmufl ve Do¤u Slavlar›n›nBat› Slavlar›ndan ayr›lmas›na sebep olmufltur. Art›k bu devirden itibaren Jorda-nes’e göre Slavlar; Venedler, bazen de Sklaven ve Ant olarak adland›r›lm›fllard›r.Jordanes ayr›ca “Sklavenler Tuna’dan Visla’n›n yukar› topraklar›nda, Antlar ise Do-¤uda Dnyestr’den (Dinyester) Dnyepr’e kadar olan topraklarda yerleflmifllerdir”demektedir. Böylece Vened ve Sklavenlerin bir bölümünden Bat› Slav halklar› di-¤er bölümünden ise Do¤u Slavlar› ortaya ç›km›flt›r. VI-VII. Yüzy›llarda Bizans ileyap›lan savafllarda Ant ve Sklavenler Balkan Yar›madas›’n› alarak yerli Frikya ve ‹l-lirit kabilelerini asimile edip Güney Slav halklar›n›n esas›n› koymufllard›r. Rus kro-niklerinde ise Slav ad› ilk kez Ana Vekayiname’de geçmektedir. Burada Slav hal-k›ndan bahsedilirken Slav dili ile Rus dilinin ayn› oldu¤u ifade edilmifltir.

Slav göçleri s›ras›nda Slav uluslar›n›n da¤›l›m› ve dilleri nas›l bir geliflim göstermifltir?

Do¤u Avrupa’n›n Slav Halklar›M.Ö. I. Biny›l›n VII. Yüzy›llar›nda bronz devri tarihte büyük bir dönüflüme sebepolan demir devrini karfl›lad›. Bu olay›n tarihi yönden önemi demirin çeflitli bölge-lerdeki kaynaklar›n›n di¤er metallerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda daha zengin olmas›yd›.Bu ayn› zamanda ekonominin daha kaliteli ve h›zl› geliflmesine imkan yaratt›. De-mire geçiflle ilgili ondan istifade eden silah ve çeflitli aletler yapan halklar›n say›s›da artt›. Slavlar, Litvanyal›lar, Lat›fllar, Estonlar ayr›ca Orta ve Do¤u Avrupa’n›n ge-nifl bozk›rlar›nda yerleflen halklar demire geçiflle birlikte daha süratle inkiflaf etme-ye bafllad›lar. Demir esas olarak tar›m›n geliflmesine olanak sa¤lad›. Slav halklar›komflular›n›n [Litva, Lat›fl, Mer, Ves, Karee, Cud (eski Estonlar)] tar›m kültürü ile ta-n›flt›lar. Orta ve Do¤u Avrupa’daki genifl bozk›rlar› eski devirlerden itibaren iskaneden Slav haklar tarihi geliflim seyrinde çeflitli yönlere yay›larak di¤er komflu halk-larla asimile olmaya bafllad›. Slavlar kendi dil gruplar›na göre Hint-Avrupa halkla-r›na aittirler. Hint-Avrupa dil ailesini kendi aralar›nda akraba olan dil gruplar› tefl-kil etmekte ve birkaç dil grubuna ayr›lmaktad›r. Slav, Germen, Hint, ‹ran, Kelt. Bü-tün bu dillerde bugün de akraba kelimeler kalm›flt›r.

Slavlar›n menflei ve tarihi hakk›nda birçok fikir ve teori vard›r. Mesela, Nestor,Slavlar›n ilk önce Orta ve Do¤u Avrupa’da Elbe ve Dnyepr aras›ndaki topraklardayaflam›fl yaln›z milad›n bafl›nda Balkan Yar›madas›’na geldi¤ini belirtmektedir. Ba-

51. Ünite - Ruslar ›n Tar ih Sahnesine Ç›k ›fl ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

t›l› ilim adamlar› Slavlar›n vatan›n›n çok s›n›rl› bir topra¤›n› Visla’dan Karpat’a ka-dar olan topraklar› kapsad›¤›n› iddia eder. I-VI. Yüzy›llar›n yazarlar› olan Romal›Pilinius, Tatsit, Ptolemaios Bizansl› Prokopi Kesarski, Got Jordanes Slavlar› Vened-ler, Antlar bazen de Slavlar olarak adland›rmaktad›r. Onlara göre, eski Slavlar›ntopraklar› Bat›da Elbe, Do¤uda Oka, kuzeyde Balt›k Denizi’ne güneyde ise Harkovve Tuna’ya ulaflmaktad›r. M.S. I. Yüzy›lda yaflayan Tatsit’in verdi¤i bilgiye göre budevirde Slavlar, Sarmatlar ile kar›flm›flt›r. Yunanl› yazarlar da Do¤u Avrupa’y› tasvirederlerken “Skifiya” diyerek burada çeflitli halklar›n bu arada Slavlar›n da yaflad›-¤›n› yazmaktad›rlar. Bu Slavlar›n akraba ve komflular› olan kabileler: Estonlar, Fin-ler, Kareler, Mariler, Mordvalar, Versler’dir. Kama ve Ural çevresinde ise Skif (Sa-ka/‹skit) dünyas› vard›r. Herodot onlara “Tissagert” demektedir. Do¤u Avrupahalklar›n›n tarihinde sonradan kaybolan halklardan en çok iz b›rakan› ‹skit ve Sar-matlar’d›r.

M.Ö. IV. Yüzy›lda ‹skitler Karadeniz etraf›ndaki kabilelerden Kimmerlere karfl›baflar› kazand›ktan sonra Balkan Yar›madas›’na, Küçük Asya ve Kafkasya’ya yürüdü-ler. Bat›da ise ‹skitler Lujitsk Slavlar›n›n topraklar›na kadar ilerlediler. Dnyepr’denBat›ya do¤ru göçebe ‹skitler, bat›ya do¤ru ise çiftçi ‹skitler yaflamaktayd›. Dnyepr veTuna Nehirleri aras›nda (Büyük Bozk›r) göçebe olan ‹skitler hüküm sürüyordu. Bun-lar zengin kabilelerdi. Kuban’da, Dnyepr sahillerinde bulunan zengin kurganlar bu-nu ispatlamaktad›r. M.Ö. III. Yüzy›lda Orta K›r›m’da kurulan ‹skit devletinin Simfe-ropol etraf›nda yap›lan kaz›larda merkezinin Neopol flehri oldu¤u tespit edilmifltir.

6 Rusya Tar ih i

Skif (Saka/‹skit), ‹skilerin tarihsahnesindeki yerleri Herot’labafllamaktad›r. Ölen krallar› içinyap›lan cenaze törenleriniaktaran Herodot’un verdi¤ibilgiler mezarlar› örten büyüktoprak y›¤›nlar› üzerinde yap›lanarkeolojik araflt›rmalarladesteklenmektedir. Bu tepemezarlara (kurgan) Kafkasya’n›nkuzeyinde kalan Kubanbozk›rlar›nda K›r›m veUkrayna’da ve Dnyepr Nehrininalt kesimlerinde derastlanmaktad›r. ‹skitler göçebebir halkt›. Savafl taktikleribaflar›l› oldu¤u için fütuhatesas›na dayanan güçler onlar›kendi topraklar›nda yenemedi.‹skitler en güçlü olduklar› M.Ö.IV. Yüzy›lda ‹skender’e de karfl›durabilmifllerdi. Güney Rusya’dagüçlü bir askeri devlet kurmuflve üç yüzy›ldan fazla bu bölgeyeistikrar sa¤lam›fllard›r. Köle,balmumu, ve di¤er mallar›nyan›s›ra yetifltirdikleri tah›l› daihraç ediyorlard›. ‹skit sanat›savaflç› göçebelerin yaflamkoflullar›na uyan farkl› birüslupla geliflmifltir. ‹skitler, M.Ö.200’de Sarmatlar taraf›ndanyenilgiye u¤rat›lm›fl ve GüneyRusya’da yerlerini alm›fllard›r.

Resim 1.1

‹skitlere ait alt›ntarak

Kaynak:Gosudarstvenn›yErmitaj, Moskva:Sovetskiy hudojnik1991,

I. ve IV. Yüzy›llarda SlavlarBu devirde Bat› Avrupa’n›n kaderi kara topraklarda savaflç› göçebe kabilelerin yer-leflti¤i topraklarda flekillendi. Çiftçi Slav kabileler de özellikle bu kabilelere ve Ka-radeniz’e sald›rmaya bafllad›. Tatsit I. Yüzy›la ait olan eserinde bu devirden itiba-ren uluslararas› olaylarda art›k dikkat çekici bir rol oynamaya bafllayan Slavlar hak-k›nda genifl bilgiler vererek onlara “Vened” demifltir. Roma ‹mparatorlar› özellikleTrayan (98-117) Slavlar› kendilerine tabi etmek isteseler de baflar›l› olamad›lar. On-lar, Gal, Britan, Germen topraklar›n›n bir bölümünü ele geçirmelerine ra¤men Slavtopraklar›n› iflgal edemediler. Tatsit, Pilinius devrindeki arkeolojik bilgilerin esasenPolonya, Ukrayna ve Belorusya topraklar›nda yaflayan Slavlara ait oldu¤unu kabuletmektedir. Arkeolojik materyaller miladi ilk y›llardan Slav toplumunda büyük de-¤iflikliklerin bafllad›¤›n› göstermektedir. Bütün Slav topraklar› içinde bilhassa gele-cekte Kiyev devletinin merkezi olan Orta Dnyepr çevresi farkl›d›r. Burada sabanlayap›lan tar›m, zanaatkarl›k, hayvanc›l›k ve ticaret geliflmifltir. Slavlar Roma flehirle-ri ile tah›l ticareti gerçeklefltirmekteydiler. Bu topraklarda Roma paralar›n›n birçoknumunesi bulunmaktad›r. Bunlar hem devletin zenginli¤i için toplanmakta hem deortak para rolünü oynamaktayd›.

Slavlar›n Gotlarla MücadelesiMiladi IV. Yüzy›lda Slavlar (Antlar›n) bir Germen kabilesi olan Gotlarla savaflmayabafllad›. Gotlar bu devirde Azak Denizi’ne yak›n bölgelerde yafl›yordu. Gotlar hak-k›nda VI. Yüzy›l tarihçisi Jordanes bilgi vermektedir. Bat›l› tarihçiler de Bat› Avrupahalklar›n›n tarihinde Gotlar›n önemine de¤inmektedirler. Got kabilelerden Ostro-gotlar›n lideri Germanih bu knezden intikam›n› alan 2 kifli taraf›ndan öldürülür. Ta-rihçiler bu Ros kabilesinden daha sonra Slav Rus kabilelerinin flekillendi¤ini iddiaetmektedirler. Bu kabilenin topraklar› Dnyepr’in sa¤ mansab›na dökülen Ros Neh-ri sahillerini kapsamakta olup Gotlar›n Karadeniz mülklerine daha yak›nd›r.

Germanih’ten sonra Vinitar da Do¤u Slavlar›ndan olan Antlarla savaflt›. ÖnceAntlar (Antes veya Antae) taraf›ndan ma¤lubiyete u¤rad›, fakat daha sonra güçle-rini toplayarak Jordanes’in verdi¤i bilgiye göre Antlar›n kral› olan Bozu, çocuklar›-n› ve beylerini idam ettirdi. Bu olay ‹gor Bölü¤ü Destan›’nda kendini göstermekte-dir. Fakat Gotlar›n iki yüzy›l kadar Karadeniz etraf›ndaki hakimiyetlerinin etkisiyerli Slav kabilelerinin hayat›nda nispeten az oldu. Ant ve Rosomanlar›n Gotlarlasavafl› sadece Güney Slav topraklar›nda ve Gotlar›n kendi yaflam alanlar›nda mey-dana geldi. Bunun için de Antlar›n kendi topraklar›nda yani Dnyepr sahilleri bo-yundaki topraklarda Gotlar›n izine rastlanmamaktad›r.

Slavlar ve Büyük Bozk›r Orta Asya’n›n tar›m bölgelerinden do¤uya do¤ru genifl çöl ve yar› çöl alanlar bu-lunmaktad›r. Do¤uda Mo¤olistan’da, bat›da Karadeniz sahilleri ve Tuna’ya kadaruzanmaktad›r. Bu topraklar›n tam kuzeyinden Sibirya, kuzey bat›s›nda ise çiftçiSlav kabileleri ile s›n›r komflusudur. Özellikle bunun için Do¤u Slavlar›n›n tarihigelifliminde bozk›r›n önemli bir rolü vard›r. Bu bölgenin sakinleri olan göçebe ka-bileler-Türkler Do¤u Slav devletçili¤inin flekillenmesinde, Rus halk›n›n ve kültürü-nün teflekkülünde son derece önemlidir.

Eski devirlerde bozk›r›n bat› bölümünde ‹skit, Sarmat ve Saklar yer almaktayd›.Fakat milad›n bafllar›nda onlar› di¤er Türk kabileleri s›k›flt›rmaya bafllad›: Bunlar bu-günkü Kazakistan, K›rg›zistan topraklar›nda yaflayan Türkler ve Orhon sahillerinden

71. Ünite - Ruslar ›n Tar ih Sahnesine Ç›k ›fl ›

(Hun Nehri) gelen Hunlard›. K›sa bir süre sonra güneye ve bat›ya düzenli bir yürü-yüfl gerçeklefltiren Hunlar, Amuderya ve Zerefflan’›n bereketli ovalar›na ayr›ca güneyRus bozk›rlar›na, Tuna ve Tisa aras›ndaki bölgelere ulaflmaya çal›flmaktayd›lar.

Hunlar: Ruslar›n ve di¤er Avrupa devletlerinin tarihinde çok önemli rolü olanHun kabileleri milattan önce henüz Asya’n›n derinliklerinde yaflamaktayd›. Hunlarve Avarlar Çin’e yak›n, K›pçaklar (Polovestler) ise Altay etraf›nda göçebe bir hayatsürdürmekteydiler. Kaynaklar bu devirde Hun toplumunun ataerkil bir yap› oldu-¤unu tasvir etmektedir. Ancak Hunlarda soy yap›s› da¤›lmaya, kabile ittifaklar› veliderler meydana gelmeye bafllad›. IV. Yüzy›lda Hun kabilelerinin sa¤lam kabile it-tifak› süratle Kerç Bo¤az› vas›tas›yla Avrupa’ya geçti. IV. Yüzy›l›n 70’li y›llar›nda iseHunlar; Slavlar, Gotlar ve Roma ‹mparatorlu¤u üzerine sald›r›larda bulunmaya bafl-lad›lar. V. Yüzy›l›n bafl›nda Attila’n›n bulundu¤u Hun Devleti kuruldu. Merkezi Or-ta Tuna’n›n bozk›r vadileri idi. Slavlar uzun süre onlarla mücadele ettiler. Avru-pa’da 80 y›la yak›n mevcut olan Hunlar›n bu devleti Attila’n›n ölümünden sonra(543) da¤›lm›fl oldu. Onlar›n bir bölümü Tuna ve Karadeniz sahillerinde kald›, di-¤er bölümü bat›ya - geri döndü (Hun-Eftalitler).

Avarlar ve Hazarlar: Altay ve Mo¤olistan topraklar›nda 552’de büyük ve güç-lü bir devlet kuruldu. VI. Yüzy›l›n sonlar›nda bu devletin bat› bölümünde ça¤daflKazak›stan ve K›rg›z›stan topraklar›n› kapsayan Bat› Türk Hakanl›¤› meydana gel-di. Türkler birçok kez Orta Asya’n›n zengin tar›m bölgelerine gelerek zamanla bu-rada yerleflmeye bafllad›lar. Türk Hakanl›¤›n›n Çin ve Bizans ile ticaret ve diploma-tik iliflkisi de mevcuttu. Ayr›ca Karadeniz sahili, Kuzey Kafkasya ve Volga boyubozk›rlar›nda üç Türk devleti kuruldu. Avar, Hazar ve Bulgar. Avarlar, Hunlardantecrübeyle VI. Yüzy›lda Slavlar üzerine hücum ederek Tuna ve Karpat aras›ndakitopraklarda savaflç› bir devlet olan Avar Ka¤anl›¤›n› meydana getirerek bu devle-tin IX. Yüzy›l›n bafllar›na kadar yaflamas›n› sa¤lad›lar.

394’de Bat› Hun ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl›ndan sonra 200 kadar Türk kabile-nin birleflerek kurdu¤u Avar devletinin topraklar› Do¤u Türkistan’dan Mançurya’yakadar uzanmaktayd›. Bu devlet 552’de Göktürklerin hakimiyetine geçti. 558’deKafkasya’n›n bir bölümü ve Karadeniz’in kuzey sahillerini ele geçiren Avarlar, Bi-zans sahillerine ulaflarak 560’da bugünkü Do¤u Avrupa ovalar›nda Düzeyl Han’›nkomutas›nda Avar Ka¤anl›¤›n› kurdular. Bizans’›n do¤u ve kuzey kabilelerine sal-d›ran Avarlar Pannoniya’y› ele geçirdiler ve Tuna etraf›na yerleflmifl Slavlar› da¤›t-t›lar. ‹striya ve Dalmaçya da Avar Ka¤anl›¤›’n›n terkibine kat›ld›. Elbe Nehri sahi-lindeki savaflta Franklar› yenen Avarlar, Frank Kral› Sigiberdi’yi esir ettiler. Merke-zi, Güney ve Güney Do¤u Avrupa’ya özellikle de Güney ve Bat› Slavlar›n›n yafla-d›klar› topraklara yerleflen Avarlar, Sasaniler ile birlikte Konstantinopolis’i 619 ve626’da kuflatmalar›na ra¤men ele geçiremediler. Bu ma¤lubiyet ve 630’da hüküm-dar Bayan Hakan›n ölümü itaat alt›na al›nan halklar›n isyan›na sebep oldu. Sonuç-ta Afla¤› Tuna boyu Bulgarlar›n›n, Balkan Yar›madas›’n›n büyük bir bölümü H›rvat-lar›n, Bohemya bölgesi ise Çeklerin eline geçti. 791 ve 796’da Frank Kral› BüyükKral’a ma¤lubiyetinden sonra Avarlar, Avusturya, Bavyara’y› kaybettiler ve bafl-kentleri 805’de Büyük Kral taraf›ndan iflgal edildi. Bundan sonra Avarlar sadeceMacaristan’›n do¤usunda Rusya’n›n ve Bulgaristan’›n kuzeyindeki topraklar› elle-rinde tutabildiler. Buradaki Avarlar daha sonra gelme bir halk olan Madyarlarla(Macarlar) birlikte 894-895’de Macaristan Krall›¤›n› kurdular.

Avar Hakanl›¤›’n›n sadece Slavlar›n de¤il, bütün Avrupa tarihinde önemli yerivard›r. Avrupa k›tas›n›n bir hayli bölümünü içeren Avarlar bugünkü Macaristan,H›rvat, Arnavut, Avusturya ve Bavyera Almanlar›n›n ve Bulgarlar›n kültürel hayat›n-

8 Rusya Tar ih i

da önemli rol oynam›fllard›r. Birçok tarihçi ormanlarda yaflamay› ö¤renmifl Slavlar›nAvarlardan devlet kurmay› ve savaflmay› ö¤rendi¤ini yaz›yordu. Bat› Slavlar›n›nAvarlarla ilgili birçok rivayet ve masallar› vard›r. Bugün de Çek, Slovak ve Leh dil-lerinde Avar (Obor/Obri) kelimesi “büyük”, “kudretli” anlamlar›nda kullan›l›r.

VII-X. Yüzy›llarda Bat› Avrupa’da hüküm süren Türk devletlerinden biri de Ha-zar Ka¤anl›¤› idi. Topraklar› Karadeniz’den Hazar Denizi’ne, Kama Nehri’ndenAzerbaycan’›n güneyine kadar uzanmaktayd›. Hazarlar›n bafl›nda bulunan Ha-kan’›n flahsiyetinin ilahilefltirilmesi onun dünyevi hakimiyetinin s›n›rland›r›lmas›nasebep oluyordu. Dünyevi hakimiyet ise Hakan karfl›s›nda sadakat yemini edenHan Beyinin elinde toplanm›flt›.

Hazarlar›n devlet dili Türk dillerinin bat› koluna ait olan Hazar dili olup Runikalfabe kullan›lmaktayd›. Hazarlar topraklar›nda Hristiyanl›k, Yahudilik ve ‹slam di-ni yay›lana kadar Tanr›ya inand›lar. Bununla birlikte kendi eski Türk dini inançla-r›n› korumalar› Hristiyanl›¤›n yay›lmas›na engeldi. VIII. Yüzy›l›n sonlar›nda Hazaryönetici s›n›f› dünyan›n geliflmifl dinlerinden birini benimsemeye karar verdi¤indeyap›lan seçim ‹slamiyet ve Hristiyanl›k aras›nda gerçekleflmedi. Tercih edilen dinYahudilik idi. Yahudili¤i devlet dini ilan ederek devleti Bizans ‹mparatorlu¤u veArap hilafeti ile karfl› karfl›ya getirmenin yan› s›ra kendilerinin imparator ve halifeile ayn› seviyede bir hükümdar oldu¤unu göstermek istiyorlard›. Bundan k›sa birsüre sonra Hazar Ka¤anl›¤›n›n büyük flehirlerine, Kuzey-Do¤u ‹ran’dan ve Bi-zans’tan pek çok Yahudi aile göç etti. Hazarlar, Slavlar›n genellikle bütün Do¤uAvrupa’n›n tarihinde mühim rol oynam›flt›r. Bu devlet son derece tehlikeli bir düfl-man olan Araplar›n kuzeye do¤ru hücumlar›n› engelleyen üs vazifesi üstlendi. Ha-zar Ka¤anl›¤›’n›n en güçlü devri VIII-IX. Yüzy›llar Do¤u Avrupa tarihinde “ HazarBar›fl Devri (Pax Hazarica)” olarak adland›r›lmaktad›r. Bu devirde Slav kabilelerHazarlar›n kabulü ile Desna ve Dnyepr Nehirleri aras›ndaki topraklara göç ederekbu bölgeye yerlefltiler. Arap ordular› ile uzun süreli savafllar yapan Hakanl›k kuze-ye do¤ru çekilirken bunun sonucunda bu topraklarda yaflayan Do¤u Slavyan ka-bileler Polyanlar, Severyanlar ve Vyatiçiler Hazarlara tabi olarak her evin gümüflsikke ve kürk (tilki vb.) ödemesini kabul ettiler. Rus y›ll›klar›n›n yazd›¤›na göre“Hazarlar ormanda yaflayan Polyanlar› buldular ve onlardan vergi ödemelerini is-tediler. Polyanlar her ev bafl›na bir k›l›ç yap›p vermeye raz› oldular”. Do¤u Slavla-r› ile birlikte Mariler, Mordvalar ve Udmurtlar da Hazarlara vergi ödemekteydi.

Özellikle Do¤u Slavlar› da Hazar Hakanl›¤›n›n zay›flamas› sürecinden istifadeederek bu çok tehlikeli komflusunun y›k›lmas›nda büyük rol oynad›lar. Güçlü eko-nomik pazara, zengin kültüre, çeflitli halklar› birlefltirmifl güçlü merkezi yönetimesahip olan Hazar Ka¤anl›¤› küçük hanl›klara bölündü. Bundan faydalanan KiyevKnezi Svyatoslav, Hazarlara karfl› 965’de yedi y›l devam eden bir sefere ç›kt›. Ha-zarlar›n çok zengin flehirlerini ya¤malayarak buraya ciddi bir darbe vuran Svyatos-lav, Dnyepr etraf›nda baflka bir Türk halk› olan Peçeneklerle yap›lan bir savaflta öl-dürüldü. Bundan sonra XII. Yüzy›la kadar baz› kaynaklarda bahsedilse de HazarHakanl›¤› art›k eski gücünü ve siyasi önemini tekrar kazanamad›.

VII-IX. yüzy›llarda Hazarlar hakimiyetlerini K›r›m, Azak çevresi ve Bulgar kabi-leleri üzerinde de kurmufllard›. Hazar Hakanl›¤› dahilinde Slavlar Afla¤› Don sahil-lerinde yaflamakta olup Hakanl›k art›k feodalleflmeye do¤ru gidiyordu.

‹dil Bulgarlar›: Azak Denizi sahillerindeki bölgelerde göçebe hayat süren Bul-gar kabileler Avar ve Hazarlarla akraba olup Türk dil ailesine mensuptular. VII.Yüzy›lda Bulgar kabileler dört gruba ayr›ld›: Birinci ve ‹kinci grup (Kara Bulgarlar)yine Azak çevresinde yaflarken üçüncü grup Bat›ya yöneldi ve VII. Yüzy›l›n sonla-

91. Ünite - Ruslar ›n Tar ih Sahnesine Ç›k ›fl ›

r›nda dünyadaki Slav kabileleri kendine tabi k›larak burada yerlefltiler. Dördüncügrup Bulgarlar (Gümüfl Bulgarlar) Orta ‹dil boyuna geldiler, yerli kabileleri itaat al-t›na alarak burada XIII. Yüzy›la kadar mevcut olan ve ‹dil Bulgar Devleti olarak ad-land›r›lan devletin temelini att›lar. Baflkent, ‹dil’de bulunan Bulgar flehri oldu. ‹dilBulgar Devleti’snin ekonomisi tar›ma ve hayvanc›l›¤a dayanmaktayd›. X. Yüzy›lda‹slamiyetin kabul edilmesi Orta Asya ile iliflkilerin de geliflmesine yol açt›.

Slavlar ve BizansRoma ‹mparatorlu¤un do¤u bölümü olan Bizans kendi s›n›rlar›n›, askeri gücünüsa¤lamlaflt›r›rken, devlet idaresinin gücü ve Hristiyan kilisesinin etkisi ad›na ya¤mave talana dayanan iliflkileri gizlemeye çal›fl›yordu. Slavlar›n bu devirde yüzy›ll›kmücadelenin sona erdirilmesinde de etkileri oldu. Bizans emlak›n›n tahminen ya-r›s› ele geçiren Slavlar sosyal hayatta toplumun rolünü güçlendirerek Bizans’ta ar-t›k oluflmaya bafllayan feodalleflme sürecine de imkan sa¤lad›lar. Bizans VI. Yüz-y›lda büyük bir devletti ve Küçük Asya, Balkan Yar›madas›, ‹talya, Kuzey Afrika veKaradeniz sahili topraklar›n büyük bir bölümünü içeriyordu. Slavlar›n Bizans ‹m-paratorlu¤u ile ilk mücadelesi V. Yüzy›l›n sonu VI. Yüzy›l›n bafllar›na dayanmak-tad›r. Bu devirde imparatorluk, kay›tlar›n ‹skit ve Gotlar dedi¤i kabilelerin yürüyü-flüne maruz kald›. Bu kabilelerin içinde Slavlar da vard›. VI. Yüzy›l›n bafllar›ndaKonstantinopolis’in savunma gücünü artt›rmak için Karadeniz’den Marmara Deni-zine kadar uzanan ve “uzun duvarlar” denilen istihkam hatlar› infla edildi. ‹mpara-tor Justiniaus devrinde (527-565) Slavlar›n sald›r›lar› aral›ks›z devam etti. Don veKaradeniz sahilinde yap›lan istihkamlarla da Slavlar› engellemek mümkün olmad›(bu amaçla baz› Slavlar askeri hizmete celp edilmeye baflland›) ve ayn› zamandaSlavlarla mücadele için Hunlarla da ittifak sa¤land›.

Bizans gibi güçlü bir devletle tek bafl›na mücadelenin imkans›z oldu¤unu görenSlavlar askeri kuvvetleri tek bir noktada toplayarak hareket etmek gerekti¤ini anla-d›lar. VI-VII. Yüzy›llarda flekillenen Slav kabile ittifaklar› art›k bu görevi üstleneme-diler. Ancak Bizans müellifleri bu devirde imparatorluk üzerine yap›lan askeri se-ferlere kat›lanlara Slav de¤il, onlar›n eski adlar› olan “Vened” ve yeni ad olan “Skla-vin” kavramlar›n› kulland›lar. Skloven-Sloven-Slovenler denildi¤inde onlar Venedtopraklar›n›n en uç bölgelerinde yaflayan Slavlar› dikkate al›yorlard›. IX-X. Yüzy›l-lardan itibaren ise art›k Slav kelimesi kullan›lmaya baflland›. Slavlar›n co¤rafi arazi-si Tuna Nehrinin kayna¤› topraklardan Do¤uda Dinyester’e kadar uzanmaktayd›.Dinyester’den öteye ise Antlar›n topraklar› bafll›yordu. VI. Yüzy›l müellifleri Slavlar-la Antlar aras›nda dillerinin, adet-ananelerinin ve d›fl görünüfllerinin ayn› oldu¤un-dan yola ç›karak aralar›nda hiç fark olmad›¤›n› kaydetmektedirler.

Slavlar Bizans üzerine ilk yürüyüfllerine Tuna’n›n gerisinden bafllayarak Konstan-tinopolis’e kadar Balkan Yar›madas›’n›n topraklar›n› talan ederek büyük bir gani-metle geri döndüler. Onlar›n devaml› hücumlar› VI. Yüzy›l›n 20’li y›llar›nda daha daartt›. VI. Yüzy›l›n ortalar›nda özellikle Justiniaus’un halefleri devrinde Slavlar toplubir flekilde Balkan Yar›madas›’nda yerleflmeye bafllad›. Bundan rahats›z olan ‹mpa-rator Mavriki ordular›n› arkadan darbe indirmek için Tuna sahillerine gönderdi. An-cak Slav topraklar›nda k›fllanmas› emrini alan ordu isyan etti ve bu s›rada Mavriki öl-dürüldü. Böylece Slavlar› yerlefltikleri topraklardan ç›kartmak mümkün olmad›.

‹mparator ‹rakli devrinde (610-641) Do¤uda kazan›lan baflar›larla Bizans’›n gücüdaha sa¤lamlaflt›. Ancak Araplarla savaflan ‹rakli Slavlara mukavemet gösteremedi.Bizans ve Avarlar aras›nda belli bir mesafe kurmak hatta imparatorlu¤un bir bölü-münden tavizde bulunmak durumunda kald›. Böylece art›k VII. Yüzy›lda Slavlar bü-

10 Rusya Tar ih i

tün ça¤dafl Bulgaristan ve Güney Slav halklar›n›n yaflad›klar› topraklar› iskân ederekYunanistan’›n içlerine kadar Pelopones ve hatta Küçük Asya’ya kadar ulaflt›lar. Slav-lar da eski Alman ve eski Türk kabileleri ile birlikte yürüyüfllerinde ya¤ma ve talanadayal› idareye son vererek onun yerine feodal bir toplum yaratm›fl oldular.

DO⁄U SLAV DEVLET‹N‹N KURULMASI VE K‹YEV RUSYASI

Devletin Kuruluflundan Önce Slavlar›n Toplumsal ve Siyasi Yap›s›Roma ‹mparatorlu¤unun milattan önce çöküflü bütün dünya halklar›n›n tarihinetesir etti. Köleli¤in y›k›l›fl›n› zorunlu hale getiren flartlarla, yeni yeni üretici güçle-rin eski üretim münasebetlerine uymas›, kölelerin emek haklar›, ifl aletlerinin dü-flük seviyede olmas›yla birlikte bunu h›zland›ran, etkenler de vard›. En önemlile-rinden biri halklar›n büyük göçü s›ras›nda (III-VI. Yüzy›llar), göçebe halklar›n sal-d›r›lar›n›n çok büyük oluflu idi. Uzun süre Roma ‹mparatorlu¤u’nun köle pazar›olarak bakt›¤› bu halklarda devrin ilkel yap›s› çökmeye bafllad› ve bu halklar güç-lü kabileler etraf›nda birleflerek zengin Roma ‹mparatorlu¤u üzerine hücumlarabafllad›.

Bu kriz durumundan tek ç›k›fl yolu, elde edilmifl yeni üretici güçlerin seviyesi-ne uygun yeni üretim flekillerine geçmekti. Devrin geliflmifl köy ekonomisi her ai-leye tek bafl›na özgür çal›flma imkan› sa¤larken kendi eme¤ine de ilgiyi uyand›rd›.Genellikle Slav halklar› dünya tarihinde ilkel toplum sisteminden do¤rudan feoda-lizm cemiyetine girmifl halklardan kabul edilmektedir. Slavlar›n feodal cemiyete gi-rifli di¤er Avrupa halklar›ndan biraz daha geç bir döneme tarihlenmektedir. E¤erAvrupa’da ço¤u topraklarda V-VI. Yüzy›llar feodal münasebetlerin meydana gel-mesi devri olarak kabul edilirse Slavyan halklarda bu süreç VIII-IX. Yüzy›llardameydana geldi (kölelik iliflkileri ve devletlerin kuruluflu için gereken flartlar, baz›ekonomik sosyal flartlar esasen Orta ve Do¤u Avrupa’da yaflayan çeflitli Slav halk-lar›n›n topraklar›nda mevcut de¤ildi).

VI-VIII. Yüzy›llarda Slav kabilelerinin ekonomilerinin temelini tar›m olufltur-maktayd›. Bunu yaz›l› kaynaklar ve arkeolojik buluntular ispatlamaktad›r. Esasenbu¤day, çavdar ve dar› ekiliyordu. Toplanan tah›l ürünleri özel haz›rlanan kuyu-larda saklanmakta idi. Tar›m aletleri genelde ziraat ciddi de¤iflikliklere u¤rad›. Or-man alanlar›nda ormanc›l›k yayg›nd›. A¤açlar kesilip yak›ld›ktan sonra arazi ekilir-di. Yeni, daha gelifltirilmifl tar›m sistemleri ise topraklar›n dinlendirilmesi ve bunaba¤l› olarak düzenli tar›m sistemleri yap›lmas›, yeni ifl aletlerinin meydana gelme-si ve tar›m tekni¤inin geliflmesi tek bafl›na ekonomi yapmay› sadece aile gruplar›-na de¤il ayr›ca her küçük aileye de mümkün hale getirdi. Slavlar›n iktisadi haya-t›nda tar›mla birlikte hayvanc›l›k da büyük rol oynuyordu. VI-VIII. yüzy›llarda bü-yük ve küçük bafl hayvan, domuz ve at sürüleri yetifltirilmekteydi. Eski Slav toplu-luklar› avc›l›k ve bal›kç›l›kla da meflguldüler.

Bu dönemde zanaat da geliflme gösterdi. Üretim tekni¤inin giderek geliflmesi,zanaat faaliyetlerinde yeni ifl aletlerinin meydana gelmesi çal›flmalar›n geliflmesineve bu ifllerin ekonomik faaliyetlerden ayr›lmas›na yol açt›¤› gibi yeni feodal iliflki-lerin kurulmas›nda da büyük rol oynad›. Eski Slav evlerinde demirin imaline derastlan›yordu. Elde edilen demir yer alt› kil veya tafl sobalarda eritilerek imal edil-mekte ve bundan çeflitli ifl aletleri ve silah yap›lmaktayd›. Slavlar ayr›ca renkli me-tallerin de ustalar› idi. VI-VIII yüzy›llarda Slav zanaatkarlar karmafl›k teknolojiler-

111. Ünite - Ruslar ›n Tar ih Sahnesine Ç›k ›fl ›

den istifade ederek renkli metallerden ziynet eflyalar› yapmaktayd›lar. Çömlekçilikde geliflme göstererek çeflitli türde günlük hayat için kaplar ortaya ç›kt›. A¤aç vekemik üzerindeki ifllemelerde özellikle büyük ustal›k gösterilmiflti. Yap›lan gemi-ler sa¤laml›k aç›s›ndan fark edilir ve bu gemilerle sadece nehirlerde de¤il, uzak de-nizlere de gidilirdi.

Bu devirde Slavlar komflu ülkelerle ticaret iliflkilerini de artt›rm›fllard›. BunuSlav yerleflim merkezlerinde arkeolojik kaz›larda bulunan çok say›daki Roma, Bi-zans sikkeleri de ispatlamaktad›r VI. Yüzy›ldan sonra Slavlar ayr›ca köle ve esirle-rin ticaretiyle de meflgul olmaya bafllad›lar.

Proto-Slavlar nehir kenarlar›nda yerleflmifllerdi. Evleri iki tipte idi. Topra¤›n üs-tünde tamamen a¤açtan (ahflaptan) yap›lan evler ve yer alt› kazma evler: Evlerindamlar› kam›fl ve a¤açla örtülüydü. ‹çleri kilden yap›lan sobalarla ›s›t›lmaktayd›. Ev-lerin yan›nda erzak koymak için özel saklama yerleri infla edilirdi. Böylece VI-VIIIYüzy›llarda Slavlarda üretici güçler önemli ölçüde geliflmeye bafllam›flt› ki, bununneticesinde onlar di¤er Avrupa halklar› ile birlikte hareket etmeye bafllad›lar.

IX. Yüzy›la do¤ru Slavlar›n yerleflti¤i topraklar daha da geniflledi. Onlar Do¤uAvrupa’da kendi topraklar›ndan baflka farkl› kavimlerin topraklar›nda da (Ladogaçevresi ve Yukar› ‹dil) iskan etmeye bafllad›lar ve VI-VIII. Yüzy›llarda Karadeniz et-raf›ndaki topraklar› da kolonilefltirdiler.

Do¤u Slavlar›n›n afla¤› gruplar›n›n yerleflti¤i topraklar, Dnyepr, ‹dil ve Do¤uDbina’n›n yukar›s›, Volhov ve ‹lmen’de Slovenler, Pripet ile Berezina aras›nda Dre-goviçler, Soy Nehri topraklar›nda Radimiçler, Desna, Seym Nehirleri boyunca Se-veryanlar, Oka Nehri boyunca Vyatiçiler, Dnyepr’in her iki sahili boyunca (Kiyev’eyak›n) Polyanlar, Uj Nehri boyunca Drevlyanlar yerleflmekteydi. Genellikle Slav-yan gruplar›n ayr›lmas›n›n VI. Yüzy›l›n otuzlu ve k›rkl› y›llar›ndan itibaren bafllad›-¤› kabul edilmekledir. Güney Slavlar gibi tan›nan Bulgar kabileler Azak Denizi’ninKuzey ve Do¤u sahillerinde yerleflmifllerdi. Onlar Tuna Nehri boyundaki toprak-larda yerleflmeye bafllad›lar. H›rvatlar›n ve Slovenlerin atalar› da (VI. Yüzy›lda) buco¤rafyaya yerleflmifllerdi. Bat› Slavlar› ise Elbe, Oder ve Visla Nehirleri havzas›n-da bulunmaktayd›lar. Sobor Nehri havzas›nda yerleflenler S›rp-Lujitsk kabile ittifa-k›na dahil olan Bat› Slavlar› (Polyaklar) orta ve afla¤› Elbe Nehri sahilinde daha er-ken iskan etmifller ve gittikçe burada daha s›k yerleflmeye bafllam›fllard›. Do¤uyado¤ru Balt›k Denizi sahillerinde Pomaryan gruplar da (Polyaklar›n di¤er kolu) bu-lunmaktayd›. Bunlar kaynaklarda bazen Balt›k Slavlar› ve Polyaklar olarak da ad-land›r›lmaktayd›. Yukar› Elbe’de ve Morav Nehirleri boyunca Çek Morav kabilele-ri ve kuzeyde Karpat Da¤lar›’n›n güney eteklerinde Slovaklar yerleflmifllerdi.

Bu devirde Slavlar›n toplumsal idaresinde de köklü de¤ifliklikler meydana gel-di. VI-IX. Yüzy›llar aras›nda kabile münasebetlerinin da¤›l›m›nda yo¤un bir süreçbafllam›flt›. Soyu topluluklara dahil olan farkl› ailelerin çeflitli kollar› ve tar›m alan-lar›n›n eflitsizli¤i cemiyetlerin da¤›lmas›na, yeni ekonomik temelde oluflan komflu-luk veya toprak ittifak›na geçiflin meydana gelmesine sebep oldu. Bu cemiyetleriniçinde flahsi mülkiyet anlay›fl› da geliflmeye bafllad›.

Tar›m›n geliflmesi, sanat›n tar›mdan ayr›lmas›, cemiyetlerin komfluluk veyatoprak ittifak› ile karfl›lanmas›, emek eflitsizli¤inin meydana gelmesi sonucundaflahsi mülkiyetin geliflmesi bütün bunlar yeni feodal münasebetlerin meydana gel-mesinin ve ard› ard›na ilk feodal devletlerin kurulmas› için gerekli flartlar› haz›rla-m›fl oldu. Böylece bu süreç ilk kez Bat› Slavlar›nda Samo Knezli¤inin, oluflmas›nayol açt›. Samo Knezli¤i Slavlar›n Bat› Slavlar›n›n (k›smen de güney Slavlar›n›n) ta-rihinde meydana gelen ilk büyük birleflme kabul edilmektedir. Bu kurum VII yüz-

12 Rusya Tar ih i

y›l›n ilk yar›s›nda Bat› Slavlar›n›n Avar ve Franklarla yapt›¤› mücadele sürecindekurulmufltur. Bu birleflme hakk›nda tek bilgi devrin ça¤dafl› olan bir Frank kroni-¤inde Psevda Fredegor‘da(VII. Yüzy›l) vard›r. Kronik üç yazar taraf›ndan kalemeal›nm›flt›r. Üçüncü yazar 658’de kroni¤i yeniden düzenlemifl Samo Knezli¤i hak-k›nda da bilgiler eklemifltir.

VI. Yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Orta Avrupa’daki birçok kabile ve bu ara-da Slavlar›n da bir grubu, Türk as›ll› Avar Hakanl›¤›’n›n hakimiyeti alt›na girdi.Avarlar, Pannoni’yi ele geçirerek burada kendilerine tabi k›ld›klar› halklar üzerin-de hüküm sürmeye bafllad›lar. Psevdo Fredegor kroni¤ine göre, 623’de Çek ülkesive Morovya’da yaflayan Slavlar, Avar Hakanl›¤›’na karfl› isyan etti. Bu isyana Franktüccar Samo komuta ediyordu. Onun liderli¤inde ülke Avarlardan kurtuldu ve Sa-mo knez seçilerek 658’e kadar ülkeyi idare etti. O, hakimiyetinin bafllar›nda Avar-larla, daha sonra da Franklar ile mücadele etti. Frank kral› Dagobert’in askerleriSlavlar taraf›ndan kesin bir yenilgiye u¤rat›ld›. Bu galibiyetten sonra Samo Knezli-¤ine S›rp Polablar da kat›ld›. Ancak Samo’nun ölümünden sonra knezlik h›zla çök-tü. Bu kurum k›sa ömürlü olmas›na ra¤men ilk Slav feodal devletinin kurulmas› sü-recinde önemli bir rol oynad›.

Kiyev Devletinin TeflekkülüDo¤u Slavlar›n IX. Yüzy›lda meydana gelen ilk feodal devleti, Slavlar aras›nda ce-miyetin s›n›flara bölünmesi süreci sonucunda kuruldu. Bu devletin menflei hakk›n-da bugüne kadar devam eden birçok teori vard›r ve tart›flmalar bugün de devametmektedir.

I. XIV-XVII. Yüzy›llar Rus tarihçili¤i; Rus devletinin tarihini Do¤u Avrupa’n›nkomflu halklar› ‹skit, Sarmatlarla iliflkilendirmifl ve Rus kelimesinin menfleini Sar-mat as›ll› Röksalan kabilesinin ad›ndan ald›¤›n› iddia etmifllerdir.

II. XVIII. Yüzy›lda Rusya’ya davet edilen Alman tarihçiler Bayer, Miller ve Schlö-zer “Norman” teorisinin temelini atm›fllard›r. Eski Rus y›ll›klar›n› dikkatle ö¤renenbu Alman bilim adamlar› Rus devletinin temelini Do¤u Slav kabilelerinin devleti ileNorman as›ll› Vareglerin koydu¤unu beyan ettiler. fiöyle ki, içeride knezlerin veonlar›n durijinalar›n›n keyfi hareketlerinden usanan Slavlar bir temsilci göndererekRurik, Sineus, Truvor ad›ndaki üç kardefli bir düzen yaratmak ve yöneticilik yap-maya davet ettiler. Geçmifl Y›llar›n Öyküsü y›ll›¤›nda onlar geldiklerinde bütünRuslar› toplayarak kendileri ile birlikte getirdiler denilmektedir. Bu ilk Alman bilimadam› “Rus” ad›n›n özellikle Vareg Rus kabilelerinin ad›ndan al›nd›¤›n› söylemek-tedir. Vikingleri veya Viking ülkesini karfl›layan bir sözcük olarak Rus, Vikinglerinkendi ülkelerinde bilinmemektedir. Anti Normanist tez ise Vekayiname’de yer alan“Rhos” ya da benzer sözcüklerin güneyde Viking etkisi görülmeden önce de kul-lan›lmakta oldu¤una dayanmaktad›r. Ayr›ca eski kaynaklarda Rus sözcü¤ü Viking-lerin ulaflt›¤› Novgorod bölgesi için de¤il, Kiyev için kullan›lmaktad›r. Kiyev yak›n-lar›ndaki bir ›rmak da “Ros “ad›n› tafl›r.

Rus kelimesinin mahiyeti, anlam› ve ortaya ç›k›fl sürecini de¤erlendirin.

Az çok üniter denilebilecek bir Rus Devletinin kuruluflu IX. Yüzy›l›n ortalar›n-da gerçekleflmifltir. Bu dönemde bafllar›nda Rurik (Rorich veya Roderic) adl› birönder oldu¤u halde bir grup Viking aç›k bir davetle Novgorod yönetimini ele al-m›fl onu izleyenler de bu yönetimin etki alan›n› güneye do¤ru yaym›flt›r. Vekayi-name yazar› Slavlar›n bugünkü Rusya denilen topraklara göçü veya nüfuzu ile il-

131. Ünite - Ruslar ›n Tar ih Sahnesine Ç›k ›fl ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N N

2

gili küçük topluluklar›n daha genifl kabile birimlerinde toplanmas›n›n hangi zamandiliminde gerçekleflti¤ine iliflkin bir tahminde bulunmaz. Güney Rusya topraklar›n-da Slav varl›¤›na iliflkin kesin de¤inmeler ancak VI. Yüzy›l ortalar›ndan bafllayarakönce Bizans daha sonra Arap tarihçi ve co¤rafyac›lar›n çal›flmalar›nda mevcuttur.

Y›ll›klara göre Rurik Novgorod’a knezlik yapt› Ayn› devirde efsaneye göre üçkardefl Kiy, fiek ve Horiv taraf›ndan esas› konulan as›l knezler Polyanlar›n topra¤›olan Kiyev’de, hakimiyet de di¤er Varegler olan Askold ve Dir’in eline geçti. Ru-rik’in izniyle Kiyev’i ele geçiren bu Vareg nesli buradan Konstantinopolis’e (‹stan-bul) hücum etti. fiunu da belirtmek gerekir ki, Varegler gelene kadar bu topraklar-da Do¤u Slav kabileler olan Kriviç, Polyan, Muromlar vb. yaflamaktayd› (XV. Yüz-y›l Novgorod y›ll›klar›na göre Rurik Novgorod’a oran›n durijina lideri olan Kosta-m›sl’› davet etti) Böylece Rus y›ll›klar› eski Rus devletinin menfleinin Vareg as›ll› birsülaleden geldi¤ini ve Rus devletinin ad›n›n da Vareg Rus kabilesinin ad›ndan al›n-d›¤›n› yazm›flt›. Daha sonra XV-XVI. Yüzy›llarda merkezileflmifl tek Rus devleti ku-rulan devirlerde Novgorod’u idare eden Rurikoviçler kendi soylar›n›n ve devletintarihinin daha eskilere gitti¤ini ispatlamak için bundan daha güçlü bir iddia ilerisürdüler. Özellikle bu devirde Tverli din adam› Spiridion, Büyük Vladimir knezle-ri hakk›nda bir y›ll›k yazd›. Bu esere göre Rurik’in asl› Prusdan knezlik yapmayadavet edilmifl olan Avgust’tan gelmekteydi. Bu Moskova knezlerinin asl› Vladimirknezlerinden geçerek Avgust’tan bafllar tezi daha sonra Büyük Moskova Knezli-¤i’nin resmi teorisine dönüfltü.

Norman (Viking/Vareg) Teorisinin Oluflumu Özellikle I. Pyotr’un 1724’de kurdu¤u Petersburg ‹limler Akademisine davet etti¤iAlman bilim adamlar› Johann Bayer, Herard Fredrich Miller ve daha sonra AugustLudwig von Schlözer’in verdi¤i bilgiler do¤rultusunda “ Norman (Viking) Teorisi”ortaya konuldu. Onlar› gerçekte Rus devletini kimin kurdu¤u de¤il, Rus kelimesi-nin menflei ilgilendirmekteydi. I. Pyotr’un ölümünden sonra Çariçe Elizaveta Pet-rovna, Lomonosov’a bu devire ait genel bir kaynak haz›rlanmas›n› istedi. Lomono-sov Anti Norman görüflte olup de¤il Varyaglar hatta Roksalan aç›klamas›n› dahi ka-bul etmiyordu. XVIII. Yüzy›lda II. Katerina’n›n hakimiyete gelmesi ile bu ciddi tar-t›flmalar da bitti. XVIII.-XIX. Yüzy›llarda böyle bir tart›flma olmad›. fierdatov, Ka-ramzin, XX. Yüzy›l›n bafl›ndaki tarihçiler Pokodin, B. Klyuçevski, M. N. Pokrovskigibi tarihçiler Norman teorisini sakinlikle karfl›lad›lar ve bunu kabul ettiler: SadeceSovyet tarihçili¤inde 30’lu y›llardan bafllayan Norman teorisi tart›flmalar› bugün ye-niden gündeme geldi (hatta Sovyetler Birli¤i döneminde bu izah› kabul edenleruluslararas› emperyalizmin casuslar› olarak adland›r›l›rlard›).

Genelde k›smen de olsa en objektif ve inand›r›c› teori, Rus devletinin Slav as›l-l› olsa da Balt kabileleri ile asimile edilmifl flekilde Varegler taraf›ndan temelininat›lm›fl oldu¤udur. E¤er bu savaflç›, sert ve adil kabileden bayraklar olmasayd›, Do-¤u Slavlar› yeniden Bizans’a karfl› hücuma celp edilecekler ve böylece kuzeyle gü-neyin birleflmesi ve devletin kurulmas› süreci çok uzun süre aksayacakt› (Bat› Slav-lar›nda oldu¤u gibi). Ayr›ca eski Rus devletinin yerinde daima birbiriyle savaflanküçük knezlikler mevcut olacakt›. Feodal devletin kurulmas› süreci feodal müna-sebetlerin ve feodal toplumun antogonist s›n›flar›n›n uzun süreli flekillenmesi dev-rinin neticesidir. Do¤u Slavlar›nda ise bu süreç bilhassa güneyin orman-bozk›r böl-gelerinde IX.-X. Yüzy›llarda daha çok geliflmiflti. Art›k cemiyete ait topraklar› elegeçirmeye bafllayan durijina liderleri feodallere, kabile knezlerine, kabile ittifakla-

14 Rusya Tar ih i

r› ise feodal devlete dönüflmeye bafllad›. fiekillenmekte olan feodal s›n›f›n sa¤lam,güçlü devlet yönetimine ciddi olarak ihtiyac› vard›.

Y›ll›kç›lar baz› Polyan, Drevliyan, Polotsk, Sloven ve Dregoviçler gibi baz›knezlik-federasyonlar hakk›nda da bilgiler vermektedir. Do¤ulu birçok yazar daeski Rusun payitaht›n›n Kiyev (Kuyaba) oldu¤unu yazmaktad›r.

Knez Oleg’in X. Yüzy›l›n bafllar›nda Bizans ile imzalad›¤› anlaflmada art›k feo-dal hiyererfli görülmektedir. Boyar, knez (mesela Çernigov’da, Rostov’da, Po-lotsk’ta) ve nihayet “egemen Rus’un büyük knezi” vb. Do¤u kaynaklar› “BüyükKnezi” Rus Hakan› olarak adland›rmakta, onu güç ve kudretine göre devrin enkuvvetli devletlerinin Avar ve Hazar Ka¤anl›klar›’n›n liderleriyle efl tutmaktad›r.839’dan itibaren “Büyük Knez” unvan› Bat› kaynaklar›na da girer (Bertinian y›ll›k-lar›). Bütün kaynaklar Rus’un payitaht›n› anlaml› bir flekilde Kiyev olarak göster-mektedir. Geçmifl Y›llar›n Öyküsü’nde eski Rus devletinin IX. Yüzy›l›n ilk yar›s›n-daki terkibine Polyanlar, Severyanlar, Drevliyanlar, Dregoviçler, Poloçanlar veNovgorod Slovenleri vb. müstakil kabile ittifaklar› da dahil edilmektedir.

IX. Yüzy›l’da Rus devleti, Do¤u Slavlar›n›n yar›dan ço¤unu kendinde birlefltire-rek Balt›k boyu ile ‹dil boyu halklar›ndan vergi alan büyük bir devlete dönüfltü. ‹lkknezlerin Kiy sülalesinden oldu¤u tahmin edilmektedir. Onlar›n son temsilcileriAskold ve Dir’di. Rus savaflç›lar› 860’da Konstantinopolis’e (‹stanbul) kadar ilerle-diler. Bunun sonucu Ruslar›n Avrupa tarihine giriflleri oldu. Bundan sonra Viking-lerin Balt›k Denizini IX. Yüzy›lda belki daha önce aflt›klar› bilinmektedir. Ana Ve-kayiname, Konstantinopolis ticaret rotas›n› “Vikinglerden Yunanl›lara giden uzunbir yol vard›” fleklinde anlatmaktad›r. Bu rota Finlandiya Körfezi’nden bafllayarakk›sa Neva Nehri boyunca Ladoga Gölü’ne oradan Volkov boyunca güneye inipNovgorod’a ve ‹lmen Gölü’ne sonra Lovat’› izleyerek Valday tepelerine ulaflmaktadaha sonra Dnyepr’i izleyerek Kiyev’e varmaktayd›. Burada toplanan ticaret filosu,baharda buzlar›n çözülmesiyle sular› kabaran Dnyepr boyunca güneye yol al›yor-du. Güney Ukrayna’da de¤iflime u¤ram›fl kayal›klar›n oluflturdu¤u ç›k›nt›lar nede-niyle nehrin kollara ayr›ld›¤› noktada bir dizi flelalenin çevresini dolaflmak gerek-mekte idi. Sonra bir adada toplanan filo, Karadeniz k›y›s› boyunca ilerleyerekKonstantinopolis’e geliyordu. Vikingler bu flehre “Miklagarth”, Slavlar ise impara-tor flehri anlam›nda “Tsargrad” ad›n› vermifllerdi.

Rurik’in hangi tarihlerde Novgorod’a yerleflti¤i bilinmemektedir. Vekayina-me’de Rurik’in, Novgorod’a 862 veya 874’te geldi¤i gösterilmekte ise de bunu te-yit edecek bir baflka kaynak mevcut de¤ildir. Bununla beraber 862 y›l› Rus devle-tinin bafllad›¤› tarih olarak kabul edilmifltir. Rusya’n›n ilk hükümdarlar› bir sis per-desi alt›nda kalan belirsiz kiflilerdir. Bilhassa hanedanl›¤›n kurucusu olan ve ad› sa-dece Geçmifl Y›llar›n Öyküsü’nde geçen Rurik neredeyse tamamen efsanevi bir ki-fliliktir. Kiyev’in daha sonraki knezleri Oleg, ‹gor, Svyatoslav, Yaropolk, Aziz Vla-dimir’in faaliyetleri ço¤u kez folklorik ö¤elerle bezense de zamanla belirginleflentarihi kimlikler olarak ortaya ç›kmaktad›rlar.

151. Ünite - Ruslar ›n Tar ih Sahnesine Ç›k ›fl ›

Rus devletinin ilk tarihi simas› Rurik’in yak›n akrabas› oldu¤u anlafl›lan Oleg’tir.Oleg, Novgorod çevresinde hüküm sürmekle kalmad› ve Dnyepr boyundaki Slav-lar› da idaresi alt›na alarak, Büyük Ticaret Yolunu ele geçirmek gayesiyle güneyeinmeye bafllad›. Yukar› Dnyepr’deki Smolensk ve Liubech flehirlerini ele geçirdik-ten sonra Kiyev’e geldi. Buraya hakim olan Askold ve Dir adl› Varegleri öldürterekKiyev’i ele geçirdi. Kiyev co¤rafi ve stratejik aç›dan çok önemli bir konumda idi.‹skandinavya-Bizans ticaret yolunda oldu¤u gibi, Hazarlar zaman›nda mühim birticaret ve idare merkeziydi. fiehrin müdafaa için elveriflli olmas› Oleg’in merkezinikuzeyden güneye nakletmesinde belirleyici oldu. Oleg’in Kiyev’e yerleflmesiyleRus devleti kuruldu ve Kiyev devri bafllad›.

Normanlar (Vikingler) ve Slavlar aras›ndaki siyasal ve sosyal iliflkileri aç›klay›n›z?

Oleg’in hüküm sürdü¤ü y›llar halk›n haf›zas›nda yaflamakta olup ölümü (912?)ile ilgili maniler bugüne kadar ulaflm›flt›r. Fakat genelde ele al›nd›¤›nda VareglerinRus’un tarihindeki rolü Peçenek ve K›pçaklardan (Poloveç) çok daha azd›r. EskiRus Devleti’nin kurulmas› sürecinde Fin-Ugor as›ll› ve Balt›k dilli kabilelerin deetkisi vard›r.

IX. Yüzy›lda kurulan Rus devleti Orta Dnyepr boyu ve Kiyev topraklar›n› kap-sayan Kiyev ve Novgorod’un birleflmesi ile sona erdi. Bu olay Knez Oleg ile bafl-lamakta olup baflkent de tarihi gelenekler ve tarihi co¤rafi konumuna göre Kiyevolarak belirlendi.

16 Rusya Tar ih i

Harita 1.1

Dnyepr (Viking)Ticaret Rotas›

Kaynak: Milner,R.G- Dejevskiy, N,(1993), Rusya veSovyetler Birli¤iTarihi, ‹letiflimAtlasl› BüyükUygarl›klarAnsiklopedisi, VIII.Cilt, çev. MetinÇulhao¤lu,‹stanbul: ‹letiflimYay›nlar›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P K ‹ T A P

T

3

Oleg’ten sonra Kiyev taht›na Rurik’in o¤lu ‹gor geçti. ‹gor, 941’de Bizans’a bü-yük bir sefer düzenledi, ancak Bizans bu sald›r›y› engelledi. 943-944’de Karade-niz’den hareketle Kuban Nehri’ni takiben Kuzey Kafkasya’ya geldi ve oradan daHazar Denizi’ne ç›kt›. ‹gor’un Bizans’a yenilgisinden sonra 945’te yenilenen bir ti-caret anlaflmas› yap›ld›. Ancak Ruslar aç›s›ndan Oleg zaman›ndaki anlaflmadan da-ha düflük seviyeli oldu. ‹gor, Slav topluluklar› daimi bir bask› alt›nda tutmas› vekoydu¤u a¤›r vergiler yüzünden isyan eden Drevliyan kabilesi taraf›ndan öldürül-dü. O¤lu Svyatoslav çok küçük oldu¤u için devletin idaresini annesi Olga ald›. Ol-ga, 17 y›l boyunca tahta vekalet etti. Olga’n›n Hristiyanl›¤› kabul etmesi, 957’de ‹m-paratoru ziyaret etmek amac›yla Konstantinopolis’e gidifli ve naipli¤i süresinceyapt›¤› faaliyetler onun tarihte sayg›n bir kiflilik olarak an›lmas›n› sa¤lad›.

The Cambridge History of Russia. From Early Rus to 1689, vol 1, ed. Mauren Perrie, Cam-bridge University Press, 2006, s. 56-63.

Slav Topraklar›n Genel Devlet Sisteminde Birlefltirilmesi

Sosyal Yap› Bu devirde ekonominin temelini farkl› flekilde yap›lan sabana dayal› tar›m teflkilediyordu. Tar›m aletleri geliflme göstermekteydi. Güneyin verimli kara toprak (çer-nozem) bölgesinde geliflmifl tar›m kültürü kuzeye do¤ru yay›lmaktayd›. ‹ki ve üçtarlal› ekin sistemi tercih edilmeye baflland›.

Özgür köylüler küçük topluluklar halinde genelde bölgesel veya klan komün-leri içinde örgütlenmifl bir flekilde yaflamaktayd›lar (bu toplulu¤a “mir” ve “verv”deniliyordu). Toplulu¤un üyeleri çeflitli sorumluluklara sahiptiler. Toplulu¤a hemçiftçi köylüler hem de zanaatkar köylüler dahildi. Farkl› topluluklar aras›nda kül-türel iliflkilere nispeten ekonomik iliflkiler zay›ft›. Köylü cemiyetleri bütün feoda-lizm sürecinde mevcuttu. Devlet topraklar›nda yaflayan köylüler (bunlara özgürköylü de denilmekteydi) Knez hazinesine vergi ödemekte ve feodale kiflisel ba¤l›-l›klar› bulunmamaktayd›. Fakat bu topluluklar›n say›s› gittikçe azald› ve sonundasadece kuzeyde kald›. Bu devirde emlak eflitsizli¤inin artmas›yla toprak üzerindefeodal mülkiyet kurulmaya bafllad›. Toplum mülkiyeti olan tar›m alanlar›n›n birbölümü ayr› ayr› feodallerin ve köylülerin flahsi mülklerine geçti. Böylece üretici-lerin büyümesi ve toprak üzerinde flahsi mülkiyetin artmas› feodal ve köylü s›n›f›-n›n meydana gelmesine sebep oldu.

Feodale Ba¤l› KöylülerFeodal toplumun esas üretim gücünü köylüler oluflturuyordu. Bu devrin köylüle-rine smerdler (bazen lyudi) deniliyordu. Feodale ba¤l› köylülerle birlikte devlettopraklar›nda özgür köylüler de vard›. Feodale ba¤l› çal›flan bütün insanlar “çel-yad” olarak adland›r›lmaktayd›. Esirlere de “holop” (toprak kölesi köylü) deniyor-du. XII. Yüzy›ldan itibaren geçici olarak tabi olanlara da “zakup” dendi. Bunlar bo-yardan para veya alet borç alan köylülerdi. Zaman›nda geri vermediklerinde vebeyin yan›ndan kaçt›klar›nda “holop” haline getirilirlerdi.

Tam özgür olmayan halk› çeflitli kategorilere bölen birkaç ad da vard›. “‹zgoy”(toplumdan ayr›lm›fl, hukuki durumunu kaybetmifl, herhangi bir zümreye girmehakk›n› kaybetmifl olanlar), “proflennik” (özgür b›rak›lan köle). vb. Köylüler budevirde vergilerini ödemekteydi. Kilise ve manast›rlar da zamanla büyük feodaltoprak sahiplerine dönüflmeye bafllad›.

171. Ünite - Ruslar ›n Tar ih Sahnesine Ç›k ›fl ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Holop: Eski Rusya’daköleli¤e yak›n ba¤›ml› insandemekti. Ayr›ca toprak kölesiköylü s›n›f›n› ifade etmekiçin kullan›ld›¤› gibihizmetkar anlam›na dageliyordu. Kiyev dönemindeholop, malikanelerde vemülklerde her türlü göreviyerine getirerek ekonomininönemli bir parças› halinegeldi. Küçük bir üst holopgrubu da malikanelerdeyönetici ve idareci olarakönemli görevler üstlendi.

Köylü- Feodal Mücadelesi Feodal münasebetlerin geliflmesi ve feodallerin bask›s›n›n artmas› ile köylülerinhakim s›n›fa karfl› mücadelesi de artt›. X. Yüzy›l kaynaklar›ndan anlafl›ld›¤›na gö-re, bu devirde esas mukavemet flekli çelyadlar›n (köylüler ve hizmetçilerin) kendibeylerinin yan›ndan kaçmalar› idi. Kiyev Knezi’nin özellikle büyük miktarda vergitoplamas› kitlesel bir harekete sebep olurdu. Mesela X. Yüzy›lda Knez ‹gor veonun drujinas›na karfl› Drevlyanlar›n topraklar›nda bir isyan meydan geldi. Y›ll›k-lara göre, 996’da da (Vladimir Svyatoslav zaman›) köylülerin silahl› bir eylemi ol-du. S›n›f çat›flmalar›n›n çeflitli flekilleri hakk›nda bilgiler XI. ve XII. Yüzy›l›n feodalhukuk kurallar›n›n bir toplusu olan Russkaya Pravda da aksini buldu. Burada köy-lülerin kaç›fl›na, otlaklar›n yak›lmas›na, votçina idaresine ba¤l› kiflilerin öldürül-mesine, mülkiyetin çal›nmas›na karfl› ceza tedbirleri dikkate al›nmaktayd›.

fiehirler ve TicaretBu devirde toplumun esas unsurlar›ndan biri de flehirler di. Onlar zanaat ve tica-retin, inzibati idarenin önemli merkezleri idi. XIII. Yüzy›l y›ll›klar›nda 224 flehir ol-du¤u bildiriliyordu. Büyük flehirler Kiyev, Novgorod, Smolensk, Çernigov idi. fie-hirliler köyle iliflkileri kesmez tar›m ve hayvanc›l›kla meflgul olurlard›. Knezler ta-raf›ndan sonra kurulan flehirler onlar›n adlar›n› tafl›maktayd›. Yaroslav, Vladimir,‹zyaslav vb. Daha sonra flehir etraf›nda “posadlar” (Ortaça¤ Rusyas›’nda flehrin sa-nayi ticari kesimi), kurulmaya baflland›.

fiehirde zanaate ait meslekler çok geliflti. Silah yap›m›, demircilik, kuyumculukiflleri, camc›l›k ve dericilik. 60’dan fazla meslek vard› ve flehirlerde meslek grupla-r› meydana gelmeye bafllad›. Güçlenen ve büyüyen flehirlerin halk› ba¤›ms›zl›kiçin mücadele ediyordu. Tabii ekonominin hakim oluflu iç ticaretin bu devirdekigeliflimini zay›flatt›. Köye sadece küçük tüccarlar nüfuz edebiliyorlard›. Zanaatürünleri ülke içinde geliflemiyordu. Sadece sipariflle çal›flmak bir farkl›l›k meydanagetirmekteydi.

Karfl›l›¤›nda bu devirde IX. ve X. Yüzy›lda Rusya’n›n ticaret iliflkileri geliflti. Bi-zans, Kafkasya, Orta Asya ayr›ca Balt›k ülkeleri, Don sahilleri, Slav flehirleri ileticaret yap›yordu. Rus ticaret gemileri sürekli Hazar Denizi’nde ve Karadeniz’de fa-aliyette idi. Ayr›ca Varyag Denizi (Balt›k Denizi) arac›l›¤› ile Avrupa’ya daha sonraAkdeniz vas›tas›yla Afrika’ya gidildi. Orta Avrupa ülkelerinde Rus tüccarlara büyükilgi gösteriliyordu. Ruslardan de¤erli silah ve kuyumculuk ürünleri al›n›rd›. D›fl ti-caretin geliflimine ra¤men genelde ülkenin ekonomisi do¤al özellik tafl›maktayd›.Üretilen mallar emtea karakteri tafl›m›yordu.

IX. ve X. Yüzy›llarda Ülkenin Kuruluflu. ‹ç ve D›fl Siyaset

‹ç SiyasetIX. ve X. Yüzy›l Rus devleti erken feodal bir devletti. Devletin bafl›nda “BüyükKnez” olarak adland›r›lan Kiyev Knezi, di¤er knezler ve durijinalar›n (asker maiyet-lerinin) dahil oldu¤u Boyar Dumas›’n›n da deste¤i ile ülkeyi idare ederdi. Dur›jinaBüyük ve Küçük Durujina diye ikiye ayr›lmaktayd›. Büyük Durujinaya nüfuzlu bo-yarlar, küçük durujinaya ise “gridler”, “otroklar” (yeni knezin evinde vs. çal›flanlar)dahildi. Durujinalar›n yard›m› ile knezler halk› hakimiyetleri alt›na al›p devletin s›-n›rlar›n› koruyarak, yeni topraklar ele geçirirlerdi. Knezin izni ile durujinalar kendimenfaatlerine göre halktan toplad›klar› vergilerle topraklar›n› geniflletmekteydiler.

18 Rusya Tar ih i

Votçina, Ortaça¤Rusyas›’nda mülkiyetteriminin karfl›l›¤›votçinad›r. Bu terim knezleraras›ndaki yaz›flmalardageçer. Votçina, Latincedeki“patrimonium” terimininkarfl›l›¤›d›r ve babadanmiras kalan mallar› ve gücütan›mlar. Mülkiyethaklar›n›n belirlenmedi¤i,mahkemelerin yeterligücünün olmad›¤›dönemlerde miras yoluylamülkiyet hakk›n en kesinispat yoluydu. Topraklar,köleler vb. buna dahildi.Knezler kendi knezliklerinivotçina olarak tan›ml›yorlarve o¤ullar› aras›ndapaylaflt›r›yorlard›. KiyevRusyas›’ndan sonraknezlerin aralar›ndaki ittifakbozuldu ve knezlerin her birikendi topraklar›n› hanedanad›na emanette tuttuklar›,egemenliklerindeki bir bölgeolarak de¤il, babalar›ndano¤ullar›na geçen bir votçinaolarak görmeye bafllad›lar.Knezler kendi ülkelerinintopraklar›n› o¤ullar›aras›nda paylaflt›r›rkensadece topra¤›n mülkiyetinive kullan›m›n› de¤il, ayn›zamanda siyasiegemenli¤ini depaylaflt›r›yordu. Herpaylafl›mda siyasiegemenlikleri de topraklabirlikte bölünmekteydi.

fiehirler ise knez posadnikleri (seçilmifl yetkili, belediye baflkan›) taraf›ndanidare edilmekteydi. Onlar binlik, yüzlük idareciler olup muhtemelen durujinan›nyüzlükte ve binlikte birleflmifl askeri birliklerinin komutanlar› idi.

Kiyev Knezi’nin tabili¤inde daha büyük askeri kuvvetler vard›. Bunlar yerliknez ve boyarlar›n durujinalar›ndan, askeri kuvvetlerinden ve kendi tabiliklerindeolan durujinalardan ibaretti. Ancak özel durumlarda halk›n büyük bir bölümü debu güçlere kat›l›rd›. Örne¤in Knez Svyatoslav’›n Balkan yürüyüflünün 60 bin kifli-den meydana gelen bir ordu ile gerçekleflti¤i ifade edilmektedir.

Feodal yap›n›n güçlenmesinde hukuk kurallar› çok önemliydi. Eski Rus huku-kunun en eski örne¤i “Rus kanunlar›” hakk›nda da bilgiler veren Kiyev KnezininBizans’la yapt›¤› anlaflmalar teflkil ediyordu. Bu anlaflmalarda mülkiyet hakk›, ve-raset, esirlik, çelyad ve baz› hukuki kurallar hakk›nda bilgiler vard›r. Bunlar ilkfeodal hukuki kurallard›r ayr›ca Russkaya Pravda’n›n k›sa giriflinde “En Eski Prav-da” denilen metinde gösterilmektedir. Bu belge 1016’da Bilge Yaroslav taraf›ndandurijinalar aras›ndaki anlaflmazl›klar› düzenlemek üzere verilmifl olup 18 madde-den oluflmaktad›r.

Knezlerin verdi¤i mülki hukuki ba¤›fllar›n d›fl›nda ayr›ca kilise hukuki anlaflma-lar› da vard› (Knez Vladimir ve Yaroslav’›n tüzükleri) Bu belgeler kilisenin knezhazinesi için verdi¤i vergi ve kiliseye ayk›r› hareketlerde kendini göstermekteydi.IX. ve X. Yüzy›llarda do¤u Slavlar›n›n topraklar› Kiyev Knezi’nin hakimiyeti alt›n-da birleflti ve art›k Vladimir Svyatoslaviç devrinde (980-1015) Rus Devletinin terki-bine bat›da Karpatlar da dahil edilmiflti. Kiyev Knezi kendi durujinas› ile halktanvergi toplamak için farkl› bölgelere yöneldi. Her y›l Kas›m ay›nda knez haraç top-lamak için durujinas› ile Kiyev’den ayr›larak Drevliyan, Dregoviç, Kriviç, Severyantopraklar›na gidiyordu. Bu sisteme “polyudye” (yeni insanlara bafl çekme) denil-mekteydi. Bütün k›fl orada kal›n›r, yaz mevsimi ile birlikte toplanan yüklü miktar-da haraçla Kiyev’e dönülürdü. Polyudye’nin en aç›k göstergesi knez ‹gor’un 945’deharaç toplamaktan dönerken yolda Drevliyanlar taraf›ndan öldürülmesinden bahseden ‹gor Bölü¤ü Destan›’nda kendini göstermektedir. Efli ‹gor’un ölümündensonra Olga (945-969) vergilerin toplanmas›nda de¤ifliklik yapmaya mecbur kald›.Vergilerin (harac›n) miktar›n› gösteren kurallar belirginlefltirildi ve bunlar›n toplan-mas› için özel flah›slar tayin edildi.

D›fl SiyasetBu devirde Rus Devleti Varyag durijinalar›, Bizans ve Hazar Ka¤anl›¤› ile savafl›-yordu. Yabanc› tehlike ile mücadele, merkezi Kiyev olan erken feodal devletin ku-rulmas›nda büyük rol oynam›flt›. Knezler yeni topraklar ele geçirerek devletin ara-zisini büyütmeye çal›fl›yorlard›.

Bu flekilde (ayr›ca ticari iliflkilerin artmas›yla) esas engel Hazar Hanl›¤› ve boz-k›r›n göçebe kabileleri idi. Hazarlar, en gerekli ticaret yolunu Don Nehri, Kerç Bo-¤az› ve ‹dil etraf›n› kendi kontrolüne alm›flt›. S›n›rlar› do¤uda ‹dil, kuzey bat›daAfla¤› Don, bat›da ise K›r›m’› kaps›yordu. Bu co¤rafi durumdan istifade eden Ka-¤anl›k ‹dil-Don kavfla¤›nda gümrük postalar› koymufl ve bu noktalardan al›nanvergilerle geçiniyordu.

X.Yüzy›l›n sonu X. Yüzy›l›n bafllar›nda Rus durijinalar› Hazar Ka¤anl›¤› üzerineplanl› sald›r›larda bulunuyorlard›.. Bundan sonra Afla¤› Don tamamen Do¤u Slavla-r› taraf›ndan iskan edildi. Kerç’de bulunan Tmutorakan flehri Eski Rus Devleti’ninKaradeniz’deki en büyük liman› haline geldi. X. Yüzy›lda Rus durijinalar› Hazar De-nizi sahillerine de yürüyüfle geçti.

191. Ünite - Ruslar ›n Tar ih Sahnesine Ç›k ›fl ›

Erken Feodal, Do¤uSlavlar›n›n ilk devletinin veMoskova Rusyas›’n›oluflturan knezliklerin feodalyap›ya sahip olupolmad›klar› Rusya tarihinintart›flmal› bir bölümünüoluflturmaktad›r. KiyevRusyas›’nda yaflanangeliflmeler Rus otokratikyap›s›n›n temellerininat›ld›¤› dönemdir. X. ve XII.Yüzy›l ayn› zamanda Bat›Avrupa’da feodal yap›n›ngörüldü¤ü bir devirdir. Bat›feodalizmi tar›madayan›rken KiyevRusyas›’nda tar›m ikinciplandad›r. Bundan dolay›Rusya’n›n tarihsel geliflimidi¤er Avrupa ülkelerindenfarkl›d›r. ‹htilalden sonraSovyet tarihçiler feodalizmigenifl anlamda tan›mlamayave bu kavram› KiyevRusyas›’ndan XIX. Yüzy›l›nikinci yar›s›na kadarRusyas›’n›n geliflimineuygulad›lar. Zira feodalizmitan›mlayan üç özelli¤inRusya’da mevcut oldu¤uileri sürüldü. Feodalizminbafllang›c›n› da XII.Yüzy›ldan IX. Ve X. Yüzy›laçektiler. Bu görüfl uzun y›llarfazla kabul görmedi. Bat›feodalizminin bütünyönlerinin Rusya’da ya hiçgeliflmedi¤i ya da temelseviyeyi geçmedi¤i ilerisürülmesine ra¤men ortaça¤Rusyas›’n›n sosyalörgütlenmesi için erkenfeodalizm ifadesi s›kl›klakullan›ld›.

Bizans ile iliflkiler s›k s›k askeri çat›flmalara dönüflmekteydi. Kiyev Knezi Kara-deniz sahillerinde ve K›r›m’da hakimiyetini sa¤lamlaflt›rmak istiyordu. Bundan ra-hats›z olan Bizans göçebe kavimlerinin ve Hristiyan kilisesinin yard›mlar›yla bugruplar› kendine ba¤lamay› arzu ediyordu. Bu sebepten pek çok savafl meydanageldi. 907’de Knez Oleg’in liderli¤inde Rus askerleri Bizans’›n baflkenti Tsargrad’›(‹stanbul) kuflatmaya ald›lar ve buray› kendileri için çok elveriflli olan 911’de bir ti-caret anlaflmas› imzalamaya mecbur k›ld›lar.

Oleg’in Bizans ile olan iliflkilerinin sonuçlar› nelerdir?

X. Yüzy›lda Rus devletinin geliflmesinde Kiyev Knezi Svyatoslav’›n (964-972) fa-aliyetlerinin büyük önemi vard›r. Y›ll›klar onun cesareti, gücü ve askeri dehas›n›ifade etmektedir. Hazar Hakanl›¤› onun zaman›nda sona erdi. Peçeneklere karfl›yapt›¤› baflar›l› savafllar sonunda do¤uda güvenli bir yol aç›ld› ve Ruslar› denizdenuzaklaflt›rmak isteyen Bizans’a karfl› ciddi mücadeleler bafllad›. Svyatoslav’›n lider-li¤inde Balkanlara yap›lan ilk seferde- 968’de Don boyunda birçok flehir ele geçi-rildi. Daha sonra Peçeneklere sald›rmak için geri dönen Svyatoslav 969’da yenidenBalkanlara döndü ve bu kez Bulgarlarla birlikte Bizans’a karfl› mücadeleye baflla-d›. Ancak Peçeneklerin yeni sald›r›lar› ona planlar›n› hayata geçirmeye izin verme-di. Geri dönen Rus durijinalar› Peçenekler taraf›ndan kuflat›ld› ve Svyatoslav bafltaolmak üzere büyük bir k›sm› burada yok edildi. Svyatoslav’›n ölümü orman kufla-¤› ile bozk›r› birbirine ba¤lamay› ve hem Karadeniz hem de Hazar Denizi’ndeki ti-careti kontrol alt›na almay› amaçlayan plan›n son bulmas›yd›. Rus knezleri dikkat-lerini devletlerinin iç örgütlenmesine ve bozk›rdan gelen savaflç›lara karfl› orman-bozk›r kufla¤›n›n savunmas›na yo¤unlaflt›rmak zorunda kald›lar. Peçeneklerdensonra onlar›n yerini bir baflka Türk boyu olan Kumanlar ald›. Uzun bir süre ormankufla¤› ve bozk›r kufla¤› halklar birbirine karfl› herhangi bir üstünlük elde edeme-diler. Kiyev Rusyas›’n›n güçleriyle göçebe halklar›n güçleri Güney Rusya’da hemenhemen denkti ve mücadeleleri uzun ve belirsiz olacakt›.

X. VE XII. YÜZYILLARDA RUS DEVLET‹ VE “AZ‹Z”VLAD‹M‹R DÖNEM‹ (980-1054)Svyatoslav’›n Yaropolk, Oleg ve Vladimir adl› üç o¤lu vard›. Svyatoslav büyük se-ferlerine bafllamadan önce o¤ullar›na birer büyük flehir vermiflti. Yaropolk Polyan-lar›n bulundu¤u sahay›, Oleg Drevliyanlar›n ülkesini Vladimir de Novgorod’u al-m›flt›. Onun ölümünden sonra kardefller aras›nda mücadele bafllad›. Önce Yaro-polk ve Oleg savaflt›. Oleg ölünce Yaropolk güçlendi. Bu flartlar alt›nda Novgo-rod’ta dayanamayaca¤›n› anlayan Vladimir, Normanlara gitti. Bu Dnyepr ve ‹lmenGölü aras›nda Ruslar ve Normanlar aras›ndaki iliflkinin bir göstergesiydi. VladimirNormanlardan yeni kuvvetler gelince Yaropolk’a karfl› harekete geçti ve 980’de ‹l-men Gölünden Kiyev’e kadar uzanan topraklar› ele geçirdi. Vladimir maiyetininKiyev’i y›kmas›na izin vermedi. Baflkentini Avrupa’n›n en büyük kentlerinden birihaline getirdi.

Genç Rus devletinin ileriye do¤ru att›¤› en önemli ad›m Vladimir Svyatoslaviçdevrinde (980-1015) meydana geldi. Svyatoslav devri Rus’un d›fl siyaset aç›s›ndangüçlendi¤i bir devir olmufl olsa da yine de Ruslar›n bu devirde en ciddi düflmanla-r›ndan birini Peçenekler oluflturuyordu. I. Vladimir özellikle bu tehlikeye karfl› sa¤-lam bir savunma hatt› yaratt›. Kiyev’in güneyinden bafllayan (Desna, Sula, Stugna,Ostra Nehirleri boyunca) savunma hatt›nda baz› kaleler infla edildi ki, bunlardan

20 Rusya Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

4

en büyü¤ü Pereyaslav ve Belgorod idi. Bu savunma hatt› Ruslar› yeni Peçenek hü-cumlar›ndan koruyordu. Bu çal›flmalar›ndan ötürü halk onun hakk›nda birçok des-tan yaratt› ve Vladimir’e “Günefl veya Parlak Vladimir” dendi. Hristiyanl›¤› kabuleden ilk Rus knezi olmas› dolay›s›yla Vladimir Ortodoks Kilisesi taraf›ndan azizleraras›na al›nd› ve ona “Aziz” Vladimir ad› verildi.

Hristiyanl›¤›n Kabulü ve Toplumsal Etkileri 962’de Vladimir saray›nda ilk y›ll›k merkezi kuruldu. Bu dönemde iki önemli dinireform gerçeklefltirildi: 983’de putperestli¤in kald›r›lmas›na yönelik çal›flmalar ve988’de Hristiyanl›¤›n kabul edilmesi. Kiyev’de Hristiyanl›k hakk›ndaki dini bilgilerhenüz 860-870 y›llar›nda mevcuttu. X. Yüzy›lda ise Kiyev’de ilk Hristiyan kilisesiolan Kutsal ‹lya Klilisesi infla edilmiflti. Fakat Kiyev nezleri Hristiyanl›¤› Bizans’tankabul etme konusunda acele etmiyorlard›. Çünkü o devrin Bizans hukukuna vekanunlar›na göre bu Bizans’tan vassal tabili¤ini kabul etmek anlam›na gelecekti.

Vladimir’in d›fl siyasetinde Bizans ‹mparatoru ile olan iliflkisi çok önem arz et-mekteydi. ‹mparatorluk içinde meydana gelen bir isyan Vladimir’in bu amac›n›gerçeklefltirdi. ‹mparator II. Basil’e ( 967-1017) karfl› Bizans’›n tan›nm›fl kumandan-lar›ndan Bardas 987’de isyan etti. Balkanlar’da da Fokas adl› bir baflka general is-yan etmiflti. ‹mparator, Bardas ve Fokas üzerine gönderilecek askerlerle ilgili biranlaflma yapt›. Buna göre Vladimir, ‹mparator’a 6 bin kiflilik bir Rus-Vareg ordusugönderecekti. Karfl›l›¤›nda da k›z kardefli Anna’y› verecekti. 988’de isyan bast›r›ld›,ancak ‹mparator sözünde durmay›nca Vladimir ilk olarak Bizans’›n K›r›m’dakimülklerine sald›rarak Kerson’u (Herzon, Kherson, Korsun) ele geçirdi ve buradanart›k kendi flartlar›n› ‹mparatora bildirmeye bafllad›. Bu flartlar alt›nda hiçbir tabi-iyetten bahsetmek mümkün de¤ildi. 988/989’da Vladimir’in önce kendisi ve boyar-lar› Hristiyan oldu, daha sonra da bütün Rus halk›na Hristiyanl›¤› kabul ettirdi.Hristiyan Ortodokslu¤un kabul edilmesi ile Bizans’›n Kiyev Rusyas› üzerindeki et-kisi artt›, ancak kilise ayinlerinde Ruslar Grekçe yerine kilise Slavcas›n› kulland›larve böylece ulusal kilisenin temelini atm›fl oldular. Kiyev Rusyas›’n›n Hristiyanl›¤›Bizans arac›l›¤› ile kabul etmesi sebebiyle Rus knezlikleri Roma-Katolik kültür sa-has›na kat›lan Avrupa kavimlerinden ayr›ld›lar. Hristiyanl›k eski Rusya’n›n çeflitliyerlerinde yaflayan da¤›n›k topluluklar› k›smen de olsa tek bir ideoloji çerçevesin-de toplamay› baflard›. Daha sonra genifl topraklara sahip kilise, devletin egemens›n›f›n›n durumunu kuvvetlendirmek için ald›¤› tedbirleri destekledi ve çok geç-meden Rus knezlikleri de Hristiyanl›¤› kabul etti.

Rusya’da Kiliseler Kuruluna ‹stanbul’dan veya Kiyev Knezinin tayin etti¤i Kiyevmetropoliti getirilmekte idi. En güçlü kilise teflkilatlar›ndan biri manast›rlard›. Orta-ça¤ Rus devleti tarihinde manast›rlar›n büyük rolü vard›. Kiyev-Peçorsk Manast›r›gibi baz› merkezi manast›rlar birer dini akademiye dönüflmüfltü. Genellikle Rus ki-lisesi IX. ve XIII. Yüzy›llarda Rusya tarihinde büyük rol oynam›flt›. Rus devletiningüçlenmesinde, Rus medeniyetinin geliflmesinde, halk›n›n zengin Bizans kültürü iletan›flmas›nda, edebi ve sanatsal eserlerin oluflmas›nda flüphesiz büyük yararl›l›klargösterdi. Hristiyanl›¤›n Bizans modelinde bir devlet dini olarak kabulü sadece inan-ca iliflkin bir seçimden ibaret de¤ildi. Ortaça¤larda pek çok unsuru bir arada sunanbir anlaflma niteli¤i tafl›yordu. Vladimir Rusyas› dini bir ö¤reti ile birlikte bunun d›-fla vurulabilece¤i soyut bir edebiyat dilini bu dilde esasen mevcut olan yüksek kül-türü de ithal etmifl oluyordu. Mimari, estetik oldu¤u kadar teolojik önem tafl›yan sa-natlar, yeni müzik türleri, yaln›zca hükümdar›n kendi tebaas›na olan sorumlulukla-r›n›n dökümüyle yetinmeyip ayn› hükümdar›n uluslararas› konumunu da ele alan

211. Ünite - Ruslar ›n Tar ih Sahnesine Ç›k ›fl ›

geliflkin bir siyaset teorisi, hukuk, e¤itim sistemi vb. Rusya, Hristiyanl›kla birliktebunlar› da edinmifl oluyordu. Bizans ise bir Rus hükümdar› için az rastlan›r bir ay-r›cal›k olarak d›flar›ya verilen soylu bir prensese ra¤men kazançl›yd›. Çok say›da in-san Ortodoks cemaate kat›lm›flt›. Bu sadece insanlara de¤il, Konstantinopolis Patri-¤ine de yarar sa¤layacakt›. Sonra savaflç› ve barbar bir halk uygarlaflt›r›lacakt›. Ba-fl›nda ‹mparatorun yer ald›¤› “Oikoumeme” ya da Bizans Uluslar Toplulu¤u’na da-hil halklar hiyerarflisinde bir müttefik olarak yerini alacakt›. Vladimir, Hristiyan Bi-zans ideolojisine ba¤lanarak kendi s›n›rs›z egemenli¤inden bir ölçüde fedakarl›k et-miflti Ancak uygar uluslardan oluflan uluslararas› bir toplulu¤a dahil olman›n getire-ce¤ini düflündü¤ü yarar endiflelerinden a¤›r basm›fl olmal›yd›.

Alfabenin OluflumuSlav edebiyat›n›n ortaya ç›kmas› ve onunla birlikte özel bir alfabenin geliflmesi busüreci yaflayan millete ait olmay›p bütün Slavlar için büyük önem tafl›yan bir olgu-dur. Bütün bu geliflmelere sahne olan Büyük Morovya Devleti’dir. Bu devlet IX.Yüzy›lda o döneme kadar olan en güçlü ve en örgütlü Slav Devletini oluflturuyor-du. En genifl oldu¤u dönemlerde topraklar› Almanya, Avusturya ve Lehistan, Ma-caristan gibi Avrupa’n›n genifl bir bölümün kaplamaktayd›. K›sa süre sonra X. Yüz-y›l›n bafllar›nda bu devlet Macarlar›n sald›r›s›na u¤rad› ve da¤›ld›. Ancak bir önce-ki yüzy›l›n ortalar›nda Morovya Prensleri Hristiyan dünyas›na kat›lmak, bunun içinde Bizans ‹mparatorlu¤undan kitap ve e¤itici istemek gibi tarihi bir karar ald›. ‹m-parator III. Mihail, Grek ve Slav dünyalar›n›n bulufltu¤u noktada yer alan Grekdünyas›n›n ikinci büyük kenti konumundaki Selanik’e gitti. ‹ki akademisyen kar-defl Konstantinos (daha sonra Kril diye tan›nacakt›r)ve Metodios hem Slavca hemde Grekçe bildiklerinden, misyoner olarak yard›mc›lar›yla birlikte bu kente gönde-rildiler. Sonra geleneksel olarak Aziz Yohanna ‹ncili’nin ilk cümlesi “bafllang›çtakelam vard›...” ile bafllayan süratli bir çeviri çal›flmas› bafllat›ld›. Dinini henüz seç-mifl bir ulusun yeni dinsel aç›l›m›nda bile kendi öz dilini kullanmas› ola¤and›fl› birözellik tafl›maktad›r. Bu özellik Ortaça¤lar boyunca tüm Ortodoks Slavlar›n bilin-cinde özel bir yer tutmufltur. Konstantinos Kril, Hristiyanl›¤› seçmifl Slavlar için bir

22 Rusya Tar ih i

Resim 1.2

Vladimir’e Yunanl›filozofun söylevi

Kaynak: Milner,R.G- Dejevskiy, N,(1993), Rusya veSovyetler Birli¤iTarihi, ‹letiflimAtlasl› BüyükUygarl›klarAnsiklopedisi, VIII.Cilt, çev. MetinÇulhao¤lu,‹stanbul: ‹letiflimYay›nlar›.

alfabe gelifltirdi. ‹lginç olan husus bu alfabenin bafllang›çta nas›l bir alfabe oldu¤u-nun bilinmemesidir. Bugüne kadar Ortodoks Slav ülkelerinde çeflitli flekilleriylekullan›lan Kril alfabesi ad›n› bu papazdan al›r. Alfabe Grek alfabesi ile yak›ndaniliflkilidir, ancak bu dilde olmayan Slovanik sesler için bir düzine kadar yeni harfgelifltirilmifltir. Slav el yazmalar› Kril alfabesi ile yaz›lm›flt›r. Ancak di¤eri “Glagoli-tik” ad› verilen oldukça yabanc› bir alfabedir. Ve pek çok araflt›rmac› Krillios’un al-fabesinin bu oldu¤unu fikrindedir. Yaz›m› güç olan alfabe Slav dünyas›nda k›sasürede eskidi. Rus topraklar›nda ise Kril alfabesi Ortaça¤ bafllar›na kadar son de-rece net biçimiyle kullan›ld›. Alfabe Krillios ve Metodios’un Ruslar ve di¤er Orto-doks Slavlar ad›na sürdürdükleri misyonun görünürdeki en kal›c› sonucu olmaklabirlikte ortadaki dilin niteli¤ini do¤rudan etkileyen baflka bir miras daha söz konu-suydu. Misyonerler gerek yapt›klar› çevirilerde gerekse özgün metinlerde kendikonufltuklar› dili kullan›yorlard›. Bu da Selanik’in iç yörelerine özgü “Güney SlavDiyalekti” idi ve tarihçiler buna “Eski Kilise Slovani¤i” ad›n› vermifllerdi. Bu diya-lekt eski Bulgarcan›n bir türüydü. Ortaça¤ toplumlar›nda yaz›l› edebiyat›n bir bö-lümü dini bir nitelik tafl›rken bu dil sadece kilise dilinden ibaret kalmad›. Ayn› za-manda yüksek bir kültür dili idi. Dini törenler d›fl›nda fiilen çok az kullan›lmas›nara¤men kendini yüzy›llar boyunca koruyabildi. E¤er Grekçe ve Latince bir yana b›-rak›l›rsa ayn› dil Avrupa’n›n çok uluslu ilk edebiyat dilidir. Avrupa tarihinin özelolarak bu amaçla gelifltirilmifl ilk dilidir. Pek çok Slav yazar bu noktaya gururla ifla-ret eder. Uluslar ve onlar›n yerel dilleri birbirinden ayr›fl›rken ayn› dil uluslararas›niteli¤i ile Slavlar›n tümü taraf›ndan anlafl›labilme özelli¤ini korumufltur.

Bilge Yaroslav (1019-1054) ve Knezler Aras›nda MücadeleI. Vladimir’in uzun süren hükümdarl›¤› Kiyev Rusyas›’n›n klasik dönemini olufl-turmaktad›r. Vladimir Svyatoslaviç’in ölümünden sonra 1015’de onun pek çoko¤lu aras›nda kanl› egemenlik mücadeleleri yafland›. O¤ullar›ndan ikisi Boris veGleb büyük a¤abeyleri Svyatopolk’un tahta geçifliyle öldürüldüler. Kendi istek-leriyle kötüye karfl› durmama yolunu seçtikleri için Boris ve Gleb ilk Rus flehit-leri olarak kutsand›lar. Bu mücadeleler sonunda en güçlü durumda olan ve Nov-gorod’da bulunan Yaroslav galip gelerek ülkeyi Dnyepr boyunca kardefli Mistis-lav Tumutaranski ile bölüflerek yönetmeye bafllad›. Mistislav’›n ölümünden son-ra Yaroslav tek bafl›na hakim oldu. Vladimir devrinde Novgorod’a hakim olan

231. Ünite - Ruslar ›n Tar ih Sahnesine Ç›k ›fl ›

Yaroslav Kiyev’de oturmak için babas› ile savaflmaya haz›rlanmaktayd›. Buamaçla kiral›k Varyag gruplar› oluflturmufltu. Bilge Yaroslav ad› çok zeki ve e¤itim-li olmas›n›n yan›s›ra Yunan kitaplar›n›n tercümesi ve neflri, kiliselerin inflas› veRusskaya Pravda ad›yla bilinen ve zengin bir toplumsal bilgi kayna¤› olan ya-salar› koymas›yla iliflkilendirilir. Bu yay›nda o, henüz kanunlar kodeksi de¤ildi.Y›llar ve ça¤lar geçtikçe daha da gelifltirildi. Yaroslav 1054’de ölümüne kadar ül-keyi tek bafl›na yönetti. Bu dönem de Kiyev’in ‹kinci Alt›n Devrini” oluflturur. BirRus ayd›n Hilarion Konstantinopolis’e gerekli baflvuru yap›lmadan 1051’de baflpis-kopos atand›. Kiyev’in Büyük Kilisesi Aya Sofya infla edildi.

Bilge Yaroslav öldükten sonra 1054’de onun pek çok o¤lu ve akrabas› aras›n-da hakimiyet ve servet kaynakl› mücadeleler bafllad›. Yaroslav vasiyetinde en bü-yük kardefl ‹zyaslav’a önem verilmesini istemiflti, ama dikkate al›nmad›. Onlar›nbirbirleriyle yapt›klar› mücadeleler flehirlere, köylere ve bütün ülke topraklar›nayay›ld› ve ekonominin zay›flamas›na sebep oldu. ‹ç kar›fl›kl›klara d›flar›dan gelentehlikeler de eklendi. 200 y›la yak›n bir süre kendi co¤rafyalar›nda hüküm sürengöçebe halklar yeniden Rusya üzerine hücuma bafllad›. 1068’de Poloveçlarden fie-ruha’n›n askerleri Rus Knezli¤’inin ordusunu Polotetsk civar›nda a¤›r bir yenilgiyeu¤ratt›. Bu, Kiyev’de halk›n Bilge Yaroslav’›n o¤lu Knez ‹zyaslav’a karfl› isyan›nayol açt›. Halk bu bask› karfl›s›nda Polotetsk Knezi Vyaçeslav’› hapisten ç›kartarakyeni Kiyev knezi seçti (1068-1101). ‹zyaslav Lehistan’a kaçt› ve orada adam topla-yarak Kiyev’e karfl› harekete geçti. 7 ay sonra Kiyev’i geri ald›. 1071’de meydanagelen k›tl›¤›n yan›s›ra Suzdal’da Beloye Ozero köyünde ve Novgorod’ta isyanlaroldu. ‹syan›n liderleri bizzat Knez taraf›ndan öldürdü.

24 Rusya Tar ih i

Harita 1.2

Kiyev Rusyas›

Kaynak: Milner,R.G- Dejevskiy, N,(1993), Rusya veSovyetler Birli¤iTarihi, ‹letiflimAtlasl› BüyükUygarl›klarAnsiklopedisi, VIII.Cilt, çev. MetinÇulhao¤lu,‹stanbul: ‹letiflimYay›nlar›.

Kiyev Aya Sofyas›, XI.Yüzy›lda Ruslar belli bafll›üç kente infla ettiklerikiliseleri “Tanr›sal Bilgeli¤e”adam›fllard›. Bu üç yap›s›ras›yla Rusya’n›ngüneyinde, bat›s›nda vekuzeyinde yer alan Kiyev(1037), Polotsk (1044) veNovgorod (1043)katedralleriydi. Kiyev’dekiAyasofya bunlar aras›nda enbüyü¤ü idi. 1680’de V. ‹vanve I. Petro zaman›ndayenilenen yap›n›n d›flcephesi Barok stilde olup, içimozaik ve fresklerlesüslüdür. Bilge Yaroslav’›nemriyle 1037-1039’da inflaettirilen yap› Do¤u Avrupasanat›n›n bafl eserleriaras›nda gösterilmektedir.Tasar›m› ve iç süslemeleriyleBizans’a özgü olmas›nara¤men özgün bir kimli¤e desahiptir. 13 kubbesi vard›r.Kubbeler kesit olarak yar›mdaire de¤il, mi¤ferimsibiçime sahiptir. Yer plan› ise“kapal› Ortodoks haç›”sisteminin ayr›nt›land›r›lm›flfleklidir.

Rurik Hanedan›n›n tahta geçifl sistemi nas›ld›?

Feodal hakimiyet halk hareketini engellemek için daha kesin kanunlar mecel-lesi Russkaya Pravda’n›n yeni bir neflrini haz›rlad›. Bunun da müellifleri Bilge Ya-roslav’›n üç o¤lu olan ‹zyaslav-Svyatoslav ve Vsevolod idi. Yeni kanunlar çok cid-di flekilde flahsi mülkiyeti müdafaa ediyordu. XI. Yüzy›lda knezler aras›ndaki mü-cadele ve rekabet daha da artt›. Bu seyir Svyatoslav’›n o¤lu Oleg’in Poloveçler ileittifak kurmas› ile daha da ciddi boyutlara ulaflt›. 1093’de Vsevolod Yaroslaviç’inölümünden sonra Kiyev halk› hakimiyete ‹zyaslav’›n o¤lu Svyatopolk’u davet etti.Svyatopolk 20 y›ll›k hakimiyetinde baflar›l› bir idareci olamad›. Bütün Rus knezle-rinden en nüfuzlusu olan ve Poloveçler ile mücadelenin bütün a¤›rl›¤›n› omuzla-r›nda tafl›yan Vladimir Monomakh oldu. O, henüz büyük Kiyev Knezi seçilmedenönce Poloveçleri Rus s›n›r›ndan uzaklaflt›rd› ve bu savafllarda baflar›lar kazand›.

Svyatopolk ‹zyaslaviç 1113’de öldü. Onun ölümü Kiyev’de genifl bir halk isya-n›n›n bafllamas›na zemin yaratt›. Halk knezlerin evlerine sald›rd›. Boyarlar acilenVladimir Monomakh’› knez seçtiler (1113-1125). II. Vladimir, Monomakhos ailesin-den Bizansl› bir prensesin o¤lu yar›m kan Yunanl› idi. 1066’da savaflta ölen ‹ngil-tere Kral› Harold’un k›z› Gytha ile evliydi. Rus s›n›r boylar›n›n savunucusu olarakVladimir Monomakh ölene kadar Rus topraklar›n›n birli¤ini korudu. Oleg’in esasdüflman› veya rakibi onun amcas› olan Vsevolod’un o¤lu Pereyaslav Knezi Vladi-mir Monomakh idi. II. Vladimir Monomakh 1097’de Liubech’de knezler kurultay›-n›n mimar› idi. Bu kurultay›n toplanmas›ndaki amaç knezlerin birbirleriyle müca-delesine son vermek ve birleflerek Poloveçler’e karfl› koymakt›. Fakat kurultay bi-ter bitmez Liubech’de tekrar çat›flmalar bafllad›. O¤lu Mistislav da (1125-11139) busiyaseti devam ettirdi. Ancak onun ölümüyle ülke müstakil knezliklere bölündü.

Monomakh, hakimiyete geçer geçmez Russkaya Pravda’ya “Vladimir Vsevolo-doviç’in nizamnamesi”ni ekledi: Burada flehrin memurlar›na ba¤l› hale gelen afla¤›s›n›f›n durumunu iyilefltiren maddeler vard›. Bundan sonra ise Genifl RusskayaPravda’n›n haz›rlanmas›na baflland›. Bu muhtemelen bütün Rus hukuki kanunla-r›n›n düzenlenmesi idi. Bu kanunlar toplusunun tarihi tart›flmal›d›r. (GenellikleXIII. Yüzy›l olarak ifade edilmektedir). Monomakh’›n Vasiyetname veya Talimatad› verilen çal›flmas› otobiyografik ö¤elerle ve o¤ullar›na verdi¤i ö¤ütleri içerir.

Monamakh’›n ve Mistislav’›n hakimiyet y›llar› Rusya’n›n hem ülke içinde hemde d›fl siyasette baflar›l› oldu¤u bir dönemdir. Kiyev topraklar›na özel bir ilgi gös-teren II. Vladimir kuzey do¤u Rusya’da K›yazma Nehri üzerinde kendi ad›n› verdi-¤i bir üs kent kurdu. Bu merkez (Vladimir-Suzdal Knezli¤i olarak bilinir) k›sa za-manda Suzdal ve Rostov’un yerini ald›. Vladimir flehrinin kuruluflu Rus tarihi aç›-s›ndan nüfus ve siyasal de¤iflimin bafllang›c›n› oluflturuyordu.

Vladimir Monomakh’›n hat›ras› XII. Yüzy›l eposlar›nda ‹gor Bölü¤ü Destan›’ndave XIII. Yüzy›l abidelerinde ‹patyev Y›ll›¤›, “Rus topraklar›n›n problemleri hakk›n-da adl› povestle ebedilefltirildi. Hatta merkezleflmifl Rus devletinin kurulmas› s›ra-s›nda III. ‹van s›k s›k Vladimir Monomakh’› hat›rlayarak kendi torununun bafl›naMonomakh flapkas›n› koydu IV. ‹van ise Uspenski Kilisesi’nde kendi ikametgah›n›sadece Vladimir Monomakh’›n hayat›ndan olan parçalar›n tasviri ile süsledi.

Kiyev Rusyas›’n›n Da¤›lmas› (XII. ve XIII. Yüzy›llar) XII. Yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan bafllayarak Rusya’da bütün Avrupa ve Asya devlet-lerinin da¤›lma, çözülme devri bafllad›. Bu devir XV. Yüzy›l sonlar›na kadar devam

251. Ünite - Ruslar ›n Tar ih Sahnesine Ç›k ›fl ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

5

etti. Ça¤dafl tarihçiler bu devri feodal üretim fleklinin geliflim aflamas› oldu¤unu ka-bul etmektedirler. Bunu da feodal münasebetlerin oluflumunun sona ermesi ile fe-odalizmin yetkinlik aflamas›na geçmesi ile izah ederler.

Öncelikle feodal Kiyev monarflisiyle efl olan feodal da¤›lma devlet-siyasi idare-sinin yeni flekli idi. fiöyle ki, üreticilerin geliflmesi ve eme¤in paylafl›m› sonucundaeski kabile merkezleri ve yeni flehirler onlara meyilli olan köylerin merkezine dö-nüfltü. Eski kabile beyleri baflkentin askeri hizmetlileri taraf›ndan s›k›flt›r›ld›klar›için onlar kenara çekilerek büyük toprak boyarlar›na dönüfltü ve di¤er dünyevi vedini feodallerle birlikte toprak mülkiyetinin güçlü birliklerini yaratt›. Kendi askerigücüne ve kendi knezinin durujinas›na güvenen yerli feodaller art›k Kiyev’in yar-d›m›na ihtiyaç duymayarak, yerli köylülerin mukavemetini kendileri k›rd›lar. Böy-lece çok da büyük olmayan knezlik- devletçikler çerçevesinde feodaller toprakla-r›na ilgilerini daha etkili bir flekilde koruyabildi.

Feodal da¤›lma cemiyetin ve devletin gelifliminde yeni ve daha yüksek bir se-viyedeki (toprak ve siyasi yönden ayr›lm›fl knezlik) devletin hakim feodal s›n›f›n›nilgisini sayg›n bir flekilde korudu. Ayr›ca Rusya’n›n bütün topraklar›n›n bölünmesi,knezler aras› savafllar›n bafllamas›na sebep oldu ve ülke artan d›fl müdahale ve gö-çebe topluluklar karfl›s›nda gücü k›r›lm›fl ve parçalanm›fl bir flekil ald›.

Bu devirde Rusya ekonomisinin esas›n› tar›m meydana getiriyordu. Tar›m›n hay-vanc›l›kla ve köy hayat›yla birleflmesi köylü ve feodal votçina ekonomisinin do¤alkarakterini oluflturdu. Feodal ekonominin maddi üretim temelini tabi köylülerin veholoplar›n eme¤i ile köyden al›nan erzak kiras› teflkil etmekteydi. Feodaller yine deköy ekonomisinde teflkilatç› ve yönlendirici güç olmaya devam ediyorlard›.

Bu devirde feodal toprak mülkiyeti boyar, knez ve kilise toprak sahipli¤i flekil-de idi. XI. ve XII. Yüzy›llarda feodal toprak mülkiyeti hakk›nda hiçbir bilgi eldeedilememiflti. XII. Yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren ise bu rolü yerli knezlere geçti.Böylece XII Yüzy›l›n sonu XIII. Yüzy›l›n bafllar›nda Rusya topraklar›nda üç esas si-yasi merkez flekillenmeye bafllad›:

1. Kuzey Bat› Rusya’da Novgorod Cumhuriyeti 2. Güney ve Güney Bat› Rusya’da Galiçya-Volinya Knezli¤i3. Kuzey-Do¤u ve Bat› Rusya’da Vladimir-Suzdal Knezli¤i gibi genelde 15

knezli¤e bölünmekteydi.Bu knezliklerin en önemlileri Kiyev, Çernigov, Galiç, Polotsk, Turov-Pinsk,

Rostov-Suzdal, Ryazan, Novgorod ve Vladimir-Volynsk Knezlikleri idi. Bunlar›nher birinde Hristiyanl›¤› kabul eden ilk knez Aziz Vladimir’in neslinden gelen biraile vard›. Ancak Kiyev Knezli¤i sülalenin en büyü¤üne ait kabul ediliyor ve “Bü-yük Knez” unvan›n› tafl›yordu. Yaroslav zaman›ndaki birlik tamamen ortadan kalk-t›. Bu da¤›lmaya ra¤men Rusya tamamen parçalanmad›. Bunun sebebi d›flar›danherhangi bir sald›r›n›n olmamas› ve bütün knezlikleri birlefltiren sebeplerin çokgüçlü olmas› idi. Ortak dil, din, gelenek ve hepsinin ayn› soydan gelmeleri belir-leyici bir etmendi. Rus milleti oluflmufl, Vareg-Rus ve Fin unsurlar Slav boylar› ara-s›na kar›flm›fl ve Hristiyanl›¤›n kabulünden sonra da milli birlik tamamen sa¤lan-m›flt›. Kumanlar›n farkl› dinden ve ›rktan olmalar› Ruslar› hep birlikte mücadeleyezorlamakta, Lehlerin faaliyetleri Ruslar›n Ortodoks olmalar› yüzünden Lehistan’akarfl› birleflmelerine yard›m etti. Bütün bu sebepler ve flartlar, Rusya içeriden bö-lündü¤ü halde birlik ve bütünlü¤ünün korunmas›n› sa¤lad›.

Kiyev Rusyas›’n›n da¤›lmas›na yol açan sebepleri anlayabilmek için öncelikleKiyev Rusyas›’n›n tarihini kavramak gerekir. Bunlar bu devletin oluflmas›na yolaçan zaaflar, üstünlükler, gerginlikler ve kutuplaflmalard›r. En önemli sebeplerden

26 Rusya Tar ih i

biri Ticaret Yolu’nun önemini kaybetmesiydi Ticaretin getirdi¤i zenginlikle birle-flen gruplar bu refah›n ortadan kalkmas›yla da¤›ld›lar. Kiyev Rusyas›’n›n ekonomiktemeli ticaretti. Tar›m ikinci s›rada yer al›yordu. Ormanl›k bölgeler tar›m aç›s›ndanuygun de¤ildi ve ekonomi ticarete dayal› idi. Hazarlar›n y›k›lmas› ile denetleneme-yen bozk›r halklar› ticaret konvoylar›na sald›rarak (Peçenekler ve Kumanlar) za-manla Rusya ve Bizans aras›ndaki ticareti durma noktas›na getirdi. Bu ayn› zaman-da yerleflik tar›m faaliyetlerinin de çözülmesine yol açt›. Ticaretin eski haline dön-mesini etkileyen önemli sebeplerden biri de 1204’de IV. Haçl› Seferleri sonundaKonstantinopolis’in iflgali ve ya¤malanmas› oldu. Kiyev Rusyas›’n›n ana ticaret or-ta¤› olan Bizans zay›flarken ticaret yollar›n›n da önemi azald›. Böylece XII. Yüzy›-l›n sonu itibariyle Kuzey topraklar›n› tek bir çat› alt›nda birlefltiren ‹ç Asya’da ilkyerleflik devletin ortaya ç›kmas›na yol açan flartlar 300 y›ll›k bir dönemin ard›ndansona ermifl oldu. Ticaret a¤›rl›kl› ekonomik yap› tar›m a¤›rl›kl› yap›ya dönüfltü. Ta-r›m›n önemli olmas› toprak mülkiyetini de önemli k›ld› ve mülkün sahibi knezle-rin ticaretten tar›ma do¤ru geçiflini h›zland›rd›.

Rusya’n›n ilk dönemlerinde a¤›r kay›plara yol açan iç savafllar hakimdi. Bu sa-vafllar›n baz›lar› önemsiz düzeyde iken baz›lar› çok a¤›r sonuçlara yol aç›yordu.Genelde hanedan içindeki aç gözlülük, rekabet ve kan davalar›ndan kaynaklanmücadeleler I. Vladimir ve Yaroslav’dan sonra devleti oluflturan çeflitli kollar›ngüçlenmesiyle eski Rusya’n›n temel bir özelli¤i haline geldi. Sorun ancak XV. Yüz-y›l›n sonlar›nda Moskova taraf›ndan yap›lan merkezilefltirme sonucunda gerçekle-flebilecekti. Kiyev Ruslar› aras›nda uzak görüfllü olanlar bu savafl halinin de¤iflikflekilleri aras›nda ba¤lant› kurdular ve kendi aralar›nda yapt›klar› anlaflmalarla ay-r›l›klar›n geri plana at›laca¤›n› ve bozk›r halklar›na karfl› ortak bir güç oluflturula-ca¤›n› düflündüler.

Kiyev Rusyas›’nda co¤rafi etkenler de baz› gerginliklerin yaflanmas›na sebepti.Orman-bozk›r, yenilikçi yaflam-yerleflik tutucu yaflam karfl›tl›¤› vb. Jeopolitik mer-kezli problemler de vard›. ‹lk Rus devletinin ana eksenini oluflturan Viking-Yunanticaret yolunun biri kuzey di¤eri güney kesimlerini denetleyen Novgorod ve Ki-yev’in zorunlu ortakl›¤›ndan kaynaklanan gerilim. Di¤er problemler ulusal kökenesahipti. Yerli Slavlar ve sonradan gelen Slavlar, farkl› geleneklere sahip kabileleraras›nda bu gerginlikler mevcuttu. Sosyal s›k›nt›lar da vard›. Kiyev devletinde klaniliflkilerinin yerini oldukça kesin belirlenmifl s›n›fsal farkl›laflmalar alm›fl ve feodaldüzene geçilmiflti.

En çok ilgiyi Novgorod çekiyordu. Novgorod’da XII. Yüzy›ldan itibaren di¤erknezliklerden farkl› özel bir siyasi idare oluflmaya bafllad›. Ayr›ca Novgorod, Rus-ya’n›n en büyük ve en geliflmifl flehirlerinden biriydi. Onun yükseliflinde elverifllico¤rafi durumu, Bat› Avrupa’n›n ticaret yollar›n› birlefltiren bir noktada bulunmas›,ayr›ca Balt›k Denizi’ni, Karedeniz ve Hazar Denizi ile birlefltiren ticaret yollar›n›nüzerinde oluflu sa¤lamaktayd›. Novgorod’un yak›n›nda Pskov da XIII. Yüzy›ldanitibaren müstakil feodal bir cumhuriyetti. Novgorod ile Pskov’un siyasi idaresi Ve-çe ile ba¤l›yd›. Bu da kendi içinde kendine has feodal bir demokrasi idi.

“Büyük” Novgorod CumhuriyetiNovgorod, Bizans yolunun bafllang›c›nda oldu¤u kadar Balt›k Denizi ticaret yolla-r›n›n da bir parças›yd›. XII. ve XIII. Yüzy›lla birlikte Avrupa’da tekrar canlanan fle-hirler ve uzun mesafeler aras› ticaret Fransa’da ve ‹talya’da oldu¤u gibi Balt›k Deni-zi k›y›lar›n›n da canlanmas›n› sa¤lad›. Bu dönem ayn› zamanda Alman Hansa Bir-li¤i’nin de kuruldu¤u dönemdi. Novgorod ve Pskov flehirleri zenginleflmelerini

271. Ünite - Ruslar ›n Tar ih Sahnesine Ç›k ›fl ›

Hansa Birli¤i, Almanya’n›nkuzeyindeki kentlerin veyabanc› ülkelerde yaflayanAlman gruplar›n›n karfl›l›kl›menfaatlerini korumakamac›yla kurduklar› ticariörgütlenme. XIII. Yüzy›ldanXV. Yüzy›la kadar Avrupa’n›nkuzeyinde önemli birekonomik ve siyasal güçhaline geldi. Birli¤inkurucular› Alman tüccarlar›netkin oldu¤u iki anabölgenin mahalli ticaretbirlikleriydi Bunlar Flemenkve ‹ngiltere ile ticari iliflkileriolan Rhein (Ren) Bölgesi ileAlmanlar›n kuzeydo¤uAvrupa’n›n iç kesimleriyleBat› Avrupa-Akdenizaras›ndaki ticarete arac›l›kyapt›klar› Balt›k Bölgesiydi.1280’lerde RheinBölgesindeki tüccar gruplarortak ç›karlar› için iflbirli¤iyaparak baflta Liubecholmak üzere di¤er Almanflehirleriyle birlik kurdular.Birlik üyeleri ticaretlerinigüvence alt›na almak,fenerler infla ettirmek,korsan ve haydutlara karfl›önlem almay›amaçl›yorlard›. Bu dönemdeBergen, Novgorod veLondra’da birli¤e ba¤l› üslerkuruldu. Litvanya veLehistan’›n 1386’dabirleflmesinin ard›ndan1400’de Danimarka, ‹sveçve Norveç bir birlikoluflturdu. Alman tüccarlar1478’de MoskovaKnezli¤inin eline geçenNovgorod’tan ç›kar›ld›lar.Birli¤in meclisi son kez1669’da topland›.

co¤rafi konumlar›na ve Alman ticaretiyle olan yak›n ba¤lar›na borçluydu. Almantüccarlar bu dönemde Novgorod’da kendi imtiyazl› mahallelerini kurdular. ‹sveçli-lerin de flehirde kendi bölgeleri vard›. Almanlar, Rusyal› üreticilerle do¤rudan de¤il,flehirli tüccarlar vas›tas›yla iliflki kurmaya mecburken Novgorodlular da Hansa Bal-t›k ticaretine ancak Alman tüccarlar›n arac›l›¤› ile girebiliyorlard›. Hansa’n›n geliflmiflkredi ve ticaret sistemi sayesinde Novgorod ekonomisi geliflti. Kiyev Rusyas› da¤›l-d›¤›nda ba¤›ms›z hareket etmeye bafllayan knezler de Novgorod üzerinde hakimi-yet kurmaya çal›flt›lar. Novgorod flehri ticaret sayesinde gelifltikçe iç bölgelerini degeniflletmeye ve kuzey, kuzey do¤u yönlerine yay›lmaya bafllad›. ‹ç bölgelerinin ge-nifllemesi Novgorod için çok önemliydi. Zira böyle bir ticaret flehrinin iç bölgedenyoksun olmas› sadece Balt›k ticareti için mallar›n teminini de¤il, ayn› zamanda tah›liçin de önemliydi. 1169’da ordular› Novgorod’a yenilen Vladimir Suzdal Knezi An-drey Bogolyubskiy bir y›l sonra flehrin tah›l kaynaklar›n› kesip Novgorod’u büyükbir açl›¤a mahkum ederek istediklerini elde edebildi. Novgorod, Kiyev Rusyas›’n›nhakimiyetinden 997’de özerkli¤ini kazand› ve 1136’da ba¤›ms›z oldu.

Novgorod’da ortaça¤ Avrupas›’nda ticaretin geliflmesiyle ortaya ç›kan flehirdevletlerin politik yap›lar›na benzer bir idare mevcuttu. Halk Meclisi ya da Veçead›n› alan basit ama iflleyen bir demokratik kurum ortaya ç›km›flt›. Baz› kentlerdeözellikle Novgorord’da bu kurumun gücü öylesine artt› ki, knezin rolü XII. Yüzy›l-dan itibaren marjinal bir nitelik kazand›. Bunun sonucunda Novgorod knezlerinevatandafl iradesiyle iflbafl›na getirilip azledilebilen askeri kumandanlar olman›nötesinde bir güç atfedilmiyordu. Veçe flehrin tüm idari görevlilerini denetleyebili-yordu. Vergilerin artt›r›lmas›, savafl veya bar›fl ilan› Veçe’nin yetkisindeydi. Bumeclis belli bafll› 40 ailenin dahil oldu¤u flehrin ileri gelenlerinin temsil edildi¤i birmeclisti. Knezin idari kararlara kar›flma hakk› yoktu. Veçe bir knez, bir yetkili, halkve hatta tek bir kifli taraf›ndan Veçe çan›n›n çal›nmas›yla toplant›ya ça¤r›labilirdi.Bu nedenle 1478’de Moskova taraf›ndan çan›n kald›r›lmas› Novgorod’un ba¤›ms›z-l›¤›n›n ve özgün yasas›n›n sonunu simgelemifltir. fiehrin ileri gelenlerinin yer ald›-¤› bu meclise halk›n eriflebilmesi ve tart›flmalar› hatta kararlar› yüksek sesle onay-lama ya da karfl› ç›kma ile etkileyebilece¤i bilinmektedir. Novgorod’un yarg› siste-mi de kendine özgüydü. Knez, belediye baflkan›, flehir milisi komutan› ve baflpis-kopos kendi özel mahkemelerine sahipti. Vali’nin baflkanl›k etti¤i Yüksek Mahke-me ise 10 kifliden oluflan jüri sistemi ile çal›flmaktayd›. Novgorod yarg›s› uzlaflt›r-mac› idi. Cezalar tipik ve hafifti. Ölüm cezas› yok denemese de esasen para ve cid-di durumlarda mallar›n elden gitmesi ve sürgünlerden olufluyordu. Ceza alan›nmallar› halk taraf›ndan ya¤malanabilirdi. Yarg› sisteminde iflkence yoktu.

Kiyev Rusyas›’nda Novgorod’un ekonomik önemini aç›klay›n›z?

Novgorod boyarlar›n›n zenginlikleri ve servetleri artt›¤› nisbette flehrin ötedenberi hakimi olan Rurik hanedanl›¤›n›n neslinden olan knezlerin nüfuzu azald›. Biranlamda demokrasi idaresini and›ran halk toplant›lar› ile Veçelerin önemi art›ncaknezlerin yetkileri tehdit edildi.

1136’da isyan eden Novgorod halk› Knez Vsevolod Mistislaviçi kovarak onuNovgorod’un menfaatlerini koruyamamakla suçlad›lar. Knez, bir süre gözalt›ndabulundurulduktan sonra Novgorod’tan kovuldu. Bundan sonra Kiyev’in hakimiye-tinden kurtulan Novgorod’da özel siyasi bir idareye karar verildi ve sonuçta cum-huriyetin idari organlar› knez hakimiyetinden de üstün bir konuma geçti. Ancakyerli feodallerin halk›n rahats›zl›¤›n› engellemek ve Novgorod’u d›fl tehlikelerden

28 Rusya Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P K ‹ T A P

T

6

korumak için knez ve onun maiyetine ihtiyac› vard›. Böyle farkl›l›klar artmaya de-vam ediyordu. Bunun neticesinde 1207’de Novgord’da büyük bir isyan bafllad›. fie-hir halk› vergilere ve memurlara karfl› isyan ederek flehrin nüfuzlu boyarlar›n›nmülklerini da¤›tt›.

Galiçya-Volinya Knezli¤iDo¤u Slavlar›n›n bir k›sm› Dnyestr Nehri’nin bafl›ndan Karpat eteklerindeki ikimerkez etraf›nda toplanm›fllard›. Biri Galiçya di¤eri de Vladimir-Volinya bölgesiidi. Bu bölgelerin Macarlara komflu olmas› oradaki Slav özelliklerin erken dönem-de kaybolmas›na yol açt›. Lehistan’›n Katolik din ve kültür çevresine girmesi veKarpatlar›n do¤usunda Katolik propaganda faaliyeti, Macar krallar›n›n müdahale-leri bu bölgede yaflayan Slavlar›n Kiyev Rusyas›’ndan uzaklaflmas›na sebep oldu.Bunun sonucunda bu sahada Ruslardan farkl› bir Ukrayna kavmi meydana geldi.Galiçya Knezli¤i Yaroslav Osmom›sl (1152-1187) zaman›nda en yüksek seviyedebulunuyordu. Ancak ondan sonra Galiç Knezli¤inde kar›fl›kl›klar meydana geldi.Boyarlar, Macarlar› davet etti. Macar Prensi Andrey, bir süre Galiçya’y› elinde tut-tu, fakat Lehler taraf›ndan kovuldu. Vladimir Volin Knezi Roman (1173-1205) Ga-liçya Knezli¤ini kendi ülkesine katt› ve bununla Galiçya-Volinya Knezli¤i meyda-na geldi. Knezli¤in en parlak devri Roman zaman›na aittir. Roman, 1205’te Lehlertaraf›ndan öldürüldü. Onun ölümünden sonra Galiçya arka arkaya gelen yönetici-ler, iç savafl ve Macaristan ve Lehistan’›n müdahaleleri ile damgalanan son derecesorunlu bir dönem yaflad›. Buna karfl›n Volniya daha flansl›yd›. 1264’e kadar Ro-man’›n o¤lu Daniel taraf›ndan yönetildi. Volinya’da birkaç y›l süren kesin zaferinard›ndan Daniel, Galiçya’ya döndü ve buray› 1238’de hakimiyeti alt›na ald›. Dani-el’in ölümünden sonra o¤lu ve halefi Leo ile Knezlik eski gücünü kaybetti. Y›k›l-ma süreci bir yüzy›ldan fazla sürdü ve komflu devletler taraf›ndan ele geçirildi. Vo-linya kademeli olarak Litvanya’n›n bir parças› haline geldi. Galiçya ise Lehistan’›n1387deki nihai baflar›s›na kadar aral›klarla Lehistan ve Macaristan hakimiyeti alt›nagirdi. Galiçya’n›n Lehistan ile ittifak› Katolikli¤in ve Lehistan’›n kültürel ve sosyaletkisinin Güneybat› Rusya knezli¤ine, en az›ndan üst s›n›fa yay›lmas›na yol açt›

Aristokrat unsur esasen Galiçya-Volinya Knezli¤inde güçlüydü. Boyarlar Mecli-si siyasi hayata hakimdi. Verimli topraklara ve zengin flehirlere yerleflen bu topraksahipleri bir knez davet etme ya da onu azletme hakk›n› kendi üzerlerine alm›fllar-d›. Bu insanlar ayn› zamanda siyasi mücadeleler ve entrikalar›n da mimar› idiler.‹ktidardaki knez ya boyara itaat etmeye mecbur kal›yor ya da savafl›yordu. Ro-man’›n ölümünden sonra bir boyar olan Vladislav 1210’da Galiçya Knezi ilan edil-di. Bu Rusya tarihinde knezlik taht›nda Rurik soyundan olmayan bir knezin knezoldu¤u tek olayd›r. (1212) Hanedanlar› uzun ömürlü olmamakla birlikte Macarlarve Lehler Galiçya’n›n iç ifllerine kar›flmaya bafllad›lar. Vladislav Macaristan’a sürül-dü ve orada hapsedildi ve eski hanedan tekrar tahta hakim oldu.

Vladimir-Suzdal Knezli¤iSuzdal veya Vladimir-Suzdal bölgesi ile Oka Nehri’ni orta ve afla¤› bölümü ile Vol-ga’n›n orta k›sm› K›yazma ve Moskova Nehirleri havzas› anlafl›lmaktad›r. Güney-bat› gibi kuzeydo¤u da Kiyev devletinin tamamlay›c› bir parças›n› oluflturuyordu.Rostov, Suzdal Rusya’n›n en eski flehirleri aras›ndayd›. Nehirler boyunca Oka Hav-zas›’na daha fazla Rus (Slav) unsuru gelmekte ve buras› bir Rus Yurdu olmakta idi.XI. Yüzy›lda bu hareketlilik daha da artt› ve Vladimir-Suzdal çevresi önem kazan-maya bafllad›. 1097’de Liubech’teki knezler toplant›s› karar›yla bu bölge Vladimir

291. Ünite - Ruslar ›n Tar ih Sahnesine Ç›k ›fl ›

Monomakh’a verildi. O, Suzdal ve çevresini o¤lu Yuri Dolgorukiy’e b›rakt›. YuriDolgorukiy zaman›nda Suzdal’da Rus flehirleri ve köyleri büyümeye, geliflmeyebafllad›. Yuri taraf›ndan “Moskova Hisar›” infla edilmifl ve buras› komflu knezli¤ekarfl› s›n›r karakolu görevini üstlenmiflti. Yuri Dolgorukiy 1157’de ölünce yerineo¤lu Andrey Bogolyubski geçti. Andrey Bogolyubski Kiyev’e hiç önem vermedi veVladimir’de kalmay› tercih ederek bu flehri baflkent yapaca¤›n› ilan etti. Bu durumKiyev’in art›k tamamen önemini kaybetti¤i anlam›na geliyordu. Bogolyubski “Ki-yev Büyük Knezi” unvan›n› yine korudu, ancak flehir 1169’da boflalt›l›rken bu es-ki baflkenti kardefli III. Vsevolod’a (Ailesinin geniflli¤i yüzünden Büyük Yuva de-nilmektedir) b›rakt›. Kiyev, 1300’de baflpiskopos da Vladimir’e yerleflinceye kadardini bir baflkent olma özelli¤ini korudu. Vladimir’in yükselifli dönemlerinde ortayaç›kan XII. Yüzy›l flehirleri aras›nda Andrey’in babas› Yuriy Dogorukiy’nin 1156’dakurdu¤u Moskova da yer al›yordu.

Gerek maiyeti gerekse halk taraf›ndan sevilmeyen bir kifli olan Andrey, 1174’debir komploya kurban gitti. Knezli¤in büyütülmesi, Suzdal Knezlerinin kendi top-raklar›nda ve Rusya’da otoritelerini vurgulamak hakimiyetinin baflar›lar› aras›ndaidi. Andrey Bogolyubski’nin çal›flmalar›n› kardefli III. Vsevolod devam ettirdi. An-drey tahta varis b›rakmay›nca Suzdal Rusyas› parçaland›. Knezler aras›ndaki müca-deleyi Andrey’in kardefli Vladimir Knezi Vsevolod kazand›. Vsevolod Suzdal Rus-yas›n›n en güçlü knezi idi. Hakimiyet zaman› knezli¤in en parlak devrini teflkil et-mektedir. Ancak ülkedeki iç kar›fl›kl›klar Vsevolod daha hayatta iken bafl göster-miflti. Onun ölümünden sonra Suzdal Knezi Yuri, Novgorodlular taraf›ndan 1216’daLipitsa Nehri’nde yenilgiye u¤rad›. Bundan sonra Suzdal’›n Novgorod üzerindekinüfuzu kalkm›fl oldu.

Andrey zaman›nda Tver de dahil olmak üzere pek çok flehir kuruldu. XII. Yüz-y›l›n bafllar›nda Suzdal’›n nüfusu artt›. Bunun sebebi Kiyev Rusyas›’n›n güney böl-gelerine Kumanlar›n ak›nlar›yd›. Halk güvenli gördü¤ü kuzeydo¤uya göç etti.Göçmenleri yerlefltirme konusunda Yuri ve Andrey taraf›ndan gereken tedbirleral›nm›flt›. Kiyev ve Çernigov’dan gelenler Suzdal’a yerlefltiklerinde güneydeki fle-hir, köy ve kasabalar›n adlar›n› da getirdiler ve bulunduklar› mevkiye eski vatan-lar›n›n ad›n› verdiler.

Suzdal Rusyas› ticaret yollar› üzerinde olmad›¤› için ticaret geliflmedi, büyük fle-hirler kurulamad›, halk köylerde kald›. Halk, tar›m, ormanc›l›k, ar›c›l›k, avlanmak,a¤açtan ev eflyalar› yapmakla geçiniyordu. Suzdal bir köylü ve tar›m toplumu özel-li¤ini göstermekteydi. Suzdal Rusyas›’n›n en önemli özelliklerinden birini eski Rusgeleneklerinin olamay›fl›, knezlerin idarede tamamen serbest kalmalar› oluflturu-yordu. Novgorod, Kiyev, Çernigov ve Rostov gibi flehirlerde eskiden devam edenbirçok gelenek vard›. Yerli boyarlar bu geleneklerden kendi menfaatlerine uygunolanlar› muhafazaya çal›fl›yordu. Bunda Veçe müessesesi baflta gelmekteydi. Knez-ler, Suzdal’da yeni flehirler kurdular ve bu flehirlerde eski gelenekler olmad›¤› gibibunlar›n uygulanmas› için de ortam müsait de¤ildi. Buraya göç edenler yeni yerle-rinde knezi her husuta lider olarak tan›maktayd›. Knezin hakimiyetine, idaresinekarfl› gelecek herhangi bir teflkilat veya müessese yoktu. Onun için buradaki knez-ler baflka hiçbir yerdeki knezlere benzemiyordu.

Rus knezlikleri gerek da¤›lman›n etkisi gerekse hakimiyet mücadelelerininoluflturdu¤u düzensiz yap› yüzünden Türk-Mo¤ol sald›r›lar› bafllad›¤›nda bu koflul-lar alt›nda bulunuyordu.

30 Rusya Tar ih i

Kiyev Rusyas›’nda Kültür-Sanat Hayat›Kiyev Rusyas›’na ait yaz›l› kaynaklar haylidir. X. Yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren dinseçimini yapan bir ulus Bizans Do¤u Roma Hristiyan ‹mparatorlu¤u’nda geliflti¤ibiçimiyle Ortaça¤ edebiyat türlerine kendini hemen uydurdu. Bu edebiyatta diniö¤elerin hakim olmas› normaldi.

Kiyev’in ilk Rus baflpiskoposu Hilarion’un Düzen ve Erdem Üzerine Vaaz adl›eserinde dini belgeden hareketle ideolojik yönelimlerin de saptanmas› mümkün-dü. Knez Vladimir Monomakh’›n çocuklar› için haz›rlad›¤› Vasiyetname veya Tali-mat (1100) bir tür otobiyografidir. Rusya’da kutsanm›fl ilk flehitler olan Boris veGleb adl› knezlerin hayat›ndan bahseden Yaflamlar, Rusya’da Ortodoks kilisesineait ipuçlar› da verir. Daha sonra dünyevi ö¤elerin dini ö¤elere a¤›r bast›¤› görül-mektedir. Tutsak Daniel’in Yakar›fl›, ‹gor Bölü¤ü Destan› bunlar aras›ndad›r. Ak›c›bir dile ve etkileyici bir üsluba sahip olan ‹gor Bölü¤ü Destan› siyasal mesajlar›nda yer ald›¤› bir zengin kaynakt›r. Destan›n bir di¤er özelli¤i eskiye ait sözlü kah-ramanl›k öykülerinin edebi bir üslupla edebiyat diline uyarlanm›fl olmas›d›r. Kiyevkültürünün ve dini olmayan zengin fliirsel dilinin bir ifadesidir ve pek çok metnietkilemifltir.

“Byliniy” olarak bilinen bu epik fliirler yüzy›llar boyunca ezberlenmifl düzenlen-mifl ve son iki yüz içinde de yaz›ya aktar›lm›flt›r. Geçmifl Y›llar›n Öyküsü veya RusAna Vekayinamesi eski belgeler aras›nda özellikle edebiyat de¤erinin yan›s›rayüzy›llar boyunca korunabilmifl olmas›yla da ön plana ç›kar. Vekayiname de¤iflikkaynakl› malzemelerin son derece genifl bir özetidir. Bunlar içinde Bizans, Rus vemuhtemelen ‹skandinav, dini, dünyevi, folklorik ve e¤itici mahiyette pek çok ö¤eyer al›r. Vekayinamenin baz› yerlerinde kiflisel anlat›m söz konusuyken baz› yerle-rinde hukuki veya edebi tüm metinler dahil edilmifltir. Ana Vekayinamenin günü-müze ulaflan versiyonu 1110 y›llar›nda kaleme al›nm›flt›r. Ancak yazar›n 1050 y›l›n-da yaz›l›p daha sonra kaybolan özgün bir metne dayanm›fl olmas› muhtemeldir.

Kiyev Manast›r› taraf›ndan derlenen Paterikon’da yer alan canl› öyküler de Bo-ris ve Gleb’in yaflamlar›na benzeyen dini motiflerle süslüdür. Kiyev Ma¤ara Manas-t›r› ilk dönem Rusyas›’n›n en önemli dini, kurumu ve ö¤retim merkezi idi. Nestor veSilvester adl› efsanevi kardefller Geçmifl Y›llar›n Öyküsü’nü burada derlemifllerdi.

Kiyev Rusyas›’n›n büyük yap›lar› say›ca fazla olmasa da burada oluflan kültürüngünümüze ulaflan etkileyici bir miras› idi (Aflar Kilisesi, Aya Sofya vb.). Aya SofyaKiyev mimarisinin en görkemli eseri olarak kabul edilmektedir.

Çernigov, Smolensk, Polotsk ve Piskov gibi flehirlerde buna benzer yap›lar›bulmak mümkündür. Novgorod ise önce üzerinde hiçbir iflçilik uygulanmayan d›flyap› cepheleriyle Kiyev döneminin geliflmesiyle birlikte de daha özenli biçimde(tu¤la ve alç›yla bezeme vb.) ele al›nmaya baflland›. Yap›lar›n çat›lar› ve al›nlar› pi-ramitsel bir flekilde idi. ‹ç cephede de bütün kiliseler alç›yla s›van›r ve üzerlerinefresk ifllenirdi. Nadiren mozaik kullan›ld›¤› görülürdü. Cam masrafl› ve zahmetli biriflti. Ustalar› d›flar›dan getirtmek gerekiyordu.

Vladimir’e yak›n ve çevresinde XII. Yüzy›l›n sonlar›nda ve XIII. Yüzy›l›n baflla-r›nda 6 kilise, Kiyev Rusyas›’ndan günümüze kalanlard›r. Viladmir’in merkezinde-ki Dormityon Katedrali hariç hepsi küçük yap›lard›r. Ancak iç uyum ve kireçtafl› ifl-çili¤i ile güzellefltirilmifltir. Aziz Dmitriy (1194-1197) ile Yuryev-Polskiy’deki AzizGeorge’da (1230) yap›lar›n d›fl yüzeyi bitki, hayvan ve çeflitli oymalarla kapl›d›r.Kiyev Rusyas›’nda di¤er sanat biçimleri de özellikle kiliselerle ba¤lant›l› olarak ge-liflmifltir. ‹kona sanat› Hristiyanl›kla birlikte Bizans’tan al›nm›flt›r ve Kiyev dönemi-nin en önemli eserlerindendir.

311. Ünite - Ruslar ›n Tar ih Sahnesine Ç›k ›fl ›

32 Rusya Tar ih i

Slavlar›n etnik kökenlerini aç›klamak.

Slavlar›n menflei, göçleri ve yerleflimleri hakk›n-daki bilgiler tart›flmal›d›r. Slav halklar›n flekillen-mesi süreci uzun bir geliflim göstermifltir. Roma-l› tarihçiler Slavlar› “Vened” veya “Ant” olarakadland›rm›fllard›r. Bat›l› tarihçiler ise Slavlar›nanavatan›n›n Vistül Nehrti’nden Karpat’a kadarolan topraklar› kapsad›¤›n› belirtmifllerdir. Slova(söz) kelimesinin kökünden geldi¤i ileri sürülenSlavlar›n bu co¤rafyadan farkl› bölgelere yay›l-malar› milattan sonraki devirde meydana gelmifl-tir. Bütün Slav topraklar› içinde Kiyev Devletininmerkezi olan Orta Dnyepr farkl›l›k gösterir. Slav-lar›n Gotlar, Bizans, Avarlar ve Hazarla olan ilifl-kileri, mücadeleleri bölgesel ve stratejik aç›danönemlidir

Rus ad›n›n ortaya ç›k›fl›n› aç›klamak.

Normanlar›n Slav topluluklar› idareleri alt›na al-malar›yla Rus kelimesi ortaya ç›kt›. Yerel Slavhalk uzun süre Ruslar› ayr› bir unsur olarak gör-dü, ancak Ruslar veya Normanlar zamanla geniflSlav halk içinde eridiler. Hristiyanl›¤›n kabulün-den sonra Rus grubu ve Slav halk› din ve dil ba-k›m›ndan kaynaflt› ve bundan sonra Rus kelime-si Do¤u Slavlar› için kullan›lmaya baflland›.

Kiyev Rusyas›’n›n kuruluflunu, Norman (Viking)-

Slav iliflkilerini tart›flmak.

IX. ve X. Yüzy›llarda Vikingler Kuzey Avrupa veBat› Avrupa’da oldu¤u kadar Do¤u Avrupa’y› daetkiledi. IX. Yüzy›lda Balt›k Denizini aflt›lar.Dnyepr arac›l›¤› ile Bizans’a ulaflt›lar. Vareglerveya Normanlar olarak adland›r›lan Vikingler buco¤rafyaya yerlefltiler. Yar› efsanevi bir kiflilikolan Rurik’in soyundan gelenler Novgorod’u bafl-kent yapt›lar Ancak daha sonra güneye yönele-rek baflkenti Kiyev’e tafl›d›lar. Normanlar›n Do¤uSlavlar› idareleri alt›na almalar› ve Slavlar›n kur-duklar› yerleflim yerlerini birlefltirmeleriyle buisim co¤rafi bir anlam da kazand›. XI. Yüzy›ldaNormanlar, Slavlar aras›na kar›flt›lar.

Ruslar›n Hristiyanl›¤› kabul etmeleri ve bunun siya-

sal, toplumsal, kültürel sonuçlar›n› de¤erlendirmek

Kiyev Rusyas›’n›n X. Yüzy›ldaki en önemli gelifli-mi I. Vladimir’in (Aziz) Ortodokslu¤un Bizans tipiHristiyanl›¤a ba¤l› oldu¤unu aç›klamas›yd›. Vladi-mir Rusyas› din seçimi ile birlikte yüksek bir kül-türü de ithal etmifl oluyorlard›. Kiyev Knezi “Bü-yük Knez” olarak tan›mlan›yordu. I. Vladimir, Bil-ge Yaroslav ve II. Vladimir Monomakh bu geniflalan›n bütünlü¤ünü sa¤lad›larsa da merkezi otori-tenin zay›flamas› vb. sebepler ülkeyi Peçeneklergibi do¤udan gelen halklar›n sald›r›s›na aç›k du-rumda b›rakt›. XII. Yüzy›lda Kiyev’in birincil ko-numu bir ticaret kasabas› olan Vladimir’e geçti.Bu nüfus ve siyasal de¤iflimin bafllang›c›yd›.

Kiyev Rusyas›’n›n da¤›lmas› ve knezlikler döne-

mini tart›flmak.

Kiyev Rusya’s›n›n da¤›lmas›n›n en önemli sebep-lerinden biri Dnyepr Ticaret Yolu’nun öneminih›zla kaybetmesiydi. Ticaret, ekonominin temeli-ni oluflturuyordu. Hazarlar ortadan kalk›nca Pe-çenekler ve daha sonra Kumanlar zamanla Rus-ya ve Bizans aras›ndaki ticareti durma noktas›nagetirdiler. Di¤er bir sebep Kiyev idari sistemininbaflar›s›zl›¤›d›r. Kiyev knezlik sisteminin düzgünifllemedi¤i ile ilgili görüfllerin de da¤›lmay› etki-ledi¤i ileri sürülmektedir. Kiyev merkezli yap›merkezkaç güçlerin artmas› sonucu da¤›l›nca,birli¤i sa¤lamaya aday XII. Yüzy›l›n sonu XIII.Yüzy›l›n bafllar›nda Rusya topraklar›nda Novgo-rod, Galiçya-Volinya ve Vladimir-Suzdal olmaküzere üç merkez flekillendi. Bu bölgelerin her bi-rinin kendine has politik yap›lar› ve co¤rafi ko-numlar› vard›.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç

331. Ünite - Ruslar ›n Tar ih Sahnesine Ç›k ›fl ›

1. IX. Yüzy›lda Rus Devletinin kuruluflu afla¤›dakilerdenkiminle bafllar?

a. ‹gorb. Olgac. Rurikd. Yaropolke. “Bilge”Yaroslav

2. Afla¤›dakilerden hangisi Do¤u Slav kabilesidir?a. Polyanlarb. Gotlarc. ‹skitlerd. Sarmatlare. Vandallar

3. Hristiyanl›k devlet dini olarak ilk kez kimin zama-n›nda kabul edilmifltir?

a. ‹gorb. I. Vladimirc. Mihail Monomakhd. Andrey Bogolyubskiye. Svyatoslav

4. Afla¤›dakilerden hangisi Liubech knezler toplant›s›-n›n (1097) mimar›d›r?

a. Yuri Dolgorukiyb. Vsevolodc. ‹zyaslavd. Mistislave. Vladimir Monomakh

5. Russkaya Pravda hangi knez zaman›nda derlenerekgeniflletildi?

a. Mihail Monomakh b. “Bilge” Yaroslavc. Svyatopolkd. Yaropolke. ‹zyaslav

6. Afla¤›dakilerden hangisiHazar Hakanl›¤›na son ve-ren Rus knezidir?

a. Svyatopolkb. Svyatoslavc. Yaroslavd. Rurike. Oleg

7. Afla¤›dakilerden hangisi Novgorod’un kent idaremeclisidir?

a. Posadnikb. Pomestyec. Veçed. Votçinae. Mestniçestvo

8. Slavlar için alfabe haz›rlama görevi afla¤›dakilerdenhangisine verilmifltir?

a. Hillarionb. III. Mihailc. Krillios ve Metodiosd. Askold ve Dire. Boris ve Gleb

9. Oleg, 911’de ticaret anlaflmas›n› afla¤›dakilerdenhangisiyle yapm›flt›r

a. Bizans ‹mparatorlu¤ub. Hazarlarc. Avarlard. ‹dil Bulgar Devletie. Peçenekler

10. Rus Ana Vekayinamesi hangi adla bilinmektedir?a. ‹gor Bölü¤ü Destan›b. Vasiyaetnamec. Düzen ve Erdem Üzerine Vaazd. Tutsak Daniel’in Yakar›fl›e. Geçmifl Y›llar›n Öyküsü

Kendimizi S›nayal›m

34 Rusya Tar ih i

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiyev Devletinin Kuruluflu”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiyev Devletinin Kuruluflu”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “X. ve XII. Yüzy›llarda RusDevleti ve “Aziz” Vladimir Dönemi (980-1054)”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Knezler Aras›nda HakimiyetMücadelesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilge Yaroslav (1019-1054)”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Slavlar ve Büyük Bozk›r”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Büyük” Novgorod Cum-huriyeti” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Alfabe Oluflumu” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fl Siyaset” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kiyev Rusyas›’nda KültürHayat›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Slav denilen topluluk M.S. ilk iki bin ortalar›nda merke-zi Do¤u Avrupa’daki dar bölgelerinden ç›karak k›tan›nAlmanya’daki Elbe Nehri’nden Adriyartik ve Balt›k De-nizine, Korent Körfezi’nden Yunan Anakaras›na, sonraorman-bozk›r bölgelerine ve belki de daha do¤uda as›lbozk›r alanlar›na uzanan genifl bir bölümüne k›smen yada tamamen sahip olmufllard›r. Bu büyük göç daha do¤-rusu birbiri ard›ndan gelen göç dalgalar› s›ras›nda Slav-lar›n Bat›, Güney, ve Do¤u olmak üzere üç ana kola ay-r›ld›klar› aç›kt›r. Bu kollardan hareketle yüzy›llar boyudevam eden süreç sonucunda günümüz Slav uluslar›belirginleflti; Polonyal›lar, Çekler, Slovaklar, Bat› Slavla-r›n› olufltururken, Bulgarlar, S›rp-H›rvatlar ve SlovenlerGüney Slavlar›n›, Ruslar, Ukrainler ve Beloruslar da Do-¤u Slavlar›n› oluflturdu. Bu ayr›lma ve bölünmeler dilbilim aç›s›ndan incelendi¤inde Slav dilleri Hint-Avrupadil ailesinin bafll›ca üyelerinden biridir. Slav dilleri gru-bu Latinceden türeyen Romans dilleri, ‹ngiliz-‹skandi-nav kollar› dahil Germanik diller ve Grekçe gibi eski dilgruplar› ile ayn› temele dayan›r. Dilbilimciler Slav dille-rinden geriye do¤ru iz sürerek yaz›l› belgeler öncesidönemler için bu üç kolun ana kayna¤›n› oluflturan “or-

tak Slav dili”ne ulaflm›fllard›r. Slav halklar› aç›s›ndanaralar›nda her koflulda sars›lmaz bir dostluk olmam›flolsa bile böyle bir ortakl›k bilincine varmak her zamanönem tafl›m›flt›r. Dil ortakl›¤› duygusu söz anlam›na ge-len “slovo” ile akrabal›k tafl›yan Slav sözcü¤ünün bizzatkendisine verilmifltir. Buna karfl›l›k “dili anlamayan” an-lam›na gelen “Nemets” ise geçmiflte ve günümüzde Al-manlar için kullan›lan Slavca karfl›l›kt›r.

S›ra Sizde 2

XIV-XVII. Yüzy›llar Rus tarihçili¤i; Rus devletinin tarihi-ni Do¤u Avrupa’n›n komflu halklar› ‹skit, Sarmatlarlailiflkilendirmifl ve Rus kelimesinin menfleini Sarmat as›ll›Röksalan kabilesinin ad›ndan ald›¤›n› iddia etmifllerdir.XVIII. Yüzy›lda “Norman” teorisi ile birlikte Do¤u Slavkabilelerinin devleti ile Norman as›ll› Vareglerin koydu-¤u beyan edilmektedir. “Rus” ad›n›n özellikle Vareg Ruskabilelerinin ad›ndan al›nd›¤› da belirtilmektedir. Vi-kingleri veya Viking ülkesini karfl›layan bir sözcük ola-rak Rus, Vikinglerin kendi ülkelerinde bilinmemekte-dir. Anti Normanist tez ise Vekayiname’de yer alan“Rhos” ya da benzer sözcüklerin güneyde Viking etkisigörülmeden önce de kullan›lmakta oldu¤una dayan-maktad›r. Ayr›ca eski kaynaklarda Rus sözcü¤ü Viking-lerin ulaflt›¤› Novgorod bölgesi için de¤il, Kiyev içinkullan›lmaktad›r. Kiyev yak›nlar›ndaki bir ›rmak da “Ros“ad›n› tafl›r.

S›ra Sizde 3

Vikingler ve Slavlar aras›na daha ilk aflamalarda bir uz-laflmaya var›ld›¤› görülmektedir. Geçmifl Y›llar›n Öykü-

sü’nde Vikinglerin baflta istenmeyip daha sonra ülkeyedüzen getirmek üzere Slav ve Fin-Ugor kabileleri tara-f›ndan meydana getirilen bir koalisyon taraf›ndan nas›lgeri ça¤r›ld›klar› anlat›lmaktad›r. Vikingler, bir süre ül-keye düzen getirmifllerdi. Ancak anti Nomanist teze gö-re Vikingler büyük bir kültür tafl›y›c›s› de¤illerdi. ‹lk dö-nem Rus kanunlar›, dini, edebiyat ve dili Viking etkisi-ne ait silik ve belirsiz izler tafl›yordu. Vikingler geldikle-rinde Slav kabilelerini bir uygarlaflma süreci içinde bul-dular. Geldikleri ülkeye çok say›da kasaba ve kalelerin-den dolay› “Gardariki” (kentler ve kaleler ülkesi) dedi-ler. Onlar, askeri, siyasi ve ticari becerilerini beraberle-rinde getirdiler. Sikkeler Vikinglerin tüccar yan›na ilifl-kin kan›tlar› ortaya koymaktad›r. Rurik’in soyundan ge-lenler ve maiyettekiler Slavlaflmalar›na ra¤men ‹skandi-navya ile olan iliflkiler XII. Yüzy›la kadar varl›¤›n› koru-

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

351. Ünite - Ruslar ›n Tar ih Sahnesine Ç›k ›fl ›

du. Viking sözcü¤ü “dolaflanlar” demek olup hareketli-likleri önlerindeki ufku da geniflletti. Viking-Slav iflbirli-¤inin sonucu olarak XVII. Yüzy›l›n sonlar›na kadar Av-rupa ile iliflkiler yo¤un bir flekilde devam etti. Orta veBat› Avrupa’da kraliyet ailelerinden kiflilerle yap›lan ev-lilikler de bu süreçte normaldi. Vikinglerin Rusya’da b›-rakt›¤› siyasal miras›n yöneten ve yönetilen aras›ndakiiliflki, vb. baz› problemleri de oldu.

S›ra Sizde 4

Oleg, Rus devletinin gelifliminin ilk dönemlerinde çokönemli bir kiflilikti. Oleg, knez neslinden gelmedi¤i içinölümüne kadar Rurik’in o¤lu ‹gor ad›na hüküm sürü-yordu. Hizmetindekilerle birlikte hakimiyetini Polyan-ne topraklar›ndan Do¤u Slavlar›n›n bölgesine kadar ge-tirdi. Oleg 907’de Bizans’a karfl› askeri bir hareketa gi-riflmek üzere yeterli gücü toplad›. Kiyev’e yerlefltiktenve buray› baflkent yapt›ktan hemen sonra Bizans’a ha-reket etti. Bu s›rada Bizans pazarlar› ile iliflkilerini artt›r-m›flt›. Kalabal›k bir ordu ile Dnyepr boyunca ilerledi.Bo¤az’a gelinince Vareg-Ruslar karaya ç›kt›lar ve Bi-zans’›n civar bölgelerini ya¤ma ve talan ettiler. Bizans,Oleg ile ya¤man›n durmas› ve tekrarlanmamas› için devergi ödemeyi kabul ettiler. Bizans ve Ruslar aras›ndayap›la gelen ticaret bu anlaflma ile belli esaslara göredüzeltildi. Ruslar›n lehine olan bu anlaflma 912’de yeni-lendi. Kiyev Knezli¤i’nin Bizansla ekonomik iliflkilereönem vermesi ve sa¤lam bir ticaret anlaflmas› yapmas›gerek Vareg-Rus gerekse Slav halklar aras›nda büyüketki yaratt›. Rus tarihçili¤i bu baflar›l› seferi Oleg’in kal-kan›n› Konstantinopolis kap›lar›na çiviledi¤ini yazar-ken Bizans kaynaklar› bu harekat ve sonuçlar› hakk›n-da sessizdir. Fakat 911 y›l›nda Oleg’in maiyetindekiler-le birlikte elveriflli bir ticaret anlaflmas›yla döndükleriaç›kt›r.

S›ra Sizde 5

Rurik Hanedan›n›n tahta geçiflte gözetilecek bir sistemimevcut de¤ildi. Ülkenin bir bütün olarak hanedan aile-sine ait oldu¤u düflünülüyordu. Knezler idare merkez-lerini s›kl›kla de¤ifltiriyorlard›. Bu de¤iflim birbirindenuzakta olan Novgorod ve Tmutorakan gibi merkezleraras›nda da olabilmekteydi. Knezlerin en güçlüsü Ki-yev’de bulunuyordu. Knezin ölümünden sonra taht kav-galar› hakimiyet mücadelesi haline gelmekteydi. Hiye-rarflik düzende her bir knezli¤in s›ralamas› farkl›yd›.Çernigov s›ralamada ikinci iken, Pereyaslavl da üçüncüs›rada bulunuyordu. Hanedan ailesinin kollar› her za-man kendi köklerini sa¤lamlaflt›r›p yerel bir hanedan

oluflturma e¤ilimi tafl›maktayd›. Bunun en kesin örne¤i1097’de Liubech’de knezlerin kat›ld›¤› toplant›da dilegetirdi: Poloveçlere karfl› ülkeyi koruma düflüncesi has-sas dengeler üzerine kurulmufltu. Bu siyasal birlik k›sasüreli olsa da XII. Yüzy›lda II. Vladimir zaman›nda ger-çekleflti. Knezler toplant›s›nda her knezin topraklar›n›kendi çocuklar›na devretme hakk›na sahip oldu¤u be-lirtildi. Veraset sisteminin yoklu¤u ile topraklar tüm er-kek çocuklar aras›nda paylaflt›r›ld›¤›ndan ilerde baflkaproblemleri beraberinde getirecek olan her knezli¤intopraklar›n›n bölünmeye bafllamas›na yol açt›.

S›ra Sizde 6

Rus topraklar› içinde en ba¤›ms›z› ve siyasal aç›dan enfarkl›s› Kiyev döneminin kapanmas›ndan sonra Balt›kticaretinin bir deposu olarak yerini koruyan eski Rusyerlefliminin kuzey ucundaki Novgorod idi. Yeni kasa-ba anlam›na gelen flehir IX. Yüzy›lda Viking, Slavonikve Fin halklar aras›ndaki ticarette etkili olmufl bir mer-kezdi. “Yenilik” muhtemelen daha eski bir yerleflimolan Ladoga’ya göredir. XII. ve XV. Yüzy›llarda Avru-pa’n›n büyük kent-devletleri aras›nda en kuzeyde yeralan› olarak gerçek bir ba¤›ms›zl›¤a sahipti. Kendinegöre bir demokrasisi vard›. Urallara uzanan genifl biralan› kontrol ediyordu. ‹mparatorluk denilen bu alanNovgorod kentinin kendisini de paylaflan 5 bölme tara-f›ndan kürk, ticaret için kullan›lmaktayd›. Büyük LordNovgorod ad›n› da alan flehir sadece Balt›k ticareti de-¤il, ‹ç Rusya ve Yak›n Do¤u ticaretini de kontrol etmek-teydi. Ticaret yollar› Novgorod’tan do¤uya Volga (‹dil)Havzas›na, güneye Kiyev’e ve Konstantinopolis’e bat›-ya ‹sveç’e ve Kutsal Roma Germen ‹mparatorlu¤u’nuntopraklar›na uzan›yordu. Novgorod, kürk, balmumu,tuz ve bal ihtiyac›n› karfl›layan Hansa Birli¤i’nin uç nok-tas›yd› ve Gotland’da kendisine ait bir depoya sahipti.

36 Rusya Tar ih i

Acar, K. (2004), Bafllangݍtan 1917 Bolflevik Devri-

mine Kadar Rusya Tarihi, Ankara: Nobel Yay›n.Kirchner, W (1991), Russian History, 7th Edition, New

York : Harper Perennial.Kurat, A.N. (1999). Rusya Tarihi, 4. Bask›, Ankara:

Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›.Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler

Birli¤i Tarihi, ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klarAnsiklopedisi, VIII. Cilt, çev. Metin Çulhao¤lu, ‹s-tanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Pavlenko, N. ‹ (1994), Petr Velikiy, Moskva.Riasanovsky, N.V-Steinberg. M. D (2011), Rusya Tari-

hi. Bafllang›çtan Günümüze..., çev. Figen Dereli,‹stanbul: ‹›nk›lap Kitabevi.

R›bakov, B. M. (1993), Kiyevskaya Rus i Russkiye

knyajestva, Moskva.The Cambridge History of Russia. From Early Rus

to 1689, vol 1, ed. Mauren Perrie, Cambridge Uni-versity Press, 2006.

Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, çev. Do¤ukan M›z-rak, Egemen Ç. M›zrak, ‹stanbul: Selenge Yay›nlar›.

Watson, H.S. (1962), The Decline of Imperial Russia

1855-1914, New York: Praeger University Series.Y›lmaz, S. H (2006), Rusya’da Devlet Merkezli Sis-

tem ve Bürokrasi, ‹stanbul: Versus Kitap.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Cengiz Han’›n torunu Batu Han taraf›ndan kurulufl safhas›nda Alt›n Orda’n›nRus, di¤er Türk ve de¤iflik halklarla mücadelesinin yorumunu yapabilecek,Alt›n Orda Hanlar› ile Rus Knezlerinin (beylerinin) iliflkilerini aç›klayabi-lecek,Büyük Rus Devletinin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve Alt›n Orda’n›n nas›l y›k›ld›¤›n›aç›klayabilecek,Alt›n Orda döneminde sosyal s›n›flar, devlet yönetimi, ekonomik yap›s›, kül-türü ve sanat›n› de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Batu Han’›n Alt›n Orda’y›Kurmas›

• Alt›n Orda Hanlar› ve Politikalar›• Rus Knezleri ve Politikalar›• Moskova Büyük Knezli¤i (Rus

Devleti) ve Baflar›lar›

• Alt›n Orda Halk›• Alt›n Orda Yönetimi• Alt›n Orda Ekonomisi• Alt›n Orda Kültürü

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

Rusya TarihiMo¤ol-Türk (Alt›nOrda) Dönemi

• ALTIN ORDA ‹MPARATORLU⁄U(1236-1502)

• S‹YAS‹ VE SOSYAL YAPI• B‹L‹M, KÜLTÜR VE SANAT• SONUÇ

2RUSYA TAR‹H‹

ALTIN ORDA ‹MPARATORLU⁄U (1236-1502)

Kafkasya ve Deflt-i K›pçak’a SeferCengiz Han’›n en büyük o¤lu Cuci’nin pay›na ‹mparatorlu¤un ‹rtifl’in bat›s›ndakibölgeleriyle (bugünkü Kazakistan ve Bat› Sibirya) Harezm (Amu Derya’n›n AralGölüne dökülen bölgeler) düflmüfltü. Ona ait olan ülkeler verimli bozk›rlar› kapla-makla kalm›yor, ayn› zamanda Ürgenç gibi mühim bir ticaret merkezini de kaps›-yordu. Bugün Özbekistan’da bulunan Ürgenç 1221’de Mo¤ollar taraf›ndan tahripedilmiflse de, sonradan tekrar infla edilmifl ve k›sa zamanda eski zenginli¤ine veflöhretine kavuflmufltu. Bu s›ralarda Cuci Ulusu’nun (Alt›n Orda) bat›s›nda ve Ha-zar ile Karadeniz’in kuzeyinde henüz iflgal edilmemifl olan K›pçak (Kuman) ve di-¤er Türk devleti ‹dil Bulgar Hanl›¤› ve çeflitli Rus beylikleri bulunuyordu.

Deflt-i K›pçak’ta (K›pçak Çölü Karadeniz’in kuzeyi ve kuzeydo¤usundaki böl-geler) Alt›n Orda devletini kurma fikri, asl›nda Cengiz Han ‹mparatorlu¤unun ni-hai hedefine dâhildi.

1221 y›l›n›n bafllar›nda Cengiz Han, en baflar›l› komutanlar› Cebe Noyan ile Sü-bütey Noyan’a kuzeydeki 11 halka karfl› sefer düzenlemeleri emrini verdi. BunlarTürk as›ll› K›pçaklar ile Bulgarlar, ayr›ca Ruslar ile Macarlar, Kafkas halklar› Alan-lar, Çerkezler ve Gürcüler idi. Cebe ile Sübütey iki tümenle yola ç›km›fllard›. Yol-lar›n›n üzerinde ilk rakip Gürcü krall›¤› idi. Mo¤ol ordular› kas›rga gibi gelmifllerve Tiflis’e ulaflm›fllard›. Gürcü kuvvetleri ‹ran içlerine kaçt›lar. Sübütey ile Cebe on-lar› takipten vazgeçtiler, kuzeye do¤ru ilerleyerek di¤er bir Gürcü ordusunu dar-mada¤›n ettiler ve Gürcü kral› Giorgi’yi öldürdüler. 1222 y›l›n›n ikinci yar›s›ndaKafkaslar› Derbent geçidinden aflt›lar. Burada Alanlar› (bugünkü Ossetinlerin ata-s›) yendikten sonra Kuban boyundaki K›pçaklar (bat›l›lar Kuman derler) üzerineyürüdüler. K›pçaklar fazla direnmeden teslim oldular.

Sübüdey, 1222 y›l›n›n ikinci yar›s›nda Derbent üzerinden Kafkasya’ya gelmifl,Alanlar› hâkimiyeti alt›na al›nd›ktan sonra K›pçaklarla karfl›laflm›flt›. Kendi ordu-sundaki Türk askerlerinin ço¤unlukta olmas› sebebiyle K›pçaklar›n bir k›sm›n›kendi taraf›na çekebilmiflti. Böylece kolay bir baflar› kazand› ve K›r›m’daki zenginticaret flehri Sudak’a hücum etti (17 Ocak 1223).

K›pçaklar›n Mo¤ol hakimiyetini tan›malar› ile Sübüdey’in askeri harekât› da ta-mamlanm›fl olacakt›. Fakat K›pçak hakimi Kotyan, damad› Mstislav Mstislaviç ve di-

Mo¤ol-Türk (Alt›n Orda) Dönemi

Han (unvan). Mo¤olcada Han,Türkçede ka¤an olan bu unvanCengiz Han’›n Büyük Hanseçilmesi ile flöhret kazand›.Ancak Cengiz soyundangelenlerin bu unvan› kullanmahaklar› vard›. Örnek olarakCengiz soyundan gelmeyenTimur’un unvan› Emir Timur idi.Osmanl› padiflahlar› bu unvan›K›r›m Hanl›¤›n› ele geçirdikleriiçin kullanm›fllard›.

Harezm (bölge). BaflkentiÜrgenç olup, 2.400 km.uzunlu¤undaki Amu Derya’n›n(Türkçe Ceyhun, Bat› dillerindeOxus) Hazar denizine dökülenbölgedir. Ortaça¤larda kanalarlasulama yap›ld›¤›ndan zengintar›m ürünleri üreten, ‹pekYolunun geçti¤i zengin bir bölgeidi. Cengiz Han’›n buray› elegeçirmesine kadar HarezmflahDevleti hâkimiyetindeydi. BugünÖzbekistan’›n bir parças›d›r.

K›pçaklar (topluluk,kabile).Bat›l›lar›n Kuman,Araplar›n, K›fçak, Ruslar›nPolovets (Polovtsi) ve Türklerinde K›pçak dedi¤i bu kavim OrtaAsya’dan bugünkü Güney Rusyabozk›rlar›na göçmüfltür. IX-XI.Yüzy›llarda çok etkili olmufltur. Odönemde K›pçak Türkçesigeliflmifltir. Bugün kuzeydekiTürkilerde Tatar, Baflkurt, Kazak,K›rg›z, Nogay, Altay gibi uluslardillerini bu K›pçak unsuru ilegelifltirmifllerdir.

‹dil Bulgar (topluluk, kabile).Proto (ön) Bulgarlar›n devam›olan Türk soylu Bulgarlar IV.Yüzy›lda Orta Asya’danKaradeniz’in kuzeyinegöçmüfllerdir. K›sa bir süreBüyük Bulgarya’y› kurmufllard›r.681’de güneyde Tuna BulgarDevleti ve ayn› y›llarda kuzeyde‹dil-Kama Bulgar Devleti,(bugünkü Rusya Federasyonunun‹dil boyunda) kurulmufltur. 922y›l›nda bu Bulgar devletininyöneticisi Almas resmen‹slamiyet’i kabul etmifltir.Böylece bu dini kabul eden ilkTürk Devleti olmufltur. Alt›n Orda1237’de bu devleti kendineba¤lam›flt›r. Tuna Bulgar Devletihükümdar› 864 Bizans’›n etkisiile Ortodoks mezhebini kabul ettive Boris ad›n› ald›. BugünküBulgarlar›n adlar›n›n d›fl›ndaTürklük ile ilgisi yoktur.

¤er Rus knezlerinden yard›m isteyince durum de¤iflti. Mo¤ollar Rus knezlerini dekendilerine boyun e¤meye ça¤›rd›lar, fakat Ruslar gönderilen elçileri öldürerek Mo-¤ollar›n intikam hislerini daha da canland›rd›lar. Neticede müttefik kuvvetlerle Mo-¤ol güçleri aras›ndaki önemli çarp›flma 16 Haziran 1223’te Taganrog’ta Azak Deni-zi’ne dökülen Kalmius Nehirleri’nin bir kolu olan Kalka (bugünkü Kalec)’da oldu.Rus ordular›, tamamen yok edilerek çok say›da knez Mo¤ollara esir düflüp idamedildi. Alt› prens ve 70 soylu ölmüfltü. Birço¤u Kalka Nehri’nde bo¤uldu. Dnyepr’edo¤ru kaçan Ruslar›n hemen hepsi yok edildi. Ancak Galiç Knezi kurtulabilmiflti.Mo¤ollar›n Dnyepr Nehrini geçmelerine engel olmak için kaçanlar bütün kalan ka-y›klar› yakt›lar Ancak Cebe ile Sübütey’in amac› onlar› takip de¤ildi. Onlar Novgo-rod flehrine kadar gittikten sonra geri döndüler. Yollar› üzerindeki birçok Rus fleh-ri, kasabas› ile köyü yak›ld› ve ya¤maland›. Az sonra da Rus s›n›rlar›ndan uzaklafl-t›lar. Onlar›n as›l niyeti Harzemflah ülkesinde Cengiz Han’a kat›lmakt›.

Deflt-i K›pçak’ta Mo¤ol istilas›ndan önce hangi kabileler bulunuyordu?

Batu Han’›n Baflar›lar›Cuci, babas› Cengiz Han›n vefat›ndan birkaç ay önce 1227 y›l› bafllar›nda öldü. Ül-ke art›k Cuci’nin di¤er o¤ullar›na kalm›flt›. Batu ise bunlar aras›nda en fazla gözeçarpan› idi. Fakat kurultay Cengiz’in o¤lu Ögedey’i Büyük Han (Ka¤an) seçti veÖgedey Sübüdey’i tekrar K›pçaklar, ‹dil Bulgarlar› ve ticaret flehri Saks›n (Saksin)üzerine yollad›. K›pçaklar aras›nda bir gurubun Mo¤ollara yak›nlaflmak istemesin-den dolay› Mo¤ollar›n ifli kolaylaflt›. K›pçak ve Mo¤ol ordular› Ural da¤lar›ndan ç›-kan Cay›k (Yay›k: bugünkü Ural) Nehri’nde karfl› karfl›ya geldiler. Ma¤lup olanK›pçaklar ve Saks›n flehri halk›, ‹dil Bulgarlar›n›n yan›na kaçt›lar. 1236’da toplanankurultay bu sefer Batu’ya baflkomutanl›k ve büyük askerî yetkiler verdi. Batu’nunemrinde bir k›s›m akrabalar› ile gelece¤in büyük han› Möngke de bulunuyordu.

‹lk olarak ‹dil Bulgarlar›na karfl› sefere ç›k›ld›. 1237 y›l›n›n sonbahar›nda bafl-kent Bulgar ele geçirildi, ard›ndan da K›pçak Beyi Baçman yakaland›. Bulgar ilerigelenleri, Rusya’ya kaçarak buradaki knezlerden hüsnü kabul gördüler. MuzafferMo¤ol ordular› hücumlar›n› do¤uya kayd›rd›lar. Ryazan Knezi boyun e¤meyi red-detti, fakat büyük knezin yard›mc› kuvvetlerine ra¤men befl günlük kuflatmadansonra ma¤lup edildi. Bundan sonra Kolumna, Moskova, Vladimir, Suzdal, Rostov,Yaroslav, Pereyaslav, Tver (Kalinin) gibi flehirler pefl pefle düfltü. Torjok flehrininiki hafta direnmesi Novgorod’un Mo¤ol iflgalinden kurtulmas›na yol açt›. Batu, yo-lunun düflman taraf›ndan kesilmesine engel olmak için güneye inmek zorundakald›.

Rus flehirleri ve köyleri bu müthifl sald›r›n›n tesirini yavafl yavafl unutmakta ikenCebe ile Sübütey iki tümen ile ‹dil (Volga) Nehrine do¤ru yürümeye bafllam›fllar-d›. Burada Türk as›ll› ‹dil-Kama Bulgarlar› yafl›yordu. 922 y›l›nda resmen Müslü-man olmufl bu topluluk yerleflik bir hayata geçmifl, tar›m, hayvanc›l›k ve ticaretleu¤rafl›yordu. Bu y›k›c› Mo¤ollar›n ticaretlerine zarar verece¤ini düflünerek Mo¤olkuvvetlerine sald›rd›lar ve onlara büyük zayiat verdirdiler. Ancak Mo¤ollar bununintikam›n› daha sonraya b›rakarak Hazar Denizi’nin kuzeyinden, Aral Gölü yak›-n›ndan Harzemflah’a, yani daha sonra Türkistan ad›n› alacak bölgeye gittiler. Buharekat Mo¤ollar›n Avrupa’daki ilk seferleri oldu ve ünleri yavafl yavafl Avrupa’yada yay›ld›. As›l ünleri bugün Rusya ovalar› olarak bilinen Deflti K›pçak (K›pçak Çö-lü) ve Bulgar ülkesinde 15 y›l sonra yapacaklar› büyük seferden sonra yay›lacakt›.

40 Rusya Tar ih i

Deflt-i K›pçak (bölge). Kafkasda¤lar›n›n kuzeyinde Dnyestr ile‹rtifl ›rmaklar› aras›nda kalanbölgenin tarihi ad›d›r. K›pçakçölü veya bozk›r› anlam›na gelir.IX. Yüzy›ldan XIII. Yüzy›lla kadargöçebe K›pçak boylar› çok etkilioldu¤undan bölgeye bu adverilmifltir.

Knez (unvan). Knez (kyaz) Slavdillerinde soyluluk (asalet)unvan›d›r. Prens, bey, hakimanlamlar›na gelir. Bu sözcüktenknezlik (knyajestvo) üretilmifltir.Rus soylular› knezlikstatülülerini ve unvanlar›n› 1917Ekim Devrimine kadartafl›m›fllard›r. Çarl›k Rusya’s›Alt›n Orda soyundan gelenasillerin de bu knezlikunvanlar›n› kullanmalar›na izinvermiflti.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

Çünkü Cengiz’in torunu Batu Han taraf›ndan kurulan Alt›n Orda ‹mparatorlu¤uburalar› XVI. Yüzy›la kadar yönetecekti.

Gerek K›pçaklar gerekse Ruslar düflmanlar›n› küçümsedikleri veya Mo¤olistan,Çin ve Türkistan’da neler yapt›klar›n› bilmediklerinden dolay› onlar› çok hafife al-malar›n›n cezas›n› çektiler. Belki de dünya, Mo¤ol ordular› Avrupa’n›n içlerine ka-dar girmeseydi Cengiz Han’›n ne kadar büyük bir yönetici oldu¤unu hiçbir zamankavramayacaklard›. ‹flte bu olay yöneticilerin bilgiyi ve enformasyonu gerekli fle-kilde alamamalar›n›n tipik bir örne¤ini teflkil eder. ‹stihbarat (enformasyon), h›zl›ve inan›l›r istihbarat yaln›z askeri yöneticiler için de¤il, siyaset ve ekonomi yöneti-cileri için de çok gereklidir. Enformasyona sahip ülkelerin di¤er ülkelerin ekono-misi üzerinde çeflitli oyunlar oynad›klar›na dair ithamlar vard›r. Bunun için o ülke-leri veya onlar›n yöneticilerini suçlamak abestir. Asl›nda bu nevi bilgileri toplamakiçin gerekli yat›r›m› yapt›klar›ndan dolay› onlar› belki de kutlamak gerekir. Çünkünetice olarak kendi ülkeleri veya firmalar› için bunu yapm›fllard›r. Bir yöneticininileri görüfllü olabilmesi için de güvenilir bilgilere ihtiyac› vard›r. Bundan tasarrufyapmak, sonunda belki baflar›s›zl›¤› veya örne¤imizde ma¤lubiyeti de kendisi ilebirlikte getirecektir. Asl›nda Cebe ile Sübütey’in bu askeri harekâtlar› ayn› zaman-da Mo¤ollar için büyük bir enformasyon toplama ekspedisyonu (keflif seferi) daolmufltur. Bu sayede ileride bu co¤rafyada çok daha baflar›l› olup, yüzy›llarca hük-medeceklerdir.

1237 y›l› do¤unun ve ülkenin kuzeyinin (Novgorod d›fl›nda) Mo¤ol hakimiyetialt›na girmesi ile sonuçland›. Batu, 1238 y›l›n› K›pçaklara da boyun e¤direrek iflgaletti¤i Rus ülkesini tamamen kendi hakimiyeti alt›na almakla geçirdi. Ma¤lup olanK›pçaklar, Macaristan’a göç ettiler ve bugün de kendi adlar›n› tafl›yan ilk beylikle-ri kurdular. Bu seferde Mo¤ollar, Fin kavmi Mordva (Burtas)’lar› ma¤lup ettiler.Türk boyu Baflkurtlar› da hakimiyet alt›na ald›lar. Pereyaslav, Çernigov ve K›-r›m’daki Sudak flehirleri tekrar ya¤maland›. Böylece Batu, daha bat›daki bölgeleresefer düzenleme imkan› elde etti. Önce Kiyev’e yürüdü, Knez Çernigov’lu MihailMacaristan’a kaçt›. Mo¤ollar bundan sonra güneybat› istikametine hareketle Polon-ya’da Kamenec, Galiçya’da Vladimir ile Galiç’i ele geçirdiler. Böylece bat› yoluaç›lm›fl oldu. Mo¤ol ordular› Bat› Galiçya ile filezya’ya; Kadan (Kodan), Karpat-lar’›n do¤usundan Macaristan’a; Batu ise Galiç’ten hareketle Karpatlar’a yöneldiler.11 Nisan 1241’de kral Bela (1235-1270) ma¤lup edildi. Macaristan müstemleke ha-line getirilip burada sikke kesildi. Yani hâakimiyet simgesi olarak para bas›ld›. Odönemde paralar k⤛t olmay›p, madenlerden dökülürdü.

Polonya’ya giren Mo¤ol ordular› düflman›, Hmielnik’te ma¤lup ettiler. Breslauya¤maland›, Alman kral› II. Heinrich de cephede öldü. Fakat Mo¤ollar orta Alman-ya’ya giremediler.

11 Aral›k 1241’de Büyük Han Ögedey, baflkent Kara Kurum’da öldü. Bu haberBatu’ya 1242 y›l›n›n ilkbahar›nda ulaflt›. Bu olay, Mo¤ollar›n hedeflerini gerçeklefl-tirmelerine engel oldu. Batu, Tuna sahillerinden, ordunun bir k›sm› ise Dalmaçya,Arnavutluk ve S›rbistan üzerinden geri döndüler.

Bundan sonraki y›llarda, Orta Asya’daki geliflmeler, Batu’nun dikkatini Bat›’dantekrar Do¤u’ya kayd›rmas›na sebep oldu. Neticede Alt›n Orda, daha fazla geniflle-yemedi. Zaten Cuci ulusu, çoktand›r ikiye bölünmüfl durumdayd›. Cuci’nin en bü-yük o¤lu Orda, al›fl›lm›fl›n tersine aile baflkan› seçilmifl ve Bat› Sibirya, ‹li Alakul veAmu Derya’dan ‹rtifl’e kadar olan sahaya sahip olmufltu. Mo¤ol örfüne göre, küçüko¤lan aile baflkan› seçilerek, babas›n›n ülkesinde kal›rd›. ‹flte bu bölge tarihte azbilinmekle birlikte Ak Orda ad›n› alm›flt›. ‹rtifl ve Amu Derya’n›n komflu bölgeleri

412. Ünite - Mo¤ol-Türk (A l t ›n Orda) Dönemi

(bugünkü Kazakistan ve Özbekistan) Ça¤ataylar›n olup Mavi Orda ad›n› alm›flt›.Batu’nun hakim oldu¤u Volga (‹dil) boyu ve Sibirya ise Alt›n Orda ad›yla tan›nd›.

Bu dönem hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi Nadir Devlet’in Alt›n Ordu, Do¤ufltan Günümüze Bü-yük ‹slam Tarihi, 9. Cilt, s.103-179. ‹stanbul: Ça¤ Yay›nlar›, adl› makalesinde (‹stanbul1988) bulabilirsiniz.

Batu Han’dan Sonra Alt›n OrdaDevletini sa¤lamlaflt›rmaya bafllayan Batu, dikkatini iki önemli meseleye çevirdi.Bunlar iktisadî ve askerî problemlerdi. ‹flgal edilen Rusya’n›n köy ekonomisine da-yanan iktisadî hayat›, haraç meselesini hallederek güçlenmeye bafllad›. ‹kinci me-sele ise Kafkasya’y› tamamen ülkeye ba¤layarak devletin güney s›n›r›n› emniyet al-t›na almakt›. Batu, Rus knezlerinin bizzat kendisine gelerek boyun e¤meleri ile ye-tiniyordu. Ancak Büyük Knez Yaroslav ile Aleksandr Nevskiy Kara Kurum’a git-mek zorunda kald›lar. Asl›nda bu uygulama Mo¤ol adetlerine pek uygun de¤ildi.Dolay›s›yla Batu ile Naip Töregene ve daha sonra Büyük Han Göyük ile de aras›bozulmufl ve hatta ikisi aras›nda bir savafl ihtimali de belirmiflti. Ancak Göyük’ün(1248) ölümü ile savafl ç›kmam›flt›.

Ögedey’in nesli, Göyük’ün ölümü ile sona ermifl, yerine Tuluy’un en büyük o¤-lu Möngke, Han ilan edilmifl ve Alt›n Orda’n›n esas Mo¤ol devleti ile problemleriortadan kalkm›flt›. Batu Han, bundan sonra dikkatini güneye yo¤unlaflt›rd›. DahaCengiz Han döneminde Mo¤ollar Kafkasya’ya girmifllerdi. 1236 ile 1244 y›llar›ndaAnadolu Selçuklu ülkesinde tesirlerini yayma imkan›n› elde etmifllerdi. Batu gü-neyde hakimiyetini sa¤lamlaflt›rd›ktan sonra kuzeye ve bat›ya do¤ru yöneldi.

‹ki buçuk yüzy›l süren bu dönem Ruslar taraf›ndan “Tatar Boyunduru¤u” dö-nemi olarak adland›r›l›r. Muhtemelen Batu’nun ordusundaki Türk kökenli Tatar as-kerlerinin ço¤unlukta olmas› bütün Mo¤ollar›n Bat›l›lar taraf›ndan Tatar olarak ad-land›r›lmalar›na neden olmufltur. ‹flte bu ülkelerini iflgal eden Tatarlara karfl› Rus-larda bir nefret vard›r. Bugün bu ad› tafl›yan iki Türk toplulu¤undan Kazan Tatar-lar› Rusya Federasyonu’nda yaflarlar ve Tataristan adl› bir özerk cumhuriyetleri var-d›r. K›r›m Tatarlar› ise Ukrayna’ya ba¤l› özerk K›r›m cumhuriyetindedirler.

Ruslar Alt›n Orda dönemini neden “Tatar” diye adland›r›rlar?

42 Rusya Tar ih i

Harita 2.1

1300 y›l›ndaMo¤ol‹mparatorlu¤u

Kaynak: NadirDevlet’inAvrasya FatihiCengiz Han adl›eserinden(‹stanbul:Bafll›k Yay›nGurubu 2010),s. 171.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Tatar (kabile, ulus). Tatar ad›naeski Çin kaynaklar›nda ve VIII.Yüzy›la ait Göktürk (Orhun)yaz›tlar›nda da rastlanmaktad›r.Bir Türk kabilesi olas›l›¤›yüksektir. Tarihte Dokuz Tatar,Otuz Tatar adlar› ile detan›nm›fllard›r. Cengiz Han’›ndüflman› olan bu boy OrtaAsya’daki di¤er göçebe kabilelergibi onun hakimiyeti alt›nagirdiler. Dolays›yla Cengiz’inordusunda hizmet eden çoksay›da Tatarlar vard›.Tahminlere göre Bat›ya, yaniDeflt-i K›pçak (bugünkü Rusya),Volga (‹dil) boyu ve Avrupaiçlerine sefer yapan Batu Hangüçleri aras›nda da çoksay›dayd›lar. Dolay›s›yladüflmanlar Mo¤ol ordusunuTatar olarak alg›lad›lar ve Rusyaile Avrupa’n›n di¤er ülkelerindeTatar ad› yay›ld›. Bugün RusyaFederasyonunda Tatarlar›nancak % 25’nin yaflad›¤›Tataristan adl› Cumhuriyetlerivard›r. Rusya’n›n de¤iflikbölgelerinde yaflayan Tatarlar›ntoplam say›s› 5,5 milyondur veRuslardan sonra en kalabal›kulustur. Ukrayna’da (ve bilhassaÖzbekistan’da) ise K›r›mTatarlar› bulunmaktad›r. K›r›mHanl›¤› y›k›l›nca XVIII. ve XIX.Yüzy›lda milyonlarca K›r›m Tatar›Osmanl› topraklar›na s›¤›nm›flt›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

2

Batu’dan sonra Berke, Berke’den sonra Möngke Timur Timur Alt›n Ordu Han›oldu. Onun döneminin önemli generellarenden Nogay’›n (daha sonra bu ad K›r›mve Astrahan aras›nda yaflayan göçebe bir topluluk taraf›ndan kullan›lmaya bafllana-cakt›r) devlet içindeki nüfuzu artmakta ve Memluk Sultan› Baybars’› kafir ‹lhanl›la-ra karfl› (o dönemde ‹lhanl› Han› Budizm ‹nanc›na sahipti) mücadeleye teflvik et-mekte idi.

Tohtu döneminde ayaklanan Nogay 1299’da ma¤lup edilip öldürülür. Toh-tu’dan sonra bugünkü Özbeklerin isim atas› Özbek Han tahta ç›kar. 1380’de DonNehri yak›n›nda Kulikovo Pole’de (Kulikov Tarlas›) Alt›n Orda ve Rus ordular› ara-s›ndaki savaflta Alt›n Orda ilk defa ma¤lubiyete u¤rar. Döneminde 1391’de ‹dilNehri civar›ndaki Kundurca ve 1395’te Kafkasya’daki Terek Nehri boyunda Tokta-m›fl Han’›n Timur taraf›ndan ma¤lup edilmesi Alt›n Orda’y› ciddi olarak sarsar. Buçöküfl bir as›rdan fazla sürer. 1481’de ise Moskova Knezi III. ‹van’›n Don k›y›s›ndaAlt›n Orda güçlerini yenmesi asl›nda Cengiz soyunun bu imparatorlu¤una belki deson darbeyi vurur. Yaklafl›k 20 y›l sonra 1502’de tamamen ortadan kalkar. Zatendevletin çözülme döneminde befl Hanl›k (Kazan, Kas›m, K›r›m, Astrahan ve Sibir)ortaya ç›km›flt›r ve hepsinin bafl›nda Cengiz soyundan gelenler bulunmaktad›r.

Cengiz Han’dan sonra ka¤an olan Ögedey 1241’de ölünce Bat› Avrupa’ya kar-fl› askeri harekat durdu. Çünkü Batu Han merkeze gitmek üzere yerinden uzaklafl-m›flt›. Ruslar›n yaflad›¤› bölgenin ve K›pçak sahas›n›n temelli olarak hakimiyet al-t›nda bulundurulmas› kararlaflt›r›ld›; Batu Han, Afla¤› ‹dil (Volga) boyunda yerlefl-ti. Bu suretle Alt›n Orda Devleti kurulmufl oldu (1236).

Bu devirde Novgorod Knezi Aleksandr Nevskiy (1252-1263)’den sonraki Rusknezlerinin kendi aralar›ndaki mücadeleden Moskova Knezli¤i kazançl› ç›kt›.1328’de Ortodoks kilisesinin en yetkili flahs› metropolitin de buraya yerleflmesiy-le Moskova’n›n önemi daha da artt›. Böylece Moskova Büyük Knezli¤i ortaya ç›k-t›. 1380’de Moskova Büyük Knezi Dmitriy ‹vanoviç (Donskoy) (1359-1389) Alt›nOrda ordusunu Kulikovo Savafl›’nda yenerek ilk Rus galibiyetini ald›. 1382’de iseAlt›n Orda hükümdar› Toktam›fl Han’›n ordusu bu ma¤lubiyetin intikam›n› almakiçin açt›¤› seferde Moskova’y› ya¤ma etti. Dimitriy Donskoy’un ölümünden sonraMoskova Knezi olan I. Vasiliy (Dimitreviç) (1389-1425) 1392’de Toktam›fl Han’› zi-yaret ederek onunla uzlaflmay› baflard›. Alt›n Orda’n›n onay› ile Nijni-Novgorodflehri Moskova Knezli¤i’ne b›rak›ld›. Böylece Orta ‹dil ve Afla¤› Oka boyunda Mos-kova hakimiyeti kurulmufl oldu. I. Vasiliy ölünce (1425) yerine o¤lu Vasiliy Vasil-yeviç Temniy (kör) (1425-1462) geçti. O, Alt›n Orda Han› Ulu¤ Muhammed’e düfl-manca davran›yordu. Baflkent Saray’da bulunan Ulu¤ Muhammed çevresi ile anla-flamay›nca 1437’de Kazan Hanl›¤›’n› kurdu. Ard›ndan Moskova Knezine karfl› ha-rekete geçti ve k›sa zaman içinde Volga’n›n sa¤ taraf›n›, Oka Nehri’ne var›ncayakadar Rus nüfuzundan kurtard›. Rus ordusu 1445’te Suzdal flehri yak›n›nda yenil-giye u¤rat›ld›. Yap›lan antlaflmaya göre Moskova Knezi bundan böyle Kazan Ha-n›na vergi ödeyecek, Ulu¤ Muhammed’in o¤ullar› Yakup ve Kas›m’a Moskova ara-zisinde bir “yurt” (arazi) verilecekti. Büyük Knez Vasiliy 1450’de Oka Nehri boyun-daki Gorodets flehrini ve çevresini Yakup ile Kas›m’a verdi. Neticede Gorodetsflehri etraf›nda Kas›m Hanl›¤› kurulmufl oldu (1445). Kas›m Hanl›¤› sonradan Mos-kova Knezli¤i’nin tesirinin ço¤almas›na da büyük katk›da bulunmufltu. VasiliyTemniy 1462’de öldükten sonra Moskova Knezli¤i o¤ullar› aras›nda bölündü. Bü-yük kardefl III. ‹van (1462-1505) Moskova Knezi oldu.

432. Ünite - Mo¤ol-Türk (A l t ›n Orda) Dönemi

Metropolit (unvan). Slav(do¤u) Ortodoks kilisesindePatrik ile Baflpiskoposaras›nda bulunan üstdüzeydeki din adam›d›r.Bölgesindeki dini faaliyetleridüzenler, denetler veuygulat›r. Patri¤e karfl›sorumludur. Rusya’daOrtodoks KilisesiH›ristiyanlaflt›rmafaaliyetlerinde çok aktifolmufltur. Çar taraf›ndankendilerine verilen mal-mülkleri, köleleri ve özekhaklar› bulunurdu. Alt›nOrda döneminde de kiliseba¤›ms›z hareket ederek,Rus milliyetçili¤inigelifltirmede önemli roloynam›flt›.

Alt›n Orda’n›n zay›flamas›nda hangi savafl belirleyici oldu?

Moskova-Velikorus (Büyük Rus) Devleti (1480-1700)1480’de III. ‹van, Tatar hakimiyetine son verdi. Ruslar Alt›n Orda mensuplar›na Ta-tar demekteydiler. Muhtemelen bu bölgeye gelen Mo¤ol ordular›n›n ço¤unlu¤unubir zamanlar Cengiz Han’›n düflman› olan Türk soyundan Tatarlar teflkil ediyordu.Moskova Büyük Knezli¤i’nin önderli¤i alt›nda bulunan Rusya, art›k hanlara tabiknezlik de¤il, Lehistan-Litvanya, Macaristan gibi müstakil Hristiyan devleti olmufl-tu. III. ‹van 1487’de Kazan Hanl›¤›’n› bir uzlaflmaya zorlad› ve Kazan, Rus nüfuzu-na girdi. Rusya’n›n Osmanl› Devleti ile ilk münasebeti de III. ‹van zaman›na rast-lar. 1492’de Rus knezinin ilk mektubu Osmanl› padiflah› II. Bayezid’e ulaflt› ve1497’de Mihail Pleflçeyev adl› ilk Rus elçisi ‹stanbul’a geldi.

1380 Kulikovo Pole yenilgisinden sonra Alt›n Orda pek toparlanamad›. 1391’de‹dil Nehri civar›nda Kundurca’da ve 1395’te Kafkasya’daki Terek ›rma¤›nda Tokta-m›fl Han’›n Emir Timur taraf›ndan ma¤lup edilmesi devleti ciddi olarak sars-t›.1480’de Moskova Knezi III. ‹van’›n Don k›y›s›nda Alt›n Orda güçlerini yenmesison darbe oldu ve yaklafl›k 20 y›l sonra 1502’de zaten befl Hanl›¤a parçalanm›fl(Kazan, Kas›m, Astrahan, K›r›m ve Sibir) Alt›n Orda Devleti’nin sonunu getirdi.

IV. ‹van, Kazan Hanl›¤›’n› (1552), sonra Ast›rahan (1556) ve Sibir (1582-1598)Hanl›klar›n› Moskova Devleti s›n›rlar› içine katt›. Osmanl› ‹mparatorlu¤u hakimiye-tindeki (1475-1774) K›r›m Hanl›¤› daha birkaç as›r Rus nüfuzundan kendini koru-yabildi.

Toktam›fl Han’› Emir Timur hangi tarih ve yerlerde ma¤lup etti?

Bu konuda Akdes Nimet Kurat’›n Rusya Tarihi Bafllang›çtan 1917’ye Kadar, (Ankara1987) (S. 99-117) adl› eserine bakabilirsiniz.

44 Rusya Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Harita 2.2

Kaynak: NadirDevlet’inAvrasya FatihiCengiz Han(‹stanbul:Bafll›k Yay›nGurubu 2010)adl› eseri sayfa172’de (HaritaIII) NationalGeographic(Deutschland)tan al›nt›.

S‹YAS‹ VE SOSYAL YAPI

HalkBüyük bir sahaya yay›lan Alt›n Orda halk›, tabiî ki mütecanis, (tek bir millettenmüteflekkil) de¤ildi. Batu, K›pçak ülkesine taarruz etti¤i zaman burada K›pçak, Pe-çenek, Hazar, Bulgar ve Baflkurt gibi çok say›daki de¤iflik Türk boylar› ile karfl›la-m›flt›.

K›pçak ülkesine gelen yeni Türklerle daha önce bu bölgeye yerleflmifl olanTürkler aralar›ndaki akrabal›k ba¤lar› k›sa zamanda fark edildi. Mo¤ollar seyrek sa-kallar› ile dikkati çekerken, Türklerin sakallar› boldu. Pegolotti, 1340’da bu ülke-ye gelen tüccarlara sakal b›rakarak, fazla göze çarpmamalar›n› tavsiye etmesi, Al-t›n Orda halk›n›n ekseriyetini Türklerin teflkil etti¤inin bir ispat› olmaktad›r.

‹slamiyet’in kabulü Mo¤ollarla Türklerin daha s›k› kaynaflmas›na yol açm›fl veMo¤ollar ço¤unluk aras›nda tamamen Türkleflmifllerdir. Zaten Alt›n Orda’da s›rfMo¤ollara ait olan yerleflim merkezlerinden hiçbir zaman söz edilmemifltir. Alt›nOrda’ya gelen Mo¤ollar›n buradaki yerli Türkler aras›nda erimesi, iki halk›n kültü-rünün bir birine çok yak›n olmas› sebebiyle de kolay olmufltu. Ayr›ca daha kuzey-deki bölgelerde yaflayan ‹dil Bulgarlar› (922’de) ve Baflkurtlar›n ‹slâmiyet’i çok da-ha önce kabul ettikleri ve yeni gelenlerin de ayn› dine geçmeleri iki toplulu¤unkaynaflmas›n› h›zland›rm›flt›.

Alt›n Orda Hanlar›, de¤iflik dinlere karfl› çok toleransl› davrand›klar› için ülke-nin içlerine yerleflmek isteyen Rus halk›na da hiç bir engel konulmam›flt›. Bilhassanehirlerin geçifl bölgelerinde gemi iflletmelerinin bulundu¤u bölgelerde, Rus yerle-flim merkezleri teflekkül etmiflti. Bunun d›fl›nda Ruslar, Ükek (Saratov bölgesindebugünkü Üvek) ve Saray gibi ticari merkezlerde Rus kolonileri meydana getirmifl-lerdi. Saray flehrinde Ruslar›n d›fl›nda Çerkezlerin, Alanlar›n ve Yunanl›lar›n mahal-leleri mevcuttu.

Bilhassa K›r›m Yar›madas›’nda sahil fleridinde çok çeflitli halklar mevcuttu.Cenoval›lar›n ticarî flehirlerinde ‹talyanlar ve Mo¤ollar, Luristan’da ‹ranl›lar, Su-riye ve Irak’ta Araplar, Anadolu’da Türkler ve Yunanl›lar, bulunuyordu. Fransis-kan mezhebi papaz› olan Wilhelm von Rubruk 1253-1255 y›llar› aras›nda buco¤rafyada bulunmufl ve burada hâlâ dillerini muhafaza eden Gotlara rastlad›¤›-n› da belirtmifltir.

Bu ülkede bulunan yerli ve misafir halklara ra¤men devlet idaresi Türklerle Mo-¤ollara aitti. Ruslarla Alanlar›n çapulculuk yapt›¤› bilinmektedir. Buna ra¤men bil-hassa Ruslar orduda yard›mc› güç olarak kullan›lmaktayd›lar.

Sosyal S›n›flarAlt›n Orda’da yüksek s›n›f›, de¤iflik guruplara ayr›lan asiller teflkil ediyordu. Enyüksek gurubu Oglan’lar ile büyük, orta ve küçük beyler (Arapça emirler) meydanagetiriyordu. Bundan sonra zeamet sahibi Ulus beyi ve ‹ncu beyleri gelmekteydi.Zeamet (Suyurgal) ancak Han taraf›ndan verilirdi. Bu ola¤anüstü bir baflar›n›n mü-kâfatland›r›lmas› fleklinde olurdu. 1263’te Selçuklu Sultan› ‹zzeddin’e de bu unvanverilmiflti. Fakat zeametin miktar› ve büyüklü¤ü hakk›nda elimizde kesin bilgimevcut de¤ildir.

452. Ünite - Mo¤ol-Türk (A l t ›n Orda) Dönemi

Pegolotti, Balduci (1310-1347) (yazar).Tüccar vepolitikac› idi. Ticaret yollar›hakk›nda bir eseri vard›r. Oen uzun ticaret yolu olarakAzak’tan bafllayarak, HazarDenizi k›y›s›ndaki Astrahan,(bugün Özbekistan’daki)Hive, Otar ve oradan daPekin’e ulaflan (‹pek Yolu)ticaret yolu hakk›nda bilgivermifltir.

Wilhelm von Rubruk (1220-1252) (seyyah): Frans›z Kral›Lois IX. taraf›ndan Tatarlar›H›ristiyanl›¤a davet içingörevlendirilen Rubruk Alt›nOrda’da Batu Han, onuntalimat› ile ise Mo¤olistan’agitmifl. Burada baflkentKarakum’da Möngke Han’lagörüflmüfltü. 1253-1257y›llar› aras›nda sürenyolculu¤undan sonrahaz›rlad›¤› eserde CengizHan ‹mparatorlu¤u hakk›ndadetayl› bilgilerbulunmaktad›r. Eseri çokönemlidir.

Zeamet sahibi beylerden sonra Orda beyleri gelmekteydi. Muhtemelen bunlar,yerli beylerdi (‹l bey). Tarhan’lar (Darhan) ise bir muharebede veya baflka flekildegösterdikleri yararl›l›klar için vergilerden muaf tutulan, han’›n yan›na serbestçe gi-rip ç›kabilen ve ancak iflledikleri dokuzuncu suçtan sonra cezaland›r›labilen flah›s-lard›. Cengiz yasas›na göre yak›n akrabalara verilen bir ayr›cal›kt›. Vergiden muaftutulduklar› için gene onlar gibi vergiden muaf tutulan Rus ve Müslüman dinadamlar› ile eflit say›l›yorlard›. Asaletleri tasdik edilenlere “Paiza yarlu¤lu Tarhan”denirdi.

Alt›n Orda’da tüccar, usta (hirfet a¤as›) pek makbul olmayan Azat adl› çiftçilerve sarraf (ortakç›) gibi s›n›flar›n mevcudiyeti bilinmektedir. Arkeolojik kaz›lardanAlt›n Orda’n›n kuruluflunun ilk y›llar›ndan itibaren ekseriyeti olmasa da flehirlerdeyaflamaya bafllad›klar› ve hayret edilecek yüksek bir kültüre sahip olduklar› anla-fl›lmaktad›r.

Bulgar ve Ükek gibi eski flehirlerin yan›nda Eski Saray ve Yeni Saray gibi fle-hirler de ortaya ç›km›flt›. Bu flehirler, ancak çad›rlardan müteflekkil olmay›p, iç-lerinde tu¤lalardan evler, yan yana sokaklar ve mahalleler mevcuttu. Bu flehirle-rin merkezinde camiler, saraylar, hamamlar ve baflka içtimaî müesseseler bulu-nuyordu.

Devlet YönetimiAlt›n Orda’n›n bafl›nda, ancak Büyük Han’a karfl› sorumlu olan ve her türlü hakla-ra sahip bulunan Han mevcuttu.

Han ülkesinde bulunmad›¤› zamanlarda prenslerin birine naipli¤i (vekili¤e)devredebilirdi. 1254 y›l›nda Batu, naip (vekil) olarak o¤lu Sartak’› tayin etmiflti.Han ayr›ca Büyük Han’›n seçiminde kendine vekil tayin edebilirdi.

Han’›n çevresinde bir flûra bulunmakla birlikte, Han bunlar›n tavsiyelerine hiçbir flekilde uymak zorunda de¤ildi. Ancak yasa, hükümdar› kaidelere uymayamecbur edebilirdi. Han hükümet ifllerinin hepsini yürütemeyece¤ine göre, yan›n-da do¤uda yayg›n oldu¤u üzere Farsça vezir unvan› tafl›yan bir sorumlu bakan bu-lunurdu. Vezir becerikli ise oldukça büyük tesire de sahip oluyordu. Mesela 1313’teTohtu’nun uzun y›llar vezirli¤ini yapan Kutlug Timur, Han’›n dul kar›s› ile birlikteÖzbek’in tahta geçmesini sa¤lam›flt›. Yeni Han da ona olan flükran›n› ona ayn› ma-kam› vermekle göstermiflti. Böylece Kutlug Timur, genelde bu anlamda kullan›l-mayan muzebbir (yönetici) ve naip unvan›n› da alm›flt›. Fakat tesiri daha da art›n-ca Özbek Han, Kutlug Timur’u Harezm valili¤ine yollam›flt›.

Ancak XIV. asr›n ortalar›nda kaynaklar K›pçak ülkesinin en yüksek idaresinintek bir flah›sta de¤il de dört Ulus Emir’inin elinde oldu¤unu kaydederler. Bu dörtemir aras›nda da makam fark› mevcut olup, en yükse¤ine (Beyler Beyi Arapça:Emîrü’l-ümera) Naibü’l-Kaan (Han vekili) unvan› verilmekteydi.

Sa¤ kanat emiri (Emirü’l-meysere) ve sol kanat emiri (Emirü’l-meymene) dahaziyade askerî bir unvan› temsil eder ve fakat onlar›n ad› hutbelerde Han’dan son-ra belirtilirdi.

MemurlarAlt›n Orda devletinin ilk zamanlar›nda Han’a yönetimde yard›mc› olan güçlü birmemur a¤› mevcuttu. Daruga (Vilayetler), Tümenler (bölgeler), flehirler ve köyleriçin ayr› idareciler mevcuttu. Bunlar›n yan›nda görevlerinin ne oldu¤u kesin olma-makla birlikte, emirler (Tümen Beyi ve fiehir Beyi) de vard›. Bunlar›n esas görevi,Baskak’lar gibi vergi toplamak yerine, bulunduklar› yerin idaresi idi. Han’›n emir-

46 Rusya Tar ih i

Saray (flehir). Saray flehri1242’de Batu Hantaraf›ndan Volga (‹dil)boyunda Aktübe flehriyak›n›nda baflkent olarakkuruldu. Astrahan’dan 120km. uzakl›ktad›r. Saray Batuda denilen flehirde 600 binkadar kiflinin yaflad›¤›tahmin edilmektedir. 1282y›l›nda ise Berke Hanbaflkenti nehrin dahayukar›lar›na tafl›d› ve YeniSaray veya Saray Berke diyean›lmaya baflland›. EskiSaray ise 1395 y›l›nda EmirTimur taraf›ndan y›k›ld›.

leri, elçiler (elgi-yalavac), mâlî ve posta iflleri için de çok say›da memurun görev-lendirildi¤i bilinmektedir.

Pazar gözetici (Bazarda turgan), koflucu (Yalavaç), 盤›rtkan, toplay›c› (Rusça:Sobiratel), hakim (yasaul) ve yaz›c› (Bek Bitikçi) gibi daha düflük seviyelerdekimemurlar da bulunuyordu.

Daruga’n›n görevi nedir?

KâtiplikAlt›n Orda göçebe bir devlet görünümünde olmas›na ra¤men bu kadar büyük birdevleti yönetmek için geliflmifl bir bürokrasi teflkilat› gerekiyordu. Han da bu ya-z›flmalar için bir kalem idaresine muhtaçt›. Yarl›klar› (Han’›n emir ve talimatlar›)kaleme almak için de düstur (tâbir-i resmî) kitab› vard›. Bu düsturlar kitab› uzun-lamas›na olup, icab›nda yap›flt›r›lmakta ve sahtekarl›ktan korunmak için mühür-lenmekteydi. Yarl›klarda belli bir dinî girifl (baflta fiamanist daha sonra ‹slami) ya-p›l›rd›. Bundan sonra Han’›n ad› ve kime hitap edilmiflse onun ad› gelirdi. Meselâ,1428’de Ulu¤ Muhammed’in II. Sultan Murad’a gönderdi¤i yarl›¤› çok basit kalemeal›nm›flt›: Hakk-› Teâla inayeti bile Muhammed peygamber mucizetiyle Mehmed’tenGazi Muradka.

Yarl›klarda Han’›n ad› ve “biz” gibi Han’› belirten zamirler alt›n harflerle yaz›l›r-d›. Türkçe yaz›lan yarl›klarda genelde Divanî (yaz› karakteri) kullan›l›rd›. Yarl›kla-r›n sonunda tarih bulunur, son devirlere kadar hicri tarih yan›nda on iki hayvanl›Türk takvimindeki tarih de at›l›rd›. Alt›n Orda’n›n bütün orijinal vesikalar› Tamga(damga) ile mühürlenirdi Bu tamgalar, sikkelerin üzerindeki tamgalardan ayr›l›rlar-d›. Bu tamgalar iç içe büyükçe iki kareden müteflekkil olup, ortada sikkelerde dekullan›lan tamga bulunurdu. Tamgan›n etraf›nda ise han›n ad› ile Kelime-i tevhitbulunurdu. (Meselâ 1392’de “es-Sultanü’l-Âdil Toktam›fl-Bismillahir-rahman fi-ra-hîm-lâ ilahe üla’llah-Muhammed’ün rasûlullah”).

HukukCengiz Han ‹mparatorlu¤u’ndan ç›kan bütün devletlerde oldu¤u gibi Alt›n Orda’dada eski yasa, hukukun temelini teflkil ediyordu. Bu yasa, yaln›z hukukî ve cezaîkaideleri içine almakla kalmay›p, yabanc›larla münasebetleri, savafl düzeni, bir or-dunun ve postan›n sevk ve idaresini, nihayet vergi ve miras meselelerini de ihtivaediyordu. Batu yasay› tamam›yla kabul ederek bunun ihlâlini en büyük suç say-m›flt›. K›pçak ülkesinde, kendini bu yasaya ba¤l› hissetmeyen çok güçlü bir Türk

472. Ünite - Mo¤ol-Türk (A l t ›n Orda) Dönemi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

5

Tamga (damga). Her Türk,Mo¤ol ve baflka boylar›nkendilerine hastamga/damgalar›bulunurdu. Tamga mülkiyetibelirtmek için kullan›l›rd›.Daha sonra hanlar›n veyade¤iflik yöneticilerinkendilerine has tamgalar›resmi ve özel yaz›flmalardakullan›lmaya baflland›. Vergianlam›nda da kullan›lantamga bizde de damgavergisi fleklinde mevcuttur.Bugün kurumlar›n,flirketlerin veya de¤iflikörgütlerin kendilerine hassimge, sembolleri butamgalar›n geliflmiflflekilleridir.

Resim 2.1

Alt›n Ordadönemine aitTamga çeflitleri

Kaynak: NadirDevlet, AvrasyaFatihi Cengiz Han,(‹stanbul 2010) s.35.

unsurunun mevcudiyeti, ‹slamiyet’in çok çabuk yay›lmas› ve son olarak bu ülke-nin özel durumu, Alt›n Orda’da Cengiz yasas›n›n di¤er Mo¤ol devletlerine nazarandaha çabuk kaybolmas›na yol açt›.

Ceza Hukuku ve MahkemelerAlt›n Orda’daki ceza hukuku hakk›ndaki bilgilerimiz çok k›s›tl›d›r. Ancak 1253-1255 y›llar›nda bu bölgeleri gezen Wilhelm von Rubruk’un verdi¤i bilgiler, ölümcezas›na kimlerin çarpt›r›ld›¤› hakk›nda bir fikir vermektedir. H›rs›zl›k esnas›ndayakalanan veya bunu itiraf eden idam edilirdi. Daha ufak h›rs›zl›klar, mesela koçve koyun çalanlara yüz sopa vurulurdu. ‹ntikam h›rs›n›n do¤mamas› için suçluyaherkes birer sopa vururdu. Ufak h›rs›zl›klar›n tekrar›nda idam cezas› kati idi. Yüzy›l sonra el-Ömerî, h›rs›zlar›n ölümle de¤il de, çocuklar›n›n elinden al›nmas› ile ce-zaland›r›ld›¤›ndan bahsetmektedir. Cinayete, sihirbazl›¤a ve sahte elçiliklere deölüm cezas› verilirdi. ‹tiraf ettirmede ekseri iflkence yap›l›rd›. Büyük Knez Mihail,Mo¤ol adetlerini yerine getirmeyi reddetti¤i için topukla kalp bölgesine bas›larakve sonra k›l›çla deflilerek öldürülmüfltü. Halka, Han’a flikayetlerini bildirme veyabir karara itiraz hakk› verilmiflti.

Aile HukukuKad›nlar kal›m (bafll›k) karfl›l›¤› evlendirilirlerdi. Kan akrabal›¤› olanlar evlenemez-di. Erkek, kardeflinin (a¤abeyinin) veya babas›n›n dul efli (annesi olmamak flart›ile) evlenmek zorunda idi. Erke¤in zina yapmas› (en az›ndan Mo¤ol hukukunungeçerli oldu¤u dönemde) ölüm cezas› ile sonuçlan›rd›.

Çok kad›nla evlilik (özellikle ileri gelenlerde) adetti ve ‹slâmî dönemde de buâdet devam etti. Batu’nun on alt› veya yirmi alt› kar›s› oldu¤u rivayet edilmektedir.

Kad›nlar di¤er Mo¤ol devletlerinde oldu¤u gibi Alt›n Orda’da da cemiyet için-de mühim bir yer tutmaktayd›lar. Onlar cemiyet hayat›na aktif olarak kat›l›rlard›.XIII. asr›n ortalar›nda kad›nlar›n araba sürmesini, yurtlar› (çad›r) arabaya yükleme-sini ve boflaltmas›n› bilmesi gerekiyordu. Bunun d›fl›nda s›¤›r sa¤mak, ya¤ peynir,k›m›z haz›rlamak, kürkleri dikmek ve haz›rlamak, keçe tepmek ve baflka ev ve eliflleri yapmak kad›nlar›n bilmesi gereken fleylerdi. Yüksek mevkilerdekilerin koca-lar› ile birlikte ifl seyahatlerine de ç›kmalar› adettendi. Kad›nlar resmî kabullere dekat›l›rlard›. Bilhassa Han’›n bafl kar›s›, mühim bir mevkie sahipti ve tesiri oldukçafazla idi. Çiçek Hatun’un Möngke Timur ve Tuda Möngke üzerinde çok tesiri ol-du¤undan, hatta gerçek hükümdar›n o oldu¤undan bahsedilir. Ulagç› henüz rüfl-tünü ispat etmedi¤i için annesi Tukçin resmen naip olmufltu. Kad›nlar›n da yarl›kverme hakk› vard›. Alt›n Orda’da kad›nlara kötü muamele yap›ld›¤›na dair hiç birrivayet yoktur.

Mo¤ollarda çocuklar sat›labiliyordu, hayat›n zorlay›c› flartlar› sebebiyle bu uy-gulama oldukça yayg›nd›. Bu âdet, bilhassa çocuklar›n açl›ktan ölmemesi için kul-lan›l›yordu. Bir hayli Müslüman tacirin, K›pçak ülkesinden çocuk sat›n ald›¤› bili-niyor. Bu flekilde Memlukler (Kölemenler), ihtiyaçlar› olan Türk ve Mo¤ol askerle-rini temin ediyorlard›.

Miras küçük erkek çocu¤a kal›rd› ve o baban›n efllerini beslemekle yükümlüolup ekseri onlarla evlenirdi. Fakat miras konusu hakk›nda elimizde yeterli belgemevcut de¤ildir.

48 Rusya Tar ih i

Askeri Yap›

OrduOrta Asya’dan ç›kan Türk ve Mo¤ollar›n savafl alanlar›nda baflar›l› olmas›, asl›ndabu topluluklar›n çok iyi atl› olmalar›ndan kaynaklanmaktad›r. K›pçak ülkesi, atla-r›n yetifltirilmesi için çok elveriflliydi. Bafllang›çta at›n yan›nda develer de kullan›l›-yordu. Fakat Kafkasya gibi da¤l›k arazide veya iklim flartlar› müsait olmayan güney‹ran ve Hazar Denizi’nin güney sahillerinde Mo¤ollar pek baflar›l› olamad›lar. Sur-larla çevrili flehirleri kuflat›p zapt etmekte zorluk çekiyorlard›.

Türk ve Mo¤ollardan müteflekkil ordunun bel kemi¤i atl›lardan meydana geli-yordu. Yaya askerinin ekseriyetini ise hakimiyet alt›na al›nm›fl ülkelerin askerleriteflkil ediyordu. Papa ‹nnocentius IV. Mo¤ol ‹mparatorunu Hristiyanl›¤a davetmektubu ile yollad›¤› keflifl Plano Carpini’nin 1245-1247 y›llar› aras›nda süren se-yahatinde Göyük Han ile görüflmüfltü. Sonra kaleme ald›¤› eserinde belirtti¤ine gö-re, yerli halk›n genç nüfusunun üçte biri askerî hizmete al›n›rd›. Rus knezleri, ken-di askerî birlikleri ile yard›ma gelirlerdi. Mesela 1319’da Alanlara karfl› yap›lan sa-vaflta on alt› bin Rus askeri mevcuttu. Bunlar Nogay’›n ölümünden sonra, Toh-tu’nun emri alt›na girmek istemedikleri için Bizans’›n hizmetine girmeye teflebbüsettiler. Ayn› flekilde Tohtu’nun Nogay’a karfl› mücadele eden ordusunda da Rusbirlikleri mevcuttu.

Mo¤ol ordular›n›n büyük baflar› kazanmalar›n›n bir baflka sebebi de, onlarla te-mas eden halklar›n, ordunun gücünü oldu¤undan fazla tahmin etmelerinden kay-naklan›yordu. Ortaça¤ yazarlar› üç yüz elli ile yedi yüz bin hatta iki buçuk milyonaskerden bahsetmektedirler. Asl›nda Mo¤ollar XV. Yüzy›la kadar yanlar›nda say›-lar›n› fazla göstermek için kuklalar tafl›rlard›. En son hesaplara göre Cengiz Han’›n‹ran’a giren ordular›n›n yüz elli-iki yüz bin ve Alt›n Orda ordular›n›n ise altm›fl binoldu¤u tahmin edilmektedir.

Tatar ordular› seferlerde kendi kendilerini beslemekteydiler. Tabii ki, yiyecekyard›m› görmekte ve belli bir maafl almaktayd›lar. 1337’de askerin iaflesi için herbir askere iki esir, otuz koyun ve befl at düflmekteydi. Her askerin yemek piflirmekiçin iki kab› ve eflyalar›yla silahlar›n› nakletmek üzere bir arabas› mevcuttu. Genel-de kad›nlarla çocuklar da arabalarda orduyu takip ederler ve s›k›fl›k anlarda ordu-ya yard›mc› olurlard›. Fakat di¤er yönden ordunun ilerlemesini yavafllatt›klar› içinarabalar, kad›nlarla geride b›rak›l›rd›. Bu nevi araba konvoylar› ise s›k s›k düflma-n›n hücumuna hedef olurdu.

Ordunun taksimat› ondal›k sistemine göre olur ve en küçük birli¤i on kifli tefl-kil ederdi. Bu ondal›k sistem on bin kiflilik askerî güçlere kadar ayn› düzende gi-derdi. Bu nevi askeri güçlerin bafl›nda bir Bey veya bir O¤lan bulunurdu. O¤lanlarhükümdar ailesinden bir prens, beyler ise bir kabilenin bafl› veya flöhretli bir ko-mutan idi. Silahl› kuvvetler sa¤ ve sol kanatlara “un¤ kul ve sul kul” ve bunlar›n ba-fl›nda Nogay veya Edi¤e bulunurdu.

Tatar askerlerinin seferde beslenmeleri için kifli bafl›na ne kadar erzak ayr›l›rd›?

492. Ünite - Mo¤ol-Türk (A l t ›n Orda) Dönemi

Carpini, (Plano) Giovanni(1182-1252) (elçi). PapaInnocentius IV taraf›ndanMo¤ollara elçi olarakyollanan bir keflifltir. 1245y›l›nda baflkent Karakum’agitmifl, burada Göyük Han’›nBüyük Han olarak seçilmesimerasimine kat›lm›flt›r. Oyeni Han’a Papan›nHristiyanl›¤a davet edenmektubunu vermifltir. Bir y›lsonra dönünce Mo¤ol Tarihiadl› eserini yazm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

6

Silahlar At kültürünün becerikli askerlerinin en fazla tercih ettikleri silah, hiç flüphesiz okve yay idi. Ok atan askerin parma¤›nda demir bir yüzük bulunurdu. Mo¤ol asker-leri çok uza¤a ok att›klar›ndan düflman› uzun müddet yanlar›na yanaflt›rmamay›baflar›rlard›. Alt›n Orda döneminde art›k demir uçlu oklar kullan›l›yordu. Mo¤olla-r›n rakipleri ok ya¤murundan bahsederler. 1309 y›l›na ait bir Rus haberinde, “ok-lardan günefl kapand›” ifadesi kullan›lm›flt›r. Tabiî ki, mücadele yaln›z uzaktan ol-may›p, yak›n mücadelede Türk ve Mo¤ol askerleri, demir uçlu m›zrak ve k›l›ç kul-lanmada da çok baflar›l› idiler. Savaflç›lar› deriden z›rhlar korurdu. Daha sonralar›madeni plakalardan ve örme zincirden z›rhlar kullan›lmaya baflland›.

Savafl Takti¤iMo¤ollar bir yeri silah gücü ile ele geçirmeden önce o flehri, kaleyi veya bölgeyiteslim olmaya davet ederlerdi. Teslim olduklar› takdirde kendilerine dokunulma-yaca¤› garantisi verilir ve bu söz de tutulurdu. Savafl sembolik bir flekilde ilan edi-lirdi. Mesela Tohtu, 1297-1298’de Nogay’›n üstüne yürümeye karar verince, ona birsapan, ok ve bir avuç toprak yollam›flt›. Bununla Tohtu Nogay’a, ordular› topra¤›nalt›na gizlenseler veya havada uçsalar bile, sapan veya okla yok edece¤ini ifadeediyordu.

S›n›rdaki flehirleri sulh yoluyla ele geçirme takti¤i, asl›nda kuflatman›n orduyabir hayli zorluk ç›karmas›ndan kaynaklan›yordu. Alt›n Orda için Rusya’daki surlar-la çevrili flehirleri ele geçirmek oldukça zordu. Ufak flehirler bile ancak haftalarcasüren kuflatmadan sonra ele geçirilebiliyordu. Surlar›n önüne büyük atefller yak-mak, kuflatma taktiklerinden biri idi. Bunun d›fl›nda yan›c› maddeler kalelerin içi-ne at›l›yor ve flehirler savafl hileleri ile ele geçirilmeye çal›fl›l›yordu. Sur halk›ndahastal›k yaymak için veba veya baflka bulafl›c› hastal›ktan ölen hayvan veya insancesetlerini manc›n›kla flehir surlar›n›n içine at›ld›¤› da rivayet olunur. Bu dönemi-ne göre biyolojik silah kullanmak demekti.

50 Rusya Tar ih i

Resim 2.2

Tatar Atl›s›

Kaynak: NadirDevlet’in Empires inEurope adl› eser(‹stanbul 2002) s.41.

Savafl EsirleriSavafl meydan›nda elde edilen ganimetlerin belli bir k›sm› Han’a aitti. Bu ganimet-ler aras›nda yiyecek maddeleri, hayvan sürüleri, de¤erli eflyalar›n yan›nda savaflesirleri de mühim yer tutuyordu. Çünkü bu harp esirleri daha sonra sat›labiliyor-du. Alt›n Orda’n›n K›pçak ülkesine 1223 y›l›ndaki ilk hücumunda elde edilen sa-vafl esirleri, Suriye ve M›s›r’a sat›lm›flt›. Böylece M›s›r’a sat›lan Türk esirler Memlükaskerî gücünün artmas›na yol açm›flt›. Evlerde bulunan esirlere ev esirleri denirdi.Yabanc› ülkelere sat›lamayan esirler, de¤iflik ifllerde kullan›l›rd›. Kad›nlar da esiral›n›r, fakat onlar M›s›r’a pek sat›lmazd›, çünkü Memlük Devleti daha ziyade asker-likte kullan›lacak Türk esirlerini tercih etmekteydi. Ebeveynler bilhassa açl›k y›lla-r›nda (Mesela 1302-1303 y›l›nda) çocuklar›n› satmak zorunda kal›rlard›. H›ristiyanesirler büyük mebla¤lar karfl›l›¤› azat edilirlerdi. Esirlerin çocuklar› da esir addedi-lirdi. K›pçak ülkesinde Yunanl› ve Afrikal› (hiç flüphesiz d›flar›dan sat›n al›nan)esirler de bulunurdu. Tabiî ki, Mo¤ollar da yabanc› ülkelere esir düflerlerdi ve on-lar da sat›l›rlard›. Dönemin gelene¤i bu flekilde idi. Kölelik gelene¤i bugün dahibaz› ülkelerde devam etmektedir ve dünyada 30 milyon civar›nda insan çeflitli tip-teki köleli¤e maruz kalmaktad›r.

Avc›l›kAvc›l›k yaln›zca bir e¤lence veya g›da maddesi (veya kürk) elde etmek için de¤il,daha ziyade askerî maksatlarla, yani savafla haz›rl›k olmak üzere yap›l›rd›. Avc›l›kortaça¤da hemen bütün ülkelerin asillerinin vaz geçilmez bir u¤rafl› idi. Alt›n Or-da’da bilhassa hayvan› çembere alarak yap›lan toplu avlar revaçta idi. Bunun d›-fl›nda atmaca ile avlanma da yayg›nd›.

Ekonomik Yap›

Para BirimiAlt›n Orda’da para birimi olarak gümüflten kesilmifl ve Saum (Som) denilen sikke-ler kullan›l›rd›. Bunlar›n a¤›rl›¤› zaman zaman de¤iflirdi. Bu para biriminin belli bira¤›rl›¤› olmas› gerekir, aksi takdirde saum (som)’un 36 miskale ve 108 Danik(Tenke)’a, bölünmesi mümkün olmazd›. Sikke, Kefe’de bas›l›rd› ve bunun için ge-rekli gümüfl külçeler Cenoval›lar taraf›ndan getirilirdi. Cenoval›lar ayn› zamandaalt›n da getirirlerdi. Alt›n damgalanarak piyasaya verilirdi. Fakat Alt›n Orda’da alt›npara yoktu. D›fl ticarette bütün flarkta yayg›n olan Dinar kullan›l›rd›. Bir dinar 6 gü-müfl dirhem (12,5 gr) de¤erinde idi.

VergilerDevletin en mühim görevlerinden biri de vergi toplamak idi. Mo¤ollar da vergivermekle yükümlü idiler. Henüz Alt›n Orda, bütün imparatorlukla (Büyük Hanla)s›k› iflbirli¤i içindeyken Cengiz Han ve Möngke’nin ortaya koydu¤u yasay› tatbikediyordu. Dolay›s›yla K›pçak, ‹ran ve Amu Derya ötesi için vergi sistemi ayn› idi.Mühim vergiler olarak tüccar ve zanaatkarlardan al›nan Tamga (gelir vergisi), köyhalk›ndan al›nan K›lan ve Hubflir’i (Türkçe: Kobçur) görüyoruz. Toplanan miktarhakk›nda herhangi bir bilgi mevcut de¤ildir. Ancak XIII. Yüzy›lda Tohtu ve üç kar-defli vergi miktar›n› artt›r›nca, Sudak’ta halk, vergi memurlar›na karfl› ayaklanm›flt›.Tatarlar için di¤er halklara nazaran düflük olan Salug adl› kafa vergisi mevcuttu.Ancak baz› s›n›flar vergiden muaft›. Bir de yarl›kla muaf tutulanlar vard›, onlaraTarhan denirdi.

512. Ünite - Mo¤ol-Türk (A l t ›n Orda) Dönemi

Tenke (para birimi). BugünRusçada para anlam›ndakullan›lan Dengi ad› Tenkesözünden üretilmifltir. Alt›nOrda döneminde tenke birpara birimi idi. Bugün dahiTatarlar yerelkonuflmalar›nda bu sözcü¤ükullan›rlar. Kazakistan’›nresmi para birimi detenge’dir.

ZenginlerAlt›n Orda devletine genifl s›n›rlar›yla iktisadî yönden bak›ld›¤›nda baflta Rus knez-likleri ve Kafkasya beylikleri olmak üzere bir hayli zengin ülkenin bulundu¤unugörmekteyiz. Bu ülkelerin yerlileri genelde çiftçilikle u¤raflmakta olup, hakim hal-k›n kültüründen çok uzak idiler ve devlet, onlara kendi kendilerini yönetme hak-k›n› vermiflti. Zaten bu genifl ülkede bir tarafta ormanl›k bölgede yaflayan Fin veRus kavimlerini di¤er taraftan ise yüksek da¤l›k bölgede yaflayan Kafkasya halkla-r›n› tamamen kontrol alt›nda tutmak imkâns›z oldu¤u için, Saray onlar›n vergileri-ni ödemelerinden ve arada bir yap›lan seferlere asker vermelerinden memnundu.

On üçüncü yüzy›ldan itibaren Alt›n Orda için Rus knezliklerinin haraç ödeme-leri ve bu ülkelerde haraç ödeyebilecek kadar düzen ve emniyetin mevcudiyeti ka-fi gelmekteydi. Dolay›s›yla da Rus hayat›n› düzenli tutabilmek için daha önce mev-cut Büyük Knezlik müessesesini yaflatmay› ye¤lediler. Çünkü böylece Alt›n Or-da’ya karfl› sorumlu bir flah›s mevcut oluyordu. Alt›n Orda için bu flahs›n kim ol-du¤u mühim de¤ildi, dolay›s›yla Büyük Knezlik, yarl›¤› en fazla hediye getireneverilirdi. Hatta bu unvan çeflitli seferler sat›labiliyor ve bir Büyük Knez fazla düflü-nülmeden bir baflkas› ile de¤ifltirilebiliyordu. Çünkü bu mevki için para ödemeyehaz›r olan bir hayli knez bulunuyordu.

Mo¤ol hakimiyetinin ilk yüzy›l›nda Büyük Knezleri s›k s›k de¤ifltirmek güçlübir Rus knezli¤inin meydana gelmesine mani olmak için iyi bir metottu. Rus knez-leri aras›ndaki çat›flmalar ve bu çat›flmalar›n Han nezdinde dile getirilmesi, Alt›nOrda’ya s›k s›k Rusya’n›n iç ifllerine müdahale imkan› sa¤l›yordu.

Yüzy›l›n ilk çeyre¤inde, Alt›n Orda haraç toplama iflini kendi eline ald› ve bu-nun için bir memurlar teflkilat› kurdu. Fakat daha sonra bu ifli kendi halk›yla dahakolay bafla ç›kabilecek Rus knezlerine b›rakmay› uygun buldu.

HaraçAlt›n Orda en fazla harac› Rusya’dan al›rd›. Bu yüksek gelir olmaks›z›n devletin ge-liflmesine imkân yoktu. Haraç genelde mal olarak (de¤erli beyaz ay›, kunduz, sa-mur ve tilki derileri) verilirdi. Bütün erkek nüfus haraç ödemekle yükümlüydü.

1257 y›l›nda Büyük Han Kubilay’›n emri ile ‹ran’da Baskak denilen haraç me-murlar› bilhassa Muram, Ryazan, Suzdal ve Vladimir gibi Rus flehirlerini dolaflarakdislenicu denilen nüfus memurlar› vas›tas›yla haraç ödeyecek olanlar› tespit ettiler.Rus kroniklerine göre iki çeflit haraç mevcuttu: yasak ve tara¤a.

Bütün din adamlar› ve onlara tabi olanlar haraçtan muaf tutulmufltu. ‹dil Bul-garlar›, Baflkurtlar gibi Türk boylar›n›n Müslüman din adamlar› da aynen haraç vevergiden muaf idiler. Kilisenin hizmetinde bulunan zanaatkarlar, avc›lar, hizmet-karlar ve iflçiler baflka bir iflle görevlendirilemezdi.

Türkler ve Mo¤ollardan al›nan vergilerle yabanc›lardan al›nan haraçlar aras›n-da ay›r›m yapmak çok güçtür. Haraçlar genellikle Sabanluk (sapan vergisi) yom(posta masraf›) ve ulak (ulaflt›rma giderleri kulan (gider) adlar› alt›nda tahsil edi-lirdi. Bunun d›fl›nda ülkede seyahat eden prensler, elçiler vb. gibi kimselerin mas-raflar›n› karfl›lamak üzere Susun adl› bir vergi de al›n›rd›. Bunun d›fl›nda devletingelirini köprü geçifllerinden al›nan köprülük ve gümrük resimleri teflkil ederdi. Or-dunun masraflar› için bazen (kad›nlardan da) nimar (nemer) denilen özel vergile-rin al›nd›¤› olurdu. Hristiyan evleri Bitikçi’ler taraf›ndan devaml› kaydedilir ve bun-lar Daffar (Defter) adl› vergi defterlerinde muhafaza edilirdi.

52 Rusya Tar ih i

TicaretAlt›n Orda’n›n, Do¤u Avrupa’n›n orman ve av hayvanlar› yönünden zengin kuze-yi ve Karadeniz aras›nda olmas›; Akdeniz, Bizans ve ‹ran’la zengin bir ticaret hac-mine imkan vermekteydi. Tabiî ki, K›r›m yüzy›llardan beri canl› mal mübadeleleri-nin yap›ld›¤› bir bölge olmufltu. Alt›n Orda, güney Rusya bozk›rlar›na ilk defa birdüzen getirmiflti. Dolay›s›yla da Karadeniz üzerinden Çin’e olan kara ticaret yolu-nun güvenli¤i tam manas›yla sa¤lanm›flt›.

Alt›n Orda’da tüccarlar itibarl› bir duruma sahiptiler. Tüccarlara gösterilen bualâka ve itibar, onlar›n sadece iktisadî faaliyetlerinden dolay› de¤ildi. Tüccarlar ay-n› zamanda devletin ve e¤itim-ö¤retimin geliflmesine de önemli katk›larda bulunu-yorlard›. Tüccarlar çeflitli vak›flar kurarak din adamlar› ile de iyi münasebetler kur-mas›n› biliyorlar ve böylece ülkenin esas sahibi durumuna geliyorlard›. Tüccarlaraverilen önem, onlar›n seyahatlerini kolaylaflt›rmak ve savafl zamanlar›nda onlariçin özel flartlar kabul edilmesinden de anlafl›lmaktad›r. Mesela, savafl zamanlar›n-da tüccar kervanlar›na cepheden geçme izni veriliyordu. Esir al›nan tüccarlar mil-liyetlerine bak›lmaks›z›n serbest b›rak›l›yordu. Ölen bir tüccar›n mallar›na el ko-nulmaktan kaç›n›l›yordu. Mal de¤ifl tokuflunda Yunanl› tüccarlar önemli rol oyna-m›fllard›. Cenoval›lar ile Venedikliler, 1247’de K›r›m’da kendi kolonilerini kurduk-tan sonra, Kiyev’e kadar uzanm›fllard›. ‹spanya’dan göç etmifl olan Yahudiler de ti-carete kat›l›yorlard›.

Alt›n Orda’n›n düzenli dönemlerinde, devlet s›n›rlar› içinde fiyat farklar› da faz-la de¤ildi. Ticaretin geliflmesi için belli bafll› mallar depolarda muhafaza ediliyor-du. Mesela, XIV. as›rda Solgat (K›r›m)’ta böyle bir depo mevcuttu. K›pçak ülkele-rinin mallar›, Karadeniz’deki limanlardan ihraç ediliyordu. Dolay›s›yla da ‹talyan ti-caret temsilcilerinin burada olmas›na flaflmamak gerekir.

Deniz afl›r› yap›lan ticaretin yan› s›ra Alt›n Orda’ya tabi Ruslar ve ‹dil boyunda-ki Fin halklar› ile de mal de¤ifl tokuflu yap›l›yordu. Öte yandan Mordva’lar›n (Bur-tas) Alt›n Orda’n›n önemli erzak kayna¤› oldu¤u bilinmektedir. Müslüman tüccar-lar ülkenin kuzeyine giderek buralardan de¤erli samur ve sincap kürkleri al›rlard›.XV. Yüzy›l›n bafl›nda Litvanya’da Karadeniz ticaretine kat›lmaya bafllam›flt›. Vitoldile Toktam›fl aras›ndaki siyasî iflbirli¤i tüccarlar›n da rahatça mal de¤ifl tokuflu yap-malar›na imkan sa¤lam›flt›. Bu ticarette bilhassa Litvanya’da yerleflmifl olan Tatarlarönemli rol oynuyorlard›. Do¤u ile ticarette en önde gelen merkezlerinden biriniKiyev flehri teflkil ediyor ve bu flehir Tatar, Cenevizli ve Moskoval› tüccarlarla kay-n›yordu. 1416’da bu flehrin Alt›n Orda taraf›ndan y›k›lmas› ticarete büyük sektevurmufltu.

Alt›n Orda’n›n yabanc› ülkelere ihraç etti¤i bafll›ca mallar flu maddelerden olu-fluyordu: Kürkler, öküz derileri ve baflka çeflit deriler, balmumu, arpa, dar› ve tah›lçeflitleri, peynir, flarap, Kuban’dan bal›k, at ve esirler (bilhassa Abaza ve di¤er Çer-kez boylar›ndan). Bu ticarete ‹talyanlar›n d›fl›nda, Ermeniler, Suriyeliler ve Yunan-l›lar kat›l›yordu.

Tah›l, kumafl, peynir, tuz, gümüfl, bazen bal›k ve kürkler Anadolu’ya (Trab-zon, Samsun ve ‹stanbul) sevk ediliyordu. Ayr›ca Karadeniz’deki liman flehirleriaras›nda da ticaret yap›l›yordu. ‹stanbul’a yollanan tah›l o kadar hayatî önem ta-fl›yordu ki, sevkiyat›n gecikti¤i veya savafl sebebiyle kesildi¤i anlarda açl›k baflgösteriyordu. Ukrayna tah›l›, eski ça¤lardan beri Yunan yerleflim merkezleri içinçok önemliydi.

532. Ünite - Mo¤ol-Türk (A l t ›n Orda) Dönemi

K›pçak ülkeleri ile M›s›r aras›nda yap›lan ticarette en önemli yeri esirler tutuyor-du. Bu Türk (ve Çerkez) esirler, daha sonra Memlük ülkesinde çok yüksek mevki-lere ulaflm›fllard›. Esir nakliyesi, Müslüman tacirlere yasakland›¤› için bu ifl Cene-vizliler taraf›ndan yap›l›yordu. 1402 y›l›nda ‹skenderiye’ye yollanan esirlerin say›-s›n›n y›lda iki bin kadar oldu¤u tahmin edilmektedir.

Orta ve Do¤u Avrupa’da Alt›n Orda’dan gelen her çeflit mala Tatar mal› demeal›flkanl›¤› yayg›nd›. Fakat asl›nda ipek Çin’den ve baharat ise Hindistan’dan geli-yordu. Hindistan’a ise de¤erli kürkler ve atlar sat›lmakta idi.

Alt›n Orda, ihracat›n›n karfl›l›¤›nda alt›n paradan daha çok mal al›yordu. Mese-la Kefe Liman›’na her çeflit kumafl, hal›, alt›n, iplik, ipek, pamuklu kumafllar ve sutestileri getirilmekteydi.

Alt›n Orda’ya ayr›ca Harezm’den kumafllar, Çin ve ‹ran’dan porselen ve ipek,Buhara’dan pamuk ve hal›, Hindistan’dan ise inci ve mercan gelirdi.

Deniz yolu ile gelen ithal mallar› limanlarda gümrüklenirdi. Alt›n, gümüfl ve in-ciler gümrü¤e tâbi de¤ildi. Gümrük dairelerinde ekseri yabanc›lar bulunurdu, çün-kü Türkler ve Mo¤ollar o devrin dünya ticareti hakk›nda fikir sahibi de¤illerdi.

Ulafl›m ve PostaÜlkede ticaretin geliflmesi ve devlet düzeninin korunabilmesi için ulafl›m sistemi-nin iyi bir flekilde çal›flmas› gerekiyordu. Alt›n Orda bu hususta hakl› bir flöhretesahipti. Seyahatler çok iyi bir flekilde organize ediliyordu. Her ne kadar yollar tafldöfleli de¤ilse de, güzergahlar tespit edilmifl olup, bu güzergâhlardan geçen yollaryüzy›llar sonra da bilinmektedir.

Seyahat etmek için genellikle araba kullan›l›rd›. ‹ki veya dört tekerlekli bu ara-balara Telegen veya Ar(a)ba denirdi. Araban›n üstü seyahat edeni koruyacak fle-kilde keçe ile kapl› olurdu (yurtlardaki gibi). Bu arabalarda insan yiyip-içmek veyazman›n d›fl›nda uyuyabilirdi. Bu arabalar birkaç at (en fazla befl) taraf›ndan çe-kilir, arabac› da atlardan birine binerdi. Bunun d›fl›na öküz, deve gibi hayvanlar›nçekti¤i arabalar da mevcuttu. Yabanc›lar, istedikleri gibi seyahat edebilirlerdi. Ge-nelde sabah namaz› ile yola ç›k›l›r ve kuflluk vaktinden ö¤lene kadar istirahat edi-lir, ö¤leden sonra ise akflama kadar yola devam edilirdi. ‹stirahat esnas›nda hay-vanlar otlamaya b›rak›l›rd›.

Belli bafll› nehirlerde yolculuk gemi ile yap›l›rd›. Saray ile ‹dil üzerindeki Saray-c›k aras› sekiz-on günde gemi ile kat edilirdi. Nehir tafl›mac›l›¤› Amu Derya ve Kurüzerinde de mevcuttu. Ruslar da ‹dil üzerinde gemi ile seyahat ederlerdi. K›fl ayla-r›nda ise donan nehirler üzerinden k›zaklarla geçilirdi. Fakat buzun k›r›lmas› bü-yük kazalara da sebep olurdu.

Yam (Posta) teflkilat›, Mo¤ol ‹mparatorlu¤u’nun ve Alt›n Orda’n›n en parlak ku-rulufllar›ndan biri idi. Ülkenin her taraf›na ulaflan resmî posta ba¤lant›lar› mevcut-tu. Bu yollar vas›tas›yla Han’›n emirleri ve ayn› zamanda elçiler de ulaflt›r›l›r; ha-berleflme sa¤lan›rd›. Bozk›rlar, düz bir alanda olduklar›ndan bilhassa bu nevi ula-fl›ma uygundu.

Posta teflkilat›n›n kendine has bir memurlar zümresi mevcuttu. Yamç› (postamüdürü), köprücü ve yol raçu (köprü ve yol memuru), tuktaul (yol göstergeleri-ne bakan memur), gemici (nehir seyr seferi için görevli memur), sahil muhaf›z› veyurtçu (posta noktalar› için sorumlu memur) bu posta teflkilat›n›n belli bafll› me-murlar› idi. Her yerde ikamet için posta misafirhaneleri (Arapça: zaviye) kurulmufl-tu. Bu misafirhanelerde yaln›zca koflum hayvanlar› bulunmaz, seyyahlar ihtiyaçla-r›n› da buralardan temin ederlerdi. Prens ve prenses gibi ileri gelen flah›slar, bir

54 Rusya Tar ih i

devlet memurunun refakatinde seyahat ederlerdi. Bu onlara verilen de¤eri göster-mek için yap›l›rd›. Çünkü Batu döneminden itibaren memleket soygunculardan te-mizlenmiflti.

Eskiden ticaret ve posta için önemli yollardan biri Saray’la Orta Asya aras›ndaidi. Bu yol ‹dil ve Hazar Denizi üzerinden Ürgenç’e geçer, oradan Hotan ile Buha-ra’ya ulafl›rd›. Saray flehrinden Azak ve Sudak’a da ba¤lant› vard›. M›s›r’a giden yolise Karadeniz’den ‹stanbul’a, oradan da ‹skenderiye’ye ulafl›r ve bir ay sürerdi. Kaf-kasya, Alt›n Orda himayesine girince Anadolu Selçuklular›n›n elçileri fiamah› vefiirvan üzerinden Saray’a ulafl›rd›.

El Zanaatlar›Alt›n Orda’da el sanatlar› çok yayg›nd›. Bunlar hakk›ndaki bilgilerimizi yap›lan ar-keolojik kaz›lardan elde ediyoruz. Mesela: Yeni Saray flehrinde s›rf el zanaatlar› ay-r›lm›fl bir mahallenin mevcudiyeti bilinmektedir. Madencilik geliflmifl olup buradapara da bas›lmaktayd›. Seramik endüstrisi de geliflmifl olup, tu¤la ve seramik deimal ediliyordu. Hammadde yetersizli¤inden dokumac›l›k fazla geliflmemiflti. An-cak keçe imalat› yayg›nd›. Bunlar›n yan›nda dericilik de bir hayli geliflmiflti.

El zanaatlar› ve imalat›n ne flekilde teflkilatland›r›ld›¤› hususunda bilgimiz k›s›t-l›d›r. Loncalar›n mevcudiyetini gösteren baz› emareler mevcut olup demirciler,kap-kaçak imalâtç›lar›, bak›rc›lar, iplikçiler, inflaat ustalar›, kürkçüler, marangozlar,kuyumcular, terziler, ayakkab›c›lar ve eyer imalatç›lar› belli bafll› meslek erbab› sa-y›l›yordu.

Tabiî ki, Alt›n Orda’da imalat halk›n ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya yetmedi¤i için it-halata da önem verilmiflti. Kafkasya’dan bilhassa metal eflya, Suriye ve M›s›r’dan isecam eflya gelirdi. Kaz›larda seramik ve toprak, fayans ve kemik kaplar, tabak-ça-nak, tava, flifle (bir k›sm› gümüflle ifllenmifl), sürahi, kadeh, üzerine hayvan figürle-ri ifllenmifl alt›n fincan, alt›n ve gümüflten kepçeler (k›m›z için), tepsi, vazo gibi efl-yalar bulunmufltur. Bunun d›fl›nda kilitler, lambalar, gece lambalar›, kancalar, çak-mak tafllar›, ocaklar (normal veya hava çekiflli), kemik i¤neler, dü¤meler, yüzük-ler, iplikler, örekeler, b›çaklar, baltalar, çapalar ve mürekkep hokkalar› da vard›r.Bunlar›n d›fl›nda her gün kullan›lan giyim eflyalar› da mevcuttu. Ayakkab›lar at de-risinden hortumlar ise öküz derisinden imal ediliyordu.

Halk›n kulland›¤› seramik eflyalar, k›z›l balç›ktan olup ekserisi s›rlanmam›fl-t›. Fakat bunun yan›nda üzeri süslemelerle bezenmifl seramik eflyalar da mev-cuttu.

Her mesle¤in kendine has ifl aletleri vard›. Mesela: çivi, metal tel, kanca, teste-re, bile¤i tafl›, flakul, olta, kilit, demir zincir, kazan, sacaya¤›, silahlar, sar› veya ke-mikten b›çak saplar› da bu kaz›larda bulunmufltur. Kaz›larda çok say›da süs eflya-s› da ele geçti. Yüzükler, boyun ba¤lan, inci küpeler, kolyeler, bilezik ve bunund›fl›nda alt›n, gümüfl süsler mevcuttu. Çocuklar için düdük, renkli camlar veya ke-mik oyuncaklar da kaz›larda bulunmufltur.

Köy EkonomisiMo¤ollar göçebe olduklar›ndan K›pçak ülkesine geldiklerinde, ekicilik mühim roloynam›yordu. Toprak verimli olmas›na ra¤men, bu¤daydan ziyade arpa, sebze vemeyve yetifltiriliyordu. Bunun için afla¤› ‹dil’de ve Aktübe’de sulama kanallar› ya-p›lm›flt›. Bu kanallar›n Türkistan’›n tesiri ile yap›lm›fl olmas› gerekir. Fakat sebze veüzüm istihsali de havan›n fazla sert olmas› dolay›s›yla fazla de¤ildi. Ancak ‹dil Bul-garlar›n›n ülkesinde, Harezm’de Kuzey Kafkasya ve K›r›m’da tah›l, meyve ve seb-ze yetifltiriliyordu. Ayr›ca K›r›m’da ar›c›l›k çok geliflmiflti.

552. Ünite - Mo¤ol-Türk (A l t ›n Orda) Dönemi

XV. as›rda art›k Mo¤ollar da bahar mevsiminde topra¤› ekmeye bafllam›fllard›.Bu ekilen yerlerin sahibi yoktu. Buna ra¤men bir t›mar sisteminin mevcut olmas›muhtemeldir.

Tar›m ne kadar az geliflmiflse, hayvanc›l›k da o kadar fazla geliflmiflti. Konar gö-çer hayat süren halk, hayvanlar› yaz›n ‹dil veya baflka nehirlerin k›y›lar›ndan ku-zeye, k›fl›n ise güneye indirirlerdi. Çok say›da at sürüleri mevcuttu ve atlar erkek-ler taraf›ndan sa¤›l›r ve ekflitilerek k›m›z yap›l›rd›.

S›¤›rlar kad›nlar›n sorumlulu¤unda idi. Alt›n Orda s›¤›rlar› ‹talyan pazarlar›nasat›l›rd›. Deve sürülerinin bir k›sm› ise ‹ran’a ihraç edilirdi. Koyun ve keçilerden sütve yün elde edilirdi.

B‹L‹M, KÜLTÜR VE SANATFikir hayat›n›n Alt›n Orda’daki durumu ve bilimin önemi hakk›nda bir fley söyle-mek oldukça zordur. Bilimsel veya edebî faaliyetler hakk›nda ülkenin kenar böl-gelerinde, yani Harezm’de baz› örnekler bulunmaktad›r. ‹stanbul kütüphanelerin-de Alt›n Orda döneminin baz› eserlerine rastlamak mümkündür. Yaz› sanat›n›n ge-liflmifl oldu¤u mezar tafllar›ndaki yaz›tlardan anlafl›lmaktad›r. E¤itim sistemi hak-k›nda ise elimizde hemen hemen hiçbir bilgi mevcut de¤ildir.

Ancak birkaç yazar›n, Berke, Özbek ve Cani Bey’in Saray’da etraflar›na çok sa-y›da bilim adam›n› toplad›klar›na dair verdikleri haberler mevcuttur. Bunlar aras›n-da mant›k ve t›p âlimi Numaneddin el-Harezmî’nin ad› geçmektedir. Alt›n Orda’dadinî ilimlerin yan›nda t›p da çok ilerlemiflti. Bu sayede fiamanizm’e ve hurafelereba¤l› tedavi usulleri k›sa zamanda terk edilmiflti.

T›p merkezi Harezm olmufltu. Bu flehirde bir flifahane mevcuttu. Daha önce ad›geçen el-Harezmî Yeni Saray’da bir flifahaneyi yönetiyordu. Alt›n Orda’da belki deet tüketiminin fazlal›¤› dolay›s›yla en yayg›n hastal›klardan biri nikris (gut ) idi. Bunevi hastalar›n bacaklar› flifler ve yürümekte çok zorluk çekerler.

fiehircilikAlt›n Orda’da fikrî hayattan ziyade teknik ilimlerin çok daha fazla desteklendi¤i vemükafatland›r›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. K›pçak ülkesine henüz Mo¤ollar gelmeden ön-ce ‹dil Bulgarlar›nda (daha önce Hazarlarda) inflaat tekni¤i bir hayli ilerlemiflti.

56 Rusya Tar ih i

Resim 2.3

Göçebeleri yaflad›¤›“yurt” ad› verilenkonutlar›

Kaynak: NadirDevlet’in Empires inEurope adl› eser(‹stanbul 2002) s.47.

Tabiî ki, Mo¤ollar›n K›pçak ülkesine gelmesiyle onlarla birlikte Orta Asya’danve M›s›r’dan (siyasî münasebetler geliflince) bir hayli usta geldi. Onlar da endüstri-nin geliflmesinde katk›da bulundular. Böylece yerli ve yabanc› ustalar sayesindeSaray flehri gibi flehirler infla edilebildi.

Umumiyetle Orta Asya’dan gelen Türk ve Mo¤ollar, çad›r flehircikleri kurarlarve buralarda ikamet ederlerdi. ‹flte bu çad›r flehirciklerinin kuruldu¤u yerler, son-radan yerlerini tu¤ladan infla edilen evlere terk ettiler. Alt›n Orda flehirleri, Orta As-ya’daki Müslüman flehirlerine benzemekteydi. fiehirde bir merkez (Farsça; kuhan-diz, Rusça: kreml) ve mühim bir yerinde de yabanc› tüccarlar›n yerleflti¤i bir ma-halle bulunurdu. fiehrin etraf› ise genellikle bir sur veya hendekle çevrili olurdu.Yazl›klar flehrin d›fl›nda bulunurdu. Zanaatkarlar›n imalathaneleri flehrin belli biryerine yerlefltirilmiflti. Kamu yarar›na hizmet eden yap›lar›n aras›nda Saray flehrin-de, Aktübe ile ayn› yükseklikte büyük bir su deposu (yede¤i ile) mevcut olup, budepo endüstri kurulufllar›na ve bir hamama yetecek kadar bas›nçl› su veriyordu.‹dil’den al›nan su ise evlerin su ihtiyac›n› temin ediyordu. Bu sulama sistemi Tür-kistan’da kullan›lan sulama sistemini and›r›yordu.

Ev ‹nflas› ve DekorasyonMo¤ol ve Türkler, K›pçak ülkesine geldiklerinde kendileri ile birlikte Yurt ad› ve-rilen çad›rlar›n› da getirmifllerdi. Bu çad›r›n kendine has özelli¤i vard›. Yurtlar, yu-varlak ve tepesi kubbe fleklinde olup, tepesinde yuvarlak bir aç›kl›k vard›r. Bu du-man›n ç›kmas›na yarard›. Çad›r›n kenarlar› beyaz keçe ile (bazen siyah) örtülüdür.Ya¤murdan korunmak üzere bu keçe kireç, kemik unu ile s›van›rd›. Bu yurtlar birdefaya mahsus infla edilir, baflka bir yere gidilece¤i zaman, sökülmeden öküzle çe-kilen arabalara yüklenirdi. Bu flekilde Mo¤ollar bir yerden baflka bir yere kolayl›k-la göç edebilmekteydiler.

Uzun müddet kal›nacaksa, yurtlar topra¤a yerlefltirilirdi. Çad›rlar›n kap›s› birkeçe ile örtülür, kap› güneye bakard›. Yurdun içinde erke¤in yeri kap›ya bakacakflekilde kuzeyde olurdu. Solunda (do¤uda) ise kad›n yer al›rd›. Çad›r›n yan›nda isearaba ve erzaklar bulunurdu, ileri gelenlerin han›mlar›n›n çok say›da çad›rlar› mev-cut olup ayn› flekilde Han’›n efllerinin de iki yüze yak›n çad›rlar› vard›.

Çad›rlar sahibinin maddî durumuna göre de¤iflik büyüklüklerde ve oldukçakullan›fll› olurlard›. En büyük çad›r› ise Han’›n resmi kabullerde kulland›¤› çad›rteflkil ederdi. Arap co¤rafyac› ‹bn Battuta’n›n ifadesine göre bu çad›r uzaktan birtepe gibi görünmekte, üstü ise alt›n plakalarla kapl›yd›. Alt›n Orda tabirini de bun-dan geldi¤i hususunda bir görüfl bulunmaktad›r. Bu büyük çad›r›n içindeki alt›nlaifllenmifl gümüfl kapl› dört a¤aç sütun (kolon) çat›y› tafl›maktayd›. Ayn› metallerlekapl› olan sütun bafll›klar› her ziyaretçinin dikkatini çekmekteydi. Han’›n set üze-rinde duran a¤aç taht› da alt›nla ifllenmifl gümüflle kapl› idi. Taht›n ayaklar› ise safalt›ndan olup, taht›n her yeri k›ymetli tafllar ve incilerle süslenmiflti.

Alt›n Orda döneminde siyasi, ekonomik ve sosyal hayat için Nadir Devlet’in Avrasya Fati-hi Cengiz Han adl› eseri ile ayn› yazar›n Alt›n Ordu makalesine bakabilirsiniz.

SONUÇ‹slâamiyet ve Ön Asya’n›n ‹slami kültürü, K›pçak ülkesini zapt eden bu Türk veMo¤ol halklar›na çok derin tesirlerde bulunmufltur. ‹slamiyet’i 922’de kabul edenBulgar Türklerinden sonra, K›pçak ülkesine gelen Türk ve Mo¤ol fatihlerinin yerliMüslüman unsurlarla kaynaflmas› ile ortak bir ‹dil-Türk kültürünün oluflmas›n› sa¤-

572. Ünite - Mo¤ol-Türk (A l t ›n Orda) Dönemi

Kreml (sur). Rusçada flehriçevreleyen sur anlam›ndakullan›l›r. Orta ça¤lardagenelde bütün flehirleriçevreleyen sur veyahendekler bulunurdu.Moskova kreml’i kremlinolarak bilinir. Bunun d›fl›ndaNovgorod, Astrahan veKazan kreml’leri halasa¤lam durumdad›rlar.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

lam›flt›r. Alt›n Orda Devleti’nde Mo¤ollar›n kendilerine has bir kültür hayat›ndanbahsedilemeyece¤i için Ruslar üzerindeki etkileri genellikle ‹slamî yaflay›fl tarz›ndaolmufltur. Di¤er yandan Ruslar›n “Tatar boyunduru¤u” dedi¤i bu Alt›n Orda haki-miyet dönemi, Rus kurumlar›n›n ve devletinin ortaya ç›kmas›nda da bir tak›m et-kilerde bulunmufltur. Dikkatle incelendi¤inde yönetimde, ekonomide, dilde, etnikyap›da bu etkileri görmek mümkündür. Gumilev gibi tan›nm›fl tarihçiler Rus tari-hindeki bu gerçe¤i vurgulayarak, Bozk›r ile Ruslar›n ba¤lar›n›, her ikisinin asl›ndaAvrasyal› olma ihtimalini gündeme getirmifllerdir.

Alt›n Orda Cengiz’in varislerinin kurdu¤u (Alt›n Orda, ‹lhanl›, Ça¤atay ve Yu-an) en uzun ömürlü imparatorluk olmufltur. XVI. Yüzy›l›n bafl›nda Alt›n Orda çö-kerken ‹dil havzas›nda kültürel, etnik ve dilsel unsurlar geliflimlerini tamamlam›fl-t›r. Bugünkü Do¤u Avrupa bölgesinde reddedilemeyecek bir Türk faktörü, yaniTatar, Baflkurt ve Çuvafl gibi uluslar bir flekilde Alt›n Orda’n›n varisleri konumunagelmifllerdir.

58 Rusya Tar ih i

592. Ünite - Mo¤ol-Türk (A l t ›n Orda) Dönemi

Cengiz Han’›n torunu Batu Han taraf›ndan ku-rulufl safhas›nda Alt›n Orda’n›n Rus, di¤er Türkve de¤iflik halklarla mücadelesinin yorumunuyapabilmek.On üçüncü yüzy›lda bütün Avrasya’y› hakimiye-ti alt›na alan Cengiz Han’›n ölümünden sonra bubüyük imparatorluk dört o¤lu aras›na paylafl›ld›.Torunu Batu Han ise babas›n Cuci’den miras ka-lan bölgeyi fetihleri ile geniflleterek bugünkü Av-rupa Rusya’s›, Bat› Sibirya, Kuzey Kafkasya veK›r›m Yar›madas›’nda Alt›n Orda Devletini kur-du. Türk kökenli K›pçak, Peçenek, Tatar, Bafl-kurt, Çuvafl; Burtas gibi Fin-Ogur halklar›; Ruslarve di¤er halklar›n yaflad›¤› Alt›n Orda’da nere-deyse 250 y›l hakimiyetini sürdürdü. Bu dönem-de de¤iflik Rus knezlikleri aras›nda Moskova öneç›kt›. Ruslar Alt›n Orda Devleti egemenli¤i süre-cinde siyasi, ekonomik ve sosyal alanlarda buyönetimden çok etkilendiler. Dolays›yla bu dö-nemden Ruslar bir hayli fleyi miras ald›lar. Yanidevlet ve ulus olarak geliflmelerinde Alt›n Ordadöneminin Rus ulusuna etkisi inkar edilemez.

Alt›n Orda Hanlar› ile Rus Knezlerinin (beyleri-nin) iliflkilerini aç›klamak.Ruslar bugünkü co¤rafyalar›nda X. Yüzy›lda or-taya ç›kmaya bafllad›klar› dönemde asl›nda bura-da bafll›ca Fin-Ogur halklar› ile de¤iflik Türk ka-bilelerinin yaflad›¤› bilinmektedir. VII.Yüzy›lda‹dil (Volga)-Kama Irmaklar› boyunda bir BulgarDevleti mevcuttu. Hazar Devleti’nin de bu böl-gede etkisi çok güçlüydü. Daha sonra IX. Yüzy›l-da Orta Asya’dan baflka bir Türk kabilesi K›pçak-lar geldi. Onlar› Peçenekler takip etti. Ticaret vebaflka maksatlarla yaflayan di¤er halklarla birlik-te Türk soylular›n etkisi güçlüydü. Batu Han or-dular›nda Türk kökenli Tatarlar›n bulunmas› veonlar›n di¤er Türk boylar› ile kaynaflmas› Kara-deniz’in kuzeyindeki bu bölgeyi adeta Türklefl-tirmiflti. Ruslar ise siyasi birliklerini kurduktansonra ve Alt›n Orda’n›n y›k›lmas›yla bu co¤rafya-ya ancak birkaç yüzy›lda hakim oldular.

Büyük Rus Devletinin nas›l ortaya ç›kt›¤›n› veAlt›n Orda’n›n nas›l y›k›ld›¤›n› aç›klamak.Alt›n Orda Devletinin y›k›lmas›nda iç ve d›fl et-kenler oldu¤u flüphesizdir. Baflta Deflt-i K›pçakbozk›rlar›nda el geçirdi¤i ‹dil Bulgar Devleti, di-

¤er Rus knezliklerini ve di¤er halklar› s›rf vergi-ye ba¤lamakla yetinmesi ve iç iflleri ile dini faali-yetlerinde tam özgürlük vermesi bir zaaf olarakortaya ç›kt›. Her ne kadar knezleri baflkent Saraybelirliyorsa da, Ortodoks kilisesi halk› serbestçeetkileyebiliyordu. Alt›n Orda’n›n güçlü zamanla-r›nda vergi toplamak veya de¤iflik halklar› kon-trol alt›nda tutmak sorun de¤ildi. Ancak merkezRus knezlerinin kendi ordular›n› güçlendirdikle-rini pek fark etmedi, di¤er taraftan ‹ran’daki kar-defl ‹lhanl› Devleti ile Kafkasya için savaflmak,Orta Asya’dan gelen Emir Timur’la savafllardakima¤lubiyetler Alt›n Orda Devletini zay›flatt›. Ay-r›ca Saray’da taht kavgalar›, yeni Hanl›klar›n or-taya ç›kmas› ile birlik sona ermifl, çok bafll›l›kdönemi bafllam›flt›. Ruslar bu durumdan çok iyiyararland›lar ve Moskova Büyük Knezli¤inin li-derli¤inde Alt›n Orda’ya büyük darbeler vurdu-lar ve sonunda Alt›n Orda kendili¤inden ortadankalkt›.

Alt›n Orda döneminde sosyal s›n›flar, devlet yö-netimi, ekonomik yap›s›, kültürü ve sanat›n› de-¤erlendirmek.Alt›n Orda dönemindeki hayat›n çeflitli unsurlar›hakk›nda bilgi vererek bu devleti yönetenlerins›rf at s›rt›nda gelen çapulcular olmad›¤›n› vur-gulamak gerekli. fiüphesiz bu co¤rafyaya gelenTürk ve Mo¤ol unsurlar›n ço¤unlu¤u göçebe idi.Ancak burada çeflitli halklar›n co¤rafi flartlar›n dazorlamas›, yani k›fl›n kuzeyde 7-8 ay gibi uzunsürmesi nedeniyle, yerleflik hayata geçtiklerinigördüler. Dolays›yla göçebelerde olmayan tar›mburada çok geliflmiflti. Ayn› flekilde besicilik, uzunk›fl günlerinde evde bulunmaktan çok geliflmiflbir el sanat› gelene¤i oldu¤u da anlafl›lmaktad›r.Yerleflik hayat›n gere¤i olarak da ev, ah›r, ko-naklama yerleri binalar infla edilmekte idi. Bunaba¤l› olarak marangozluk gibi zanaatlar geliflmifl-ti. Örnek olarak Alt›n Orda hanlar› Eski Saray(Saray Batu) ve Yeni Saray (Saray Berke) gibi fle-hirler kurdurmufllard›r. Bu flehirlerde ibadet yer-leri, kervansaraylar gibi çeflitli maksatlarla kulla-n›lan yap›lar da mevcuttu. K›sacas› Alt›n Orda ti-careti, zanaat›, tar›m ve hayvanc›l›¤› ile dönemi-nin ileri bir toplulu¤una sahipti.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

60 Rusya Tar ih i

1. Alt›n Orda’n›n kurulaca¤› bölgeleri ele geçiren Cen-giz Han’›n torunu afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Cuci Hanb. Ça¤atay Hanc. Ögedey Hand. Orda Hane. Batu Han

2. Afla¤›daki meydan savafllar›ndan hangisinde Mo¤ol-lar düflmanlar›na son darbeyi vurmufllard›r?

a. Kalkab. Sudakc. Sarayd. Kulikovo Polee. Kundurca

3. Afla¤›dakilerden hangisi Alt›n Orda’n›n hakimiyetialt›na ald›¤› topluluklardan biri de¤ildir?

a. K›pçakb. Rusc. Bulgard. Macare. Burtas

4. Afla¤›daki ülkelerden hangisi Mo¤ol ordular› taraf›n-dan iflgal edilmemifltir?

a. Gürcistanb. K›r›mc. Polonyad. Arnavutluke. Rusya

5. Afla¤›daki Rus Knezliklerinden hangisi Alt›n Orda’n›n250 y›ll›k hakimiyeti döneminde yükselerek BüyükKnezlik olmufltur?

a. Kiyefb. Novgorodc. Moskovad. Rostove. Suzdal

6. Alt›n Orda’n›n da¤›lma sürecinde ortaya ç›kan afla¤›-daki hanl›klardan hangisi Büyük Moskova knezli¤i ta-raf›ndan 1783’e kadar yok edilememifltir?

a. Kazanb. Astrahanc. K›r›md. Kas›me. Sibir

7. Alt›n Orda’ya son darbenin vuruldu¤u tarih afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. 1241b. 1391c. 1395d. 1480e. 1502

8. Alt›n Orda’da vergi toplayan memurlara ne ad verilirdi?a. Baskakb. Darugac. Noyand. Tarhane. Yalavaç

9. Alt›n Orda’da posta teflkilat›na ne ad verilirdi?a. Telegenb. Yamc. Tuktauld. Yurtçue. Raçu

10. Afla¤›dakilerden hangisi Alt›n Orda’n›n ihraç etme-di¤i mallardan biridir?

a. Atb. Çayc. Köled. Kürke. Balmumu

Kendimizi S›nayal›m

612. Ünite - Mo¤ol-Türk (A l t ›n Orda) Dönemi

Alt›n Orda’da Tatarlar›n Hayat›

Bu bölgede (‹dil boyu) atlar çok ve fiyatlar› düflüktü.Çok iyi bir at elli ile altm›fl yerli dirhem de¤erindeydi.Bu ise takriben Kuzey Afrika para birimine göre bir di-nara gelmekteydi. (Bir dirhem 3,2 gr. civar›nda idi. Di-nar ise bugün bir hayli ülkede para birimi olarak kulla-n›lmaktad›r. Yazar›n ifadesine göre 50-60 dirhem bir di-nar etti¤ine göre, bugünkü para birimi ile 16 ile 17 binT eder). Bu atlar M›s›r’da i¤difl at denilen cinse benzer.Halk geçimini bunlardan sa¤lar. Bu atlar bizde (KuzeyAfrika’da) koyunlar gibi çok, hatta daha fazla miktarda-d›rlar. Bir Türk bu atlar›n binlercesine sahiptir. Buradayaflayan Türklerin kendilerine göre bu konuda bir âde-ti vard›r.Han›mlar›n›n bindikleri arabalar›n üzerine uzunlamas›-na konulmufl ve bir kulaç (170 cm. civar›nda) uzunlu-¤unda tahta ile ba¤lanm›fl ve araban›n aksine tutturul-mufl (s›k›flt›r›lm›fl) bir sopa koyarak üzerine keçedenörtüler sererlerdi. Hatta baz›lar›n›n üzerinde on veyadaha fazla örtü görmüfltüm. Bu atlar (genellikle) Hin-distan’a götürülürdü. Kervanlarda takriben alt› bin hay-van bulunurdu. Her tüccar yüz ile iki yüz aras›nda atasahipti. Tüccarlar her elli at için bir çoban tutarlard›. Buçobanlar atlar›n yan›nda kal›r ve koyunlar gibi otlama-ya salarlard›. Çoban›n kendisi bir at›n üzerinde, bir elin-de kement ile kamç› bulunurdu. fiayet bir tanesini ya-kalamak isterse, at›n› o hayvan›n yan›na sürer, kemen-di boynuna savurur, hayvan› kendine do¤ru çeker, ya-kalad›¤› hayvan›n üstüne biner ve di¤erini otlamaya b›-rak›rd›. Tüccarlar Hint Vadisi’ne (Sind) gelince, atlar› kuru otlabeslerler, çünkü Hindistan’›n bitkileri (ot veya) arpan›nyerini tutmazd›. Üstelik birçok hayvan da yolculuk s›ra-s›nda ya ölür ya da çal›n›rd›. Hindistan’da fieflnagar de-nilen yerde, bit ata yedi gümüfl dinar ödenir, ülkeninmerkezinde bulunan Multan’da da bu miktarda ücretverilirdi. Eskiden soktuklar› mal›n dörtte birini (gümrükvergisi olarak) ödemek zorundayd›lar. Fakat Hindis-tan’›n (Müslüman bölgesinin) hakimi Muhammed, buusulü kald›rm›fl ve Müslüman tüccarlardan ancak sada-ka, kafir tüccarlardan ise onda bir vergi alma usulü ge-tirmiflti. Buna ra¤men tüccarlar, bir at› en az›ndan alt›yüz (gümüfl) dinara satt›klar› için Hindistan’da büyükkazançlar elde ediyorlard›. Bu miktar Kuzey Afrika’da-ki yirmi befl alt›n dinara gelmektedir. Genellikle tüccar-lar, bu miktar›n iki veya üç mislini elde ediyorlard›.Gerçekten de iyi cins atlar befl yüz veya daha yüksek fi-

yatlara sat›l›yordu. Hintliler, bu atlar› sadece yar›fl içinsat›n al›yorlard›. Savafllarda z›rh tafl›d›klar› için, atlarada z›rh tak›yorlard›. Onlar at›n güçlü ve süratli olmas›-na önem veriyorlard›. Yar›fl için kullan›lan atlar Yemen,Uman ve Fars (‹ran)’tan temin edilirdi. Bu nevi atlar binile dört bin dinar aras›nda sat›l›yordu.Bu ülkedeki Tatarlar›n kad›nlara hürmeti dikkate fla-yand›r. Kad›nlar erkeklerden üstün durumdad›rlar. Soy-lu birinin han›m›n› ben ilk defa Eski K›r›m’dan (K›r›mYar›madas›’nda) hareket ederken gördüm. Emir Salti-ya’n›n efli çok de¤erli mavi bir örtü ile döflenmifl bir ara-bada idi ve (araban›n üstündeki) çad›r›n penceresi ilekap›s› aç›kt›. Hatun’un çevresinde seçkin güzellikte dörtnedimesi (itibarl› bir kad›n›n arkadafl›) bulunuyordu.Emirin kap›s›na yaklafl›nca kendisi ve otuz kadar nedi-mesi arabalardan indiler. Nedimeler prensesin elbisesi-nin uçlar›ndan tutarak bunun yerde sürünmemesini sa¤-l›yorlard›. Böylece hatun da rahatça hareket edebiliyor-du.Emirin yan›na geldi¤inde (emir) yerinden kalkt›, onuselamlad› ve yan›na oturttu; nedimeler de onun çevre-sini kuflatt›lar. K›m›z getirildi. Hatun bir kaba k›m›z dök-tü, Emirin önünde diz çökerek ona ikram etti. Sonra iseyemekler geldi. Hep beraber yenilip içildi. Emirler, ha-n›mlar›na böyle muamele etmektedirler. Hükümdar ha-n›mlar›ndan daha sonra bahsedece¤im.

Kaynak: 13. Yüzy›l Arap seyyah› ‹bn Adüzzahir (bkz.Tieshausen,I, s. 54 vd.’naklen B. Spuler, Die GoldeneHorde. Die Mongolen in Russland, 123-1502, (Leip-zig 1943).

Saray fiehri

Saray flehri, genifl bir ovaya dikkate de¤er bir flekildeyay›lm›fl olan çok güzel bir flehir idi. fiehrin nüfusu ol-dukça kalabal›k olup, güzel pazarlar› ve uzun yollar›vard›. Bir gün refakatçilerden biri ile flehri atla geçtik vene kadar genifl bir sahaya yay›lm›fl oldu¤unu gördük.Gidece¤imiz yer flehrin öbür ucundayd›. Sabah›n erkensaatinde yola koyulduk, ancak ö¤leden sonra flehrin di-¤er ucuna varabildik (bir at›n saate 20 km. yol ald›¤›n›varsayarsak, alt› saatte 120 km’lik bir yol kat etmifl ola-bilir). Orada ö¤len namaz›n› k›ld›k ve yemek yedik.Günefl batt›¤›nda tekrar ikametgâh›m›za geri döndük.Bir seferinde flehri bir uçtan öbür uca kat ettik. Gidipgelmek yar›m gün al›yordu (demek ki 60 km. civar›n-da) Evler birbirine bitiflik olup, flehirde harabe yoktur.

Okuma Parças›

62 Rusya Tar ih i

fiehirde on üç Cuma Camii ve bir hayli mescit bulun-maktad›r.fiehirde de¤iflik milli unsurlar›n yaflamalar›na ra¤men,bölgenin esas ahalisini Mo¤ollar teflkil etmektedir. Ül-kenin efendisi say›lan Mo¤ollar›n baz›lar› Müslümand›.Onlardan sonra Aslar (Ossetin) gelir ki bunlar da Müs-lümand›rlar. K›pçaklar, Çerkezler, Ruslar ve Rumlar iseHristiyan’d›r. Her birinin özel pazar› bulunur ve kendi-ne ait bölgede yaflamaktad›rlar. Tüccarlarla her ikiIrak’tan (Irak-Arap ve Irak-Fars), M›s›r’dan, Suriye’denve di¤er ülkelerden gelen yabanc›lar güvenlik için fleh-rin surla çevrili k›sm›nda yaflarlar. fiehrin hakiminin (yö-neticisinin) yaflad›¤› saraya Alt›n Tafl denilir...Özbek Han, her Cuma oradaki bir bilgini veya imam›ziyaret eder, fakat o flah›s han›n önüne ç›kmaz ve önün-de aya¤a kalkmaz. Han onun karfl›s›nda oturur. Onun-la çok dostça ve alçak gönüllü davranarak konuflur,Han’›n karfl›s›ndaki bir fleyh ise Han’a hiç de alçak gö-nüllü davranmaz. Fakat fakirler, muhtaçlara ve seyyah-lara Han’a gösterdi¤i muamelenin tam tersini gösterir.O onlar›n sözlerine önem verir, onlarla dostça konufluve onlar› ödüllendirir. O beni de çok iyi karfl›lad›. Allahondan raz› olsun!

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Batu Han’›n Baflar›lar›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kafkasya ve Deflt-i K›pçak’aSefer” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Batu Han’›n Nihai Zaferi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Batu Han’›n Nihai Zaferi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Moskova Velikorus (Bü-yük Rus) Devleti” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Moskova Velikorus (Bü-yük Rus) Devleti” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Moskova Velikorus (Bü-yük Rus) Devleti” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Siyasi ve Sosyal Yap› (Ver-giler)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ekonomik Yap› (Ulafl›m vePosta)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ekonomik Yap› (Ticaret)”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Cengiz Han’› ortaya ç›kt›¤› tarihlerde bugünkü Rusya’n›nAvrupa k›sm›nda Moskova, Yarasolav, Kiyev, Çernigov,Yaroslov gibi flehir devletçikleri, Türkçe ifadesiyle bey-likler (knezlikler) ortaya ç›km›fl ve bir birleri ile mücade-le halindeydiler. Cengiz Han’›n ordular› Orta Asya’y› elegeçirmifl, bir yandan Çin’e girerken, di¤er yandan bat›yado¤ru ilerlemekte, Kafkaslar› aflarak Deflt-i K›pçak boz-k›rlar›n› ele geçirmekteydi. Cengiz Han’›n ölümündensonra büyük o¤lu Cuci’nin o¤ullar›ndan Batu Han builerlemeyi daha da gelifltirdi. Buradaki Rus knezliklerini,Türk soylu ‹dil Bulgar devletini ve kabileler halinde ya-flayan yine Türk soylu olan K›pçak, Peçenek ve di¤erFin-Ogur halklar›n› kendine tabi k›ld›. Mo¤ol ordular›Polonya içlerine kadar girdiler.

S›ra Sizde 2

Hazar Denizi’ne dökülen bugünkü Astrahan flehrineyak›n bir yerde kurulan Saray flehri baflkent yap›ld› vetabii knezlikler ve di¤er halklar bu merkezden yönetil-meye bafllad›. Alt›n Orda yönetimi yerli halklar› vergi

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

632. Ünite - Mo¤ol-Türk (A l t ›n Orda) Dönemi

ve haraca ba¤lam›flt›. Bilhassa Rus knezlikleri iç ifllerin-de serbest b›rak›lm›fl, kiliseleri serbest hareket edebili-yordu. Saray bu knezlikleri kendi belirledi¤i knezlerlekontrol ediyordu.

S›ra Sizde 3

Alt›n Orda yönetiminin zay›flamaya bafllamas›yla Rusknezlikleri aras›nda Moskova üste ç›kt›. Di¤er knezlerMoskova knezine tabi oldular. 1380’de Kulikovo Polemevkiinde yap›lan savaflta Alt›n Orda’n›n ilk defa ola-rak Ruslara yenilmesi Alt›n Orda yönetiminin çöküflünühaz›rlad›. Hemen sonras›nda 1391 arkas›ndan 1395’teToktam›fl Han’›n Orta Asya’dan gelen Emir Timur’a ye-nilmesi ise çöküflü perçinlemifl oldu. Bundan sonra Al-t›n Orda kendini toparlayamad›.

S›ra Sizde 4

Rusya Devletinin temelini atan Moskova Büyük Knezli-¤i 1480’de Alt›n Orda’n›n egemenli¤ine son verdi. Sarayart›k vergi toplayamayan, emirleri dinlenmeyen güçsüzbir hanl›¤a dönüfltü. Zaten parçalanma eski Alt›n Ordahanlar›ndan Ulu¤ Muhammed’in kendine ayr› KazanHanl›¤›n› kurmas›yla bafllam›flt›. Onun örne¤ini takipederek Kas›m, K›r›m, Astrahan ve Sibir(ya) hanl›klar› dakurulmufl, Nogay hanlar› ise ba¤›ms›z göçebeleri ile Sa-ray’› dinlemez hale gelmifllerdi. 1502’de Alt›n Orda Dev-leti tamamen ortadan kalkm›fl. Moskova Büyük Knezli-¤i baflta Kazan (1552), sonra Astrahan (1556), Sibir(1598), Kas›m (1681) hanl›klar›n› ortadan kald›rd›. K›-r›m Hanl›¤› Osmanl› hakimiyetinde oldu¤u için KüçükKaynarca Antlaflmas› ile 1774’de ba¤›ms›z olduysa da, 9y›l sonra 1783’te Rusya taraf›ndan yok edildi.

S›ra Sizde 5

Alt›n Orda Devleti bugün Rusya Federasyonunun kap-sad›¤›, neredeyse 17 milyon km2’lik bir alana yay›lm›fl-t›. Bugün Rusya Federasyonunun s›n›rlar›na dahil olma-yan Ukrayna’n›n büyük bir k›sm› (K›r›m Yar›madas›),belki Belorusya da Alt›n Orda s›n›rlar› içindeydi. Nere-deyse Türkiye’nin yüzölçümünün 21 kat› olan ve nüfu-su belki de bugün yar›s› bile olmayan bu genifl co¤raf-yay› tam anlamda kontrol etmek mümkün de¤ildi. Do-lays›yla Alt›n Orda da Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun yap-t›¤› flekilde yerel hakimlerle, bizim örne¤imizde Rusknezlerine imtiyaz vererek onlardan s›rf vergi topluyor-du. Baflta bu sistem çok iyi yürüdü. Ancak sonradanMoskova Knezli¤i’nin güçlenmesi ve di¤er yanda EmirTimur’la mücadeleler sonucu yönetim zay›flad› ve bugenifl co¤rafyay› kontrol edemez duruma geldi.

S›ra Sizde 6

Alt›n Orda’y› egemenli¤i alt›ndaki de¤iflik halklardanal›nan vergilerin d›fl›nda, tüccarlardan al›nan gümrükvergileri de ayakta tutan önemli unsurlard›. Bu geniflco¤rafya Çin’den, Hindistan’dan gelen veya oralara gi-den tüccarlar için çok güvenli oldu¤undan Alt›n Ordadöneminde ticaret çok geliflti. Alt›n Orda hem güvenli-¤i sa¤l›yor hem de h›zl› posta (yam) sistemi ile haber-leflmeye de önem veriyordu. Bu sayede sorunlar k›sazamanda baflkent Saray’a ulafl›yordu. Yerel halk tar›m,el zanaatlar›nda ürettikleri de gelir hanesine katk› sa¤l›-yordu. Alt›n Orda art›k atl› göçebe kültüründen yerleflikhayata geçmeye bafllam›fl, kervansaraylar, camiler, men-deresler ve flehirler kurmaya bafllam›flt›. Neticede so-runlar ç›kana kadar iyi yönetilen bir devlet konumun-dayd›. Bu özellikleri sonradan buralara sahip olan Rus-lara, onlar›n yönetim sistemlerine de etki yapt›. Dolay-s›yla Alt›n Orda döneminden bahsetmeden Rusya tari-hini kavramak mümkün de¤ildir.

Yararlan›lan KaynaklarDevlet, N. (1988).”Alt›n Ordu”, Do¤ufltan Günümüze

Büyük ‹slam Tarihi, 9. Cilt, s.103-179. ‹stanbul:Ça¤ Yay›nlar›.

Devlet, N. (2002), Empires in Eurasia (From Chingiz

Khan to 20th Century), ‹stanbul: Yeditepe Üni-versitesi Yay›nlar›.

Devlet, N. (2010), Avrasya Fatihi Cengiz Han, ‹stan-bul: Bafll›k yay›nlar›.

Kurat, A.N. (1987). Rusya Tarihi Bafllangݍtan

1917’ye Kadar, (2. Bas›m), Ankara: Türk Tarih Ku-rumu Yay›nlar›.

Spuler, B.(1943), Die Goldene Horde. Die Mongolen

in Russland, 1223-1502, Leipzig.Tanci, ‹.B. (2010). ‹bn Battuta Seyahatnamesi, I (4.

bas›m), Çev. A. S. Aykut, ‹stanbul: Yap› Kredi Ya-y›nlar›.

Tanci, ‹.B. (2004). ‹bn Battuta Seyahatnamesi, II (3.bas›m), Çev. A. S. Aykut, ‹stanbul: Yap› Kredi Ya-y›nlar›.

Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, Çev. D M›zrak veE.Ç. M›zrak, ‹stanbul: Selenge Yay›nlar›.

Yakubovski, A.Y.(1992). Alt›n Ordu ve Çöküflü, (4.bas›m), Çev. H. Eren, Ankara: Türk Tarih KurumuYay›nlar›.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Moskova Knezli¤inin geliflimini, ve siyasi bir merkez olarak özelliklerini aç›k-layabilecek,Moskova Knezli¤inin yükselifline karfl› meydana gelen tepkileri belirleyebilecek,Rus halk›n›n yabanc› tehlikesini alg›lamas›n› ve birleflmek için mücadelesiniaç›klayabilecek,XVII. Yüzy›lda Rusya’n›n ‹mparatorlu¤a geçifl sürecini tan›mlayabilecek,Rusya’da din-kilise ayr›flmas›n› tan›mlayabileceksiniz.

‹çindekiler

• III. ‹van• IV. ‹van• Alt›n Orda Devleti

• Güçlükler Dönemi• Romanov Hanedanl›¤›• Büyük Hizip Hareketi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NN

NN

Rusya TarihiMoskovaKnezli¤inin Yükselifli

• MERKEZ‹LEfiM‹fi RUS DEVLET‹N‹NKURULUfiU

• ROMANOV HANEDANLI⁄I• XVII. YÜZYILDA RUSYA’NIN

SOSYAL VE EKONOM‹K DURUMU

3RUSYA TAR‹H‹

MERKEZ‹LEfiM‹fi RUS DEVLET‹N‹N KURULUfiU

Moskova Knezli¤i XII. Yüzy›lda Rus topraklar›n›n bölünmesi neticesinde bu co¤rafya uzun süre ya-banc› tehlikesi alt›nda kald›. 1237’de bu bölünmeden istifade eden Mo¤ol-Tatargüçleri Rus topraklar›n› ele geçirdi.

1237-1240 y›llar›nda Mo¤ol ordusuna komuta eden Batu Han, Ryazan’dan bafl-layarak Rus topraklar›n›n büyük bir bölümünü hakimiyeti alt›na ald›. Mo¤ollar kar-fl›s›nda ma¤lubiyetin esas sebeplerinden biri knezlikler aras›nda iliflkilerin mevcutolmay›fl›yd›. fiehirler ve köyler talan edilirken halk da Mo¤ollar karfl›nda çaresizkald›. Mo¤ollar ele geçirdikleri flehirveya köylerden zanaatkarlar› veyaköylüleri kendilerine tabi k›larak be-raberlerinde götürülüyorlard›.

Tarlalar ormanlara dönüflürkenflehirler de viraneye dönüfltü. Biryandan Mo¤ollar di¤er yandan feo-dal çekiflmeler ülkeyi daha da kötüduruma soktu. Mo¤ollar s›k s›k Rustopraklar›n› talan edip merkeze çe-kilmekteydi. XIII. Yüzy›lda 1281-1282-1293’de üç kez Ruslar üzerinesald›rd›lar. Mo¤ol güçleri ile ayn› za-manda ‹sveçliler de Rusya üzerinebask›nlarda bulunuyorlard›. 1240’da‹sveçliler Fin Körfezinden gemilerleNeva’ya yak›nlaflt›lar. Bu Novgorodtopraklar› için tehlikeli bir durum-du. Knez Aleksandr Yaroslaviç’inkomutas› alt›nda Rus ordusu ‹sveçli-leri ma¤lup etti. Savafl›n yeri Balt›k’›n do¤u yakas›nda Neva yak›nlar›yd›. Bu savafl-tan sonra Aleksandr’›n ad›na bir fleref niflan› olarak “Nevskiy” eklendi.

Bu savafl›n sonucu, Ruslar›n Balt›k Denizi’ne ç›kmalar›n› sa¤lad›. ‹sveçlilerle ilebirlikte Livonya savaflç›lar› da s›k s›k hücum ediyordu. 3 Nisan 1242’de Aleksandr bir

Moskova Knezli¤ininYükselifli

Resim 3.1

AleksandrYarosloviç“Nevskiy”

Kaynak.Sovremennayaentsiklopediyevelikiyepolkovodts› iflotovodtsi,Moskva: Mirenstsiklopediyavanta+astrel2007.

bölümü Peipus Gölü’nün (Çud Gölü) donmufl yüzeyinde meydana gelen di¤er birsavafl›n› verdi. Bunlar Germen kökenli tarikat güçleri olan Töton fiövalyeleri idi.

Amaçlar› Ortodokslar›n yaflad›klar› topraklar› fethedip halk› Katolik yapmakt›.Balt›k’a ulaflan yolu afl›p Pskov’a ulaflt›lar. “Buz Üzerinde Savafl”ta Aleksandr’›ngüçleri Germenler ve yerli Estonlardan oluflan düflman› yenilgiye u¤ratt›. 1293’de‹sveçliler Novgorod’a aid olan Karelya topraklar›n› zapt ettiler. Galiçya-Volinya, Ki-yev topraklar› uzun süre Litvanya ve Lehistan hakimiyetinde kald›. 1252’de Galiç-ya-Volinya Lehistan ve Litvanya Knezlikleri aras›nda bölüfltürüldü. 1380’de Litvan-ya Knezi Olgerd, Kiyev’i iflgal etti. XIV. Yüzy›l›n 60’l› y›llar›nda Çernigov ve kuzeytopraklar›, Litvanya taraf›ndan ele geçirildi.

Aleksandr Nevskiy’nin Rusya tarihi aç›s›ndan önemi nedir?

Bu arada büyük knezliklerin en büyük evlat hakk›n›n olmad›¤› durumlarda gi-derek küçülen timarlara bölünmesi ve bunlar›n Alt›n Orda’y› yanlar›na alma çaba-lar› giderek büyümeye bafllad›. Alt›n Orda Han›’ndan Vladimir büyük prensi ad›na“yarl›k” ya da hükümranl›k belgesi al›nmas›na büyük önem veriliyordu. Çünküyaln›zca bu kifli Alt›n Orda Han› ile do¤rudan görüflmeye gidebiliyor ve Han ad›-na bafl vergi toplay›c› ya da kanun koyucu olabiliyordu. XIV. Yüzy›ldan itibaren buiflte baflar› kazananlar ço¤unlukla Moskova yöneticileri oluyordu. Moskova Knez-li¤inin bafl›ndakiler topraklar›n› giderek geniflletip ayn› zamanda genel bir e¤ilimitersine çevirmeyi baflarm›fllard›. Bu yüzden XIV. ve XV. Yüzy›llar genel olarakMoskova’n›n yükselifl dönemi olarak ele al›nmaktad›r. Ayn› dönemde eski Rus top-raklar›nda Moskova’n›n yükselifli ile birlikte bir baflka siyasal geliflme de Rusya’n›nbat›s›nda yer alan Litvanya Büyük Dükal›¤›’n›n yükselifli idi. XIV. Yüzy›lda Novgo-rod refah ve kültürel canl›l›¤›n›n zirvesinde bulunuyordu. Buradan 1400’lerde birara eski Kiyev federatif sisteminin yeniden kurulmufl oldu¤u sonucuna var›labilir.Alt›n Orda hakimiyeti Rusya’n›n büyük bir bölümünü ancak kendine yeterli birekonomik düzeye indirmiflti (inflaat etkinliklerinin azalmas› vb.). Ancak gerçek an-lamdaki insan kayb› Rusya’da 1350’lerde görülen ve etkisi ony›llar boyu süren “Ka-ra Ölüm” denilen veba idi.

Kilise Yaflam› ve Manast›r HareketiXIV. Yüzy›l Rus kültüründeki kayda de¤er en önemli olgulardan biri Ortodoks Ki-lisesinin serpilip geliflmesidir. Bu geliflme k›smen Alt›n Orda taraf›ndan sa¤lanm›fl-t›r. Çünkü Alt›n Orda, toplumun di¤er kesimlerinin yükümlülükleri içinde olanvergi verme ve insan gücünden hem topraklar› hem din adam› hem de hizmetlilerolsun tüm görevlileriyle kilise muaf tutulmufltu. Alt›n Orda Devleti’nin görece hofl-görü siyasetine ra¤men kilise bu dönemde d›fl ba¤lar›n› zay›flatt› ve daha öncekidönemlerden daha kuvvetli bir flekilde Rus ulusuyla özdeflleflti. Siyasal bölünme vemoral çöküntüsü döneminde kilise bafltan sona bir Rus kurumu olarak kald›. Din-selli¤in üst düzeyde yo¤unlaflt›¤› genel hava XIV. Yüzy›lda bütün Ortodoks dün-yaya yay›ld›. Bu Hesykhasm (dünyevi olaylara ilgisizlik ve kendini Tanr› düflünce-sine adama) ad› verilen dini bir hareketti. Büyük mücadelelerden sonra XIV. Yüz-y›l ortalar›nda bu hareket kilise konseylerince Ortodoks doktrini olarak onayland›.Hesykhasm hareketi geç dönem Ortaça¤ sanat› ve edebiyat› üzerinde önemli etki-ler yaratt›. Kilise, Rusya ile d›fl dünya aras›ndaki ba¤lay›c› halka olarak önemliydi.XIV. Yüzy›l ile XV. Yüzy›l bafllar›nda Rusya ile Akdeniz’in do¤usundaki topraklararas›ndaki ticaretin bir ölçüde canlanmas›n› da birlikte getiren ciddi bir hareketli-

66 Rusya Tar ih i

Töton fiövalyeleri,Avrupa’da sekiz yüzy›layak›n varl›¤›n› sürdüren birflövalyeliktir. Tötonfiövalyeleri (Teuton) devleteher zaman ba¤l› kalarak,korsanl›ktan uzak Haçl›ruhuyla yaflamaktayd›lar.Haçl› Seferlerinde büyüketkileri oldu. Genelde Almanflövalyelerinden olufluyordu,ancak Lehistan üzerindebüyük nüfuzlar vard›.‹lerleyen y›llarda büyük sayg›kazand›lar ve güçleri artt›.Zamanla Avrupa’n›n engüçlü flövalyeleri oldular.Türkler ve Avrupal›lar kutsaltopraklar› feth etmeyebafllay›nca Haçl›lar buco¤rafyay› terk etmeyemecbur kald›lar. Bu aradaLehistan, Litvanya’y›Katoliklefltirmek istedi¤i içinTöton flövalyelerine yard›mça¤r›s›nda bulundu.1237’deGermen kökenli bir baflkaflövalye kurumu olan LivonyaTarikat› da Tötonlara kat›ld›.Nüfuzlar› Prusya’danEstonya’ya kadar geniflledi.1809’dan sonra topraklar›n›ve güçlerini kaybetmeyebafllad›lar.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

lik vard›. Fakat kullan›lan güzergâh Dnyepr de¤il, Don Nehri ve ordan da K›r›midi. Hac›lar ve kilise heyetleri Konstantinopolis’e kadar gidiyorlard›. Ancak Orto-dokslar için Ege’nin kuzeyinde Athos Da¤›’ndaki dini bir merkez çok daha önem-liydi. Burada bulunan Aziz Pantelemion Rus Manast›r› kitaplar›n çevrildi¤i, ikona-lar›n yap›ld›¤› ve din adamlar›n›n görüfl al›fl veriflinde bulunduklar› bir yerdi.

Ruslar kendi kiliselerinin kaderini 1448’de Floransa Konseyi Do¤u ve Bat› Kili-seleri aras›nda bir birlik ilan ettikten 10 y›l sonra (1458) ellerine alabildiler ve pis-koposlar›n› Bizans’a dan›flmadan atamaya bafllad›lar. Bundan önce XIV. Yüzy›l bo-yunca Bizans Patrikanesi bir yanda Rusya (Vladimir/Moskova) ile öte yanda Lit-vanya Büyük Dükal›¤›’n›n (bu dükal›k baflpiskoposlu¤un tarihi merkezi olan Ki-yev’i de yüzy›l ortalar›nda kendi s›n›rlar›na katm›flt›) aras›nda tercihte bulunmakzorundayd›. Litvanya’daki Ortodoks nüfus fazlayd› fakat yöneticiler putperestti.Konstantinopolis karar›n› Moskova’dan yana kulland›. Litvanya yöneticileri Lehistanile birleflerek 1385’de Katolikli¤i benimsediler.

Alt›n Orda döneminde Rus kilise hayat›nda görülen en dikkat çekici geliflmebütünüyle içe dönük bir nitelik tafl›yordu. Bu keflifl hareketi denilen bir geliflmey-di ve sonucunu da kuzeydeki ormanlar›n en ücra bölgelerinde bile çok say›da ma-nast›r ve kilisenin kurulufluyla veriyordu. 1300’den önce belli bafll› manast›rlar ka-sabalar›n içinde ya da yak›n›nda yer al›yor ve sarayla yak›n iliflki içinde bulunuyor-du. Durumun de¤iflmesi Rusya’n›n bafll›ca koruyucu azizlerinden biri olan Rado-nejli Aziz Sergius (1321-1391) ile bafllar. Sergius taraf›ndan Moskova’n›n kuze-yinde kurulan ve Kutsal Üçlü-Aziz Sergius Manast›r› olarak bilinen manast›r ülke-nin en büyük dini ve kültürel merkezlerinden biri oldu. Sergius’un Kutsal Üçlü’yeadanan manast›r› kendisi ölmeden önce yeniden canlanan Rus kültürünün fikrimerkezi konumuna geldi. ‹lk keflifller daha uzaklarda baflka manast›rlar kurdular,oradakiler de yenilerini. 1340-1440 aras›ndaki yüzy›lda bu flekilde 200 civar›ndamanast›r kuruldu. Manast›rlar Beyaz Deniz’e ve Ural-lara ulaflm›fllard›. Kefliflleri köylü yerleflimciler takipetti.

Aziz Sergius’un ça¤dafl› ve dostu olan Perm’liAziz Stefan Ortodoks Hristiyanl›¤› Komi halk›na be-nimsetti. Onlar›n dilini ö¤renerek, harflerin temeliolarak dekoratif tasar›mlar› kullan›p onlar için bir al-fabe ve yaz› oluflturdu. Böylece halk›n kendi dille-rinde ibadet yapma imkan› sa¤land›.

Moskova Knezli¤inin YükselifliMoskova Knezli¤inin yükselifli ve di¤er knezliklerüzerindeki galibiyetinin sebepleri tart›flmal›d›r. Birgörüfl bunun co¤rafi etmenlere ba¤l› oldu¤unu, Mos-kova’n›n konumunun geliflim aç›s›ndan elveriflli ol-du¤unu belirtir. Moskova’n›n Alt›n Orda hakimiyetisonras› güney bölgelerindeki yerleflimciler kaç›fl ye-ri arad›klar›nda güvenli bölge flartlar›n› sa¤lamas›önemli bir sebepti. Yerleflimcilerin artmas› knezli¤inde zenginleflmesi anlam›na geliyordu. Bu sayedeMoskova Knezi I. ‹van komflu knezlikler sat›n alabi-liyor veya onlar›n Mo¤ollara karfl› yükümlülü¤ünügaranti edip kendine ba¤l›yordu.

673. Ünite - Moskova Knez l i¤ in in Yüksel ifl i

Radonejli Aziz Sergius(1321-1391), Rostovlu birboyar ailesinden geliyordu.Çocuklu¤unda Moskova’dangelen bask›lar sonucu bütünmal varl›klar› ellerindenal›nm›flt›. Sergius,Radonej’in birkaç kilometrekuzeydo¤usunda yolu geçidiolmayan bir dünyada d›fldünyadan kopuk bir s›¤›nakarad›. Kendine buldu¤us›¤›nak baflka dinadamlar›n› da çekti. Buras›daha sonra bir manast›rhaline geldi ve kendisi deburan›n baflrahibi oldu.Sergius’un kutsal üçlüyeadanan manast›r› ölmedenönce yeniden canlanan Ruskültürünün düflünce merkezikonumundayd›. 1340-1440’da bu flekilde BeyazDeniz ve Urallar’a kadaruzanan iki yüz manast›rkuruldu. Manast›r ve temsilettikleri güçlükler dönemininanarflisinde kal›nduvarlar›yla uzunkuflatmalara dayand›. 1689krizi s›ras›nda I. Petro’yas›¤›nak görevi gördü.

Resim 3.2

Radonejli AzizSergius

Kaynak:Sovremennayaentsiklopediyevelikiyepolkovodts› iflotovodtsi,Moskva: Mirenstsiklopediyavanta+astrel2007.

Moskova’n›n zenginli¤i ayn› zamanda yeni gelen yerleflimcilere di¤er knezlik-lerin sa¤layamad›¤› imtiyazlar› vermelerini sa¤l›yordu. Alt›n Orda Han›na hediye-ler yollanabiliyordu. Nehirlerin ticaret, ulafl›m ve haberleflme alanlar›nda çok bü-yük öneminin oldu¤u Rusya’da Oka, Dnyepr, Don, ‹dil, nehirlerinin hepsinin anakollar›na olan yak›nl›¤›, Novgorod gibi kuzey bat›s›ndan ve Ryazan gibi güney do-¤usundan gelecek tehlikelere uzakl›¤›, derin ormanlar›n içinde uç bölgelere ayr›l-mas› Moskova’n›n üstünlükleriydi. Ayr›ca nehirlerin sa¤lad›¤› ulafl›m a¤› ekonomikiliflkileri artt›rarak küçük bölgeleri birbirine ba¤lam›flt›. Ekonomik bak›fl aç›s› Mos-kova’n›n genifllemesini ortak bir pazar›n yarat›lmas› olarak alg›lar. Knezlerin tar›m›ve kolonizasyonu desteklemelerinin önemine vurgu yap›l›r. Moskova’n›n toprakkazan›m›nda sat›n alma, askeri iflgal, diplomatik yolla ele geçirme, udel knezleriy-le hizmet akitleri ve ‹dil’in ötesine nüfusun yerlefltirilmesi gibi usullerdenfaydalanmakta idi. Alt›n Orda zay›flay›p Moskova güçlendikçe Moskova knezleri-nin Alt›n Orda’n›n yenilebilece¤ine olan ümitleri de artt›. Moskova Knezli¤inin kar-fl›s›nda güçlü rakipleri vard›. Litvanya h›zla büyüyor ve s›k s›k merkezi Rusya’n›niç ifllerine kar›fl›yordu.

XV. Yüzy›l›n sonuna kadar Çernigov, Staradub, Gomel, kuzey Novgorod, Mse-neko, Lyubitski, R›lski, Bryansk vb. flehirler ve topraklar Litvanya Knezli¤ine ba¤l›oldu. “Daha XIV. Yüzy›l›n 60’l› y›llar›nda Litvanya Knezi Yagello Olgerdoviç 1368ve 1372’de olmak üzere iki kez Moskova’y› ele geçirmeye çal›flt›. Fakat Moskovasavunma kaleleri ile kuflat›ld›¤›ndan flehrin ele geçirilmesi mümkün olmad›. XIII.ve XIV. Yüzy›llarda Litvanya topraklar› bugünkü Ukrayna ve Belorusya topraklar›ile Bat› Rusya topraklar›n›n bir bölümünü kaps›yordu. Kaynaklar ço¤u kez Litvan-ya Rus devleti ad›n› kullanmaktayd›. XV. Yüzy›lda güçlenen K›r›m Hanl›¤› ve Os-manl› Devleti Rusya topraklar› için tehlike arz etmeye bafllam›flt›. K›r›m Hanl›¤›özellikle Rus tüccarlar için çok s›k›nt›l›yd›. Karadeniz vas›tas›yla yabanc› ülkelerleiliflki kuran Ruslar s›k s›k K›r›m Hanlar› taraf›ndan yakalan›yorlard›. Yabanc› güç-lere karfl› ço¤u ciddi mücadeleler verilmekteydi (1240-1242’de ‹sveç ve Alman flö-valyelere karfl› kazan›lan savafllar, 1257-1259 y›llar›nda Novgorod’da Mo¤ollarakarfl› yap›lan isyan, 1260’da Rostov’da Suzdal’da, Vladimir’de, Yaroslav’da Mo¤ol-lara karfl› hareketler). Bu devirde Mo¤ollara karfl› halk hareketinin merkezi Rostov-Suzdal topraklar› idi. Burada halk meclisi “Veçe” faaliyetteydi. 1289’da Veçe, Mo-¤ollara karfl› topland›.

Bu dönemde ekonomik gücünün doru¤unda olan Novgorod’un yan›s›ra esasbüyük muhalefet Yukar› ‹dil bölgesindeki Tver’den geldi. XIII. Yüzy›l›n 80 ve 90’l›y›llar›nda Kuzey Do¤u Rusya topraklar›nda olan genç Tver, Moskova, Yaroslav gi-bi knezlikler daha da güçlenmeye bafllad›. Bu knezlikler içinde Moskova’n›n üs-tünlük sa¤lad›¤› görülmekteydi.

XII. Yüzy›lda meydana gelen bu olaylar do¤al olarak savunma kurgular›na sa-hipti. Bir kalenin inflas› flehrin savunma kabiliyetini daha da artt›rmaktayd›. XIV.Yüzy›l›n bafllar›nda Moskova Knezi Daniel (Daniil) Aleksandroviç, Kolomna veMojaisk topraklar›n› Moskova Knezli¤i’nde birlefltirdi. Bu devirde Tver ve Pereyas-lav aras›ndaki mücadeleden istifade eden Moskova Knezli¤i Pereyaslav’› kenditopraklar›na katt›. Böylece XIV. Yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren Moskova ile Tveraras›ndaki çat›flmalar da artmaya bafllad›. Her iki taraf birkaç kez Alt›n Orda’ya kar-fl› harekete geçti. Ancak Tver Knezi Mihail Yaroslaviç ve Moskova Knezi Yuriy Da-niloviç bu savafllarda öldüler. Bu mücadeleler üstünlük sa¤lama amaçl› olsa da Ku-zey Do¤u Rusya’n›n birlefltirilmesine do¤ru önemli ad›mlar at›lmaktayd›. Buradaesas mesele siyasi bir merkezin seçimi idi.

68 Rusya Tar ih i

Rus knezleri içinde gelecekteki merkezilefltirilmifl bir devletin kurulmas›ndaesas rol oynayacak siyasi merkezin oluflturulmas› süreci hüküm sürüyordu. XIV.Yüzy›lda siyasi yönden baflar› kazananlar Moskova ve Tver idi. Ancak Moskovadaha üstün bir durumda bulunuyordu. Co¤rafi yönden Moskova ve Tver karfl›lafl-t›r›ld›¤›nda her ikisinin de birbirine benzer yönleri oldu¤u görülür. Ancak Mosko-va Tver’e nispeten gerek Kuzey Do¤u Rusya’n›n merkezinde bulunmas› gerekse ti-caret yolunun üzerinde olmas›ndan dolay› daha üstün konumdayd›. Ayr›ca Mos-kova knezlerinin ileri görüfllülü¤ü bu meselede esas rol oynuyordu. MoskovaKnezli¤inin esas siyasi baflar›lar›ndan biri de XIV. Yüzy›l›n birinci yar›s›nda kilise-yi kendi taraf›na çekmesiydi. 1299’da metropolit Maksim, Tver Knezli¤i ile ittifakyapm›flt›. Zira Tver devrin güçlü knezlikleri aras›nda idi. Ruhban s›n›f kendi men-faatleri do¤rultusunda güçlü knezliklerin deste¤ini almaya çal›flmaktayd›. Metropo-lit Maksimin ölümünden sonra 1307’de Tver Knezi kilise ile ittifak›n› kuvvetlendir-mek için Konstantinopolis Rusya’n›n metropoliti olarak kaydedilmesi amac›ylakendi episkoposunu gönderdi. Fakat Konstantinopolis’in Rusya için baflka adayla-r› vard›. Konstantinopolis taraf›ndan Pyotr gönderildi. Metropolit Pyotr, Rusya’yageldi¤inde Tver’de çok so¤uk karfl›land›. Bundan istifade eden Moskova Knezi Yu-riy Daniloviç onu Moskova’ya davet etti. 1325’de Alt›n Orda Devleti taraf›ndan öl-dürülen Yuriy Daniloviç’in yerine küçük kardefli ‹van Kalita geçti (1325-1340).

‹van Kalita ileri görüfllü bir siyasetçi olup Alt›n Orda’y› iyi bilen bir knezdi. ‹vanKalita’n›n ilk önce esas amac› yarl›k almakt›. Bu devirde yarl›k Tver Knezi Alek-sandr Mihayloviç’te idi. 1327’de Alt›n Orda’ya karfl› Tver’de büyük bir isyan mey-dana gelince ‹van Kalita Alt›n Orda’ya giderek isyan› bast›rmak için kendisine birmiktar asker verilmesini istedi. Bir grup askerle isyan› bast›ran ‹van Kalita yarl›k al-may› baflard›. Tver bu s›rada giderek zay›flamaktayd›. ‹van Kalita, Alt›n Orda Dev-leti karfl›s›nda itibar kazanarak Rus topraklar›ndan vergilerin toplanmas› yetkisinide kazand›. Böylece Moskova Knezli¤i gittikçe güçlendi ve siyasi bir merkeze dö-nüflmesinin ötesinde dini bir baflkent haline de geldi.

Rus topraklar›ndan toplad›¤› vergilerle Moskova Knezli¤i küçük knezliklerikendine ba¤l› hale getirdi. Ayr›ca Moskova ile Novgorod aras›nda XIV. Yüzy›l›n bi-rinci yar›s›nda bafllayan ittifak›n da büyük rolü vard›. Novgorod, Tver’e karfl› mü-cadelede Moskova’ya yard›m ediyordu. Bunun esas sebeplerinden biri Novgorod’atah›l yetmedi¤i için tah›l›n baflka knezliklerden al›nmas›yd›. Tah›l kervanlar› Tvertopraklar›ndan geçerek Novgorod’a giriyordu. Ço¤u zaman Tverliler bu kervanla-ra sald›rarak ya¤mal›yordu. Bu bak›mdan Novgorod, Moskova’n›n gücünü artt›r-mas›yla yak›ndan ilgilenmekte, ancak Moskova’n›n güç kazan›fl›ndan da rahats›z-l›k duymaktayd›.

XIV. Yüzy›l›n 30’lu y›llar›ndan bafllayarak Moskova’da inflaat çal›flmalar› artma-ya bafllad›. 1338’de Moskova surlar›n›n savunma gücü daha da kuvvetlendirildi.‹van Kalita devrinde Moskova’da baz› savunma noktalar› yap›ld›. fiehrin büyüme-si ve onun siyasi merkezi olarak geliflmesi XIV. Yüzy›l›n ikinci yar›s›nda gerçeklefl-ti. 1359’da dokuz yafl›ndaki Knez Dmitriy ‹vanoviç’in (1359-1389) küçük yaflta ol-mas›ndan faydalanan Suzdal-Nijninovgorod Knezi Dmitriy Konstantinoviç yarl›¤›ele geçirdi. Moskova Knezli¤i’ni metropolit Aleksey idare ediyordu ve bütün gü-cüyle yarl›¤› tekrar ele geçirmeye çal›fl›yordu. Metropolitin Moskova Knezli¤i tara-f›nda olmas› ve Dmitriy Konstantinoviç’in k›z› ile genç Moskova Knezi’nin evlen-mesi neticesinde yarl›k yeniden Moskova Knezi’ne geri verildi. Knez Dmitriy Kons-tantinoviç ise Moskova ile ittifak yapt›.

693. Ünite - Moskova Knez l i¤ in in Yüksel ifl i

1336-1367 ‘de Moskova’da bir kremlin yap›lmas› ve baz› savunma istihkamlar›-n›n kurulmas› flehrin ününü daha da artt›rd›. 1371’de yarl›k Tver Knezi Mihail Alek-sandroviçin eline geçti. Moskova Knezi Dmitriy ‹vanoviç, Tver Knezini büyükknez olarak tan›mak istemeyince, han yarl›¤›na da tabi olmaktan imtina etti. Alt›nOrda’ya tabiyetten kaç›nmak mümkün de¤ildi. Tver Knezi Mihail Moskova KneziDmitriy’nin Moskova topraklar›n› geçerek Tver’e gitmesine izin vermedi. Mosko-va’daki Alt›n Orda sefirine yolun aç›k oldu¤u ve nereye istenirse gidilebilece¤i bil-dirilmiflti. Moskova Knezli¤i’nde ise Dmitriy’ye sadakat yemini edilmeye baflland›.

Vladimirliler ise Knez Mihail’in flehre girmesine izin vermeyip Tver temsilcileri-ni buradan kovdular. Tver Knezli¤i de Mihail’e tabi olmak istemiyordu. Bütün bun-lar Moskova’n›n yükseliflinin delilleridir. Art›k halk, Moskova’ya ümitle bak›p onungücüne inanarak çal›fl›yordu.

Moskova ile Tver aras›ndaki mücadele siyasi bir flekil almaya bafllam›flt›. 1375’deTver’in ikinci kez yarl›¤› almay› baflarmas› bu mücadelenin daha da sertleflmesinesebep oldu. Moskova Knezi Dmitriy ‹vanoviç 1375’de büyük bir orduyla Tver’e sal-d›rd›. Bir ay kuflatma alt›nda kalan flehir bar›fl istemek zorunda kald›. Bar›fl netice-sinde Tver art›k Moskova’ya ba¤lanm›flt›. Bu galibiyet Moskova’y› bütün Rus top-raklar›n›n gelecekteki merkezi olarak tan›tt›.

XIV. Yüzy›l›n sonlar›nda baz› Rus flehirlerinde Alt›n Orda’ya karfl› isyanlar mey-dana gelmeye bafllad›. 1374’de Nijni Novgorod’daki isyan sonucunda Alt›n OrdaHan’› ve askerleri flehirden kovuldu. 1378’de Ryazan topraklar›na sald›ran Beçiç’inkomuta etti¤i Alt›n Orda ordusunu Moskova Knezi Dmitriy ‹vanoviç ma¤lup etti.Bu galibiyet Ruslar›n kendine güvenini artt›rd›¤› gibi ayr›ca Ruslar›n zay›f olsalarda siyasi bilgi ve birikimlerinin oldu¤unu göstermekteydi. Rus halk› art›k umumidüflmanlara karfl› birlik ve beraberlik içinde olmalar› gerekti¤ini anlam›fllard›. Busavafltan sonra her iki taraf gelecek savafllara haz›rl›k yapmaya bafllad›. Mosko-va’n›n güçlendi¤ini hisseden Alt›n Orda Han’› Mamay hücuma haz›rlan›rken ayn›zamanda ittifak aray›fllar› içindeydi. Mamay, Rus topraklar›n› ele geçirmek isteyenLitvanya Knezi Olgerd’e ve Moskova’n›n yükselmesini istemeyen Ryazan KneziDmitriy ‹vanoviç’e müracaat ederek onlar›n da kabulünü ald›. Moskova KneziDmitriy ‹vanoviç de seferberlik ilan ederek yap›lacak savafl için haz›rl›klar›n› yürü-tüyordu. Bu arada Moskova topraklar›ndan ve komflu topraklardan halk kitlelerhalinde Moskova’ya gelmeye bafllad›. 150 bin kiflilik Rus ordusu düflman› karfl›la-maya haz›rd›. Dmitriy ‹vanoviç’in komutas›ndaki Rus ordusu düflman› karfl›lamakiçin Don Nehri’ne do¤ru ilerlemeye bafllad›. Hareket halinde iken Rus ordusunayeni kuvvetler kat›lmaktayd›.

‹stihbarat haberleri Mamay’›n Voronej’de müttefiki olan Litvanya Knezi Olgerd ilebileflmeyi düflündü¤ü yönündeydi. Knez Dmitriy düflman güçlerinin birleflmesineizin vermemek için Don Nehri’ne do¤ru h›zla hareket etti. 8 Eylül 1380’de gece Rusordusu Don Nehri’ni geçerek Kulikovo’da Mamay’›n ordusunu beklemeye bafllad›.fiunu da belirtmek gerekir ki, Dmitriy’nin askerleri aras›nda Brayansk, Suzdal, Vladi-mir ve di¤er yerlerden gelen askerler de vard›. Savafl›n ilk anlar›nda Mo¤ollar üstüngörünse de Ruslar›n pusudaki alaylar› savafl›n seyrini de¤ifltirdi. Kulikovo Pole Sava-fl› Ruslar›n galibiyetiyle sona erdi. Mamay ise Kafu’ya kaçt› ve orada yakalanarak öl-dürüldü. Bu tarihi baflar› Ruslar›n birlikte mücadelesinin her hangi bir güçlü düflma-n› yok etmesinin mümkün olabilece¤ini gösterdi. Kronikler dini figürleri de dahilederek Dmirtiy Donskoy’u Ortodokslu¤un savunucusu olarak tan›mlam›fl Alt›n Ordaile Dmitriy aras›ndaki mücadeleye de kutsal bir nitelik vermeye çal›flm›fllard›r.

70 Rusya Tar ih i

Bundan sonra birleflme yolunda bütün bir Rus devletinin kurulmas› çal›flmalar›artt›. 1382’de Alt›n Orda Han› Toktam›fl’›n komutas›nda Moskova ya¤maland›. Bu-nun esas sebebi knezlikler ve boyarlar aras›nda ortak bir birli¤in olmamas› idi. Budurum Dmitriy Donskoy’un (bu savafltan sonra Donskoy ismini ald›) kuvvetleriniseferber edememesine yol açt›. Galibiyet Ruslara birli¤in zafer oldu¤unu gösterdi.Ma¤lubiyet neticesinde Ruslar kuvvetlerin bölünmesinin baflar›s›zl›k ve yenilgi de-mek oldu¤unu anlad›lar. Bütün bunlar bir neslin gözü önünde meydana geldi¤iiçin Ruslar ve Rus olmayan halklar gelecekteki savafllara daha haz›rl›kl› hale geldi-ler. Kulikova Savafl›’ndan sonra Moskova daha da büyüyüp geliflti. Böylece Dmit-riy Donskoy (1359-1389) birçok önemli faaliyet gerçeklefltirdi. Dmitriy’nin dedesi‹van Kalita parayla Alt›n Orda’dan Rus topraklar› için silah alm›fl, Dmitriy Donskoyise bunu silahla yapm›flt›. Bu da galibiyet demekti. Silah gücüyle al›nan özgürlükhalk›n kendine güvenini artt›rd›

Riasanovsky, N.V-Steinberg. M. D (2011), Rusya Tarihi. Bafllang›çtan Günümüze..., çev.Figen Dereli, ‹stanbul: ‹nk›lap Kitabevi, s. 96-99; Kamalov, ‹.(2007), Alt›n Orda ve Rus-ya. Rusya Üzerindeki Türk-Tatar Etkisi, ‹stanbul: Ötüken Neflriyyat, s. 203-204; Acar, K.(2004), Bafllang›çtan 1917 Bolflevik Devrimine Kadar Rusya Tarihi, Ankara: Nobel Ya-y›nlar›, s.48-50.

Kulikova Pole Savafl›’n›n Rusya tarihi aç›s›ndan önemi nedir?

Dmitriy Donskoy öldü¤ünde o¤lu I. Vasiliy (1389-1425) “Büyük Knez” olaraktahta ç›kt›. Vasiliy dönemi Moskova’n›n karfl›s›na Toktam›fl’›n yerine geçen Edigeygibi baflar›l› bir komutan›n bulundu¤u güçlü bir Alt›n Orda Devleti’ne ra¤menMoskova Knezli¤i’nin siyasi anlamda güçlü oldu¤u bir dönemdir. 1390’dan itiba-ren Alt›n Orda’da iç kar›fl›kl›klar›n bafllamas› Moskova’n›n iflini kolaylaflt›rm›flt›. Ba-t›da Lehistan ve Litvanya ile dostlu¤u sayesinde kendisini sa¤lama alan Vasiliy,Toktam›fl’›n zay›fl›¤›ndan faydalanarak 1392’de Nijni Novgorod’u iflgal etti. 1390’danitibaren de¤iflen dengeler sebebiyle ilk dönemdeki kazan›mlar›n› kaybetti. 1398’deNovgorod kaybetti¤i topraklar› geri ald›. Bundan sonra Rusya kuzeydo¤udaki gü-

713. Ünite - Moskova Knez l i¤ in in Yüksel ifl i

Resim 3.3

Kulikovo PoleSavafl›

Kaynak:Sovremennayaentsiklopediyevelikiyepolkovodts› iflotovodtsi,Moskva: Mirenstsiklopediyavanta+astrel 2007

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

2

cünü kaybetmeye bafllad›. 1402’de Ryazan ile içifllerine kar›flmayaca¤›na dair biranlaflma yapt›. Di¤er taraftan Timur kendisine karfl› Lehistan, Litvanya ve Moskovaile ittifak yapan Toktam›fl’› yendi. Edige’nin de Toktam›fl’› yenmesi ile 1398’den1419’a kadar bozk›ra egemen oldu. Bat› Rus topraklar› için Litvanya ile mücadeleetti. Litvanya Moskova için sadece siyasi de¤il ayn› zamanda Lehistan ile birleflerekKatolikli¤i benimsemesi yüzünden dini bir rakipti. Litvanya’n›n giderek büyümesionun 1392’de Rusya’dan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmesine sebep oldu. Litvanya’n›n Al-t›n Orda’n›n iç ifllerine kar›flmas› ve Ortodoks kilisesi ile iliflkilerini dengeleyeme-mesi zarara yol açt›.

Rus topraklar›na Alt›n Orda askerlerinin yan›s›ra Alman savaflç›lar, Leh ve Lit-vanyal› knezler de sald›rmaktayd›. Litvanya ve Lehistan’a yak›n yerlerde yaflayanhalklar s›k›nt›y› ve bask›y› daha fazla yafl›yordu. Litvanya Knezi Antov 1406-1408y›llar›nda Moskova Knezli¤i ile mücadelelerde baflar›l› olamad›. Litvanya, Lehistanve Ruslar›n genel düflmanlar› idi. Almanlar do¤u Rusya’y› ele geçirmek için Litvan-ya ve Lehistan topraklar›ndan geçmek zorundayd›lar. 15 Haziran 1410’da birleflikLitvanya, Lehistan Rus kuvvetleri Grunvald Savafl›’nda Tefusi Ordenini ma¤lup et-ti. Bu galibiyetin tarihi ehemmiyeti Almanlara karfl› bu savaflta farkl› milletlerin deyer almas›yd›. Bu siyasi birlik halk› birbirine daha da yak›nlaflt›rd› ve merkezilefl-mifl Rus devletinin kurulmas›nda büyük rol oynad›. I. Vasiliy dönemi bölgedekidengelerin de¤iflmesine ba¤l› olarak Moskova’n›n h›zla büyüyebilece¤i ama ayn›zamanda baflar›lar›n da kaybedilebilece¤ini göstermekte idi.

1425’de I. Vasiliy öldü ve o¤lu II. Vasiliy’i halefi olarak b›rakt›. II. Vasiliy döne-mi Moskova’da veraset kavgas›na yol açt›. II. Vasiliy ve amcas› Galiçya Knezi Yu-riy büyük knezlik için mücadele ediyorlard›. Üst s›n›flar aras›nda meydana gelenmücadeleden en çok halk etkilenmekteydi. Taraflar ço¤u zaman Alt›n Orda Dev-leti’ne müracaat ederek Büyük Knezi onun belirlemesini istiyorlard›. 1431’de Alt›nOrda Han› Büyük Knez unvan›n› II. Vasiliy’e verdi. Bunun nedeni bu unvan›n da-ha önce de I. Vasiliy’e verilmifl olmas›yd›. Karar, mücadeleyi sona erdirmedi.1433’de II. Vasiliy’e savafl açan Yuriy onu yenerek kendini Büyük Knez ilan etti.Fakat gereken deste¤i bulamay›nca Moskova’y› terk etti. 1434’de Yuriy, Vasiliy’i birkez daha yendi ve Moskova’y› ele geçirdi. Yuriy öldükten sonra problem bitmiflgörünse de onun o¤lu taraf›ndan iddialar devam etti. II. Vasiliy, Yuriy’nin o¤lu Va-siliy Kosoi’yi yenmeyi baflard›. Hakimiyet mücadeleleri d›fl›nda II. Vasiliy, dönemi-nin en önemli özelli¤i Ortodoks kilisesinde meydana gelen de¤iflimlerdir. Mosko-va’n›n kendi metropolitini seçme giriflimleri baflar›yla sonuçland›. Alt›n Orda ileiliflkilerinde ise II. Vasiliy’nin tahta geçmesinden çok önce Alt›n Orda’n›n da¤›l›fl›n-dan sonra kurulan devletler 1410’dan bafllayarak ortadan kayboldu. 1430’larda Al-t›n Orda Devleti topraklar›nda K›r›m, Kazan, Astrahan ve Sibir Hanl›klar› olmaküzere her biri kendi askeri gücüne ve idaresine sahip dört devlet ortaya ç›kt›. Bu-nu takip eden yüzy›l içinde bu Hanl›klar ve Moskova bölge topraklar›n›n kontro-lü için s›k s›k mücadele ettiler. Bu mücadelelerden ilki 1444’te Moskova ve Ulu¤Muhammed aras›nda yafland›. 1445’de Moskova, Ulu¤ Muhammed Han’a yenildi.Bundan istifade eden Yuriy’nin o¤lu fiemyaka 1446’da Moskova’y› ele geçirdi. II.Vasiliy 1453’de fiemyaka’y› yendi. Daha sonra Novgorod ve Vyatka’y› ele geçirdi.Pskov, Moskova’n›n tayin etti¤i valileri kabul etti. Alt›n Orda’ya karfl› Ryazan’› des-tekleyen Moskova burada da kontrolünü sa¤lamay› baflard›. Tver ile iliflkiler gelifl-tirildi ve Ortodoks kilisesinin deste¤i sa¤land›. Bu arada ‹stanbul’un Türkler tara-f›ndan ele geçirilmesi Rusya’y› tek Ortodoks devlet haline getirdi. II. Vasiliy döne-minde Moskova art›k Alt›n Orda’ya ba¤l› bir devlet de¤il, kuzey do¤u Rusya’n›n li-

72 Rusya Tar ih i

deri konumuna gelmiflti. Rus devletinin kurulmas› ve ayr› ayr› müstakil knezlerinMoskova etraf›nda birleflme süreci takriben 50 y›l içinde, III. ‹van Vasilyeviç’in(1462-1505) ve III. Vasiliy ‹vanoviç’in (1505-1533) devrinde hayata geçirildi.

Birleflmenin temelini bilhassa Moskova knezleri atm›flt›. Henüz XIV. Yüzy›l bafl-lar›nda Moskova Knezi Daniel Aleksandroviç Kolomna, Mojaysk ve Pereyaslavtopraklar›n› Moskova’ya ba¤lam›flt›. XIV. Yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ve XV. Yüzy›l›nbirinci yar›s›nda ise hakimiyette olan Moskova knezleri gelecekteki merkezleflmeiçin sürekli bir büyüme göstermekteydiler. K›sacas› iç ve d›fl etkilerin gelifliminih›zland›rmaktayd›lar. Bilhassa 1470-1520’de Rus topraklar›n›n Moskova etraf›ndabirleflmesine bunun da etkisi oldu.

Moskova Knezi II. Vasiliy Tyomn›y (Kör Vasiliy) (1425-1462) öldükten sonrayerine yirmi iki yafl›nda olan o¤lu III. ‹van Vasilyeviç (1462-1505) geçti. II. Vasiliyöldü¤ü zaman Büyük Knez III. ‹van babas›n›n baflyard›mc›s› ve knezli¤i onunlabirlikte yönetiyor olmas› nedeniyle tahta geçmeye haz›rd›. III. ‹van ile Rusya’n›nbirlefltirilmesi h›zland›. Rusya ba¤›ms›z bir devlet haline geldi. III. ‹van sadece top-raklar›n› geniflletmekle kalmad› ayn› zamanda Rusya’y› merkezi bir devlet halinegetirecek bir tak›m kurumlar›n da temellerini att›.

III. ‹van (1462-1505) ve III. Vasiliy (1505-1533) Devirleri III. ‹van’›n temel hedefi tüm Rusya’n›n Büyük Knezi olarak devrald›¤› yetkileri ye-rine getirmekti. Bu dönemde Katolik Lehistan ile hanedanl›k düzeyinde yak›nl›kkuran Litvanya Büyük Dükal›¤›’n›n yay›lmac› emellerine karfl› sürekli mücadele,bir yandan Ortodoks kilisesine ba¤l›l›¤›n öte yandan kendi ba¤›ms›zl›¤›n› ön plan-da tutma çabalar›n›n getirdi¤i dengeler, verilen mücadeleden yana a¤›rl›k koyabi-lecek d›fl güçlerle sürdürülecek dikkatli diplomasi, Litvanya d›fl›nda kalan toprak-lardaki bütün kuvvetlerin Moskova Knezli¤inin elinde toplanmas›, Alt›n Orda Dev-leti’ne ba¤l›l›¤›n son izlerinin silinmesi ve toplumun tüm kesimlerinin “hizmet dev-leti” ad› verilen ifllevsel bir organizma için seferber edilmesi III. ‹van’›n k›rk üç y›l-l›k hükümdarl›k dönemindeki faaliyetleri idi.

Alt›n Orda ile olan mücadeleler III. ‹van’›n daha az önemsedi¤i bir konuydu.Rusya’n›n Alt›n Orda’ya 250 y›ll›k ba¤›ml›l›¤› bu devirde sessizce sona erdi. ‹vanart›k Alt›n Orda’ya vergi ödemiyordu. Ama halktan vergi toplamaya devam etti vetoplad›klar›n› bu kez kendi amaçlar› için kulland›. Rusya h›zla büyüyerek geliflir-ken Moskova da bir siyasi merkez olarak tan›nd›. Farkl› s›n›flar birleflmeye ilgi gös-termekte ve bu birleflmede Moskova’n›n esas rolü oynayaca¤›n› düflünerek onayard›m etmekteydiler.

III. ‹van genç olmas›na ra¤men ileri görüfllü bir knez idi. Hakimiyetinin birincion y›l›n› esasen Novgorod ile mücadeleye hasretmiflti. O, Rus topraklar› üzerindeen büyük yetkinin kendisine ait olmas›na karfl› ç›kan ya da kendi üstünlü¤ü aç›-s›ndan tehdit oluflturduklar›na inand›¤› kiflilerle mücadele etmekteydi. Karfl›tlar›n›nbafl›nda Novgorod ve Tver ya da en az›ndan buradaki yöneticiler geliyordu. Nov-gorod birkaç kez Moskova ile yap›lan ittifak› bozmufl ve topraklar›na girmiflti. XV.Yüzy›lda Novgorod’un durumu tehlikeli bir belirsizlik içindeydi. Alt›n Orda zay›f-lam›fl ve Rus miras›n›n Moskova ve Litvanya aras›nda kutuplaflmas› sonucu Novgo-rod’un koydu¤u mesafeler giderek zorlaflm›flt›.

1456’da II. Vasiliy Novgorod’a bir sefer düzenledi ve zafer kazand›. Novgorodboyarlar› ise Litvanya’ya ilgi göstermekteydiler. Faaliyette bulunan grubun lideriMarta Boretskaya halk› Litvanya taraf›na geçmeye ça¤›rd›. Sonunda Knez MihailOlekoviç Novgorod’a davet edildi. Bu da III. Vasiliy’nin Novgorod üzerine yürü-

733. Ünite - Moskova Knez l i¤ in in Yüksel ifl i

mesine sebep oldu. 14 Temmuz 1471’de fieloni Nehri üzerindeki savaflta Moskovaordusu galibiyet kazand› ve neticede Novgorod topraklar› olan Dvina, Moskova’yakat›ld›. 1477’de Novgorod tamamen Moskova’ya ba¤land›. Novgorodlular›n itiraz›üzerine III. ‹van, flehri 1478’de ilhak etti. Novgorod genifl topraklara sahipti vemerkezileflme sürecinde Moskova’ya büyük engeller ç›kartmaktayd›. Bu sebepler-den dolay› buran›n ele geçirilmesi önemli bir baflar› idi. Novgorod’un ortadan kal-d›r›lmas› ‹van döneminin en önemli olay›d›r.

III. ‹van döneminde Novgorod’un al›nmas›n›n askeri baflar›n›n ötesinde tafl›-d›¤› anlamlar da vard›r. ‹lki Novgorod’un konumuydu. Bir yandan Litvanya-Le-histan’›n güçlenerek, Bat› Rusya’y› elde tutmas›, di¤er yanda Moskova Knezli¤i-nin Do¤udaki knezlikleri ele geçirerek genifllemesi idi. Bunun sonucunda Nov-gorodlular iki büyüyen güç aras›nda kald›lar. fiehir sakinleri burada ikiye ayr›ld›.Bir tarafta kendileri gibi Ortodoks olan Moskova, di¤er tarafta Katolik Litvanya-Lehistan Krall›¤›. Novgorodlular Moskova’y› bozk›r›n bir parças› olarak alg›l›yor-lard›. Oysa Litvanya geleneksel Avrupa ticaret a¤›n›n bir parças› ve bu temas›nNovgorod’a tafl›y›c›s›yd›. Litvanya ayn› zamanda ortaça¤›n ve Rönesans Avrupa-s›’n›n da bir parças›yd›. Litvanya ile birliktelik Avrupa ile birliktelik olarakdüflünülüyordu. Novgorod’un Rusya’ya dahil olmas› tüm bölgenin ekonomik vekültürel anlamda Avrupa k›tas›ndan kopmas› demekti. Moskova taraf›ndan elegeçirilen Novgord kendini yöneten flehir özelli¤ini kaybetti. Tüm özgürlüklerhalk›n ellerinden al›nd›¤› gibi flehir “Veçe”si de kald›r›ld›. Veçe’yi toplant›ya ça-¤›ran geleneksel çan sökülerek Moskova’ya götürüldü.

Novgorod’un zengin kesiminden binlerce kifli 1480’lerde zorla Rusya’n›n di¤erbölgelerine sürüldü. III. ‹van 1490’da Hansa Birli¤i tüccarlar›n› ülkeden ç›kartarakbat›ya aç›lan pencereleri kapatt›. Bunlar›n yerine say›lar› daha az olmak üzere‹van’›n yak›n çevresinden kifliler getirildi. Bu kiflilerin ellerindeki mülk, askeri hiz-metler için kendilerini donatmalar›na yetecek kadard›. En önemlisi bu insanlar ozamana kadar geçerli olandan farkl› biçimde topra¤›n do¤rudan sahibi (votçina;babadan o¤la geçen toprak sahipli¤i) olam›yorlard›. Toprak bu kiflilere hayatlar›süresince ve görevleri gere¤ince yerine getirmeleri kofluluyla veriliyordu. Yaklafl›k1-2 milyon hektar toprak bu yolla da¤›t›ld› ve pomestye (devlet topraklar›) ad›ylabilinen yeni sistem h›zla yayg›nlaflt›. III. ‹van’› takip eden hükümdarlar dönemin-de votçina sahipleri bile mülksüzlefltirilme tehdidi alt›nda hizmet vermek zorun-dayd›lar. Bunlar›n pomestniki’ye göre daha üstün yönü sadece ellerindeki topra¤›satabilme ya da miras olarak b›rakabilme hakk›na sahip olmalar›yd›. Art›k Mosko-va’da gerçek anlamda ve herhangi bir koflula ba¤l› olmayan tek votçina vard›. Buda Rus ülkesinin bizzat kendisi idi.

Rusya Çarlar›’n›n, ülkeyi votçina haline getirmesi iki yüz y›l sürdü. Bu süreçXV. Yüzy›l›n ortas›nda bafllad› ve XVII. Yüzy›l›n ortas›nda tamamland›. Mosko-va’daki Çar’›n geniflleyen topraklar›n› büyük bir votçina haline getirmesi için hal-k›n serbest dolafl›m hakk›n› kald›rmas›, tüm boyarlar›n ve toprak sahiplerininMoskova hakimine hizmet etmeleri gibi kurallar koymas› gerekti. Halk çal›flt›¤›topra¤a ba¤lanmal›yd› ki, bu kölelefltirme demekti. Ayr›ca toplum çeflitli s›n›flaraayr›ld›. Moskova’n›n büyümesi ile devlet topraklar›n› (pomestye) geçici elinde tu-tan ve Çar’›n hizmetinde olan yeni bir askeri s›n›f›n yükselifli takip etti. Tüm top-rak sahiplerini zorunlu hizmet etme noktas›na getirmek Rusya monarflisi ad›na birzaferdi. Buna göre toprak sahibi ister pomestye ister votçina sahibi olsun tümmülkiyet ortadan kalkm›flt›. Çünkü hepsi Çar’›n mülküydü. Votçina ve pomestyearas›ndaki fark› anlamak için hizmetlilerin ve onlar›n soylar›ndan gelenlerin kul-

74 Rusya Tar ih i

lan›m›na, Çar’› tatmin eden hizmetleri süresince veriliyordu. III. ‹van ve IV. ‹vandönemlerinde gittikçe artan flekilde votçina sahiplerinin de kendi mülklerini Çar’ahizmet etmedikleri durumda ellerinden al›nmas› votçina ve pomestye arars›ndakifark› ç›kmaza sokmaktad›r. En önemli fark; votçina varisler aras›nda bölünebilir,sat›labilir, pomestye ise devredilemez veya sat›lamaz. Votçina sahibi ölürse ve ya-sal varis yoksa mülk o kiflinin kabilesine kal›r, pomestye ise Çar’›n hazinesine ge-ri al›n›r. Dolay›s›yla III. ‹van’›n Novgorod’u ele geçirmesi ile el koydu¤u toprak-lar›n yar›dan fazlas› do¤rudan Çar’›n mülkü olmufl, kalan› ise pomestye olarakdvoryanlar aras›nda da¤›t›lm›flt›. .

Novgorod’un sonu ile birlikte Rus topraklar›n›n toplanmas› iyice kolaylaflt›.S›rada Moskova’n›n eski rakibi Tver Knezli¤i vard›. 1464’de Tver Knezi MihailBorisoviç, Moskova Knezi III. Vasiliy’nin birleflme talebini redederek Litvanya-Lehistan Kral› IV. Kazimir ile 1483’de bir anlaflma imzalad›. III. ‹van da bunubeklemekteydi. 1484-1485 k›fl›nda Moskova birleflik ordusu Tver topraklar›nagirdi. Novgorod’un ak›betini ö¤renen Tver boyarlar› Mihail’i müdafaa etmedi-ler. Tver Knezi Mihail, Litvanya’ya kaçmaya mecbur kald› ve burada öldü¤ün-de geriye bir mirasç› b›rakmad›. 1485’de Tver topraklar›n›n Moskova toprakla-r›na kat›lmas› ile bu Moskova’n›n en büyük rakip ailelerinden biri ortadankalkm›fl oldu.

Novgorod’un Moskova Knezli¤i taraf›ndan ele geçirilmesinin sonuçlar› nelerdir?

Tver’in birlefltirilmesi Litvanya sald›r›lar› alt›nda bulunan Rus, Ukrain, Belorushalklar›n›n Litvanya’ya karfl› mücadelelerini artt›rd›. Kuzey do¤uda genifl ama sey-rek nüfuslu Vyatka da di¤er bir tehditti. Vyatkal›lar Moskova’ya karfl› komflular› Ka-zan Hanl›¤› ile ittifaka haz›rd›lar. 1489’da III. ‹van sürgünler yoluyla Vyatka’y› daMoskova’ya ba¤lad›. Rus knezliklerinden sonra III. ‹van’›n hedefinde Litvanya var-d›. Dikkatli bir politika takip eden ‹van siyasal ve dini bir dayanak noktas› olufltur-mak amac›yla k›z› Elena’y› Litvanya Büyük Knezi Aleksandr’la evlendirdi. 1501’debar›fl görüflmeleri yap›ld› ve 1503’de Smolensk olmasa da baz› s›n›r bölgeleri yeni-den ele geçirildi. Ancak Litvanya’n›n varl›¤› Moskova’n›n siyasal sistemi aç›s›ndanciddi bir tehlike idi. Eski Rus knezliklerinde üst s›n›f›n en eski ve en s›k› korunanhakk› serbest hizmet hakk› idi. Burada hizmette bulunan kifli çok basit bir bildirim-le bir baflka kneze ba¤lanabiliyordu. Rusya’n›n birlefltirilmesi sonucu bu flekildehizmet ba¤l›l›¤›na girebilecek iki merkez kalm›flt›. Moskova ve Litvanya. Dolay›s›y-la III. ‹van’dan bafllayarak Moskova’n›n hizmetinden ayr›lman›n bir ihanet say›lma-s› flafl›rt›c› de¤ildi. Moskova’dan karfl› tarafa geçiflin en önemli örne¤i IV. ‹van’›nkomutan› ve dostu olan Andrey Kurbskiy’nin 1560’da Litvanya taraf›na geçmesi idi.

III. ‹van, ‹talya ve Almanya gibi Bat› Avrupa devletleriyle de iliflki kurdu. ‹van,‹talyanlar›n iyi yap› ustalar› oldu¤unu ö¤rendikten sonra Venedik’ten mimar getirt-meye karar verdi. Moskova’da yap›lacak Uspeski Katedrali’nin bir ‹talyan mimartaraf›ndan inflas›n› istiyordu. Venedik’te ünlü bir mimar olan Fioraventi AristotelMoskova’ya geldi. Dört y›l içinde Moskova’n›n en güzel yap›lar› infla edildi. Mos-kova’n›n ‹talya ile iliflkileri Rusya’da yeni uyanmakta olan ‹talyan Rönesans›n›n uy-gulama alan› bulmas›na yol açt›.

Lehistan, Macaristan ve Balt›k’taki Alman flövalyeleri sahas› Rusya ile Alman ‹m-paratorlu¤u aras›nda bir duvar teflkil ediyordu. Moskova Rusyas›’n›n varl›¤›n› çokaz kimse biliyordu. Avrupal›lar, Rusya’y› ya Lehistan krallar›na ya da Alt›n Orda’ya

753. Ünite - Moskova Knez l i¤ in in Yüksel ifl i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

3

vergi veren küçük bir beylik zannediyorlard›. 1486’da Nicholas Poppel adl› bir Al-man soylusunun Moskova’ya gelmesi ve daha sonra yaflad›klar›n› Alman ‹mpara-toru Friedrich ve o¤lu Maksimilian’a anlatmas› ile durum de¤iflti. Almanya ile Rus-ya aras›nda s›k› bir iliflki kuruldu. Siyasi olarak önemli sonuçlar› olmasa da Mosko-va için her flekliyle faydal›yd›. Elçilerin gidifl geliflleri Bat› Avrupa’da Rusya’y› Rus-ya’da ise Avrupa’y› tan›mak mümkün oldu. En önemlisi ise Alman teknisyenlerinRusya’ya gelifli idi. ‹lim adamlar› ve teknisyenlerle birlikte madencilik ve askerialanda da önemli geliflmeler meydana geldi.

Üçüncü Roma TeorisiMoskova Knezli¤i’nin yükselerek bütün Rus knezlikleri aras›ndan öne ç›kmas› ilebirlikte Alt›n Orda hakimiyetinden de kurtularak müstakil bir devlet olmas› Mos-kova Knezinin hükümranl›k anlay›fllar›nda farkl›l›k yaratt›. III. ‹van ve III. Vasiliyart›k knez de¤il büyük bir devletin hükümdarlar›yd›. Her ikisi de Rus ülkesinin,Rus milletinin knezi, hükümdar› ve lideri olduklar›n›n fark›nda idi.

III. ‹van, kendisine Ortodokslu¤un hamisi olarak özel bir rol biçmiflti. ‹stan-bul’un 1453’de Türkler taraf›ndan ele geçirilmesi ve ayn› süreçte Balkanlardaki Or-todoks devletlerin de ba¤›ms›zl›klar›n› kaybetmesi sonucunda Ortodoks kilisesinisavunacak tek ülke olarak Moskova kalm›flt›. ‹van için Bat›dan gelen dini tehdit deeflit ölçüde önemliydi. Hristiyanl›¤›n iki kanad› aras›nda bulunan ve Konstantino-polis’in 1204’de Haçl›lar taraf›ndan talan edilmesiyle iyice aç›lan mesafe 1430’daFloransa Konseyi’nin arabuluculukta u¤rad›¤› baflar›s›zl›kla görülmüfltü. Bu olaylargeriye güçlü bir karfl›tl›k duygusu b›rakt›.

‹stanbul’un düflmesi ile birlikte Balkanlar›n Slav kesiminde meydana gelen ku-ram Rusya’da bir ak›m halinde yay›ld›. Art›k Moskova, “Yeni Roma” say›lan Kons-tantinopolis’in yerine “Üçüncü Roma” olmufltu ve Hristiyanl›ktaki kutsal üçlü hük-müne göre bir dördüncüsü olmayacakt›. Moskova, Hristiyanl›¤›n yay›ld›¤› tümalanlar›n bir buluflma noktas›n› temsil edecek ve ›fl›¤›n› k›yamete kadar saçacakt›.

Çar kelimesi Sezar’dan kaynaklanan ve resmi Rus kaynaklar›nda daha önce Bi-zans ‹mparatoru ile Alt›n Orda Han› için kullan›lan bir unvand›. Sezar kelimesinineski Slavca flekli “Çar” de¤il, “kesar”d›r. Bizans ‹mparatorlar› da Grekçe kökenliVasilieus autocrator’u kullanm›fllard›r. Ruslar bunu “Çar” ve “otokrat” fleklinde ter-cüme etmifllerdir. III. ‹van ve III. Vasiliy, Çar unvan›n› nadiren kulland›lar, fakatdaha sonra bu unvan IV. ‹van taraf›ndan resmen kullan›lmaya baflland›. III. ‹van,Bizans ‹mparatoru Konstantin’in ye¤eni Zoya Palaigoina (Rusya’da Sofya ad›n› al-d›) ile evlendikten sonra Bizans’›n çift bafll› kartal›n› da kendi ailesinin Aziz Geo-ge’una ekleyerek kullanmaya bafllad›. Gelin ‹talya’da yetiflti¤inden Venedik de buevlili¤e ilgi gösterdi. III. ‹van 1475’de büyük bir inflaat program› bafllatt›. Çeflitli ül-kelerden ustalar getirilerek ülkede önemli kiliseler, katedraller, saraylar, surlaryap›ld›. III. ‹van ilk Rus milli hükümdar› olarak tan›nmaktad›r.

76 Rusya Tar ih i

III. ‹van öldükten sonra yerine III. Vasiliy ‹vanoviç ( 1505-1533) geçti. III. Vasiliy debabas›n›n takip etti¤i siyasetle Rus topraklar›n›n birlefltirilmesini devam ettirdi.

III. Vasiliy ‹vanoviç’in amac› Pskov topraklar›n› da Moskova’ya katmakt›. 1501-1503’de Livonya ile yap›lan savafllar s›ras›nda Pskov bir hayli zay›flayarak kendikendini idare edememeye bafllad›. III. ‹van bundan faydalanarak 1510’da Pskov’uMoskova’ya katt›. Daha sonra Smolensk ve Ryazan’›n birlefltirilmesine s›ra geldi.Smolensk, Litvanya’n›n elinde idi. Litvanya’n›n ise Lehistan gibi bir müttefiki vard›.1507’de Lehistan, Livonya ve K›r›mla ittifak yaparak Rusya ile savafla girdi. Kuvvet-lerin denk olmamas› neticesinde III. Vasiliy 1508’de anlaflma imzalamaya mecburkald›. III. Vasiliy’nin anlaflma yapmaktaki amac› gelecekte yapaca¤› savafl için ha-z›rlanmakt›. 1512’de III. Vasiliy Lehistan’a savafl ilan etti ve Smolensk’e yaklaflt›.1512’in sonlar›nda ve 1513’ün yaz›nda III. Vasiliy’nin komutas›ndaki Rus ordusuiki kez Smolensk’e yaklaflt›. Fakat flehri ele geçiremedi. Üçüncü kez 1514’de flehirRus topraklar›na kat›ld›. 1520-1521’de ise sonuncu ba¤›ms›z Ryazan Knezli¤i Mos-kova’ya ba¤land›. Böylece XV. Yüzy›l›n sonu XVI. Yüzy›l›n birinci yar›s›nda Rustopraklar›n›n Moskova etraf›nda birlefltirilmesi sona erdi. Böylece Rusya’n›n toprakbütünlü¤ü temin edilmifl oluyordu. III. Vasiliy devrinde Rusya’n›n topraklar› 2 mil-

773. Ünite - Moskova Knez l i¤ in in Yüksel ifl i

Harita 3.1

Moskova ve Rustopraklar›n›nbirlefltirilmesi

Kaynak: Milner,R.G- Dejevskiy, N,(1993), Rusya veSovyetler Birli¤iTarihi, ‹letiflimAtlasl› BüyükUygarl›klarAnsiklopedisi, VIII.Cilt, çev. MetinÇulhao¤lu,‹stanbul: ‹letiflimYay›nlar›

yon 800 bin kilometre kare ise XVI. Yüzy›l›n sonunda 3 milyon 400 bin kilometrekareye ulaflt›. Nüfusu da 6 milyona yaklaflmaktayd›. Birleflik bir devlet yap›s›n›nkurulmas› Rusya’n›n ekonomisine h›z kazand›r›rken flehirler geliflmeye bafllad›.XVI. Yüzy›l›n bafllar›nda Rusya’da 96 flehir varken XVI. Yüzy›l›n sonunda flehirle-rin say›s› 170’e ulaflt›.

Alt›n Orda’n›n varisi iddias› ile Moskova ve Hanl›klarla s›k›nt›lar yaflansa da ge-nel olarak III. Vasiliy’nin Türk-Mo¤ollarla iliflkileri iyi idi. Fakat f›rsat›n› buldu¤un-da hanlar ars›ndaki rekabetten de istifade ediyordu.

Bölünmenin ortadan kald›r›lmas› köy ekonomisinin geliflmesine yol açt›. Zana-at süratle büyüdü. Topraklar›n merkezilefltirilmesi sayesinde ticaretin büyümesi desa¤land›. Art›k Rus tüccarlar Rusya’n›n bütün flehirleri ile iliflki kurabiliyorlard›.Rusya tacirleri Osmanl› Devleti, ‹ran, Orta Asya, Bat› Avrupa devletleri ile ticaretyapmaktayd›. Birleflme neticesinde tüccarlar›n güvenlikleri de sa¤lan›yordu. Ayr›-ca Ruslar ve Rus olmayan halklar d›fl tehditlerden tamamen kurtulmufllard›. Bu dö-nemde halklar›n teflekkülü daha da h›zland›. Rus topraklar›n›n birlefltirilmesi iflgalalt›nda bulunan Slavyan halklar›n hayat›nda büyük rol oynad›. Gelecek yüzy›lda(XVII. Yüzy›l) bu topraklar da Rus topraklar›yla birlefltirildi.

IV. ‹van (1530-1584) ve Fyodor (1584-1598) DevirleriIV. ‹van ya da Korkunç (Muhteflem) ‹van (1530- 1584) ; ‹van babas› III. Vasiliy öl-dü¤ünde üç yafl›nda idi. Annesi Elena Glisnkaya naip ilan edildi. Bunu kar›fl›k birdönem izledi. ‹van’›n kendisi tahta geçene kadar vekaletlerle süren dönemininözelli¤i fiuyskiy ve Belskiy aileleri aras›ndaki rekabetti. Sonuçta Suyski ailesi bafla-r›l› oldu ve ailenin üç üyesi idareyi ele ald›. Bu dönemde boyar aileleri keyfi hare-ketlerde bulundular. ‹van’›n çocuklu¤u farkl› gruplar›n birbirlerine karfl› sald›r›lar›-n›n yo¤un oldu¤u dehfletli günler içinde geçti. Onun bu s›rada paranoya gelifltirdi-¤i düflünülmektedir. ‹van tehlike içindeydi ve çevresi taraf›ndan hor görülüyordu.1538’de annesi de muhtemelen bir zehirlenme sonucu öldü.

1547’de ‹van on alt› yafl›ndayken taç giyme zaman›n›n geldi¤ine karar verdi vebu görkemli bir törenle yap›ld›. ‹van’›n hükümdarl›k dönemi resmen bafllam›flt›.Baflpiskoposa ve boyarlara Çarl›k tac›n› giymek istedi¤ini bildirdi. ‹lk evlili¤iniköklü bir boyar ailesine mensup olan Anastasya Romanov ile yapan ‹van, Rusyatarihinde ilk kez resmi hükümdarl›k unvan› olarak Moskova Büyük Knezi “Çar”unvan›n› ald› ve tac›n› baflpiskoposun elinden giydi. 14 y›l sonra KonstantinopolisPatri¤i ‹van’›n unvan›n› onaylad›. Bunun hemen akabinde de Moskova Çar› olarakhakimiyet sürmeye bafllad›. ‹van’›n saray çevresine güvendi¤i ve sayg› duydu¤utek insan Baflpiskopos Makariy idi. Makariy, ‹van’a yüksek asalet ve bir Hristiyanyöneticinin sorumluluklar›n›n neler oldu¤u fikirlerini afl›layan kifliydi. ‹van, baflpis-kopos Makariy’nin de aralar›nda bulundu¤u dan›flmanlardan oluflan kurula bir di-zi reform ortaya att› ve bunlar›’da zemskiy sobor’da (halk meclisi/yurt mümessil-leri meclisi) onaylatt›.

Yeni yasalarla birlikte (1550) büyük bir kilise konseyinin oluflturulmas› da(1551) bu reformlar aras›ndayd›. Soylulardan beklenen hizmetlerin bir düzeneba¤lanmas› ile ça¤dafl anlamda donat›lm›fl silahl› güçler (streletski) dahil ordu-nun yeniden örgütlenmesi bunlar aras›ndayd›.

Ordunun reformuna paralel olarak ‹van, büyükbabas›n›n kurdu¤u pomestyesistemini güçlendirmeye çal›flt›. Kendi hizmetlileri içinde devlet ifllerini vermek is-tedi¤i kiflileri ilan etti. Bu kiflilere ayn› zamanda Moskova ve çevresindeki toprak-lar› pomestye olarak vermek istiyordu. Bu plan›nda baflar›s›z oldu, çünkü kilise

78 Rusya Tar ih i

Zemskiy Sobor, XVI-XVII.Yüzy›llarda Rusya’da boyar,zadegan, din adam›,hizmetliler ve zenginflehirliler olmak üzere buzümrelerin temsilcilerindenmeydana gelen ve yurtmümessilleri meclisi olarakadland›r›lan ilk Rusparlamentosu. ZemskiySobor idari iflleri yürütmeküzere (Çar seçimi, vergilerinkonulmas› ve d›fl siyasetmeseleleri vb.)toplanmaktayd›. Bu flekildedevlet, zadeganlara ve flehirhalk›n›n üst s›n›f›nadayanarak hakimiyetinigüçlendirmeye çal›fl›rd›.Burada belirleyici rolüsoylular üstlenmekteydi. ‹lkZemskiy Sobor 1549’da IV.‹van Vassilyeviç zaman›ndatopland›. XVII. Yüzy›l›n ikinciyar›s›nda Zemskiy Soborönemini kaybetmeyebafllad›. Son Zemskiy Sobor1684’de topland›.

Streletski, IV. ‹vandöneminde daimi piyadeordusunun çekirde¤inimeydana getiren streletski(silahflör veya tüfekçiler)birimleri 1550’deoluflturuldu. ‹van vedan›flmanlar› silahlara vemühendisli¤e oldu¤u kadargüney savunma hatlar›n›ngeliflimine vurgu yapan birordu reformuna girifltiler.Bunlardan befl bin kadar›Moskova’da yedi bin kadar›da çeflitli s›n›r kentlerindekonuflland›r›ld›. XVII.Yüzy›l›n ilk yar›s›nda yirmibefl bine ulaflan say›lar›,ayn› yüzy›l›n ikinci yar›s›ndaelli bine ç›kt›. Atlar› olmayanstreletsiler soylulardanoluflan süvari birli¤ine ekolarak düflünülmüfltü. Birlikdaha sonra I. Petrodöneminde yenileflmehareketleri karfl›tl›¤›ndandolay› kald›r›ld›.

kendi topraklar›ndan vazgeçmek istemiyordu. Buna karfl›n kilisenin Çar’›n onay›olmadan daha fazla toprak edinemeyece¤ine dair bir emir ç›kartt›, fakat bu yürür-lü¤e girmedi. 1556’da toprak sahiplerinin askeri yükümlülüklerinde bir düzenle-meye gidildi. Bu düzenleme hangi bölgede kimin ne yükümlülük sahibi oldu¤unubelirtiyordu. Bu yüzden XV. Yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren miras kalan votçina ilepomestye aras›nda bir fark görülmüyordu. Ayn› zamanda ‹van, soylular›n gücünük›rmak için merkezdeki Çar ile yerel liderler ve halk aras›ndaki ba¤› güçlendirme-ye çal›flarak idari reformlar yapt›.

D›fl politikada ‹van dönemi önemlidir. Bu dönemde Rusya, bat›ya ve do¤uyado¤ru genifllemesini sürdürdü. Bat›da Rusya’n›n en çok u¤raflt›¤› bölge Balt›k idi.Bu bölgede ‹van, Livonya ile ilgilendi. Zira Livonya’n›n fethi Balt›k Denizi ile olanticaretin kontrol alt›na al›nmas› demekti. Livonya topraklar› sadece verimli olmas›aç›s›ndan de¤il, ayn› zamanda Rusya’ya Avrupa’n›n kap›lar›n› da açacakt›. Livonya‹sveç, Danimarka, Polonya ve Litvanya gibi ülkelerle çevrelenmiflti. 1544’de ‹van,‹sveç ile yedi y›ll›k bir bar›fl imzalad›. Ancak Livonya ile yap›lacak bir savafl ‹sveçde dahil olmak üzere bütün komflu devletlerin savafla girmesine yol açacakt›. Le-histan 1569’da Litvanya ile birleflmesinden dolay› hayli güçlendi. Buna ra¤men‹van, 1558’de Livonya üzerine yürüdü. ‹sveç ve Lehistan’›n da savafla girmesi ileLivonya Savafllar›nda hiçbir netice elde edilemedi. Bat›da bir kazan›m sa¤layama-yan ‹van do¤uda önemli baflar›lar kazand›.

1552’de Kazan Hanl›¤›’n›n merkezi olan Kazan flehri, 1557’de de Astrahan Han-l›¤› do¤rudan Moskova’ya ba¤land›. Bu Hanl›klar›n fethi ile Rusya bir imparatorlukhaline geldi. Kazan’›n ele geçirilmesi Ruslara ‹dil yolunun kontrolünü sa¤lad›.‹van’›n baflar› çizgisi yükselirken Sibirya’ya giden yolun da aç›lmas›na sebep olduki, Sibirya’n›n fethi ‹van’›n di¤er bir baflar›s›yd›.‹van’dan Sibirya’n›n kaynaklar›n-dan yararlanma izni alan Strogonov ailesi Yermak komutas›nda Kozaklardan olu-flan 1000’e yak›n adamla Bat› Sibir Han›’n›n ‹rtifl Nehri üzerinde kurulan ‹sker Ka-lesini 1580’de ele geçirdi. Sibirya’n›n yeni merkezi bu kale yak›nlar›nda Tobolskflehri oldu.

Rusya milli bir devletten koloniyal bir devlete ne zaman geçti?

‹van çal›flmak üzere Rusya’ya yabanc›lar› davet etmiflti. 1553’de Kaptan RichardChanceller’le karfl›laflt›. Chanceller, Hint Adalar›na kuzeyden bir yol ararken BeyazDeniz k›y›lar›na sürüklenen bir ‹ngiliz gemisinin kaptan›yd›. Kuzey Dvina’n›n de-nize döküldü¤ü yerde kurulan ve k›sa sürede büyük Arhangelsk Liman›’na dönü-flecek olan üs arac›l›¤› ile ‹ngiliz-Rus ticaret ba¤lar› oluflturuldu. Arhangelsk ileMoskova aras›nda bulunan Yaroslav gibi flehirler daha da geliflti. Bu kar imkan›n-dan faydalanmak isteyen ‹ngilizler, hisse senetli ilk flirketi kurarak Rusya ticaretiniuzun y›llar tekellerinde tuttular.

‹van’›n efli Anastasya’n›n 1560’da ani ölümü dönemin seyrini de¤ifltirdi. Kar›s›-n›n zehirlendi¤ini düflünen ‹van, kurulla iliflkilerini kopard› ve büyük bir öfkeyleyak›n çevresine yöneldi. A. Kurbskiy gibi ‹van’a yak›n olanlar d›flar›ya kaçt›lar.1564’de IV. ‹van’›n hükümdarl›k döneminin en çarp›c› olay› meydan geldi. ‹van,kimseye haber vermeden Moskova’n›n 100 km kuzeydo¤usunda küçük Aleksan-drov kasabas›nda bulunan bir manast›ra çekildi. Sonra burada bir mektup kalemeald›. Baflpiskoposa yaz›lan bu mektupta aristokrasi yerilirken s›radan insanlar yü-celtiliyordu. ‹van ayn› mektupta taht› da b›rakaca¤›n› yaz›yordu. ‹nsanlar istedi¤iher flart› getirerek yeniden tahta geçmesini istediler. ‹van’›n e¤er bu yapt›¤› blöf

793. Ünite - Moskova Knez l i¤ in in Yüksel ifl i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

4

idiyse amac›na ulaflm›flt›. Art›k kendi kurallar› vard› ve ülke içinde sadece kenditakdiri ile yönetilecek ayr› bir egemenlik alan› oluflturabilecekti. Böylece opriçni-na ortaya ç›kt›. Bu ola¤and›fl› kurumlaflma, malikaneler, kasabalar ve hatta Mosko-va’n›n baz› bölümlerinden oluflan bir mozayi¤i and›r›yordu. ‹van, kendisine yak›nkiflilerden oluflan bir tür aristokratik ve bürokratik bir yap› oluflturmufltu. Birbirineparalel yönetim biçimlerine sahip parçalar›n bütünü zemflçina’da birlefliyordu.‹van, opriçnina içinde opriçniki ad›yla Çar’›n düflmanlar›n› yok etmekle görevlizorbalarla yürütülen bir terör egemenli¤i kurdu. Kurulan bu hükümetin Mosko-va’daki zemflçina ile ba¤lant›s›n› kesmek için baz› kurallar getirdi. (opriçnina üye-lerinin zemsflçina üyeleri ile konuflmamas›, evlenememesi vb.).

Boyarlara duydu¤u güvensizlik sonucunda 1562’de Lehistan ile yap›lan savafls›ras›nda boyar ailelerden birkaç›n› ihanetle suçlayarak tasfiye etti. 1570’de Novgo-rod’a sald›rd›. Sonuç bölgenin tamamen y›k›m› oldu. Bunun sebebi Novgorodlula-r›n Lehistan ile gizlice pazarl›k yapt›klar› yolunda bir söylenti idi. Kendisine ihanetedildi¤ini düflünen ‹van, streletsi birlikleri ile Novgorod’a sald›rd›. ‹nsanlar ve hay-vanlar da dahil öldürülürken kasaba halk›n›n bütün mallar›na el konuldu ve ya¤-maland›. Novgorod yaflanamayacak bir yer haline geldi.

1572’de opriçnina aniden ortadan kald›r›ld›. Neden, muhtemelen K›r›m Tatarla-r›n›n bir önceki y›l verdikleri ve sonuçta haz›rl›ks›z durumdaki Moskova’ya kadaryaklaflt›klar› bask›nd›. ‹van, bu yenilgiden kendisinin yaratt›¤› opriçninay› suçlad›ve ileri gelenleri idam ettirdi.

‹van, sa¤l›k problemleri sebebiyle taht› Semen Bekbulatoviç’e b›rakt›. Fakat bir-kaç y›l sonra tekrar bafla geçti. Bu arada ‹sveç ile yap›lan savafl devam ediyordu.1580’de imzalanan antlaflma ile Rusya 20 y›l önce kazand›klar›n› geri vermek zo-runda kald›. Böylece Balt›k Denizi’nde bir limana sahip olmak için I. Petro döne-mine kadar beklemek gerekecekti.

Kazançlarla ve kay›plarla flekillenen bir dönem olan IV. ‹van devrinin en büyükbaflar›s› Kazan, Astrahan ve Sibir’in ele geçirilmesidir. Terör ve bask› y›llar› birçokboyar ve ailesinin ölümüne sebep olurken Novgorod gibi flehirlerin y›k›m› ekono-miye de zarar vermifltir. Livonya Savafllar› masraflar›n artmas›na yol açarken gerekekonomi gerekse ordunun durumunu kötülefltirmifltir.

IV. ‹van1584’de öldü. Tahta ikinci o¤lu Theodore ya da Fyodor (1584-1598)geçti. Fyodor, dindar ve iddias›z bir kifli idi. ‹van’›n ölümünü takip eden y›llardaRusya on y›l sürecek olan bir kar›fl›kl›k dönemine girdi. Rusya tarihinde bu döne-me güçlükler veya anarfli dönemi ad› verilmektedir.

Güçlükler DönemiXVII. Yüzy›l›n bafl›nda (1603-1613) hem iç siyasette hem de d›fl siyasette tam birfetret dönemi yaflayan Rus devleti bu belirtileri IV. ‹van’›n ölümü sonras›nda gös-termiflti. Alt›n Orda döneminde Moskova’ya gelerek sonradan Ortodokslu¤u kabuleden Tatar ailelerden birine mensup olan Boris F. Godunov, IV. ‹van’›n yak›n›ndaolmakla kalmam›fl k›z› ‹rina’y› Çar’›n büyük o¤lu Fyodor ile evlendirerek Çar aile-sini kendisine kan ba¤› ile ba¤lam›flt›. IV. ‹van’›n ölümünden sonra Fyodor Çar ola-rak seçilince onu istedi¤i gibi yönlendirdi. Boris Godunov için ‹van’›n di¤er eflin-den olan o¤lu Dmitriy’yi öldürttü¤ü söylentileri olsa da bu ölümün sebebi hala ay-d›nlat›lamam›flt›r.

Fyodor’un zay›f yap›s› nedeniyle devlet iflleriyle fazla ilgilenememesi sonras›Boris Godunov, devlet yönetimindeki etkisini giderek artt›rd›. Fyodor’un dönemi

80 Rusya Tar ih i

Opriçnina, IV. ‹van,Moskova’dan ayr›larakAleksandrov’a gitmesininard›ndan flartlar› kabuledilerek döndü. Meclisi veordusu için gerekli olangeliri garantilemek içinülkenin bir bölümünü kendiözel topra¤› (opriçnina)haline getirdi. Bu uygulamabir ülkede iki devlet demekti.‹lk önce Moskova veçevresinde 20 kasaba ve bukasabalar›n k›rsal alanlar›ile bafllayan uygulamagittikçe geniflledi veMoskova Devletinin üçtebirine ulaflt›. Çar opriçninaiçin ayr› idari kadrolarkurdu. Ayr› hukuk kurallar›yürürlü¤e girdi. Opriçninay›idare eden görevlilere veyahizmetlilere opriçniki dendi.Bunlar bir anlamdagünümüz siyasi polis veyajandarmaya benzetilebilir.Görevleri Çar’›n düflmanolarak gösterdiklerini yoketmek ve mallar›na elkoymakt›. Opriçnikiler ilkönce bin kifliden oluflurkendaha sonra alt› bin kifliyeç›kt›. 1572’de kald›r›ld›.

Zemflçina: IV. ‹van’›nMoskova Devletitopraklar›ndan ay›r›pboyarlar›n idaresine verdi¤ibölüm

sonunda baz› askeri baflar›lar yafland›. Ülke içinde ise ayn› dönem Rus kilisesininbefl eski patriklikle (Roma, ‹stanbul, Antakya, ‹skenderiye, Kudüs) eflit statüye sa-hip olmak üzere patrik konumuna yükselmesi olay›yla dikkati çekti.1598’de Fyo-dor bir varis b›rakmadan ölünce tahta kendisinden sonra kar›s›n› halef gösterme-si, kar›s› ‹rina’n›n da bu görevi kabul etmeyerek kendini dine vermesinden sonraMoskova’da taht mücadelesi meydana geldi. Tamam›na yak›n› Boris taraftarlar›olan Halk Meclisi fiuyskiy gibi boyar ailelerinin memnuniyetsizli¤ine ra¤men Çarolarak Boris Fyodoroviç Godunov’u seçti. ‹lk önce bu görevi kabul etmeyen vekendisine yak›flt›rmayan Godunov, ›srarlar karfl›s›nda görevi kabul etti¤ini ilan et-ti. Ancak Boris dönemi (1598-1605) açl›k, kötü hasat olmak üzere bir dizi felaketetan›kl›k etti. ‹leri görüfllü önlemler al›nsa da Boris halk nezdinde gözden düflmüflve kendisine gereken deste¤i sa¤layamam›flt›. Bu arada Lehistan’da 1603’de IV.‹van’›n o¤lu Dmitriy oldu¤unu ve mucizevi bir flekilde ölümden kurtuldu¤unu id-dia eden biri ç›kt›. “Düzmece Dmitriy” u¤rad›¤› yenilgilere ra¤men büyüyen bir or-duyla 1605’de Moskova’ya kadar ulaflt›. Boris Godunov 1605’de öldü. O¤lu II. Fyo-dor linç edildi ve Düzmece Dmitriy Çar oldu. Bu olayla “smutnoye vremya” deni-len güçlükler dönemi bafllam›fl oluyordu.

Sahte Dmitriy’nin Lehlerle beraber Moskova’ya gelerek Çar seçilmesinden son-ra olaylar devam etti. Gerçekte yetenekli bir hükümdar olan Dmitriy’i iflbirli¤i yap-t›¤› boyar aileleri art›k desteklemiyorlard›. Dmitriy ayr›ca bir Leh olan Marina Mni-zek’le evlenerek güvensizlik ortam›n›n giderek büyümesine ve düflmanl›¤a yol aç-t›. Bir boyar ayaklanmas› sonucunda tahttan indirildi ve öldürüldü.

Tahta 1610 y›l›na kadar Vasiliy ‹. fiuyskiy (1606-1610) geçti. Ancak kar›fl›kl›k-lar devam etmekteydi. Rusya bu döenmde kuzeyde ve bat›da önemli toprak ka-y›plar› yaflad›. 1610’da Vasiliy fiuyskiy Moskova Halk Meclisi taraf›ndan tahttan in-dirilmeden önce Rusya’da tam bir kargafla hakimdi. Hiçbir otoritenin kalmad›¤›ülkede bütünlü¤ü bir asker olan Skopin-fiuyskiy sa¤layabilirdi k, o da aniden öl-dü. Bundan sonraki birkaç y›l taht üzerinde ‹sveç ve Lehistan kaynakl› hak iddi-alar› görüldü. Moskova bu dönemde II. ve III. Düzmece Dmitriy olaylar› ile karfl›karfl›ya kald›. Marina Mnizek taraf›ndan “hakiki” olarak gösterilen bir baflka Düz-mece Dmitriy vakas› daha ortaya ç›kt›. Moskova’n›n hemen d›fl›ndaki Tuflino’dabir saray ve hükümet oluflturdu. 1610-1612 y›llar›nda bir Leh askeri birli¤i Mosko-va’y› ele geçirdi. Baflta Kozaklar olmak üzere silahl› çeteler k›rsal kesimde dolafla-rak etrafa dehflet saç›yorlard›. Rusya’n›n anarfliye direnebildi¤i üsler, Aziz Sergi-us’un Trinite Manast›r› baflta olmak üzere sadece surlarla korunmufl manast›rlard›.Da¤›lman›n efli¤indeki Rusya toparland› ve kendine yönelen tehdidin üzerine yü-rüdü. Ulusal birli¤in ve genel olarak kabul gören bir Çar seçiminin gerekli oldu-¤u ortadayd›. Bu ça¤r› sayg›nl›¤›n› koruyan tek kurum olan kiliseden geldi. NijniNovgorod’ta bir kasap olan Kozma Minin halk ordusu toplamay› baflard›. DmitriyPozarskiy’nin(1578-1642) komutas› alt›nda toplanan direnifl ordusu Lehleri ülke-den ç›kard› (1612) ve Zemskiy Sobor’un yeni Çar seçimi yap›labilece¤i uygun ko-flullar› yaratt›.

813. Ünite - Moskova Knez l i¤ in in Yüksel ifl i

1598-1613 aras›nda olan her fleye ra¤-men otokrasi, ilke ve siyasi düzen ola-rak esasen zarar görmeden ayakta kal-may› baflard›. Aksine bütün bunlar›n so-nunda otokrasi her zamankinden dahameflru olarak göründü. Devletin merke-zileflmesi flüphesiz bu siyasi ve sosyalkargaflan›n ard›ndan güçlendi. Kilise deülkenin ve halk›n menfaatlerinin büyüksavunucusu ve laik düzenin çökmesinera¤men ayakta kalan ülkedeki en sayg›nkurum oldu. Eski sosyal düzen varl›¤›n›korudu ve güçlendi ve bu dönemi takipeden y›llarda kölelik Rusya’da kesin ola-rak yerleflti. Güçlükler Döneminin enönemli bir di¤er sonucu devletin otorite-sinin ve meflrulu¤unun artmas› oldu. Buayn› zamanda yeni bir milli kimlik duy-gusunun da geliflmesine olanak yaratt›.

Güçlükler dönemi Rusya’y› nas›l etkiledi?

ROMANOV HANEDANLI⁄I

Mihail Romanov (1613-1645)IV. ‹van’›n halk taraf›ndan be¤enilen ilk eflinin akrabalar›ndan ve Güçlükler Döne-mine egemen olan ay›r›mc›l›k ortam›nda uzlafl›labilmesi için 16 yafl›ndaki MihailFyodoroviç Romanov 1613’de Çar seçildi. Mihail’in babas› kar›fl›kl›klar dönemindeLehistan’a sürgüne gönderilmifl bir tutukluydu. Patrik Filaret (Fyodor Nikitiç Roma-nov) unvan›yla geri döndü ve o¤lunun hükümdarl›¤› döneminde onun naipli¤iniüstlendi. Filaret sadece patrik olmakla kalmad›. 1633’deki ölümüne kadar Mosko-va’n›n izledi¤i d›fl politikada özellikle Lehistan ile ilgili siyasette etkili oldu. Bu dö-nemle birlikte Rusya’y› üç yüz y›l yönetecek Romanov Hanedanl›¤› tesis edilmifl ol-du. Güçlükler dönemi sona erdi. Kazanan taraf› belirlemek çok zordu, ancak budönem geride ulusal birlik bilinci ve Ruslar›n zihinlerinden silinmeyecek anarfli ved›fl müdahale endiflesini b›rakt›.

Mihail Romanov, Moskova’n›n kar›fl›kl›klar içinde y›k›lan otoritesini yenidenkurmaya çal›flt› ve baflar›l› oldu. Daha sonra idari reformlara a¤›rl›k vererek istikrarve düzeni sa¤lamaya çal›flt›. Bu sayede merkezin gücünü artt›rmay› amaçl›yordu.Ancak düzeni sa¤lamay› baflaramad›. Bunun en önemli sebeplerinden biri kar›fl›k-l›klar devrinde yaflanan kaos ve daha sonra merkezden eyaletlere atanan memur-lar›n keyfi uygulamalar›yd›.

D›fl politikada Çar Mihail’in yabanc› sald›r›lar›n› kontrol alt›na almak ve ulusla-raras› iliflkileri bedel karfl›l›¤› olsa da düzenli bir hale getirmek konusunda baflar›l›oldu¤u söylenebilir. Lehistan ile olan savafllar uzun sürdü. Zira Lehler, Mihail’inÇarl›¤›n› tan›mak istemiyorlard›. Vladislav bu kez Moskova’y› ele geçirmek için1617-1618’de Rusya’ya sefer açt›. Ancak Leh ordusundaki iafle eksikli¤i, k›talar›n

82 Rusya Tar ih i

Resim 3.4

Dmitriy Pozarskiy(1578-1642)

Kaynak:Sovremennayaentsiklopediyevelikiyepolkovodts› iflotovodtsi,Moskva: Mirenstsiklopediyavanta+astrel2007.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

5

düzensizli¤i ve Ruslar›n mukavemeti yüzünden Vladislav baflar›s›z oldu. 1618’deDeulina’da 14 y›l sürecek bir bar›fl imzaland›. Lehistan, Smolensk’i elinde tuttu veRus tutuklular›n ülkelerine iade edilmesini kabul etti. Ancak Moskova taht› üzerin-deki iddialar›ndan vaz geçmedi. 1632’de anlaflma bozulunca eski husumet yenidencanland›. 1634’de Ruslar ve Lehler aras›nda “ebedi bar›fl” imzaland›. Buna göre, ka-r›fl›kl›klar devrinde kral Sigismund’un eline geçen flehirler baflta Smolensk olmaküzere Lehistan’a b›rak›ld›. Buna karfl›l›k Vladislav, Moskova taht› üzerindeki hakiddias›ndan vazgeçerek Mihail Fyodoroviç’i Çar olarak tan›d›.

D›fl politikadaki de¤iflmeyen kural› toprak bak›m›ndan fedakarl›k edilmesi pa-has›na komflular›yla bar›fl yapmak olan Çar Mihail, güneyde de ayn› politikay› ta-kip etmek istedi. Fakat Don Kozaklar› 1637’de kendi bafllar›na Türklerin Azak De-nizi k›y›s›nda bulunan Azak Kalesini ele geçirdiler. Türklerin dört ay süren kuflat-mas› ve sürekli sald›r›lar›na karfl› Kozaklar kaleyi savundular. Türkleri püskürtenKozaklar, Çar Mihail’e bar›fl teklif ettiler. Mihail bir ikilem karfl›s›nda bulunuyordu.Türklerle savafl› göze alarak Azak Kalesini ihlal edecek, ya da Balt›k Denizi’ndeRusya’n›n baflar›s›zl›¤›ndan sonra o kadar arzu edilen bir deniz üssünden vazgeçe-cekti. Çar, 1642’de durumu Zemskiy Sobor’a dan›flt›. Hizmet s›n›f›ndan gelen üye-ler savafl taraftar› iken, tüccarlar ve flehirli üyeler böyle bir savafla girmenin riskle-rini, Azak’ta Rus varl›¤›n›n askeri ve mali bedelini öne sürerek ilhaka karfl› ç›kt›. Birkez daha denizlere ulaflma ideali sona erdi. Bar›fl ve ekonomik kalk›nma bu tart›fl-malar›n önüne geçmifl oldu.

Bu siyasi tedbirler Rusya’y› d›fl tehlikelerden uzak tuttu ve s›n›rlardaki bar›fl veistikrar› yeniden sa¤lad›. Ancak bütün bu süreç ekonominin geliflmesi için yeterlide¤ildi. Borçlanma ve vergiler a¤›rl›kl› bir siyaset uygulad›¤›nda bunun etkisi top-lumsal memnuniyetsizlik oldu. Bu flekilde al›nan tedbirlerin hiçbiri baflar›l› sonuç-lar sa¤lamad›. 1645’de Çar Mihail öldü¤ünde hazine onun tahta geçti¤i 1613 y›l›kadar bofltu. Bu durum Mihail’in ard›llar›n› da gelecek y›llarda baflka krizlerle etki-leyecekti.

Aleksey Mihayloviç (1645-1676)Çar Mihail Fyodoroviç Romanov 1645’de öldü¤ünde 16 yafl›nda bir genç olan o¤-lu Aleksis ya da Aleksey Mihayloviç (1645-1676) Çar olarak onun yerine geçti.Aleksey ilk önce Rusya’y› babas›n›n soktu¤u yolda tutma gayreti içine girdi. Zekive dinine düflkün olan Aleksey, kilisenin bütün ritüellerini yerine getirmede büyüktitizlik gösteriyordu, ama yenilikçi bir görünüme sahip de¤ildi. Bat›ya karfl› ilgisiçok fazlayd›. Bunun sonucunda ortaya ç›kan yöntemler ve seçimler gelecekte I.Petro’nun istedi¤i köklü de¤ifliklikleri kolaylaflt›racakt›. Aleksey’in hükümdarl›¤› 30y›l sürdü ve bu süre her bak›mdan çeliflkilerle dopdoluydu. Dönemin bafl›nda birönceki devrin ekonomik s›k›nt›lar› ve bunlar›n sosyal sonuçlar› görüldü. Devletiniflleyifli için gerekli kaynaklar bulunmal›yd›.

‹lk dönemlerden itibaren hakim konumda bulunan akrabalar›n›n gruplaflmalar›-Mihaylovskiler ve Çar’›n e¤itmeni boyar B. ‹. Morozov- meydana geldi. Vergilerartt›r›ld› ve bazen bütün bir köy bu a¤›r vergilerden da¤lara, ormanlara kaç›p sak-lanmak zorunda kald›. Bu defa tüketim mallar›nda yap›lan fiyat art›fl› ile halk istis-mar edilmeye çal›fl›ld›. (örne¤in sat›fl› devlet tekelinde olan tuzun fiyat›n›n art›fl› vb.Tuz vergisi, Avrupa’da da s›k s›k görüldü¤ü gibi bir tahrik olarak alg›land› ve halkkitleleri taraf›ndan derinden hissedildi.) Halk›n bu paraya tuz alamamas› ve serttepkisi, hükümeti 1647’de tuz vergisini kald›rmaya mecbur b›rakt›. Ayn› fley kilise

833. Ünite - Moskova Knez l i¤ in in Yüksel ifl i

taraf›ndan kullan›lmas› yasaklanan fakat Çar’›n dan›flmanlar› taraf›ndan önemlibir kaynak sa¤lamas› düflüncesiyle sat›fla sunulan tütüne de yap›ld›. Her iki du-rumda da halk isyan etti. Bundan sonra Rusya, boflalan devlet hazinesine az daolsa gelir sa¤lamak ad›na maafllar›n azalt›lmas› yoluna gitti. Bu da afla¤› s›n›ftandevlet kölelerinin memnuniyetsizli¤ini artt›rd›. Dvoryanlar bunun karfl›l›¤›ndakölelik sisteminin güçlendirilmesini talep etmeye bafllad›. 1645’de K›r›m Han›’n›nbeklenen hücumunu engellemek için Tula etraf›na toplanan devlet köleleri f›r-sattan istifade ederek Aleksandr Mihayloviç’e dilekçe ile müracaat ettiler. Ancakkitlesel isyanlar ve tepki dalgas› kanunlarda da bir ›slahat yap›lmas›n› mecburk›ld›.

Aleksey, ayaklanmalar› bast›rmak ve halktaki hoflnutsuzlu¤u gidermek için ida-ri ve hukuki baz› ad›mlar att›. 1649’da, daha önce 1550 y›l›nda IV. ‹van taraf›ndanhaz›rlanan yasadan beri Moskova Knezli¤i’nin yasalar›na bir düzen getirmenin ilkgiriflimi olan imparatorluk kurallar› yasas›n› (Ulojeni) yay›nlad›.

1648’de Zemskiy Sobor topland›. Burada dvoryanlar›n tüccar s›n›f›n›n ve posa-d›n üst s›n›f temsilcileri yer al›yordu. 1649’da Sobor, yeni kanunlar mecellesi kabuletti ki, bu da “Sobornoye ulojeniye” ad›n› ald›. 25 bölüm ve 967 maddeden ibaret-ti. ‹lk bölüm devlete ve kiliseye karfl› gelenlerle mücadele tedbirlerini içeriyordu.Kiliseye karfl› gelmek din ve devlet iliflkilerinin çok güçlü oldu¤u bir devirde özel-likle tehlikeli olarak de¤erlendirilmekte ve ölümle cezaland›r›lmaktayd›. Devletekarfl› gelenler, suikastlara kat›lanlar vb. ölümle cezaland›r›lmaktayd›. Kanun ayr›caboyarlar›n hayat›n› ve mülklerini koruyarak onlara tecavüz edenleri de ölümle ce-zaland›rmay› içeriyordu. Sahte para basanlar da- bo¤azlar›na erimifl metal dökülme-si gibi- a¤›r cezalara çarpt›r›lmaktayd›. Köylü isyanc›lar da a¤›r cezalar almaktayd›.Bu hukuki metinde yer alan cezalar›n ço¤u ortaça¤ usullerini ihtiva etmekte idi. Ka-nun devletin kontrolünün d›fl›nda kalan toprak mülklerini s›n›rlamak amac›yla kili-se topraklar›n›n büyümesini yasaklad›. E¤er pomestyenin sahibi ölürse o zamantoprak onun çocu¤una, kardefline veya torununa geçebilirdi. Toprak kölelerinetopra¤›n mülkiyetine sahip olmalar› yasaklanm›flt›. Kanunda feodal toprak mülkiye-tinin bu flekilde sa¤lamlaflt›r›lmas› köleli¤in devlet sisteminin kurulufl temeli olmufl-tu. Genelde 1649 Kanunnamesi esas kölelik ruhunda haz›rlanm›flt›. Bu, özellikle“Köylüler hakk›nda mahkeme” ve “posad halk› hakk›nda” adl› bölümlerde kendinigösteriyordu. Ancak bu kanunname ücretli emekten istifade etmeye izin vermekte,ücretli iflçileri de ba¤›ml› hale getirmeyi kesin olarak yasaklamaktayd›.

Rus hukuk sisteminin yenilenmesini temsil eden bu çal›flma önemli ilerlemelersa¤lad›. Söz konusu yasa uyumsuz yasal gelenekleri, bölgesel özellikleri oldu¤ukadar baz› bölgelerde benimsenmifl yabanc› sistemlerden aktar›lm›fl birçok al›nt›y›da ortadan kald›rd›. Bu uyum daha sonra I. Petro’nun ça¤dafllaflma süreci aç›s›n-dan son derece gerekliydi. E¤er böyle bir sistem düzenlemesi olmasayd› Rus hu-kuk ve idaresinde görülen anarfli hiç durmadan büyüyecekti. 1649 yasas› 1835 y›-l›na kadar yürürlükte kald›.

Yeni vergilere baflvurmak yine zorunlu hale geldi. Daima yeni kaynak aray›fl›n-da olan Aleksey 1656’da saf gümüflten gümüfl ve bak›r alafl›m›ndan paray› yerlefl-tirmeye karar verdi, bu tedbir güçlü bir enflasyona ve buna tepki olarak da 1662’debir halk ayaklanmas›na sebep oldu. Halk, tahta genç yaflta ç›km›fl, uzlaflmac› amazay›f bir hükümdar›n çevresindeki rüflvetten memnuniyetsizli¤ini ifade ediyordu.Giderek artan bu hoflnutsuzluklar baflta 1648’de Moskova olmak üzere Novgorodve Pskov gibi flehirlerde ayaklanmalara yol açt›. Ard arda pek çok isyana sahneolan Rusya 1670’de büyük bir s›nav verdi. O zamana kadar Volga üzerinde ve

84 Rusya Tar ih i

‹ran’da ak›nlar yapan Don Kozaklar›n›n lideri Stenka Razin (Stephan TimofeyeviçRazin) hem mülk sahiplerine hem de mevcut iktidara bafl kald›rma görevini üstlen-mifl olarak köylüleri, yerli kabileleri, küçük flehir halk›n› ayakland›rarak Volga’danyukar› ç›kmay› baflard›. Yol boyunca kat›l›mlarla büyüyen birlik Simbirsk’e vard›-¤›nda yirmi bin kifliye ulaflt›. Stenka Razin’in devirmeyi planlad›¤› iktidar ile yapt›-¤› kuvvet s›namas› kendi aleyhine döndü. Hükümet bu ayaklanmay› bast›rmak içinh›zla tedbir ald› ve büyük kuvvetler bölgeye sevk edildi. Simbir yak›n›nda meyda-na gelen çarp›flmada Çarl›k güçleri yenildiler ve Tetifl flehrine çekildiler. Simbir, Ra-zin’in eline düflse de Çarl›k kuvvetleri buradan mukavemet ettiler. 1671’de Razin,Simbir yak›nlar›nda a¤›r bir yenilgiye u¤rad› ve ele geçirilerek Moskova’da idamedildi.

Bu hükümdarl›k döneminin dikkat çeken ve gelecek için a¤›r sonuçlar do¤ura-cak olan iki olay› Ukrayna’n›n Rusya’ya ba¤lanmas› ve Patrik Nikon’un dini refor-mudur.

Ukrayna, Rusya’n›n güneybat›s›nda bütün dengeyi tehdit eden dini krizlerin ved›fl çat›flmalar›n sonucunda 1654’de Moskova ile birleflti. Ukrayna’da iki kilise var-l›¤›n› sürdürmeye bafllad›. Lehistan taraf›ndan desteklenen ama topluma yabanc›Katolik Kilisesi ve takibata u¤rayan fakat halk›n deste¤ini kazanm›fl Ortodoks Kili-sesi. Kiliselerin bu bölünmüfllü¤ü Dnyepr Kozaklar›na kadar yay›ld›. Lehler Kozak-lar üzerinde daha iyi bir denetim kurmak ad›na onlar› ikiye ay›rd›lar. Bir taraftaresmi kay›tl› olanlar di¤er tarafta ortak kadere terk edilmifl olanlar vard›. LehistanKatolik Kilisesine güç kazand›rmak için ilk grubu destekliyordu. ‹kinci grup iseKatolikli¤e ve Lehistan’a muhalefet eden köylüler saff›nda yer alm›fllard›. Bu du-rum Lehistan aleyhtar› güçlü bir duygunun oluflmas›na yol açarken bütün Kozak-lar›n milli ve Ortodoks s›ralar›na do¤ru geçifliyle sonuçlanan bir kar›fl›kl›¤› da mey-dana getirdi. 1648’de sert bir flekilde bast›r›lan ayaklanmalar›n sonunda Bo¤danHmelintskiy ad›ndaki bir Kozak lider “Ukrayna Ba¤›ms›zl›k Savafl›n›” bafllatt›. Uk-raynal›lar dönem dönem Rusya’ya gelerek topraklar›n›n kendi egemenli¤ine kat›l-mas›n› talep ederlerdi. ‹lk önce Mihail ve Aleksey kendilerine ait topraklara el ko-nulmas›n› kabul etmeyip Lehistan ile savaflmay› da istemedikleri için Ukrayna’n›ntaleplerini geri çevirmifllerdi. 1653’de konuyu tart›flan Zemskiy Sobor Çar’› ileriyedo¤ru bir ad›m atmas› ve bedeli ne olursa olsun Ukrayna’y› topraklara katmayazorlad›. Ukrayna halk› da gelecekleri ile ilgili karar› 1654’de Pereyaslav’da topla-nan askerler ve sivil iktidar temsilcilerinden oluflan bir mecliste (Rada), ülkenin ge-lece¤i için en iyi çözümü tart›flt›lar. Çevrelerinde üç devlet vard›: Lehistan, Osman-l› Devleti ve Rusya. Rada üyeleri Moskova’ya ba¤lanmaya karar verdiler ve ÇarAleksey’e ba¤l›l›k yemini ettiler. Bu seçim Lehistan için kabul edilemezdi. Çat›flma-lar bafllad›¤›nda Rusya’n›n konumu savafla girmek için mevcut durumdan istifadeeden ‹sveç’ten dolay› çok fazla tehdit alt›nda idi.

Rusya fazla zarar görmeden durumdan kurtuldu ve 1667’de askeri zorluklar›göz önüne al›nd›¤›nda kendisi için çok iyi bir anlaflmay› (Andrusovo Bar›fl Antlafl-mas›) müzakere etmeyi baflard›. Dnyepr, Rusya ve Lehistan aras›nda s›n›r olacakt›.Rusya, Ukrayna’n›n nehrin sol k›y›s›ndaki k›sma ait topraklar›, Lehistan da sa¤ k›-y›s›ndaki topraklar› paylaflt›. Anlaflman›n en dikkat çekici yeri Kiyev’in statüsü idi.Rus Hristiyanl›¤›n›n befli¤i nehrin sa¤ k›y›s›nda kalm›fl olmas›na ra¤men iki y›ll›¤›-na Moskova’ya veriliyordu. Ancak ne Kiyev ne de 13 y›ll›¤›na Çar’a b›rak›lan Smo-lensk bu süreler bitti¤inde Lehistan’a dönmedi. 1686’da yap›lan Leh-Rus Antlaflma-s› her iki flehri kesin olarak Rusya’ya b›rakt› ve flehirlerde Rus hakimiyeti güçlendi.Rusya için Ukrayna, Moskova’da 1654’den sonra kimsenin tart›flma konusu yap›l-

853. Ünite - Moskova Knez l i¤ in in Yüksel ifl i

mas›na izin verilmedi¤i de¤erli bir imparatorluk uzant›s› oldu. Çar Aleksey’in bü-yük bir kararl›l›kla üzerinde durdu¤u Ukrayna meselesi onun “bat›c›” e¤ilimleri ileaç›klanmaktayd›.

Her zaman Avrupa karfl›s›nda büyülenmifl olan bu hükümdar›n gözünde Uk-rayna ile birleflme Rusya’n›n Avrupa’ya co¤rafi ve kültürel yak›nlaflmas› demekti.Çünkü bu bileflme Rusya’n›n fikri gelifliminde önemli etkiler b›rakt›.

Bunal›m ve Kilisede Hizip HareketiGeç dönem Rusya’s›nda iç bunal›m XVII. Yüzy›l boyunca toplumsal yaflamda pat-lamalara neden olan düzensizliklerde kendini gösterdi. Bunlar aras›nda en önem-lileri; 1. 1606-1667 Bolotnikov Ayaklanmas›. Ayaklanma Moskova’y› tehdit edecekkadar büyük boyuttayd›. Öyle ki, neredeyse Çar Vasiliy fiuyskiy tahttan indirilecek-ti, 2. 1620 ve 1630’larda Lehistan’a karfl› Ukrayna’da meydana gelen, 1648’de Bo¤-dan Hmelintskiy’nin Kozaklar› özgürlefltirmesiyle zirveye ç›kan bir dizi ayaklanma,3.Tuz ve Bak›r ‹htilalileri, 4. Ekmek Ayaklanmalar›, 5. 1670-1671’de Stenka Razinliderli¤inde Volga ve Don bölgesinde meydana gelen genifl halk hareketi, 6. Stre-letsilerin 1682 ve 1698 isyanlar›, 7. 1707’de Bulavin Ayaklanmas›, 8. Baflkurt milliba¤›ms›zl›k savafl› niteli¤i tafl›yan mücadeleler.

Bu ayaklanmalar›n özellikleri birbirinden farkl›yd›. Baz›lar› flehirde baz›lar›köyde idi. Bir bölümü tan›mlanabilirken di¤erleri bu özelli¤i göstermiyordu. Baz›ayaklanmalar Ruslar› baz›lar› da Rus olmayanlar› kaps›yordu. ‹yi yönetilen hareket-ler oldu¤u gibi anarflik bir yap› tafl›yanlar da vard›. Bütün bunlara ra¤men sonuç-ta hepsi genel bir memnuniyetsizlikten ve korkulardan kaynaklan›yordu. A¤›r ver-giler, k›tl›k, pahal›l›k, sosyal ve dini alandaki yenilikler, milli bask›lar, kölelik vb.dayatmalar temel sebeplerdi.

Bu ayaklanmalar içinde Büyük Hizip Hareketi denilen dini bunal›m en önem-lilerinden biriydi. Bizans etkisinin merkezi olan Kiyev’in Rusya’ya kat›lmas› Rus ay-d›n hayat›nda önemli de¤ifliklikler yaratt›. Rus kilisesinde Bizans/Yunan etkisi tek-rar ortaya ç›kt›. Bunda flüphesiz Aleksey taraf›ndan 1652’de patrikli¤e yükseltilecekolan Nikon’un etkisi vard›. Nikon patrik seçildikten bir y›l sonra 1653’de Bizans ki-lise hukukunu kabul etti. Rusça yaz›lan din kitaplar›nda eserleri kendi el yaz›lar›y-la kopyalayanlar taraf›ndan yap›lan hatalar yüzünden yanl›fll›klar oldu¤unu tespitetti. Dini kitaplarda ve kilise ayinlerinde yap›lmas› gereken düzeltmeleri içeren ta-limatlar gönderdi. Ayr›ca kilisenin devlet üzerindeki gücünü vurgulad›. Bu hareketkilise mensuplar› aras›nda da rahats›zl›klara sebep oldu. Bu süreçte kilisede ayr›-l›klar (raskol) meydana geldi. May›s 1667’de toplanan kilise konseyinde aç›kland›-¤› üzere ayr›l›klar›n nedeni hem kiliseden hem rahiplerin ve papazlar›n hem dehalktan insanlar›n Nikon’un yönetiminde Latinceden çevrilmifl ve Latince versiyon-lar› esas al›narak düzeltilmifl kitaplar›n yanl›fl oldu¤unu ileri sürmesi idi. Bu grubunlideri ise baflpapaz Avvakum idi. Avvakum, Rus geleneksel kilise hukukunu ve es-ki dinin muhafazas›n› temsil ediyordu. Mücadeleden ilk galip ç›kan Avvakum ol-du. 1666’da toplanan ve Çar Aleksey’in de deste¤ini alan kilise konseyi Ortodoks-lar aras›nda ayr›l›¤a ve fesada sebebiyet verdi¤i için Nikon’u patriklilikten ald›.1667’de de Avvakum’un da Sibirya’ya sürgüne gönderilmesine karar verildi. Bu ka-rarlar ayr›l›kç› hareketleri sona erdirmedi. Problemler gelecekte baflka sürtüflmele-ri de bafllatacakt›.

86 Rusya Tar ih i

Kanl›dere, A. (2010), “Rusya Tarihinin Ana Hatlar›”, YOM Türk Dünyas› Kültür Dergisi,say› 19-20, s. 67.

Çar Aleksey Mihayloviç dönemindeki dini reformlar›n sonuçlar› nelerdir?

Çar Aleksey Döneminde Bat›l›laflma E¤ilimleriDiplomasi Moskova ile di¤er Avrupa devletleri aras›ndaki tek aç›k ba¤lant›yd›.Rusya 1550’lerin ortalar›ndan bafllayarak bafll›ca ticaret orta¤› olan ‹ngiltere esas ol-mak üzere Bat› Avrupal› güçler aras›nda iliflki sa¤lamak amac›yla Moskova’da birbüyükelçilik ya da d›fl büro kurdu¤unda karfl›l›kl› heyetlerin de¤flimine gidildi.Diplomaside uygulanan protokol kurallar› alg› ve anlay›fl aç›s›ndan farkl›l›klar gös-teriyordu. Bat›daki Rus heyetleri bulunduklar› yerlerde kendi protokol kurallar›n›yerlefltirmeyi denediler. Ancak bu durum hem hofl karfl›lanmad› hem de s›n›rl› bil-gi ve yetki kullanamama yüzünden baflar›s›zl›kla sonuçland›. Sistematik bir düflün-ce yap›s›na sahip olan Çar Aleksey sonunda bilgi derleme iflini sa¤lam temellereoturttu. Onun kapsaml› özel arflivi, tuttu¤u notlar ve yaz›lar kendisini daha tan›m-lanabilir bir konuma getirdi. Gerek yap›s› gerekse bilinçli tercihleriyle Aleksey ger-çek anlamda Bizansl› bir düflünce yap›s›na sahip Avrupal› son hükümdard›r. OnunBizansl› yan› sadece dini ba¤›ml›l›¤›ndan, Grekofil yönelimlerinden veya bulundu-¤u mevkinin yüceli¤ine duydu¤u inançtan kaynaklanm›yordu. O ayn› zamandadüzen ve uyuma yönelik ideal bir Bizans hükümdar›na özgü tutkular da tafl›yordu.Halk›n zihninde ideal Çar kavram›n›n oluflmas›nda Aleksey’in büyük rolü vard›.Sayg› duyulan bir kiflilik olup kararl› ve öfkeli karakterine ra¤men sevecen biri ola-rak tan›nm›flt›. Çar Aleksey’in bu kadar tan›nmas›nda I.Petro’nun babas› Aleksey’inölümünden y›llar sonra özel belgelerin tasnif edilerek korunmas› emrini vermesi-nin büyük etkisi vard›.

XVII. Yüzy›lda Rusya için baflka ülkelerden gelenler “yeni” say›lm›yordu. Çün-kü yüzlerce hatta binlerce Bat›l› Moskova’ya yerleflmifl durumdayd›. III. ‹van dev-rindeki ilk büyük ak›n›n›n ard›ndan say› artmaya devam etti. XVI. Yüzy›l›n sonun-da Moskova hizmetindeki yabanc›lar yüzlerce hatta Leh, Litvanyal› ve Ukraynal›-larla birlikte binlerle ifade ediliyordu. Çarl›k ordusundaki yabanc› say›s› da 2500kifliden olufluyordu. 1652’de Aleksey Moskova’n›n kuzey do¤usunu yabanc›laraay›rd›. Buraya Nemetskaya Sloboda veya “Alman Mahallesi” denildi. Yabanc›lar›nönemi özellikle ülkenin geliflimi için say›lar›n›n çok ötesindeydi. Rus ticaretini ida-re etmeye ek olarak yeni gelenler çeflitli imalathaneler kurmaya bafllad›lar. ‹kincinesil yabanc›lar ise ço¤unlukla Rus ekonomisini gelifltirmekte hem de zenginlikle-rini artt›rmakta becerikli olduklar›n› ispatlad›lar. Askeri uzman, doktor ve di¤eralanlarda hizmet verdiler. Bat›da yaz›lan eserler de XVII. Yüzy›l Moskova kütüpha-nelerine ulaflabiliyordu. Yabanc›lar ve Ruslar aras›nda nadiren de olsa evliliklererastlanmakta idi. Çar Aleksey’in son dönemlerinde nüfuzlu bir kifli olan ArtamonMatveyev, ‹skoçyal› Mary Hamilton ile evlenmiflti. Çar’›n ikinci efli Natalya Nariflki-na da bir Bat›l› ev olan Matveyevlerin evinde yetiflmiflti. Aleksey’in Batl› fleylerdenhofllanmas›nda bu hususun özel bir yeri vard›. Aleksey, Lehistan ve ‹sveç savaflla-r› ile Rusya’n›n bat› s›n›r›n› geçen ilk Çar olmufltu.

III. Fyodor (Theodore/Feodor) (1676-1682)Çar Aleksey Mihayloviç’in o güne kadar yapt›¤› iki evlilikten 16 çocu¤u aras›ndaüç erkek ve 6 k›z hayattayd›. Ölümünden sonra Maria Miloslavskaya ile yapt›¤› ilk

873. Ünite - Moskova Knez l i¤ in in Yüksel ifl i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

6

evlilikten do¤an Fyodor 14 yafl›nda tahta geçti. Sa¤l›¤› iyi olmayan ve iddias›z birkifli olan Fyodor, iyi e¤itim görmüfltü. Sadece Rusça ve kilise Slavcas›n› de¤il, Po-lotsk’lu Simeon taraf›ndan verilen Lehçe ve Latince dillerine de sahipti. III. Fyo-dor’un k›sa süren hükümdarl›¤› 20 yafl›nda ölümüyle son buldu. Ölümünden he-men önce Fyodor büyük ölçüde sembolik bir özellik tafl›yan ama pratik baz› uzan-t›lar› da olan siyasal bir karar alm›flt›. Boyarlar›n sadece ailelerince daha önce sa-hip olunan ya da kendilerinin aileleri içindeki statülerine eflde¤er ya da bunlar›nüzerinde hizmet görevlerini kabul edebileceklerini öngören bir rütbe sistemi yanimestniçestvo bu kararla 1681-1682’de kald›r›ld›. Mestniçesvo sürekli bir sürtüflmesebebi idi. Savafl dönemlerinde ask›ya al›nmas› gerekiyordu. Fyodor sadece bu sis-temi kald›rmakla kalmad› ayn› zamanda bir benzerinin bir daha geri gelmesini en-gellemek ad›na sistemin yaz›l› oldu¤u tüm kurallar› içeren kitaplar› yok ettirdi. ÇarFyodor’un mestniçestvoyu sona erdirmesindeki en büyük pay 1680’lerin önemli is-mi Vasiliy Golitsin idi. IV. ‹van döneminde resmi bir flekle konan ve soylular›ndevlet hizmetlerinde menfleylerinin asilli¤ini esas alan bu sistem bozulmufl, birçoksoylu olmayan aile Çar ailesiyle akrabal›k tesis etmek yoluyla asil olmufllard›. Sis-tem kald›r›lm›fl ancak asil aileler için asiller fleceresi defteri ihdas edilmiflti. Mestni-çestvo’nun kald›r›lmas› ile boyarlar ve eski soylu ailelerin aleyhine asillerin ikinciüçüncü derecedekilerinin “dvoryan” nüfuzu artt›. Vergi sistemi gözden geçirildi veçok kar›fl›k bir usul yerine Rusya’n›n her taraf›nda uygulanabilecek tek sistem“streletsi vergisi” kabul edildi.

Rusya ile K›r›m Hanl›¤› ve Osmanl› Devleti aras›nda 1681’de imzalanan “Bah-çesaray Antlaflmas›” ile Dnyepr Nehri Osmanl› Devleti ile Çarl›k Rusya aras›nda s›-n›r oldu. Dinyeper Irma¤›’n›n sa¤ yakas› (bat›s›) Osmanl› Devletinin elinde kald›ve Çehrin kalesinin Osmanl›lara ait oldu¤u kabul edildi. Dnyepr Nehri’nin sol ya-kas›n›n ise, yani Ukrayna’nin do¤usu ve Zaporojniye Kazaklar›n›n bölgesinin Çar-l›k Rusya idaresinde oldu¤u Osmanl› Devleti taraf›ndan onayland›.

XVII. YÜZYILDA RUSYA’NIN SOSYAL VE EKONOM‹KDURUMU

Rusya Tarihinin Yeni DevriXVII. Yüzy›lda Rusya’n›n s›n›rlar› genifllemeye devam etmekteydi. S›n›rlar› K›-r›m Hanl›¤›, Kuzey Kafkasya ve Kazak›stan’a kadar uzan›yordu. Nüfusu 10,5milyona ulaflm›flt›. Bu devirde halk ülkenin uzak bölgelerine gitmeye bafllad›.Burada esas rolü denize do¤ru olan topraklar, kuzey nehir boylar›, Ural çevre-si bölge ve Don sahilleri oynuyordu. Mesela, Don sahillerinde XVI. Yüzy›ldanitibaren merkezden kaçarak yaflad›¤› topraklar› de¤ifltiren insanlar iskan etme-ye bafllam›fllard›. Harici hücumlar›ndan sürekli korunmak ihtiyac› Kozak top-lum içinde sa¤lam askeri bir teflkilat kurulmas›na sebep oldu. Kozaklar iç iflle-rini sadece kendileri halletmekte, kiminle bar›fl yap›laca¤›na kiminle savafl ya-p›laca¤›na dair kararlar› sadece kendileri vermekteydi. Bütün mesele ve prob-lemler genel toplant›larda çözümleniyordu. Burada ayr›ca bir Kozak Ataman›seçilirdi. Kozaklar, hayvanc›l›k, avc›l›k ve zanaatla meflgul oluyorlard›. XVII.Yüzy›ldan itibaren ise tar›m yapmaya bafllad›lar. Bu devirde Kozaklar›n aras›n-da s›n›flaflma da bafllad› ve halk “domovitler”, ve “kol›tba” yani yukar› tabakave kitleye bölündü. ‹dare onlar› kendine çekebilmek için güney s›n›rlar›n›n ko-runmas› görevini onlara vermifl ve baz› kolayl›klar tan›m›flt›. Bu toplulu¤unbenzeri Ukrayna’daki Zaporojniye Kazak (Kozak) toplumu idi. Onlara da uzun

88 Rusya Tar ih i

süre güney topraklar›n›n korunmas› verilmiflti. Sibirya’n›n hakimiyet alt›na al›n-mas› çal›flmalar› da XVII. Yüzy›lda artmaya bafllad›. Buraya göç edenler aras›n-da Kozaklar ilk s›rada yer al›yordu. Büyük zorluklarla XVII. Yüzy›l›n bafllar›n-dan itibaren sanayicilerle birlikte Kozaklar Urallar’›n ötesindeki topraklara ha-reket ettiler. XVII. Yüzy›l›n ikinci yar›s›nda küçük yelkenli gemilerle Obi Neh-ri’nden bafllayarak Kuzey Buz Denizini geçip Baykal’a geldiler. 1648’de Sem-yon Dejnyov Asya ile Amerika aras›ndaki körfezi keflfetti. 1649-1653 y›llar›ndaHabarov, Yakutsk’tan Amur’a kadar bir yol açt› ve Amur Nehri’nin haritas›n› ç›-kartt›.

Köylüler de Sibirya’da yerleflmeye bafllad›lar. Bu bölgeye sahip olma konusun-da hassas olan Çarl›k buraya gelenlere çeflitli tavizler, indirimler vererek ekonomi-yi canl› tutmaya çal›flt›. Bunun karfl›l›¤›nda onlar da oradaki devlet topraklar›n›(desyatinnaya paflnya) ekip biçeceklerdi. Sonuçta Sibirya’ya göç eden bütün köy-lüler devlet köylüsü s›n›f›na dahil oldular. XVII. Yüzy›l›n sonlar›nda Sibirya’da 11bin Rus köylüsü (169 bin kifli) yaflamaktayd›. Onlarla birlikte, Yakutlar, Sibirya Ta-tarlar› ve di¤erleri de tar›ma bafllad›. Bu devirde Sibirya’daki zengin yeralt› kaynak-lar› keflfedildi. 1623’de Turin’de 1631’de Nitsa sahillerinde demir yataklar› bulun-du. 1670’li y›llarda ise Nerçinsk’te alt›n yataklar›ndan istifade edildi. XVII. Yüzy›l-da sadece Sibirya’dan gelen gelir bütün devlet gelirinin 1/4’nü teflkil ediyordu.Böylece XVII. Yüzy›lda Sibirya’n›n ele geçirilmesi tamamland›.

Feodal-Toprak Köleli¤iXVII. Yüzy›l›n Rusya Devleti tamamen hakim s›n›f›n iradesinin bir temsilcisi olup,devletin kendisi de halk kitlelerini istismar eden feodal rolünde idi. Özellikle buaç›dan bask› süratle büyüdü ve etkisi kanunlara kadar yay›ld›. Bu sistemin tasdi-kinde 1649 Kanunnamesi büyük rol oynad›. Kanunname, kölelik sistemini flekil-lendirdi ve kölelik mevzuat›n›n geliflimini sonland›rd›. Bu fleklin (Soborrnoye ulo-jeniye) XI. Bölümü -Köylüler Hakk›nda Mahkeme” ad›n› tafl›maktayd› ve köylüle-rin topra¤a ba¤l›l›¤›n› kesin olarak belirledi. Kaçan köylülere ömür boyu aramailan ediliyor ve bütün emlak› feodale veriliyordu. E¤er feodal borçlar›n› ödeyemi-yorsa o zaman bu borcun de¤eri ona ba¤l› olan köylü ve kölelerin emlak›ndan ç›-kart›l›yordu. Feodallere köylüler üzerinde votçina mahkemesi ve polis gözetimihakk› verilmekteydi. Art›k flahsa ba¤l› köylülerin nikahlar›, aile problemleri, köylüemlak›n›n miras yoluyla geçifli meseleleri de sadece feodalin izni ile olabilirdi.

Kanuna göre kaçan köylüleri gizleyenler suçlanmakta, halatla dövülerek hapis-le cezaland›r›lmaktayd›. E¤er bir feodal bir baflka feodalin köylüsünü öldürürseona karfl›l›k olarak kendi köylüsünü vermeliydi. Kaçan köylülerin ödemeleri sa-hipleri taraf›ndan yap›l›rd›. Ba¤›ml› köylüler ayr›ca “hazineye vergi verenler” ola-rak ilan edildi. K›sacas› onlar kendi beylerinden baflka devlete de vergi vermek zo-rundayd›lar. Köylülere sahip olan beyler onlar› topraktan pay sahibi yapmal› ve iflaletleriyle de temin etmeliydi. Köylülerin köleye çevrilmesi veya özgür b›rak›lma-s› fleklinde topraklar›n›n zorla elinden almas› yasaklanm›flt›. Kanun, kölelerin öle-ne kadar kendi beyine kulluk etmesini onayl›yordu. Yine önceden oldu¤u gibi kö-leler devlet vergisi vermiyorlard›. Böylece bu ferman Rusya’da feodal kölelik siste-minin hukuki aç›dan flekillenmesini sa¤lad›. Bir süre bu sistem üretici güçlerinyükseliflini temin edebildi. Fakat bu ilerleme halk›n çok a¤›r istismar›yla neticelen-di. Halk a¤›r çal›flma flartlar›na zorlanman›n ötesinde bireysel özgürlü¤ü de kaybet-mekteydi. Böylece feodal tahakküm devleti ülkenin sosyal-ekonomik gelifliminiaksatarak, muhafazakar bir yola sürüklemifl oldu.

893. Ünite - Moskova Knez l i¤ in in Yüksel ifl i

XVII. Yüzy›lda zanaatkarl›kta geliflim yafland›. Bütün bölgelerde hem köylü evzanaatkarl›¤› hem de votçina üretimi vard›. Bu ürünler (kumafl, ayakkab›, vb. tü-ketim mallar›) tedricen pazara ç›kart›l›yordu.

Metal imalat› bu yüzy›lda büyüdü ve sadece Moskova’da 1638’de 50 farkl› çe-flitli zanaatlardan ustalar demir imali ile meflgul oldular. Volga Nijninovgorod’un-da, Tula’da ve Olonets’de metal imali geliflti. Bu devirde Rusya’da silah üretimi vekuyumculuk da at›l›m kaydetti. Ayr›ca ahflap üzerine ifllemeler ve ahflaptan yap›-lan çeflitli günlük eflyalar dikkati çekiyordu. Özellikle kay›k ve gemi üretimi bir sa-nat haline geldi. Cam ve ka¤›t üretimi de artt›. Bu üretim alanlar›n›n esas›nda XVII.Yüzy›lda ilk imalathaneler meydana geldi. ‹lk dönemlerdeki Rus üreticilerin (atöl-ye) özelli¤i ile ilgili tarihi kaynaklarda farkl› fikirler, tart›flmalar vard›r. ‹htilale ka-dar birçok tarihçi devletin bu imalathaneleri geri kalm›fl ülkelerde kurdu¤unu çün-kü ülke ekonomisinin buna haz›r olmad›¤›n› kabul etmektedir. K›sacas› bu imalat-haneler suni bir karakter tafl›maktad›r. Di¤er tarihçiler ise imalathanelerin kapita-list ictimai-iktisadi fleklinin ürünü olmas› tezinden hareketle bu devirde art›k Rusekonomisinin bu sürece haz›r oldu¤unu iddia ederek söz konusu imalathanelerinkapitalist bir özelli¤e sahip oldu¤unu ileri sürmektedir. Fakat bunun köle eme¤inedayanan bir üretim oldu¤u ve tedricen üretimin düflüfl kaydetti¤ini de kaydetmekgerekir. Bu durum özellikle imalathanelerin artmas› veya geliflmesi devrinde de¤il,art›k iflasa gitti¤i devirde kapitalist münasebetler meydana geldi¤inde yaflanm›flt›rki, bu da kapitalizmin oluflum sürecinin bafllad›¤›n› göstermektedir. GenellikleXVII. Yüzy›lda meydana gelen imalathaneler fazla de¤ildi. ‹lki 1631’de Ural’da ba-k›r fabrikas›nda kuruldu. Daha sonra Tula’da 1632’de Vinius ve Vilkinson’un de-mir imali fabrikalar›nda, Olonets’de S. Kavrilov’un demir fabrikas›nda ve di¤er bir-kaç müessesede aç›ld›. Bunlar iflçi gücü ve hammadde yetersizli¤i yüzünden sü-rekli çal›flam›yorlard›. Bu tesisler bir kaide olarak demir üretiminin veya baflka birüretimin art›k çoktan flekillendi¤i, yani art›k mal üretimi mevcut olan ve gittikçekapitalizme do¤ru giden yerlerde meydana geldi. Bu imalathaneler gerçek kapita-list tipli müesseseler olmamas›na ra¤men eme¤in bölünmesi, az da olsa ücretlieme¤in tatbik edilmesi, üretimde yeni teknolojilerin mümkün oldu¤u ölçüde kul-lan›lmas›, pazarla iliflkiler gibi yeni unsurlar getirdi. Ancak genelde kölelik eme¤i-ne dayanan imalathanelerin gelece¤i yoktu. Çünkü ne köleler ne de devlet köylü-leri burada çal›fl›rlarken emeklerinin sonuçlar›na ilgi göstermiyorlar veya göstere-miyorlard›. Çünkü devlet köylüsü de sadece vergisini ödemek için burada çal›fl›-yordu.

Rus Pazar›n›n Kurulmas› ve Ticaret ‹liflkilerinin GeliflmesiXVII. Yüzy›lda ticaret ilerleme kaydetmeye bafllay›nca baz› ticaret merkezleri deoluflmaya bafllad›. Bunlar aras›nda Moskova, Torku özellikle önem tafl›maktayd› veülkenin ana ticaret merkezi haline geldi. Kuzeyde esas tah›l ambar› Vologda veUstyug idi. ‹pek ve keten ticaret merkezi Novgorod, Smolensk, Pskov olup, et vederi ticaret merkezi ise Kazan, Vologda ve Yaroslov idi. Demir ticaret merkezi deTula ve Tihin oldu.

1653’de gümrük kanunu da ticaretin geliflmesine imkan yaratt›. Bu kanuna gö-re tek gümrük mebla¤› belirlendi, iç ticaret rüsumlar› la¤vedildi ve d›fl ticaret içindaha yüksek gümrükler kondu. Bu proteksionist (korumac›) bir siyasetti. Tacirler-den al›nan vergi azalt›ld›. 1667’de verilen yeni ticaret kanunu ise Rus devleti top-raklar›na aitti. Böylece ayr› ayr› küçük pazarlar›n tek genel bir pazarda toplanma-s› sürecinin temeli at›ld›. Bu sürecin sahipleri Rus tüccarlard›. Ancak onlar kapita-

90 Rusya Tar ih i

list tüccarlard› ve ayr›ca ilk burjuva unsurlar›n›n da tafl›y›c›s›yd›lar. Rusya tarihininyeni bir aflamas› takriben XVII. Yüzy›ldan bafllayarak sadece XIX. Yüzy›l›n ikinciyar›s›nda-1861’de köleli¤in kald›r›lmas›ndan sonra neticelendi.

XVII. Yüzy›lda ticaret ve emtia üretiminin geliflimi esas›nda Rus flehirleri de ön-cekine oranla daha da geliflmeye bafllad›. Bu devirde Ukrayna ve Sibirya d›fl›nda226 flehir vard›. Moskova’n›n nüfusu 200 bin idi. Bu art›fl›n esas sebebi ticaretin vesanat›n geliflmesiydi. Di¤er baz› flehirlerin nüfusu 30-40 bine ulaflmaktayd›. Novgo-rod, Yaroslav, Pskov, Volog’da ve di¤er flehirlerin nüfusu ise azd›. Kuzey flehirlerigeliflti. Kölelikten, feodallerin a¤›r istismar›ndan bezmifl olan halk Volga boyunda,Ural çevresinde ve Sibirya’da yerleflmeye bafllad›. Büyük flehir topraklar›n›n önem-li bölümüne “ak sloboda”lar hakimdi. Buralar, büyük feodallere esasen manast›r-lara ve patrikhaneye aitti. Söz konusu topraklar vergilerden muaf olup bütün ver-gi a¤›rl›¤›n› halk tafl›maktayd›. XVII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda bütün “ak sloboda”lar›nla¤vedilmesi talep edildi. Bu talepler feodal dairelerin ekonomik gücünü sarsma-ya çal›flan devletin planlar› ile örtüflüyordu. Bu bak›mdan hükümet 1649’da bir re-form hayata geçirdi. Buna göre ak slobodalar ortadan kald›r›ld›. fiehirin sanat ve ti-caret ehli devletin hakimiyetinde topland›. Halk flehirde ticaretle meflgul oluyor,köylerde ticari müesseselere sahip olmalar› yasaklan›yordu. Ticaretle meflgul olanstreletsiler ve Kozaklara da gümrük vergisi ödeme mecburiyeti getirildi. Böylecebu ›slahatlarla feodal aristokrasiye a¤›r bir darbe vuran Rusya, bütün halk› ve top-raklar›n› devletin hakimiyeti alt›nda birlefltirerek flehirlerin özellikle flehir halk›n›nidaresini kolaylaflt›rd›. 1658 kanunu ile Rusya halk üzerindeki kontrolünü daha daartt›rd›. Buna göre bulundu¤u bölgeyi terk eden hatta baflka bir bölgeden evlenenflehir halk› ölümle cezaland›r›lmaktayd›.

XVII. Yüzy›l›n bafllar›nda Bolotnikov’un liderli¤inde meydana gelen köylü is-yanlar› baflar›s›zl›kla sonuçland›ktan sonra da halk›n feodallere karfl› mücadelesison bulmad›. Feodaller ise toprak ve iflçi gücüne sahip olabilmek ad›na birbirleriy-le mücadele ederek gruplaflmalara sebep oluyorlard›. Büyük boyar feodaller art›kaç›k flekilde bask›yla topraklar› iflgal etmekte, küçük toprak sahipleri olan dvor-yanlar› kendilerine ba¤›ml› hale getirerek ço¤u kez onlar› kölelefltirirdi. Onun içindvoryanlar, devletten onlar› ve toprak mülkiyetini boyar aristokrasisinin keyfili¤in-den korumay› ›srarla talep etmekteydi.

Bu devirde boyar aristokrasisi haklar›n› Boyar Dumas› arac›l›¤›yla korumaktay-d›. Ancak Boyar Dumas›’n›n s›n›f terkibinde baz› de¤ifliklikler meydana geldi. Za-degan temsilcileri burada üstünlük göstermeye bafllad›lar. XVII. Yüzy›l›n ilk yar›s›-n›n sonlar›na kadar Zemstvo toplant›lar› s›k s›k yap›lmaktayd›. Ancak daha sonragüçlü mutlak›yet art›k buna ihtiyaç görmedi ve esas problemlerin çözümünde sa-dece farkl› s›n›flar›n temsilcileri ile görüflülmeye baflland›. Son Zemstvo toplant›la-r› 1648-1649 ve 1651-1653 y›llar›nda oldu. Zemstvo toplant›lar›n›n dondurulmas›veya yap›lmamas› s›n›f temsilcili monarflizmden mutlak›yete geçiflin en önemligöstergesiydi. Hakimiyetin merkezileflmesini dikkate alan prikaz sistemi (idari da-ireler) önceki sistemin yerini almaya bafllad›. XVII. Yüzy›lda 80 idari daire mevcut-tu. Bilhassa bu devirde rüflvet ve hazine h›rs›zl›¤› artmaya bafllad›. ‹dari dairelerinbütün bu olaylar karfl›s›nda yetersiz kald›¤›n› gören Çarl›k bu dairelerin bir k›sm›-n› la¤vedip bir k›sm›n› da flahsa ba¤lad›. Merkezileflmifl idareyi güçlendirmek veyönetimdeki parçalanmalar› ortadan kald›rmak için XVII. Yüzy›l›n ortalar›nda hü-kümdar›n gizli iflleri ile ilgili bir idari daire kuruldu.

913. Ünite - Moskova Knez l i¤ in in Yüksel ifl i

XVII. Yüzy›lda Kültür ve SanatXVII. Yüzy›lda resmi bir okullaflma sistemi mevcut de¤ildi. Ama okuma yazma ki-liselerdeki veya manast›rlardaki küçük okullar arac›l›¤›yla veya akrabalar ya da ya-banc›lar dahil e¤itmenlerle sa¤lan›yordu. Okuma kitab› ve alfabelerde art›fl olsa dabas›lan miktar halk›n çok az bir kesimine hizmet ediyordu. XVII. Yüzy›lda büyü-yen bürokrasi idari ifllerde çal›flanlar›n yeterli okuryazarl›¤a sahip oldu¤unu göste-riyordu. Bu dönemde ileri seviyede baz› okullar›n bilhassa Ukrayna’n›n Moskovataraf›ndan ilhak›ndan sonra ortaya ç›kmas› önemliydi. Baflpiskoposlar, boyarlar vb.taraf›ndan sanat, felsefe ve di¤er disiplinlerde e¤itim veren okullar aç›lmaya baflla-d›. Avrupai tipte yüksek ö¤retim için artan ihtiyaç Moskova’da Slav-Yunan-LatinAkademisi ad›yla an›lan bir okulda somutlaflt›. Okul, e¤itimli Yunan din adamlar›‹onnicius ve Soronius Lichud kardefllerin idaresinde bulunuyordu. Planland›¤› gi-bi akademi inanc› koruyacak, bilgiyi kontrol edecek ve yayacakt›. Kiyev ve Mos-kova Rus ayd›nlanma hareketinin merkezini olufltururken Sergius Manast›r› Nov-gorod ve Harkov’da da ileri e¤itimler devam etti.

XVII. Yüzy›l sonlar› Rusya’s›nda sanat dallar›ndan her biri farkl› ça¤dafl ö¤eleribar›nd›rmaya bafllad›lar. Böylece Rus edebiyat› Lehistan arac›l›¤› ile Fransa’dan ge-len hece ölçülü fliirle tan›flt›. Müzi¤e düflkün bir kifli olan III. Fyodor dönemindekilise müzi¤i özellikle armonizasyon alan›nda köklü de¤iflimler geçirdi. ‹konac›l›kbafll› bafl›na bir tarz olan din d›fl› kifli portrelerine yöneldi. Duvar resimcili¤i laikama ayn› zamanda bat›l› bir kökene dayanan görsel detaylar kazand›. Mimarideal›nlar ve klasik düzene özgü örnekler eski Rus üslubuna uyarland›. Yeni Çar sa-raylar› ve birkaç büyük malikane bat›l› anlamda konfor ve kifliye özel anlay›fl›nasahipti. Sahne oyunlar› da Çar Aleksey zaman›nda Rus saray›nda sergilenmeyebaflland›., Fresk boyama ve kitap yald›zlama, dini ahflap blok bask›, ahflap oyma,seramik, mine, metal iflleri ve mücevher yap›m› gibi baflka sanat dallar› da bu sü-reçte geliflti.

92 Rusya Tar ih i

933. Ünite - Moskova Knez l i¤ in in Yüksel ifl i

Moskova Knezli¤inin geliflimini ve siyasi bir mer-kez olarak özelliklerini aç›klamak.XII. Yüzy›lda kurulan Moskova, Kiyev’in gerile-mesiyle h›zla Rus kolonizasyonuna aç›ld›. Vladi-mir Knezli¤ine ba¤l› küçük bir idari birim olanMoskova 1237-1240 y›llar›ndaki Alt›n Orda haki-miyetinden sonra toprak ve güç olarak büyümeve geniflleme sürecine girdi. III. ‹van dönemindeMoskova’n›n merkezilefltirilmifl bir egemenlikalan›na sahip olaca¤› biçimde pekifltirildi. XIV.Yüzy›lda Moskova’n›n bafl›ndakiler fetih, hile,sat›n alma veya miras biçiminde devralma gibiyollarla knezlikleri kendi idarelerinde toplamayabafllad›lar. Kiyev’in ve tüm Rusya’n›n baflpisko-posu önce Vladimir’e sonra da Moskova’ya yer-leflti. Bu da Moskova’n›n sayg›nl›¤›n› artt›rd›. Mos-kova knezleri Alt›n Orda’n›n güven ve deste¤inikazanarak “Büyük Knez” unvan›n› ald›lar ve böy-lece vergi toplama, knezler aras›ndaki anlaflmaz-l›klarda görevler üstlendiler. Alt›n Orda’n›n saye-sinde Moskova Knezi siyasi önceli¤inin ve Rusbirli¤inin yeniden do¤du¤unu gördü. Sahip ol-du¤u unvan dolay›s›yla Alt›n Orda idarecileri veHan ile görüflme hakk› kazand›. Bu sebeple XIV.Yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren hala Alt›n Orda ha-kimiyeti alt›nda olan, ama knezlerin yavafl yavaflkendilerine özgü bir iktidar oluflturduklar› ülke-de siyasi merkez haline geldi.

Moskova Knezli¤inin yükselifline karfl› meydanagelen tepkileri belirlemekMoskova’ya direnifl daha sonra Lehistan ile birle-flecek olan Litvanya Büyük Dükal›¤› ile Novgorodve Tver’den geldi. Her ikisi de III. ‹van taraf›ndanMoskova’n›n egemenli¤ine dahil edilmifltir. Pskovve Ryazan knezliklerinin yaflamas›na ise izin veril-mifltir. Bunlardan ilki bat›ya, di¤eri ise güneydo-¤uya dönük tampon devletler olarak kalm›fllard›r.Bu iki knezlik de XVI. Yüzy›l›n ilk çeyre¤indeMoskova’n›n hakimiyeti alt›na girmifltir.

Rus halk›n›n yabanc› tehlikesini alg›lamas›n› vebirleflmek için mücadelesini aç›klamakGüçlükler Dönemi’nin milli safhas› Rus toplumuiçinde Lehlerin ve k›sa süre sonra da ‹sveçlilerinbu siyasi ve sosyal mücadelelere dahil olmalar›özellikle de Lehistan’›n Moskova’y› iflgal etmesi-ne karfl› artan bir muhalefetle bafllad›. Rus halk›-n›n bir araya gelifli geleneksel olarak ülkenin ya-banc›lardan ve kafir hükümdarlardan kurtaranmilli ve dini kararl›l›kt›. Milli ve dini mücadele-nin bu artan önemi, kilisenin Güçlükler Döne-mi’nin son y›llar›ndaki rolünü de göstermektedir.

Bu devrin en önemli sonuçlar›ndan biri devletinotoritesinin ve meflrulu¤unun artmas›d›r. Millikimlik duygusu flekillenmifltir. Yabanc› müdaha-lesi, aristokrasinin tepkisi ve anarfliye karfl› sa-vaflta milli duygunun önemini de artt›rm›flt›r.

XVI. Ve XVII. Yüzy›llarda Rusya’n›n ‹mparator-lu¤a geçifl sürecini aç›klamakXVI. ve XVII. Yüzy›llarda Rus topraklar›n›n genifl-lemesi en çarp›c› görünümünü Moskova’n›n sondöneminde al›rken as›l büyük kazan›mlar do¤u-da gerçekleflmekteydi. IV. ‹van’›n, 1552’de Kazanve ard›ndan Astrahan’a yöneltti¤i askeri sefer da-ha sonra XVI. ve XVII. Yüzy›llarda da artt›. Ural-lar bir kez afl›ld›ktan sonra genifl alana yay›lannehir sistemleri ve kolay nakliye imkanlar› ve uç-suz Sibirya ovalar› Rusya’n›n ufkunu geniflletti.Çar Aleksey Mihayloviç döneminde ise Rusya’n›ns›n›rlar› artarak büyümeye devam etti. 1654’te bafl-layan ve Zaporojniye Kozaklar›n›n Lehlere karfl›ayaklanmalar›ndan faydalanan askeri harekat Uk-raynay› Moskova egemenli¤i alt›na soktu. Kozak-lara verilen destek Lehistan ile karfl›laflmay› kaç›-n›lmaz hale getirdi ve bu süreç 1667’de Andrus-sovo Antlaflmas›na kadar sürdü. AntlaflmaDnyepr’in sol k›y›s›ndaki topraklarla birlikte sa¤k›y›daki Smolensk dahil bunu çevreleyen bir ala-n›n Rusya’ya ait oldu¤unu tasdik ediyordu.

Rusya’da din-kilise ayr›flmas›n› tan›mlamakDin, Rusya’da hayat›n her alana yay›ld›. ‹nanç,kimlik ve törenler Rusya’da toplumun ve bunaba¤l› olarak devletin büyümesinde rol oynad›.Din, muhafazakarl›k ve yenilikçili¤in tan›nmas›-na da katk› sa¤lad›. XVII. Yüzy›lda bölünme yada ayr›flma Moskova kilisesindeki ciddi zafiyetle-rin oldu¤unu gösteriyordu. Rus dini hayat›ndabir reform ihtiyac› oldu¤una dair fark›ndal›k ay-r›l›¤›n odak noktas›yd›. Topraklar›n›n geniflleme-si ile Moskova Knezli¤i imparatorluk haline gel-mifl ve tek büyük Ortodoks devlet olarak Rus-ya’ya s›n›rlar›n› aflan bir dini sorumluluk getir-miflti. Reform isteyenler ve karfl› ç›kanlar aras›n-da do¤matik veya doktrine dayal› bir ayr›l›k yok-tu. Bu devrin öne ç›kan ismi Patrik Nikon’dur.Anlaflmazl›¤›n bir k›sm› Nikon’un kilisenin laikdevletten üstün oldu¤u ›srar›yd›. Nikon ayr›caRusya’da iktidar üzerine ülkede kabul görmemiflgörüfller getirdi. Nikon’un azledilmesi ile devle-tin kilise üzerindeki üstünlü¤ü sa¤lamlaflt›r›ld› vereformlar tamamen onayland›.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç

94 Rusya Tar ih i

1. Afla¤›dakilerden hangisi Töton fiövalyelerine karfl›baflar› kazananm›flt›r?

a. Aleksandrb. Svyatoslavc. III. ‹vand. ‹van Kalitae. IV. ‹van

2. Dmitriy ‹vanoviç’e “Donskoy” unvan› afla¤›dakisavafllar›n hangisinden sonra verilmifltir?

a. Buz Üzerinde Savaflb. Kulikova Pole Savafl›c. Kalka Savafl›d. Ugra Savafl›e. Suzdal Savafl›

3. Hansa Birli¤inin uç noktas› afla¤›dakilerden hangisidir?a. Vladimirb. Suzdalc. Novgorodd. Vyatkae. Tver

4. Kazan Hanl›¤›n› afla¤›dakilerden hangisi taraf›ndanele geçirilmifltir?

a. II. Vasiliyb. II. ‹vanc. III. ‹vand. III. Vasiliy e. IV. ‹van

5. IV. ‹van’›n askeri reformlar› çerçevesinde oluflturdu-¤u birliklerin ad› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Zemskiy Soborb. Opriçninac. Votçinad. Streletsi e. Pomestye

6. Rusya’n›n milli varl›¤›n› tehlikeye sokan dönemi ad›afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Büyük Hizip Hareketib. Ayr›l›kc. Güçlükler Dönemid. Geçifl Dönemie. Büyük ‹kilem Dönemi

7. Büyük Hizip hareketinin öne ç›kan ismi afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Patrik Filaretb. Patrik Nikonc. Baflpiskopos Filipd. Baflpiskopos Gennadiye. Baflpiskopos Aleksey

8. 1670’de isyan eden Don Kozaklar›n›n lideri afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. Stenka Razin b. Bogdan Hmelintskiyc. Bolotnikov d. Bulavine. Yemelyan Pugaçev

9. Aleksey’in Moskova’n›n d›fl›nda yabanc›lar için kur-du¤u yerleflim yerinin ad› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. ‹sveç Mahallesi b. ‹ngiliz Mahallesic. Alman Mahallesid. ‹talyan Mahallesie. Ukrain Mahallesi

10. Mestniçestvo’yu kald›ran kifli afla¤›dakilerden han-gisidir?

a. Boris Godunovb. Çar Mihail Romanovc. Çar Aleksey Mihayloviçd. III. Fyodore. V. ‹van

Kendimizi S›nayal›m

953. Ünite - Moskova Knez l i¤ in in Yüksel ifl i

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Merkezileflmifl Rus Devle-tinin Kuruluflu” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Moskova Knezli¤inin Yük-selifli” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “III. ‹van (1462-1505) ve II.Vasiliy (1505-1533) Devirleri” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “IV. ‹van (1530-1584) veFyodor (1584-1598) Devirleri” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “IV. ‹van (1530-1584) veFyodor (1584-1598) Devirleri” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Güçlükler Dönemi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bunal›m ve Kilisede HizipHareketi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “IV. ‹van (1530-1584) veFyodor (1584-1598) Devirleri” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Çar Aleksey DönemindeBat›l›laflma E¤ilimleri” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Aleksey Mihayloviç (1645-1676)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Aleksandr, Novgorod Knezi ve daha sonra da BüyükKnez unvan›na sahip oldu. 1219 do¤umlu olan ve1263’de ölen Aleksandr, Alt›n Orda hakimiyeti ile veayn› zamanda Avrupa’dan Rusya’ya yay›lan sald›r›larlada mücadele etmek zorunda kald›. Bu sald›r›lar ‹sveçve Töton fiövalyeleri taraf›ndan yap›l›yordu. Fin ve özel-likle güçlü Litvanyal› kavimlerin bask›s› da vard›. Ger-menlerin sald›r›lar› daha etkiliydi. Zira Germenlerin do-¤uya ilerleme ve genifllemesini temsil ediyordu. Pekçok Balt›k Slav ve Bat› Litvanya kavminin Germenlefl-mesi ya da yok olmas›yla sonuçlanm›fl ve Rusya’n›n Es-ton, Latviya ve Litvanyal› komflular›na yay›lm›flt›. Bütünbu halklar›n Katolikli¤i kabul etmeleri ve Germenlefl-mesi, kutsal topraklarda kurulan ve faaliyetlerini Bal-t›k’a aktaran Töton fiövalyelerinin amac›n› oluflturuyor-du. Aleksandr ilerlemekte olan ‹sveçlilere karfl› NevaNehri k›y›s›nda Novgorod’a mutlak bir galibiyet kazan-

d›rd›. Töton fiövalyeleri Rusya’n›n kuzey bat› toprakla-r›na sald›r›yordu ve 1241’de Pskov’u ele geçirmifllerdi.Aleksandr ‹sveçlilerden sonra yeni savafl›n› verdi.1242’de Peipus Gölü’nün buzlar› üzerinde Töton flöval-yeleri ma¤lup oldu. “Buz üzerinde savafl” olarak bilinenmuharebe Rus tarih gelene¤inde flark›lar, destanlar vehikayelerde kullan›ld›.

S›ra Sizde 2

1380’de Kulikovo Pole’de (Çulluk Alan›) Dmitriy ‹vano-viç knezlerin ittifak› sonucu oluflan bir ordunun bafl›n-da kendisini cezaland›rmak üzere gönderilen kalabal›kbir Alt›n Orda ordusunu ma¤lup etti Dmitriy ‹vanaoviç(bu savafltan sonra Donskoy ismini ald›). Galibiyet Rus-lara birli¤in zafer oldu¤unu gösterdi. Ma¤lubiyet netice-sinde Ruslar kuvvetlerin bölünmesinin baflar›s›zl›k veyenilgi demek oldu¤unu anlad›lar. Bütün bunlar birneslin gözü önünde meydana geldi¤i için Ruslar ve Rusolmayan halklar gelecekteki savafllara daha haz›rl›kl›hale geldiler. Kulikovo Savafl›’ndan sonra Moskova da-ha da büyüyüp geliflti. Böylece Dmitriy Doskoy (1359-1389) birçok önemli faaliyet gerçeklefltirdi. Dmitriy’nindedesi ‹van Kalita parayla Alt›n Orda’dan Rus toprakla-r› için silah ald›ysa Dmitriy Donskoy bunu silahla yap-m›flt›. Bu da galibiyet demekti. Silah gücüyle al›nan öz-gürlük halk›n kendine güvenini artt›rd›. Kulikovo zafe-ri ve III. ‹van taraf›ndan Alt›n Orda boyunduru¤ununsona erdirilmesi, Moskova’n›n knezlikten Rus devletinegeçiflin en önemli aflamas›d›r.

S›ra Sizde 3

III. ‹van’›n hükümdarl›¤› dönemindeki en önemli ka-zançlar›ndan birini Novgorod’un ele geçirilmesi olufltu-rur. Novgorod hem Moskova gücünün üstünlü¤ü hemde kendi iç zay›fl›klar› nedeniyle çöktü. III. ‹van’›n Nov-gorod’u elde etmesinin ard›ndan Litvanya ile Moskovaaras›ndaki s›n›r bölgesi Yukar› Oka’da bulunan baz›knezlikler ba¤l›l›klar›n› Litvanyal› hamilerinden III.‹van’a çevirdiler. Novgorod’un ele geçirilmesinden ikiy›l sonra Litvanya lehine Moskova’ya karfl› bir komplodüzenlendi. III. ‹van’›n cezaland›rma seferi çok a¤›r so-nuçlar getirdi.‹damlar, sürgünler ve topraklara el konul-mas› ile tüm Novgorod sistemi ortadan kald›r›ld›.1489’da daha genifl çapl› sürgünler yap›ld› ve Novgo-rod Moskova’n›n tamamlay›c› bir parças› haline geldi.‹van’›n Novgorod siyaseti Moskova’n›n kendi do¤as›n›yaratmas› paralelinde daha da büyük öneme sahipti.Ne

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

96 Rusya Tar ih i

Moskova’ya sürülen Novgordlular ne de Novgorod’ayerlefltirilen Moskoval›lar haklar› olan topraklar› alabil-mifllerdi. Topraklar koflullu mülkiyete ba¤l› hizmetlerinbir mükafat› olarak verilmiflti.

S›ra Sizde 4

1552’de Kazan Hanl›¤› IV. ‹van taraf›ndan ele geçirildi.Bu olay Rusya tarihinde bir dönüm noktas› idi. Ruslarilk kez bir koloniye sahip oluyordu. O güne kadar Alt›nOrda Hanlar›na vergi ödeyen ve hatta knezlerini onlaradan›flarak seçen Ruslar buray› ele geçirerek kendi kolo-nileri haline getirdiler. Kazan Hanl›¤› uzun y›llar Rusla-r›n ‹dil boyunca Hazar Denizi’ne do¤ru ilerlemelerini veafla¤› Ural sahas›nda yay›lmalar›n› engellemiflti. BöyleceRusya sadece Rus halk›ndan müteflekkil bir devlet ol-maktan ç›km›fl ve çeflitli milletleri hakimiyeti alt›nda tu-tan bir imparatorluk olma yolunda ilk ve en büyük ad›-m›n› atm›flt›. Kazan’›n düflmesi Rus devlet s›n›rlar›n›n k›-sa zamanda Hazar Denizi k›y›lar›na ve Kafkasya’ya ka-dar dayanmas›n› sa¤lad›¤› gibi Ural sahas›n›n da Rusla-r›n eline geçmesiyle Sibir ve Türkistan istikametinde Rusyay›lmas›na genifl imkanlar aç›lm›fl oldu.

S›ra Sizde 5

Rurik Hanedan›n›n son temsilcisi olan I. Fyodor’un1598’deki ölümü üzerine ortaya ç›kan bunal›ma “Güç-lükler Dönemi” veya “Kar›fl›kl›k Dönemi” denen bir de-vir tan›kl›k etti. ‹syanlar, birleflik bir otoritenin olmay›fl›ve d›fl müdahale bu dönemde Rus devletinin temelleri-ni tehdit eder hale geldi. XVII. Yüzy›l bafllar›nda ortayaç›kan fliddetli k›tl›k da ayn› zamanda patlak verdi. Le-histan ile ‹sveç bat› ve kuzeybat›daki topraklar› ele ge-çirerek bu siyasal ve toplumsal kargafla dönemindenfaydalanmak istediler. Bir süre hem Moskova hem deNovgorod yabanc› egemenli¤i alt›nda kald›. Anarfli or-tam›nda bir ortak ideal bilinci yaratan, kilisenin toplay›-c› ve birlefltirici çabalar›yd›. 1613’de Mihail Romanov’untahta geçmesiyle düzen yeniden kuruldu, ama bu aradaRusya Balt›k Denizi’ne ç›k›flla birlikte bat›da büyük top-rak parçalar›n› kaybetti. Güçlükler dönemi sona erer-ken geride milli birli¤in gereklili¤i do¤rultusunda güçlübir etki ve d›fl müdahale endiflesini b›rakt›.

S›ra Sizde 6

Çar Aleksey’in hakimiyetinin ikinci yar›s›nda önemliolaylar aras›nda Patrik Nikon taraf›ndan üstlenilen dinireform ve sonucunda Rus Ortodoks kilisesindeki bü-yük bölünme (ayr›l›k) bulunuyordu. Büyük Hizip Hare-keti biçiminde ortaya ç›kan dini, sosyal ve fikri uzant›-

lara sahip bunal›m Rusya’daki nüfusun belki de yar›danfazlas›n›n resmi kiliseden ayr›lmas›na ve iç savafla yak›nbir durumun do¤mas›na yol açt›. Bu devrin öne ç›kanismi patrik Nikon idi. Onun dini törenler ve din kitap-lar›nda yenileflme hareketine yönelmesi önlemlerindenen kal›c› olanlar›yd›. Ancak onun bu uygulamalar› Rus-ya’da inananlar aras›nda bölünme ile sonuçland›.

Yararlan›lan KaynaklarAcar, K. (2004), Bafllang›çtan 1917 Bolflevik Devrimi-

ne Kadar Rusya Tarihi, Ankara: Nobel Yay›nlar›.Kanl›dere, A. (2010), “Rusya Tarihinin Ana Hatlar›”,

YOM Türk Dünyas› Kültür Dergisi, say› 19-20, s.59-87.

Kamalov, ‹.(2009), Alt›n Orda ve Rusya. Rusya Üze-

rindeki Türk-Tatar Etkisi, ‹stanbul: Ötüken Nefl-riyyat.

Kirchner, W (1991), Russian History, 7th Edition, NewYork : Harper Perennial.

Kurat, A.N. (1999). Rusya Tarihi, 4. Bask›, Ankara:Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›.

Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler

Birli¤i Tarihi, ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klarAnsiklopedisi, VIII. Cilt, çev. Metin Çulhao¤lu, ‹s-tanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Riasanovsky, N.V-Steinberg. M. D (2011), Rusya Tari-

hi. Bafllang›çtan Günümüze…, çev. Figen Dereli,‹stanbul: ‹›nk›lap Kitabevi.

Sovremennaya entsiklopediye velikiye polkovodt-

s› i flotovodtsi, Moskva: Mir enstsiklopediy avan-ta+astrel 2007.

The Cambridge History of Russia. From Early Rus

to 1689, vol 1, ed. Mauren Perrie, Cambridge Uni-versity Press, 2006.

Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, çev. Do¤ukan M›z-rak, Egemen Ç. M›zrak, ‹stanbul: Selenge Yay›nlar›.

Watson, H.S. (1962), The Decline of Imperial Russia

1855-1914, New York: Praeger University Series.Y›lmaz, S. H (2006), Rusya’da Devlet Merkezli Sis-

tem ve Bürokrasi, ‹stanbul: Versus Kitap.Yücel, M. (2007), ‹lk Rus Y›ll›klar›na Göre Türkler,

Ankara: TTK Yay›nlar›.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;I. Petro dönemi ve reform hareketlerinin Rusya’ya etkisini aç›klayabilecek,XVIII. Yüzy›l’›n ilk yar›s›nda iç siyaset ve s›n›f mücadelesini tan›mlayabilecek,I. Petro’dan sonra Rusya’da hakimiyet mücadelelerini de¤erlendirebilecek,‹mparatorluk Rusyas› ve II. Katerina Döneminin ayd›nlama hareketini aç›kla-yacak,XIX. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda Rusya’n›n iç ve d›fl politikalar›n› de¤erlendire-bileceksiniz.

‹çindekiler

• I. Petro• Anna ve Elizabeth Dönemleri• II. Katerina ve Ayd›nlanma Ça¤›

• I. Aleksandr• I. Nikola

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

N

Rusya Tarihi Rusya ‹mparatorlu¤u

• I. PETRO DEVR‹NDE RUSYA (1682-1725)

• PETRO SONRASI RUSYA• XIX. YÜZYILIN ‹LK YARISINDA

RUSYA

4RUSYA TAR‹H‹

PETRO DEVR‹NDE RUSYA (1682-1725)

Devrin Genel Özellikleri ve Mutlak›yetin Kurulmas› XVII. Yüzy›l boyunca ülkenin sosyal-ekonomik ve siyasi hayat›n›n bütün alanlar›n-da meydana gelen de¤iflim XVIII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda zirveye ulaflt›. Ortaça¤ Rusdevleti bu süreç içinde Rusya ‹mparatorlu¤una dönüfltü. Ekonomisinde, üreticigüçlerin fleklinde ve seviyesinde, ordusunda, siyasi idaresinde, yönetim ve mahke-me organlar›n›n yap›s›nda ve iflleyiflinde, halk›n s›n›f yap›s›nda, kültürel hayat›ndave günlük yaflam›nda büyük de¤ifliklikler meydana geldi.

XVII. Yüzy›l›n sonlar›nda Rusya’n›n siyasi idaresinde mutlak›yet e¤ilimi aç›kçagörülmeye bafllad›. Çar›n mutlak hakimiyeti 1649 Kanunnamesi ile art›k hukuki birflekil kazand›. Bu Çar›n ba¤›ms›z bir siyasi güç olmaya çal›flan kiliseye karfl› bir ba-flar›s›yd›. Daha sonra Zemskiy Sobor çal›flmalar›n› durdurdu. Bir sonraki ad›m iseUkrayna’n›n birleflmesi oldu. Boyar fluras›n›n da yetkileri s›n›rland›r›ld›. Daha son-ra bunun yerine Çar›n flahsi kanselyariyas› gizli ifller prikaz› (devlet dairesi) kurul-du. Bu devlet organlar› art›k mutlakiyetin flekillenmesinde gerekli olmayan basa-maklara dönüfltü. Ancak yenisi de henüz tam anlam›yla flekillenmemiflti.

XVII. Yüzy›l›n sonlar›nda dvoryanlarla (zadegan) boyarlar›n bir s›n›f zümredebirleflmesi votçina ile pomestyelerin kar›flmas›, eflitlenmesi süreci bafllad›. Bu sü-reçte 1682’de mestniçestvonun (rütbeler sistemi) la¤vedilmesi büyük rol oynad›.Ayn› zamanda hakim s›n›f afla¤› s›n›ftan olan devlet hizmetlilerinden, orta tabakatemsilcilerinden özgür olmaya bafllad›. Gittikçe di¤er s›n›flardan dvoryanlara geç-mek zorlaflmaktayd›.

Mutlak›yetin flekillenmesinde ordunun içeri¤inde meydana gelen de¤iflimler deönemliydi. Dvoryan ve streletsi ordular›n›n a¤›rl›klar› azald›, yerine asker ve aske-ri alaylar›n rolü artmaya bafllad›. Düzenli ordunun kurulmas›na do¤ru önemliad›mlar at›ld›.

XVII. Yüzy›l›n sonlar›nda kültürel hayat›n ve e¤itimin geliflmesinde de baz› de-¤ifliklikler yafland›. Sanata laik prensipler nüfuz etti. Böylece bu devirde Rusya’dahayat›n her alan›nda ciddi reformlar yap›lmas› gereklili¤i olufltu.

Rusya ‹mparatorlu¤u

Hakimiyet Mücadeleleri ve Sofya (1682-1689) XVII. Yüzy›l›n sonlar›nda saray gruplar› aras›nda hakimiyet mücadelesi artt›.1682’de III. Fyodor Alekseyeviç (1676-1882) varis b›rakmadan öldü. Çar Alekseyen büyük o¤lu Fyodor’u kendinden sonraki Çar göstermifl ve onu halka tan›tm›flt›.Fydor sa¤l›¤› zay›f bir kifliydi. Ancak zeki, iyi e¤itim görmüfl ve dindar bir yap›yasahipti. Fyodor 6 y›l tahtta kald›ktan sonra 20 yafl›nda öldü. Kar›s› ve tek çocu¤uise ondan önce ölmüfllerdi. Veraset kanunu olmay›nca iki boyar aile Miloslavskilerve Nariflkinler taht için mücadeleye girdiler. ‹ki aday vard›. ‹lki Çar›n hasta karde-fli, ikincisi ise Aleksey Miahayloviç’in ikinci efli Natalya Nariflkina’dan olan o¤luPetro (Pyotr) idi. Nariflkinler erken bir zafer kazand›lar. Patri¤in, Boyar Dumas›n›nve dvoryanlar›n deste¤i ile Petro 1682’de Çar ilan edildi. Genç yaflta olmas› yüzün-den annesi Natalya naip oldu. Çar›n di¤er kardefli ‹van annesinin akrabalar› olanMiloslovskiler ile h›rsl› ablas› Sofya taraf›ndan desteklenmekteydi. Bu grup, strelet-sileri ve askerleri Nariflkinalardan memnuniyetsizli¤ini ifade ederek onlar› isyanatahrik etti.

Streletsiler isyan ederek, nefret ettikleri albaylar› ve streletsi prikaz›n›n komuta-n›n›, Knez Dolgorukiy’nin ve Çariçe Natalya’n›n kardeflini öldürerek streletsi prika-z›n› da¤›tt›lar. Streletsiler onlara baz› haklar ve tavizler verilemesini talep ettiler. Butalepler yerine getirildikten sonra streletsiler onlarla birlikte isyana kat›lanlarla çoksert cezaland›r›ld›lar.

Sonuçta Rusya taht›nda iki Çar oldu. Çariçe Natalya’n›n 10 yafl›ndaki o¤lu Pet-ro ve Mihaylovskaya’n›n o¤lu ‹van. Ancak biri çocuk di¤eri ise akli yönden zay›foldu¤undan yönetim önce Sofya ve onun en yak›n adam› olan knez Vasiliy V. Go-litsin’de oldu. Sofya ve Golitsin 1682’den 1689’a kadar yedi y›l ülkeyi idare ettiler.1689’da Petro 17 yafl›nda iken Eudoxia (Yevdokya) Lopukhina ile evlendi ve dev-rin kanunlar›na göre bu yetkinlik yafl›na ulaflmak, rüfltünü ispat etmek oldu¤u ka-dar Sofya’n›n naiplik devrinin de sonu demekti. Sofya’n›n Çariçe olma çabas› vegayreti baflar›s›z oldu. 1682’de oldu¤u gibi baz› streletsilerden istifade etmek iste-di. Amac› isyan s›ras›nda Petro ve yak›nlar›n›n ölebilece¤i idi. Ancak Petro zama-n›nda Troitsk-Sergiyev Manast›r›na gidebildi. Ona sad›k iki streletsi alay› efllik edi-yordu. Ard›ndan patrik, boyarlar ve zadegan alaylar› da manast›ra geldiler. Olayla-r›n seyrini gören Sofya, Petro ile uzlaflmak istedi. Fakat baflar›l› olamad›. Sofya ya-kaland› ve Novodeviçi Manast›r›na çekilmeye zorland›. Taraftarlar› ve isyan edenstreletsilerin bir k›sm› öldürüldü bir k›sm› da Moskova’dan sürgüne yolland›. Ha-kimiyet tamamen Petro’nun eline geçti. Hakimiyet orta¤› olan ‹van ise fiili olarakhiçbir ifle kar›flmad› ve 1696’da öldü. Böylece Rusya tarihinde I. Petro ça¤› (1682-1725) bafllam›fl oldu.

Petro, hakimiyetin bafllar›nda güneye inen yolun anahtar› durumundaki AzakKalesini Türklerin elinden almak üzere bir giriflimde bulunmaya karar verdi. K›r›mTatarlar›na yönelik sonuçsuz iki sefer sadece Sofya döneminin baflar›s›zl›klar› ola-rak kalm›yordu. Rusya, K›r›m Tatarlar›na düzenli vergi ödemekteydi ve bu durum1700’e kadar sürdü. Petro, Kudüs Parti¤inin Türklere haraç vermek ne kadar iyiy-se Ruslar›n da o kadar iyi olabileceklerini bildiren bir mektup karfl›nda sars›ld›. ‹lksald›r›y› kendisi yönetmesine ra¤men sonuç baflar›s›zl›kt›. 1696’da ikinci sald›r›emrini verdi. Bu kez elinde Don Nehrini denetlemede kullan›lacak bir kad›rga fi-losu vard›. Azak, Temmuz ay›nda Rus birlikleri taraf›ndan geri al›nd›. Petro birlik-leriyle Moskova’ya Ekim ay›nda ulaflt› ve vakit geçirmeden binlerce iflçi ve strelet-si mensubunu zorla Azak’a gönderdi. Bu insanlar Taganrog’da Don Nehri’nin de-

100 Rusya Tar ih i

Knez Vasiliy VasilyeviçGolitsin (1643-1714): XVII.Yüzy›l›n önemli devletadamlar›ndan biri. Çarl›kRusyas›’nda ünlü Golitsinailesine mensup. 1676’daUkrayna’ya gönderildi. Dahasonra Çehrin seferinekat›ld›. 1682’de d›flpolitikadaki fikirleri çokönemli oldu. 1687 ve1689’daki K›r›m Harekat›n›yönetti. Buradakibaflar›s›zl›¤› sayg›nl›¤›n›kaybettirdi. 1689’daSofya’n›n naipli¤idöneminde onun yan›nda yerald›. D›fliflleri Bakanl›¤› ileefl konumdaki bir makam›nsahibi olan Golitsin,Sofya’n›n çok de¤er verdi¤ifiilen Baflbakan konumunasahipti. Sofya’n›ndüflüflünden sonra uzunsüren yaflam›n›n sonbölümünü sürgündetamamlad› ve 1714’te öldü.‹yi e¤itimli, genifl bir bilgiyeve fikri, yeteneklere sahipti.Birkaç dili rahatçakonuflabildi¤i ifade edilir.Golitsin’in en önemlifaaliyetleri aras›nda cezakanunun sert hükümlerininyumuflat›lmas› ve Slav-Yunan-Latin Akademisininaç›lmas› vb. say›labilir.Golitsin, toplumungeliflimine ve e¤itimine,ekonomik alandailerlemesine, maliistikrar›na, dini özgürlü¤üneve köleli¤in kald›r›lmas›nayönelik görüfllere sahipti.

nize döküldü¤ü yerin yak›nlar›nda Rusya’n›n ilk askeri deniz üssünde bir projeolarak planlanan tersane inflaat›nda çal›flacaklard›. Kas›m ay›nda Petro, Venedik’e,Dalmaçya’ya, Hollanda’ya ve ‹ngiltere’ye denizcilikle ilgili e¤itim görmeleri içinkendilerine sorulmaks›z›n gönderilecek 50 Rus soylusunu adlar›n› aç›klad›. Bunlaro tarihten bafllayarak yurt d›fl›nda e¤itim görecek ilk Rus kafilesini oluflturuyordu.Masraflar› kendilerine ait olan bu e¤itim sürecinde ö¤renciler ülkeye bir yeterlikbelgesi ile dönmeliydi. Ders programlar›na var›ncaya kadar Petro taraf›ndan titiz-likle haz›rlanan e¤itim süreci bafllad›. K›sa bir süre sonra kendisi de bir dizi Avru-pa ülkesine geziye ç›kaca¤›n› aç›klad›.

Sofya’n›n Lehistan ve K›r›m Hanl›¤›na yönelik politikas›n›n sonuçlar› nelerdir?

I. Petro’nun Avrupa Gezisi Petro’nun d›fl gezileri büyük bir misyonun parças›yd›. Bu gezilere yaklafl›k 250 ki-flilik bir kafileyle kat›l›m söz konusuydu. Çar, bizzat bu gezilerde yer alsa da onunkimli¤i ölüm pahas›na gizli tutulmakta olup kendisi “Petro Mihaylov” olarak bilin-mekteydi. Çar›n yoklu¤unun Moskova’da fark edilmemesi mümkün de¤ildi. Budurumda hakimiyet üç kifliden oluflan naipler kurulunun elinde toplan›yordu. An-cak gerçek idare Moskova Valisi ve ilk Rus Polis fiefi Prens Fyodor Romoda-novsky’nin elindeydi. Probrenski Dairesi ad› verilen polis teflkilat› gizlilik konu-sunda öylesine titizdi ki, ne zaman ve nas›l kuruldu¤u bile bilinmiyordu. OnunRusya’da naiplik görevini de-facto yerine getiren kifli olarak ilginç bir konumu var-d› ve bu konumuyla “yedek Çar” statüsünden hiç de afla¤› kalmayan bir yer iflgalediyordu.

D›fl ülkelere yönelik “Büyük Gezi” öncesinde streletsi komutanlar›ndan bir al-bay olan ‹van Tsikler Azak’a tayin edilmesinden duydu¤u hoflnutsuzlukla muhafa-zakar e¤ilimli boyarlar aras›nda tepkisini ortaya koydu. Romodanovsky’nin adam-lar› entrikay› tespit ettiler. Verilen ölüm cezalar› ile problem sona erdi.

Avrupa’ya heyetlerin yollanmas› sadece bilgi toplamak veya “Büyük Gezi” ad›verilen faaliyetlerin karfl›l›¤› de¤ildi. Bu gezilerin ayn› zamanda diplomatik amaç-lar› da vard›. Bat›l›lar Petro’nun Azak’ta kazan›mlar›n› daha da ilerleterek belkiKerç arac›l›¤› ile Karadeniz’e ulaflmas›na yard›mc› olacak bir Türk karfl›t› ittifakakazanmak istiyorlard›. Bat›, Fransa Kral› XIV. Louis’nin giderek artan istekleri kar-fl›s›nda rahats›z olup yeni bir cephede daha savafla girmek istemiyordu. SonuçtaAvusturya, Osmanl› Devleti ile bar›fl yapt›¤›nda Rusya’n›n menfaatleri dikkate al›n-mam›flt›. Ancak ayn› gezi s›ras›nda 20 y›l sürecek ve Avrupa haritas›n› kal›c› biçim-de de¤ifltirecek bir baflka büyük savafl›n temelleri at›l›yordu. Avrupa’n›n kuzeyin-deki gezileri s›ras›nda Petro di¤er ülkelerin, 30 Y›l Savafllar›nda ön planda olan birülke olarak ‹sveç’in gücünden ve yay›lmas›ndan rahats›zl›k duyduklar›na iliflkin is-tihbarat haberleri ald›. ‹sveç ‹mparatorlu¤u Balt›k Denizi’nin tüm do¤u k›y›lar›n›kapl›yor, böylece Rusya’ya bat›ya bakan herhangi bir liman b›rakm›yordu. Pet-ro’nun düflüncelerinde yeni olas›l›klar belirmeye bafllam›flt›.

Avrupa Gezisi büyük dikkat çekti ve Petro’yu Rusya’dan daha iyi tan›yanlar›nzaten fark etmifl olmalar› gereken bir gerçe¤in aç›kça ortaya ç›kmas›n› sa¤lad›; ifl-leri kendi bafl›na yapmaya yönelik doyumsuz ve neredeyse delice coflku. Gezi s›-ras›nda Petro’nun en büyük çabas› hiç kuflkusuz gemi yap›m› ve denizcilik bece-rilerine yönelmiflti. Hollanda ve ‹ngiltede (Londra) bu konularda yo¤unlaflt›. Do¤uPrusya’da Pillau Liman›nda kal›fl süresi uzay›nca topçuluk kurslar›na kat›ld›. Petro

1014. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤u

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

Rusya’da iken çizme yap›m›, a¤aç oymac›l›¤› vb. beceriler gelifltirmiflti. Her hü-kümdar›n bir zanaat ö¤renmesi eski bir gelenekti. Petro kendine has iddias› vecoflkusuyla hepsini birden ö¤renmek istiyordu. Geziler s›ras›nda s›k s›k ortaya ç›-kan Romodanovsky’nin habercisi, heyet Venedik’e do¤ru yola ç›kmak üzere ikenViyana’dan ayr›laca¤› s›rada Petro’ya ulaflt›. Kafile Rusya’ya dönmek üzere kuzey-do¤uya yöneldi. Gelen haber, Polonya Kral›n›n seçimi s›ras›nda Rus varl›¤›n› his-settirmek için Azak’tan ç›karak bat› s›n›r›na yürümesi emredilen dört streletsi birli-¤inin verilen emirlere uymayarak Moskova’ya yönelmesiydi. Petro ayaklanman›nen sert flekliyle bast›r›lmas›n› emretti. K›sa sürede isyan bast›r›l›nca Petro ülkeyedönüflü erteleyerek Rawa’da yeni Polonya kral› August ile ‹sveç’e karfl› savafl plan-lar› yapma olana¤› buldu. Petro’nun Moskova’ya gelifli 25 A¤ustos 1698’de ani vehabersiz oldu.

Petro’nun Dönüflü Petro, Rusya’ya döndükten sonraki ilk gününde kimseyi uyarmadan ve ani bir ka-rarla çevresindeki boyarlar›n sakallar›n› kör bir ustura ile kesmeye bafllad›. Art›k buöylesine bir hareket de¤ildi. Çünkü sakal Ortodokslar için Tanr› vergisi sayg›nl›¤›nsimgesi olarak görülüyordu. K›sa sürede tüm hizmet s›n›f› bu görüntüsel de¤iflimigeçirdi. Köylüler ve ruhban s›n›f bu zorunluluktan muaf tutulmufllard›. Böylece altve üst s›n›flar›n d›fl görünüfllerinde hemen an›nda fark edilecek bir ay›r›m do¤muflbulunuyordu. Petro, geleneksel Rus giysilerindeki uzun kollar› k›saltmaya ve butür uzun kollu giysileri kendi hizmetindeki kiflilere yasaklamaya bafllad›¤›nda d›flgörünüfllerdeki ay›r›m artmaya bafllad›. Sonuçta sakal b›rakmak yüklü bir sakalvergisi karfl›l›¤›nda serbest b›rak›ld› ve bu “sakal tabelalar›” ile belgelendi. Bu gö-rece serbestiye ra¤men sakal b›rakma XIX. Yüzy›l ortalar›na kadar büyük ölçüdeterk edildi. Petro daha sonra streletsi ile hesaplaflma dönemine girecekti. Binlercestreletsi iki infaz dalgas› ile yakalanarak öldürüldü. Ancak misillemeler bununlakalmad›. Genellikle 20 yafl›n alt›ndakiler olmak üzere hayatlar› ba¤›fllananlardanbaz›lar› sakat b›rak›l›p sürgüne, kurbanlar›n›n eflleri ve çocuklar› da dilencilik yap-mak üzere köylere gönderildiler. Streletsi birlikleri daha sonraki birkaç y›lda da¤›-t›ld›lar ve ülkenin uzak bölgelerine yerleflmeye mecbur edildiler.

Büyük Kuzey Savafl› 1700 y›l› Petro’nun hükümdarl›k döneminde bir baflka geçifl dönemini temsil eder.Ülkede terör olaylar› durmufl, düzen sa¤lanm›flt›. Osmanl› Devleti ile yap›lan bar›flantlaflmas› da K›r›m Tatarlar›na vergi ödeme yükümlülü¤ünün sona erdi¤ini göste-riyordu. Ancak ayn› y›l bu kez daha uzun sürecek, daha tehlikeli ve mali kaynak-lar› tüketen baflka bir savafl aç›lmaktayd›. Bu ‹sveç’e karfl› bafllat›lan Büyük KuzeySavafl› idi. Bu savafl›n sonunda Rusya, art›k Avrupa için dikkat edilmesi gereken birgüç olacakt›. ‹sveç ‹mparatorlu¤u’nun birer parças›n› oluflturan Do¤u Balt›k ülke-leri durumlar›ndan memnun de¤illerdi. ‹sveç yay›lma politikas› göstermifl ve budurum da Kuzey Avrupa’da tepkiyle karfl›lanm›flt›. ‹sveçin yeni kral› XII. Charles(Karl / Demirbafl fiarl) henüz çok gençti, fakat Rusya’ya ciddi darbeler vurabilmifl-ti. Savafl Estonya ve Finlandiya Körfezi’nin birleflti¤i noktada yer alan Narva Kale-sinde yo¤unlaflt›. Rus ordusu ‹sveç taraf›ndan kesin bir yenilgiye u¤rad›. Ancakbundan hemen sonra XII. Charles’›n Polonya üzerine yürümesi Petro’ya zaman ka-zand›rd›. Gücünü yeniden toplayan Petro ‹sveç’in do¤udaki en seyrek nüfuslu Bal-

102 Rusya Tar ih i

t›k flehirlerinden ‹ngerya’ya yöneldi. Petro’ya göre buras› eski bir Rus topra¤›yd›.Ortaça¤larda Novgorod’a besledi¤i düflmanl›¤a ra¤men ticaret yolu olarak çokönemliydi. ‹ngerya’nin ele geçirilmesi savafl›n amaçlar›ndan biriydi. XII. CharlesPolonya’da meflgulken Petro’nun güçleri bu harekatta baflar› kazand›lar. 1703’deLadoga Gölü’nü Balt›k’a ba¤layan Neva Nehri üzerindeki iki ‹sveç tahkimat› elegeçirildi. Böylece Rusya, Balt›k’a ve Bat›ya aç›lan yollara yeniden sahip olmufltu.1703’de Neva a¤z›nda bafllang›çta ‹sveç ile savaflmak için sa¤lamlaflt›r›lm›fl bir d›flkarakol sonra da Çarl›k Rusyas›’n›n baflkenti olacak St. Petersburg (Sankt PieterBurch) flehrini kurdu. fiehri korumak amac›yla kaleler ve istihkam birlikleri inflaedildi. Çar, Kuzey Savafl› yüzünden kullan›lamaz hale gelen güney filosu yerineBalt›k’ta h›zla yeni bir filo infla ettirdi ve yeni gemiler kara ve deniz harekatlar›ndaetkili bir flekilde kullan›ld›. I. Petro, daha çok adama ihtiyaç duymaktayd›. Genelmemnuniyetsizlik isyan ve ayaklanmalarla sonuçland› (Astrahan, Bulavin ve Bafl-kurt ayaklanmalar› vb.) ‹syanlarla birlikte ‹sveç tehdidi de büyümekteydi. XII.Charles, II. Augustus’u Lehistan’dan sürerek bir antlaflma imzalamak zorunda b›-rakt›. Bat›daki iflini bitiren XII. Charles Rusya’ya do¤ru yürümeye bafllad›. Ancakbeklenmedik bir flekilde Ukrayna’ya döndü. Amac› Rusya üzerine yapaca¤› askeriharekat› Ukraynal›lar› Rusya’ya yönelik siyasi bir ayaklanma ile desteklemekti.1708’de Rus ordusu Lesnaya köyü yak›nlar›nda Charles’›ntakviye birliklerinin yolunu kesti ve yenilgiye u¤ratt›. Pet-ro, Poltova’n›n Charles’tan kurtar›lmas›n›n gerekli oldu¤u-nu düflünüyordu. Bölge Petro’nun güney filosunun anamerkezi ve ayr›ca büyük tah›l rezervlerine sahip olan Vo-ronej’e giden yolun kilit noktas›ndayd›. Poltova Savafl›zorlu geçmesine ra¤men k›sa sürdü. Savafl›n kaderini top-çu birlikleri belirledi. ‹sveç ordusu tam bir yenilgiye u¤ra-d›. Savafl getirdi¤i sonuçlar aç›s›ndan önemliydi. Yeni Po-lonya Kral› Stanislav Leszcynski Lehistan’dan ayr›lmak zo-runda kald›, II. Augustus tekrar tahta geçti ve ‹sveç’e sa-vafl ilan etti. Charles, Osmanl Devleti’ne s›¤›nd› ve Os-manl› Devleti’nin Rusya’ya savafl açmas›na çal›flt›.

Bu arada Petro topraklar›n› geniflletmeye devam et-mekteydi. 1710’da Osmanl› Devleti Rusya’ya savafl açt›.Petro, Eflak ve Bo¤dan’›n deste¤ine güvenmifl ancak on-lardan söz verilen takviye deste¤i görememiflti. Birliklererzak s›k›nt›s› çekiyordu ve Osmanl› ordusu taraf›ndanPrut Nehri’nde kuflat›lm›flt›. Kesin bir yenilgi ile karfl›laflanPetro bar›fl imzalamak zorunda kald›. Bu konuda daha üs-tün olan Türk taraf›n›n bundan neden faydalanmad›¤› sorusu hala tart›flmal›d›r. So-nuç olarak Petro 1711’de bir bar›fl antlaflmas› imzalayarak güney filosunu terk etti.Bunun yan›s›ra Azak’› ve 1700’lerdeki baz› kazan›mlar›n› Türklere b›rakt›.

‹sveç aç›s›ndan bak›ld›¤›nda Poltova’da güçleri tükenen ‹sveçliler yap›lacak birbar›fltan Ruslar kadar hoflnut olacaklard›. Gerçi Charles’›n hayatta oluflu savafl›n sü-rece¤inin göstergesiydi ama Prut’tan sonra savafl›n eski boyutta olamayaca¤› dakesindi. Ruslar Balt›k’taki kazan›mlar›n› yavafl yavafl pekifltirdiler. Birkaç deniz sa-vafl› kazand›lar ve ‹sveç topraklar›na ak›nc› kuvvetler gönderdiler. 1718’de XII.Charles, Norveç’te bir askeri çat›flmada öldürüldü. Charles’›n k›z kardefli Ulrika vedaha sonra kocas› I. Friedrich ‹sveç taht›na geçti. Savafl›n yönünü de¤ifltiremeyen

1034. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤u

Resim 4.1

I. Petro’nunAzak’taki heykeli

Kaynak. Kafl›kç›, N-Y›lmaz H (2000),Aras’tan Volga’yaKafkaslar,‹stanbul: TÜRKAR

ve daha fazla tehdit alt›nda olan ‹sveç yenilgiyi kabul ederek bir bar›fl istedi. 30A¤ustos 1721’de imzalanan Nystadt Antlaflmas› uyar›nca ‹sveç, ‹ngeriya, Letonyave Estonya’y› Ruslara teslim etti. Bu antlaflma ile Rusya’n›n Balt›k’a sa¤lam bir fle-kilde yerleflmesi “Avrupa’ya aç›lan pencere” elde etmesi ve k›tan›n kuzeyinde bas-k›n bir güç olan ‹sveç’in yerini almas› sa¤land›.

I. Petro’nun Reformlar›

‹dari Reformlar XVIII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda merkezi ve yerli idare organlar›nda reformlar hayatageçirildi. Bunun esas mahiyeti mutlakiyetin merkezileflmifl zadegan memur siste-mini flekillendirmekti. Bu devirde eski hükümet ve idari organlar›n yan› s›ra yeni-leri de flekillenmekteydi. Boyar Dumas› ise ikinci plana geçti ve süratle kendi fa-aliyetlerini durdurdu.1708’de Petro eski idari organlar› yeniden kurmaya bafllad›.1711’de icra ve mahkeme faaliyetlerinin yüksek organ› olan bir senato kuruldu. Buorgan ayr›ca kanuni bir özellik de tafl›maktayd› ve selefi olan Boyar Dumas›’ndanprensipte ayr›lmaktayd›. Üyeleri Çar taraf›ndan tayin edilmekteydi.1722’den itiba-ren senato, savc›lar taraf›ndan idare ediliyordu. Bu kurum ayn› zamanda devlet or-ganlar›na nezaret etme hakk›n› da kazand›. Bu nezaret bütün devlet idarelerindefaaliyet gösteren savc›lar taraf›ndan hayata geçiriliyordu. 1717-1718’de eski prikazsistemi la¤v edilerek yerine 12 kurul oluflturuldu. Kurullardan baflka bu devirde:ofis, defterhane gibi bölümler de kuruldu.

1708-1709’da idare ve idarecilik sisteminde reformlara baflland›. Ülke toprakla-r› olmak üzere 8 eyalete bölündü. Smolensk, Arhangelsk, Peterburg, Kiyev, Kazan,Azak, Sibir, Moskova. Eyaletlerin bafl›nda Çar taraf›ndan atanan valiler vard› ve on-lar hem Çara hem senatoya hem de kurullara ba¤l›yd›. Eyaletler 1719’da tekrar bö-lündü. Say›lar› 50 kadar olan bu eyaletler kendi içinde kazalara bölündü. ‹dari sis-temin bu karmafl›k yap›s› dvoryan özellikleri tafl›maktayd›. Ancak bu sistemdvoryanlar›n hizmet fleklini ve hacmini daha da artt›rmaktayd› ki, bu da onlar›nmemnuniyetsizli¤ine yol aç›yordu.

Kilise Reformlar› Mutlakiyetin tasdik edilmesinde kilise reformlar›n›n büyük rolü oldu. 1700’de pat-rik Adrian öldü ve I. Petro ona varis tayin etmeyi yasaklad›. 1721’de partriklik la¤-vedildi ve kilise iflleri ile meflgul olmak için Kutsal Sinod kuruldu. Bu da senatoyatabi idi. Fiili olarak Sinod (Dini Kurul) üst düzey savc›lar taraf›ndan idare edilmek-teydi. I. Petro’nun taraftar› olan baflpiskopos Teofan Prokoviç “Dini reklament” ad-l› bir anlaflma düzenledi. Burada kilise reformlar›n›n düzenlenmesi ve Sinod’un ifl-levlerinin aç›klamas› yer al›yordu. Genelde ise kilise reformu kilisenin özgür siyasibir güç olma rolünü ortadan kald›rmaya yönelikti. Kilise mutlakiyetçi devletin bü-rokratik bir bölümü haline geldi. Ayn› zamanda devlet, kilise gelirlerini kontrol ede-rek bu geliri ordunun ve donanman›n ihtiyaçlar› ile okullar›n inflas› için kulland›.

Askeri Reformlar ve Rütbeler Tablosu XVIII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda silahl› kuvvetlerin sisteminde köklü de¤ifliklikler meydanageldi. Rusya’da güçlü daimi ordu kuruldu ve dvoryan gruplar› ve streletsi askerleri la¤-vedildi. Ordunun esas›n› daimi piyade ve süvari alaylar› teflkil ediyordu. Ordu, genelordu nizamnamesi ile faaliyet göstermekteydi. 1716’da asker nizamnamesi 1720’de dedonanma nizamnamesi yap›ld› ve I. Petro bu çal›flmalara bizzat kendisi kat›ld›.

104 Rusya Tar ih i

Rusya’da madencili¤in geliflimi topçulu¤un da geliflmesine yol açt›. XVIII. Yüz-y›l›n birinci yar›s›nda tüfe¤in ucuna süngünün yerlefltirilmesi ile yeni bir silah tipiolufltu. Bu devirde Rusya, tarihinde ilk kez Don’da ve Balt›k’da askeri bir donan-ma meydana getirdi. Daimi ordunun ve donanman›n kurulmas› bu yap›da baz›prensipleri de beraberinde getirdi. Askere alma sistemi zadegan silahl› bölüklerin-den, streletsi alaylar›ndan daha üst bir konuma sahipti. Bu sistemin mahiyeti, ülke-de vergi veren herkesin her y›l belli say›da (500, baz› durumlarda 300, 200) aske-re al›nmas›yd›. Hizmet ömür boyu sürmekteydi.

Dvoryanlar ise askere al›nmazlar, ancak bunun karfl›l›¤›nda mutlak askeri veyamülki hizmette bulunmak zorundayd›lar. Yeni bir dvoryan asker olarak faaliyetebafllar daha sonra bir subay okuluna girer ve buradan ast subay rütbesi al›rd›. Böy-lece bütün subaylar sadece dvoryanlardan meydana geliyordu.

1722’de rütbeler hakk›nda bir tablo oluflturuldu. Bu tablo dvoryanlar›n mecbu-ri hizmetlerini tasdik etti. En afla¤› rütbeden hizmete bafllayan dvoryanlar 14 basa-makl› bir hizmet cetveline tabi idiler. Bu sistem benzer flekilde donanmada da ha-yata geçirildi. Vergisini veren halk›n da subay rütbesi almas›na f›rsat yarat›ld›. Fa-kat bu kifli en alt rütbeyi almak için dahi aral›ks›z olarak 10 y›ldan 20 y›la kadarhizmet etmeliydi. Böylece halktan gelenler en iyi durumda bile bu tablonun enafla¤› rütbelerine sahip olabilirlerdi.

Kültürel Reformlar En önemli reformlardan biri gündelik hayatta ve kültürel hayatta yafland›. Bu çal›fl-malar›n önemi Rus milli kültürünün ve milli e¤itimin meydana getirilmesi ve gelifl-tirilmesinden ve bütün hayat tarz›nda ciddi de¤iflikliklerin yap›lmas›ndan yani Av-rupal›laflmak plan›n› hayata geçirmekten ibaretti. ‹lk olarak laik okullar artmayabafllad›. Bu tarz aç›lan ilk okul 1701’de Moskova’da Matematik ve Deniz Nakliyat›Bilimleri Mektebi idi. Bu okul ilerde Petersburg Deniz Akademisinin temeli olacak-t›. Bunun ard›ndan t›p, mühendislik, gemi yap›m›, sanat-meslek mektepleri aç›ld›.Bu okullar›n aç›lmas› yeni derslik ve kitaplar talep ediyordu. En önemli geliflme-lerden biri L.F. Maknitski’nin Matematik Hesaplama ‹lminin Esas› ders kitab›n›n1703’de bas›lmas› oldu. Bu kitap o devir için matematik ilminin ansiklopedisi ka-bul ediliyordu.

Bu okullar›n ilk aç›l›fl devrinde kadrolara olan ihtiyaç bu okullara vergi verenhalktan temsilcilerin de kat›l›m›n› sa¤lad›. Fakat XVIII. Yüzy›l›n birinci yar›s›n›nsonlar›nda bu okullar zadegan e¤itim kurumlar›na dönüfltü. ‹lkokullar ise askeriokullara dönüflünce burada da acemilerden subaylar haz›rlanmaya baflland›.

I. Petro 1709’de yeni yaz› tipini tatbik etmeye bafllad›. Önceki alfabe harfleri ilegösterilen say›lar›n yerini ça¤dafl Arap rakamlar› ald› ve bu ilk kez Maknitski’nin Ma-tematik kitab›nda kullan›ld›. Edebiyat ders kitaplar› ve kanunlar› neflretmek için Mos-kova ve Petersburg’ta yeni tipografyalar aç›ld›. Kitap bas›m›n›n geliflmesi kitap tica-retinin oluflmas›na imkan sa¤lad›. 1714’te ‹limler Akademisi Kütüphanesinin temeli-ni atan bir kütüphane aç›l›rken flahsi kütüphaneler de ard› ard›na aç›lmaya baflland›.

XVIII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda ülkenin kültürel hayat›nda en önemli olaylardanbiri de bas›n›n oluflmaya bafllamas› oldu. 1702’de Vedomosti adl› ilk Rus gazetesiplanl› bir flekilde neflre bafllad›.

Petro reformlar› Rusya’y› nas›l etkiledi?

1054. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤u

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

2

Petro’nun Miras› I. Petro dedesi Mihail döneminde Sibirya’da, babas›n›n döneminde Polonya ve Uk-rayna’da kendisini izleyecek XVIII. Yüzy›l Çarlar›n›n da daha önce Orta Asya’dasonra da güneyde K›r›m’da gerçeklefltirdikleriyle k›yasland›¤›nda Petro’nun döne-mi ancak küçük toprak kazan›mlar›na tan›kl›k edebilmiflti. Ancak gene de bu ba-flar›lar hayati bir öneme sahipti ve bunun tek nedeni St. Petersburg’un kurulmas›-na olanak tan›nmas› da de¤ildi. Do¤u Balt›k illerini topraklar›na katarak Petro,kendini bir anlamda bir baflka imparatorlu¤un yani ‹sveç’in mirasç›s› konumunagetirmiflti. Bu süreçte Petro, Slav olmayan önemli milletleri örne¤in bir kesim Ya-hudi ile Alman üst s›n›f topluluklar› olmak üzere Letonya ve Estonyal›lar› da s›n›r-lar›na katm›flt›. Fin, Türk ve Kuzey Kutup bölgesi halklar›, Kafkasyal›lar da bunla-ra kat›l›rsa Rusya’n›n 1725’de çok uluslu bir imparatorluk haline geldi¤i görülür.

Petro’nun sürekli yapt›¤› savafllar ülkeyi yoksullaflt›rm›fl ve gücünü tüketmiflti.Ancak gene de bu savafllar sayesinde XVIII. Yüzy›l›n geri kalan bölümünde uzunsüreli bar›fl dönemlerinin sa¤lanmas› mümkün oldu. Yabanc› subaylar›n görevlen-dirilmesine ra¤men gerçekte Petro ordunun daha etkin bir hale getirilmesine oldu-¤u kadar Ruslaflt›r›lmas›na da katk›da bulunmufltu.

1725’de Petro’nun ölümü Rusya’da ço¤unlukla görüldü¤ü üzere iktidar içinmücadeleler, hükümdar›n miras›n› bir süre tehlikeye atan az çok flüpheli dönem-ler ile belirgin yeni ve uzun bir dönemin kap›s› aç›lm›flt›r. Petro döneminde ç›kar-t›lan bir kanunda bafltaki hükümdar›n kendisinden sonra tahta geçecek kifliyi be-lirlemesi ve bu tercihe sayg› göstermeyenlerin ölüm cezas›na çarpt›r›lmalar› öngö-rülüyordu. Petro’dan sonra toplam yedi Çar ve Çariçenin tahta geçti¤i XVIII. Yüz-y›l boyunca bu kanun ancak iki kez uyguland›.

Petro döneminde veraset sorunu nas›l çözümlendi?

PETRO SONRASI RUSYA

I. Katerina (1725-1727), II. Petro (1727-1730), Anna ‹vanovna (1730-1740), VI. ‹van (1740-1741), Elizabeth (1741-1762), III. Petro (1762) I. Petro’nu ölümünden II. Katerina’n›n tahta ç›k›fl›na kadar geçen dönem belirsiz-liklerle doludur. Petro, bafltaki hükümdar›n kendisinden sonra tahta geçecek kifli-yi belirlemesi ve buna sayg› göstermeyenleri ölüm cezas›na çarpt›rmay› içeren biryasa haz›rlam›flt›. Böylece iktidar bir lütuf de¤il, kiflisel bir yetenek olarak görül-mekteydi. Ancak bu yasa Petro’dan sonra gerekti¤i gibi uygulanmad›.

I. Petro varis b›rakmadan ölünce taht için birkaç aday ortaya ç›kt›. Muhaf›zalaylar›n›n deste¤iyle Petro’nun dul efli Katerina halef ilan edilerek tahta ç›kt›, amaesas yetki Yüksek Dan›flma Kurulunun elinde idi. 1727’de ölene kadar iki y›l üç ayhüküm sürdü. Ölmeden önce genç II. Petro’yu halef olarak gösterdi, k›zlar› Annave Elizabeth’i de birer üye olarak Yüksek Dan›flma Kuruluna naip olarak atad›. An-cak o da 1730’da taç giyme töreninden k›sa bir süre önce çiçek hastal›¤›ndan öldü.

Tahta yeni varis belirlenemeden yaflanan ölümlerle Romanov hanedan›’ndantahta ç›kacak bir erkek kalmam›flt›. Karmafl›k ve tart›flmal› bir süreçten sonra V.‹van’›n k›z› ve Courland dükünün çocuksuz dul efli Anna tahta ç›kt›. Dan›flma Ku-rulu Anna’y› kat› ve s›n›rl› koflullar alt›nda hüküm sürmek üzere davet etmiflti (Ça-

106 Rusya Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

3

riçe evlenmemeyi ve varis belirlememeyi taahhüt etti). Anna 10 y›l tahta kald›. Ha-kimiyet süresinde Rusya’da Alman nüfuzu belirginleflti. Dönemi keyfi kararlar veuygulanan sert cezalarla kötü bir ün yapt›.

Anna öldükten sonra yerine geçen VI. ‹van (Anna’n›n 1716’da MecklenburgDükü Charles Leopold ile evlenen ablas› Katerina’n›n torunu) k›sa hükümdarl›¤›esnas›nda yönetimdeki Alman grubunun mensuplar› birbirlerine karfl› entrikalarabafllad›. Bu bir hükümet darbesine yol açt› ve Muhaf›z Birli¤ine mensup subaylartahta I. Petro’nun k›z› Elizabeth’i ça¤›rd›lar. Çar VI. ‹van tutukland›.

I. Petro’nun hayatta kalan tek k›z› 32 yafl›ndaki Elizabeth eski muhaf›z birlikle-rinin deste¤iyle 1742’de Çariçe olarak tahta ç›kt›. Elizabeth, Anna’dan farkl› bir yö-netim vaat etmiflti. Alman Partisini tam anlam›yla tasfiye etmenin d›fl›nda ölüm ce-zas›n› kald›rmas›yla daha do¤rusu verilmifl ölüm cezalar›n› onaylamay› reddetme-siyle ünlüdür. Anna ve Elizabeth dönemlerinin bir süreklilik arz etti¤i söylenebilir.I. Petro’nun Avrupa politikas›nda kazand›¤› ve hassas dengelere dayanan konumugiderek sa¤lamlaflt›. Bunun en önemli pay› ordu ve diplomatlard›. Rusya’n›n engüvenilir müttefiki Avusturya, en kal›c› düflman› Fransa idi. ‹yi bir ticaret orta¤› ol-mas›n›n yan›s›ra ‹ngilere de dost say›l›rd›. Prusya da düflmand›. Rusya, Avrupa’n›nifllerine kar›flarak bu ba¤lamda dönemin en önemli müdahalesi olarak Yedi Y›l Sa-vafllar›na kat›ld›¤›nda ordular› baflar›l› s›navlar verdi. Rus ordular› Do¤u Prusya’y›ele geçirebilecek iken II. Friedrich’i bu ç›kmazdan Çariçe Elizabeth’in ölümü kur-tard›. Gerek Anna gerekse Elizabeth dönemleri II. Katerina’n›n yüzy›l sonlar›ndadaha ustaca yapaca¤› gibi Petro’nun kazan›mlar›n› sahiplenme yönünde bilinçli birçaba gösterdiler.

Elizabeth’in halefi III. Petro idi ve Elizabeth bu belirlemeyi 20 y›l önce yapm›fl-t›. III. Petro, Holstein-Gottorp Prensi olup ayn› zamanda ‹sveç Kral› XII. Charles’›nda ye¤eni idi. Petro her iki tahttan birine sahip olabilirdi ancak 14 yafl›nda Rus-ya’ya getirildi. S›n›rl› bir zekaya sahipti ve Friedrich’e ve Prusya’ya hayrand›. Vakitkaybetmeden Prusya ile bir bar›fl antlaflmas› imzalad› ve muhtemelen Rusya’y› ola-s› bir zaferden mahrum b›rakt›. 1745’de Petro küçük bir Alman prensli¤i olan An-halt-Zerbst’den Sophie ile evlendi. Gelin aday›na Ortodoksluk ö¤retildi ve “Kateri-na” ad›yla vaftiz edildi. Bu evlilik mutluluk getirmedi. Petro taraf›ndan izole edilenve tehdit edilen Katerina, kendisini zorlu çevresine uyumlu hale soktu. Devlet veülke hakk›nda çok fley ö¤rendi ve pek çok destek buldu. 1762’de Petro’ya karfl›memnuniyetsizliklerden istifade ederek muhaf›zlar› bir saray darbesine yönlendir-di. Petro tahttan indirildi ve k›sa bir süre sonra bir sarhofl kavgas›nda Aleksey Or-lov taraf›ndan öldürüldü.

1074. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤u

XVIII. Yüzy›l›n ‹lk Yar›s›nda Sosyal-Ekonomik Geliflim Köy ekonomisi. Dvoryanlar ve Köylüler: XVII. Yüzy›l›n sonu-XVIII. Yüzy›l›n baflla-r›nda tar›m sisteminde önemli bir de¤iflim yoktu. ‹fl aletleri, tar›m teknolojisi ve köyekonomisi kültürü daha önceki dönemler gibiydi. Köy ekonomisinde ürün art›fl›sadece kuzeyde ve güneyde yeni topraklar›n benimsenip tar›m alanlar›na dönüfl-türülmesine ba¤l›yd›.

Feodal mülkiyet sisteminde ciddi de¤iflimler meydana geldi. XVIII. Yüzy›l›n bi-rinci yar›s›nda feodal toprak mülkiyetinin iki flekli olufltu: 1714’de kanuna (miraskanununa) göre bütün dvoryanlar›n pomestyeleri votçinalara dönüfltü, bu toprakve köylünün dvoryan›n s›n›rs›z mülkiyetine girmesiydi. Bu da feodal kar›n artmas›-na sebep oldu ve dvoryan votçinas› gittikçe güçlenerek ticari iliflkilerini geniflletti.

1714’te miras kanunu feodal s›n›f›n bir zümrede-dvoryan zümresinde birleflme-sine ve onun hakim rolünün güçlenmesine sebep oldu. Fakat burada baflka bir hu-sus daha vard›. Zenginler ve eski votçinikler düzenli orduda ve donanmada, dev-let idaresinde ve yönetimde hizmet etmeliydi. Bu önce oldu¤u gibi sadece askeriseferler s›ras›nda olacak olan bir hizmet de¤il, daimi, gerekli ve ömür boyunca ya-p›lacak bir hizmetti. Mesela, dvoryan ‹ngiltere ve Hollanda’da askeri donanmada,asker, denizci, marangoz olarak çal›flabilir veya onlar Sibirya, Kamçatka, Orta As-ya’ya görevlendirilebilirlerdi. Bütün bunlar dvoryanlar›n memnuniyetsizli¤ine yolaçt›¤›ndan ço¤u kez onlar›n suikastlara kat›ld›klar› da görülmekteydi.

Gelirlerini artt›rmak amac›yla zenginler ailelerini bir avluda yerlefltirmeye bafl-lad›. Bir avluda birkaç köylü ailesi ile birlikte posad aileleri de bulunuyordu.1710’da tutulan listelerde avlular›n say›s› %20 azalm›flt›. Bunun için 1718’de devlettaraf›ndan, yafl ve ifl gücüne ba¤l› olmaks›z›n bütün erkekler listelendi. Bu kay›t ifl-lemi 1719’da ilk teftifl olarak tarihe geçti. Kay›t edilen herkes kifli bafl›na y›lda 70kopik vergi verecekti.

108 Rusya Tar ih i

Harita 4.1

Çarl›k Rusyas›’n›nXVIII. Yüzy›ldaGenifllemesi

Kaynak: Milner,R.G- Dejevskiy, N,(1993), Rusya veSovyetler Birli¤iTarihi, ‹letiflimAtlasl› BüyükUygarl›klarAnsiklopedisi, VIII.Cilt, çev. MetinÇulhao¤lu,‹stanbul: ‹letiflimYay›nlar›.

Kifli bafl›na verginin uygulanmas› halktan al›nan vergiyi iki kat artt›rd›. Vergi ve-ren halk›n bütün s›n›flar› kifli bafl›na 70 kopikten baflka 40 kopik töyçüyü de (Es-kiden toprak sahiplerinin köylülerden para veya mahsul olarak ald›klar› vergi)devlet hazinesine ödemeliydi. Toprak sahibi köylü ise bu vergiyi kendi efendisineverirdi. Köylü kifli bafl›na verginin d›fl›nda birçok baflka vergi de ödemekte, yolla-r›n döflenmesi vb. yükümlülükleri de yerine getirmekteydi.

Toprak Sahipleri: Anna ve Elizabeth dönemleri ve onlar›n yöntemleri, adaletikat› kurallarla sa¤layan hizmet devletin de dengeleri de¤ifltirerek Petro miras›n›ntemelini sarst›. Al›nan önlemler toplumsal etkileriyle hizmet s›n›f›ndakiler için da-ha kolay, köylüler için ise daha a¤›r oldu. Petro miras›n›n bölünmezli¤ini getirenyasa kald›r›ld›. Zorunlu hizmet süresi k›salt›ld›; kendi mülklerinin bafl›nda durabil-meleri için toprak sahiplerine rotasyon uygulanarak uzun izinler tan›nd›, soylu ke-simin çocuklar›n›n küçük yafllardan itibaren seçkin askeri birliklere yerlefltirilmele-ri ve hizmet sürelerinin bu tarihten itibaren bafllat›lmas› mümkün oldu. Hizmet s›-n›f›n›n 1762’deki kurtuluflu için gereken ortam haz›rland›. Bu önlemler XVIII. Yüz-y›l›n “Soyluluk Ça¤›” olarak tan›mlanmas›na yol açt›. Nüfusun küçük bir bölümü-nü olufltursa da bu üst s›n›f genifl bir seçme özgürlü¤ü, artan e¤itim olanaklar›yla,d›fl geziler ve yay›n dünyas›n› takiple genifl bir düflünce a¤›n› oluflturmaktayd›. Bü-tün bunlara ra¤men soylular veya toprak sahiplerinin durumu oldukça karmafl›kt›.Rusya’da soyluluk hak olmaktan çok Çar›n bir lütfü olarak hizmete ba¤l›yd›. Pet-ro’dan önce knez d›fl›nda baflka unvan da yoktu. K›dem Tablosu (razryadniye kni-gi) III. Fyodor döneminde kald›r›lm›flt›. En büyük çocuk hakk›n›n geçerli olmad›-¤› koflullarda eldeki topraklar nesilden nesile parçalan›yor, toprak sahibi pek çokaile fakir olmamak ad›na hizmete karfl›l›k alacaklar› toprak ba¤›fllar›na ba¤›ml› du-ruma geliyordu. Böylece pek çok soylu sonunda köylü oldu. Bilhassa ülkenin mer-kezi güney bölgelerinde bu flekilde bir ba¤›ms›z toprak sahipleri (odnodvorsti) s›-n›f› baz› ayr›cal›klar için XVIII. Yüzy›l boyunca sonuçsuz bir mücadele verdi. Di¤ertaraftan halk yerine getirdi¤i hizmet karfl›l›¤› soyluluk statüsü elde edebiliyordu vebir süre bu haktan da yararlanabildi. Petro’nun Rütbeler Sistemi yürürlü¤e girdiktensonra bu tür bir yükselifl kendili¤inden olufluyordu. XVIII. Yüzy›ldaki soylu kesim-ler kendilerini devlet hizmetindekilerin tehdidi alt›nda görmeye bafllad›lar. Petro ta-raf›ndan getirilen ücret sistemine ra¤men ayl›klar düflük ve düzensizdi.

Köleler: Çariçe Anna devlete ait topraklar› hizmet karfl›l›¤› ödül olarak da¤›tma-ya bafllad›. Daha önce topra¤a ba¤›ml› ve vergilerini ödedikleri sürece hayatlar›n›kendi bafllar›na düzenleme özgürlü¤üne sahip olan köylüler, bir anda toprak sahi-binin emri alt›nda yaflayan kölelere dönüfltüler. Anna’dan sonra tahta geçenler ay-n› sistemi devam ettirdiler. Bu yüzy›lda giderek daha çok say›da kölenin topraktankopart›lmas› da meydana geldi. XVII. Yüzy›lda kölelik bir kurum olarak kanunlar-da ilk kez yer ald›¤›nda devlet belirli bir bölgeye ve oran›n toprak sahibine ba¤›m-l› olsalar bile bu insanlara özel ihtimam› çerçevesinde bir zümre olarak bak›yordu.XVIII. Yüzy›lda köleler giderek daha çok toprak sahiplerinin hakimiyetlerine b›ra-k›ld›. Al›n›p sat›labilirlerdi, toprak sahipleri taraf›ndan fiziki cezalar uygulanabilir-di vb. Çariçe Elizabeth 1760’da bir kanunla itaatsiz kölelerin devletin de yard›m›y-la Sibirya’ya sürülmesini sa¤lad›. Bu arada Rusya’da kullan›ld›¤› biçimiyle serf veköle aras›nda ço¤u zaman belirsizleflse de ince bir çizgi vard›. Rusya’da serfin kar-fl›l›¤› olarak kullan›lan köle kelimesi baz› ay›rt edici anlamlar tafl›yordu. Öncelikleserfler kendi efendileri say›lan kiflilerle ayn› dinden, dilden ve ›rktan idiler. Serflik-ten ç›kma ve serfleflme yönünde bir hareketlilik vard›. Serfler, toprak sahiplerininkendilerine de sahip oldu¤unu kabul ettikleri zaman bile evlerinin ve mallar›n›n

1094. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤u

yan›s›ra üzerinde çal›flt›klar› topra¤›n kendi mülkleri oldu¤una inanmaktayd›. Birserfin bir köleye göre en temel üstünlü¤ü eme¤inin karfl›l›¤›n› kullan›m olana¤›y-d›. Bu olanak çeflitli yükümlülüklerin yerine getirilifl biçimine ba¤l›yd›.

XVII. Yüzy›l›n sonu XVIII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda ciddi bir de¤iflim yaflanmasa dasanayide önemli bir at›l›m meydana geldi. XVIII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda Rusya’dadokuma, gemi sanayi, madencilik ve metal imalat› vb. manifaktür sanayi oluflma-ya bafllad›. Madencilik ilk s›rada geliyordu. Yüzy›l›n bafllar›na kadar Rusya ihtiya-c›n› karfl›lamak için metali esasen yurtd›fl›ndan getirmekteydi. Kendisi toplam 150bin pud (16.4 kilograml›k bir Rus a¤›rl›k ölçüsüdür) kara metal üretiyordu. 1725’demetal üretimi befl kez artarak 800 bin puda ç›kt›. Bu da 1722’de metalin ihraç edil-mesine imkan sa¤lad›. Madencili¤in ana kayna¤› Urallar idi. Ural ayr›ca silah ima-lat›n›n, bak›r eritme tesislerinin önemli bir merkeziydi. Karelya ve Lipetsk di¤erönemli merkezlerdi. Rus madencilik sanayinin Bat›n›n kapitalist manifaktür sana-yinden ay›ran en önemli unsur hakim olma özelli¤i ve mecburi emek sistemiydi.Rusya’da özgür, ücretli iflçinin oluflmas›na izin vermeyen birçok husus vard› (kiflibafl›na düflen verginin yeni kategorilerini halka tatbik edilmesi, kimlik sistemininuygulanmas› idi ki, bunlar köylünün flehirden uzaklaflmas›n› zorlaflt›r›yordu). Onuniçin maden sanayinin iflçi gücü mahkûm ve evsizler ile temin edilmekteydi. Budevirde Tula silah imalat›n›n merkezine, Petersburg ise gemicilik sanayinin mer-kezine dönüfltü. Ural’da maden fabrikalar› daha önce devlet hesab›na infla edili-yordu. Daha sonra indirimli koflullarla flah›slara verildi. Mesela, Ural’da ilk madenfabrikas› (Nevyanski) I. Petro taraf›ndan Demidov’a verildi. Bundan sonra bu fab-rika kompleksi üç kez büyüdü ve bütün Rusya maden üretiminin 1/3’ni vermeyebafllad›.

Bu devirde hafif sanayinin esas unsuru dokumac›l›kt›. Buradan elde edilen ge-lirin büyük bölümü düzenli ordu ve donanman›n ihtiyaçlar›na ayr›lmaktayd›. Do-kumac›l›¤›n merkezi Moskova idi. Buradaki iflletmelerin ço¤u devlete aitti ve onlarda mecburi eme¤e dayanmaktayd›. Bundan baflka Yaroslav, Kaluga, Serpuhovo,Kazan, Voronej, Putivlda’da hammadde üzerine iflletmeler kuruldu. Rus manifak-tür sanayini yabanc› mallar›n rekabetinden korumak için 1724’de Gümrük Nizam-namesi kabul edildi. Yurtd›fl›ndan getirilen mallar üzerine yüksek gümrük vergisikondu. Ayr›ca yerli iflletmelerin sahiplerine baz› indirimler uyguland›. Ülke eko-nomisini iyilefltirmek için yap›lan çal›flmalar merkantalizm siyasetinin aç›k bir ör-ne¤i idi.

‹mparatorluk Rusyas› ve II. Katerina (Büyük Katerina)(1762-1796)II. Katerina (1762-1796), Pavel (1796-1801) ve I. Aleksandr (1801-1825) hükümdar-l›klar›na tan›kl›k eden 1762 ve 1825 y›llar› aras›nda Çarl›k Rusyas›, toprak aç›s›n-dan tarihinin hemen hemen en genifl dönemine ulaflt›. Ülke uluslararas› bir güç ha-line geldi. Refah ve e¤itim düzeyleri de çarp›c› geliflmeler gösteriyor, sanat alan›n-da ilerlemeler gerçeklefliyordu. Ancak bütün bunlara ra¤men Rusya bir köylü top-lumuydu. Nüfusun ço¤u e¤itimsizdi ve sistemli bir sanayileflme yoktu. Ekonomi il-kel yöntemlerle yönetiliyordu. Çarl›¤›n eskimifl yönleri giderek daha fazla göze ba-t›yordu. Di¤er taraftan ayd›n s›n›f›n düzene iliflkin sorular› giderek art›yordu. Her-kesin ciddi bir problem kabul etti¤i kölelik konusuna çözüm bulunamam›flt›. Bü-tün bunlar ve toplumsal hoflnutsuzlu¤a ra¤men Rusya kültürel anlamda ça¤› budönemde yakalam›flt›.

110 Rusya Tar ih i

II. Katerina hakimiyetinin ilk y›llar›nda çok dikkatli hareket etmek zorundayd›.Bir saray darbesiyle iktidara getirilen Çariçe muhaf›zlar›n›n d›fl›nda çok az deste¤esahipti. Saltanat›n›n bafllar›nda baz› krizlerin tehdidiyle karfl› karfl›ya kald›. Bunlar-dan biri VI. ‹van’› Schlüsselburg’daki kaleden kurtarmak için 1764’de yap›lan ba-flar›s›z bir giriflimdi. VI. ‹van muhaf›zlar› taraf›ndan öldürüldü, isyan› bafllatan Va-siliy Miroviç de idam edildi. Di¤eri kiliseye ait topraklar›n devletlefltirilmesiyle ba-z› kilise liderlerinin 1763-1764’de bafllatt›¤› isyand›. Rostov piskoposu taraf›ndankarfl› ç›k›lan geliflmeler kendisi veya kilise için olumlu olmad›. Piskopos önce gö-revinden al›nd›, daha sonra da hapse at›ld›. Katerina kiliseye indirilen darbeyi yu-muflatmak istedi. Ancak ortadaki gerçek de¤iflmedi. I. Petro’nun dini görevlerle il-gili iflleri laiklefltirmesinden sonra bu kez de kilisenin elindeki topraklar› kaybet-mesi, kilise ve devlet aras›nda iki buçuk as›rd›r sürmekte olan Yosefçi uyumun so-na erdi¤ini gösteriyordu.

1766’n›n sonlar›nda Katerina, Rusya’ya ayd›nlanma ilkelerine dayal› önemli de-¤ifliklikleri tan›tmaya kendini haz›r gördü ve bu amaçla Yasama Komisyonu’nutoplad›. Ülkenin dört bir yan›ndaki sosyal s›n›flarla birlikte devlet dairelerine Mos-kova’da 500’ü aflk›n kiflinin kat›l›m› ile yap›lacak bir toplant› için temsilci yollama-lar› ça¤r›s›nda bulundu. Temsilciler içinde bulunduklar› topluluklar›n durumunuve ihtiyaçlar›n› dile getirecekler ve yeni bir yasa tasla¤›n›n haz›rlanmas›na kat›la-caklard›. Asl›nda XVII. Yüzy›lda Moskova Devleti ruhunda bir büyük meclis olma-s›na ra¤men ortaya ç›kan kuruma “Yasama Komisyonu” dendi. Yap›lan, Kateri-na’n›n tüm siyasal üslubunun Büyük Petro’dan çok Aleksey Mihayloviç’in gelenek-lerinin gelifltirilmesine dayand›¤›n› göstermekteydi. Belli bir aç›dan bak›ld›¤›ndabu toplant›dan hiçbir sonuç al›namam›flt›. Hiçbir yasa haz›rlanmam›fl, meclis ele al-d›¤› konular üzerinde sonuç al›c› bir karar verememiflti.

1768’de Türklerin Rusya’ya savafl ilan› meclisin çal›flmalar›n› yeni bir toplant› ta-rihi belirlenmeden ask›ya ald›, bir süre sonra da baflka bir toplant› gerçekleflmedi.Sonuçta bu meclis parlamenter demokrasiye giden yolda bir ad›m olarak düflünül-memiflti. Temsilciler de oylama ile belirlenmelerine ra¤men seçilmifl delegeler de-¤ildi. Moskova dönemi meclislerinde oldu¤u gibi serbest köylülerin kendi temsil-cileri vard›, ama kölelerin yoktu. Bu mecliste Rus olmayan milletler yeterli biçim-de temsil olunurken kilise hiç temsil edilmiyordu. Uygulamadan üç belge ç›kt›. ‹lkönce her temsilci geldi¤i yerden ald›¤› bir “nakaz ya da talimatla meclise kat›l›yor-du. Bu “nakaz” kiflisel problemler d›fl›nda her konuyu kapsayabilirdi. Rusya için ye-ni bir geliflme olarak tart›flma tutanaklar› tutuluyordu ve Çariçe’nin kendi nakaz›n›veya büyük talimat› haz›rlamas› dikkat çekiciydi. Belgenin amac› toplumlar›n nas›lolabilece¤i ya da olmas› gerekti¤i konusunda Ruslar›n önüne bir ideal koymakt›. Bubir anayasa olmay›p daha çok e¤itim amaçl› bir metindi. Katerina, Rusya’n›n otok-rasiden baflka bir biçimde yönetilebilece¤ine yönelik bir e¤ilim sergilemese de bel-gedeki özgürlük vurgular› bunun Fransa’da yay›nlanmas›n› yasaklam›flt›.

Pugaçev ‹syan› Yasama Komisyonundaki toplumsal düflmanl›k Pugaçev ‹syan›nda kendisini gös-terdi. Ülkede düzene iliflkin bir muhalefet yoktu, ancak önemli boyutlara varan s›-n›f düflmanl›klar›yla toplumsal iliflkileri, vergi yükümlülüklerini vb. düzene ba¤la-ma konusunda pek çok pratik öneri ortaya ç›kt›. Bu düflmanl›klar 6 y›l sonra Ye-melyan Pugaçev’in liderli¤indeki “Büyük ‹syan” ile sonuçland›. Pugaçev Don Ka-zaklar›ndan idi. Ancak onlar›n artan Moskova otoritesini kabullenmeleri sebebiyleKazak düzeninden uzaklaflm›flt›. Çeflitli savafllar›n gazisi olan Pugaçev daha sonra

1114. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤u

kaçak da oldu. 1772 Kas›m ay›nda onlar› bask›lardan kurtaraca¤›n› söyleyip III.Petro oldu¤unu iddia ederek Ural Kazaklar› ve köylüleri aras›na geldi. ‹syan h›zlaUral Nehri ve Volga Havzas›’n›n bat›s› boyunca yay›ld›. ‹syan›n zirvesinde Kazangibi önemli flehirler de dahil Do¤u Avrupa Rusyas›’n›n büyük k›sm› vard›. Ayak-lanma Çarl›k Rusyas›’nda yayg›n olan sosyal huzursuzluk üzerine kuruluydu. BirKazak hareketi olarak bafllad› h›zla köleleri, fakir flehir sakinlerini, devlet köylüle-rini, maden ve fabrikalara tahsis edilen serfleri, Baflkurtlar, Tatarlar, Kalmuklar vedi¤erleri dahil Rus olmayan unsurlar› çekti. Bütün bu gruplar geleneksel özgürlük-lerini kaybetmiflti. fiehirlerdeki cinayetler, ya¤ma ve yalanlar köylerde toprak sahi-binin ölümüyle sonuçlan›yordu.

Köylü ayaklanmalar›ndan hiçbiri Pugaçev de dahil gerçek bir kurtulufl savafl›nadönüflmedi. Pugaçev’in liderlik yönü zay›ft› ve toplad›¤› birlikler bozguna u¤rat›ld›.Ordusunda neredeyse hiç subay yoktu. Çünkü subaylar genel olarak rejime sad›kkalm›fllard›. Sonuçta isyanlar bast›r›ld› ve Pugaçev, kendi adamlar› taraf›ndan adilbir yarg›lanma sözü karfl›l›¤›nda teslim edildi. Yarg›land› ve 1775’de idam edildi.

Devletin Pugaçev’e karfl› etkili güç kullanma imkan›n› Türklerle olan savafl›nbitmesi sa¤lad›. Buna karfl›l›k ayaklanma da Rusya’n›n bu savafl› bitirmeye kararvermesine bir anlamda yard›mc› oldu. O zaman kadar Ruslar önemli baflar›lar ka-zanm›fllard›. K›r›m Hanl›¤› Osmanl› vesayetinden ç›kart›lm›fl ve Rusya XII. Yüzy›l-dan beri ilk kez Karadeniz’de bir dayanak noktas› elde etmiflti. Rus donanmas› Bal-t›k’tan ç›k›p Cebelitar›k yoluyla Akdeniz’e girdi ve Çeflme’de kendisinden çok da-ha büyük bir Türk donanmas›n› 1770’de ma¤lup etti. Ancak Bo¤azlar› zorlamak is-temedi. Ruslar›n Balkanlardaki ilerleyifli ç›kmaza girmesine ra¤men 1774’te Os-manl› Devleti Küçük Kaynarca Anltaflmas›n› imzalad›. Bu anltaflma ile Rusya, Ka-radeniz’e geçifl ile birlikte baz› di¤er stratejik noktalar› da elde etti. Rusya için buönemli bir kazan›m olsa da Karadeniz’in kuzeyi hala Türklerin elindeydi.

II. Katerina Döneminde Rusya’n›n D›fl Politikas› Rusya 1783’de K›r›m’› ilhak etti ve bu K›r›m’dan Osmanl› Devleti’ne büyük bir göçdalgas›na neden oldu. Rusya’n›n K›r›m’› ilhak sebebini Potemkin’in Katerina’yayazd›¤› notta görmek mümkündür. Potemkin burada K›r›m’›n Rusya’n›n Karade-niz’deki ve güneydeki güvenli¤i için mutlaka ihlal edilmesi gerekti¤ini belirtmek-tedir. Ona göre Bug Nehri veya Kuban bölgesindeki Türkler göz alt›nda tutulsalarbile K›r›m al›nmadan Karadeniz’in güvenli¤ini ve kontrolünü sa¤lamak mümkünde¤ildi. Bu görüflten hareketle Katerina, K›r›m’› içerdeki kar›fl›kl›klar› gerekçe gös-tererek Rusya’ya katt›. Bu ilhakla sadece K›r›m de¤il, yar›madan›n tamam› ve Ku-ban bölgesi de Rusya’ya kat›ld›. Türkler 1787’de Rusya’ya yeniden savafl açt›lar. Sa-vafl›n sebebi Osmanl› Devleti’nin Rusya’n›n K›r›m’› boflaltmas›n› talep eden ültima-tomu reddetmesiydi. Prusya taraf›ndan desteklenen ‹sveç ile ‹ngiltere de ifle kar›-fl›nca olaylar Katerina aç›s›ndan endifle verici boyutlara ulaflt›. Rusya’n›n yan›ndamüttefik olarak Avusturya vard›. 1787-1792 savafl›nda General Suvorov’un komu-tas›ndaki Rus birlikleri Osmanl› kuvvetlerini yendi. 1792’de imzalanan Yafl Antlafl-mas›yla Rusya, Özü Kalesini ve Dinyester Nehrine kadar olan Karadeniz k›y›s›n› el-de etti. Rusya bu arada K›r›m üzerindeki hakimiyetini sa¤lamlaflt›rarak Gürcistanüzerinde de vesayet kurdu.

112 Rusya Tar ih i

Aleksandr VasilyeviçSuvorov (1729/1730-1800):Asker bir ailede do¤du.1748’de Semyanovskalay›nda askeri hizmetegirdi. 1754’de ilk subayrütbesini ald›. Yedi Y›lSavafllar›nda (1756-1763)Kunersdorf ve Kolobjeg’inal›nmas›na ifltirak etti.Suvorov bu s›rada yarbayrütbesiyle Prusya’yagönderildi. Ayn› y›l Silezyaele geçirildi.1761’de süvarialay› komutanl›¤›nagetirildi. 1762’de albayrütbesi ile Heflterhanalay›n›n komutanl›¤›n›üstlendi. 1763’de Suzdalalay›nda Rus askeri sistemiyap›land›r›lmas›nabafllan›rken Suvorov’unorduda er fikri deuygulanmaya baflland›.1768’den sonra Smolensk’iterk ederek Ladoga’daPolyak konfederasyonu ilesavaflt›. Osmanl›-RusSavafllar›nda galibiyetlerkazand›. 1783’de Nogaylar›nsavunmas›n› k›rarak onlar›Rusya’ya teslim etti 1788’deFokflan ve R›mnik’deOsmanl› Devletini yendi.‹zmail kalesini Osmanl›Devletinden geri almas›dolay›s›yla feldmareflal oldu.Ordular›n› Fransa’dan AlpDa¤lar›ndan geçirerek‹talya’ya girmesi ününüartt›rd› Bu baflar›lar›ndandolay› “generalissimus”unvan›n› ald›. Suvorov hiçsavafl kaybetmemifl nadirkomutanlardan biri olaraktarihe geçmifltir.

Lehistan’›n ilk paylafl›m› 1772’degerçekleflti. Bu Rusya aç›s›ndan ayn›zamanda Çar Aleksey döneminde ula-fl›lan s›n›rlar›n pekiflmesi anlam›na ge-liyordu. Prusya, kendi topraklar›n› iki-ye bölen küçük ama önemli Danzingkoridorunu ald›. Buna karfl›l›k Avustur-ya, Karpatlar’›n ete¤inde Lehistan’›nönemli toprak parçalar›n› elde etti. Le-histan’da Rus yanl›lar› ve karfl›tlar› flek-linde flekillenen siyasal ayr›l›klar yenidüzenlemeleri gerektiriyordu. Yap›lma-s› düflünülen reformlar aras›nda baba-dan o¤ula geçecek bir monarflinin veorta s›n›f›n temsil etti¤i bir meclisin ku-rulmas› yer al›yordu. Gerçi komflulartaraf›ndan güçlü bir Lehistan arzu edil-mezdi. Fakat Frans›z ‹htilalinden do¤anfikirlerin tüm Avrupa’ya yay›lmas›ylaortaya ç›kan geliflmeler olmasayd› Lehis-tan’da süreç belki de kendi seyrinde devam edebilirdi. May›s 1791’de LehistanAnayasas› ilan edildi. Konfederasyonun daveti ile Rusya ifle kar›flt›. Lehistan’n›ndo¤usu ve güneyindeki topraklar› iflgal etti.

Lehistan’n›n ikinci paylafl›m› 1793’de Prusya’n›n Varflova’ya kadar ilerlemesi ilegerçekleflti. 1794’de Lehistan milli ayaklanmas› baflar›s›z olunca bunu 1795’de Le-histan’n›n varl›¤›n›n sona erdi¤i üçüncü paylafl›m izledi. Bu son paylafl›mla Rusya,Litvanya’n›n tümünü, Courland’› ve Kiyev Rusyas›’n›n bir ili olan Volinya’y› elde et-ti. Bu baflar›lar eski Rus miras›n›n yeniden canland›r›lmas› olarak de¤erlendiriliyor-du. Prusya, Rusya ve Avusturya efli görülmemifl bir diplomatik ve askeri darbe ger-çeklefltirmifllerdi. Büyük bir Avrupa devleti parçalanm›fl tarihi rakipler ortadan kal-d›r›l›rken Rusya da gerek toprak gerek kaynak gerekse nüfus aç›s›ndan önemli ka-zançlar elde etmiflti. Bununla birlikte Litvanyal›lar›, Letonyal›lar› ve özellikle ço¤uflehirlerde yaflayan Yahudi nüfusunu da Rusya s›n›rlar›na katm›flt›. II. Katerina’dansonra Pavel “Polonya Krall›¤›” sözünün her ne flekilde olursa olsun kullan›m›n› ya-saklad›. Napolyon savafllar›ndan sonra Lehistan’dan geriye kalan tek fley hala baz›kurumlara sahip Varflova Dükal›¤› da Rusya’ya verildi ve 1832’de buras› Rusya’n›nbir parças› oldu. 1830 ve 1860’lar›n Polonya ayaklanmalar› Çarl›k rejimine karfl› Av-rupa’n›n ilgisinin Lehistan’a yönelmesini h›zland›rd›.

II. Katerina döneminin reform hareketleri Rusya’da nas›l bir geliflim gösterdi?

Ayd›nlanma Ça¤› II. Katerina kendi zaman›nda ve tarihte hem övülmüfl hem de elefltirilmifltir. Taraf-tarlar› sadece Rusya’n›n Bat›l›laflmas›nda ve uluslararas› konumunda baflard›¤› iler-lemelere odaklan›rken muhalifleri belirtti¤i hedeflerden baflaramad›klar›na özellik-le köleli¤in artan büyümesine dikkat çekmektedir. Katerina kendi reformlar›nainanm›fl ama ayn› ölçüde kat› gerçekleri de fark etmiflti. Yönetme Kurallar›nda yaz-d›¤› gibi insanlar›n do¤al itibar ve özgürlükleriyle “ak›ll› varl›klar” oldu¤una, amaayn› zamanda e¤itilmeleri gerekti¤ine inan›yordu. Uzun hakimiyet döneminde pek

1134. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤u

Resim 4.2

General AleksandrVasilyeviç Suvorov(1729/1730-1800)

Kaynak.Sovremennayaentsiklopediyevelikiye polkovodts›i flotovodtsi,Moskva: Mirenstsiklopediyavanta+astrel 2007

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

4

çok yetersizlikler, tutars›zl›klar ve gaddarl›klar vard›. Ço¤u kez elefltirilse de ken-dine afl›r› güveni olan Katerina’n›n tarihçiler baflar›lar›n›n kal›c›l›¤› yönünde hem-fikirdirler. Kendinden önce bafllayan Rusya’y› büyük bir güç olarak ilerletmek, ül-keyi geniflletmek, idareyi modernlefltirmek, e¤itim ve sanat› desteklemek gibi pekçok e¤ilimi devam ettirdi. Daha fazla sosyal inisiyatif ve yerel yükümlülü¤ü teflvikederek milli tart›flma ve müzakere fikrini düflünebilir yaparak, yeni meflruluk veadalet kavramlar›n› tan›tarak yönetenler ve yönetilenler aras›nda yeni bir iliflki va-adini besledi ve ülkeyi XIX. Yüzy›la haz›rlad›.

Ayd›nlanma düflüncesi Montesquie’den Beccaria ya da Voltaire ve Diderot’yaHume ya da Rousseau’ya kadar oldukça genifl bir alana yay›l›yordu. Katerina budüflüncelerden kendi sentezini oluflturmufltu. Baz› filozoflarla uzun süren yaz›flma-lar yapt›. Bunlar aras›nda “yeni uygarl›k tafl›y›c›s›” sayd›¤› Rusya’ya ilgi duyan Vol-taire, Grimm ve Diderot da bulunuyordu. Katerina yaflam›n›n en kritik an›nda kü-tüphanesini sat›n alarak Diderot’yu mali aç›dan kurtarm›fl sonra da bu kütüphane-yi kendisine geri vererek onu buran›n maafll› müdürü yapm›flt›. Diderot uzun birtereddütten sonra 1773-1774’de Rusya’ya gitti. Böylece Katerina’n›n karfl›l›kl› ola-rak konuflma f›rsat› buldu¤u filozoflardan biri oldu. Aralar›ndaki görüflmelerde hertür toplumsal konu ele al›nd›. Ancak filozof kendi ayd›nlanmac› gözlemlerinin hertürde pratik politikaya karfl›l›k verebilece¤i konusunda Çariçeyi ikna edemedi.

Ayd›nlanma Rusya’da e¤itim faaliyetlerini de kapsamaktayd›. Katerina ülkenine¤itim düzeyini ve olanaklar›n› büyük ölçüde gelifltirmifldi. Petro’nun Bilimler Aka-demisinden sonra Elizabeth’in Sanatlar Akademisi ve Moskova Üniversitesi devre-ye girmiflti. Sonunda Rusya ilk büyük ça¤dafl bilim adam›n› Mihail Lomonosov’u(1711-1765) yetifltirdi. Onun taraf›ndan teflvik edilen ilk Rus yüksek e¤itim kurumubir bütün olarak ülke tarihinde en önemlisi di¤er üniversiteler için de bir model ol-du. Do¤rudan Senato’ya sorumlu olan ve belli bir otonomiye sahip olan üniversi-te hukuk, t›p ve felsefe bölümlerine sahipti.

Katerina döneminde e¤itime iliflkin ça¤dafl bir anlay›fl, kad›nlar›n e¤itimi dearalar›nda olmak üzere ileriye dönük baz› deneyimler getirdi. Dönemin en önem-li kad›n ayd›nlar›ndan olan Daflkova 1782’de Bilimler Akademisinin bafl›na atand›ve bir y›l sonra yeni kurulan Edebiyat Akademisinin de baflkan› oldu. E¤itim ayn›zamanda kitap yay›n› ile de canlanma göstermekte ve ciddi bir kamuoyu olufltur-maktayd›. Katerina bu döneme öncülük yapm›fl, mizah yay›nlar›n› teflvik etmiflti.Katerina dönemi ilerledikçe ça¤dafl Rus edebiyat›n›n ve kamuoyunun kurucular›da ortaya ç›kamaya bafllad›. Oyun yazar› Denis Fonvizin (1745-1792), yazarFyodor Emin (1735-1770), politika yazar› ve yay›nc› Nikolay Novikov (1744-1818)ayn› zamanda Rusya’n›n ilk tarihçisi ve ilk romantik ozanlar›ndan, yazar NikolayKaramzin (1766-1826) ve en yayg›n bilinen Aleksandr Radiflçev (1749-1802) bun-lar aras›ndayd›.

Radiflçev’in St. Petersburg’dan Moskova’ya Seyahat adl› eseri düflsel bir yolcu-lukta yazar›n k›rsal yaflamdan hareketle gözlemlerini, ayr›nt›lar› ve genel anlamdaköleli¤e iliflkin hüzünlü bir tabloyu içermektedir. Yaklafl›m› Rousseau tarz›ndado¤rudan yüreklere hitab› amaçlar. Radiflçev’in yolculu¤u halk›n dehas›n› temsileden Lomonosov’a yönelik flükran duygular› ve bir özgürlük övgüsü ile sona erer.Kitap, II. Katerina’y› k›zd›rd›, yazar›n kim oldu¤u ortaya ç›kart›ld›ktan sonra Radifl-çev tutuklanarak vatana ihanetten ölüm cezas›na çarpt›r›ld› ancak cezas› daha son-ra Sibirya’ya sürgüne çevrildi. Aradan 5 y›l geçtikten sonra Pavel döneminde sür-günden dönen Radiflçev bir tak›m ideolojik nedenler sonucunda intihar etti.

114 Rusya Tar ih i

Denis Fonvizin (1745-1792),‹lk önemli Rus tiyatro yazar›.Komedi yazar› olarak kabulgörmüfltür. Anas›n›n kuzusuolarak tercüme edilenNedorosl eseri ününüpekifltirmifltir. Yar› klasikbiçim ve içerdi¤i bir dizisahte karakter ve sahtedurumlarla oyun Rus taflrakibar s›n›f›n›n tav›rlar›n›tarifte büyük bir zenginlik vegerçekli¤e ulafl›r. Fonvizin’inbu eserinden baflkatercümeleri, uyarlamalar› davard›r. Bunlar aras›ndaRusya’daki abart›l› Frans›zhayranl›¤›n› hicvedenkomedi Tu¤bay dabulunmaktad›r. Yabanc›ülkelerle ilgili izlenimlerinianlatt›¤› mektuplar serisi dedikkat çekicidir.

Katerina’n›n yoluna ç›kan ayd›nlardan bir di¤eri de Novikov’du. 1792’de tutuk-lanan Novikov ile ilgili problem onun farmasonlukla olan iliflkileriydi. Dahas› onuniliflkili oldu¤u loca büyük ölçüde Prusya’dan denetlenen ve taht›n varisi Pavel’e ilgiduyan Pembe Haç koluydu. XVIII. Yüzy›l›n sonlar›nda Farmasonluk ve çeflitli mar-jinal dini ak›mlar›n Rusya’daki yay›lmas› Katerina taraf›ndan hofl karfl›lanm›yordu.

Katerina dönemi ayd›n hareketine yönelik salt olumsuzluklar› içermez. 1770’liy›llar›n ortalar›ndan bafllayan bar›flç› bir 10 y›l, sanat›n her alan›nda efli görülme-mifl bir geliflmeye tan›kl›k eder. Bu nedenle ayn› dönem Rusya’n›n kültür alan›ndaserpilip geliflmesinden en önemli dönemlerden bir olarak öne ç›kar. Saray e¤len-celeri, saray›n parklar› ve saray tiyatrosu herkese ücretsiz aç›kt›. Potemkin’in hima-yesinde müzik de geliflir. Galuppi’den Paisello’ya kadar bir tak›m besteciler bu dö-nemde Rusya’da ad›n› duyurur. Katerina’n›n görsel kabiliyeti çok güçlüydü. St. Pe-tersburg’taki büyük Hermitaj koleksiyonunun ana bölümünü oluflturan tablolar›Katerina bizzat derlemiflti. Rusya bu dönemde Avrupa’dakilerle oranlanabilecekbelli bafll› üç portre ressam› yetifltirdi. Dimitriy Levitskiy, F. Rokotov ve V. Borovi-kovsky.

Dönemin görsel ifadeleri binalard›. Rastrelli ve onun ekolünün Petersbug Ba-roku 1760’›n bafllar›nda oldukça ani bir biçimde sona erdi. Katerina Rusyas› ulus-lararas› neoklasik tarz›n ola¤anüstü ölçüde net, orant›sal ve düzenli bir çeflidini ge-lifltirdi. Ancak bu döneme ait en de¤erli mimari kazan›m ço¤u kez tan›mland›¤› gi-bi “dünyan›n en tutarl› tarzda neoklasik flehirlerinden biri” olan St. Petersburg’tur.II. Katerina bu flehre estetik bir özen göstermifltir. Büyük Petro’nun atl› heykeli Di-derot’un Katerina’ya tavsiye etti¤i J. E. Falconet’in denetiminde 16 y›lda tamamlan-m›flt›r. Puflkin’in öykü-fliirinden hareketle “Bronz Atl›” ad›yla bilinen heykel budur.

Pavel (1796-1801) Uzun ve gerilimli bir bekleme döneminden sonra 1796’da Pavel tahta ç›kt›¤›ndaonun hükümdarl›¤›n›n annesininkinden farkl› olaca¤› aç›kt›. Katerina saltanat› s›ra-s›nda Pavel’i iktidardan uzak tutmufltu. Buna karfl›l›k o annesine, gözdelerine, da-n›flmanlar›na ve onun temsil etti¤i her fleye tepkiliydi. Radiflçev, Novikov gibi sür-gündeki muhalifleri serbest b›rakt›. Pavel, II. Katerina’n›n güvendi¤i ve ülke yöne-timine ortak etti¤i toprak sahiplerine güvenmiyordu. Köylüler taraf›ndan destekle-niyordu. Buna ra¤men köleli¤in koflullar›n›n iyilefltirilmesi konusunda yapt›¤› enileri çal›flma, toprak sahibine haftan›n üç günü hizmet yükümlülü¤ü ile iflleyen kö-le iflçili¤ine s›n›rlama getiren bir kanun ç›kartmas›yd›. Bu Rus imparatorluk hukukmevzuat›nda köleli¤e s›n›rlama getiren ilk ciddi teflebbüs oldu. II. Katerina zama-n›nda soylulara tan›nan ayr›cal›klar ask›ya al›nd›. ‹yi e¤itim alm›fl ve kültürlü bir in-sand›; iyi bir topluma iliflkin kendi öz modelini gelifltirmiflti. Ancak kaprisli ve si-nirli yap›s› sebebiyle kendi görüflü çevresinde olumlu ne varsa bunlar› sürekli y›k-may› tercih etti.

Pavel devri en kal›c› izini d›fl politikada ve savaflta verdi. D›fl politikaya egemenolan, Frans›z ‹htilali sonras›na özgü havayd›. Rus nüfuzunu Akdeniz’in do¤u kesi-mine tafl›may› arzularken bunu savaflla de¤il, Osmanl› Devleti ile iflbirli¤inde yap-mak istiyordu. 1798’de Rusya ve Osmanl› Devleti, Fransa’ya karfl› ‹ngiltere, Avus-turya ve Napoli Krall›¤› taraf›ndan oluflturulan koalisyona kat›ld›lar. Koalisyonunamac› ‹sviçre, Kuzey ‹talya ve ‹yon Adalar›n› egemenli¤i alt›na alan Fransa’n›n ya-y›lma politikas›na karfl› bir direnme merkezi yaratmakt›.

1154. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤u

C. B. Rastrelli (1700-1776),‹talyan göçmeni bir tafloyma ustas› Kont C.Bortolomeo Rasterelli St.Petersburg flehri vecivar›yla, Courland’da iseBühren için çal›flt›. Elizabethdöneminde etkisi her yereyay›ld›. Tsarskoye Selo’dakiBüyük Saray, K›fll›k Saraylabirlikte Rasterelli’nin bafleserlerindendir.

Petersburg Baroku: Bat›n›nRusya üzerindeki kültüreletkisi, Rusya’n›n mahalligeleneklerinin gücü ülkedekibarok yap›lardagörülmektedir. 1680’lerden1760’lara uzanan yüzy›ldandaha k›sa bir dönem Rusmimarisinin en karakteristiktarz›n›n geliflimine tan›kl›ketti. Mimaride üç barokbirbirinden ayr›ld›. Bunlar›nortak noktas› çok renkli birdekoratifli¤e yönelmeçabas›d›r. Bu özellik pasteltonlarda duvarlar, beyazrenk arac›l›¤›yla öneç›kar›lan ayr›nt›lar,pencereler ve çat›lardagörülür. Bu döneme Rastrellidamgas›n› vurmufltur.

General Suvarov’un emrindeki Rus ordular› ‹talya’da kesin bir baflar› kazananbir askeri harekat gerçeklefltirdiler ve sonras›nda Alpleri aflt›lar. Donanma da ada-lar› ele geçirdi. Böylece XIX. Yüzy›lda Rusya, Adriyatik Denizinden Kuzey Ameri-ka’n›n bat› k›y›lar›na kadar uzanan bir imparatorluk haline geldi. Rusya, Akde-niz’de büyümeye devam ediyordu ve Pavel, Malta Adas›’n›n sahibi St. Jean fioval-yelerinin hamisi durumuna geldi.

Pavel 1800’de bulundu¤u konumu de¤ifltirdi ve Rusya’daki tüm ‹ngiliz ürünle-rine amborgo uygulad›. Daha sonra Don Kazaklar›na Hindistan’› fethetmeleriniemretti. Kazaklar›n hiçbir ön haz›rl›k yapmadan harekete geçmeleri istenmiflti (er-zak ve mühimmattan yoksundular) . Kazaklar, Pavel’e yönelik suikastten sonraderhal geri ça¤r›ld›lar.

Saray çevresindeki hoflnutsuz ve korkmufl aristokratlar 1799’dan beri Pavel’intahttan indirilmesini planl›yorlard›. 1801’de bir saray darbesiyle tahttan indirildi veöldürüldü. Bu komploda subay ve bürokratlar›n lideri St. Petrersburg Valisi KontPetro Pahlen idi. Yeni Çar Pavel’in o¤lu ve varisi Aleksandr idi. Aleksandr babas›-n› tahttan indirenlerle iflbirli¤i yapm›flt›. Fakat böyle bir cinayetin neresinde bulun-du¤u hala netlik kazanamam›flt›r.

XIX. YÜZYILIN B‹R‹NC‹ YARISINDA RUSYA

I. Aleksandr (1801-1825)12 Mart 1801’de Rusya’da bir saray darbesi yafland›. I. Pavel öldürüldü ve tahta o¤-lu I. Aleksandr ç›kt›. I. Aleksandr ilan etti¤i manifesto ile ülkeyi büyükannesi II.Katerina’n›n koydu¤u kurallara esasen idare edece¤ini bildirdi. O, öncelikli olarakPavel taraf›ndan zadeganlar›n la¤vedilmifl haklar›n› iade etti (ordudan kovulanla-r›n geri al›nmas›, cezaya maruz kalan 12 bin memur ve askerin cezalar›n›n affedil-mesi vb.). I. Aleksandr, II. Katerina devrinin kanunlar›n› tekrar uygulamakla birlik-te bir tak›m liberal de¤iflikliklerin yap›lmas› gerekti¤ini de kavramaktayd›. Özellik-le Frans›z ‹htilalinin tesirinin Rusya’ya yay›lmas›n› engellemek amac›yla baz› re-formlar›n hayata geçirilmesine karar verdi. Liberal dvoryan gençlerden V. P. Koçu-beyi, A. A. Çartor›yski’yi, P. A. Straganov’u ve N. N. Novosiltsev’i yan›na alarak1801’de “Gizli Komite” kurdu. Komitede Rusya’da liberal de¤ifliklikler hakk›ndamüzakereler yap›ld›. Bu komitenin üyeleri yüksek düzeyli memurlardan olufluyor-du. Gizli Komite 1803’e kadar faaliyetlerine devam etti.

Napolyon Fransa’s› ile yap›lan savafl I. Aleksandr döneminin tarihsel perspekti-fini kapsamaktad›r. Aleksandr’›n ülkeye yönelik çal›flmalar› ve hakimiyetinin ilky›llar›nda yap›lmas› gerekenleri saptamak üzere planl› hareketlere giriflmesi bununsonucuydu. Bu konuda kendisine reforma yatk›n dostlar›ndan oluflan bir komiteyard›mc› oluyordu. Ancak derinli¤ine yap›lmayan çal›flmalar belirli bir düzeyde s›-n›rl› kald› ve sadece problemli konularda baz› önlemler al›nd›. Yayg›n olmamaklabirlikte kölelerin toprak sahipleri taraf›ndan özgür b›rak›labilmelerinin flartlar› ko-laylaflt›r›ld›.

Rusya’n›n Avrupa Siyaseti ve 1812 Savafl› XIX. Yüzy›l›n bafllar›nda Avrupa ülkelerinin d›fl siyasetleri esasen Fransa’ya karfl›bir mücadeleden ibaretti. 1804’de Napolyon kendini ‹mparator ilan ettikten sonra

116 Rusya Tar ih i

yap›lan savafllar ona karfl› koalisyonlar›n kurulmas› ile sonuçland›. Rusya bu koa-lisyonlar›n en faal ülkesi konumuna geçti.

1804’de Petersburg’da Rusya ile ‹ngiltere aras›nda bir ittifak antlaflmas› imzalan-d›. Amaç Napolyon’un iflgal etti¤i ‹talya, Kuzey Almanya, Hollanda, ‹sviçre toprak-lar›n› kurtarmak ve Fransay› 1792’de s›n›rlar›na geri döndürmekti. Anti Napolyonkoalisyonuna Avusturya, ‹sveç ve Osmanl› Devleti kat›ld›. Koalisyonun Fransa’yakarfl› savafl› 1805’de bafllad›. Co¤rafi konumuna göre savafla kat›lamayan ‹ngilteremali kaynaklar›n temin edilmesini sa¤l›yordu. Avrupa’da askeri harekatlar mütte-fikler için baflar›s›zl›kla sonuçland›. 1805 Ekim ay›nda Napolyon, Avusturya ordu-sunu ma¤lup etti. Bundan sonra Avusturya ve Rusya ordular›n›n komutan› tayinedilen Mihail ‹llarionoviç Goleniflçev Kutusov (1745-1813), Frans›zlar›n 150bin kiflilik ordusuna karfl› verdi¤i emirle toplam 35 bin kiflilik ordusunu Tuna Neh-ri’nin sol sahiline geri çekti. Ayn› zamanda Napolyon’un bar›fl antlaflmas› için Avus-turya ‹mparatoruna gönderdi¤i mektup da Kutusov’un eline geçmiflti.

30 Ekim 1805’de Kutusov bir Frans›z birli¤ini ma¤lup ederek Viyana’ya sald›r-d›. Napolyon’un esas kuvvetlerinden uzaklaflmaya çal›flan Kutusov, Frans›zlar› dur-durmak için Pyotr Bagration (1765-1812)’un komutas›nda 6 bin kiflilik orduyuona karfl› gönderdi. 4 Kas›m 1805’de Frans›z ilerleyifli durduruldu. Bu savafl Napol-yon’a Olmouts yak›nlar›nda esas kuvvetleriyle birleflme imkan› sa¤lad›.

Birleflik Rus-Avusturya ordusu ile Napolyon aras›ndaki savafl 20 Kas›m 1805 ‘deMoraviya’da, Austerlitz yak›nlar›nda meydana geldi. Müttefikler baflar›s›z oluncaKutusov, I. Aleksandr taraf›ndan ordudan uzaklaflt›r›ld›. Aral›k 1805’de Avusturyaile Fransa aras›nda Presburf Bar›fl› imzalan›nca buna cevap olarak Haziran 1806 ‘dada Prusya-Rusya Antlaflmas› imzaland›. Eylül 1806’da Napolyon’a karfl› ‹ngiltere,Rusya, Prusya ve ‹sveç’ten ibaret yeni bir ittifak kuruldu. Önce askeri harekatlaraPrusya bafllad›. Fakat Ekim 1806’da ‹yen ve Auerfltadt Savafllar›’nda NapolyonPrusya ordusunu ma¤lup etti ve Kas›m ay›nda Berlin’e girdi. Burada “Britanya ada-lar›n›n kuflat›lmas›” hakk›nda bir kararname” ilan etti ve kendine ba¤l› ülkelere ‹n-giltere ile ticaret iliflkilerini yasaklad›. Prusya’n›n ma¤lubiyetinden sonra Rusya,Napolyon’a karfl› savafl›na tek bafl›na devam etti. 26-27 Ocak 1807’de Eylau, 2 Ha-ziran’da da Friedland Savafllar›’ndan sonra Ruslar, Neman Nehrine do¤ru çekildi-ler. Özellikle burada Neman Nehri sahilinde Tilsit flehrinde I. Aleksandr ile Napol-yon aras›nda bir görüflme meydana geldi ve 25 Haziran’da taraflar Tilsit Bar›fl›’n›imzalad›. Prusya topraklar›n›n azalmas›na ra¤men Aleksandr’›n talebi ile Napolyononun ba¤›ms›zl›¤›n› korudu. Belostok Rusya’ya geçti. Tilsit Bar›fl›’n›n yan›s›ra ayn›

1174. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤u

Mihail ‹llarionoviçGoleniflçev Kutusov (1745-1813), Rus ordular›baflkumandan›. 1812’deRusya-Fransa Savafl›’ndaFrans›zlar› geri püskürtenRus Mareflal. 1745’te St.Petersburg’ta do¤du. 1759-1760’da Rus ordusunakat›d›. 1764-1769 y›llar›aras›nda Polonya’da görevald›. 1770-1774’de Osmanl›Devleti’ne karfl› savaflt›.1787’de K›r›m’›nidarecili¤ine getirildi. 1787-1792’de Osmanl›-RusSavafl›’nda yararl›l›klargösterdi ve Rusya’n›n toprakkazan›mlar›n› artt›rd›.

Resim 4.3

Borodino Savafl› veGeneral Kutusov

Kaynak:Sovremennayaentsiklopediyevelikiyepolkovodts› iflotovodtsi, Moskva:Mir enstsiklopediyavanta+astrel 2007

Pyotr ‹vanoviç Bagration(1765-1812), NopolyonSavafllar›nda ün kazand›.Borodino çarp›flmas›nda Ruskuvvetlerinin sol kanad›nakomuta ederken 1812’deyaraland› ve öldü. II. DünyaSavafl›’nda Alman MerkezOrdular Grubu veBelorusya’daki Almankuvvetlerine karfl› yap›lanSovyet harekat›na“Bagration Harekat›” dendi.

gün Rusya ile Fransa aras›nda gizli bir sald›r› ve savunma antlaflmas› da imzaland›.Fransa, Rusya ile Osmanl› Devleri aras›nda Rusya ise Fransa ve ‹ngiltere aras›ndaarac›l›¤› üzerlerine ald›lar. E¤er ‹ngiltere Fransa’n›n teklif etti¤i bar›fl› kabul etmez-se o zaman Rusya ‹ngiltere ile diplomatik iliflkilerini kesmeli ve k›ta ambargosunakat›lmal›yd›. Tilsit Antlaflmas› Rusya ekonomisini olumsuz etkiledi. Çünkü ‹ngilte-re Rusya’n›n esas ticaret orta¤› idi. Tilsit görüflmeleri s›ras›nda Napolyon ve I. Alek-sandr Avrupa’n›n parsellenmesi konusunda anlaflt›lar. Aleksandr, Napolyon’un Ba-t› Avrupa’da, Napolyon ise Aleksandr’›n Do¤u Avrupa’da faaliyet özgürlü¤ünü ta-n›d›. Napolyon 1808’de Aleksandr’› ‹ngiltere’nin müttefiki ‹sveç ile savafla celp et-ti. Savafl, fiubat 1808’de bafllad›. fiubat-Mart aylar›nda Finlandiya’n›n güneyindekiflehir ve kaleler ele geçirildi ve 1808’in sonlar›nda ‹sveç ordusu Finlandiya toprak-lar›ndan tamamen ç›kart›ld›. 5 Eylül 1809’da Fridrixskam’da Rusya ve ‹sveç aras›n-da bar›fl antlaflmas› imzaland›. Antlaflmaya göre Finlandiya ve Aland Adalar› Rus-ya’ya geçti.

Fransa ile Rusya aras›ndaki iliflkiler gittikçe gerginleflmeye bafllad›. Durumumüzakere etmek için 1808’de Erfurt’ta I. Aleksandr ile Napolyon aras›nda tekrargörüflmeler bafllad›. Tilsit flartlar› yeniden tastiklendi. ‹mzalanan özel bir sözleflmetaraflar›n birbirinin ifllerine kar›flmamay›, Fransa’n›n Avusturya ile savaflmas› halin-de Rusya’n›n Fransa taraf›nda yer almas›n› dikkate al›yordu. Fakat 1809’un baflla-r›nda Fransa-Avusturya savafl› bafllad›¤›nda Rusya resmen Avusturya’ya savafl ilanetse de Rus ordular›na askeri harekatlarda ifltirak edilmemesi hakk›nda gizli biremir verilmiflti. Bu Fransa-Rusya aras›ndaki anlaflmazl›¤›n mevcudiyetini bir kezdaha göstermekteydi. Tilsit’i izleyen befl y›ll›k süre dikkatin yeniden yurtiçine yö-nelmesini sa¤lad›. E¤itim alan›nda izledi¤i uzak görüfllü siyaset II. Katerina’n›n yo-lu idi. Ancak bu y›llar›n esas önemli özelli¤i Rusya’ya bir anayasa kazand›r›lmas›yolunda kapsaml› ve tutarl› ilk ad›m›n at›lmas›yd›.

Rusya’n›n siyasi hayat›nda 1807’de siyaset sahnesine ç›kan M.M. Speranskiyönemli rol oynam›flt›. 1803’de iç iflleri bakanl›¤›n›n müdürü, 1808’de ise kanunlar›haz›rlamak için kurulan komisyonun üyesi ve Adalet Bakan›n›n muavini olmufltu.1808’de I. Aleksandr, Mihail Speranskiy’ye (1772-1839) devlet reformlar› plan›n›haz›rlama görevini verdi. Plan, 1809’da haz›rland›. Mütevaz› bir memur ailesindengelen Speranskiy s›k› bir monarflistti ancak yasan›n üstünlü¤üne ve toplumun yö-netime kat›lmasa da ayn› flekilde taraftard›. Speranskiy, ihtilali engellemek içinköklü de¤iflikliklerin yap›lmas› gere¤ini vurgulayarak devleti burjuva kurallar› esa-s›nda kurmay›, ayn› zamanda monarfliyi ve s›n›f yap›s›n› korumay› teklif etti. Buplana göre, halk üç gruba ayr›l›yordu: ‹lki bütün vatandafl ve siyasi haklara sahipolan dvoryanlar, di¤eri ancak vatandafl haklar› olan orta tabaka ve son olarak dahiçbir vatandafl ve siyasi haklar› olmayan iflçiler. Mihail Speranskiy idarenin yasa-ma, yürütme ve mahkeme idarelerine bölünmesini teklif etti. Mahkeme idareleriba¤›ms›z, icra hakimiyeti ise yasama karfl›s›nda sorumlu olmal›yd›. Dört aflamal›yasama idaresi Devlet Dumas›, eyalet Dumalar›, daire Dumalar› ve nahiye Duma-lar›ndan ibaret olmal›yd›. Yüksek icra organ› bakanl›k, di¤er yerlerde ise eyalet,daire ve nahiye idareleri idi. Senato yüksek mahkeme organ› idi, eyalet ve dairemahkemeleri de ona ba¤l›yd›. Devlet Dumas›, Çar’›n yan›nda temsili bir organd›.Çar istedi¤i zaman onu kapatabilir ve yeni seçimler yapabilirdi. I. Aleksandr, Spe-ranskiy’nin plan›n› müspet karfl›lasa da yüksek düzeyli memurlar›n direnmesi se-bebiyle bunu kabul etmedi. Bu plan›n hayata geçirilmifl tek hükmü 1810’da Dev-let fiuras›n›n kurulmas› oldu. Çar›n yan›nda kanunlar› haz›rlayan ve müzakereeden bu fiura genel toplant›dan ve dört bölümden ibaretti. fiura’n›n faaliyetlerini

118 Rusya Tar ih i

teflkil etmek için Speransky’nin yönetiminde Devlet Defterhanesi oluflturuldu. Bü-tün bakanlar ve Çar›n tayin etti¤i üst düzey memurlar bu fiuara’ya dahildi. Kanun-lar sadece Çar taraf›ndan onayland›ktan sonra geçerli idi. Bütün bu planlar›n yan›-s›ra Speranskiy’nin 1809’da “saray rütbeleri”, “rütbe s›navlar›” vb. kanunlar›dvoryanlar›n memnuniyetsizli¤ine ve Speranskiy’nin sürgün edilmesine sebep ol-du. I. Aleksandr, dvoryan bask›s› alt›nda 1815’den itibaren reformlara son verdi.1816’da askeri yap›lar kurulmaya baflland›. ‹lk askeri yap› 1810’da Mogilov eyale-tinde kuruldu. 1812’de bu alay, savafla gittikten sonra çal›flmalara ara verildi.1857’de askeri yap›lar kald›r›ld›.

Mart 1812’de Napolyon Rusya’ya karfl› savafl haz›rl›klar›n› sona erdirdi. 12 Ha-ziran 1812’de 678 bin kiflilik Frans›z ordusu Rusya’ya sald›rd›. Frans›z ordusununünlü generallerinin komutas› alt›ndaki Napolyon ordusu Ruslara galip gelmeyiplanlamaktayd›. Buna izin vermemek ad›na Rusya ordusunu Barklay de Tolly,Bagration ve Tormosov’un komutas›nda üç bölüme ay›rd› ve savunma savafllar›yaparak geri çekildi. Napolyon geri çekilen Rus ordular›n›n birleflmesine imkanvermeyerek onlar› ayr› ayr› yok etmek istese de bunu baflaramad›. 22 Temmuz’daMihail Barclay de Tolly ve Pyotr Bagration’un ordular› Smolensk’de birlefltiler.Özellikle burada Frans›zlarla Ruslar aras›nda ilk savafl meydana geldi. Smolensk’iele geçirmesine ra¤men kay›plara u¤ram›fl Napolyon I. Aleksandr’a bar›fl teklif et-ti fakat olumlu bir cevap alamad›. 8 A¤ustos’da Aleksandr, Kutusov’u Bafl Komu-tan tayin etti. Kutusov, Moskova istikametinde hareket eden Frans›zlara ciddi ka-y›plar verdirmeyi amaçlayarak savafl yeri olarak Moskova yak›n›ndaki Borodino’yuseçti. Borodino Savafl› 26 A¤ustos 1812’de bafllad›. Ruslar geri çekilmesine ra¤menNapolyon da esas amac› olan Rus ordusunu ortadan kald›rmay› baflaramad›. 1 Ey-lül’de Moskova yak›nlar›ndaki Fili köyünde Kutusov orduyu korumak ad›na Mos-kova’y› savafls›z teslim etmeye karar verdi. 2 Eylül’de Napolyon Moskova’ya girdi.Frans›zlar›n ya¤ma ve talanla meflgul olmas›, flehirde meydana gelen yang›nlarRuslar›n küçük çapl› hamleleri Frans›z ordusunun savafl kabiliyetine menfi tesir et-ti. Moskova’da Frans›zlar 30 bin kay›p verdiler. 7 Ekim’de Tarutino’da ma¤lup olanFrans›zlar Moskova’y› terk etmeye bafllad›lar. 12 Ekim’de Napolyon’un Maloyaros-lavets’daki ma¤lubiyetinden sonra askeri üstünlük Ruslar›n eline geçti. Bundansonra Frans›zlar geri çekilmeye bafllad›lar. 22 Ekim’de Vyazma alt›nda 14-16 Ka-s›m’da Berezina Nehri’ni geçerken Frans›zlar a¤›r kay›plara u¤rad›lar. 23 Kas›m’daNapolyon komutanl›¤› devrederek Paris’e döndü. 25 Aral›k 1812’de I. Aleksandr’›nmanifestosu ilan edildi. Askeri harekatlar art›k Rusya s›n›rlar›n›n d›fl›nda yap›l›yor-du. fiubat 1813’de imzalanan Rusya-Prusya ittifak›na daha sonra Avusturya da ka-t›ld›. Müttefikler 4-7 Ekim’de Napolyon’u Drezden’de ma¤lup ettiler ve onu izleye-rek 18 Mart’ta Paris’e girdiler. Fransa ile Rusya, Avusturya, Prusya ve ‹ngiltere ara-s›nda imzalanan Paris Antlaflmas›na göre Fransa 1793’deki s›n›rlar›na geri döndü-rüldü. Burbonlar›n hakimiyeti tekrar sa¤land›. Napolyon, Elbe Adas›’na sürgünedildi. Mart 1815’de sürgünden kaçan Napolyon 100 gün hakimiyette kald›, fakatWaterloo Savafl›nda müttefiklere yenilerek St. Ellen Adas›na sürüldü.

Napolyon savafllar› sonucunda Avrupa’da meydana gelen toprak de¤ifliklikleriHaziran 1815’de imzalanan Viyana Kongresinin kapan›fl metninde ortaya kondu.Polonya’n›n Poznan ve Torn vilayetleri Prusya’ya, Galiçya Avusturya’ya, Varflovadahil olmak üzere Polonya’n›n birçok bölümü Rusya’ya verildi. Krakov ba¤›ms›zcumhuriyet ilan edildi. Viyana Kongresinde Avrupa’da mevcut s›n›rlar› ve devletyap›s›n› korumak için Rusya, Avusturya ve Prusya “Kutsal ittifak” kurdular. ‹ttifa-k›n üyeleri monarfli rejimlerine karfl› meydana gelebilecek isyanlar›n bast›r›lmas›

1194. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤u

sorumlulu¤unu üstlendiler. ‹ttifak üyeleri aras›ndaki ayr›l›klar ve 1830’da Fransa veBelçika’daki hareketin baflar›s› Kutsal ‹ttifak›n da¤›lmas›na sebep oldu.

Kirchner, W (1991), Russian History, 7th Edition, New York :Harper Perennial, s. 132-136; Riasanovsky, N.V-Steinberg. M. D (2011), Rusya Tarihi. Bafllang›çtan Günümüze...,çev. Figen Dereli, ‹stanbul: ‹›nk›lap Kitabevi.

Napolyon 1812 Rusya seferinin sonuçlar› nelerdir?

Dekabrist ‹syan› Aleksandr 1826’da Taganrog’da hummadan 48 yafl›nda öldü. Ölümü hakk›nda ül-kede çeflitli söylentiler dolaflt›. Aleksandr’›n hiç çocu¤u yoktu ve Pavel’in koydu¤uyasalara göre tahta Aleksandr’›n kardefli Konstantin’in geçmesi gerekiyordu. AncakPolonya’da oturan Konstantin daha önce taht üzerindeki haklar›n› b›rakt›¤›n› aç›k-lam›flt›. Aleksandr bu durumda taht üzerindeki haklar›n› en küçük kardefl Niko-la’ya kalmas› gerekti¤ini onaylam›fl ve bunu gizlemiflti. 26 Aral›k Nikola’n›n tahtageçifl tarihi olarak belirlendi. Bütün bu geliflmeler halk› harekete geçirirken kat› bire¤ilim gösteren Nikola’n›n Çar olmas› ihtimaline karfl› da tepkiler artmaya bafllad›.Bu harekete giriflenlerden biri daha sonra Dekabristler (Aral›kç›lar) olarak adland›-r›lacak olan bir gruptu.

Dekabristler, Rusya’da burjuva kanunlar›na dayanan devlet için mücadele edengenç subaylard›. Dekabristlerin ilk teflkilat› 1816’da St. Petersburg’da Muravyevkardefller, Trubetskoy, Yakuflin, Pavel Pestel taraf›ndan oluflturulan “Kurtulufl” tefl-kilat› idi. 1817’de Vatan›n Gerçek ve Sad›k Çocuklar› Cemiyeti kuruldu. Cemiyetanayasal› monarflinin kurulmas›, köleli¤in ortadan kald›r›lmas›n› talep ediyordu.1818’de Moskova’da Saadet ‹ttifak› kuruldu. 1821’de Ukrayna’da Güney ‹ttifak›, Pe-tersburg’da Kuzey ‹ttifak› meydana geldi. Güney ittifak›n›n program›nda Pestel’inhaz›rlad›¤› Rus Pravdas› hakimdi. Bu belgeye göre, Rusya cumhuriyet ilan ediliyor,köylüler flahsen ve toprakla azat ediliyor, s›n›f yap›s› kald›r›l›yor, halka özgürlük-

120 Rusya Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

5

Resim 4.4

Dekabristler ve I.Nikola’ya ba¤l›kuvvetlerin St.Petersburg SenatoMeydan›ndatoplanmas›.

Kaynak: Milner,R.G- Dejevskiy, N,(1993), Rusya veSovyetler Birli¤iTarihi, ‹letiflimAtlasl› BüyükUygarl›klarAnsiklopedisi, VIII.Cilt, çev. MetinÇulhao¤lu,‹stanbul: ‹letiflimYay›nlar›

ler verilerek herkes için eflit mahkeme sistemi kuruluyordu. Kuzey ittifak›n›n prog-ram› ise Murovyev’in Anayasas› idi. Bu belgeye göre, Rusya’da mutlakiyet ve s›n›fyap›s› ortadan kald›r›lmal›yd›. Kölelik la¤v edilmeli, her köylüye 2 desyatin toprakverilmeliydi. Seçimler, emlak say›m› esas›nda yap›lmal›, Rusya federal devlet yap›-s›na sahip olmal› yüksek yasama organ› olarak 2 daireli halk meclisi toplanmal›,askere alma sistemi genel askeri hizmetle karfl›lanmal›yd›. 1824’de Kuzey ve Gü-ney Cemiyetleri ç›k›fllara birlikte haz›rlan›lmas›n› kabul ettiler. ‹lk hareket 1826 y›-l›n›n yaz›nda planlanm›fl olsa da 19 Kas›m 1825’de I. Aleksandr’›n ani ölümü buhareketlerin önünü açt›. Yeni Çar I. Nikola’n›n yemin etme töreni 14 Aral›k olarakbelirlenince Dekabristler de bu tarihte harekete geçmeye karar verdiler.14 Aral›k’taSenato meydan›na ç›kan Dekabristler “Rus Halk›na Manifestoyu kabul ettiler. Ma-nifestoda program hükümleri yer almaktayd›. Buna ra¤men isyan ç›kartmak müm-kün olmad› ve onlar yemin etme törenini engelleyemediler. Dekabristler baflar›s›zoldular, 579 kifli mahkemeye celp edildi. Pestel, Kohovski, Murovyev, Apostol, R›-leyev, Bestujev Rumin de idam edildi.

I. Nikola (1825-1855) 30 yafl›nda tahta geçen I. Nikola 30 y›l tahta kald›. Nikola’n›n hakimiyeti gericilik,duraklama ve bask› dönemi olarak adland›r›lmaktad›r. Nikola bir askerdi ve kendiordusunun bafll›ca mimarlar› aras›ndayd›. Hayat›n› ülkeye yönelik bütün tehditle-re karfl› durmaya adam›flt›. ‹lk olarak polisleri güçlendirdi. Siyaseti kat› bir disiplinolarak alg›layan bak›fl aç›s›na sahipti. Askeri konulardaki bilgisi d›fl›nda idari konu-larda birikime sahip de¤idi. Ancak buna ra¤men devletin tüm kurumlar›n› denet-leyerek, liberalleri rahats›z ediyordu. Anayasa reform paketi ile ilgili çal›flmalar›durdurmufltu.

I. Nikola’n›n hükümdarl›k döneminin bafllang›c›n› ve sonunu Osmanl› Devleti-ne karfl› savafllar oluflturmaktad›r. Bu savafllar›n ilki Rusya aç›s›ndan baflar›l›d›r.‹kincisi ise baflar›s›zl›kla sonuçlanm›flt›r. Ancak Frans›zlar ve ‹ngilizler Osmanl›lar-dan yana savafla kat›ld›ktan sonra 1820’li y›llar›n savafllar› Aleksandr’›n izlemifl ol-du¤u politikalar›n bir devam› olarak sonunda Yunanistan’a güvence alt›na al›nm›flbir ba¤›ms›zl›k, di¤er Hristiyan Balkan ülkelerine de özerklik getirdi. 1848-1849’daAvusturya’ya Macar milli hareketinin bast›r›lmas›nda yard›m etti. Bu arada III. Na-polyon’un bafla geçmesi Fransa ile bir çat›flmay› kaç›n›lmaz hale getirdi. Bu gerili-min sonucu K›r›m Savafl› oldu.

‹ç politikada Nikola’n›n düzeni koruma çabalar› olumlu ve olumsuz pek çoksonucu beraberinde getirdi. 1812’de sürgüne gönderilen Speranskiy’nin Aleksandrdöneminin ikinci yar›s›nda eyaletlerde mülki hizmetlerde bulunmas›na izin verildi.1821-1822’de Sibirya Genel Valili¤i yapan Speranskiy’nin daha sonra Petersburg’adönmesine müsaade edildi. I. Nikola onun sadakatini ölçmek üzere Dekabristlerdavas›na onu yarg›ç olarak atad›. Birkaç y›ll›k yo¤un çabalar›n sonucunda Spe-ranskiy 1649’dan bu yana ç›kart›lan bütün Rus kanunlar›n›n derlenmesi iflini ta-mamlad›. Çar I. Nikola’n›n taç giyme törenine kadar olan dönemi kapsayan 42 cilt-lik eseri Rus Yasalar› Koleksiyonu yay›nland›. Bu çal›flma sayesinde 1832’de dü-zenli bir Çarl›k Rusyas› Kanun Külliyat› derlendi. Böylece II. Katerina ve I. Alek-sandr dönemlerinde sistematik biçimde derlenememifl olan kanunlar I. Nikola za-man›nda baflar› ile topland›. Düzensiz devlet maliyesi iyilefltirildi. Ekonomi gelifl-meye bafllad›. Tah›l ihracat› özellikle ‹ngiliz Bu¤day Tah›l Yasalar›n›n kald›r›lma-s›ndan sonra önem kazand›. Devlete ait topraklarda çal›flan köylülerin durumu dü-zeltildi.

1214. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤u

Üzerinde çal›flt›klar› topraklar için kendilerine mülkiyet hakk› tan›nd›¤›ndaköylüler fiilen özgürleflmifl oluyorlard›. Köleli¤e dokunulmad›. Ama bu sistemin birflekilde ortadan kald›r›laca¤›n› düflünen toprak sahipleri 1850 ve 1860’larda yar›mmilyonu aflan köleyi topraktan ay›rarak iç hizmetlere aktarm›fllard›. Böylece top-raklar› üzerinde ileride do¤acak bir paylafl›m›n sonuçlar›n› da en aza indirmeyiumuyorlard›. I. Nikola’n›n toplumsal disipline olan ilgisi ülke yönetiminin araçlar›olarak devletin organlar›n› de¤il, kendi güvendi¤i yard›mc›lar›n›n oluflturdu¤u gay-ri resmi komiteleri tercih ediyordu. “ Çar›n özel mahkemesi veya kiflisel yaz› iflle-ri” de gerek yetkileri gerekse insan say›s› aç›s›ndan giderek büyüdü ve 6 flube da-ha kuruldu.

I. Aleksandr devrinde mevcut olan yaz› iflleri birinci flubeyi teflkil ediyordu.‹kinci flube kanunlar›n sistemlefltirilmesi, üçüncü flube siyasi polis, dördüncü flubee¤itim, beflinci flube köylü reformlar›n›n haz›rlanmas›, alt›nc› geçici flube ise GüneyKafkasya’n›n idaresi ile meflgul oluyordu. Bu flubeler aras›nda General A. H. Ben-cendorff’un komuta etti¤i ve daha çok gizli polis görevini yerine getiren üçüncüflube daha faaldi ve normal polis teflkilat› ile rekabet halinde bulunuyordu. 1826’dakabul edilen yeni sansür nizamnamesi kurallar› daha da sertlefltirdi. 1837’den itiba-ren Rusya’da sansür tekrar uygulanmaya baflland›.

1827’de köle köylülerin üniversitelere girmelerini yasaklayan bir kanun ç›kart›l-d›. 1835’de kabul edilen üniversite nizamnamesi üniversitelerin özerkli¤ini bir hay-li k›s›tlad›. 1832’de dvoryanlar›n aras›na dahil olmay› s›n›rlayan bir kanun ilan edil-di. Dvoryan ad› almaya iddial› olan burjuva temsilcileri için “fahri vatandafllar” s›-n›f› tesis edildi. 1842’deki köylülerin görevleri hakk›ndaki kanun toprak sahipleri-nin topraklar›n›n dokunulmazl›¤›n› ilan etti. Bu kanuna göre köylü toprak sahibi-nin r›zas›yla bir toprak parças› alabilirdi, fakat 1803’deki “özgür tah›lc›lar” hakk›n-da ç›kart›lan kanunun aksine toprak mülkiyete de¤il, kullan›ma verildi.

P. D. Kiselyov’un Reformlar› 1837-1841 y›llar›nda P. D. Kiselyov taraf›ndan devlet köylülerinin reformu hayatageçirildi. Bu reformlara esasen devlet köyleri, Maliye Bakanl›¤›n›n emrinden al›na-rak 1837’de kurulan Devlet Emlak Bakanl›¤›n›n idaresine verildi. P. D. Kiselyov bubakanl›¤›n idarecisi idi. Reform baz› maliye ve idari tedbirleri de içermekteydi. Kö-yün idare edilebilmesi için devlet, eyaletlerde hazine meclisleri, kazalarda hazinedaireleri kurdu. Burada nahiye ve köy idaresi tatbik edilmeye baflland›. Geliri dik-kate al›narak topra¤a ve tar›m d›fl› üretime getirilen mükellefiyetlerin listesi belirlen-di. Köylülerin toprakla temin edilmesi bir dereceye kadar kurallara ba¤land›. Buesasen az toprakl›lar›n yeni topraklara göç ettirilmesi hesab›na uyguland›. Bat› eya-letlerinde devlet köylülerinin kiraya verilmesi la¤v edildi. Reform, devlet köyündemektepler, hastaneler, veterinerlik yap›lar›n›n kurulmas›n› dikkate almaktayd›.

Rusya’n›n Yak›n Do¤u Siyaseti XIX. Yüzy›l›n 20’li y›llar›nda yeniden büyüyen Do¤u meselesinden Rusya Balkan-larda durumunu sa¤lamlaflt›rmak için istifade etmeye çal›flmaktayd›. 1821’de Yuna-nistan’da Rus hizmetinde olan Knez Aleksandr ‹pslanti’nin baflkanl›¤›nda Osmanl›Devletine karfl› bir isyan meydana geldi. Balkanlarda Rusya’n›n hamili¤i alt›ndaYunan devletinin kurulmas›nda ilgili olmas›na ra¤men Kutsal ‹ttifak›n da¤›lmas›naihtiyatla yaklaflan I. Aleksandr Yunan isyan›n› müdafaa etmedi. Fakat I. Nikola Yu-nanl›lar› aç›kça savunmak ve Do¤u meselesine tek bafl›na son vermeyi istedi. BuAvusturya ve ‹ngiltere’nin huzursuzlu¤una sebep oldu. 1826’da Osmanl› Devletine

122 Rusya Tar ih i

karfl› siyaseti müzakere etmek için ‹ngiltere, temsilcisi Wellington’u Petersburg’agönderdi. Yunan meselesinde ‹ngiltere ile iflbirli¤ini kabul eden I. Nikola, Welling-ton’un karars›zl›¤›ndan istifade ederek 4 Nisan 1826’da imzalanan Petersburg pro-tokollerine, gerekti¤inde ona Osmanl› Devletine karfl› ç›kma hakk›n› veren mad-deyi dahil ettirdi. Wellington’un baflar›s›zl›¤›n› ortadan kald›rmak için ‹ngiltere,Rusya’n›n ‹ran ile savaflmas›n› planl›yordu (1826-1828 Rus-‹ran savafllar›)

1826’da Rusya, Osmanl› Devleti ile Tuna knezleri ve S›rbistan üzerinde himaye-yi kanunlaflt›ran Akkerman Antlaflmas›n› imzalad›. Rusya’n›n tek bafl›na hareketetmesine imkan sa¤lamamak amac›yla ‹ngiltere ve Fransa da Yunan isyanc›lar›n›müdafaa etmeye bafllad› ve Türk ordusunun Yunanistan’a gönderilmesini engelle-mek için Yunan sahilleri korumaya al›nd›. 26 Ekim 1827’de Navarin Deniz Sava-fl›’nda Osmanl› donanmas› ma¤lup oldu. 1828’de Rus-Türk Savafl› bafllad›. Savafl1829’da Edirne Antlaflmas› ile sonuçland›. Bar›fla göre, Tuna mans›b›ndaki adalar,Anapa’dan Batum’a kadar Karadeniz sahilleri Rusya’ya geçti. Osmanl› Devleti 33milyon Ruble tazminat ödedi.

Edirne Antlaflmas› ‹ngiltere ve Avusturya’n›n itiraz›na sebep oldu. I. Nikola is-yan eden M›s›r hükümdar› Mehmed Ali’ye karfl› mücadelede Osmanl› Devletineyard›m vaat etti ve fiubat 1833’de A. Orlov komutas›nda 30 bin kiflilik Rus birli¤i‹stanbul civar›na ç›kart›ld›. Bu, ‹ngiltere ve Avusturya’n›n ciddi rahats›zl›¤›na yolaçt› ve onlar derhal Osmanl› Devleti-M›s›r antlaflmas›n›n imzalanmas›na yol açt›lar.Buna ra¤men Rusya 1833’de Osmanl› Devleti ile Hünkar ‹skelesi Antlaflmas›n› im-zalad›. Antlaflmaya göre taraflar hücum olmas› halinde birbirlerine yard›m etmeyiüstlendiler. Antlaflman›n gizli maddesine göre Rusya’n›n herhangi bir devlete savaflilan etmesi halinde Osmanl› Devleti askeri yard›m göstermekten azat olmak, kar-fl›l›¤›nda ise savafl flartlar›nda bo¤azlar, Rusya’dan baflka bütün ülkelerin askeri ge-mileri için kapatmal›yd›. Hünkar ‹skelesi Antlaflmas› Rusya’n›n Yak›n Do¤u’dakikonumunu güçlendirdi, ancak Bat› Avrupa ülkeleri ile iliflkileri gerginlefltirdi. Rus-ya’n›n d›fl siyasetinde Orta Asya ve Uzak Do¤u istikametinde ilerlemek özel bir yeralmaktayd›. Bu topraklar hammadde kayna¤› ve sat›fl pazarlar› olarak büyük öne-me sahipti.

Orta Asya’da Hokand, Hive Hanl›klar› ve Buhara Emirli¤i için esas mücadeleRusya ve ‹ngiltere aras›nda idi. 1838’de ‹ngiliz- Afgan Savafl› ‹ngilizlerin Orta As-ya’ya nüfuz etmesini sa¤lad›. Ayn› zamanda yerli halk› Ruslara karfl›, Rus tüccarla-ra karfl› ç›kanlara tahrik etti. Rus mevkilerini Hive Hanl›¤›nda temin etmek amac›y-la Orenburg Askeri Valisi V. A. Perovski’nin Kas›m 1839’daki harekat› sert iklimkoflullar› yüzünden yar›m kald›.1846’da Kazak›stan’›n tamamen Rusya’n›n terkibi-ne girmesi süreci sona erdi. Bundan sonra Ruslar›n Orta Asya istikametinde ilerle-mesi yeniden güçlendi. 1853’de V. Perovski yeniden Hive’ye bir sefer düzenledi.Baflar›l› bir yürüyüfl sonucunda Hive’de Rus Konsoloslu¤u kuruldu. Hive, fiili ola-rak Rusya tesiri alt›na girdi.

‹ngiltere, Fransa ve ABD’nin Çin’i kendi etki alanlar›na geçirmeleri Rusya’n›nUzak Do¤u ticaretini olumsuz etkiledi. Çinli tüccarlar›n ilgisini çekmek için Rusyabaz› ad›mlar att›. Mesela, 1841’de Çar, afyon ticaretini yasaklayan bir kanun yay›n-lad›. 1845’de Çin mallar›n›n Rusya’ya gümrüksüz getirilmesine izin verdi. Ruslar,Uzak Do¤unun ö¤renilmesinde mühim ad›mlar att›lar. Rus amiral G. Nevelskoy,Amur, Priamurye ve Sahalin’i incelemifl, Do¤u Sibirya Askeri Valisi N. MuravyovPriamurye ve Primorye’ye Ruslar› yerlefltirmiflti. 1856’da merkezi Nikolayevsk fleh-ri olan Primorsk vilayeti kuruldu. Primorsk topraklar›n›n ‹ngilizler ve Amerikal›lartaraf›ndan ele geçirilmesini engellemek için 1858’de Amur Kazak Ordusu olufltu-

1234. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤u

ruldu. 1858’de Aygün flehrinde Rusya-Çin antlaflmas› imzaland›. Amur’un sol sahi-li Ruslara, Ussuruya’ya kadar sa¤ sahili Çinlilere verildi.1858de Avrasya-Çin ticaretiliflkilerini belirleyen Tyantsizin Antlaflmas› imzaland›.

1860 Pekin Antlaflmas›na göre Ussuriya eyaleti Rus topraklar› ilan edildi. Böy-lece Pekin Antlaflmas› Rusya ile Çin aras›nda flimdi de mevcut olan s›n›rlar› belir-ledi. 1855’de Simod’da Rusya ile Japonya aras›nda bar›fl antlaflmas› imzaland›. Ant-laflma ticaret iliflkilerini gelifltirmeyi dikkate alarak Sahalin’i Rus topra¤› olarak ta-n›yordu.

K›r›m Savafl›’n›n Rusya’daki Sonuçlar› K›r›m Savafl› XIX. Yüzy›lda derin sosyal ve siyasal de¤ifliklikler için önemli bir un-sur oldu. Savafl›n sebepleri, geliflimi ve sonucu Çarl›¤›n ülke içindeki durumu ileçok az ilgiliydi. K›r›m Savafl›n›n arka planlar› ve nedenleri Do¤u sorununa odakla-n›yordu. Bu sorun da Osmanl› Devleti’nin zay›flamas›yla birlikte içine girilen ulus-lararas› güç mücadelesine ba¤l›yd›. Buna kar›flan bafll›ca devletler Avusturya, ‹ngil-tere, Fransa ve Rusya idi. Rusya aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bu menfaatler, Türklerleolan as›rlara dayal› rekabetin etkisizlefltirilmesi ve Karadeniz’den Akdeniz’e uza-nan bir geçit bulma çabalar›yd›. Mücadele 1820’de bafllad› daha sonra iyice karma-fl›k bir nitelik kazand›. 1850’lere gelindi¤inde herkesin bir di¤erinden flüphelendi-¤i hassas bir ortam do¤du. Savafl›n sebebi Kutsal Topraklarda geliflen olaylard›.1840’da Do¤u Meselesi yüzünden Rusya, ‹ngiltere ve Fransa aras›ndaki sürtüflme-lerin büyümesi bekleniyordu. 1848 Frans›z ‹htilali, Fransa ile Rusya aras›ndaki ilifl-kilerin tamamen bozulmas›na yol açt›. ‹kinci Frans›z Cumhuriyeti, III. Napolyon‹mparatorlu¤u haline geldi¤inde Rusya için herhangi bir problem yoktu. Fakat III.Napolyon iç politikadaki gücünü artt›rmak için d›fl politikada sald›rgan bir tutumizlemeye bafllad›. Frans›z Katoliklerini kendi taraf›na çekmek için Osmanl› Devle-tinden Kutsal Topraklarda yaflayan Katolikler için ayr›cal›klar verilmesini istedi veOsmanl› Devleti taraf›ndan bu istekleri geri çevrilmedi. Beytüllahim Kilisesi’ninanahtar› Ortodoks Yunanl›lardan alarak Katolik kilisesine verildi. Osmanl› toprak-lar›nda yaflayan Ortodokslar›n hamisi olarak I. Nikola bu hakk›n yeniden Ortodokskilisesine iadesini istedi. Osmanl› Devleti taraf›ndan bu talepleri geri çevrilince Ni-kola, Rus ordular›n› Eflak ve Bo¤dan prenslikleri üzerine gönderdi. ‹ngiltere veFransa Rusya’n›n bundan sonra Osmanl› Devletini y›kacak topyekun bir savafl bafl-lataca¤›ndan endiflelendiler.1853’de Osmanl› Devleti Rusya’ya savafl ilan edince ‹n-giltere ve Fransa ve daha sonra Piyemonte Devleti Osmanl› Devleti’nin yan›nda yerald›lar. Kas›m ay›nda Rus donanmas› ani bir bask›nla Osmanl› Devleti’nin Karade-niz donanmas›n› Sinop’ta imha etti. Bundan sonra ‹ngiliz ve Frans›z donanmalar›bo¤azlar yoluyla Karadeniz’e girdiler. Böylece Rusya ve Bat› Avrupa devletleri ara-s›nda savafl bafllam›fl oldu. Müttefik ordu, Rus Karadeniz donanmas›n›n ana üssüolan K›r›m’daki Sivastopol’e yöneldi. Müttefik güçler taraf›ndan kuflat›lan flehir veçevresinde cereyan eden çat›flmalar savafl›n kaderini belirledi. 1854’de müttefik or-du K›r›m’a girdi¤inde Ruslar, kendi donanmalar›n› düflman eline geçmemesi içinbat›rd›lar. A¤›r kara savafllar› iki tarafa da ciddi kay›plar verdirdi. I. Nikola 1855’deöldü ve yerine o¤lu II. Aleksandr geçti. Savafl planlar›nda II. Aleksandr da babas›-n›n planlar›na yenilik katmadan devam etti. Ancak savafla devam etme kararl›l›¤›-na ra¤men Rusya’n›n bar›fla gereksinim duydu¤u yeni Çar taraf›ndan da k›sa süre-de kabul edildi. 1856 Paris Bar›fl› Rusya için olumsuz yönler içeriyordu. Bu antlafl-mayla Rusya, Balkan s›n›r›ndaki baz› topraklar, Karadeniz’deki donanma, Akde-niz’e geçifl ve Osmanl› topraklar›ndaki Ortodoks nüfusun hamili¤i gibi haklar›n›

124 Rusya Tar ih i

kaybetti. Nüfuz ve prestij kayb› ile sonuçlanan bu süreç Rusya’da büyük rahats›z-l›klara yol açt›. Asl›nda sebep oldu¤u toplumsal ve siyasal bask›lar›n hafifleyebil-mesi için savafl›n sona erdirilmesi zorunluluktu. I. Nikola’n›n d›fl politikas› baflar›-s›zl›kla sonuçlanm›fl ve Rusya askeri anlamda ciddi yaralar alm›flt›. K›r›m Savafl› vesonuçlar› II. Aleksandr’›n ülke içinde gerçeklefltirece¤i reform hareketleri için birgerekçe teflkil etti.

Kurat, A.N. (1999). Rusya Tarihi, 4. Bask›, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, s. 326-329; Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, çev. Do¤ukan M›zrak, Egemen Ç. M›zrak, ‹stan-bul: Selenge Yay›nlar›, 266-271.

K›r›m Savafl›’n›n yol açt›¤› siyasal bask› Rusya’y› nas›l etkiledi?

XIX. Yüzy›l›n Ortalar›nda Rus Kültür-Edebiyat Hayat› Ruslar›n büyük k›sm› taraf›ndan Ortodokslu¤un Deccal’e karfl› savafl› olarak görü-len 1812’den sonra “Kutsal Rusya” kavram› toplumda kullan›l›r hale geldi. Çarl›¤›nayn› kavram› benimsemesi sadece Ayd›nlanma’n›n de¤erinin de¤il, I. Nikola tara-f›ndan itilen ba¤›ms›z orta s›n›f›n görmezden gelinmesini gerektiriyordu. Bu vebenzeri fikirlerin sadece otokrasinin yaratt›¤› kifliler taraf›ndan savunuldu¤u zan-nedilmemelidir. Nikolay Gogol (1809-1852) kendini bu tür görüfllerin d›fla vuruflu-na adam›flt›. Daha sonra Dostoyevski’nin “çok sesli” romanlar›nda ve yaz›lar›ndadile getirildi. Ayn› görüfller II. Aleksandr’›n özel e¤itmeni olan Vasiliy Jukovskiy(1783-1852) ve Fyodor Tyutçev (1803-1873) olmak üzere dönemin önemli ozanla-r›n›n eserlerinde görülmektedir. Bu döneme damgas›n› vuran en önemli fikri tar-t›flmalar Slavyonofiller ve Bat›l›laflmac›lar aras›nda oland›. Slavyonofil düflünce1836’da Pyotr Çadayev’in (1794-1856) ilk Felsefe Mektubu’nun yay›nlanmas› idi.Çadayev’in Dekabrist ba¤lant›lar› vard› ve “Bilgeli¤in Afl›klar› (Lyubomudry) adl›bir gruba ilgi duyuyordu. Romantik, dini ve tarihçi Avrupa düflüncesine de sempa-ti beslemekteydi. Çadayev’in mektubu ülkenin adalet ve mant›k gibi erdemlerdenyoksun oldu¤unu göstermekteydi ve böyle bir ülkede ilerleme olamazd›. Mektupbüyük ses getirdi ve kendisinin bir ç›lg›n oldu¤u ilan edildi. Sansür fliddetle uygu-lan›yordu. Bir önceki kufla¤›n ürünü olan Griboyedov’un Zekan›n Zarar› (1824)serbestçe yay›nlanam›yordu. Eserin kahraman› kiflili¤inde Dekabrist bir tip çizil-mekteydi. Aleksandr Herzen 1847’de ‹ngiltere’ye gitti. Burada sansür olmadaneserlerini kaleme alabildi. Geçmiflim ve Düflüncelerim adl› otobiyografik eser ser-best bir üslupla kaleme al›nd›. Rusya’n›n ilk devrimci anarflisti Mihail Bakunin(1814-1876) de yurt d›fl›na yerleflti. Sosyal Deterministler, siyasal aç›dan zay›f olan1820-1840 aras›n›n nas›l olup da Rus edebiyat›n›n Alt›n Dönemi olarak tan›mlana-bildi¤ini aç›klamakta zorlan›rlar. Bu iki noktada ele al›n›r. ‹lki Rus edebiyat›n›nyüzy›l ortalar›ndan sonra bu kez klasik roman dönemiyle sürecek çizgisine haz›r-lanma dönemidir. ‹kincisi dönemin önde gelen edebiyat türü 1750’den beri gelifl-mekte olan bir gelene¤in sonucu olarak görülen lirik fliir türüdür ve Rus edebiyat-ç›lar›n›n en ünlüsü kabul edilen Aleksandr Puflkin’in (1799-1837) eseridir. Niko-lay Gogol (1809-1852) ise düzyaz›y› farkl› ve karakteristik bir tarzda gelifltirdi. fia-ir ve öykü yazar› olarak Mihail Lermantov, çok okunan bir yazar oldu. 1840’da ka-leme ald›¤› Zaman›m›z›n Bir Kahraman› adl› eseri onun baflyap›t›d›r ve Rus edebi-yat›nda gerçek anlamda Avrupal› ilk büyük yap›tt›r. Psikolojik bir roman da olaneser XX. Yüzy›la dönük bak›fllar içermektedir.

1254. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤u

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

6

Puflkin ve Gogol, Puflkinkendini romantik olaraktan›ml›yordu. Geleneklere vetopluma sorumlulukduygusuna sahipti. Puflkin1820’lerde sürgünde oldu¤uiçin arkadafllar›n›n yer ald›¤›Dekabrist ayaklanmayakat›lamad›. Sürgündöneminde Puflkin’inyan›nda çok az kimse vard›.Bu tarihler Puflkin’inedebiyat çal›flmalar›n›n enverimli oldu¤u dönemdir.Puflkin’e göre Rusya’n›nShakespeareci bir oyunyaz›m›na gereksinimi vard›.Boris Godunov’u bu amaçlayazd›. Bütün edebiyattürlerini denedi. Dilikullanmadaki titizli¤i vekapsam› eserlerindekikarakteristik özelli¤idir.Maça K›z›, Bronz Atl›,Yevgeniy Onegin en önemlieserleridir. Bu aradaPugaçev ‹syan› hakk›ndaciddi tarihsel araflt›rmalarayönelmifltir. Gogol, köydengelen bir genç olarak ilkhikayelerinde Ukrayna’dakigeçmiflinin birikimleriniyans›t›r. Gerek Puflkingerekse Gogol’ün halkayönelik bilgi ve kavray›fl›n›nçok ileri düzeyde oldu¤uifade edilir. ‹ki ‹van Nas›lKavga Etti?, PetersburgÖyküleri, Müfettifl, ÖlüCanlar’›n ilk bölümü (eseryar›m kalm›flt›r) komedi vedram›n derinli¤ini sunar.

126 Rusya Tar ih i

I. Petro dönemi ve reform hareketlerinin Rusya’ya

etkisini aç›klamak

I. Petro döneminde Moskova merkezli RusyaDevleti dünya imparatorlu¤u haline geldi. BundaPetro’nun 25 y›ldan uzun süren iktidar›nda heralanda gerçeklefltirdi¤i reformlar›n›n büyük etki-si vard›r. 1700 ve 1800 y›llar› Rusya’n›n Bat› ilebütünleflmesinin tarihidir. XVII. Yüzy›lda da re-formlar yap›lm›flt›r. Petro döneminde yap›lan re-formlar› fark› bunlar›n köklü, genifl ölçekli ve ba-flar›l› olmas›d›r.

XVIII. Yüzy›l’›n ilk yar›s›nda iç siyaset ve s›n›f

mücadelesini tan›mlayacak

Savafl ve toprak kazan›m› Petro’nun iktidar›n› de-vam ettirmesinin bir parças›yd›. Reformlar›nproblemi bunlar›n maliyeti meselesi olarak orta-ya ç›k›yordu. Toplumun her alan›ndan vergi top-lamaya bafllad›. Her fleyden önce kifli bafl›na ver-gi sistemi kal›c› olarak yerleflti. Toprak sahipleriköylülerinin vergi ödemelerinden sorumlu tutul-du, bu da kendi topraklar›nda çal›flanlar üzerin-de flahsi otoritelerini artt›rd› ve köleli¤i a¤›rlaflt›r-d›. Vergi ödeyenlerin say›s›nda bir eksilme olma-mas› için toprak sahibi köylülerin toprak sahibi-nin yaz›l› izni olmadan yer de¤ifltirmesi engel-lendi. Eskiden sadece alt s›n›f›n ödedi¤i vergilertoplumun di¤er kesimlerine de uyguland›. Di¤erbir reform rütbeler tablosu oldu. Soylular›n imti-yazlar›n›n k›r›lmas› ve kiflisel meziyetleri gösteri-len yararl›l›klara ba¤lanan yükselme ile yeni birs›n›f›n oluflmas› hedeflendi. Soylular için hizmetzorunlulu¤u onlar› de¤ifltirilen ve daha a¤›rlaflt›-r›lan askeri yükümlülüklerden ayr› tutmuyordu.Askerlik hizmeti de yeni bir uygulamayd›. Soylu-lar için gelen bu yenilik bu zorunlulu¤un onlariçin süreklili¤iydi. Bürokraside de de¤ifliklikleroldu. Memurlar daha iyi yetifltirildi. Devlet daire-lerine soylu s›n›ftan gelmeyenlerin kitlesel ola-rak girifli ve bunlar›n toplumsal derecelenmedeyükselme imkan› da büyük bir kazan›md›r.

Petro’dan sonra Rusya’da hakimiyet mücadele-

leri hakk›nda bilgi sahibi olmak

1725’de Petro’nun ölümü Rusya’da ço¤unluklagörüldü¤ü üzere iktidar için mücadeleler, hü-kümdar›n miras›n› bir süre tehlikeye atan az çokflüpheli dönemler ile belirgin yeni ve uzun birdönemin kap›s› aç›lm›flt›r. Petro döneminde ç›-kart›lan bir kanunda bafltaki hükümdar›n kendi-sinden sonra tahta geçecek kifliyi belirlemesi vebu tercihe sayg› göstermeyenlerin ölüm cezas›naçarpt›r›lmalar› öngörülüyordu. Hakimiyet lütufde¤il, yetenekti. Ancak Petro’dan sonra toplamyedi Çar ve Çariçenin tahta geçti¤i XVIII. Yüzy›lboyunca bu kanun ancak iki kez uyguland›.

‹mparatorluk Rusyas› ve II. Katerina Döneminin

ayd›nlama hareketini aç›klamak

II. Katerina’n›n ayd›nlanmaya olan ilgisi iktidar›-n›n önemli bir yönünü oluflturmaktad›r. Ayd›n-lanma düflüncesi Montesquie’den Beccaria ya daVoltaire ve Diderot’ya Hume ya da Rousseau’yakadar oldukça genifl bir alana yay›l›yordu. Kate-rina bu düflüncelerden kendi sentezini olufltur-mufltu. Baz› filozoflarla uzun süren yaz›flmalaragiriflmiflti. Bunlar aras›nda “yeni uygarl›k tafl›y›c›-s›” sayd›¤› Rusya’ya ilgi duyan Voltaire, Grimmve Diderot da bulunuyorduAyd›nlanma Rusya’da e¤itim faaliyetlerini de kap-samaktad›r. Katerina ülkenin e¤itim düzeyini veolanaklar›n› büyük ölçüde gelifltirmifltir. Pet-ro’nun Bilimler Akademisinden sonra Eliza-beth’in Sanatlar Akademisi ve Moskova Üniversi-tesi devreye girmiflti. Sonunda Rusya ilk büyükça¤dafl bilim adam›n› Mihail Lomonosov’u (1711-1765) yetifltirdi. Onun taraf›ndan teflvik edilen ilkRus yüksek e¤itim kurumu bir bütün olarak ülketarihinde en önemlisi di¤er üniversiteler için debir model oldu. Do¤rudan Senato’ya sorumluolan ve belli bir otonomiye sahip olan üniversitehukuk, t›p ve felsefe bölümlerine sahipti. Kateri-na döneminde e¤itime iliflkin ça¤dafl bir anlay›fl,kad›nlar›n e¤itimi de aralar›nda olmak üzere ile-riye dönük baz› deneyimler getirdi. II. Katerinamilli canl›l›¤› ve toplumsal ilerleme anlay›fl›n›uzun süre ayakta tutmay› baflaran bir liderdi.

Özet

1NA M A Ç

3NA M A Ç

2NA M A Ç

4NA M A Ç

1274. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤u

XIX. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda Rusya’n›n iç ve d›fl

politikalar›n› de¤erlendirmek

Frans›z ‹htilalinden sonra Avrupa’da oluflan siya-si ortam hayli karmafl›k bir yap›ya sahipti. Mos-kova’ya kadar ilerleyen Napolyon 1812’de bafla-r›s›z oldu ve ciddi kay›plarla geri çekilmek zo-runda kald›. Mora ‹syan›’n› bast›rmak üzere M›s›rValisi Mehmet Ali Pafla’n›n o¤lu ‹brahim Paflakuvvetleri baflar›lar elde etmifl olsa da Mora’dakiisyanc›lara yard›ma gelen bir Rus donanmas› Na-varin’de Osmanl› donanmas›n› yakt›. 1828’de ÇarI. Nikola Osmanl› Devletine sald›rd› ve 1829’daEdirne Antlaflmas› imzaland›. 1853’de kutsal yer-ler konusunda ç›kan ihtilaflar sonucunda RusyaOsmanl› Devleti’ne savafl açt› ve 1853’de Sinop’tabulunan Osmanl› donanmas›n› yakt›. 1853-1856’da meydana gelen K›r›m Savafl› s›ras›ndaOsmanl› Devleti, Fransa ve ‹ngiltere askeri bir it-tifak meydana getirdiler. Müttefik donanma k›y›-lar› vururken müttefik ordu da Sivastopol’de Rusordusunu yendi. 1856’da Paris Antlaflmas› imza-land›. Siyasal geliflmeler bu flekilde yaflan›rkenRusya’da I. Petro döneminde yap›lan reformlar,II. Katerina döneminin ayd›nlanma ça¤›, ekono-mik de¤iflimler ve yeni sistemlerin uygulanmas›-n›n toplumdaki etkisi (Pugaçev Ayaklanmas› vb.)daha sonras›nda çeflitli ekonomik, siyasal, top-lumsal veya kiflisel sebeplerle meydana gelen is-yanlar, tepkiler (Dekabristlerin Ayaklanmas› vb.)Rusya tarihinin birer dönüm noktas›n› olufltur-maktad›r.

5NA M A Ç

128 Rusya Tar ih i

1. Rusya’n›n Balt›k’a yerleflmesi, “Avrupa’ya aç›lan pen-cere” elde etmesi afla¤›daki antlaflmalardan hangisi ileolmufltur?

a. Prutb. Yaflc. Nystadtd. Küçük Kaynarcae. Karlofça

2. 1702’de yay›nlanan ilk Rus gazetesi afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Vedomostib. Novoye Vremyac. Russiyad. Ruskiy Vestnike. Pravda

3. Ayd›nlanma ça¤› afla¤›dakilerden hangisiyle ba¤-lant›l›d›r?

a. I. Pavelb. Anna ‹vanovnac. Elizabethd. II. Katerinae. I. Petro

4. Napolyon’un Moskova’ya kadar ilerlemesini sa¤la-yan savafl afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Smolenskb. Borodinoc. Tilsitd. Waterlooe. Friedland

5. Anayasal bir hükümet kurulmas› ve köleli¤in kald›r›l-mas› için mücadele eden genç subaylar hareketine ne adverilir?

a. Dekabristlerb. Slavyonofillerc. Panslavistlerd. Narodnoste. Ütopistler

6. II. Katerina döneminin en önemli isyan hareketi afla-¤›dakilerden hangisidir?

a. Stenka Razinb. Pavel Pestelc. Yemelyan Pugaçevd. Muravyev Kardefllere. Bakunin

7. 1787-1792 Osmanl›-Rus Savafl›nda Rus ordular› ko-mutan› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Pyotr Bagrationb. Aleksandr Suvarovc. Aleksandr Tormassovd. Aleksey Yermalove. ‹van Paskeviç

8. Hangi antlaflma Rusya’n›n Yak›n Do¤u’daki konu-munu güçlendiren antlaflma afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Karlofça Antlaflmas›b. Küçük Kaynarca Antlaflmas›c. Edirme Antlaflmas›d. Hünkar ‹skelesi Antlaflmas›e. Yafl Antlaflmas›

9. Orta Asya Hanl›klar› için Rusya afla¤›daki devletler-den hangisi ile mücadele etmifltir?

a. Osmanl› Devletib. Piyomontec. Avusturyad. Fransae. ‹ngiltere

10. “Müfettifl” adl› eser afla¤›dakilerden hangisine aittir?a. Aleksandr Puflkinb. Nikolay Gogolc. Mihail Lermantovd. Lev Tolstoye. Fyodor Dostoyevski

Kendimizi S›nayal›m

1294. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤u

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Büyük Kuzey Savafl›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Petro’nun Reformlar›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayd›nlanma Ça¤›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya’n›n Avrupa Siyaseti ve1812 Savafl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dekabrist ‹syan›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pugaçev ‹syan›” konusunuyeniden gözden geçiriniz

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Katerina DönemindeRusya’n›n D›fl Politikas›” konusunu yenidengözden geçiriniz

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya’n›n Yak›n Do¤u Si-yaseti” konusunu yeniden gözden geçiriniz

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya’n›n Yak›n Do¤u Si-yaseti” konusunu yeniden gözden geçiriniz

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “XIX. Yüzy›l›n Ortalar›ndaRus Kültür-Edebiyat Hayat›” konusunu yenidengözden geçiriniz

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Çar Fyodor Alekseyeviç ve Sofya dönemlerinde Mosko-va’da Lehistan yanl›s› bir ortam söz konusuydu. Lehis-tan kültürel geliflim ve Bat›l›laflma süreçleri aras›ndakiRusya için bir model ülkeydi. 1685’de Sofya, Lehistanile bir antlaflma imzalad›. Bu antlaflma Kiyev’in Mosko-va’n›n bir parças› olarak resmen kabul edilmesi anlam›-na geliyordu. Lehistan ile yap›lan antlaflma, Avrupa dev-letleriyle ayn› zamanda askeri ittifaklara girilmesi yö-nünde bir tak›m olumsuzluklar› da beraberinde getirdi.(1683’de Osmanl› Devleti’nin II. Viyana Kuflatmas›ndansonra çok say›da Avrupa ülkesi gibi Rusya da savaflaçekildi). 1686’da Rusya Kutsal ‹ttifak’a kat›ld› ve VasiliyGolitsin biri 1687’de di¤eri 1689’da olmak üzere K›r›mHanl›¤›’na iki büyük sefer düzenledi. Karadeniz’in ku-zeyindeki K›r›m Hanl›¤› Moskova’ya bir tehditti, ancakbu seferlerde Perekop Nehri afl›l›p K›r›m içlerine girile-medi. Ciddi kay›plara ra¤men ülkede sefer zafer olarakgösterildi ve yenilginin üzeri kapat›lmaya çal›fl›ld›.

S›ra Sizde 2

Petro’nun reformlar› askeri, siyasi ve ekonomik koflul-lar›n gerekleriyle flekillenmekteydi. XVIII. Yüzy›l›n ilkyar›s›nda reformlar daha düzenli ve nitelikli hale geldi.Reformlar çerçevesinde ç›kart›lan kararlar› aç›klay›c›yaz›lar çal›flmalar›n kamuoyu yarar›na yap›ld›¤›n› gös-termek içindi ve Petro bu yaz›lar› bizzat kendisi kalemeal›yordu. Bundan da Petro’nun bafltaki hükümdardanayr› ve ona üstün bir varl›k olarak net bir devlet anlay›-fl›na ilk sahip olan ya da bunu ilk kez ifade eden Rushükümdar› oldu¤u sonucuna var›labilir. Petro’nun re-formlar› toplumun yönetimini ça¤dafllaflt›rd›: Moskovadevlet yap›s›n›n d›fl›nda üst düzey görevliler düzeni ge-tirildi. Pek çok devlet dairesi birbirinden net biçimdeayr›lm›fl ve çok daha az say›da bölüm ya da bakanl›¤aindirildi. Bu bölümlerde en az bir yabanc› görev ala-cakt›. Eski Boyar Dumas› ve Toprak Meclisi gibi kurum-lar›n bu düzende yeri yoktu. Bunun yerine “YöneticiSenato” getirildi. Bütün bunlara karfl›l›k toplumdan bü-yük de¤iflimler yaflanmad›. Sakal veya k›yafet köylü s›-n›f›n› belirtiyordu. Üst s›n›f›n devlet hizmetinden kaç›n-ma veya bu hizmetin koflullar›n› düzeltmesi engellen-mekteydi. Amaç, Çar›n kendisi bile olsa herkesin yete-nekleriyle hizmette bulunmas›yd› ki, rütbeler tablosubunu yasal olarak sa¤l›yordu. Kölelik düzeni daha das›k›laflt›r›l›rken yüz binlerce köylünün zorunlu askerlikve çal›flmaya tabi tutulmas› bask›y› artt›r›yordu. Bu de-virde kad›nlar›n toplumsal yaflama kat›l›mlar› sa¤lan-m›fl, d›flar›dan düzenlemelerle yap›lan evlilikler yasak-lanm›flt›. Devlet organlar›n›n örgütlenmesi, unvanlar,ders kitaplar›, toplant›lar›n yönetilmesi, flehir adlar›, mi-mari ve sanat›n geliflen ak›mlar› bu reform görüntüsüiçindeydi.

S›ra Sizde 3

Rusya’da reform ve reform karfl›tl›¤› gerek idarede ge-rekse toplumda farkl› kutuplaflmalar›n meydana gelme-sine sebep oldu. Petro’nun ilk Avrupa gezisinden 20 y›lsonra Bat› Avrupa’ya yapt›¤› ikinci gezisi Hollanda veFransa’ya yönelmiflti. Avrupa’dan döndükten sonra ül-ke ciddi bir bunal›mla karfl› karfl›ya kald›. Bu kez buna-l›m Petro’nu o¤lu Aleksey idi. Aleksey ve Petro aras›n-da temelde karfl›tl›klar olsa da Aleksey yeni düzen kar-fl›tlar›n›n umudu ve toplanma noktas› haline geldi. Pet-ro’nun ilk efli Yevdokya da bir reform karfl›t›yd› ve Pet-ro taraf›ndan manast›ra çekilmeye zorland›. 1711’deAleksey’i bir Alman prensesle evlendiren Petro, 1712’dekendisi de Livonya’l› Martha Skavronskaya (daha sonra

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

130 Rusya Tar ih i

Ortodokslu¤u kabul edince Karterina ad›n› ald›) ile ikin-ci evlili¤ini yapt›. 1715’de Aleksey’in bir o¤lu oldu. Bus›ralarda Petro de¤ersiz bir yasal varistense de¤erli biryabanc›y› kendinden sonra tahta ç›kmas›n› tercih etti¤ikonusunda Aleksey’i uyard› ve ondan reformlar›n› onay-lamas›n› ve tahttan feragat etmesini istedi. Aleksey hak-lar›ndan feragat etti. 1716’da Petro o¤lu Aleksey’e ken-disini manast›ra kapatmakla tehdit eden bir uyar› yolla-d›¤›nda Aleksey yurt d›fl›na kaçt› ve k›sa süre sonraAvusturya’da ortaya ç›kt›. 1718’de affedilece¤ine yöne-lik vaatlere inand› ve geri döndü. Aleksey ve ona yar-d›mc› olanlar vatana ihanetten idama mahkum edildi-ler. Ancak Alksey muhtemelen a¤›r sorgulama yöntem-leri neticesinde hapishanede öldü. Petro’nun Katerinaile yapt›¤› evlilik Ortodokslar aras›nda meflru de¤ildi.Petro’nun Katerina ile evlili¤inden do¤an o¤lu Petroölünce hanedanl›¤›n son erkek çocu¤u Petro’nun o¤luAleksey’in çocu¤u olan Petro Alekseyeviç idi. Kateri-na’n›n vaftiz babal›¤›n› Aleksey yapt›¤› için pek çokdindar kesimde bu günah anlam›na geliyordu.Bu kez hanedan bunal›m› ortaya ç›kt›. Petro, her hü-kümdar›n kendi taht›na varis olacak kifliyi aday göste-rece¤i bir kanun geçirdi. Ölümünden önce tahta kimingeçece¤ini belirleyemedi¤i için pek çok tart›flma yaflan-d›. Ancak ölümünden önce Katerina ile yapt›¤› evlilikve ona imparatoriçelik tac›n›n giydirilmesi bilinçli biruygulamayd›. As›l belirleyici etmen muhaf›z birlikleri-nin deste¤i idi. Bu birlikler ilk kez Petro devrinde ku-rulmufllard› ve hakimiyetin odak noktas›n› oluflturuyor-lard›. 1801’e kadar tahta kimin geçece¤i konusunda be-lirleyici rol oynad›lar.

S›ra Sizde 4

II. Katerina döneminde yap›lan reformlarla yeni bir top-lum flekli belirlenmifl, ayd›n s›n›f meydana gelmifl, özelmülkiyet ve liberalizm kavramlar› toplumun belirli s›-n›flar›nda ortaya ç›km›flt›r. Çariçenin kültürel hayat içinhissetti¤i tutkular› ve arzular› e¤itim, edebiyat, yay›nc›-l›k gibi alanlarda düflünen ve fikir üreten ayd›nlar› ce-saretlendirmifltir. Ayd›nlanma düflüncelerinin yay›lmas›-n› sa¤lam›flt›r. E¤itime inan Katerina farkl› e¤itim metot-lar›yla bir e¤itim sistemini destekledi. Üniversitelerinkurulmas›n› sa¤lad›. Rus toplumunun büyük problemiköleli¤e karfl› ç›kma cesaretini gösterdi. Hukuk alan›n-daki zafiyetlerin fark›nda olarak adaleti halka yaklaflt›r-may› denedi. Toplum ve bürokrasi bünyesinde adaletinalg›lanmas›n› kökten de¤ifltirme iflinde baflar›s›zl›¤a u¤-ramas›n›n sebebi iktidar›n ve kendi bask›lar›n›n d›fl›n-daki biçimsel hukuk düflüncesinin henüz ülkeye uyumsa¤lamam›fl olmas›yd›. Bu dönemin en büyük kazanc›

iktidar ile yönetilenler aras›ndaki iliflki tarz›n›n geliflme-sidir. fiiddet, Çariçenin özel hayat›na yönelik taflk›nl›k-lar, afl›r› harcamalar ve köleli¤in muhafazas› hatta yay-g›nlaflt›r›lmas› da baflar›s›zl›klar›d›r. Fakat bürokrasi da-ha medenileflmifl ve toplumun bir k›sm› eskisine göredaha iyi e¤itimli ve bilgi kiflilerden oluflmaya bafllam›fl-t›. Katerina kendisinden sonra gelecek hükümdarlaraRusya’y› haz›rlad›.

S›ra Sizde 5

Rus topraklar›nda meydana gelen bu savafla “AnavatanSavafl›” veya “Yurtseverlik Savafl›” da denilmifltir. Alek-sandr bu savafl›n sonunda kendisini yaflayan bir azizolarak görmüfl ve ilahi bir onay bahfledildi¤ine inanm›fl-t›r. 1812 y›l›n›n olaylar› ve Rusya için do¤urdu¤u so-nuçlar ancak siyasal e¤ilimleri ne olursa olsun e¤itimlibir toplumu yo¤un olarak Frans›z hayran› olan bir s›n›fgöz önüne al›narak de¤erlendirilebilir. Napolyon Fran-sas›’na yönelik tav›r aç›s›ndan Rusya, Pavel ve I. Alek-sandr dönemlerinde tutarl› olamam›flt›r.1807’de tarafla-r›n bar›fl antlaflmas› baflar›s›z olunca yap›lan savafl a¤›rgeçen k›fl flartlar›nda geri çekiliflle birlikte Napolyon’unordular›n›n bafllang›çtaki say›s›n›n yirmide birine düfl-müfltür. Napolyon’un Rusya’ya açt›¤› savafl Rusya tari-hinde önemlidir ve Napolyon’u yenilgiye u¤ratm›fl ol-man›n Rusya aç›s›nda getirdi¤i psikolojik ve siyasal so-nuçlar büyüktür. Rusya’n›n en “Avrupal›” dönemi bu ta-rihte ortaya ç›km›flt›r.

S›ra Sizde 6

Savafl›n yol açt›¤› siyasal bask› Rusya’daki toplumsaldengenin öteki ucunu yani ayd›nlar› da etkiledi. Bura-da ikili bir neden görülüyordu. ‹lki ayd›nlar›n savafl›nne kadar kötü gitti¤ini ve Rusya’n›n sayg›nl›¤›n›n ne ka-dar yara ald›¤›n› görmesiydi. ‹kinci olarak flehirlere yük-lenen a¤›r savafl vergileri, ekonominin alt üst olmas›na,pahal›l›¤a yol açm›flt›. Ayd›nlar›n düfl k›r›kl›¤› ve öfkesiMoskova’da toplu gösterilere dönüfltü. Liberaller siyasalmeselelerle ilgili yaz›l› yorumlar haz›rlamaktayd›lar. Buçal›flmalar samizdat denilen yer alt› bas›n› ile elden eledolaflt›r›lan makale ve mektuplarla sa¤lan›yordu. II.Aleksandr bütün bu toplumsal ve siyasal gerilimlerinfark›nda olarak Rusya’n›n gelece¤inin bunlar›n yat›flt›-r›lmas›na ba¤l› oldu¤unu anlamaktayd›. K›r›m Sava-fl›’n›n sona erdi¤ini ilan eden aç›klamas›nda köleli¤e deson verme kararl›l›¤› vard›. Gerek köleli¤in kald›r›lmas›gerekse 1860’lar›n bafl›nda bafllatt›¤› reformlar Rusya’n›nsiyasi ve sosyal yap›s›n› dönüfltürmeye yönelik 1917öncesi ad›mlard›.

1314. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤u

Kafl›kç›, N- Y›lmaz H (2000), Aras’tan Volga’ya Kaf-

kaslar, ‹stanbul: TÜRKARKurat, A.N. (1999). Rusya Tarihi, 4. Bask›, Ankara:

Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›.Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, çev. Do¤ukan

M›zrak, Egemen Ç. M›zrak, ‹stanbul: Selenge Yay›n-lar›.

Riasanovsky, N.V-Steinberg. M. D (2011), Rusya Tari-

hi. Bafllang›çtan Günümüze..., çev. Figen Dereli,‹stanbul: ‹›nk›lap Kitabevi.

Y›lmaz, S. H (2006), Rusya’da Devlet Merkezli Sis-

tem ve Bürokrasi, ‹stanbu: Versus Kitap.Kirchner, W (1991), Russian History, 7th Edition, New

York :Harper Perennial.Pavlenko, N. ‹ (1994), Petr Velikiy, Moskva.Watson, H.S. (1962), The Decline of Imperial Russia

1855-1914, New Yor: Praeger University Series.Milner, R.G- Dejevskiy, N, (1993), Rusya ve Sovyetler

Birli¤i Tarihi, ‹letiflim Atlasl› Büyük Uygarl›klarAnsiklopedisi, VIII. Cilt, çev. Metin Çulhao¤lu, ‹s-tanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Puflkin (2002), Pugaçev ‹syan›n›n Tarihi, çev. MetinYard›mc›, ‹stanbul: Tüm Zamanlar Yay›nc›l›k.

Sovremennaya entsiklopediye velikiye polkovodt-

s› i flotovodtsi, Moskva: Mir enstsiklopediy avan-ta+astrel 2007

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;XIX. Yüzy›lda Rusya’n›n d›fl politikas›ndaki geliflmeleri aç›klayabilecek,Rusya’daki idari yap›y›, sosyal s›n›flar›, güvenlik organlar›n› ve iflleyifl tarz›n›tan›mlayabilecek,Rusya’da kilisenin rolünü de¤erlendirebilecek,Rusya’n›n ekonomi, e¤itim alanlar›ndaki geliflmelerini de¤erlendirebilecek,Rusya’n›n edebiyat, kültür, sanat, felsefi ve siyasi düflünce yap›s›n› aç›klaya-bileceksiniz.

‹çindekiler

• I. Aleksandr• I. Nikolay• II. Aleksandr

• Ortodoks Kilisesi• Karl Marks• Lenin

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NNN

Rusya Tarihi• 1905’E KADAR RUS DIfi S‹YASET‹• 1905’E KADAR RUSYA ‹Ç S‹YASET‹

Rusya‹mparatorlu¤undaDe¤iflimler

5RUSYA TAR‹H‹

1905’E KADAR RUS DIfi S‹YASET‹ Çarl›k Rusyas›’nda XIX. Yüzy›l, komflu ülkeler aleyhine büyümesini sürdürdü¤üdönem oldu. Bu Osmanl› Devletini ciddi olarak sarsmak, Kafkaslar› ele geçirmekve Orta Asya’y› iflgal ederek ‹ngilizlerin ilerlemesini durdurma fleklinde geliflti.“Büyük Oyun” ad› verilen bu dönemde Büyük Britanya ile Rusya Orta Asya’da nü-fuz alanlar›n› belirlemifl oldular. Rusya, Orta Asya’y› (Bat› Türkistan) tamamen elegeçirirken Afganistan iki dev ülke aras›nda tampon bir ülke olarak kald›. Di¤er birifade ile iki gücün rekabeti Afganistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› korumas›na neden oldu.

II. Katerina’dan sonra Pavel’in o¤lu I. Aleksandr (1801-1825), 1801’de Gürcis-tan’› Rus topraklar›na katt›. 1804-1805 y›llar›nda Erivan (bugünkü Ermenistan) veBakü Hanl›klar› (bugünkü Azerbaycan) da Rus hâkimiyetini tan›mak zorunda kal-d›lar. 1810’da Kafkaslar›n büyük k›sm› (Da¤›stan ve Kuzey Kafkaslar›n baz› m›nt›-kalar› hariç) tamamen Ruslar›n eline geçti. Bu arada Rusya 1806’dan beri Osman-l›lar ile de savafl halinde idi. Rus kuvvetleri Eflak ve Bo¤dan’› (bugünkü Romanya)iflgal etti. 1811’de General Kutuzov komutas›ndaki Rus ordusu Tuna’n›n kuzey ta-raf›nda büyük zafer kazan›nca, 1812’de “Belgrad” bar›fl› yap›ld› ve Türkiye Besa-rabya’y› (bugünkü Moldovya) Rusya’ya terk etti.

Bu arada Rusya’ya büyük tehdit Bat›dan gelmiflti. Napolyon büyük bir ordu ileRusya topraklar›na girdi. 26 A¤ustos 1812’de iki ordu Borodino yak›n›nda karfl›laflt›-lar. Çok kanl› ve bu önemli savaflta Napolyon kuvvetleri 130 bin, Ruslar ise 126 binasker kaybettiler. Ruslar geri çekilerek Moskova’y› Frans›zlara terk ettiler. Ancak Rus-lar çekilirken her tarafta yang›nlar ç›kard›lar. Neticede flehrin dörtte üçü yand›. Böy-lece Moskova’ya giren Frans›z askerleri çok zor bir duruma düflmüfl oldular. Ruslarsavafl meydan›nda hiçbir zafer kazanmamalar›na ra¤men, k›fl›n gelmesi ile Napol-yon’un ordular› büyük s›k›nt›lar içinde çekilmek zorunda kald›lar ve bu ricat esna-s›nda büyük kay›plar verdiler. Sonuç olarak Rusya büyük bir tehlike atlatm›fl oldu.

Bu arada Çar I. Aleksandr’dan sonra I. Nikola Pavloviç (1825-1855) kanl› birdarbe ile hakimiyeti ele geçirdi. ‹ran hükümeti, Rusya’da ç›kan kar›fl›kl›klardan fay-dalanarak Güney Kafkasya’y› geri almak umudu ile 1826’da savafl ilan etti. Rus or-dusu Aras Nehri’ni geçerek ‹ran Azerbaycan›’na girdi, Tebriz’i geri ald›. Bu durum-da ‹ran’›n bar›fl istemekten baflka çaresi kalmam›flt›. “Türkmençay” mevkiinde ya-p›lan antlaflma ile Erivan flehri ve bölgesi, Aras Nehri’nin sol sahil taraf› tamamenRusya hakimiyeti alt›na girmifl oldu. ‹ran ile 1828’de çizilen bu s›n›r hala geçerlili-¤ini korumaktad›r.

Rusya ‹mparatorlu¤undaDe¤iflimler

Di¤er yandan Çar I. Nikola, Mora’da 1821’de ç›kan isyanda Yunanl›lara el alt›n-dan yard›m etti ve “Rum meselesini” bahane ederek Osmanl› Devleti’ne 1828’desavafl açt›. Frans›z ve ‹ngiliz donanmalar› da Rus donanmas› ile birlikte Navarin’deTürk ve M›s›r donanmalar›n› yakarak yok ettiler (20 Ekim 1827). Bu Osmanl› Dev-leti için çok büyük darbe oldu. Neticede 1829’da imzalanan Edirne Antlaflmas› ileRusya, Tuna mansab›n›n (dere a¤›zlar›) sol sahilini ve (bugün Romanya’da barajsular› alt›nda kalan) Tuna adalar›na, Karadeniz’de Kuban mansab›ndan St. NikolaLiman›’na kadar olan bölgeyi ve Ahalts›h (Ah›ska: bugün Gürcistan’da) flehrini al-d›. Ayr›ca Bab›âli 8,5 milyon lira savafl tazminat› ödeyecek; Eflak, Bo¤dan ve S›r-bistan’›n imtiyazlar› artt›r›lacak ve Yunanistan’a tam ba¤›ms›zl›k verecekti.

1832’de M›s›r Valisi Kavalal› Mehmet Ali Pafla isyan edince çaresiz kalan SultanII. Mahmut, Çar I. Nikola’dan yard›m istedi. Rusya için ise Osmanl› Devletine mü-dahale f›rsat› do¤mufltu. Rus kuvvetlerinin ‹stanbul’a gelmesi Fransa ile ‹ngiltere’yitelafla düflürdü ve onlar›n bask›s›yla “Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas›” yap›ld›. ÇünküOsmanl› Devletinin Rusya etki alan›na girmesini istemiyorlard›.

Daha sonra 1840 “Londra Mukavelesi” ile Osmanl› Devleti’nin hakimiyeti 5 Av-rupa devleti taraf›ndan ortak olarak tan›nd› (‹ngiltere, Avusturya, Fransa, Rusya vePrusya). Ancak Çar I. Nikola Konstantinapol’ü (Konstantiniye=‹stanbul) eline ge-çirmek arzusundan vazgeçmiyordu. 1853’te Osmanl› Devleti’ne tekrar savafl açt›.Fakat müttefikleri (ba¤lafl›klar›) Rusya’n›n Osmanl› Devleti üzerinde etkisini artt›r-mas›n› istemiyorlard›. Neticede müttefikler ile Osmanl›n›n bafllatt›¤› 1853 K›r›m Sa-vafl›’nda Ruslar yenildi. 1856’da “Paris”te bar›fl antlaflmas› imzaland›. Çar I. Nikoladevrinde ikinci önemli olay Polonya’n›n Rusya’n›n alelâde bir eyaleti haline getiril-mesidir. Kafkaslar’da da Ruslara karfl› mücadele sürüyordu. 1832-1859 y›llar› ara-s›nda uzun süren mücadeleden sonra destans› fieyh fiamil’in Ruslara teslim olmas›ile Da¤›stan Rusya topraklar›na kat›lm›fl ve Kuzey Kafkasya ile Güney Kafkasya’n›niflgali tamamlanm›fl oldu.

K›r›m Savafl› sürerken I. Nikola ölmüfl ve yerine büyük o¤lu II. Aleksandr (1855-1881) tahta geçmiflti. Onun zaman›nda Rusya’n›n ‹ran’da bir hayli topra¤a sahip ol-mas› çarl›k nüfuz sahas›n› Hindistan’a kadar uzat›yor ve dolay›s›yla Hindistan’› el-lerinde bulunduran ‹ngilizlere tesir ediyordu. Burada önemli hedef ‹ran’›n do¤u s›-n›r›nda ve Afganistan’›n kuzeyindeki bir co¤rafî bölgede bulunan Herat flehri idi.Fakat Rusya da 1857’de ‹ngiliz bask›s›na dayanamayarak Afganistan üzerindekiemellerinden vazgeçmek zorunda kald›.

‹ngiliz-Rus rekabeti Orta Asya’da devam ediyordu. ‹ngilizlerin Türkistan’a güney-den yaklaflmas› üzerine 1839’da Ruslar Hive Hanl›¤›n› ele geçirmek için bir teflebbüs-te bulundular. 1853’te Hokand Hanl›¤›’na ait Akmescit Kalesi düfltü. 1860’da yenidenharekete geçen Rus kuvvetleri 1861’de S›rderya (bugün Özbekistan’da) üzerindekiCülek ve Yeni Kurgan mevkilerini zapt ettiler. 1864’te Türkistan (bugün Kazakis-tan’da) (Yesi) flehri Ruslar›n eline geçti. Evliya Ata ve Çimkent (Kazakistan’da) flehir-leri de ayn› y›l, Taflkent (bugün Özbekistan’›n baflkenti) ise 1865’te Rus boyunduru-¤u alt›na girdi. Bundan sonra Buhara Emirli¤i ile savafl bafllad›. Türkistan’›n ilk genelvalisi olan Alman as›ll› General Kaufmann Türkistan’›n en büyük flehri Semerkant’›ele geçirdi ve bu suretle Zerefflan ovas›n›n önemli bir k›sm› Ruslar›n eline geçmifl ol-du. 1868’de Buhara Emiri, Rus himayesini kabul etti. Hokand da Rus nüfuzu alt›nagirmiflti. 1873’te ise Hive Hanl›¤› da Rus nüfuzunu kabul etmek zorunda kald›.1876’da Hokand Hanl›¤› ortadan kald›r›larak yerine Fergana Eyaleti kuruldu. 1877’deTürkmenlere ait K›z›lortav mevkii iflgal edildi. 1879’da Türkmen-Teke uru¤unun esasdayanak noktas› olan Göktepe’de kanl› savafllar cereyan etti, Ruslar geri çekilmek

134 Rusya Tar ih i

zorunda kald›larsa da 12 Ocak 1881’de modern silahlarla çarp›flan Ruslar Göktepe’yiiflgal etmeyi baflard›lar. 1884’te Merv flehrinin de ele geçirilmesi ile Bat› Türkistan’›niflgali tamamlanm›fl oldu. Esasen Türkistan’daki Türkler (Kazak, K›rg›z, Özbek, Kara-kalpak, Türkmen kavimleri) birbirleriyle mücadele ederek zay›flam›fllard›. Ayr›camodern teknoloji ve bilimden habersizdiler. Ortaça¤ flartlar›nda yafl›yorlard›. Ruslarmodern silahlar ile donand›klar›ndan kendilerinden say›ca çok üstün olan rakipleriOrta Asyal›lar› k›sa zamanda ve kolayca ma¤lup edebilmifllerdi.

Devlet,N. (1999), Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, 2. Bsk., Ankara: TTK. s. 28-41.

Türkistan’da Rus istilas› geliflince Rusya ve Çin aras›nda ihtilaf ç›kt›. Ruslar, ‹liboyundan ilerleyerek Çungarya’daki Kulca’y› (1871) iflgal ettiler. 1891 “Kulca (bu-gün Çin’in Sinkiang-Uygur Özerk Bölgesinde) Antlaflmas›yla” Ruslar, Çungarya’y›boflaltt›larsa da, buradaki Rus nüfuzu uzun y›llar devam etti. Böylece bugünkü Do-¤u Türkistan’›n (Sinciang-Uygur Özerk Bölgesi) kaderi belirlenmifl oldu. Bu bölgeRuslar›n eline geçmifl olsayd›, bugün Uygurlar da di¤er soydafllar› Kazak, K›rg›z ve-ya Özbekler gibi ba¤›ms›z olacaklard›.

Paris Antlaflmas› (1856) Ruslar›n Balkanlara inmesini önlediyse de, bu uzun sür-medi. Ruslar, Alman-Frans›z sürtüflmesinden faydalanarak Karadeniz’de yeniden do-nanma haz›rlamaya girifltiler. 1875’te Bosna ve Hersek’te ç›kan isyan› desteklediler.1876’da Bosna, Karada¤ ve S›rbistan’›n Osmanl›’ya karfl› savafl›n› teflvik ettiler. Niha-yet 12 Nisan 1877’de Osmanl› Devleti’ne savafl ilan ettiler. Plevne’de Türk ordusuOsman Pafla’n›n komutas›nda 5-6 ay dayanmay› baflard›ysa da, 10 Aral›k 1877’dePlevne’nin düflmesi ile Ruslar Filibe, Edirne üzerinden ‹stanbul’a yürüdüler. 19 fiubat1878 tarihinde imzalanan “Ayastefanos” (Yeflilköy) antlaflmas›n› düzelten “BerlinAntlaflmas› gere¤ince Batum, Kars ve Ardahan Rusya’ya terk edildi; Tuna mansab›n-daki sol sahil boyu da Ruslara geri verildi. Ancak Berlin Kongresi Rus diplomasisiiçin ciddi bir yenilgiydi. Yeflilköy’e kadar gelen Rus ordular› ‹stanbul’a giremedengeri dönmek zorunda kalm›fllard›. Oysa, I. Petro’dan beri Ruslar›n hayali Konstanti-napol (‹stanbul)’u ele geçirerek Ortodokslu¤un merkezi olmakt›. 1877-1878 Osman-l›-Rus savafl› boyunca yap›lan fedakârl›klar bofla gitmifl gibi görünüyordu. BalkanSlavlar› tamam› özgürlefltirilememifl, yani bafllan›lan ifl yar›m kalm›flt›.

Balkanlarda Almanya’n›n Avusturya’ya destek vermemesi gibi bir durum sözkonusu olsayd›, Rus-Alman dostlu¤unun devam etmesi mümkündü. Fakat böylesibir düflün imkans›zl›¤› III. Aleksandr’› baflka müttefikler bulma aray›fl›na girmekzorunda b›rakm›flt›. Bu da bir Frans›z-Rus mutabakat› için zemin haz›rlam›flt›. ‹kiülke aras›ndaki yak›nlaflma finansal alanda bafllam›flt›. Rusya, endüstrisini ve silah-l› kuvvetlerini gelifltirmek amac›yla ödünç paraya gereksinim duyuyordu. 1888’debir gurup Frans›z banker, Rusya’ya d›fl kredi sa¤lamay› önerdi. Böylece 1890’da üçadet kredi sözleflmesi imzaland›. Bunun ard›ndan Fransa 1893, 1894, 1896, 1901,1904 ve 1906 y›llar›nda Rusya’ya defalarca d›fl borç vermeye devam etti. 1891’deise Fransa ile Rusya aras›nda askeri bir anlaflma imzalanm›flt›.

1899’da Lahey’de yap›lan bir konferansta Rusya’n›n Büyük Britanya ve Alman-ya ile uzlaflma gayretleri ise bofla ç›kt›. Rusya bunun üzerine Orta Do¤u ve UzakDo¤u’ya yöneldi. 1896’da Çin’le Rusya aras›nda bir dostluk anlaflmas› imzaland›.Rusya Çin’e Fransa arac›l›¤› ile 400 milyon Frankl›k bir d›fl borç sa¤lad›.

Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, (‹stanbul 2009) (Çev. D.M›zrak-E.Ç. M›zrak), ‹stan-bul: Selenga s. 240-266.

1355. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤unda De¤ifl imler S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1881’de II. Aleksandr’›n suikastla öldürülmesinden sonra yerine geçen o¤lu III.Aleksandr (1881-1894) zaman›nda, 1885-1886 y›llar›nda, Ruslar›n Hindistan s›n›rla-r›na yaklaflmalar› ve Afganistan’a nüfuz etmeye çal›flmalar› ‹ngiliz-Rus Savafl›na se-bep oluyordu. Rusya, ‹ngiltere’ye karfl› duramayaca¤›n› anlam›flt›. Güneye inmekarzusundan vaz geçen Rusya Uzak Do¤uya do¤ru yay›lmak maksad› ile bütün Si-birya’y› kat edecek bir demiryolu inflas›na giriflti. Çin’e sa¤lanan d›fl borç ve dostlukantlaflmas› buna imkan verdi. Trans-Sibir (Sibirya Ötesi) Demiryolunun 1897’debafllayan inflaat› resmi olarak 1903’te tamamland›. 2536 km. uzunlu¤undaki bu de-miryolu üzerinde 1464 köprü ve 98 tünel bulunmaktad›r. Rusya her zaman bir böl-geyi iflgal etmeden önce o bölgeye yak›n ön karakol ve garnizonlar kurar, iflgaldensonra da oralara demir yollar› infla ederdi.

III. Aleksandr’›n o¤lu II. Nikolay (1894-1917) ise, Rus-Japon Savafl›, BirinciDünya Harbi, iç kar›fl›kl›klar ve ihtilallerle dolu bir talihsiz dönemde Rusya ‹mpa-ratorlu¤un son çar› oldu.

Hangi çarlar döneminde Kafkasya ile Orta Asya’n›n (Bat› Türkistan) fethi gerçekleflti?

1905’E KADAR RUS ‹Ç S‹YASET‹

‹dari Yap›Moskova Rusyas›’n›n idari yap›s› baflta oldukça basitti. Çar’›n yani büyük knezinhakimiyeti sonsuzdu. “Duma” veya “Boyar Duma’s›” adl› dan›flma kurulununfazla politik gücü yoktu. Duma azalar›n›n say›s› bir zamanlar 167 kifliye ç›km›fl vehatta iki kifliye bile indi¤i zamanlar olmufltu. Toplant› tarihleri belirli de¤ildi; otu-rumlar hakk›nda zab›tlar da tutulmam›flt›r. Ancak kararlarda “Çar emretti ve boyar-larca tasdik olundu” gibi kay›tlar konulmufltur. Duma parlamentoya nazaran birkabinenin ilkel flekliydi. Büyük Knez memlekette krizler has›l oldu¤u zaman Du-ma’y› toplant›ya (Sobor) ça¤›r›rd›. Sobor’lar bilhassa 1566-1654 y›llar›nda s›k top-land›. ‹lk kapsaml› ve sistematik Rus kanunnamesi de Sobor’un katk›s› ile 1649 y›-l›nda haz›rland› (1711’de Büyük Petro taraf›ndan la¤vedildi).

XVII. Yüzy›l›n sonunda Rusya’da devlet memurlar›n›n say›s› iki bini bile geçmi-yordu. Çar, eyaletlerde yar› ba¤›ms›z idarelerin kurulmas›n› teflvik etti; fakat bun-lar halk›n ihtiyac›n› dikkate almay›p, Moskova’n›n menfaatlerini gözetiyorlar veona karfl› sorumlu bulunuyorlard›. Moskova Devleti kontrolü sa¤lamak için ciddibir kuruma sahip olmad›¤›ndan, türlü metotlar kullan›yordu. Bunlardan biri ihbarmetodu idi. Kendi idari bölgesinden kaçanlar›n vergileri ve iflleri kalanlara yüklen-miflti. Bundan dolay› herkes birbirini kontrol ve ihbar ederek, üzerine fazla yükdüflmemesi için gayret gösterirdi. Böylece devlet vatandafllar›, vatandafllar da bir-birlerini kontrol ederlerdi.

I. Petro (1696-1725), Moskova devlet sistemi ve teflkilat›nda birçok yenilikleryapt›. Devlet sistemi merkezilefltirildi. Rusya’n›n çehresi ciddi anlamda de¤ifl-ti.1711’de “Senato” kuruldu. Senato üyeleri Çar taraf›ndan seçilmekte idi. Sena-to’nun, çar seferde iken kanun ç›karmak, uygulamak ve yarg› ifllerine nezaret et-me yetkisi vard›. Sonradan Senato’nun yasama yetkisi kald›r›ld›. 1718-1720’de (‹s-veç devlet örgütü taklit edilerek) Senato’nun kontrolü alt›nda çal›flan “kollegium-lar” kuruldu. Eyalet idaresinde de de¤ifliklikler yap›ld›. 1708’de Rusya sekiz eyale-te (guberniya) ayr›ld›. Biz her ne kadar “Deli” diye adland›r›rsak da I. Petro’nun“Büyük” diye atanmas› bofluna de¤ildir. Çünkü o ülkesinde birçok reformlar yap-m›fl, Rusya’y› Avrupa ülkeleri seviyesine ç›karm›flt›.

136 Rusya Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

Duma: Rusçadaki “dumat”(düflünmek) fiilinden gelir veistiflari (dan›flma) meclisdemektir. “Boyar”:Muhtemelen Türkçe birtabirdir. Kiyev devrinde knezinmaiyetindekilere denilirdi. XII.Yüzy›ldan sonra Çartaraftarlar›n›n yüksekderecedekilerine bu adverilmiflti. XV. Yüzy›ldan sonraBüyük Petro devrinde asillerinen üst s›n›f›na “Boyar” dendi.Boyarlar, Büyük Knezin veÇar’›n dan›flman› olarakDuma’da bulunuyorlar, yüksekdevlet memurluklar›nagetiriliyorlard›. “Boyar”l›k ›rside¤ildi.

Boyar Dumas› (BoyarskayaDuma): Eski Drujina (Knezeidarede yard›mc› olan,serbest, istedikleri zamanayr›labilen, kneze fikir verenkimseler)’lar›ntoplanmas›ndan meydanagelirdi. Knezler ve Çar bumeclise dâhildi. Ayr›cayöneticilerin ileri gelenleri ilenüfuzlu asil ailelerintemsilcileri de “BoyarDumas›”nda üye idiler. XV.Yüzy›lda (IV. ‹van devrinde) veXVII. Yüzy›lda hâkimiyetiniyerlefltirmeye u¤raflan “BoyarDumas›” Dvoryanlara (Russaray›na hizmet yoluyla asilolanlara 1722’den sonrayapt›klar› hizmetlere görerütbeler verildi) karfl›koyamad›. “Boyar Dumas›”kanunnamede belirtilmekleberaber XVII. Yüzy›la kadar enyüksek dan›flma ve icraorgan› vazifesini gördü,1711’de Büyük Petrotaraf›ndan ortadan kald›r›ld›.

II. Katerina tahta ç›kt›¤› zaman (1762) Rusya idari bak›mdan 20 eyalete (guber-niya) ayr›lm›flt›. 1755’te ç›kar›lan yeni bir kanunla 300-400 bin nüfusun yaflad›¤› sa-ha “guberniya” olarak tespit edildi. Böylelikle Rusya 50 vilayete bölündü ve her vi-layet bafl›na bir vali (gubernator) getirildi. 1785’te ç›kar›lan bir kanunla “dvor-yan”lara bir cemiyet halinde faaliyet hakk› tan›nd›. Her üç y›lda bir toplanan dvor-yanlar kendi reislerini seçiyorlard›. Onlar devlet hizmetinden, vergilerden ve hernevi mükellefiyetlerden muaf idiler. 1785 tarihli kanun dvoryanlar zümresini enyüksek imtiyazl› s›n›f olarak, Katerina rejiminin ana dire¤i haline getirmiflti.

19 fiubat 1861’de köylülerin azat edilmesi üzerine, içifllerinde birtak›m de¤iflik-likler yapma gereksinimi do¤du. En önemli de¤ifliklik ise birçok vilayette kurulan“Zemstvo”lard›.

Sosyal Yap›

KöylülerRusya’da en baflta köylüler olmak üzere, dvoryanlar (asiller), memurlar, flehirliler,tüccarlar, askerler ve ruhaniler gibi s›n›flar mevcut idi. 1917’nin sonunda Rusya ‹m-paratorlu¤u topraklar›nda nüfusun 4/5’i, hepsi de çiftçilikle u¤raflmamas›na ra¤-men, köylü addediliyordu. Görüldü¤ü gibi köylerde yaflayan halk Rusya’n›n büyükço¤unlu¤unu teflkil etmekte idi. XII. Yüzy›lda hukuki bak›mdan serbest olan köy-lüler, Feodalizm sistemi yerleflmeye bafllay›nca topraklar›n› ellerinden ç›karmakzorunda kald›lar. Bir k›sm› knezlerin ve boyarlar›n (yahut manast›rlar›n) arazisin-de yerlefliyor ve baz› flartlar alt›nda (ortakç› olarak) arazi sahiplerine belli bir kar-fl›l›k vererek, ekin ekiyorlard›. Köylülerin teflkil ettikleri topluluklara “mir” (cema-at, köy) denmekte ve bu “mir” toptan vergi vermekte idi; yani köylülerden ayr› ay-r› vergi toplanm›yordu. Knezlerin veya boyarlar›n adamlar› zaman zaman her“mir”den ev adedini, arazi sahas›n›, vergileri deftere kaydeder ve ona göre vergi ç›-kar›rlard›. Köylüler bir “mir”den ötekine gidebilirlerdi. Yeni bir “mir”e kat›lan köy-lü o toplulu¤un elinde bulunan araziden, orman›ndan faydalan›r ve kendisine dü-flen mükellefiyeti tafl›maya mecbur tutulurdu.

Bu usul XVI. Yüzy›lda de¤iflti. “Udel” (yurt) sitemi geldi. Knezler siyasi durum-lar›n› güçlendirmek için asker toplamak maksad›yla, di¤er “Udel”lerden boyarlar›ve serbest kimseleri kendi hizmetlerine almaya girifltiler. Yeni gelenlere “votçina-lar” (knezlere ait mülkler) da¤›t›lmaya baflland›. Devlet, verdi¤i topraktan belli birmiktar asker sa¤lanmas› mecburiyetini koymufltu. Devlet topra¤› verilmesi ile “po-mestye” (timar) sistemi ortaya ç›kt›. Araziler babadan o¤ula geçmiyordu. Bu cinstoprak sahiplerine “pomeflçik” (çiftlik sahibi), “deti boyarskiye” (boyar çocuklar›)ve “dvoryane” (saraya mensup kimseler) deniliyordu. T›mar sisteminin yerleflme-siyle devletin topraklar›n›n büyük bir k›sm› “pomeflçik”lerin eline geçti ve köylü-ler gitgide çiftlik sahiplerine ba¤l› bir duruma düfltüler ve bir “mir”den baflka biri-ne gitme imkan›n› kaybettiler. Köylüler bulunduklar› yerlerde kütüklere kaydedi-liyorlard›. Bu gibilere “yaz›l›” (ba¤l›) denildi. “Yaz›l›” olmayanlar serbestçe yer de-¤ifltirebiliyorlardu. Ancak çiftlik sahiplerinden ald›klar› borçlar, tohumluklar veyabüyükbafl hayvanlarla daha fazla çiftlik sahiplerine ba¤lanmaya bafllad›lar. Netice-de “yaz›s›z” köylülerin say›s› azald›. XVI. Yüzy›l›n ortalar›na do¤ru köylülerin du-rumu art›k çok zorlaflm›flt›. Çiftlik sahiplerinin kazanç h›rs›yla eziyetleri ve vergiyükleri de artm›fl, bilhassa Korkunç ‹van (1547-1584) zaman›nda Rusya’n›n iç eya-letlerindeki zulüm dolay›s›yla çiftliklerin tahrip edilmesi, köylüleri zor durumda b›-rakm›flt›. Köyler ve kasabalar terk ediliyordu. Köylerin ve flehirlerin boflalmas›nda

1375. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤unda De¤ifl imler

Dvoryan, “Dvor” Rusça avlu,saray anlam›na gelir.“Dvoryan” kelimesi deasilzade, soylu, zadegânanlam›nda kullan›lm›flt›r.

Feodalizm (Derebeylik),baflta Ortaça¤ Avrupas›olmak üzere tarihin birçokevresinde rastlanantoplumsal, siyasal veekonomik örgütleniflbiçimidir. Feodalizmkelimesi, Latince feodum(t›mar) ile tafl›nabilir de¤erlimal anlam›na gelen Germenkökenli bir kelimedentüretilmifltir. Feodaltoplumun siyasi örgütlenifli,koruyan-korunan (süzeren-vassal) iliflkisine dayananhiyerarflik bir örgütlenifltir.Merkezî otorite zay›ft›r,yerellik görülür. Feodalekonomi ise, kendi kendineyeterlik üzerine kuruludur.Roma ‹mparatorlu¤u’nuny›k›lmas›ndan güçlü ulusalmonarflilerin ortayaç›kmas›na kadar olansürede, Avrupa’da hâkimolan örgütlenifl biçimi feodalörgütlenifltir. ‹lk Ça¤’daRoma’dan yönetilentopraklarda Germenistilalar› ile Romadöneminin merkeziyetçisiyasi düzeni bozulmufl vesay›s›z irili ufakl› feodalbeylik ortaya ç›km›flt›r.Ticaretin tekrar canlanmas›ile temelleri sars›lanfeodalizmin son kal›nt›lar›Sanayi Devrimi ile tamamenyok olmufltur.

“opriçnina” sistemi de mühim rol oynam›flt›. Köylüler, çiftlik sahiplerini b›rakarakgüneydeki serbest k›rlara veya yeni zapt edilen ‹dil boyuna çekilmeye bafllad›lar.Çiftlik sahipleri birbirlerinden köylüleri kaç›r›yorlar, onlar› kendilerine geçmeleriiçin kand›rmaya çal›fl›yorlard›. Zengin çiftlik sahiplerinin elinde çok miktarda köy-lü toplanmaya bafllam›flt›. 1597’de köylü ayartmak yasak edildi. Köylüler bulun-duklar› yerlerde kalmaya mecbur tutuldular. Böylece serf (krepostnoye pravo) du-rumuna getirildiler.

XIX. Yüzy›l›n ortalar›nda Rusya’da ticaret artm›fl, fabrikalar kurulmufl, özel serma-yeye dayanan sistem canlanmaya bafllam›flt›. Bu durum köylü serfli¤ini devam ettir-meye imkan vermiyordu. Köylü ayaklanmas›n›n artmas› üzerine II. Aleksandr (1855-1891), 19 fiubat 1861’de köylülerin toprak köleli¤inden kurtar›ld›klar›na dair birferman (manifesto) ilan etti. Buna göre, gerek devlet gerek çiftlik sahiplerinin (po-meflçik) topraklar›nda yaflayan bütün köylüler hukuken serbest oluyorlard›. Bunara¤men köylüler iktisadi bak›mdan fazla bir fley elde edemediler. Köylülere ayr›lanarazi miktar› azd›. Neticede bir “mir” etraf›nda toplanan, hukuken serbest topluluk-lar meydana geldi. Köylüler “mir”e ait arazinin müflterek sahibi say›l›yorlard›.

En büyük sosyal s›n›f olan köylüler niçin, hangi tarihte ve kimin döneminde toprak köle-li¤inden kurtar›ld›?

DvoryanlarBu soylular s›n›f› (Dvoryanstvo), Rusya ‹mparatorlu¤u’nda etkili kanunlarla en ko-runan, en iyi tahsil görme imkan›na sahip ve politik yönden en fluurlu olan s›n›ft›.I. Petro taraf›ndan al›nan tedbirlerle, dvoryanlar›n (küçük asilzade, çiftlik sahiple-ri) devlet idare sisteminde üstün bir durum kazanmas› sa¤lanm›fl oldu. 1722’de ç›-kar›lan kanunla, bütün askeri ve sivil hizmetler 14 rütbeye ayr›l›rken, “üst-subay”ve sivil hizmetlerde 8. dereceye kadar yükselen herkes, kar›s› ve çocuklar›yla bir-likte “dvoryan” zümresine dahil edildi. Rusya XVII. Yüzy›lda Rus köylerini ayr› ay-r› ve müfltereken ellerinde tutan “Dvoryan monarflisi” iken XVIII. Yüzy›lda “Me-mur-Dvoryan Monarflisi” haline geldi. 1736’da ‹mparatoriçe Anna (1730-1740) za-man›nda ç›kar›lan bir fermanla dvoryanlar›n mecburi devlet hizmeti 25 y›l olaraktespit edildi. 1762’de ç›kar›lan bir kanunla da dvoryanlar devlet hizmetine girip-gir-memek hususunda serbest b›rak›ld›lar.

Çar Pavel (1796-1801) Rusya’da rejimi kuvvetlendirmek ve Fransa’dan yeni fi-kirlerin girmesine mani olmak için köylülerin durumunu hafifletmek yolunda baz›kanunlar ç›karm›flt›. Ancak kendisi birçok köylü halk› dvoryanlara hediye ederekserflerin say›s›n› ço¤altt› ve “toprak köleli¤ini” daha da yaym›fl oldu. 1858-1859’da1.400 dvoryan›n (köle sahibinin) emri alt›nda 3 milyon köylü bulunmakta idi.(Bunlar dvoryanlar›n % 14’ünü teflkil ediyordu). 1858-1859’da Rusya ‹mparatorlu-¤u’nda takriben bir milyon dvoryan (kad›n ve erkek) mevcut olup, bunlar›n 1/3’i“liçnoye” (yani gördükleri hizmet dolay›s›yla bu dereceyi alan, fakat köylü sahibiolmaya hak kazanamayan) idi. Ayr›ca soydan dvoryan olanlar›n say›s› erkek ve ka-d›n olmak üzere 610 bin diye tahmin edilmektedir. Dvoryanlar s›n›f›nda Rus olma-yan topluluklardan Türk-Tatarlar, Gürcüler, Almanlar da vard›. Çünkü Rus monar-flisi kendi hizmetine girmek isteyen yabanc›lara imkan sa¤l›yordu. XVI. ve XVII.Yüzy›llarda bir hayli Tatar asili ya zorla ya da topra¤›n›, mevkiini kaybetmek endi-flesiyle, Rus çar›n›n hizmetine girerek dvoryan s›n›f›na dâhil olmufltu. Hizmete al›-n›rken Hristiyanl›¤› kabul etmeleri flart koflulan bu Müslümanlar aras›nda zorla dinde¤ifltirmeye mecbur tutulanlar da vard›. XVIII. Yüzy›lda ise Ukrayna Kozaklar›,

138 Rusya Tar ih i

Opriçnina, IV. ‹van 1564’tememleketi “yemeflçina” ve“opriçnina” diye ikiye böldü.“Opriçnina”, IV. ‹van’›nflahsi mülkü say›l›yordu.Onun memurlar› bu bölgedezulüm yaparak boyarlar›da¤›lmaya mecbur ettiler.1572’de de idari güç çar›nseçti¤i dvoryanlar elinegeçti.

Toprak Köleli¤indenKurtulma, R. Pipes, TheFormation of the Soviet-Communism andNationalism 1917-1923(Cambridge-Massachusetts1954) (s. 144), “1858-1859y›l›nda yap›lan nüfussay›m›na göre Rusya’n›nnüfusu 60 milyondu veserflikten kurtulan köylülergenel nüfusun % 37,7’siniteflkil ediyordu” diye yaz›yor.A. Troinitskii, KreopostnoyeNaselenenii v Rossii poDesiatoy Narodnoy Perepisi(Onuncu Nüfus Say›m›naGöre, Rusya’da SerflerinNüfusu), (St. Petersburg1861)’ye dayanarak serbestb›rak›lan köylülerin say›s›n›22.500.000 kifli olarakvermektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

2

Balt›k boyu devletlerinin baronlar›, Polonya’n›n asil “szlahta”lar› ve Kafkasya’dakiçeflitli kavimlerin beyleri ayn› imtiyaza kavuflturuldular. Rus hükümetinin müsa-adesi veya daveti ile imparatorlu¤a gelen Alman, ‹skoç, Frans›z ve baflka Avrupa-l›lar da dvoryan s›n›f›na al›nd›lar. Neticede dvoryan s›n›f› içinde aslen Rus olanla-r›n oran› hayli azald›. XVII. Yüzy›lda dvoryanlar› inceleyen tarihçi N. Zagoskin’egöre, bu devirde dvoryanlar›n % 24,3’ü Rurik yani Varyag, % 24,3’ü Polonya ve-ya Litunya (Letonya), % 25’i baflka Avrupa devletlerinden gelme, % 17’si Alt›n Or-da ‹mparatorlu¤undan kalan Türk-Tatar as›ll› idi. % 10,5’inin asl› meçhul ve ancak% 4,6’s›n›n gerçek Slav Rus as›ll› oldu¤u tahmin edilmektedir. Böylece, Büyük Rus-ya’n›n kurulmas›nda rol oynayan Rurikler ile asl› meçhul dvoryanlar da Rus kabuledilse bile Rus Çar›’na hizmet eden asillerin 2/3’sinin yabanc›lar oldu¤u görülür.1700-1917 y›llar› aras›nda yüksek mevkideki sivil memurlar›n ortalama % 37,6’s›n›yabanc›lar, bilhassa Almanlar teflkil ediyordu.

Rusya ‹mparatorlu¤u’nda bir dvoryan›n iyi hayat sürmesi için en afla¤› 100 kö-leye sahip olmas› icap etti¤i fikri yayg›nd›. 1831’de I. Nikola (1825-1855) yüzdenfazla köleye sahip olan dvoryanlara do¤rudan do¤ruya “Dvoryan Meclisine” girmehakk›n› tan›m›flt›.

1861 y›l› ferman› ile serfli¤in (köleli¤in) kald›r›lmas› neticesinde dvoryanlartopraklar›n› köylülere veya tüccarlara satmak zorunda kald›lar. 1905 y›l›nda elle-rindeki topraklar›n 1/3’ini kaybetmifllerdi. II. Aleksandr (1855-1881) rejimin dire¤isayd›¤› dvoryanlar zümresini iflastan kurtarmak için “Dvoryan Ziraat Bankas›” kur-durdu ve kendilerine müsait flartlarda kredi verilmesini sa¤lad›. Fakat bu tedbirlerde netice vermedi. 1916’da devlet kontrolü alt›nda olmayan verimli topra¤›n 2/3’siart›k serbest köylülerin elinde idi ve onlar ayr›ca Rusya’daki büyük bafl hayvanla-r›n 9/10’una da sahiptiler. Dvoryanstvo imparatorlukta ekonomik gücünü ve siya-si tesirini kaybetmiflti.

Dvoryan ne demektir ve hangi etnik kökenden gelirlerdi?

Askeri Yap›III. Vasili (1505-1553) zaman›nda Bat› Avrupa’dan al›nan ateflli silahlarla (top, tüfek)teçhiz edilen Rus ordusu bilhassa Türk hanl›klar›na karfl› baflar›lar kazanm›flt›. IV.‹van (1533-1584)’›n Kazan Hanl›¤›n› zapt›nda (1552) bir ‹skoçyal› mühendisin la¤›mkazma ve barut kullanma becerisinden yararlanmak suretiyle kale duvarlar›n› y›kma-y› baflard›¤› bilinmektedir. IV. ‹van ayr›ca Bat› Avrupa’dan askeri uzmanlar getirtme-ye ve onlardan faydalanmaya önem vermiflti. Boris Godunov (1598-1605) da öyleidi. Mihail Fyodoroviç (1613-1645) zaman›nda yabanc›lardan oluflan k›talar kurulma-ya baflland›. Bunlar›n kumandan› ‹ngiliz idi; bir müddet sonra, Avrupal› subaylar ta-raf›ndan talim ettirilen Rus askerlerinden birlikler teflkil edildi. 1632’de Lehistan’akarfl› savafl esnas›nda, yeni usulle yetiflen, top ve tüfek kullanmas›n› bilen Rus k›ta-lar› ço¤unlu¤u teflkil ediyordu. 1631’de Hollandal› Koet taraf›ndan Moskova’da birtophane kuruldu. Avrupa’dan da çok say›da top sat›n al›nd›. 1647’de Rus askerleriniAvrupa usulünde yetifltirmek üzere ilk defa bir talimname bast›r›ld›. 1632’de Hollan-dal› tüccar Andrey Vinius, Tula’da demir iflletme izni ald› ve silah fabrikas› açt›.1644’te Hamburglu Marcelis’e ‹dil, Kostroma ve fieksna Nehirleri boyunda demir fab-rikalar› kurma hakk› verildi. Fabrikalar›n ustalar› yabanc›lard›. Bu suretle, askeri ihti-yac› karfl›lamak üzere kurulan fabrikalar sayesinde Avrupa tekni¤i Rusya’ya girmeyebafllad›. I. Petro (1696-1725) muntazam Rus ordusunun nüvesini kurdu. Azak Kalesial›n›rken yeni usul talim gören askerlerin baflar›lar› görülmüfltü.

1395. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤unda De¤ifl imler

Rurik-Varyag, Balt›kboyundan gelen Varyaglar›nprenslerinden Rurik 862’deKiyef Rusya’s›n›n kurucusuaddedilir. O Slav ve Fin-Ogurhalklar›n› hakimiyeti alt›naalarak ilk Rus devletinigerçeklefltirdi. ÜlkeninRusya ad› almas› ve halk›nRus diye adland›r›lmas› iflteVaryaglar›n bir kabilesi olanRus’tan gelmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

3

Ruslar Azak Denizi’ne ayak bas›nca “Azak Donanmas›” ad›yla ilk Rus harp filo-sunu infla ettiler. Azak Denizi sahilinde Tagarog Liman› Rus donanmas›n›n üssü ol-du. 1703’te Fin körfezinde de donanma inflas› baflland›. O s›rada Rus Balt›k donan-mas› 48 büyük savafl gemisi ve 787 ufak kürekle çekilen gemiden kurulu idi. I. Pet-ro’nun öldü¤ü y›lda (1725) Rusya ‹mparatorlu¤unun 210 bin silah alt›ndaki asker-le 110 bin yedekten (Kozaklar, yabanc›lar vb.) oluflan büyük bir ordusu mevcuttu.Bunun d›fl›nda 24 bin bahriyeli askeri bulunuyordu. O devre göre Rusya’n›n askersay›s› baflka Avrupa devletlerininkinden üç misli fazlayd› (Rusya nüfusu 12-13 mil-yon). Tabii bu kadar büyük bir orduyu beslemek maddi yönden büyük külfetleresebep oluyordu. Petro vergi reformu yapt›. Fakat askere alma usulü II. Alek-sandr (1855-1881) devrine kadar devam etti. 1874’te ç›kar›lan bir kanunla 21 yafl›-na gelenlere askerlik hizmeti mecburiyeti konuldu. Hükümet her y›l askere al›na-caklar›n say›s›n› tespit eder ve 21 yafl›ndakiler aras›nda kura çekilerek istenilen sa-y›da asker hizmete ça¤r›l›rd›. Askerlik süresi de 15 y›ld›; bunun 6 y›l› orduda mu-vazzaf, 9 y›l› ihtiyarî hizmet süresini teflkil ediyordu.

Polis’in Yap›s›Rusya ‹mparatorlu¤u her devirde asker beslemeyi tercih etmifl, fakat merkezi poli-tikay› yürütecek sivil memur teflkilat›na önem vermemiflti. XIX. Yüzy›l›n ortalar›n-da her 10 bin kifliye ancak 11-12 devlet memuru isabet ediyordu. Memurlar aras›n-da s›n›f ayr›mlar› oldu¤u gibi, taflradaki memurlar›n merkeze gelme flans› yok de-necek kadar azd›. Memurlar iyi maafl almad›klar› için rüflvet yolu daima aç›kt›.1826’da Çar Nikola (1825-1855) ayaklanmalarda ceza flekillerini tespit ettirmek içingizli bir “suçlar komisyonu” kurdurdu. Henüz o devirde ceza hukuku gelifltirilme-miflti; ancak 1845’te ceza kanunu ilan edildi. 1823-1861 y›llar› aras›nda 290 bin ki-fli Sibirya’ya, bunlar›n 44 bini de çal›flma kamplar›na sürgüne yolland›lar. Sürgün-lerin % 10’unu politik suçlar teflkil ediyordu. 1880 y›l›nda ‹çiflleri Bakanl›¤›’na ba¤-l› Devlet Polis Dairesi kuruldu. Polis teflkilat›n›n çeflitli bölümleri (gizli servis, siya-si k›s›m, karfl› casusluk k›sm› vb.) olup, birkaç jandarma birli¤i de polise hizmetediyordu. Bunlar›n yerleflme merkezleri St. Petersburg, Moskova ve Varflova idi.1833’te Rusya’da polisin say›s› 100 bini aflm›flt›. 1898’de terör olaylar› art›nca polisteflkilat›nda Özel K›s›m (Osobiy Otdel) teflkil edildi. Bu bölüm yurt içi ve d›fl› giz-li ihtilalcileri gözetliyordu. 14 A¤ustos 1881’de Hükümet Koruma K›sm› (Ohranni-ye Otdelenia) resmilefltirildi. Bundan sonra “Ohranka” diye ün kazanan bu polisteflkilat›n›n bilhassa Paris’te güçlü bir casusluk flebekesi vard›. Resmi rakamlara gö-re 1880’de bütün Rusya’da ancak 1.200 siyasi suçlu mevcut olup, bunun 230’u Si-birya’ya sürülmüfl, 60’› da a¤›r flartl› çal›flma kamp›na yollanm›flt›. (1863 ayaklan-mas›na kat›lan 4 bin Leh suçlu bu rakama dâhil de¤ildir). 1901’de siyasi suçlular›nsay›s› 4.113’e yükseldi ve bunlar›n 180’i çal›flma kamp›na yollanm›flt›. Polisin güç-lü olmas›na ra¤men Rusya ‹mparatorlu¤u’nu bir polis devleti saymak do¤ru olmaz.

Ruhani S›n›f (Kilise)H›ristiyanl›k (Ortodoksluk) resmen ilk defa Kiyev Knezi I. Vladimir (978-1015) ta-raf›ndan 988’de kabul edildi. Ruslar ‹dil boyundaki Türklerden (‹dil-Kama Bulgar-lar›) takriben 70 y›l sonra resmi bir dine sahip oluyorlard›. H›ristiyanl›¤›n devlet di-ni olarak kabul edilmesi Rusya tarihinde yeni bir devrin bafllang›c›d›r. Kiyev Rus-ya’s› Ortodokslu¤u seçmekle Bizans medeniyeti çevresine girmifl oldu (Ortodoks-lar›n merkezi ‹stanbul idi). Vladimir Hristiyanl›¤› kabul edince Rus kilisesi ‹stanbulpatri¤ine tabi bir “metropolitlik” say›ld›. Kilise teflkilat› bir hiyerarfliye dayand›¤›n-

140 Rusya Tar ih i

Petro’nun Vergi Reformu,1705’te ç›kar›lan yenikanuna göre köle bafl›na 74kopik (kurufl), devlettopraklar›nda çal›flan herköylüden 114 kopik (buköylülerin a¤alara karfl›herhangi bir yükümlülükleriyoktu), posad halk›ndanadam bafl›na 140 kopikvergi tahsil edilmeyebaflland›. Bu durum 1897’yekadar devam etti. Ayn› y›ldaç›kan bir baflka kanun 20evin bir asker beslememecburiyetini getirdi. Yaniher bin kifli üç askerbesliyordu.

dan, bunun Rus devlet sistemine de tesiri kaç›n›lmazd›. Kiyev flehri Rusya’n›n yal-n›z siyasi de¤il, ayn› zamanda dini merkezi haline geldi. Birçok dini bölge ve pis-koposluklar meydana getirildi; piskoposluklar küçük cemaatlere bölündü. En kü-çük mahalle, kilise teflkilat› vas›tas›yla piskoposa, piskoposlar da Kiyev’deki met-ropolite ba¤land›klar›ndan, Kiyev metropoliti Rusya’n›n yüksek ruhani baflkan› ol-du. Manast›rlar (kefliflhaneler) kurulmaya baflland›. Vladimir’in Hristiyanl›¤› kabu-lünden 120 y›l kadar önce Bizansl› papaz Kiril taraf›ndan Balkan Slavlar› için ha-z›rlanan bir alfabe Rusya’ya girdi; ayn› zamanda Balkanlardaki (Bulgar Slavcas›)din kitaplar› da benimsendi. Bu suretle Ruslar hem alfabelerini, hem dinlerini ha-z›r olarak d›flardan alm›fl oldular. Kilise Slavcas› XVIII. Yüzy›la kadar Ruslar›n dinve edebiyat dili idi. Ayr›ca manast›rlarda kaleme al›nan vakayinameler (letopis)Rus tarih yaz›c›l›¤› için önemli vesikalar oldu. Esasen Rusya’da okur-yazar tabaka-s› bilhassa ruhaniler ve rahiplerden ibaretti. Moskova Knezli¤i kuvvetlendikçe,Moskova flehrini merkez kabul eden metropolitli¤in mevkii de yükseldi. Metropo-litler, knezin en yak›n adamlar› olup, devlet ifllerine de bakarlard›. 1550’de Rus-ya’da 200 kadar manast›r vard›. Manast›rlara ait topraklarda köleler çal›flt›r›l›yordu.XVII. Yüzy›lda patrikli¤in 35 bin kölesi mevcuttu.

Çar Mihayloviç (1645-1676) zaman›nda Rus kilisesinde ›slahat yapmak istenme-si dini ayr›l›k do¤urdu. Novgorod metropoliti Nikon 1652’de patrik olunca, kilise-nin devlet idaresindeki nüfuzu artt›. Çar, Nikon’a teveccühünü göstermek için “Bü-yük Efendi (Veliki Gosudar)” unvan›n› verdi. Patrik Nikon din kitaplar›nda ve ayin-lerde düzeltmeler yapt›; bunlar ‹stanbul patri¤i taraf›ndan da tasvip edildi (1655).Fakat halk bu yeniliklerden memnun de¤ildi. Çar 1666’da bütün ruhanileri Mosko-va’ya ça¤›rarak, yenilikleri kabul etmeyenleri cezaland›rma karar›n› ç›kartt›. Karfl›olanlardan ço¤u takibata u¤rad›. Böylece Rusya’da çeflitli mezhepler, bafll›ca “gele-nekçi”ler (staroobritsi) ile resmi kiliseye ba¤l› (raskolniki) olan iki gurup meydanageldi. Bilim adamlar› 1860’larda “gelenekçi”lerin say›s›n› 9-10 milyon, 1880’lerde 12-15 milyon ve 1917’de ise 25 milyon olarak vermektedirler. Resmi kilise devletin ya-n›nda Rusya ‹mparatorlu¤u’na büyük hizmetler görmüfl, bilhassa ele geçirilen Türkülkelerinde Hristiyanl›k propagandas› misyonerlik faaliyetlerini yürütmüfltür.

1415. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤unda De¤ifl imler

Resim 5.1

Kazan Hanl›¤›n›ny›k›lmas› flerefineMoskova’da (1554-1561) infla ettirilenPokrovski(Kutsanm›fl AzizVasili) Katedrali

Kaynak: Prof. Dr.Nadir Devletfoto¤raf arflivi(2005-Moskova).

Ortodoksluk, Yunancadaki“orthos” (do¤ru) ve “doksa”(inanç) sözlerinden meydanagelmifltir. M.S. 36’da ‹sa’n›nhavarisi Andreas taraf›ndankuruldu¤u söylenirç Ekümenik(dünya) patrikhanenin merkeziFener (‹stanbul)’dir.Hristiyanl›k âlemindeki üçbüyük mezhepten biridir.1054’te Roma’dan ayr›lm›flt›r.Zamanla cemaatler aras›ndabafl gösteren dinianlaflmazl›klar Do¤u OrtodoksKilisesi’nde de bölünmelere yolaçm›flt›r. ‹stanbul OrtodoksKilisesi de, Rum Ortodoks;Ermeni Ortodoks; SüryaniOrtodoks olmak üzere bafll›caüç kola ayr›lm›flt›r. Rumlar‹stanbul’u; Ermeniler, Erivan’›;Süryaniler de Mardin’i merkezedinmifllerdir. Rus Ortodokskilisesi 1917’den sonrapatriklik olmufl, o da Fenerpatrikhanesinden ayr›lm›flt›r.Slavlar›n büyük ço¤unlu¤uOrtodoks mezhebinemensuptur.

I. Petro ile kilise önemini kaybetmeye bafllad›. Çünkü Petro’nun reformlar› ilekilise devletin itaatkâr bir unsuru haline getirilmiflti. XVIII. Yüzy›lda Çar Pavel’insaltanat› esnas›nda devletin kiliseye karfl› olan tutumunda bir de¤ifliklik oldu. Pa-vel kilisenin manevi önemini onaylarken, ayn› zamanda kendisine ba¤l› bir kurumolarak görüyordu. 1797’de “Çar, kilisenin bafl›d›r” sözünü söyleyen de o idi. Buformül I Nikolay zaman›nda çar›n en genifl anlamda kilisenin ç›karlar›n›n hamisioldu¤u fleklinde yorumlanabilecek tarzda, anayasan›n bir maddesinin bendi olarakRusya ‹mparatorlu¤u kanunnamesine girmifltir.

Ayn› yüzy›lda II. Katerina kilisenin maddi haklar›n› s›n›rlad›, tüm arazilerini ka-mulaflt›rd›. Ayn› dönemde çok say›da manast›r kapat›ld›. II. Katerina’n›n bu nevitedbirler almas›nda Orta ‹dil(Volga) boyunda patlak veren isyan›n da önemli rolüoldu¤u aflikârd›r.

Ruslar, Kazan Hanl›¤›n› 1552’de ele geçirdikten sonra hakimiyetlerini tam ma-nas›yla yerlefltirmek için çeflitli tedbirler almaya bafllad›lar. Bunlardan biri Tatarla-r› din de¤ifltirmeye teflvik veya zorlama fleklinde oldu. Ortodokslu¤u kabul edenTatarlar Ruslarla eflit haklara sahip oluyorlar ve tan›nm›fl Tatarlara Rus asilzadeleriçevresine girme, idareci durumundaki Ruslarla evlenme hakk› veriliyor, böyleceTatarlar, idareci mevkilere geçme imkan›n›n sahip oluyorlard›. Tatar soylular›n›nHristiyan dinine geçmeleri Ruslar taraf›ndan Hristiyanl›¤›n ‹slam’a galebesi olaraktelakki ediliyordu. XVI. Yüzy›l›n son çeyre¤inde Metropolit Germogen’in bildir-di¤ine göre yeni Hristiyanl›¤a geçmifl olanlar, bu dini kabul etmeyen Türk boyuÇuvafl, Fin boylar› Çirmifl (Çeremifl veya Mari) ve Vot (Votiak veya Udmurt)’larlabirlikte yafl›yorlar; onlarla (kâfirlerle) birlikte yiyip içiyorlard›. Hristiyanl›¤a geçmiflolanlar kiliselere gitmiyorlar, haç tafl›m›yorlar ve evlerine ikon ve kutsal flekillerkoymuyorlar; do¤umda papaz ça¤›rm›yorlar, çocuklar›n› vaftiz ettirmiyorlar veölülerini Tatar mezarlar›na gömüyorlard›. Bu rapora dayanarak hükümet bütün ye-ni Hristiyanlar›n yeniden tespit edilerek, (Müslüman) Tatar halk›ndan ayr›lmalar›n›emretti. Hükümetin kararlar›na karfl› gelenler ise “hapsedilecek, dövülecek, bo-yunduruk alt›na al›nacak ve zincire vurulacakt›. Tabiat›yla bu tedbirler etkisiz kal-mad›; çaresizlik ve bask›lar neticesinde birçok kimse Hristiyanl›¤› kabul etti. Fakatyine de Müslümanl›¤a sad›k kalanlar›n say›s› hayli yüksekti. Mesela 1763 y›l›ndaKazan’da 110.264 kifli içinde ancak 13.615 Tatar Hristiyanl›¤a geçmiflti. 1796 y›l›n-da ise durumda fazla bir de¤ifliklik olmam›flt›. Müslüman Tatarlar say›ca artm›fl, fa-kat Hristiyanl›¤a geçmifl olan Tatarlar›n say›s› ayn› kalm›flt›.

Tatarlara karfl› bask› her devirde türlü bahanelerle a¤›rlaflt›r›l›yordu. 1756’daKazan eyaletinde 536 camiden 418’i Ruslar taraf›ndan y›k›lm›fl ve yeniden cami in-flas› yasaklanm›flt›. Ayn› flekilde Tobolsk eyaletinde (Sibirya) 113 camiden 98’i kal-m›flt›. Ast›rahan’da 40 camiden ancak 11’i ibadete elveriflli idi. Bunun d›fl›nda Hris-tiyanlaflt›rma faaliyetine h›z verilmiflti. 1763’te Kazan eyaletindeki Tatarlardan13.615, 1796’da 27.310 kifli Hristiyan dinine döndürülmüfltü. Buna ra¤men ayn›eyalette 1796 y›l›nda 184.034 Müslüman mevcuttu.

Tatarlara yap›lan bask›lar tüccar ve köylülere de ayr› ayr› biçimde uygulanm›fl-t›. 1762’de yaln›z Kazan flehrinde say›lar› ancak 24 olan Tatar tüccarlar›n›n faaliyetgöstermeleri yasakland›. Ancak II. Katerina’n›n reformlar› Tatarlar›n biraz nefes al-malar›na yol açt›. 1767’de II. Katerina taraf›ndan kurdurulan “Yeni Kanunlar Layi-has› Tertip Komisyonu”na Kazan, Penza ve Bat› Sibirya Türklerinden 24 temsilcikat›lm›flt›. Mirza Yenikey(ev)’in komisyona sundu¤u “Kazan Vilayeti Müslümanla-r›n›n Durumu” hakk›ndaki rapor münasebeti ile Müslümanlar›n a¤›r durumlar› vemaruz kald›klar› haks›zl›klar iyice su yüzüne ç›kt›. Zaten o s›ralarda Tatarlara baz›kanuni haklar›n tan›nmas› mecburiyeti has›l olmufltu.

142 Rusya Tar ih i

Germogen (1530 - 1612).1606’tan itibaren Moskovave Bütün Rusya’n›n patri¤ioldu. 1601-1603 y›llar›ndaç›kan k›tl›k ve açl›¤›durdurmak için onundüzenledi¤i ayaklanmatahtta de¤iflikli¤isa¤lad›.1913 y›l›nda RusOrtodoks Kilisesi onu azizilan etti. 1589’da 1552’deiflgal edilen Kazan’ametropolit tayin edilmifl vebir hayli Müslüman› zorlavaftiz ettirmiflti.

Yenikey(ev): Çarl›kRusya’s›nda oldu¤u gibi eskiSovyetler Birli¤i’nde de Türkas›ll›lara ait soyadlar›nsonuna, ses uyumuna göre,-ev, -ov, -yev, -(i)n, -ski vb.ekler getirilmekte; Türkas›ll›lar›n soyadlar›na dahiRusçan›n özelli¤i verilmekte,konuya yabanc› olanlargenel olarak, bahsedilenflahs›n Rus as›ll› oldu¤ukanaatine vararakyan›lmaktad›rlar. Bukar›fl›kl›¤a mani olmak vesoyadlar›n resmi fleklinibozmadan, o ad›n bir Türkas›ll›ya ait oldu¤unubelirtmek için bu gibi Rusçaekleri parantez içine almay›do¤ru bulduk.

Pugaçev ‹syan› zaman›nda (1773-1774) Tatarlar›n ve Baflkurtlar›n oynad›klar›rol meydanda oldu¤undan, hiç olmazsa hükümete sad›k kalan zümreleri-mirzala-r› memnun etmek gerekiyordu. Ayn› zamanda Ruslar›n, tüccar olarak kendilerinigöstermeye bafllayan Tatarlardan, Kazak ve K›rg›zlarla ticari münasebetlerinde fay-dalanmak ihtiyac› da, onlara dini yönden daha hoflgörülü davran›lmas›n› icap etti-riyordu. Petersburg’ta Rus hükümeti çevresinde “Kazak ve K›rg›zlar aras›nda ‹sla-miyet’in güçlendirilerek Rus idaresini takviye etmek” görüflü kuvvet bulmufltu. Ya-ni Rus hükümetine sad›k “Tatar mollalar›” vas›tas›yla Kazak ve K›rg›zlara tesir et-mek imkanlar› araflt›r›lmakta idi. 1782’de flehrin idari iflleri ile sorumlu olan Rus fle-hir meclisi yan›nda bir de Tatar (flehir) meclisinin kurulmas›na müsaade edildi. 22fiubat 1784’te “mirza” Müslümanlara Rus asillerine verilmifl olan haklar verildi.

Di¤er yandan Ortodoks Kilisesi 200 y›l devam eden Müslümanlar› karfl› politi-kas›n› da bütün gücü ile desteklemiflti. Bu politikan›n bir aya¤›n› da zorla Hristi-yanlaflt›rma teflkil ediyordu. Ortodoks Kilisesi bu metotlar›n› XIX. Yüzy›l›n ikinciyar›s›na kadar sürdürme gücünü buldu. Mesela Çar’›n 4 Temmuz 1885 tarihli ve7321 say›l› ferman› Spass’tan Mamad›fl’a sürülen Tatarlar hakk›nda idi. Fermandaflu hususlar belirtilmekte idi: “... Kazan Ruhani Sinod’u din adam› yollayarak, onla-r›n Hristiyanl›¤› muhafaza etmelerini sa¤lamal›d›r. Karfl› koyanlar›n çocuklar› elle-rinden al›narak zorla vaftiz edilmelidir. Kanunlar külliyesinin XIV. cildi ve 49 ile54. maddelerine göre ebeveynleri Hristiyanl›¤› kabul edene kadar çocuklar kilise-de muhafaza edilmelidir. Gene ayn› cildin 191. maddesine göre, Hristiyanl›¤› red-dedenlerin mal-mülkleri piskoposluk taraf›ndan müsadere edilmeli ve Ortodokslu-¤u kabul edene kadar iade edilmemelidir. Bu gibi Tatarlar aras›nda evlilik meyda-na gelirse, vaftiz edilmifl olan kad›nlar›n kilise merasimi ile evlenmeleri sa¤lanma-l›, evlili¤i yapan kad›n vaftiz edilmemiflse onun da Hristiyanl›¤› kabul etme flart›konulmal›d›r. Aksi takdirde bu gibiler esas köylerine geri yollanmal› ve yerli ma-kamlar›n güçlü gözetimi alt›nda b›rak›lmal›d›r.” Rus makamlar›n›n bu gibi tedbirleralmalar›nda bilhassa Tatarlar›n Hristiyanlaflt›rmaya karfl› koymalar›n›n rolü büyük-tü. 1796 y›l›nda yap›lan ilk nüfus say›m›na göre, Kazan guberniyas›nda 103.050 er-kek ve 108.290 difli Tatar say›l›yordu; bütün u¤rafllara ra¤men bunlar›n ancak13.384 erkek ile 13.922 kad›n vaftiz edilebilmiflti.

‹flte bu siyasi ve ekonomik düflüncelerle II. Katerina taraf›ndan Rusya Müslü-manlar› için bir “Orenburg Müslümanlar› Ruhani Meclisi (Orenburgskoye Moga-metanskoye Duhovnoye Sobraniye)” teflkiline karar verilmiflti. 1789’da Ufa flehrin-de “Orenburg Ruhani Meclisi” böylece kurulmufl oldu. Neden Ufa de¤il de Oren-burg ad›n›n kullan›ld›¤›na gelince, Orenburg eyaletinin mevcudiyeti ile bunu aç›k-layabiliriz. Böylece ‹slam dini Çarl›k taraf›ndan ülkenin resmi bir dini olarak kabuledilmifl oldu. Çarl›k, Ufa Müftülü¤ü’nden sonra benzer üç müftülü¤ü Taflkent, Ba-kü ve Akmescit’te de kurdurdu. Ufa Müftülü¤ü’nün kurulmas› ayn› zamanda Müs-lümanlara yay›n yapma imkan› da vermiflti.

Rusya Müslümanlar›n›n dinleri resmen ne flekilde ve ne zaman tan›nd›?

‹ktisadi Durum

Ticaret XIII-XV. Yüzy›lda Rusya ekonomisi sönük bir manzara arz etmekte idi. Tar›ma el-veriflli arazinin bir k›sm› knez ve boyarlara aitti. Halk›n esas meflguliyeti olan balve balmumu en çok sat›lan mallard›. Arkas›ndan k›ymetli samur, tilki, sincap kürk-

1435. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤unda De¤ifl imler

Pugaçev, Yemelyan‹vanoviç (?-1775): ‹dil-Uralbölgesindeki Kozaklar› (Rusmuhaf›z birlikleri) ve baflkakabileleri Rus hükümetinekarfl› ayakland›rd›. Kazan’›iflgal etti. Hükümetkuvvetlerine yenildi ve idamedildi. Bu isyana bir hayliTatar ve Baflkurt dakat›lm›flt›.Bunlar aras›ndaen meflhuru bugünBaflkurtlar›n millikahraman› konumuna gelenSalavat Yulay(ev)’tir.

Mirza (Murza)., Farsçadangelmektedir. Soylulukunvan›, Alt›n Orda Hanlar›neslinden gelenlere Çarl›kbu unvanlar›n› sürdürmehakk› vermiflti.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

4

leri, içya¤›, deri, tuz, keten, bal›k difli ve kereste mamulat› gelmekte idi. Rusya’da250 y›l kadar süren (1236-1480) Mo¤ol-Türk (Tatar) hakimiyetinin iktisadi ve malisahada derin tesirleri görülmektedir. Rusya’da ilk defa olarak o zaman “vergi” ve“para” sistemi düzene konulmufltu. Bunun izleri zaman›m›za kadar gelmifltir. Rus-ça’daki “tamojnya (gümrük)”, “damga” ve paran›n karfl›l›¤› “dengi” Mo¤olcada(Türkçede) “tenke” sözleri bunu gösterir. Posta teflkilat›n›n da o devirde gelifltiril-di¤i Rusçadaki “yamflçik” (yam’c›, arabac›)’den anlafl›l›yor. Ticaret eflyas› manas›n-daki “tovar” kelimesi de Türkçedeki “davar”dan al›nm›flt›r. “‹¤difl” manas›na gelen“alafla at” Rusçaya umumiyetle “at” anlam›nda olmak üzere “loflad” diye girmifltir.Rusçada bugün de kullan›lan sunduk (sand›k), torba (çanta), karman (cep), fltani(iç donu, pantolon), kaftan, baflmak (ayakkab›), pay gibi kelimeler Rus hayat›ndaTürk tesirinin birer belgesidir.

NüfusBaflta gelen Rus flehirleri Novgorod ile Pskov’tu. Novgorod çok zengindi; 1478’detahrip edilince Moskova flehri büyüdü. 1520’de Moskova’n›n nüfusu 100 bini geç-mekte idi. 1897 nüfus say›m›na göre Rusya ‹mparatorlu¤u’nun 125 milyon nüfusu-nun ancak % 9.1’i flehirlerde yafl›yordu. Fakat tar›m geliflmemiflti, ulafl›m yollar›n›nyetersizli¤i neticesinde çiftlikler kendi kendileriyle yetinmek zorunda kalm›fllard›.Ayr›ca çok fakir olan köylüler zengin toprak sahiplerine ba¤l› bulunuyorlard›. Tar›mbölgelerinin verimsizli¤i köylüleri yeni topraklara itti. Rus köylülerinin Bat› Sibirya veKuzey Kazakistan’a göç ettirilmeleri XIX. Yüzy›l›n sonu ve XX. Yüzy›l›n bafl›nda bafl-lad›. Bu devirde ad› geçen bölgelere 6,5 milyon köylünün geldi¤i tahmin edilmekte-dir. Trans-Sibirya (Do¤u Çin) demiryolunun inflas› (1897-1902) ve hükümetin yenibölgelere yerleflme hakk›ndaki kararnamesi (1899) yeni göçlere yol açt›.

1897 genel nüfus say›m›:

Genifl bilgi için bk. Tsentraln›y statiçeskii komitet ministerstva vnutren-nih del, pervaya vseobflçaya perepis’ naseleniya Rossiskoy ‹mperii, 1897g. (‹çiflleri Bakanl›¤› Merkezi ‹statistik Komisyonu’nun Haz›rlad›¤› Rusya ‹mpara-torlu¤u’ndaki ‹lk Genel Nüfus Say›m›, y›l 1879), (St. Petersburg 1897).

Rusya’n›n kapitalizmi tercih etmesi ekonominin h›zla geliflmesine neden ol-du.1850 ile 1900 y›llar› aras›nda ülke nüfusu ikiye katlanm›flt›. XX. Yüzy›l›n ilk 15

Millet ‹mp. % fiehirleflme % Toplam Nüfus

Rus 44.4 13.0 55.513.302

Ukraynal› 19.4 4.7 24.274.727

Belorus 4.5 2.2 5.676.047

Tatar 1.9 8.9 2.320.748

Müslüman 12.1 5.0 15.118.442

Yahudi 3.5 24.0 4.308.460

Avrupal› 3.9 12.3 4.856.213

Fin 2.3 1.7 2.879.210

Litvanyal› 1.2 2.3 1.609.887

Moldovyal› 1.0 4.1 1.303.464

Toplam 100.0 9.1 125.042.841

(Ortalama)

144 Rusya Tar ih i

1897 Nüfus Say›m›, R. A.Lewis-R. H. Rowland-R.S.(1976) Clem, Nationalityand Population in Russiaand USSR. An Evolution ofCensus Data. 1879-1970,New York s. 456.

y›l›na nüfus %30 civar›nda artt›. 1914 y›l›nda, Finlandiya hariç, Rus ‹mparatorlu¤u-nun toplam nüfusu 170 milyona ulaflm›flt›.

1851’de kentli nüfus 3,5 milyona biraz yaklaflm›flken, 1987’de 16,5 milyona,1914’te ise 25 milyona ulaflt›. Bu dahi kentli nüfusun ancak % 15’ini teflkil ediyor-du. Di¤er bir ifade ile Rusya halk›n›n % 85’i veya 145 milyonunu k›rsal kesimde ya-flayanlar teflkil ediyordu. Böylece Rusya bir köylü ülkesi görünümündeydi.

EndüstriRusya, endüstri mallar›na olan ihtiyac› yabanc› ülkelerden yapt›¤› ithalatla karfl›l›-yordu. ‹lk defa askeri ihtiyac› karfl›lamak üzere, yukar›da gördü¤ümüz gibi Avru-pal›lar›n yard›m› ile maden arama ve silah fabrikalar› kurma ifline giriflildi. Sanayii,Bat› Avrupa’n›n rekabetinden korumak maksad›yla k›ymetli madenlerin Rusya’danihrac› yasakland›. Devlet ve flah›slar taraf›ndan iflletilen imalathanelerde köylüleriiflçi olarak çal›flt›rmak için kanunlar ç›kar›ld›. I. Petro’nun son devirlerinde Rus-ya’da 200 kadar fabrika ve imalathane aç›lm›fl bulunuyordu.

Urallarda kurulan demir iflletmelerinde Rusya’n›n ihtiyac›ndan baflka, ihracatiçin de demir haz›rlan›yordu. XVII. Yüzy›lda Ural’daki üretim Rusya’n›n demir üre-ten ülkeler aras›nda dünyada birinci yeri almas›n› sa¤lam›flt›. Yabanc› gemileri St.Petersburg liman›na celp için buraya getirilen ticaret eflyas›n› daha az gümrü¤e ta-bi tutan I. Petro, St. Petersburg’u iç eyaletlere ba¤lamak için bir kanal açt›rd› ve es-ki “mir” (cemaat) sistemi yerine “kafa vergisi” usulünü koydu. Böylece daha fazlavergi toplad›. XVIII. Yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Ural’daki Yekaterinaburg (Sovyet dö-neminde Sverdlovsk) ve Nijni Talin demir ve çelik üretiminin merkezleriydi. XIX.Yüzy›l ortalar›nda endüstri bilhassa iki bölgede ileri idi. (St. Petersburg civar›ndave kuzeybat›da). Tekstil endüstrisi ‹vanova, Kostroma ve Vladimir’de geliflmiflti(bilhassa pamuklu ve keten dokuma). Dokuma ayr›ca köylerdeki tezgahlarda dayap›l›yordu. XIX. Yüzy›l›n sonlar›na do¤ru a¤›r endüstri Ural’dan baflka bölgelerekayd›. 1880-1890’larda demire ihtiyac›n artmas› ve yabanc› kapital yat›r›mlar› saye-sinde Do¤u Ukrayna’da (Donetsk-Dnyepr Havzas›) bilhassa Kirov Rog’da demir is-tihsaline baflland›. Donetsk’te kömür istihsal ediliyordu. 1913’te Rusya pik demiri-nin % 67’si Donetsk-Dnyepr Havzas›’nda üretilmekte idi.

I. Nikola (1825-1855) zaman›nda yeni yollar›n yap›lmas› sonucunda Rusya’n›niç ticareti geliflti. Volga üzerinde buharla iflleyen vapur seferlerinin de büyük kat-k›s› oldu. 1873’te Petersburg ile Moskova aras›nda ilk demiryolu seferi bafllad›. Da-ha sonra Varflova ile Krakov aras›nda da demiryolu ba¤lant›s› sa¤land›. 1829’da Pe-tersburg’da ilk yüksek mühendis okulu aç›lm›flt›. Tula askeri fabrikas›ndan baflkabirçok top, tüfek ve di¤er silah fabrikalar› da kurulmufltu. Endüstrileflmek için köy-lüyü topraktan koparmak laz›md›. Bu ise 1870’lerde bafllad› ve 1885-1906’da iyicegeliflti. fiehirlerde iflçilerin say›s› artt›. 1865’te 1425 fabrika ve imalathanede 392.718iflçi çal›flm›fl ve 296 milyon ruble de¤erinde imalat yapm›flt›. 1880 y›l›nda ise fabri-ka ve imalathanelerin say›s› 16.564’e yükselmiflti. Buralarda 616.925 iflçi çal›flmak-ta idi. Buna ra¤men 1914’te hala, Rusya ‹mparatorlu¤u’nun 170 milyon olan nüfu-sunun ancak 3 milyonunu iflçiler teflkil ediyordu.

Rusya ‹mparatorlu¤u’nda Ruslar az›nl›kta olmalar›na ra¤men (genel nüfusun %57’sini [Ukraynal› ve Beloruslar dahil] “gayr-i Rus” milletler teflkil ediyordu) hakimmilleti temsil ediyorlard›. Rus dili e¤itimde, endüstride, siyasette ve orduda kulla-n›l›yordu. Türklere medeni veya siyasi haklar tan›nmam›fl; onlara belli bafll› devletmemuriyetleri kapal› tutulmufl; ekonomik sahada da birtak›m engeller konulmufl-tu. Tatarlara ticaret flirketleri kurmakta zorluklar ç›kar›l›yor, Türkistan ve Bozk›r

1455. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤unda De¤ifl imler

eyaletlerinde emlak sahibi olmalar› yasaklan›yordu. Az›nl›klar aras›nda bilhassaYahudiler, Ermeniler, Gürcüler, Letonyal›lar ve Estonyal›lar Rusya ‹mparatorlu-¤u’ndaki geliflmeye kat›lm›fllard›.

ÜretimDolay›s›yla da ziraat Rus ekonomisinin temel meflgalesi durumundayd›. 1913 y›l›n-da Rusya’daki tah›l üretimi 92 milyon tona ulaflm›flt›. Türkiye’de 2010 tarihinde burakam 32 milyon ton idi. Ancak kurakl›k nedeniyle 1891 ile 1906’da k›tl›k olmufltu.En büyük k›tl›k ise 1921-1922 y›llar›ndan yani ülke Sovyet yönetiminde iken ger-çekleflti. Di¤er ifade ile Rusya’da köylü refah içinde yaflam›yordu.

Rusya’n›n nüfusu ne kadard› ve kentli ile köylü nüfus oran› neydi?

Sanayi alan›nda geliflme ise XIX. Yüzy›l›n ortalar›nda bafllad›. Birinci Dünya Sa-vafl›’na kadar Rusya pamuk üretiminde dünyada dördüncü s›radayd›. Dolay›s›ylaülkede tekstil alan›nda büyük geliflmeler olmufl, 1911 y›l›na gelindi¤inde pamukipli¤i ve kumafl üreten fabrikalar çok say›da artm›fl, tezgahlar›n say›s› 220 bine ç›k-m›flt›. Pamuk bafll›ca Orta Asya’da üretilirdi. Sovyetler Birli¤i döneminde de Özbe-kistan ile Türkmenistan pamuk üretiminde ilk s›ralar› ald›lar.

Metalürji alan›nda da bu nevi baflar›lar görüldü. 1900 y›l›nda 1,5 milyon ton pikdemiri üretilirken, bu miktar 1914’te 3,5 milyon tona ç›km›flt›. Rusya’da kullan›lantafl kömürünün %85 ülke içinde üretilirdi. Bu bilhassa Ukrayna’n›n Donets bölge-sinden elde edilirdi. Rusya’n›n önemli üretimlerinden birini ise petrol teflkil ederdi.Bilhassa Bakü’de 1860 y›l›na bafllayan üretim baflta y›lda 160 bin ton iken, 1913’debu 9 milyon tona ulaflm›flt›. Azerbaycan 1860’dan ikinci ba¤›ms›zl›¤›n› kazand›¤›1991 y›l›na kadar, yani 131 y›l baflta Çarl›k Rusyas› daha sonra Sovyetler Birli¤i men-faatleri için sömürtmek durumunda kalm›flt›. Rusya’n›n g›da sektöründeki bafll›caüretimi fleker, alkol ve un idi. Ayr›ca Ormanlardan da gelir elde ediliyordu.

Devletin kalk›nmaya katk›s› müteflebbislere verdi¤i destek, demiryollar› inflas›fleklinde kendini gösteriyordu. Demiryollar› sayesinde Rus tüccarlar›, mallar›n› da-ha kolay ve daha h›zl› bir yerden baflka yere götürme imkan›na kavuflmufllard›.1850’lerde Rusya’da demir yollar› 400 km. civar›nda iken, bu 1912’de 25 bin km.’yeç›km›flt›. Rusya’da sanayi kurulufllar›n›n ve atölyelerin neredeyse 1/4’ü yabanc› ya-t›r›mc›lar›n- ‹ngiliz, Frans›z, Belçikal›, Alman, ‹sveçli ve Amerikal›- sermayeleri ilekurulmufltu. Devletin müteflebbislerin sosyal kökenine bakmadan herkese eflit me-safede durarak kapitalist bir siyaset uygulad›¤› anlafl›l›yor. 1900’da Moskova’n›n enbüyük 50 sanayi ve ticari iflletmesinin sahiplerinin 29’u köylü, 8’i küçük esnaf, 5’isoylu ve 5’i yabanc› kökenli idi. Ancak devlet gene de güvenilmez yabanc›lar olanMüslüman tüccarlara k›s›tlamalar getirmekten kendini al› koyam›yordu.

XVIII. Yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Rus hakimiyet sahas› Kazak topraklar›n›n s›n›r-lar›na dayand›ktan sonra Kazan Tatarlar› ile Miflerlerin bir k›sm› Orenburg bölge-sine göçtüler. Özellikle Kazaklarla ticaret yapanlar buraya memnuniyetle yerlefli-yorlard›. Hükümet bu göçü teflvik ediyor; hatta Tatar tüccarlar›n› oraya gitmeyezorluyordu. Mesela, Orenburg flehri kurulduktan sonra, hükümet 200 zengin Tatarailesinin yeni flehrin yan›ndaki Kargal› ve Seyid(ov) kasabas›na yerlefltirilmesiniemretmiflti. Eski durumlar› sars›lan birçok Kazanl› zengin yeniden, Orta Asya da-hil, ülke d›fl›nda ticari faaliyete giriflmifl; köylülerin ürünlerini sat›n alarak -özellik-le yerli hammaddeleri ifllemek üzere- Tatar köylerinde çeflitli tesisler kurmaya bafl-lam›flt›. Bu suretle Afla¤› Kama’da (Atniya, Menger, Alat›, Kardüven, Züri, Tünter,

146 Rusya Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

5

Mifler, Bugün Ural’›ngüneyinde, RusyaAvrupa’s›n›n Penza veMordovya bölgelerindeyaflayan nüfuslar› hakk›ndakesin bilgi olmamaklabirlikte 100 ile 500 binaras›nda bir Tatar boyudur.Bir haylisinin kendisine hasa¤z› olup, bu dilde O¤uzunsurlar›na rastlan›r. Tatardilinin bat› a¤z›n›kullan›rlar. Mifler (Meflçera)ve Mifler-kifli (MeflçerskiyeLyudi) ad›n›n XV-XVI.Yüzy›llarda kullan›lmayabafllad›¤› tahminedilmektedir.

Sosna, Ura, Saba, Maskar gibi kasabalarda) Tatarlar ile Miflerlerin yerlefltikleri di¤erbölgelerde oldukça büyük ekonomik merkezler do¤uyordu. 1821’de Yumufllu Ta-tarlar’a (Laflman) belli bir ücret karfl›l›¤› tüccar s›n›f›na kaydolma hakk› tan›nd›.Tatarlar daha önce de ticaret ve zanaatkarl›kla u¤rafl›yorlard›. 1760-1780 y›llar›ndaKazan’da her birinde 3 ila 9 kiflinin çal›flt›¤› 34 sabun imalathanesi bulunmakta idi.Bunlar y›lda 100 bin put (16.3 kilograma denk gelen bir a¤›rl›k ölçüsüdür) sabunistihsal ediyorlard›. Bu imalathanelerin bafll›ca sahipleri aras›nda Tatarlardan tan›n-m›fl Half(in)’ler, Subay(ev)’ler ve Ruslardan Lihacev’ler ve Jarkov’lar v.b. vard›. ‹ç-ki imalathanelerinin say›s› da yüzy›l›n sonunda 57’ye varm›flt› ki, sahipleri aras›n-da fiuvalov, Vorontsov, Salt›k(ov), Nar›flin v.b. gibi Rus asiller bulunuyordu. Ayr›-ca kereste, de¤irmentafl› yap›m yerleri mevcuttu.

Kazan-‹dil boylar›ndan tah›l, deri, sabun, bal, balmumu, kereste, keten, doku-ma, kumafl, v.b. gibi emtia, Moskova, Petersburg, Arhangelsk, Ast›rahan, Oren-burg, Don ve Ukrayna’ya, Ural ve Sibir’e, Orta Asya’ya ve ‹ran’a sevk ediliyordu.XVIII. Yüzy›l›n sonunda Kazan eyaletinde 2876 tüccar vard›; bunlar›n 2015’i Rus,861’i Tatar idi.

Zemstvo (Yerel Yönetim)II. Aleksandr’›n reformlar› ile sahneye ç›kan zemstvo’lar ve bunlar›n flehir versi-yonlar› olan örgütler taraf›ndan oynand›. Seçim kanunundaki eksikliklere ra¤menI. Dünya Savafl› öncesindeki yar›m yüzy›lda Rusya’daki yerel yönetimler, önemlibir kültürel vazife yerine getirmifllerdi. Zemstvo’lar bafllang›çta 34 yerel yönetimdefaaliyete geçirildi. Reform Türkistan, Sibirya, Kafkasya, Polonya, Balt›k eyaletleri,Bat› Rusya eyaletleri ve Kozak bölgelerinde uygulamaya konmad›. 1864 y›l›ndakiyasayla beraber zemstvo’lar yerel bölgeler dahilindeki kamu e¤itim ve sa¤l›k ku-rumlar›, hay›r kurumlar›, yol yap›m›, sigorta gibi yerel yaflam› ve ekonomik faali-yetleri denetleme görevini üstlendiler. Bütçeleri de bilhassa gayr-› menkul vergile-rinden geliyordu.

II. Aleksandr öncesi neredeyse tamamen cahil b›rak›lm›fl ve sa¤l›k hizmeti ala-mayan k›rsal nüfusa okullar, hastaneler ve dispanserler götürülmeye baflland›.1895 y›l›nda zemstvo’lar›n faaliyet gösterdi¤i bölgelerde her 6.500 kifliye 1 adethasta yata¤› düflerken, zemstvo’lar›n bulunmad›¤› bölgelerde 41.000 kifliye bir ya-tak düflüyordu.

Ayn› e¤ilimi e¤itim alan›nda da gözlemek mümkündü. Zemstvo’larn sorumlubulundu¤u eyaletlerde her bin yerleflimciden ortama 46 ilkokul ö¤rencisi ç›kar-ken, Avrupa Rusya’s›nda her bin kifliden 34, Sibirya’da her bin kifliden 18 ilko-kul ö¤rencisi ç›k›yordu. 1911-1912 yasalar›yla 9 eyalette daha zemstvo kurulma-s›na karar verildi.

Zemstvo sarfiyatlar›n›n 2/3’ünden fazlas› sa¤l›k ve e¤itime harcanmaktayd›.1914 y›l›nda 43 zemstvo içerisinde 3.300 sa¤l›k tesisi bulunmaktad›r. Rusya’da,say›s› 29’u bulan Pastör laboratuvarlar›n›n 16’s› zemstvo veya flehir örgütlerininelindeydi.

1914 y›l›nda mevcut 50 bin zemstvo ilkö¤retim okulunda 80 bin ö¤retmen ve 3milyon ö¤renci bulunmaktayd›. Zemstvo’lar ayn› zamanda ö¤retmen okullar› daaç›yor ve e¤itim metotlar›n› gelifltirmek için özel kurslar düzenliyorlard›. 1914’te 43zemstvo bölgesinin 35’inde bulunan halk kütüphanelerinin toplam say›s› 12.627’yeulaflm›flt›. XXI. Yüzy›lda Türkiye’deki halk kütüphanelerinin say›s› ise 2 bin civa-r›nda oldu¤u varsay›l›rsa zemstvo’lar›n baflar›lar› daha iyi anlafl›l›r.

1475. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤unda De¤ifl imler

Yumufllu Tatar (GörevliTatar) veya Laflman RusDevleti hizmetine zorlaal›nm›fl olan Müslüman-Tatar zümresine verilen adidi. Laflman Almancadaorman iflçisi anlam›ndakullan›lan bir tabirdi. 30Ocak 1678’de Çar I.Petro’nun emri ile Kazan’dabir tersane tesis edilmiflti.Bu tersaneye gereken a¤aç,“laflman” tabir edilenmecburi hizmetle yükümlühalk taraf›ndan teminediliyordu. Yani laflmanlarangarya olarak çal›flmakzorunda idiler. ‹lk olarak bumecburi ifl için 56 bin Tatartoplanm›fl iken, XVIII.Yüzy›lda bu say› 109 bineyaklaflm›flt›. 1736 ferman›ile askere al›nan gayr-iRuslar›n, Balt›k Denizi’nesevki emredilmiflti. Askerlikhizmeti gayet uzun sürüyor;süresi bitince dahi bunlaryurtlar›na dönemiyorlard›.Çünkü Rus olmayan askerlerö¤retim-e¤itim maksad›ylakamplara yollan›yorlard›.Buradan ise onlar› ancakmalullük kurtarabiliyordu

Zemstvo, Yerel yönetimorgan›. 1864’te kurulan buyerel yönetimlerde büyüktoprak sahipleri, flehir veköylerin temsilcilerikat›l›yordu. “Zemstvo” idarikararlar ç›karma, bir miktarvergi toplama, borç al›pverme haklar›na sahipti.Emri alt›nda teknik bir kadrobulundurup, ilk e¤itim,sa¤l›k, yol bak›m›, zirai vesosyal hizmetlerdebulunurdu. 1900’da“Zemstvo”larda çal›flanmemurlar›n say›s› 47 bineyükselmiflti. Sonralar›orduyu besleme ödevini deüstüne ald›. 1904’ten sonra“Zemstvo”lar›n önemi dahada artt›.

Avrupa Rusyas›: Rusya’n›nAvrupa’da kalan k›sm› içinkullan›l›r. Kabaca Çarl›kRusya’s› döneminde ülkeninyar›s› Avrupa’da, kalanyar›s› Asya’da bulunuyordu.

Bunlara ilaveten zemstvo k›rsal kesimde yaflayanlara modern tar›m metotlar›n›ö¤retmek, sigorta sistemine yerlefltirmek, yol inflas› ve telefon hatlar›n›n çekilmesigibi birçok alanda geliflmelerine katk› sa¤l›yordu. 1914’te 219 yerel telefon santra-li kurulmufltu.

Köylülerin yarar›na kurulan zemstvo örgütü bafllang›çta onlar›n flüphesi ile kar-fl›laflt›. Bu Rus köylüsünün afl›r› cahilli¤i veya içinde bulundu¤u çaresizlikle aç›kla-nabilir. 1890-1906 y›llar›nda zemstvo temsilcilerinin seçilmesinde köylülere de birrol verilmiflse de köylünün güvensizli¤i devam etti. Köylüler zemstvo’lara toplumyarar›na çal›flan örgütler de¤il de aristokratik kurumlar olarak bak›yorlard›.

Kooperatif dernekleri, zemstvo’lara oranla halk kitlelerine daha yak›n gelmifl-ti. 1 Ocak 1915 y›l› itibar› ile 32.300 kooperatif ve bu kooperatiflere ba¤l› ço¤unuköylülerin oluflturdu¤u 12 milyon üyesi bulunuyordu. Muhtemelen 1920’lerdenitibaren Sovyet yöneticileri de bu sistemden etkilenip kolhoz (kolektif çiftlik) vesovhoz (devlet çiftli¤i) sistemini kurarak, bütün köylüleri devletin kölesi halinegetirmifllerdi.

George Vernadsky, Rusya Tarihi (çev. D.M›zrak-E.Ç. M›zrak) (‹stanbul: Selenge Yay›nlar›2009), s.307-310.

Kültürel Yap›

E¤itimI. Petro (1696-1725)’dan önce Rusya’da devlet teflkilat›nda çal›flanlar›n bile büyükço¤unlu¤u okuma-yazma bilmiyorlard›. 1714’te ç›kar›lan bir kararname ile aritme-tik ve co¤rafya bilgisine sahip oldu¤unu ispatlayamayan papazlar›n dvoryanlar(asiller) için nikah k›ymalar› yasakland›. Ordu ve devlet hizmetine girecek olanla-ra 5 y›ll›k e¤itim mecburiyeti kondu. Avrupa’dan örnek al›narak “Akademi” ile“Üniversite”yi birlefltiren bir “Bilimler Akademisi” açmak için 1724’te emir ç›kar›ld›(Fakat Bilimler Akademisi resmen, I. Petro’nun ölümünden sonra 12 Kas›m 1725’teaç›ld›). Akademinin ilk baflkan› bir Alman (Blumentrost) idi. Sonra 24 Temmuz1747 ferman› ile bir nizamnameye kavuflturulan Bilimler Akademisi: 1. Esas Aka-demi, 2. Üniversite ve 3. Gimnaziyum (lise) olmak üzere üç basamakl› kurum ha-line getirildi. 1803’te ç›kar›lan yeni nizamnamede akademi üyelerinin bilimsel fa-aliyetlerini her fleyden önce Rusya’n›n ç›karlar›n› göz önünde bulundurarak hizmetetmeleri gerekti¤i belirtildi. II. Katerina (1782-1796) zaman›nda Paris Bilimler Aka-demisi örnek al›narak 1783’te aç›lan “Rusya Akademisi” 1841’de “Bilimler Akade-misine” kat›ld›. Böylece üç ana flube kuruldu: (1. Fizik-Matematik, 2. Rus dili veedebiyat›, 3. Tarih ve Filoloji). Akademi kütüphanesi, sat›n al›nan kitaplar, ba¤›fllarve Rusya’da ç›kan her kitab›n bir nüshas› akademi kütüphanesine yollanmas› do-lay›s›yla k›sa zamanda zenginlefltirildi.

Bilimler Akademisi Rus kültürünün geliflmesinde aktif rol oynam›flt›. 1914 y›l›nagelindi¤inde Bilimler Akademisi bünyesinde bulunan çeflitli enstitülerin art›k bilim-sel araflt›rma konusunda yüksek derecede özerkli¤e sahip büyük kurulufllara dönüfl-müfl oldu¤unu görürüz. Yaln›zca fen bilimleri ve matematik alan›nda de¤il, ayn› za-manda tarih ve filoloji alanlar›nda faaliyet gösteren birçok bilim kuruluflu bulunuyor-du. Bilimsel özerklik gelene¤i Sovyetler Birli¤i Bilimler Akademisi ve bugünkü Rus-ya Bilimler Akademisinde de devam etmektedir. Burada çal›flan akademisyenlerinyönetim ve toplum karfl›s›nda prestijleri ve buna ba¤l› bir tak›m haklar› vard›r.

148 Rusya Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Fraehn, Chistian Martin:Joachim (4.6.1782-16.8.1851): flarkiyatç›,nümizmat (PARA UZMANI) vetarihçi. KazanÜniversitesi’nde flark dilleriprofesörlü¤ü yapt›. 1815’tensonra St. Petersburg’ta Asyamüzesinin müdürü oldu. Enmühim eseri: RecensioNummorum Akademia‹mperialis ScinetiarumPetropolitanae, (St.Petersburg 1826)’dir.

Mendelyev, Dimitri ‹vanoviç(7.2.1834-2.2.1907): Kimyabilgini. Kendinden sonrakeflfedilen maddeleriönceden bildirmifltir. Enmühim eserleri: Kimyan›nAna Hatlar› (1868), PeriodiKanunu (Alm. çev. 1859).

Rusya’da gerçek manada ilk üniversite Yelizaveta (1741-1762) devrinde 12Ocak 1755’te Moskova’da kuruldu. Üniversite üç fakülte (hukuk, t›p, felsefe) ve onkürsüye bölünmüfltü. Üniversiteye haz›rlamak için Moskova’da biri dvoryanlar vedi¤eri de baflka zümrelere ait olmak üzere (serfler hariç) iki lise aç›ld›. XVIII. Yüz-y›lda Bilimler Akademisinin 111 üyesinden ancak 26’s› Rus’tu. Ö¤retim üyelerinin69’unun ana dili Almanca idi. 1802’de kurulan Dorpat Üniversitesi’nde ö¤retim Al-manca yap›l›rd›. Sonralar› Dorpat flehrinin ad› “Yuryev”e çevrildi ve üniversiteninö¤retimi Rusça yap›lmaya bafllad›. 1803’te Harkov ve 1804’te Kazan’da, 1834’te Ki-yev, 1865’te Odessa, sonra 1869’da Varflova ve 1888’de Tomsk’da üniversiteler ku-ruldu. Kazan Üniversitesi bilhassa “flark tetkikleri” merkezi oldu. Burada Alman-ya’dan davet edilen Fraehn flarkiyat sahas›nda mühim araflt›rmalar yapt›. 1819’daPetersburg Üniversitesi kuruldu. Rus dili, tarihi, edebiyat›, hukuk ve müspet ilim-ler sahas›nda tan›nm›fl Rus bilginlerinin birço¤u burada hocal›k yapt›. Modern kim-ya ilminin kurucular›ndan biri olan Mendelyev, tarihçi Platanov, flarkiyatç› Bart-hold Petersburg Üniversitesi’ne mensuptular.

Dünya Savafl› öncesinde 1909’da Saratov’da, savafl esnas›nda da 1916’daPerm’de birer üniversite aç›ld›. Böylece 1917 Ekim Devrimi’ne kadar Rusya’da11 üniversite ve bunlara ek olarak birkaç teknik okul bulunmaktayd›. 1912’detoplam 137 bin ö¤renci Rus üniversitelerinde ö¤renim görmekteydi. 1905’tenönce üniversiteler, ülkenin siyasi gelifliminde önemli rol oynad›lar. Bu dönem-de profesörlerin ço¤u liberal hareketin içinde yer ald›lar. Ö¤rencilerin ise büyükbölümü sosyalist idi. 1905’te üniversitelerin idareleri profesörlere b›rak›ld›.1905’ten sonra getirilen bir tak›m k›s›tlamalar 1911’de hükümet ile MoskovaÜniversitesi aras›nda ihtilaflara sebep olmufl ve neticede çok say›da profesörüngörevine son verilmiflti.

1828’de Petersburg’ta “Teknoloji Enstitüsü”, “Yüksek Askeri Mühendis Okulu”,1899’da Varflova ve Kiyev’de “Yüksek Politeknikum”lar aç›ld›. 1893/94 y›l›nda Rus-ya’da 52 adet yüksek tahsil kuruluflu mevcut olup, bunlarda 25 bin ö¤renci oku-yordu. 1860’tan 1900 y›l›na kadar çeflitli yüksek okullarda tahsil görerek meslek sa-hibi olanlar›n say›s› 20 binden 90 bine yükselmiflti.

K›z ö¤renciler için üniversitelerden baflka, yüksek okullar da vard›. Buralardasoylu ailelerin k›zlar› tahsil görürdü. Üniversite öncesi tahsil ise “orta” 8 y›ll›kklasik gimnaziyalarda (Latince, Grekçe, yabanc› dil) ve 7 y›ll›k Real okullardafazladan matematik ve iki yabanc› dil okutulurdu ve “ilk” olmak üzere iki basa-maktan ibaretti. 1917’ye kadar tahsil mecburiyeti olmad›¤› için çocuklar›n ortala-ma ancak % 50’si okula gidiyordu. E¤itime ancak 1905’ten sonra önem verilmifl-ti. Rusya’da, bölgeye göre de¤iflmek üzere, okuma-yazma bilenlerin ortalamaoran› % 21 idi. Türkler aras›nda okuma-yazma oran› ise 1917’de erkeklerde % 35,kad›nlarda % 17 idi ve bu bölgedeki Ruslardan daha yüksekti. E¤itim genelliklemedreselerde yap›l›yordu.

1897 nüfus say›m› verilerine göre Rusya ‹mparatorlu¤unda 10 yafl üstü nüfusun% 24’ü okuma yazma bilirken, 1914’te bu oran % 45’e ç›km›flt›. Bu oran bölgeselfarkl›l›k göstermekte olup, okuma yazma bilenlerin oran› flehirlerde daha yüksekti.

Rusya’da akademik ve yüksel okul faaliyetleri nas›l bafllad›?

1495. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤unda De¤ifl imler

Platon, Sergey Federoviç(28.6.1860-10.1.1933): Rustarihçisi. 1899’dan beri St.Petersburg Üniversitesi’ndeprofesör, 1920-1931y›llar›nda ‹limler Akademisiüyesiydi. 1930’da Sovyetaleyhtar› propagandayapmakla suçlanarak sürgünedildi. En mühim eserleri:Oçerki po ‹storii Smuti vMoskovskom GosudarstveXVI-XVII vv. (XI.-XII.Yüzy›llarda MoskovaDevleti’ndeki Kar›fl›kl›klar ile‹lgili Deneme), (1899); Lektsiipo Russkoy ‹storii (RusyaTarihi ile ‹lgili Deneme),(1899); Stati po Russkoy‹storii 1833-1912 (RusyaTarihi ile ‹lgili Makaleler1833-1912), (1912); BorisGodunov (1921).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

6

Barthold, Wilhelm (VasiliyVladimiroviç) (15.11.1869-19.8.1930): fiarkiyatç›.1869’da St. Petersburg’taAlman as›ll› bir aileden do¤du.Genç Barthold, çocuk iken,Almancay› ve Bat› Avrupa’n›nbaflka baz› ilim dilleriniö¤renmifl bulunuyordu. Liseyegitti¤i devirden beri tarihçiolmak istiyordu ve bu amaçlaPetrograd (flimdiki St.Petersburg) Tarih Fakültesi’negirdi. Daha üniversite talebesiiken, 1889 y›l›nda OHristianstve v Sredney Azii(Orta Asya’da H›ristiyanl›k)adl› eseri ile dikkati üzerineçekmiflti. 1901’de profesöroldu. 1913’te Rusya BilimlerAkademisi’ne tam üye seçildi.1905-1912 y›llar› aras›nda,Rus Arkeoloji Derne¤i’nin Do¤ubölümünün sekreterli¤igörevini ifa etti. 1926’da‹stanbul Üniversitesinin davetiile Türkiye’ye gelerek, Türkboylar›n›n tarihi üzerine derslervermifl, 1930’da Leningrad’ta(St. Peterburg) vefat etmifltir.En mühim eserleri: ‹ngilizceyeçevrilen Turkestan down to theMongol Invasion (1928)[Türkçesi Mo¤ol ‹stilas›naKadar Türkistan, (Ankara1990)]; 12 Vorlesungen überdie Geschichte der Türken(1935) [Türkçesi Orta AsyaTürk Tarihi Hakk›nda Dersler,(Ankara 1975)]; M. F. Köprülü(çev.), ‹slam Medeniyeti Tarihi,6. bsk., (Ankara 1984).

Rusya ‹mparatorlu¤u’nun ço¤unlu¤unu Türk soylular›n teflkil etti¤i Müslü-man nüfusun e¤itimi konusunda Rusya E¤itim Bakanl›¤› neredeyse hiçbir tefleb-büste bulunmam›flt›. II. Katerina’n›n ‹slam dinine getirdi¤i serbesti dolays›ylaMüslümanlara ancak din e¤itimi yapma hakk› verilmiflti. Dolay›s›yla da e¤itimifli tamamen din adamlar›n›n eline kalm›flt›. Bu e¤itim ise ilkokul yafl›ndakilerinmescitlerin yan›ndaki mekteplerde ve daha büyük yafltakilerin medreselerde al-d›¤› dini e¤itim ile s›n›rlan›yordu. Neticede belli bir müfredatla çal›flmayan, bel-li bir yönetime ba¤lanmayan bu e¤itim kurumlar›n›n kalitesi de çok farkl› idi.‹dil-Ural’da Tatarlar, Güney Kafkasya’da Azerbaycan Türkleri ve K›r›m’da K›r›mTatarlar› aras›nda verilen e¤itim nispeten Orta Asya mektep ve medreselerindeverilen e¤itimden daha iyi idi. Ancak Rus e¤itimi ile karfl›laflt›r›lmayacak kadardüflük seviyedeydi. Çünkü bu dini okullara giden ö¤rencilerin bilgi düzeyi çokyetersizdi.

‹dil-Ural bölgesinde e¤itim-ö¤retim iflleri Rus hükümetinin hiç bir katk›s› ol-madan kendi kendine geliflmiflti. Ruslar Hristiyanlaflt›ramad›klar› Tatar-Baflkurt-lar› bafl›bofl b›rakmay› tercih etmifller; bu durum XIX. Yüzy›l›n sonuna kadarböyle devam etmiflti. Hemen her mescit veya camiin yan›nda medreseler kurul-mufltu. Köy okullar›nda bile o köyün imam› kendi bilgi ve kabiliyetine göre,Kur’an okumas›n› ö¤renmifl ve bir tak›m dini bilgiler vermiflti. Daha ileri görüfl-lü imamlar›n okuma yazma bilen eflleri (ab›stay) ise köy k›zlar›na evlerde oku-ma yazma ve din dersleri vermifllerdi. Rus medeniyeti ile pek ilgilenmeyengençler yeni bilgileri ‹slam dünyas›ndan aramaya çal›flm›fllar ve XIX. Yüzy›l›nikinci yar›s›nda bilhassa Buhara, Hive ve Semerkant bu bilgilerin kayna¤› olarakkabul edilmiflti. Fakat art›k o devirde Buhara da eski canl›l›¤›n› kaybederek,skolastik bir e¤itim merkezi haline dönüflmüfltü. ‹flte Buhara medreselerindetahsil gören, Abdünnas›r Kursavi (1771/72-1812) ve fiihabeddin Mercani (1818-1889) gibi o devrin ileri gelen âlimleri gerili¤in sebeplerini tespit ederek, med-reselerde reform yap›lmas›, müspet ilimlere ehemmiyet verilmesi fikrini yayma-ya bafllam›fllard›.

Dini okullarda reform yapma fikrini ilk olarak Mercani’nin talebesi ve meslek-tafl› Hüseyin Feyizhani (1828-1866) Islah-› Medaris adl› eserinde tart›flt›. Feyizha-ni bu eserinde medreselerin müfredat›na müspet ilimlerin de al›nmas›n› ve Avru-pa modeline göre bir Tatar okulunun aç›lmas›n› teklif ediyordu. ‹flte onun bu fikir-leri ‹smail Gasp›ral› (1851-1914) taraf›ndan prati¤e uyguland›.

Nihayet K›r›ml› ‹smail Gasp›ral› Bey’in de büyük katk›s›yla “Usul-i cedit”, yaniyeni metotla e¤itim fikri, baflta güçlü karfl› koymalara ra¤men, sonra büyük taraf-tar kazanm›flt›. Art›k mescitlerdeki imamlar aras›nda da bu fikri destekleyenler ç›k-m›flt›. ‹dil-Ural’daki Orenburg Ruhani ‹daresi’ne ba¤l› 6 bin camide yeni usulü ka-bul edenlerin say›s› Rus hükümeti emrindeki müftünün bu fikri desteklememesinera¤men, her geçen gün, art›yordu.

Rus E¤itim Bakanl›¤›’n›n 1911 y›l›ndaki raporuna göre, Rusya genelinde on binmektep ve 1.085 medresenin resmi kayd› yap›lm›flt›. Rusya’n›n Asya bölgesinde,yani Bat› Türkistan’da 6 bin mektep ve 328 medrese mevcut oldu¤u anlafl›l›yor.1911 y›l›nda Kazan eyaletindeki mektep-medreselerin say›s› 1.822’ye yükselmifl vetalebe say›s› da 132 bine ulaflm›flt›. Hülasa etti¤imizde ‹dil-Ural’›n baflka eyalet, fle-hir ve köylerindeki mektep ve medreseleri ile ‹dil-Ural bölgesindeki Türk okulla-r›n›n say›s›n›n 4 bin civar›nda oldu¤u ve 250 bin talebenin tahsil gördü¤ü ortaya

150 Rusya Tar ih i

fiihabeddin Mercani (1918-1889): ‹slamiyet’in baz›do¤matik görüfllerine karfl›cesaretle karfl› ç›kanlardanbiri de fiihabeddin Mercani idi.Mercani, Buhara veSemerkant’ta yapt›¤› tahsildensonra Kazan’a dönerek “I.Mescid” adl› camiye imam-hatip ve müderris (ö¤retmen)tayin edilmiflti. 22 y›ll›khizmeti s›ras›nda yüze yak›ntalebe yetifltirdi. 24 eser yazd›.Bunun d›fl›nda 12 Eylül1876’da aç›lan Rus-TatarÖ¤retmen Okulu’nda (Russko-Tatarskaya Uçitelskaya fikola)9 y›l hocal›k yapt›. 21 Temmuz1758’de e¤itime bafllayanKazan Gimnaziyumu (Lisesi)ve 1804’te kurulan KazanÜniversitesi’nin hocalar› iletemas halindeydi. En meflhureseri Müstefâdü’l-Ahbâr fîAhvâl-i Kazan ve Bulgar(Kazan ve Bulgar’dakidurumlar hakk›nda tafsilatl›haberler) adl› tarih kitab›d›r.Onun Tatarlara tarih fluuruafl›lamas› yönünden çokmühim hizmeti olmufltur.Çünkü ilk defa onun flahs›ndaKazanl› bir tarihçi, kendimemleketinin tarihinimilletinin önüne sererek,halk›n›n kendi benli¤inek›ymet ve ehemmiyet vermesiyolunda rehberlik etmifltir.

Hüseyin Feyizhani (1828-1866): Yenilik hareketinin birdi¤er temsilcisi olan HüseyinFeyizhani, Mercani’ninö¤rencisidir. Rusça ö¤renmifl,Kazan Üniversitesi’nde Do¤uDilleri okutman› olmufl; Do¤uFakültesi bölümü 1853’tePetersburg’a nakledildiktensonra Petersburg’ta faaliyetgöstermifl; orada ‹mparatorlukArkeoloji Kurumu’na üyeseçilmiflti. Bir Bulgar mezartafl› kitabesini çözen H.Feyizhani, eski Bulgar dilininburada yaflayan Çuvafllar›ndili ile ayn› kökten oldu¤una ilkdefa dikkati çekmifltir. Hocas›Mercani ile birlikte millikültürün geliflimi meseleleriniinceleyerek, medresede dind›fl› ilimlerin okutulmas›n› veAvrupaî tarzda bir Tatarlisesinin aç›lmas›n› ileri süren,yay›nlanmam›fl, Islâh-›Medâris adl› bir risale (broflür)kaleme alm›flt›r. Ayn› flekildeMercani ve Feyizhani’ninmüfltereken haz›rlad›klar›projeye göre, aç›lmas› istenenTatar Üniversites’inde ‹slamakideleri ile birlikte müspetilimler de okutulacakt›.

ç›kmaktad›r. 1905-1907 y›llar›nda Kazan eyaletinde e¤itim yapan mektep-medrese-lerin %90’› art›k “Usul-i cedit” metoduyla çal›flmaya bafllam›fllard›. Ocak ve A¤us-tos 1906 tarihlerinde yap›lan I. ve II. Umum Rusya Müslümanlar›n›n kurultaylar›n-da mektep ve medreselerde “Usul-i cedit” metoduna uygun bir program kabuledilmiflti. Buna göre mektepler haz›rl›k olarak 1., 2. ve 3. s›n›flara bölünecek veher s›n›fta belli bir müfredat takip edilecekti

‹smail Gasp›ral›’n›n Bahçesaray’da açt›¤› usul-i cedit okulu Rusya Müslüman-lar›n›n e¤itim sisteminde dönüm noktas› oldu. O, bu okulunda kendisi kalemeald›¤› ve çocuklara k›sa zamanda okuma yazma ö¤reten metot kitab› Hoca-iSübyan’› kullan›yordu. Gasp›ral› bu yeni metodu ve onun baflar›lar›n› RusyaMüslüman ayd›nlar› aras›nda oldukça yayg›n olan ve o dönemde iki dilde ç›kanTercüman/Perevotçik adl› gazetesi ile de tan›tma faaliyeti içine girdi. Bu çabala-r›n bir neticesi olarak 1905 y›l›na gelindi¤inde ise Rusya Müslümanlar›n›n takri-ben 5 bin okulunda, flartlar›n getirdi¤i baz› farkl›l›klara ra¤men genelde “usul-icedit” kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Bu okullar›n en yayg›n oldu¤u bölge ise ‹dil-Ural’d›.

Ortodoks kilisesinin Müslümanlar› H›ristiyanlaflt›rmak program› çerçevesin-de Rus yönetimi Müslümanlara daha kolay ulaflabilmek için onlardan Rusça vekendi ana dillerini bilen ö¤retmenler yetifltirme karar›na varm›flt›. NeticedeRusya’n›n belli bafll› yerlerinde bu nevi okullar aç›ld›. Kazan’da Rus-Tatar Ö¤-retmen Okulu (Russko-Tatarskaya Uçitelskaya fikola) Tatarlara Rusça ö¤retenbir zümre yetifltirmek için Rus hükümeti taraf›ndan kuruldu. Bu örnek do¤rul-tusunda Rus-Azeri, Rus-Kazak ve Rus-Yerli (tuzemniy) okular› aç›ld›. Buradakiyerli tabiri gerçek Rusya vatandafl› olmayan yabanc› anlam›nda olup, bilhassabugünkü Özbekistan’da yayg›nd›. Ancak bu konuda Rus E¤itim Bakanl›¤›n›numduklar› pek gerçekleflmedi. Çünkü bu okullardan yetiflen Müslüman ö¤ret-menlerin aras›nda milliyetçi gençler ortaya ç›km›flt› ve onlar Rusya’n›n menfaa-ti için de¤il, tam tersine kendi halklar›n›n menfaatleri için çal›flmaya bafllad›lar.1917 ‹htilalinde de bu gibi okullardan yetiflenlerin Çarl›k Rusyas›’n›n y›k›lmas›-na katk›lar› oldu. Bu okullarda ö¤renciler modern e¤itim alm›fl, Rusça ö¤ren-mifl ve dolays›yla yaflad›klar› dünyay› daha iyi bilen ve analiz eden kifliler ola-rak yetiflmifllerdi.

EdebiyatRus edebiyat› Kiyev Rusya’s› (878-1168) zaman›nda bafllar. ‹lk örnekleri din kitap-lar›, vakayinameler (letopis) ve Rus destan› olan ‹gor Bölü¤ü Destan›’d›r. Frans›zklasi¤i türünden ilk Rus yazar› prens Antioh Kantemir’dir. Rus edebiyat›n›n kuru-cusu olarak ise Rus fliir veznini Rus diline uygulamay› baflarm›fl ve zaman›na göregüzel methiyeler yazm›fl olan “ilk Rus bilgini” M. Lomonosov (1711-1765) kabuledilir. Klasik-realist ak›m›n ilk temsilcisi de “Rus La Fontaine”i ‹. Krilov (1768-1844)’tur. A. Radiflçev (1749-1802)’in Petersburg’tan Moskova’ya Seyahat adl› kitab›ile Rus sosyal hayat›n› ve müesseselerini konu edinen ilk eserdir. Bu eserde monar-fli sisteminin keyfi idaresi ve sertlik sistemi çok sert bir dille tenkit edilmifltir. Ka-ramzin tarihçi olmakla birlikte ayn› zamanda büyük bir yazard›r. Karamzin “KiliseSlavcas›”ndan konuflma diline dayanan daha sade edebî bir üslup ç›karm›flt›r. Za-vall› Liza adl› eseri Rus edebiyat›nda ilk romantik eserdir. Rus klasik edebiyat›n›nen büyü¤ü Aleksandr Sergeyeviç Puflkin (1799-1837) olup, modern Rus dili ve fliiri-

1515. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤unda De¤ifl imler

‹smail Gasp›ral› (1851-1914):K›r›m Tatar›, ‹smailGaspral›’n›n (Gasprinski) üçdört önemli yönü vard›r. ‹lkiyazar ve yay›mc› olarak RusyaTürklerinin en uzun ömürlüTercüman/Perevotçik(1905’ten sonra Tercüman)adl› gazeteyi ç›karmas›d›r(1883-1918), ikincisi usul-ücedit, yani yeni metotla ilkokulçocuklar›na k›sa zamandaokuma yazmay› ö¤retmesi vebunun yayg›nlaflmas›n›sa¤lamas›d›r. Üçüncüsü isecemiyet ve siyaset adam›olarak Rusya Türklerinin bütünönemli toplant›lar›na kat›lmas›ve bu toplant›larda önemli rolalmas›d›r. Bugün onunTercüman gazetesinde ortayaatt›¤› “Dilde, fikirde ve ‹flteBirlik” slogan› genellikleTürkçü kesimde halakullan›lmaktad›r. Fazla bilgiiçin bk. N. Devlet, UnutturulanTürkçü, ‹slamc›, Modernist‹smail Gasp›ral› (‹stanbul2011).

‹gor Destan› veya Prens ‹gorDestan› (Rusça: Slovo o polku‹goreve) Novgorod Knezi ‹gorSvyatoslaviç (1151 -1202)’in1185’te K›pçaklara (Kuman)karfl› giriflti¤i baflar›s›z seferinikonu alan destand›r. Ritimlibir fliir diliyle anlat›l›r. 1795’teele geçen el yazmas›, ‹gorDestan›’n›n özgün metniolarak kabul edilir. Millî Rusedebiyat›n›n ilk örne¤i olarakkabul edilir. Destan›norijinalli¤i konusundaRusya’da oldukça ilmîtart›flmalar yaflanm›flt›r.Destan›n K›pçaklar için deönemi vard›r.

Kantemir Antioh Dimitriyeviç(Prens): ‹stanbul’da do¤anKantemir asil bir Romenailesine mensup olup, küçükyaflta Rusya’ya gelmifl, sonraLondra ve Paris’te Rusya elçisiolarak bulunmufltur. fiiir vemizah eserleri ölümündensonra neflredilmifltir (1762).

nin yarat›c›s› say›lmaktad›r. Bu edebiyat› daha da yükselten, aslen Ukraynal› N. Go-gol (1809-1852) hayat›, idare organlar›n› ve asilzadeleri tasvir ile çok güzel tenkit vemizah örnekleri vermifltir. (Eserleri: Müfettifl, Ölü Ruhlar vb.). Rus dilinin büyük üs-tatlar›ndan ‹. Turgenyev (1818-1883) “serflik” müessesesini birçok romanlar› ve hi-kayeleri ile tenkit etmifl ve Rusya’da köylülerin kölelikten kurtar›lmas›nda mühimrol oynam›flt›r. Rus edebiyat›n›n en büyük iki temsilcisi ise F. Dostoyevski, Rus sos-yal hayat›nda Gogol’ün tesiri ile s›radan kiflileri tasvir etti. Sonralar› sosyal problem-leri ele alan Dostoyevski, Ecinniler adl› eserinde, Nihilist ve sosyalist unsurlar›n

Rusya için bir tehlike teflkil etti¤ini anlat-maya çal›flt›. Dostoyevski sonralar› Rus-Ortodoks dini, Rus hayat› ve kültürünüidealize ederek, Rus cemiyetinin bu esas-lara göre kurulmas› gerekti¤i fikrini müda-faa etti. Soylu ve varl›kl› bir aileye mensupolan Lev Tolstoy ise edip, filozof, pedagogve dram yazar›d›r. Dünya görüflü itibariyleHristiyan ve anarflist olan Tolstoy, Rusnesrinin ve roman›n›n en güzel örnekleri-ni vermifltir (mesela: Savafl ve Bar›fl). Mak-sim Gorki (1868-1936) “proleter (iflçi) ede-biyat›n›n” öncüsü say›lmaktad›r. Rus afla¤›tabakas›ndan al›nan tipler, iflçi, köylü ha-yat› Gorki’nin ana konular›d›r. Gorki, Rusihtilalcileri ile yak›n iliflki kurmufl, gelifl-mekte olan sosyalist cereyanlar› destekle-mifltir. Bolflevik ‹htilalinden sonra Gorki,Sovyet Rusya’n›n “resmi” yazar› ad›n› al-m›flt›r.

Kurat, A.N. (1987), Rusya Tarihi (Bafllang›çtan 1917’ye Kadar), 2. Bsk. Ankara: Türk Ta-rih Kurumu Yay›nlar›

Kültür ve Sanat Rusya’da kültür ve bilim, dinin ve çarlar›n etkisi ile geliflmifltir denilebilir. Çünkübask› rejiminin hüküm sürdü¤ü bir ülkede asl›nda baflka türlü olmas›na da imkanyoktu. fiahsi teflebbüs her zaman k›s›tlanm›fl, halk›n büyük bir k›sm› ve bu aradaRus olmayan milletler de s›k› kontrol alt›nda tutulmufltur. Rusya’da önce grekçedendin kitaplar› tercüme edilmiflti. Bat› Avrupa’da kitaplar›n matbaa ile ço¤alt›ld›¤›n›ö¤renen II. ‹van (1462-1505) zaman›nda bas›lan ilk Rusça eser de (1565) Resulle-rin ‹flleri ve Mektuplar› adl› kitapt›. 1578 ve 1591 y›llar›nda da çeflitli dini eserler ba-s›ld›. ‹lmi araflt›rmalar da gene Çar Boris Godunov (1598-1605)’un teflviki ile yap›l-maya baflland›. ‹lk defa topografik (arazi yüzeyini ölçme, flekillendirme) araflt›rma-lar yap›ld›. Bir geometri ve aritmetik kitab› yaz›ld›. ‹lk co¤rafya kitab›n›n da II. Fe-dor (1605) zaman›nda haz›rland›¤› tahmin edilmektedir. [Kniga bolflogo çertaga(Büyük Çizgi Kitab›)]. ‹lk gazetenin yay›nlanmas› da yeni bir çar sayesinde gerçek-lefltirilmifltir. “Avrupal›laflma ve yenilik taraftar›” I. Petro 1703’te Vedemosti (Belle-ten) adl› ilk Rus gazetesinin ç›kmas›na önayak oldu. Bu gazetenin Rus kültür ha-yat›na etkisi yan›nda Moskova’n›n iç ve d›fl haberleri devlet s›rr› olarak saklama ge-

152 Rusya Tar ih i

Lomonosov Mihail (1711-1765): Çok yönlü bir bilimadam›d›r. Edebiyat, e¤itim vebilim alan›na katk›lar› çoktur.Bulufllar› aras›nda Venüsgezegeninde atmosfer oldu¤utezi en ilginçlerinden biridir.Do¤a bilimleri, kimya, fizik,mineraloji, tarih, sanat, filolojive mercekler alan›nda katk›lar›çoktur. Ayn› zamanda flairolarak da Rus edebi dilinizenginlefltirmede rol alm›flt›r.

Resim 5.2

Mihail Lomonosov(1711-1765)

Kaynak: Lomonosovportrait.jpg http://en.wikipedia.org/wiki/File:Lomonosovportrait.jpg

Nihilizm: Hiçlik veya inkarc›l›k.Latince’de ‘hiç’ anlam›nagelen nihil sözcü¤ündentüretilen Nihilizm, günümüzdebirçok spesifik alt dalaayr›lmakla beraber, en popülertan›m›yla; her fleyin anlamdanve de¤erden yoksun oldu¤unusavunan felsefi görüfltür.Nihilistler tanr›n›n varl›¤›n›,iradenin özgürlü¤ünü, bilgininimkân›n›, ahlâk› ve tarihinmutlu sonunu reddederler.

Anarflizm: (Yunanca ‘da an “-s›z, olumsuzluk eki” ve archos“yönetici” sözcüklerindentüretilmifltir, yöneticisizanlam›na gelir) toplumsalotoritenin, tahakkümün, erkinve hiyerarflinin tüm biçimlerinibertaraf etmeyi savunançeflitli politik felsefeleri vetoplumsal hareketleritan›mlayan sosyal bir terimdir.Anarflizm, her koflulda hertürlü otoriteyi reddetmektir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

lene¤ini y›kmas› yönünden de önemi büyüktür. Rusya’da ilk periyodik dergi1769’da Çariçe II. Katerina’n›n teflebbüsü ile Vsakaya Vsyahina (Herfleyden BirParça) ad›yla bir mizah mecmuas› olarak neflredilmifltir.

Rusya’da tiyatro da I. Petro’nun zaman›nda ortaya ç›kt›. Moskova ve Petersburg’tatiyatrolar aç›ld›; burada oynayan artistler ise hep yabanc›lard›. Yelizaveta Petrovnazaman›nda ilk Rus “Saray Sahnesi” kuruldu (1756). Rus tiyatrosu ve müzi¤i XIX. Yüz-y›lda geliflti. Moskova’da “Bolfloy Teatr” (Büyük Tiyatro) 1824 y›l›nda kuruldu;1856’dan sonra bu bina operaya çevrildi, ayn› zamanda bale gösterileri de buradayap›lmaya bafllad›. “Mal›y Teatr” (Küçük Tiyatro) ise 1824’te kuruldu. Rus tiyatrosu-nun en mühim iki flahs› A. Ostrovski (1823-1886) ile Anton Çehov (1860-1904)’dur.

X. Yüzy›ldan XVI. Yüzy›la ve 1700’den 1917’ye kadar olan dönemlerde Rus mi-marisi iki devreye ayr›l›r. Rusya’da Bizans tesiri ile kilise inflas› da Bizans-Rus üslu-bunu meydana getirmifltir. ‹lk kilise Kiyev’de infla edilen (989-996) “Desyatinaya”kilisesidir. Yap›larda do¤u mimarisi tesirleri de görülür (Kremlin Saray›). BüyükPetro’nun Avrupal›laflt›rma hareketi Rusya’da genifl ölçüde Avrupa mimarisinin uy-gulanmas›na yol açt›. Endüstrinin geliflmesi de mimari üzerinde tesirini gösterdi;yeni flart ve zevklere uyuldu. Köylerde ise eski Rus üslubundaki “izba” adl› bina-lar yüzy›llar boyunca de¤iflmeden devam etti.

Rusya’da Bizans’tan gelen resim sanat›, kiliselere ikon koymak yolu ile gelifl-miflti. XVIII. Yüzy›ldan itibaren ‹talyan, Frans›z, Hollandal› ve Alman sanatkarlar›-n›n tesirleri görüldü. XIX. Yüzy›lda Rusya’da realist ressamlar›n meflhurlar›: Venet-ziyanov, Vereflçagin ve Repin; Lebedev, Ayvazovski, Levitan ve Serov’tur. Resimgalerilerinden en meflhurlar› da Petersburg’daki “Ermitaj” ve Moskova’daki “Tred-yakovski Galerisi”dir.

Rusya’da “kilise korosu” d›fl›nda halk müzi¤inde halk flark›lar› oynak havalar-dan bafllayarak, duygulu uzun havalara kadar var›r. Bunlarda Güney Rusya’dakiTürk kavimlerinin tesirleri büyük olmufltur. Rus milli müzik aletlerinin aras›nda“kobza” (kopuz) ve “dombra”n›n bulunmas› bunu göstermektedir. Avrupa müzi¤i-nin Rusya’ya girmesi ve yay›lmas› gene I. Petro zaman›nda bafllar. ‹lk sanatkarlar

1535. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤unda De¤ifl imler

Karamzin (Karamurza),Nikolay Mihayloviç(12.12.1776-3.6.1826): Türkas›ll› Rus tarihçisidir. 12ciltlik Rus Devleti Tarihi adl›eseri ile flöhret kazanm›flt›r.Rus tarihi için kaynakde¤erindeki eseri bugün dearaflt›rmac›lar taraf›ndankullan›lmaktad›r.

Resim 5.3

Moskova’dakiBolfloy Tiyatrosu

Kaynak: Bolshoi_Theatre.jpghttp://en.wikipedia.org/wiki/File:Bolshoi_Theatre.JPG

‹talyanlard›. 1862’de Petersburg’ta konservatuar kurulmufltur. Rus senfoni müzi¤i-nin yarat›c›s› olan Peter Çaykovski (1840-1893), Rus halk melodilerinden faydala-narak tam bir Avrupa stilinde güzel eserler verdi. Di¤er tan›nm›fl Rus kompozitör-leri Balakirev (1837-1910), Mussorgski (1839-1881), Borodin (1834-1887) ve Rims-ki Korsakov (1844-1908)’tur.

Felsefi ve Siyasi Ak›mlarRusya’da Hristiyanl›¤›n kabulü (988-989) ile dini felsefe yay›lmaya bafllad›. Bundakiliselerde, manast›rlarda din adamlar› arac›l›k ediyordu. Ancak XVIII. Yüzy›lda ta-bii bilimlerin geliflmesi ile felsefe dinden ayr›ld›. Bunda da Tatiflçev (1686-1750), A.Kantemir (1708-1744), M. Lomonosov (1711-1765) gibi bilginlerin rolü oldu. Avru-pa tekni¤i ve bilimi ile temas, Avrupa kültürünün de yavafl yavafl Rusya’ya girme-sine yol aç›yordu. Ayd›nlar ve bilhassa subaylar aras›nda kat› rejime ve haks›zl›k-lara karfl› hoflnutsuzluk artmaya bafllam›flt›. 1813-1815 y›llar›nda Bat› Avrupa sefer-lerine kat›lan Rus subaylar›n›n büyük bir k›sm› de¤iflik görüfller kazanm›fllard›.Rusya’daki hayat flartlar›n›n, devlet teflkilat›n›n, sosyal kurulufllar›n Avrupa’dakiler-den çok geri oldu¤unu fark etmifllerdi. Böylece Alman felsefe görüflleri aç›k fikirliayd›nlar taraf›ndan benimsenmeye bafllam›flt›. I. Aleksandr (1801-1825)’›n istibdat›yeni fikirleri benimseyenlerin serbest hareket etmelerini engelliyordu. Bundan ötü-rü de “gizli cemiyetler” kurulmaya baflland›.

Siyasi derneklerin en önemlisi, 1816’da kurulan “Kurtulufl Birli¤i” idi. ‹ki y›lsonra bu cemiyetin üyeleri taraf›ndan kurulan “Refah Birli¤i” adl› ve Rusya’dakiçarl›k rejimini y›kmay› amaçlayan gizli, ihtilalci cemiyet “Kuzey” ve “Güney” flube-lerine bölündü. “Kuzey Birli¤i”nin bafl›nda subay olan Murayev Apostol kardefller-le, flair Rileyev bulunuyordu. Merkezi Petersburg’ta idi. “Güney Birli¤i”nin bafl›ndaise Albay Pestel vard›; bu flubenin faaliyet sahas› Kiyev ve Podolya vilayetlerindebulunan ikinci Rus ordusu idi. ‹flte bu birlikler ilk Rus ihtilali mahiyetinde olan“Dekabrist” (Aral›k ay› hareketçileri) hareketini gerçeklefltirmifllerdir (1825).

Alman filozoflar› Schelling ve Hegel’in fikirleri Rus ayd›nlar› aras›nda büyükilgi toplam›fl, onlar›n Rusçaya tercüme edilen eserleri genifl bir okuyucu kitlesineyay›lm›flt›r. Bu eserler Rus ayd›nlar› aras›nda birbirine z›t iki gurubun do¤mas›nasebep oldu: Birinciler Slavyanofil’ler (Slav Birli¤i taraftarlar›), di¤eri Zapadniki (Ba-t›c›lar: Bat› Avrupa taraftarlar›)’ler idi.

“Slavyanofil” görüfl, her milletin kendisine has bir “varl›¤›” oldu¤unu ve bunu“halk›n ruhu”nun ortaya koydu¤unu kabul ediyordu. Slavyanofillere göre, Rus Or-todokslu¤unun Rus sosyal bünyesi ve devlet teflkilat›nda kendine özel de¤erlerivard›. Rus tarihi esas itibariyle Bat› Avrupa’n›nkinden farkl› idi. Bat› Avrupa’da dev-letler zorla bir istila neticesinde kurulmuflken, Rusya’da devlet serbestçe itaat pren-siplerine dayanm›flt›. Rusya’da ayr› zümreler ve s›n›flar aras›nda çat›flma olmam›fl-t›; iflte Rusya’n›n Avrupa’ya karfl› üstünlü¤ü burada idi. Büyük Petro, Rusya’da zo-raki bir “Avrupal›laflt›rma” politikas› güderek, normal seyrini de¤ifltirdi¤i Rus tari-hini yanl›fl yola sevk etmiflti. XIX. Yüzy›l›n yar›lar›nda en önde gelen temsilcileriHamyakov (1804-1860) ile Samarin (1819-1876) ve Aksakov (1817-1860) olan bucereyan gitgide siyasi istikamet alarak “Panslavist (Slavlar›n Birli¤i)” hareket halinegelmifltir.

“Bat›c› (Zapadniki)” görüfl ise Rusya’n›n medeni bir memleket oluflunun ancakBüyük Petro’nun açt›¤› yeniliklerle bafllad›¤›n› kabul ve Avrupa fikir hareketleri vemedeniyetinin Rusya’ya uygulanmas› gerekti¤ini savunur. Bat›c›lar Rus ayd›nlar›nayeni fikirleri afl›lamaya çal›flmakta ve ayr›ca Avrupa’daki siyasi ve sosyal olaylar› in-

154 Rusya Tar ih i

Schelling W. von (27.1.1755-20.8.1854): Tabiat felsefesinigelifltirmifl (Ideen zu einerPhilosophie der Natur, 1797),hayat›, yaflay›fl tarz›n›n afla¤›flekli olan anorganik (gayr-iuzvi)’e karfl› koyma olarakyorumlam›flt›r. Ona göre,tabiat gelecekteki “ben”dir.Tabiat görünmeyen ruhtur,ruh ise görünmeyen tabiatt›r.

Hegel, G. W. (27.8.1770-14.11.1831): Tübingen, Bern,Frankfurt, Jena, Nürnberg veBerlin’de tarih felsefesi,estetik, din felsefesi vefelsefe tarihi hakk›nda derslerverdi. Eserleri 19 cilttetoplanm›flt›r (1832-1840).Ona göre “Kavramlar›nhareket kanunu ve dolay›s›ylahakikat-tenakuz (diyalektik)içindedir. Hegel’in budiyalektik metodu tabiiilimlerde yanl›fl yorumlara yolaçm›fl, Hegel Okulu’nun solkanad›n› politik radikalizmegötürmüfltür. Marksizm deHegel’in tesirinde kalm›flt›r.

Dobrülov A. N.: Tenkitçi venaflir. Hegel ve Feuerbach’›nfelsefesinin etkisindekalm›flt›r. Edebiyat›n afl›r›tenkitçi olmas›n› isterdi.

Pisarev, D. ‹. (14.10.1840-16.7.1868): Tenkitçi. Felsefiyönden afl›r› materyalizm(maddecilik) taraftar› idi.Cemiyetindemokratlaflt›r›lmas›n›,edebiyat›n cemiyettekigerçekleri iflleyerek sosyalyap›da de¤iflmeyisa¤lamas›n› istiyordu.

Danilevski, N. A.(10.12.1822-19.11.1885):Rus yazar›, panslavist vetabiat bilginidir. En meflhureseri Avrupa ve Rusya adl›felsefe yap›t›d›r.

Bakunin, M. A. (18.5.1814-1.7.1876): Rus ihtilalcisi. Asilaileden gelen Bakunin, bafltaorduda subay olarak vazifegördü. “Bat›c›”lar›n aras›ndaHegel ve Fichte felsefesi ilemeflgul oldu. 1841’den sonraAvrupa’da yaflad›. Paris’teKarl Marks ile temas kurdu.1848’de Prag’ta düzenlenenSlav konferans›na ve 1849Dresden ayaklanmas›nakat›ld›. Tevkif edildi ve1857’de Sibirya’ya sürüldü.1860’da Japonya üzerindenAmerika’ya, oradan Londra’yakaçt›. Burada 1872’dekat›ld›¤› I. Enternasyonal’denanarflist oldu¤u için ç›kar›ld›.

celemekte idiler. Bu ak›m›n en mühim üyeleri olarak Belinski (1818-1848), Gra-novski (1813-1855) ve Herzen (Gertsen) (1812-1870) gösterilir.

XIX. Yüzy›lda bu fikirler ayd›nlar d›fl›nda Kal›n Dergi (Tolst›y Jurnal) diye ad-land›r›lan dergilerle halk aras›nda da yay›l›yordu. Gerek “Slavyanofil”ler, gerek“Bat›c›”lar görüfllerini fliddetli sansür yüzünden ifade edememekle beraber Rusokuru “sat›rlar›n aras›n› okumay› baflar›yor” ve yazarlar›n ne demek istediklerinianl›yordu. 1855’te sansürün biraz hafiflemesi neticesinde dergilerin say›s› artt›.Bunlar›n en afl›r›lar› 1850 ile 1860 aras› Sovremenik (Ça¤dafl), Oteçestevenniye Za-piski (Anavatandan Notlar) (1866), Russkoye Bogatstvo (Rus Zenginli¤i) gibileriydi.Vestnik Yevropi (Avrupa Habercisi) ve Russkaya M›sl (Rus Düflüncesi) Avrupac› veliberal görüflte idiler. Afl›r› milli görüflü ise Russki Vestnik (Rus Habercisi) temsilediyordu. Bu dergiler Rusya’da kamuoyunun geliflmesinde büyük rol oynam›flt›r.

Alman felsefesinin geliflmesi ve Avrupa’da pozitif bilimler, Darvinizm maddecigörüfllerin ilerlemesi sonucunda Rusya’da yeni yeni fikir ak›mlar› belirmeye baflla-d›. Bunlar›n en mühimi Nihilizm (‹nkarc›l›k) idi. Bu ak›m›n temsilcileri Rusya’daolan her fleyi, idare sistemini, ahlak anlay›fl›n› reddederek, hiçbir fleyi tan›mamaesas›n› kabul ediyorlard›. Onlara göre ancak pozitif bilimler faydal› olup, fliir, fel-sefe, güzel sanatlar vs. gereksiz fleylerdi. Politik sahada kendilerini sosyalist san-malar›na ra¤men belli bir dünya görüflleri olmayan “nihilistler”, Rusya’da hürriyetfikrini yayman›n, yeni ve adil bir sistemi kurman›n ancak çarl›k rejimini devirmek-le mümkün oldu¤una inan›yorlard›. Buna ulaflmak için de “terör (tedhifl)” yolunuseçmifllerdi. Çerniflevski (1828-1889) ve Dobrülov (1840-1868) bu hareketin siya-si cephesini iflliyor ve Rusya’da “sosyalizmi” kurmak için Avrupa’daki sol fikirleriafl›lamaya çal›fl›yorlard›; Pisarev ise nihilizmin teorisini yap›yor ve edebi yaz›lar›y-la bu görüflü yay›yordu. Nihilizm ak›m› Rus sosyalizmini ve Marksist ideolojinin te-mellerini atm›fl oldu. Turgenyev’in Babalar ve O¤ullar ve Dostoyevski’nin Ecinni-ler adl› romanlar›nda nihilist tipler tasvir edilmektedir.

II. Aleksandr (1855-1881) zaman›nda Rus fikir ve politik hayat›nda en mühimrol oynayan ak›mlardan biri de Panslavizm (Slavlar Birli¤i) idi. Hamyakov, Aksa-kov v.b.’leri taraf›ndan ideoloji haline getirilen bu görüfl bütün Slavlar› Rusya’n›nhakimiyeti alt›nda birlefltirmek gayesini güdüyordu. Panslavizm fikri Slovak J. Her-kel taraf›ndan 1826’da ilmi olarak ileri sürülmekle beraber asl›nda önce Ortodokskilisesinden ç›km›flt›. XVII. Yüzy›lda Çarl›k bütün Slavlar›n koruyucusu ilan edil-miflti. XVIII. Yüzy›lda tekrarlanan bu görüfl bilhassa Türklerin aleyhine at›lan poli-tik bir ad›md›. Daha sonra Slavyanofiller bu fikri ifllediler. Dekabristler de ayn› dü-flünce Rusya’ya ba¤l› bir Slav Konfederasyonu kurma fikri fleklinde kendini göster-di. Panslavizm, Danilevski’nin Avrupa ve Rusya adl› eserinde (1871) bir sistemhaline getirilerek esas prensiplerini ortaya koydu. Buna göre; her fleyden önceTürkleri Avrupa’dan kovmak, ‹stanbul merkez olmak üzere bir Slav devleti kurmakgerekti ve Rusya’n›n bunu yapma¤a tarihi hakk› vard›. Büyük yazar Dostoyevskide bu görüfllerin en hararetli savunucusu olmufltu.

Bu devrin baflka bir fikir hareketi de Bakunin, Lavrov, Mihaylovski taraf›n-dan temsil edilen Narodniçestvo (Halkseverlik-Populizm) ak›m›d›r. Avrupa sosya-lizminden esinlenen Lavrov, Rusya’da kendine has bir sosyalizm kurmay› tasarl›-yordu; onun görüflüne göre, Rus sosyalizmi Avrupa’da oldu¤u gibi s›n›f tart›flmala-r›na ve sosyal münasebetlerden do¤an ayr›l›klara dayanmay›p, Rusya’daki mevcutflartlara göre kurulmal›yd›. Rus köylüsüne önem verilecek ve Rusya’da yeni rejimköylülerin kat›lmas›yla gerçekleflecekti. Lavrov’un etkisinde kalan yüzlerce üniver-site ö¤rencisi ve ayd›n çeflitli k›l›klara girerek bu fikirleri yaymak, köylüleri istibda-

1555. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤unda De¤ifl imler

Lavrov, P. L. (14.6.1823-6.2.1900): Felsefeci vesosyolog. Vpered [‹leri] (1873-1876) ve Narodnaya Volya[Halk›n Arzusu] (1883-1886)adl› dergileri ç›kard›. Yaz›lar›Comte, Hegel, Feuerbach,Proudhon ve Marks’›netkisinde kaleme al›nm›flt›r.

Mihaylovski, N. K.(27.11.1842-10.2.1904): Rusnaflir ve sosyolo¤u. 1868-1884y›llar›nda OteçestevenniyeZapiski [Anavatan Notlar›] adl›dergiyi ç›kard›. Proudhon,Comte ve Lange’nin etkisindekald›. O ahlaki sosyalizmtaraftar› ve Marksizm aleyhtar›idi. Basit halk›n ç›karlar›n›savunmak icap etti¤igörüflünde idi.

Marks, Karl Heinrich(5.5.1818-14.3.1883):Marksizm’in kurucusudur.1824’de ailesi ile birlikteMusevilikten Protestanl›¤ageçmifltir. 1835-1841y›llar›nda Bonn ve Berlin’dehukuk tahsili yapm›fl,sonradan felsefe ile meflgulolmufltur. Sol, liberale¤ilimdeki Rheinischer Merkurgazetesinin baflyazar› olarakçal›flm›flt›r. Marks gazeteyasaklan›nca 1843’de Paris’egeçti. 1845’te F. Engels iletan›flt›. 1845’te Fransa’dankovularak Belçika’ya geçti.1847’de Londra’daki“Komünistler Birli¤i”nin (dahaönceki “Adiller Birli¤i”) iste¤iüzerine 1848’de neflredilenmeflhur “KomünistManifestosu”nu Engels ilebirlikte kaleme ald›. Manifesto,burjuva cemiyet ve iktisatsistemini pek sert bir flekildetenkit eder. Dünya iflçilerinis›n›f mücadelesine ça¤›r›r.1848 ‹htilalinde KomünistlerBirli¤i ile iflbirli¤i yapm›fl olanMarks sonralar› Londra’yayerleflmifltir. 1848’den sonrakiyaz›lar›nda Marks’›n Hegelfelsefesinden uzaklaflt›¤›görülür. Yeni bir cemiyet vetarih felsefesi ortaya atar.‹flçiler ihtilalinin do¤rulu¤unuispatlamaya çal›fl›r. EkonomiPolitikas›n›n Tenkiti adl› enbüyük eserini meydana getirir.Kitab›n birinci k›sm› 1859’dabas›lm›fl, 1867’de ise DasKapital ad›yla son fleklinialm›flt›r. 1864’de Marks’›n daifltiraki ile “Beynelmilel ‹flçiKurulufllar›” örgütü kuruldu.Bu kuruluflun gayesi her türlüiflçi hareketini siyasie¤ilimlerine bakmadan biraraya toplamakt›. Marksizmçeflitli yorumlara u¤ram›flt›r.Bugün dahi tart›flmalarasebep olmaktad›r.

ta karfl› ayaklanmaya teflvik etmek maksad›yla köylere da¤›ld›lar. Köy halk›n› faz-la idealize eden bu ayd›nlar köylüler aras›nda bir neticeye ulaflamad›lar. Narodnik-lerin birço¤u takibata u¤rad› ve Sibirya’ya sürgün edildi. Yakalanmaktan kurtulan-lar 1876’da “Toprak ve Hürriyet” adl› gizli bir dernek kurdular. Fakat üç y›l sonraaralar›nda anlaflamayarak ikiye bölündüler. “Halk ‹daresi” ad›n› alan örgüt ise te-rörist idi. Çeflitli suikastlar düzenlendi. II. Aleksandr’› da 1881’de bu örgüt suikast-la öldürmüfltü.

Narodniçestvo (Popülizm), bir nevi Rus sosyalizmi olup, Avrupa’da kabul edi-len sosyalizm prensiplerinden hareketle Rusya’da sosyalist görüfllerin yerleflmesive yay›lmas›na çal›fl›yordu. ‹lk Rus ihtilalcisi olarak bilinen Bakunin önce “Narod-nik (Halksever)” iken, sonralar› Frans›z sosyalisti Proudhon (1809-1865)’un etkisiile anarflist olmufl, Karl Marks’›n kurdu¤u “I. Enternasyonal” (International)’e gir-mekle beraber, Marks’›n koydu¤u prensipleri tenkit etti¤i için onunla aras› aç›lm›fl-t›r. Karl Marks’›n Almanca Das Kapital (Sermaye) adl› eseri 1872’de Rusçaya ter-cüme edilince Marksizmde Rusya’ya yay›lmaya bafllam›flt›r.

Bu hareketin önderleri, bütün di¤er düflünce ak›mlar›nda oldu¤u gibi bilhassaasil ailelerden gelen ayd›nlard›. Rusya’da Sosyal-Demokrat hareketinin yay›lmas›-na da gene bir Rus ayd›n› olan Plehanov önayak oldu. 1883’te “‹flin Kurtar›lmas›Birli¤i”ni kurarak ilk Rus Sosyal Demokrat partisinin temelini att›. Plehanov, Rus-ya’da çarl›k rejimini y›kman›n ancak sosyalizmin galibiyeti ile mümkün olaca¤› fik-rini ispata çal›fl›yordu. Marksizm’in yay›lmas›nda büyük rolü olan Plehanov “II. En-ternasyonal”de (1889-1904) Rus sosyalistlerini temsil etti. “Rus sosyalistleri aras›n-da ekonomik ›slahatlarla iflçi s›n›f›n›n durumunu iyilefltirmek kabildir” gibi bir ce-reyan (ekonomizm) güçlenince, Plehanov, Lenin ve Martov ile birlikte bu hare-kete cephe ald› ve sosyalizmin afl›r› kanad›na kat›ld›. 1903’te Rus Sosyal Demok-ratlar› “Bolflevik” (ço¤unluk) ve “Menflevik” (az›nl›k) diye ikiye bölündükleri za-man tarafs›z kald›.

156 Rusya Tar ih i

Plehanov,, G. V. (29.11.1856-30.5.1918): Rus sosyaldemokrasisinin teorisyeni vepropagandac›s›d›r.Ö¤rencili¤inde Narodniçestvo(Halkseverlik) hareketinekat›ld›. 1880’de ‹sviçre’ye göçetti. Burada Aleksrod LeoDeutch ve Vera Sassulisch ilebirlikte “‹flin Kurtar›lmas›Birli¤i”ni kurdu. ‹nanm›flMarksist olarak“Narodniki”lerin toprakreformu ile ilgili görüflleriylemücadele etti. Bir Marksistiflçi partisinin kurulmas›n›talep etti. 1889’da II.Enternasyonal’de üye oldu ve1904’e kadar yönetimkurulunda çal›flt›. 1900’deRusya’da ekonomik reformtaraftarlar›yla mücadele etmekiçin Martov ve Lenin ile birlikteLeipzig’de ‹skra gazetesiniç›kard›. 1903’de Rus sosyaldemokratlar›n›n Londra’dakiikinci kongresinde parti“Bolflevik (Ço¤unluk)” ve“Menflevik (Az›nl›k)” diye ikiyebölündü¤ünde bafltaBolfleviklerin lideri Lenin’i,sonra Menflevikleri destekledi.1917 fiubat ‹htilalinden sonraRusya’ya geri döndü. Ufak birgrupla Yedinstvo (Birlik) adl›dergiyi ç›karak Lenin’i veBolflevik ihtilalinin gidiflinitenkit etti.

Lenin, 1901’den itibarentakma ad olarak kullan›ld›.Ulyanov, Vladimir ‹lyiç(22.4.1870-21.1.1924): Rusihtilalcisi ve devlet adam›.Babas› okul müfettifli idi.A¤abeyi Vladimir 1887’de III.Aleksandr’a suikasthaz›rlamak suçundan idamedildi. Bu olay Lenin’in henüzokul ça¤›nda iken ihtilalcifikirlerle temasa geçmesinesebep oldu. Kazan veSamara’da hukuk tahsilindensonra St. Petersburg’taavukatl›¤a bafllad›; ihtilalcihareketlere kat›ld› ve RusSosyal Demokratlar›’n›n ilerigelenleri ile temasa geçti.Plehanov ve Aleksrod ile1895’te ‹sviçre’de görüfltü.1897-1900 y›llar›nda sürgüneyolland›¤› Sibirya’da kald›.Orada, sonraki kar›s› vemücadele arkadafl› NadejdaKrupskaya ile tan›flt›. 1903’teRusya Sosyal Demokrat ‹flçiPartisi’nin (kuruluflu: 1898) II.kurultay›nda partiyi ele geçirdi.Bunun için de taraftarlar›naBolfleviki (ço¤unluk sahibi)dendi. 1912’de kendine ba¤l›ihtilalci bir kadro kurdu. Ayn›y›lda Krakau’da parti neflriyatorgan› Pravda’y› ç›karmayabafllad›. I. Dünya Savafl›bafllad›¤›nda yaflamaktaoldu¤u ‹sviçre’de savaflaleyhtar› propaganda yapt›.1917’de Alman istihbarat›n›nyard›m› ile Almanya-‹sveç-Finlandiya üzerindenPetrograd’a geçti. Buradaihtilali gerçeklefltirdi.

Resim 5.4

Lenin yaflad›, Leninhayatta, Leninyaflayacak.

Kaynak: http://www.itusozluk.com/gorseller/vladimir+ili%E7+lenin/17737

Sosyal Demokrat Partisi faaliyetini gelifltirirken Rusya’da çarl›k rejimine karfl›fliddetli mücadeleye bafllam›fl olan ilk hareketin (Narodniçestvo) azalar› esas pren-siplerine sad›k kalarak, 1902’de Sosyal Revolüsyoner (Sosyal ‹htilalciler: k›salt›lm›flolarak S.R. {Okunuflu Es Er}) Partisi’ni kurdular ve terör hareketlerini devam ettir-diler. Bunlar çiftliklerin köylüler aras›nda da¤›t›lmas›n› ve Rusya’da liberal bir reji-min kurulmas›n› istiyorlard›.

Rusya’da sosyalizmin temsilcileri kimler olmufltu?

Çar II. Nikola (1894-1917) zaman›nda rejimi y›kmak için yukar›da ad› geçen birhayli politik yeralt› örgütü faaliyet halinde idi. Türkler aras›nda henüz bu tarihler-de herhangi bir siyasi örgüt vücuda gelmifl de¤ildi. Rus siyasi hayat›ndaki geliflme-ler Türk ayd›nlar› aras›nda fazla etkili olmam›flt›.

1575. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤unda De¤ifl imler

Martov, Y. O. (esas soyad›:Zederbaum) (24.11.1873-4.4.1923): ‹stanbul do¤umluolup, aslen Musevi’dir. Russosyalisti ve Menfleviklerin(az›nl›k) ileri gelenlerindendir.1890’da Lenin’le çal›flt›. 1897-1900 y›llar›nda Turuhansk’tasürgünde yaflad›. 1900’debaflta Münih’te daha sonraCenevre’de ‹skra adl› dergiç›kard›. 1905 ‹htilalindePetersburg ‹flçi Komitesi’ninlideri idi. I. Dünya Savafl›’nda‹sviçre’de idi. 1917’deRusya’ya döndüyse de 1920’detekrar yurdu terk etti.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

5

158 Rusya Tar ih i

XIX. Yüzy›lda Rusya’n›n d›fl politikas›ndaki ge-

liflmeleri aç›klamak

Ortaça¤daki askeri taktiklerle Çarl›k Rusyas›’n›nkomflular› aleyhine topraklar›n› geniflletebilmesi,bu komflular›n›n kendi aralar›nda mücadele edenzay›f rakipler olmas›ndan kaynaklan›yordu. An-cak Rusya’n›n s›n›rlar› Osmanl› Devleti BüyükBritanya, Alman devletleri gibi güçlü rakipleredayanm›flt›. Bunlarla eski askeri yap› ile mücade-le etmesi mümkün de¤ildi. ‹flte o zaman XVII-XVIII. Yüzy›llarda Rusya’n›n baflar›lar›nda en be-lirleyici rolü I. Büyük Petro’nun bilim ve tekno-lojiye verdi¤i önem oynam›flt›r. Büyük Petro Rus-ya’n›n e¤itim, teknoloji ve üretim altyap›s›nda birhayli reformlar yapt›, ordular›n› modernlefltirme-ye bafllad›. I. Petro’dan sonra çarlar ciddi olarak 1812’de Na-polyon’un Rusya içlerine kadar yapt›¤› baflar›s›zseferin d›fl›nda ciddi bir tehditle karfl›laflmam›fl-lard›. Bu tehlike atlatt›ktan sonra Güney Kafkas-ya’da ilerlenmeye hesapland›. ‹ran içlerine kadargirildi ve Gürcü, Ermeni ve Azerbaycan Türklerihakimiyeti alt›na al›nd›. Kuzey Kafkasya’da dire-nifl gösteren çeflitli etnik topluluklar 1859’da ta-mamen Rus hâkimiyeti alt›na girdi. Bu arada1853’te ‹ngiliz, Frans›z ve Osmanl›lar ile yapt›k-lar› savaflta baflar›s›z oldularsa da k›sa zamandatoparland›lar. Hemen ayn› y›lda Orta Asya üze-rinden Afganistan’a girerek Büyük Britanya’n›nkuzeye ilerlemesini durdurmaya çal›flt›lar. Afga-nistan’› ele geçiremedilerse de sonraki y›llardaOrta Asya’y› kendi kolonileri haline getirdiler.Burada bulunan hanl›klardan Hokand ortadankald›r›ld›. Hive ve Buhara Hanl›klar› Ruslarla an-laflarak ba¤›ml› hale geldiler. Türkmenlerin dema¤lup edilmesi ile 1881 y›l›nda bütün Orta As-ya (Bat› Türkistan) Rusya’n›n diledi¤ini yapt›¤›bir bölge oldu.

Rusya’daki idari yap›y›, sosyal s›n›flar›, güvenlik

organlar›n› ve iflleyiz tarz›n› tan›mlamak

Rusya pek çok alandaki baflar›lar›n› baz› kurum-lar›n› modernlefltirerek gerçeklefltirmiflti. Rusçarlar› askere, polise, kiliseye, soylular s›n›f›nave devlet memurlar›na dayanarak ülkeyi yöne-tiyorlard›. Ancak ülkenin büyük ço¤unlu¤unuteflkil eden köylüler Ortaça¤’daki flartlarda yafl›-yorlar, ço¤unlu¤u bo¤az toklu¤una çal›fl›yordu.Onlar e¤itim, sa¤l›k gibi imtiyazlardan yoksunidiler. Buna ek askere al›nan gençler çok uzunsüreler askerlik yapmak zorunda kal›yorlard›.Ülke zenginlefliyor, fakat köylülerin bundan al-d›klar› pay çok düflüktü.

Rusya’da kilisenin rolünü de¤erlendirmek

H›ristiyanl›k (Ortodoksluk) resmen ilk defa Ki-yev Knezi I. Vladimir (978-1015) taraf›ndan988’de kabul edildi. Vladimir Hristiyanl›¤› kabuledince Rus kilisesi ‹stanbul patri¤ine tabi bir“metropolitlik” say›ld›. Kilise teflkilat› bir hiye-rarfliye dayand›¤›ndan, bunun Rus devlet siste-mine de tesiri kaç›n›lmazd›. Kiyev flehri Rus-ya’n›n yaln›z siyasi de¤il, ayn› zamanda dinimerkezi haline geldi. Birçok dini bölge, pisko-posluklar meydana getirildi; piskoposluklar kü-çük cemaatlere bölündü. Moskova Knezli¤i kuv-vetlendikçe, Moskova flehrini merkez kabuleden metropolitli¤in mevkii de yükseldi. Metro-politler, knezin en yak›n adamlar› olup, devletifllerine de bakarlard›.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

1595. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤unda De¤ifl imler

Rusya’n›n ekonomi, e¤itim alanlar›ndaki gelifl-

melerini de¤erlendirmek

XIII. ve XV. Yüzy›lda Rusya ekonomisi sönük birmanzara arz etmekte idi. Tar›ma elveriflli arazi-nin bir k›sm› knez ve boyarlara aitti. Halk›n esasmeflguliyeti olan bal ve balmumu en çok sat›lanmallar aras›nda idi. I. Nikola (1825-1855) zama-n›nda yeni yollar›n yap›lmas› sonucunda Rus-ya’n›n iç ticareti geliflti. Petersburg ile Moskovaaras›nda ilk demiryolu seferi bafllad›. fiehirlerdeiflçilerin say›s› artt›. Ziraat Rus ekonomisinin te-meli idi. Sanayi aln›nda geliflme ise XIX. Yüzy›l›nortalar›nda bafllad›.I. Petro (1696-1725)’dan önce Rusya’da devletteflkilat›nda çal›flanlar›n bile büyük ço¤unlu¤uokuma-yazma bilmiyorlard›. 1714’te ç›kar›lan birkararname ile aritmetik ve co¤rafya bilgisine sa-hip oldu¤unu ispatlayamayan papazlar›n dvor-yanlar (asiller) için nikah k›ymalar› yasakland›.Ordu ve devlet hizmetine girecek olanlara 5 y›l-l›k e¤itim mecburiyeti kondu. II. Katerina (1782-1796) zaman›nda Paris Bilimler Akademisi örnekal›narak 1783’te aç›lan “Rusya Akademisi”1841’de “Bilimler Akademisine” kat›ld›. BilimlerAkademisi Rus kültürünün geliflmesinde aktif roloynam›flt›. Rusya’da gerçek manada ilk üniversi-te Yelizaveta (1741-1762) devrinde 12 Ocak1755’te Moskova’da kuruldu. Üniversite üç fakül-te (hukuk, t›p, felsefe) ve on kürsüye bölünmüfl-tü. Üniversiteye haz›rlamak için Moskova’da biridvoryanlar ve di¤eri de baflka zümrelere olmaküzere (serfler hariç) iki lise aç›ld›.

Rusya’n›n edebiyat, kültür, sanat, felsefi ve siya-

si düflünce yap›s›n› aç›klamak

Rus edebiyat› Kiyev Rusya’s› (878-1168) zama-n›nda bafllar. ‹lk örnekleri din kitaplar›, vakayi-nameler (letopis) ve destanlar oluflturur. XVIII.Yüzy›lda tabii bilimlerin geliflmesi ile felsefe din-den ayr›ld›. Bunda da Tatiflçev (1686-1750), A.Kantemir (1708-1744), M. Lomonosov (1711-1765) gibi bilginlerin rolü oldu. Avrupa tekni¤ive bilimi ile temas, Avrupa kültürünün de yavaflyavafl Rusya’ya girmesine yol aç›yordu. Ayd›nlarve bilhassa subaylar aras›nda kat› rejime ve hak-s›zl›klara karfl› hoflnutsuzluk artmaya bafllam›flt›.1813-1815 y›llar›nda Bat› Avrupa seferlerine kat›-lan Rus subaylar›n›n büyük bir k›sm› de¤iflik gö-rüfller kazanm›fllard›. Rusya’daki hayat flartlar›-n›n, devlet teflkilat›n›n, sosyal kurulufllar›n Avru-pa’dakilerden çok geri oldu¤unu fark etmifllerdi.Böylece Alman felsefe görüflleri aç›k fikirli ay-d›nlar taraf›ndan benimsenmeye bafllam›flt›Bu durum akademisyenler, yazarlar, flairler vedüflünürleri de rahats›z ediyordu. Akademisyen-lerin ekserisi sosyalist düflünceleri benimsemeyebafllam›fllard›. ‹flçi s›n›f› olan kalk›nm›fl Almanya,Büyük Britanya gibi ülkelerde iflçi devrimini ön-gören Karl Marks gibi ekonomist ve düflünürle-rin eserleri Rusya’ya ulafl›nca ayd›n kesimde Çaryönetimine karfl› memnuniyetsizlik daha da artt›.Birçok yeralt› siyasi gruplar› ortaya ç›kt›. RusyaSosyal Demokrat ‹flçiler Partisi kuruldu. Dahasonra bu partiyi ele geçirecek olan Lenin 1917Ekim Devrimini de gerçeklefltirecekti.1905 y›l›nagelindi¤inde Çarl›k Rusya’s› bir hayli sosyal, eko-nomik ve siyasi sorunlar›n› çözememifl dev birülke konumundayd›.

4NA M A Ç

5NA M A Ç

160 Rusya Tar ih i

1. 250 bin askerin öldü¤ü Frans›z-Rus Savafl› hangitarihte gerçekleflmifltir?

a. 1812b 1827c. 1853d. 1865e. 1877

2. Osmanl› Devleti afla¤›daki antlaflmalardan hangisiile Batum, Kars ve Ardahan’› Rusya’ya b›rakm›flt›r?

a. Belgradb. Ayastefanosc. Berlind. Türkmençaye. Paris

3. 1861 y›l›nda köylüleri toprak köleli¤inden kurtaranÇar kimdir?

a. II. Katerinab. I. Aleksandrc. I. Nikolad. II. Aleksandre. II. Nikola

4. Rusya’da Dvoryanlar aras›nda Türk-Tatar kökenlile-rin oran› yüzde kaçt›r?

a. 25b. 24,3c. 17d. 10,5e. 4,6

5. Rusya’da 1874’te ç›kar›lan kanuna göre askerlik sü-resi kaç y›ld›r?

a. 2b. 6c. 9d. 15e. 21

6. Afla¤›daki isyanlar›n hangisinden sonra II. Katerina‹slamiyet’i resmi din olarak tan›m›flt›r?

a. Pavelb. Sinodc. Nikond. Germogene. Pugaçev

7. 1897 nüfus say›m›na göre Rusya’da flehir halk› takri-ben kaç milyon olarak tespit edilmifltir?

a. 6,5b. 12,5c. 25d. 50e. 125

8. Kazan Üniversitesi hangi tarihte kurulmufltur? a. 1802b. 1803c. 1804d. 1819e. 1834

9. Afla¤›dakilerden hangisi Lev Tolstoy’un Türkiye’dede meflhur olan eseridir?

a. Müfettifl

b. Bir Delinin Hat›ra Defteri

c. Savafl ve Bar›fl

d. Zavall› Liza

e. Ölü Ruhlar

10. Afla¤›dakilerden hangisi Rusya’da Nihilizm’in teme-lini atan yazarlar›n bafl›nda gelir?

a. Dobrülovb. Pisarevc. Çerniflevskid. Herzen (gertsen)e. Hamyakov

Kendimizi S›nayal›m

1615. Ünite - Rusya ‹mparator lu¤unda De¤ifl imler

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “1905’e kadar Rusya D›fl Si-yaseti” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “1905’e kadar Rusya D›fl Si-yaseti” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal S›n›flar: Köylü-ler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal S›n›flar: Dvor-yanlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Askeri Yap›” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ruhani S›n›f (Kilise)” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nüfus” konusunu yenidengözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “E¤itim” konusunu yenidengözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Felsefi ve Siyasi Ak›mlar”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

XIX. Yüzy›l Rusya’n›n hemen her cephede savaflt›¤› dö-nem oldu. Kafkasya ve Orta Asya’n›n fethi Çar I. Niko-la ile II. Aleksandr dönemlerinde gerçekleflti. Kafkas-ya’da 1832’de bafllat›lan mücadele baflta Güney Kafkas-ya’daki Gürcü, Ermeni ve Azerbaycan Türklerinin elegeçirilmesi ile bafllam›flt›. Ancak Da¤l›k olan Kuzey Kaf-kasya ve Da¤›stan’da oldukça güçlü direniflle karfl›laflanRuslar K›r›m Savafl› dolays›yla güçlerini buradan çek-mek zorunda kalm›fllard›. fieyh fiamil’in direncini de k›-r›nca bölge onlar›n oldu. Orta Asya’ya da I. Nikola za-man›nda seferler düzenlendi. K›r›m Savafl› buralar›n fet-hini geciktirdi. Fakat sonunda Hive ve Buhara Hanl›k-lar›n› ba¤›ml› hale getirdikten sonra II. Aleksandr’›n ölü-münden bir iki y›l sonra tamamen ele geçirildi.

S›ra Sizde 2

II. Aleksandr bir köylü devleti olan Rusya’n›n kalk›n-mas›n›n s›rf köle konumundaki köylülerle mümkün ol-mayaca¤›n› anlam›flt›. Avrupa Rusyas›’nda köylüler kili-se, dvoryan veya toprak a¤alar›n›n mülklerinde s›k›fl-m›fl, topraklar›nda köleye dönmüfllerdi. Bir taraftan on-lar› azat eden çar di¤er taraftan yeni ele geçirilen top-raklara milyonlarcas›n› yollayarak onlar› toprak sahibiyaparak bu sorunu da çözmeye çal›flt›. Çünkü kenditopra¤›n› iflleyen köylü daha verimli olacakt›.

S›ra Sizde 3

Osmanl› d›fl›nda bütün imparatorluk ve devletlerdeasiller (soylular) s›n›f› mevcuttu. Çünkü hükümdarla-r›n en fazla güvenecekleri ve yönetimde destek ala-caklar› s›n›f buydu. Soylulara imtiyazlar verilmekte veonlar da bu imtiyazlar›n› kaybetmemek için ona sad›kkalmaktayd›lar. Soylular ayn› zamanda e¤itimli olduk-lar›ndan devlet ifllerini de bilmekteydiler. Rus çarlar›eskiden beri soylu olan aileleri kendi hizmetlerine al-mak için onlar›n hangi etnik kökenden geldi¤ine önemvermezlerdi. Önemli olan onlar›n ifle yaramas›yd›. Os-manl› da devflirme metodu ile yetifltirdi¤i köleleri sad-razam mevkiine bile yükseltmekteydi. Bunu yaparkenetnik kökenine de¤il, bilgi ve becerisine bakmaktayd›.Rusya’da ise Kiyev Rusyas›’n› kurarak Do¤u Slavlar›nadevlet kavram›n› ö¤reten ‹skandinavya’dan gelen Var-yaglara, Rusya için hizmet etmeye gelen Alman, ‹tal-yan soylular›na, Kazan, Kas›m, Astrahan, Gürcistan gi-bi ele geçirilen ülkelerin soylular› soyluluk (dvoryan-l›k) imtiyaz›na kavuflturulmufltu. Baflta Müslüman olan

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

162 Rusya Tar ih i

Alt›n Orda devletinden kalan soylulara H›ristiyan olmaflart› getirilmifl, bir haylisi de böylece Ortodokslu¤ageçmiflti. Ancak XVIII. Yüzy›lda ‹slamiyet’ten vazgeç-meyen Tatar soylular›na da bu unvan› kullanma hakk›verilmiflti.

S›ra Sizde 4

II. Katerina’n›n Rusya’daki Müslümanlar›n›n dini olan‹slamiyet’i tan›mas› ve Müslümanlara bir tak›m haklarvermesi bir yöneticilik becerisi idi. Çünkü II. Katerinave sonras›nda ele geçirdikleri topraklarda büyük ço-¤unlukla Müslümanlar yafl›yordu. Onlar› dini ifllerindeserbest b›rakmak ise kurulan müftülükler kanal› ile nü-fuslar› ve faaliyetleri hakk›nda bilgi almas›n› kolaylaflt›-r›yordu. Köydeki imamdan bafllayan bu hiyerarfli saye-sinde Müslümanlar art›k bafl›bofl istediklerini düflünentopluluklar olmaktan ç›karak, Rusya’ya ba¤l› vatandafl-lara dönüflmeye bafllam›fllard›.

S›ra Sizde 5

Rusya’da sosyalizm bilhassa bat›da de¤iflen felsefi ve si-yasi ak›mlar dolay›s›yla ortaya ç›kt›. Nas›l Frans›z Dev-rimi topluluklar› eflitlik hakk›nda düflünmeye sevk et-miflse sosyalizm ezilen ve sömürülen s›n›flar›n sorunla-r›na e¤ilmiflti. Ancak Karl Marks gibi düflünür ve teoris-yenler kendilerine ezilen s›n›f olarak iflçileri ele almala-r› Rusya’ya da bu ak›m›n baflta bu flekilde geliflmesineneden oldu. Ancak Lenin ve benzerleri Rusya’da ezilens›n›f›n ancak iflçiler de¤il asl›nda ço¤unlu¤u teflkil edenköylüler de oldu¤unu görerek sosyalizm düflüncesineyeni eklemeler yapt›lar. Fakat gene de kuracaklar› yenirejimde “proleter diktatörlü¤ü”, yani iflçi hakimiyeti slo-gan›n› kullanacaklard›. Sosyalizm iflçiler ve köylüler s›-n›f›n› tan›d›, ancak di¤erlerini, yani burjuvalar›, soylula-r›, din adamlar›n› yok sayd›. Di¤er bir ifade ile yüksekve orta s›n›f gereksizdi, ancak alt s›n›f kalmal›yd›.

Devlet, N. (2011) Unutturulan Türkçü, ‹slamc›, Mo-

dernist ‹smail Gasp›ral› (‹stanbul: Bafll›k).Devlet, N. (1999), Rusya Türklerinin Milli Mücadele

Tarihi, 2. Bsk.,Ankara: TTK. Kurat, A.N. (1987), Rusya Tarihi Bafllangݍtan

1917’ye Kadar, 2. Bsk. Ankara TTK. Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, (Çev. D. M›zrak-E.Ç.

M›zrak), ‹stanbul: Selenge.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Çarl›k Rusya’s›n›n çöküflüne neden olan faktörleri de¤erlendirebilecek,1917 fiubat Devriminde götüren geliflmeleri aç›klayabilecek,Rusya Türklerinin bu y›llardaki mücadelesini tart›flabilecek,Rusya’da Meflruti Monarfli ve Meclis aras›ndaki iliflkileri aç›klayabilecek,fiubat Devriminin baflar›s›zl›¤› ve Ekim Devrimi’nin baflar›s›n› de¤erlendirebi-leceksiniz.

‹çindekiler

• Japon Ordusunun Baflar›s›• Rusya’daki Az›nl›klar›n

Mücadelesine Örnek Türkler• Çar’›n Bask›lara Dayanamamas›

ve Tavizleri

• Birinci Dünya Savafl› ve Sonuçlar›• Orta Asya’da ‹syanlar• Meflrutiyet Rejiminin Baflar›s›zl›¤›• Bolfleviklerin Galip Gelmesi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

Rusya Tarihi Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-Bolflevik Devrimi

• ÇARLI⁄IN YIKILIfiI-BOLfiEV‹KDEVR‹M‹

• 1905 DEVR‹M‹NDE RUSYATÜRKLER‹

• RUSYA’DA MEfiRUT‹YET DÖNEM‹• RUSYA DÜNYA SAVAfiINDA (1914-

1917)• 1916 ‹SYANLARI• ‹K‹NC‹ RUS DEVR‹M‹ (27 fiUBAT

1917)• RUSYA MÜSLÜMANLARININ

GENEL KURULTAYI (1-11 MAYIS1917)

• ÜÇÜNCÜ RUS DEVR‹M‹ (EK‹MVEYA BOLfiEV‹K DEVR‹M‹) (25 EK‹M1917)

6RUSYA TAR‹H‹

ÇARLI⁄IN YIKILIfiI-BOLfiEV‹K DEVR‹M‹ Rusya’da ihtilal hareketlerinin tarihi 1825 y›l›na kadar dayan›r. Mutlak monarfli ileidare edilen Rusya ‹mparatorlu¤u devrine göre güçlü “Ohranka” adl› bir polis tefl-kilat› taraf›ndan kontrol alt›nda tutuluyordu. (Ohranka, Sovyetler devrinde “Çeka”diye an›lm›fl ve Ohranka’ya nazaran kat ve kat üstün sert önlemler alm›flt›r). 1861’dekölelik ortadan kald›r›lm›fl, fakat o topraklarda yaflayan köylü yerini terk edeme-miflti. Yap›lan reformlar, reform taraftarlar›n› tatmin etmekten çok uzakt›. Hoflnut-suzluk devam ediyor ve art›yordu. Neticede 1 (13) Mart 1881’de Çar II. Aleksandrbir suikasta kurban gitti. Yerine geçen III. Aleksandr (1881-1894), Ohranka vas›ta-s› ile çok sert önlemler ald›. 10 y›ldan fazla tahtta kalan III. Aleksandr’dan sonrayerine Kas›m 1894’de Rusya ‹mparatorlu¤u’nun son çar› olan II. Nikola (1894-1917) geçti. Bu devirde Ohranka’n›n bütün engelleme gayretlerine ra¤men iflçi me-selelerine e¤ilen “Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisi” (RSDRP), bilhassa köylü-lerin problemleri ile ilgilenen “Sosyal Revolüsyoner (ihtilalciler, devrimciler)” (SR)partileri gizli olarak kuruldu. Orta s›n›f› ise ‹ngiltere ve Fransa’daki gibi parlamen-tolu ve anayasal› bir hükümet kurulmas›n› talep eden “Konstitüsyonel” (anayasa-c›) “Demokratlar” (k›sa ad›: “KADET”) Partisi temsil ediyordu.

Devrim Hareketlerine K›sa Bir Bak›fl Daha önce gördü¤ümüz üzere 1825’lere do¤ru biri Petersburg’ta di¤eri Kiyev’defaaliyet gösteren iki ihtilalci gurup bulunmaktayd›. I. Aleksandr (1801-1825) varisb›rakmadan ölünce ç›kan taht kavgas›ndan faydalanan Petersburg Grubu 14 Ara-l›k 1825’de kendilerine sad›k askerlerle ayakland›lar. Çar’a sad›k kuvvetler a¤›r ka-y›plar verdirerek, onlar› geri püskürttü. Kiyev gurubu ise herhangi bir faaliyetegeçmeden ortaya ç›kar›ld› ve 5 mensubu kurfluna dizildi, kalanlar ise sürüldü. Rustarihinde “Dekabrist”ler (hareket Aral›k ay›nda yap›ld›¤› için) diye adland›r›lan veayaklanmalar› Rusya tarihinde mühim bir yer alm›fl olan bu gurup sonraki Rus ih-tilalcileri taraf›ndan hürmetle an›lm›fllard›r. Bu ayaklanman›n bast›r›lmas› ile ayd›n-lar aras›ndaki hareket sona ermemiflti. Bilhassa Frans›z ‹htilali’nin geç de olsa Rus-ya’ya sirayet ettirdi¤i yeni ruhla yaz›lan özgürlükçü eserler ayd›nlar›n köylü ve fa-kir halk›n durumu üzerine e¤ilmesine sebep oldu. Mesela, ünlü romanc› Dosto-yevski gibi yazarlar da memnuniyetsizliklerini bildiriyor; reform yap›lmas›n› talepediyorlard›. Hatta bu taleplerinden dolay› Dostoyevski ile bir kaç arkadafl› ölümemahkûm edilmifller, ancak son dakikada cezalar› sürgüne çevrilmiflti. Dostoyevs-

Çarl›¤›n Y›k›l›fl›-BolflevikDevrimi

1(13) Mart 1881: Rustakvimi Bolflevik Devrimdensonra de¤ifltirildi. Eskitakvimle yenisi aras›nda 13gün fark vard›. Dolays›ylaeski metinlerdeki günlerido¤ru tespit edebilmek içinbu tarihlere 13 güneklenmesi gerekiyor. MeflhurEkim ‹htilali eski takvimegöre 25 Ekim 1917’degerçekleflti. Hâlbuki bugünbu Devrim 7 Kas›mtarihlerinde kutlan›r. Bizdede aya göre Hicri ve güneflegöre Rumi takvimlerkullan›l›rd›. Dolays›ylaRamazan her y›l farkl›günlere denk gelmektedir.Bundan sonra metindekitarihler 13 günlük farklaeski Rus takvimine göreverilecektir. Bolflevikdevriminden sonra isebugünkü takvimegeçilecektir.

ki’nin Ölüler Evinden Mektuplar adl› eseri bu olay dolay›s›yla kaleme al›nm›flt›r.Bakunin ve Herzen (Gertsen) gibi ihtilalciler ise memleketlerini terk etmifllerdi. ‹h-tilalci guruplar her y›l artmakta idi. 1865’te II. Aleksandr’a suikast teflebbüsündebulunuldu. Meflhur ihtilalcilerden Neçayev 1869’da ‹sviçre’de bulunan Bakunin’inyan›na giderek, birlikte yazd›klar› çeflitli ihtilal broflürlerini Rusya’n›n çeflitli yerle-rine yollad›lar. 1869’da Petersburg polisi bu broflürlerin 500 tanesini ele geçirmifl-ti. Neçayev 1872’de ‹sviçre polisi taraf›ndan tevkif edilerek, Rusya’ya yolland› veömrünün sonuna kadar Peter Paul hapishanesinde kald›. Bu olaylardan sonra gay-ri memnunlar aras›nda “Narodniçestvo” (Halkseverlik/Populizm) ad› verilen yenibir ak›m do¤du. Bu ak›ma dahil olanlar halk› e¤itmeye önem veriyorlard› (1897nüfus say›m›ndan anlafl›ld›¤›na göre Rusya’da halk›n dörtte üçü okuma-yazma bil-miyordu). Narodniki (Halkç›)’ler 1876’da “Toprak ve Hürriyet” adl› gizli bir dernekkurdular. Esas terör hareketini bu gizli teflkilat bafllatt›. Dernek üyeleri aralar›ndaanlaflamayarak ikiye bölündüler: 500 kadar kifli “Halk›n ‹daresi” ad› ile ayr› bir tefl-kilat kurdu. Bu yeni kuruluflun bafll›ca gayesi çar› ortadan kald›rmakt›. Çeflitli de-nemeler akamete u¤rad›ysa da 1(13) Mart 1881’de bu örgüt II. Aleksandr’› öldür-meyi baflard›.

Rus iflçileri aras›nda sosyalist düflüncede olanlar›n say›s› çok azd›. Fakat Rus“intelligentsiya”s› (üniversite ö¤rencileri ve ayd›nlar) sosyalizm fikrini benimseme-ye, çarl›k rejimine karfl› mücadeleyi “kutsal bir görev” olarak görmeye bafllam›flt›.Plehanov taraf›ndan 1883’te kurulan Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisinin(RSDRP) fazla üyesi yoktu. Ancak sonraki Sovyet ihtilalinin en mühim simas› Vla-dimir ‹lyiç Ulyanov (Lenin)’un bu partiye kat›lmas› ile ihtilal hareketi baflka birrenk alm›fl oldu. ‹lkokul müfettifli olan bir babadan 10 Nisan 1870’te Volga üzerin-deki Simbirsk flehrinde do¤an ve a¤abeyi (Vladimir) ihtilalci harekete kat›ld›¤› için1887’de idam edilen ve o tarihte henüz 17 yafl›nda olan Lenin’e bu olay çok tesiretmifl, onu da ihtilal hareketi içine itmiflti. Lenin, Marks ve Engels’in bütün eserle-rini okumufltu. 1896’da tutukland› ve Sibirya’ya sürüldü (1897-1900). Sürgün haya-t› bitince Avrupa’ya gitti. Sosyal Demokrat Partisinin yay›n organ› olan ‹skra (K›v›l-c›m) adl› gazeteyi Plehanov ve Martov ile birlikte yay›nlad›. Bu gazetenin nüshala-r› gizlice Rusya’ya yollan›yordu. Sonraki Sovyet ihtilalinin ikinci mühim simas› LevBronfltayn (Trotskiy) 1902’de Sibirya’daki sürgün yerinden Avrupa’ya kaçmay›baflarm›fl ve ‹skra’c›lar gurubuna kat›lm›flt›.

1903’ten önce Londra’da, sonra Brüksel’de Rus Sosyal Demokratlar›’n›n Ku-rultay› topland›. Lenin ile taraftarlar› ihtilalci bir yol tutulmas›n› teklif ettiler; Mar-tov gurubu buna karfl› ç›kt›. Oylama neticesinde Lenin ço¤unlu¤u ald›¤› için ogurup “Bolflevik” (ço¤unluk), Martov gurubu ise “Menflevik” (az›nl›k) diye an›l-d›. Lenin parti üzerinde kendi kontrolünü geniflletmek maksad›yla Vpered (‹leri)adl› bir gazete yay›nlamaya muvaffak oldu. Böylece Menfleviklerle daha kolaymücadele ediyordu. Ayr›ca bu gazete etraf›na tan›nm›fl ateist (Tanr› tan›maz) A.Lunaçarski, Maksim Litvinov (Meyer Wallac) ve filozof-iktisatç› A. Bogdanovgibi flah›slar› toplayabilmiflti.

Sosyal Demokratlar bu flekilde birbirleriyle mücadele ederken, Rusya içinde1902’de kurulmufl olan “Sosyal Revolüsyoner’ler” (SR) partisi terör (tedhifl) faaliyet-lerini sürdürüyordu. K›sacas›, çeflitli gizli Rus teflekkülleri, mevcut rejimi y›kmak içinbütün gayretlerini ortaya koyuyorlard›. Bu gayretlerin sonucu olarak, 1896’da 30bin iflçinin kat›ld›¤› ilk grev yap›ld›. Sonra harekete ö¤renciler kar›flt›r›ld› ve iflçi-ta-lebe gösterileri artt›. 1 May›s 1900’de “iflçi bayram›” dolay›s›yla Harkov Üniversitesitalebeleri “Kahrolsun Otokrasi” (Samoderjavya) yaz›lan pankartlar tafl›yarak so-

166 Rusya Tar ih i

Neçayev, S. G. (29.9.1847-21.11.1882): Rus ihtilalcisi.Tesirli bir flahsiyete sahipolan Neçayev 1870’lerdeRusya’da ihtilalci bir guruphaz›rlamak istediyse demuvaffak olamad›. ‹sviçre’yekaçarak, buradan Rusya’yaihtilali tahrik edici broflürleryollad›. Baflta Bakunin ileiflbirli¤i yapt›ysa dasonradan aras› bozuldu.1872’de ‹sviçre polisitaraf›ndan tevkif edilerekRusya’ya yolland›. O, KarlMarks ve F. Engels’i de peksert tenkit etmiflti. PeterPaul Hapishanesi’nde on y›lkald›ktan sonra orada öldü.

Engels, Friedrich(28.11.1820-5.8.1895): Birfabrikatörün o¤lu olup, K.Marks’›n en yak›n dostu veayn› ideali paylaflt›¤›arkadafl› idi. Babas›n›nManchester’daki bürosundaçal›fl›rken ‹ngiltere’deki iflçiproblemleriyle tan›flt›.1844’te Karl Marks iletan›flarak onunla ömür boyudost oldu. ‹ngiltere’deHizmet S›n›flar›n›n Durumu(1845) adl› eseri bilimselsosyalizmin ana eserimahiyetindedir. Marks’amaddi yard›mdabulunmufltur ve ölümündensonra onun eserlerinida¤›tmakta büyük hizmetgöstermifltir. Komünisthareketlere, Marksizmebüyük katk›s› olan birflah›st›r.

Bronstein (Bronfltayn), Leo(Lev) Davidoviç (1902’densonra takma ad olarakTrotskiy’i kullanm›flt›r)(7.11.1879-21.8.1940):1902-1904 y›llar›nda ‹skragazetesinde muharrir olarakRus Sosyal Demokrathareketinde mühim bir yeralm›flt›r. 1917 ‹htilalindeRusya’ya dönen TrotskiyBolfleviklere kat›larak,partinin ileri gelenleri saf›nagirmeyi baflard›. Mart1918’de savafl komiseriolduktan sonra K›z›l Ordu’yukurdu. Lenin’in ölümü ile(1924) Stalin’le aras›ndamücadele bafllad›. 1929’daSovyetler Birli¤i’ndensürüldü. Sürgünde yaflad›¤›Meksika’da Trotskizm(süresiz ihtilal) ak›m›n›yaymakla meflgul oldu.1940’da Stalin’in emri ile birSovyet ajan› taraf›ndanöldürüldü.

kaklara döküldüler. Buna benzer bir olay Petersburg yak›n›nda Obuçov fabrikas›n-da oldu. Grev, asker ve polis gücü ile bast›r›ld›. 1902’de Don boyundaki Rostovflehrinde demiryolu iflçilerinin grevi Rusya’ya yay›lma e¤ilimini gösterdi. Ayn› y›ldaS.R.’ler ‹ç ‹flleri Bakan› S›pyakin’i öldürdüler. Bunun üzerine çarl›k rejimi sert ön-lemler ald›. Bilhassa Rus kökenli olmayan Lehlere, Türk-Müslümanlara ve Finlerebask› artt›. Fin “Diyet Meclisi” ve Fin askeri birlikleri da¤›t›larak Finlandiya bir Ruseyaleti haline getirildi (1902). Yahudilere karfl› pogrom (katliamlar) h›zland›. 1903’teKiflinev flehrinde binlerce Yahudi öldürüldü ve mallar› ya¤ma edildi. 1904’te Japon-ya ile savafl bafllad›¤› zaman Rusya’da milliyetçilik propagandas› ile ortam biraz ya-t›flt›ysa da, Rus ordular›n›n çeflitli ma¤lubiyetleri tekrar büyük huzursuzluk yaratt›.1904’te Kafkasya’da Gürcü Cugaflvili (Stalin) Bakü’de petrol iflçilerine bir grev yap-t›rmaya muvaffak olmufltu, ayn› y›l›n Kas›m-Aral›k aylar›nda Petersburg, Moskovave Harkov flehirlerinde hükümet aleyhinde gösteriler tertiplenmekteydi.

Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisi hangi flartlarda ve nas›l ortaya ç›kt›?

Japon-Rus Savafl› (1904-1905) 1898 y›l›nda Çin’in Port Arthur liman›n› ele geçiren Ruslar 1897 y›l›nda bafllatt›kla-r› “Trans-Sibirya” demiryolunu 1903’te tamamlayarak bu mühim limana dayanm›fl-lar, tesirlerini buralara kadar geniflletmifllerdi. Bundan tedirgin olan Japon Hükü-meti, Ruslar›n Uzak Do¤u’daki yay›l›fl›n› durdurmaya karar verdi. Japonya Rus-ya’ya savafl ilan etti. Bakanlar›ndan Japonya’dan ciddi sald›r› olamaz teyidi alan II.Nikolay bu haberi flok ile karfl›lad›, fakat 1904 y›l› fiubat ay›nda Japon-Rus Savafl›bafllam›fl oldu. Karada ve denizde devam eden savafllar Birinci Dünya Savafl’›ndanönceki en büyük savafl olmas› ile de dikkati çekiyordu. Çin’in kuzeyindeki Man-çurya’da ve Rusya’n›n ülkenin en uç bölümünde kurdu¤u Vladivostok liman› çev-resinde fliddetli çat›flmalar oldu. Baflta Mançurya’da Rus ordular› da 17-21 A¤ustos1904 tarihlerinde Laoyan yak›n›nda yenilgiye u¤rat›ld›. ‹ki taraf da çok asker, teç-hizat ve silah kaybettiler. Port Arthur Yalu Nehri, Sar› Deniz, Mukden, Tsuflima’da-ki kara ve deniz savafllar› May›s 1905’e kadar, yani 16 ay sürdü. General Kuropat-kin komutas›ndaki Rus ordular› fiubat 1905’te Mukden (bugün Çince fiengyang) vecivar›nda 90 bin askerini kaybederek geri çekilmek zorunda kald›. Bu s›rada ülkeiçinde de devrimci hareketler, protestolar ve çat›flmalar bafllam›flt›. 27 May›s 1905’teJapon Amirali Togo son ümit olarak Balt›k’tan yollanan Rus donanmas›n› PortArthur’a yak›n Tsuflima mevkiinde neredeyse imha etti. Kurtulan savafl gemileriVladivostok Liman›na s›¤›nd›lar. Bu ma¤lubiyetler Rusya için utanç verici ve ol-dukça büyüktü. Rusya’n›n bu savafllardaki kayb›, esir, yaral› ve ölü olmak üze-re 400 bin civar›nda idi. Gerçi Çar, buraya yeni birlikler yollayabilirdi. Ancak250-300 bin civar›nda askerini ülke içinde patlak veren ayaklanmalar› durdur-mak için kullanmak zorundayd›. Rusya’ya bar›fl yapmaktan baflka yol kalmam›fl-t›. Amerika Birleflik Devletler Baflkan› Thedore Roosvelt’in arabuluculu¤u ile Ey-lül 1905’te Portsmouth mevkiinde bir savafl gemisinde Japonya ile Rusya bar›flantlaflmas›n› imzalad›lar. Bu baflar› Roosvelt’e Nobel Bar›fl ödülünü de getirmifl-ti. Japonya bu galibiyeti ile dünyaya modern ve güçlü askeri alt yap›ya sahip ol-du¤unu ispatlam›fl oldu. Rusya ise küçümsedi¤i Japonya’ya yenilmiflti. Bundanda Rus istihbarat›n›n çok baflar›s›z oldu¤u ve eski al›flkanl›kla düflmanlar›n› kü-çümsedi¤i dersini alabiliriz.

1676. Ünite - Çar l ›¤ ›n Y ›k › l ›fl ›-Bolflevik Devr imi

Lunaçarskiy, A. V.(23.11.1875-25.12.1933):Rus yazar› ve politikac›s›d›r.Lenin’le birlikte çal›flm›fl veyazd›¤› makalelerle (2.000kadar) 1920’lerdeki Sovyetkültür politikas›na, sanat›natesir etmifl, yön vermifltir.

Litvinov, M. M. (Wallach)(17.7.1876-31.12.1951): Ruspolitikac›s› ve diplomat›d›r.Çeflitli ülkelerde Sovyet elçili¤iyapm›flt›r. 1941-1943’teS.S.C.B.’nin Washington elçisiolmufltur.Bogdanov, A. A. (Malinovski)(10.8.1873-7.4.1928): Rusfilozofu ve sosyolo¤udur. Lenintaraftar› olmakla beraber onutenkitten de çekinmemifltir.

Otokrasi: Egemenlikkullan›m›nda s›n›rlama vedenetimin olmad›¤›, iktidar›nkendinden baflka hesapverece¤i muhatab›n›nbulunmad›¤›, yönetimin kifliya da grubun elindetopland›¤› yönetim flekli.

Stalin, (Yossif VissarinoviçCugaflvili) (21.12.1879-5.3.1953): ‹htilalci, devletadam› ve diktatör. 1905’teLenin’le tan›flt›. 1907 ile 1917y›llar› aras›nda s›ks›k sürgüneyolland›. Mart 1917’deSibirya’daki sürgün yerindenPetrograd’a dönünceKomünist Partisi’nin liderlerisaf›na kat›ld›. 1917-1923y›llar›nda Milletler (meselesi)Halk Komiseri oldu. 1924’teLenin’in ölümünden sonrapartiyi ele geçirmeye çal›flt›.Trotski, Sinovyev, Kamenev veBuharin ile Rikov gibi bellibafll› liderlerden kurtuldu.1935-1938 y›llar›nda kanl›temizlik hareketine giriflerekdiktatörlü¤ünü tamamenyerlefltirdi. D›fl politikadabaflta Hitler’le anlaflt› (1939);1940’l› y›llar›n bafl›ndanitibaren ise Bat›l›larla ittifakkurarak (Tahran, Yalta vePotsdam Konferanslar›)Sovyetler Birli¤i’nin gücünüartt›rd›. 1944’ten sonra Do¤uAvrupa’da Sovyetler Birli¤i’nepeyk devletler kurdu. Stalinkeskin zekâl›, uyan›k, fakatorijinal görüflü ve fantazisiolmayan, flüpheci ve her türlüvahflili¤i yapmaktançekinmeyen muhteris birflah›st›. Gayesine ulaflmakiçin milyonlarca insan›kurban etmekten çekinmedi.Genifl bilgi için bk. J. Arch-R.T. Manning (der.), StalinistTerror, 2. bsk., New York1994.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

Japon-Rus Savafl›n›n Rusya’daki Etkileri Rusya’n›n kendinden güçsüz kabul edilen Japonya karfl›s›nda beklenmedik birma¤lubiyete u¤ramas› Rusya içinde k›m›ldamalar›n artmas›na sebep oluyordu. ÇarHükümeti halk› yat›flt›rmak maksad›yla “Zemskiy Syezd” (Zemstvo: Mahalli idaremümessilleri toplant›s›) yap›lmas›na izin verdi. Toplant›ya kat›lan temsilciler idarisistemin de¤ifltirilmesini, yasama yetkisi olan bir meclisin kurulmas›n› istediler.

fiubat 1905’de Mukden yak›nlar›nda Rus ordular›n›n Japonlar karfl›s›nda büyükyenilgiye u¤ramas›, özgürlük talep eden ihtilal hareketinin daha da güçlenmesinesebep oldu.

1904-1905 y›llar› aras›nda Rus halk›n›n devrimci fikirleri birçok farkl› flekildekendini gösterdi. Siyaset üzerinden dersler vermek, yar› politik dernekler kurmakve hatta ö¤renci yürüyüflleri düzenlemek, dönemin ayd›nlar›n›n bafll›ca siyasi faali-yetleri aras›nda idi. Zemstvo üyesi olan liberal toprak beyleri, reformlar› tart›flmakmaksad›yla konferanslar düzenliyorlard›. Söz konusu konferanslar›n birinde birtemsilciler heyeti seçilerek Çar’a gönderildi. ‹flçiler sürekli siyasi içerikli grevler dü-zenliyorlard›. Köylüler ise mevcut hükümetten hoflnutsuzluklar›n› çeflitli ayaklan-malarla gösteriyorlard›. Bu ayaklanmalar›n ço¤u toprak a¤alar›n›n evlerininyak›lmas› ve hatta katledilmesi ile sonuçlan›yordu. Japon Savafl› sonras› bu karma-fla orduya da yans›m›flt›. Baz› askerler sosyalist propagandan›n etkisinde kal›p su-baylara baflkald›rmaya bafllad›lar. ‹syanlar deniz kuvvetlerine de s›çram›flt›. 28 Ma-y›s’ta (1905) “Prens Potemkin” z›rhl›s›ndaki bahriyeliler Karadeniz’deki Odessa Li-man›nda ayakland›lar, flehirdeki isyanc›lara kat›ld›lar, sonra da Karadeniz’e korkusalarak dolaflt›lar Romanya’ya ç›kt›lar. Bu dönemde birçok üst düzey devlet yetki-lisi teröristler taraf›nda suikasta u¤rad›.

‹lk baflta hükümet, bu devrim hareketlerini askeri güç kullanarak veya devrim-ci örgütlerin önüne geçerek bast›rmaya çal›flt›. Polis teflkilat›n›n devrimciler aras›-na s›zd›rd›¤› baz› ajanlar o devrimci örgütlerin liderleri oldular. Böyle olunca daprovokasyonun nereden geldi¤i meselesinin tahlili hükümet için imkans›z bir halalmaya bafllad›. Moskova Ohranka’s› (Güvenlik kuruluflu) Baflkan› Zubatov iflçile-ri elde etmek için güvendi¤i flah›slara iflçi teflkilatlar› kurdurtarak Çar’a karfl› sem-pati artt›rma faaliyetleri düzenliyordu. Gizli servis ajan› Sergey Zubatov 1902 baha-r›nda iflçilerin ekonomik taleplerini tatmin etme yoluyla siyasi faaliyetlerden uzaktutmak için Moskova ve di¤er flehirlerde iflçileri organize etti. Polis, bu iflten haber-dar oldu¤u için bu gibi iflçi örgütlerinin grevlerine müdahale etmedi. Ancak gelifl-melerden pani¤e kap›lan sanayicilerin hükümete flikayetleri üzerine, Zubatov gö-revden al›nd›.

1904’te de bu sefer papaz Gabon’a “Petersburg Fabrikalar› ‹flçileri Derne¤i”kurdurtulmufltu. Bugün bu nevi iflçi sendikalar›na patron sendikalar› deniliyordu.Gabon bu sayede iflçiler aras›nda nüfuzlu bir konuma yükselmiflti. Ocak ay›n›n(1905) bafllar›nda Petrograd (St. Peterburg: 1914-1924 y›llar›nda flehir bu adla an›l-d›, sonradan Leningrad’a çevrildi. 1990’dan itibaren tekrar St. Peterburg denilmek-tedir) maden iflçileri dört günlük greve gittiler. Papaz Georgi Gabon da bu grevekarfl› daha büyük çapta bir gösteri yapmay› planlad› ve 21 Ocak 1905’te Çar’a flumektubu gönderdi:

168 Rusya Tar ih i

“Efendim!

Siz bakanlara inanmay›n›z. Onlar devletin hakiki durumunu göstermeyerek sizi al-

dat›yorlar. Halk size inan›yor. Yar›n saat ikide K›fl Saray› önünde dileklerini size arz

etmeye karar verdiler... Hiçbir fleyden korkmay›n›z. Halk›n karfl›s›na ç›karak masum

dilekçelerini kabul ediniz. ‹flçilerin ve arkadafllar›m›n temsilcisi olarak ben, flahs›n›-

za dokunulmayaca¤› hakk›nda teminat veriyorum.

Gabon”

22 Ocak’ta say›s› 200 bini bulan kalabal›k, Gabon’un liderli¤inde Çar’›n saray›-na do¤ru yürüyüfle geçti. Ellerinde haçlar, Çar’›n portreleri, Gabon’un elinde deÇar’a sunulacak dilekçe (bu dilekçede çal›flma saatinin sekiz saate indirilmesi, faz-la mesai yap›lmamas›, en düflük ücretin günde bir ruble olmas› isteniyordu) oldu-¤u halde ilahilerle kar›fl›k, “Tanr› Çar’› korusun” diye ba¤›rarak saraya yaklaflt›kla-r› zaman askerler taraf›ndan atefl aç›ld›. S›k›lan kurflunlar ve ç›kan panik neticesin-de 500 kadar ölü verildi ve binlerce kifli yaraland›. Bu olay Rusya tarihine “Kanl›Pazar” olarak geçti. Çar, o s›rada ailesi ile birlikte Petersburg’u terk ederek, flehir-den takriben 20 km. mesafedeki Tsarskoye Selo’ya yerleflti ve bir daha Peters-burg’a dönmedi. K›sacas› Gabon’un plan› gerçekleflmemifl, tersine 1905 ‹htilalininpatlamas›na zemin haz›rlam›flt›. Çünkü iflçilerin büyük ço¤unlu¤u sosyalistler tara-f›na geçtiler.

Çar, olaylar bir türlü yat›flmay›nca 6 A¤ustos’ta ç›kard›¤› fermanla bir dan›flmameclisi (DUMA) kuraca¤›n› bildirdi. Bu meclisin yasama görevi olmayacakt›. Fakatbu dahi insanlar›n görüfllerini tart›flacaklar›, hükümete tavsiyelerde bulunabilecek-leri serbest bir platform meydana getirecekti. Ancak bu karar ço¤unlu¤u pek mut-lu etmedi.

Sonbaharda durum daha kritik bir hal ald›. Tüm Rusya genelinde grev ça¤r›s›yap›ld›. fiehirlerin su ve elektrikleri kesilirken Finlandiya demiryolu haricinde di-¤er demiryollar›n›n tamam› ifllemez duruma geldi. ‹flçi temsilcileri ve Sosyalist Par-ti baflkanlar›ndan oluflan devrimci lider kadrolar›, St. Petersburg’ta özel bir kurulmeydana getirdiler. Bu Sovyet (yani flura)’de 500 kadar temsilci vard›. Baflkan› avu-kat Georgi Hrustalev-Nosar ise de, iflleri arka perdeden yöneten baflkan yard›mc›-s› gelece¤in büyük Komünist liderlerinden Leo Bronfltayn (Trotski) idi. O dönem-de polisten kimlik gizlemek için takma ad kullanmak yayg›nlaflm›flt›. O dönemTrotski’nin üyesi oldu¤u Menflevikler, bu Sovyet’te ço¤unlu¤u oluflturuyorlard›.Sovyet yap›lanmas›-Moskova ve K›r›m sahilindeki Odessa baflta olmak üzere- di-¤er baz› flehirlerde de organize edildi. Rusya’ya yay›lan grevler yüzünden çat›flma-lar devam ediyordu. Çar Nikola, halk›n bask›s›na dayanamayarak “30 Ekim 1905Manifesto’sunu” ilan etti. Böylece sosyalistlerin umduklar› devrim için zemin kal-mam›flt›. Bu fermanla Rusya’da yaflayan herkes için söz, bas›n ve toplant› hürriye-ti tan›nmakta, demokratik oy hakk› verilmekte, “Duma”n›n (parlamento) teflrii, ya-ni yasa yap›c› bir kurum olaca¤› ve seçimler yap›laca¤› bildirilmekte idi.

“Kanl› Pazar” olay›n›n olmas›nda gerçek sorumlu veya sorumlular kimlerdi?

1905 DEVR‹M‹NDE RUSYA TÜRKLER‹ Rusya Türkleri 1905 ‹htilaline haz›rl›kl› girdiler denilemez. Rusya içindeki huzur-suzluk onlara da sirayet etmiflti, Bask›lara karfl› koyma fikri do¤mufl olmakla bera-ber, siyasi nitelikte herhangi bir teflekkül mevcut de¤ildi. Ruslar ise çeflitli yeralt›örgütlerinde ve gizli partilerinde bir dereceye kadar toplanabilmifllerdi. Buna ra¤-

1696. Ünite - Çar l ›¤ ›n Y ›k › l ›fl ›-Bolflevik Devr imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

2

men bu Rus örgütleri dahi 1905 ‹htilalinin gelifltirdi¤i durumlar üzerinde fazla etki-li olamam›fllard›.

‹lk Türk Siyasi Belgesi: Çoban Y›ld›z› (1895) Rusya Türkleri aras›nda ilk siyaset temsilcisi olarak Abdürreflid ‹brahim (1853-1944) görünmektedir. Abdürreflid ‹brahim 1895’te yazd›¤› Çoban (Çulpan) Y›ld›z›adl› broflürü ile Rus otokrasisine (müstebit çarl›¤a) fliddetle hücum ederek, RusyaTürklerine yap›lan bask›y› ve haks›zl›¤› dile getirdi. Broflür, Rus sansürünce yasak-lanm›fl olmas›na ra¤men kaçak olarak Rusya’ya sokuldu. Rus hükümetine karfl›halk› mücadeleye ça¤›ran bu belgenin Rusya Türkleri aras›ndaki tesirinin gücühakk›nda fazla bir fley söylemeye imkan olmamakla beraber Rusya Türkleri tara-f›ndan yaz›lan ilk siyasi belge olmas› yönünden büyük ehemmiyeti vard›r.

Abdürreflid ‹brahim bu eserinde, “Rusya ülkesinde umumen ehl-i islam (genelolarak Müslümanlar) her ne kadar resmi istatistiklerde on alt› milyon mikdar› tah-min olunmakta ise de, flimdiye kadar Rusya’da bir muntazam istatistik usulü icraolunmad›¤› bil-itiraf, yani erbab-› vukuf (bilgi sahipleri) Rusya ülkesinde Buharadahi dâhil oldu¤u halde otuz milyon kadar Müslüman bulundu¤unu beyan et-mifllerdir. Biz de k›rk diyece¤iz” demektedir. Bununla yazar Rusya Müslümanlar›-n›n nüfusunun mühim oldu¤unu vurgulamaktad›.

Devamla yazar, “Müslümanlar›n (etnograf) nokta-i nazar›ndan ensablar› (soy-lar›) pek muhtelif oldu¤u birçok erbab-› fen (uzmanlar) taraf›ndan mütalaa olun-makta ise de, vaktiyle ‹slamiyet bunlar› habl-› metin (sa¤lam ip yani ‹slam dini)üzere cem (toplam›fl) etmifltir. Hakikat-› ekseriyet üzere Rusya’da bulunan ‹slam-lar baflka memleketler Müslümanlar›na nisbeten müteflerri (f›k›h ve fleriat› çok bi-len) ve hulukturlar (iyi huyludurlar).

Hususiyle Kazan Tatarlar›: Diyanetperver ve misafirperver, münam (çok de¤erverilerek büyütülmüfl) ve mükerremdirler (sayg›de¤er) ve kendilerinde salabet-i di-niyeleriyle (din sa¤laml›¤›) iftihar ederler, haklar› da vard›r. Dört asr› mütecaviz,Rus hükümeti taht-› idaresinde (idaresi alt›nda) bulunduklar› halde adat-› kadi-melerine (eski adetlerine), aslen ve katen halel (bozukluk) getirmemifllerdir, denil-se bahad›r (de¤er), sanki bir baba evlad› gibi yaflamaktad›rlar. Zaten bir baba ev-lad› de¤iller mi? Mümkün derecede Ruslar› taklitten ictinab (sak›n›rlar) ederler.Mekulat (yiyecek) ve meflrubat (içecek), melbusat (giyecek) hep adat-› kadimeleri(eski adetleri) üzeredir. Baz› tebdilat-› cüziye (küçük de¤ifliklikler) görülmekte isede nadir ve belki enderdir. Hakikaten diyanet ile beraber terakkiperverane tebdila-t›n görülmesi cidden arzu olunur ve özleri dahi arzu ederler” diye kaydeder. Bu-nunla o Rusya Müslümanlar›n›n yüceli¤ini vurgulamak istemifl ve belki de bu ese-ri ile Rus hâkimiyeti alt›nda moral çöküntüsüne u¤rayan Türklere bir nevi gururafl›lamak istemifltir.

Rusya Müslümanlar›n›n ‹lk Toplant›s› (15 A¤ustos 1905) 8 Nisan 1905’te Petersburg’ta al›nan gizli karar ve yap›lan davetler neticesindeA¤ustos ay›n›n 10’una do¤ru Mekerce Fuar›’na (Nijni Novgorod Panay›r›na) ülke-nin çeflitli bölgelerinden temsilciler gelmeye bafllad›. Bunlar aras›nda Türk burju-vazisinin siyasi ve sosyal hayat›nda sivrilmifl flah›slar ve din adamlar› da vard›. Buflah›slar K›r›m, Kafkasya, ‹dil-Ural, Türkistan, Sibirya vb. yerlerden geldiler. Kon-greye kat›lmak maksad› ile Bakü’den Ali Merdan Topçubafl›, K›r›m’dan ‹smail Gas-p›ral›, kalanlar› Kazan ve civar›ndan Seyid Gerey Alk(in), Yusuf Akçura, Fatih Ke-rimi gelmifltir. Ayr›ca ulemadan Kad› Reflid ‹brahim, Musa Carullah Bigi(yev), zen-

170 Rusya Tar ih i

Abdürreflid ‹brahim(ov) [ReflitKazi] (1857-1944): Din ö¤retmeni,kad›, siyasetçi, gazeteci ve fikiradam›. Buharal› bir aileden gelenA. ‹brahim Sibirya’n›n Taraflehrinde do¤mufltur. 1871 y›l›nda‹stanbul yoluyla Hicaz’a gitmifl,Mekke ve Medine’de 8 y›l kald›ktansonra ‹stanbul’a dönmüfl, Nam›kKemal, Ali Suavi, Ahmet VefikPafla, Muallim Naci ve AhmetMithat gibi flah›slarla tan›flm›fl,‹slam’a ba¤l› kalmak flart›yla bat›medeniyetini benimsemifltir.1882’de Tara’ya dönerek, buradausul-i cedit (yeni metotla çal›flan)okulunu açm›flt›r. 1892’de UfaRuhani Meclisi taraf›ndan kad›tayin edilmifltir. 1895’te yay›nlad›¤›Çulpan Y›ld›z› adl› broflür ilebask›c› çarl›¤a fliddetle hücumederek, Rusya Türklerine yap›lanbask›y› ve haks›zl›¤› dilegetirmifltir. Rusya Türklerini biraraya toplamak için çeflitli gazeteve dergiler (Ülfet, Mir’at, Beyanü’l-Hak ve benzeri) ç›karm›fl, 1905-1908 y›llar› aras›nda toplanan dörtMüslüman kongresinin de en faalüyeleri aras›nda yer alm›flt›r.Abdürreflid ‹brahim XX. Yüzy›ldaTürk Dünyas›nda en çok seyahateden kifli olmufltur. Amerika, KuzeyAfrika ve baz› Kuzey Avrupa ülkelerihariç dünyan›n birçok bölgesinidolaflarak soydafllar›n›n veMüslümanlar›n meseleleriniduyurmaya çal›flm›flt›r. Japonya’daiken Asya Gi Kay (Asya SavunmaGücü) adl› derne¤in kurucu üyeleriaras›nda yer alm›fl; onun sayesindeüst düzeyde görev yapan birçokJapon, Müslümanl›¤› tan›m›fl vebaz›lar› kabul etmifltir. 1910y›l›nda geldi¤i ‹stanbul’da Âlem-i‹slam ve Japonya’da ‹ntiflar-›‹slamiyet (1328-1331) adl› eseri ikicilt halinde kaleme alm›flt›r. I.Dünya Savafl› s›ras›nda Almanlaraesir düflen Rus ordusundakiTürklerden oluflturulan AsyaTaburunun kurulmas›na yard›mc›olmufl ve bu tabur Irak cephesinde‹ngilizlere karfl› mücadele etmifltir.Daha sonralar› dini faaliyetleridolay›s›yla Türkiye’de sürgüneu¤ram›flt›r. 1934 y›l›nda yenidenJaponya’ya dönen Abdürreflid‹brahim 1944 y›l›nda Tokyo’davefat etmifltir. On alt› eseri veyüzlerce makalesi bulundu¤u gibiRusya ve Türkiye’de dokuz gazeteve dergi ç›karm›flt›r. Genifl bilgi içinbk. N. Devlet, Rusya TürklerininMilli Mücadele Tarihi 1905-1917,2. Bsk. Ankara: TTK Yay›nlar›1999,s. 92-94; 101-110, 224-226;‹. Türko¤lu, Sibiryal› MeflhurSeyyah Adbdürreflid ‹brahim,Ankara: TDV Yay›nlar› 1997; M.Uzun, “Abdürreflid ‹brahim”, TDVIA,I, s. 295-297, A. ‹brahim, ‹slamDünyas› ve Japonya’da ‹slamiyet,‹stanbul: Yeni Asya Yay›nlar› 1987;A. ‹brahim, ‹slam Dünyas› Çin veHindistan’da ‹slamiyet, ‹stanbul:Yeni Asya Yay›nlar› 1987.

ginlerden Kazanl› Abdullah Apanay; Troisk’lu Veli Yaufl(ev), Orenburg’lu Zakir Re-mi(ev), Ahmed ve Gani Hüseyin(ov) biraderler; eski subaylardan ve arazi sahiple-rinden Kutlu Mirza Tevkil(ev), fiah Haydar S›rtlan(ov), Selimgerey Cantür(in) gibimühim flah›slar da Mekerce Fuar›’na gelmifllerdi.

‹lk olarak 8 A¤ustos 1905’te Nijni Novgorod Valisi’nden toplant› için izin isten-di. Vali, örfî idareyi bahane ederek, kongreye izin vermedi. Bunun üzerine Reflid‹brahim’in bir gemi kiralayarak, kongreyi gezinti esnas›nda düzenleme teklifi uy-gun görüldü. Ancak belli bafll› flah›slara davetiye yolland› (talebeler ça¤r›lmad›), fa-kat davetsiz gelenleri de toplant›ya kabul etmeme karar› al›nd›. 15 A¤ustos 1905’tesaat 9 sular›nda Mekerce Fuar› için bir araya gelen davetliler “Gustav Struve” adl›gemide toplanmaya bafllad›lar. Nijni Novgorod Valisi’ne gezinti için müracaat edil-memifl olmas›na ra¤men Rus polisi gizli siyasi bölümü Ohranka’n›n bundan habe-ri oldu¤u muhakkakt›. Dolay›s›yla gemi belirtilen saatten daha önce hareket ettiril-di. Baflka bir fikre göre ise, kongreye Ayaz ‹shaki ve arkadafllar›ndan müteflek-kil “solcular›n” kat›lmas›n› önlemek için böyle erken hareket edilmiflti. Ad› ge-çen gurup bir motorla gemiye yetiflmiflr ve kongrede sükûtu muhafaza etmekflart›yla gemiye kabul edilmifllerdir. Gemi, Oka Nehri üzerinde limandan bir milkadar uzaklafl›nca, Kafkasya ötesi (Trans-Kafkasya) imam› fiakir Sad›k Rahman-kul Kur’an-› Kerim okuyarak toplant›y› açt›. “Rusya Müslümanlar›n›n toplant›s›”burada temsil edilen zümreler aras›nda bir dostluk havas› yaratm›flt›. Kafkas fiiileriile Sünnileri aras›ndaki sürtüflme burada sona erdi denilebilir. Toplant›da al›nankararlar daha sonra Rusça olarak da bast›r›lm›flt›r.

Nijni Novgorod’ta Oka Nehri üzerinde “Gustav Struve” vapurunda, imparator-lu¤un çeflitli vilayet ve bölgelerinden gelen, içlerinde her s›n›ftan temsilciler bulu-nan Müslümanlar, devletin ve kendilerinin durumlar›n› içine alan bütün meselele-ri müzakere ederek, afla¤›daki kararlar› ittifakla alm›fl bulunmaktad›rlar:

1. Bugünkü hayat flartlar› umum Rusya Müslümanlar›n›n siyasi, içtimai ve kül-türel ifllerinde birleflmelerini gerektirmektedir.

2. Rusya Müslümanlar› bu maksatlar›na eriflmek hususunda Rus terakkiperver-leriyle (ilericileri) ayn› fikirde olup, halk›n oyuyla seçilen vekillerin devletiyönetme, kanunlar› haz›rlama ile yetkili k›l›nmas› esas›na dayanan “hukuk”nizam›n› tesis etmek yolunda faaliyette bulunacaklard›r.

3. Ruslara verilen haklar aynen Rusya Müslümanlar›na da verilmezse, ikincimaddede belirtilen maksatlara ulaflmak asla mümkün de¤ildir. Rusya Müs-lümanlar› bu kanaatte olup, siyasi, içtimai ve dini haklarda Ruslarla (aynen)tam manada eflit duruma gelmek, halen yürürlükte olan kanunlar›, hükümetkararnamelerini, yönetim flekillerini, Rusya Müslümanlar›na konulan tahdit-leri, istisnalar› ortadan kald›rmak yolunda meflru maksatlar›na ne flekildeolursa olsun eriflmeye çal›flacaklard›r.

4. Rusya Müslümanlar› faaliyetlerine devletin flimdiki ve gelecekteki ihtiyaçla-r›na göre istikamet vereceklerdir. Müslümanlar kendilerini devlette olacakde¤iflikliklere, yeni flartlara, hayat tarz›na uygun bir flekilde haz›rlamak içinitina göstereceklerdir. Buna göre her yerde ve kendi ihtiyaçlar›na uygun herçeflit okul kurarak; kitap, gazete, dergi neflrederek; kütüphane, k›raathane(okuma odas›) açarak; halktan toplanan ianelerle halk› bugünkü asrî flartla-ra göre yetifltirmeye çal›flacaklard›r.

5. Bu dört maddede zikredilen maksatlara ulaflmay› kolaylaflt›rmak için, Müs-lümanlar›n belli zamanlarda toplanacak kongreleri taraf›ndan verilecek tali-mata göre hareket edecek mahalli “meclisleri” teflkil edilecektir.

1716. Ünite - Çar l ›¤ ›n Y ›k › l ›fl ›-Bolflevik Devr imi

“Mekerce Fuar›(Yerminkesi)” (NijniNovgorod Panay›r›): RusyaMüslümanlar›n›n ticaretfaaliyetlerinde çok mühimbir yer tutmakta idi. Buras›,Kazan Hanl›¤›’n›n sonzamanlar›nda, Ruslartaraf›ndan Kazan’a rekabetiçin kurulmufl bir panay›rd›.Önceleri Kazan’a yak›nMakaryev Manast›r› yan›ndayap›lan panay›r, sonralar›Nijni Novgorod’anakledilmifl, fakat eski ad›n›muhafaza etmifltir.Rusya’n›n do¤umemleketleriyle ticaretindeçok mühim bir rol oynayanbu manast›rda Rusya vehatta Avrupa’dan gelentüccarlarla Sibirya,Türkistan, Kafkas ve‹ran’dan gelen tüccarlaral›flverifl yaparlard›. Her y›lTemmuz ortalar›ndanA¤ustos sonuna kadardevam eden bu panay›raRusya’n›n her taraf›ndanMüslüman tüccarlar dageldi¤i için buras› ayn›zamanda flahsi temaslar,fikir al›fl verifline de yolaçard›. Kalabal›k bir heyetiburada toplamak mümkünoldu¤u gibi, kongreye izinverilmedi¤i takdirde de, biraraya gelme imkan›bulunaca¤› kongredüzenleyicileri taraf›ndandüflünülmüfltü.

Bu kongrede bütün Rusya Müslümanlar›n›n bir “ittifak” kurmalar› esas› kabuledilmifl; fakat bunun henüz bir siyasi parti mahiyeti almas› kararlaflt›r›lm›fl de¤ildi.Buna ra¤men birlik fikrinin do¤mufl olmas›n›n kongreyi düzenleyenlere RusyaMüslümanlar›n›n gelece¤i bak›m›ndan büyük cesaret verdi¤i muhakkakt›. Rus-ya’n›n çeflitli bölgelerinden gelmifl olan vekiller 20 A¤ustos’ta döndüler.

Rusya Müslümanlar›n›n ‹kinci Toplant›s› (13-23 Ocak 1906)Nijni Novgorod’ta 15 A¤ustos 1905’te Oka Nehri üzerinde Gustav Struve gemisin-de gayri resmi olarak toplanan kongrede, müteakip kongrenin süratle yap›lmas›nakarar verilmifl ve kongreyi düzenleme ifli gayri resmi siyasi parti hüviyetinde olan“Müslüman ‹ttifak›” veya k›saca “‹ttifak”›n Kazan flubesine b›rak›lm›flt›. Kazan ko-mitesinin en faal üyesi olan Yusuf Akçura, hemen haz›rl›klara giriflti ve kongre-nin 15 Ocak 1906’da Petersburg’da yap›laca¤›n› ilgililere bildirdi. Bu s›ralarda Rus-ya’da yukar›da da gördü¤ümüz üzere önemli siyasi geliflmeler olmufl, çar hüküme-ti 17(30) Ekim (1905) manifestosunu yay›nlamak ve birtak›m hürriyetler tan›makzorunda kalm›fl, Rusya’da meflruti bir idarenin kurulaca¤› ve Duma’n›n toplant›yaça¤r›laca¤› ilan edilmiflti.

Yusuf Akçura Türkçülü¤ün temel tafllar›ndan say›lan Üç Tarz-› Siyaset adl› ça-l›flmas›n› 1904 y›l›nda Kahire’de ç›kan Jön Türklerin gazetesi Türk gazetesinde üçsay›da bast›rd›ktan sonra k›yamet koptu. Türk gazetesinin baflyazar› Ali Kemal’in“Cevab›m›z” bafll›kl› sert bir tenkit yaz›s› ç›kt›. Ahmet Ferit (Tek) de tart›flmaya ka-t›larak, ayn› gazete de “Bir Mektup” bafll›¤›yla Akçura’n›n görüfllerini destekleyenbir makale yay›nland›. Eser 1904’te risale olarak, 1912’de ise ‹stanbul Kader Mat-baas›’nda 64 sayfal›k bir kitap olarak bas›ld›. Yusuf Akçura bu eserinde ‹slamc›l›k,Osmanl›c›l›k ve Türkçülük siyaset tarzlar›ndan hangisinin Osmanl› Devletinin ge-lece¤i için faydal› oldu¤unu inceleyerek Türkçülü¤ü takibe taraftar oldu¤unu be-lirtmekte idi.

13-23 Ocak 1906 tarihli toplant›larda Ali Merdan Topçubafl›’n›n Rusça olarakhaz›rlam›fl oldu¤u “‹ttifak” nizamname (23 madde) ve program (79 madde) proje-leri okunarak, müzakere edildi. 22 Ocak’ta Petersburg gazetelerinde “her türlü top-lant›ya izin var” diye haber ç›k›nca Müslüman vekilleri tekrar 23 Ocak’ta Muham-med Âlim Maksud’un evinde 50’den fazla delege olmak üzere bir araya geldi. Top-lant›da bulunan herkes Kur’an-› Kerim’e el basarak Rusya Müslümanlar›n›n “‹tti-fak”› için çal›flacaklar›na dair ant içtiler ve “Müslüman ‹ttifak›”, k›saca “‹ttifak” ni-zamnamesi oybirli¤iyle kabul edildi. Buna göre resmen “Rusya Müslümanlar›n›n it-tifak›” ad›n› alm›fl olan teflkilat›n bir merkez komitesi olacak ve bütün Rusya 16bölgeye bölünecekti. Bu toplant›da afla¤›daki karar al›nd› (Rusça asl›ndan tercümeedilmifltir):

KARAR

“II. Bütün Rusya Müslümanlar› (Petersburg) Kongresi, Rusya’n›n çeflitli flehir ve böl-

gelerinde yaflayan Müslümanlar 15-23 Ocak tarihleri aras›ndaki ikinci Müslüman

kongresinde (afla¤›daki) kararlar› ald›lar:

Geçen y›l ilan edilen ‹mparator Hazretlerinin 17 Ekim beyannamesi ve 12 Aral›k ta-

rihli ferman›na binaen Müslümanlar, Rusya ‹mparatorlu¤unun baflflehrinde, ‹mpa-

rator Hazretlerinin, Yüce hükümetin, Rus toplumu ve bas›n›n›n önünde Müslüman-

lar›n dini ihtiyaçlar›n› tespit ile ilgili meseleleri halletme ve Devlet Duma’s› seçimleri

hakk›nda fikirlerini aç›klama¤a karar vermifllerdir.

172 Rusya Tar ih i

Yusuf Akçura [Akçurin](1879-11.3.1935): Tatar-Türksiyasetçisi ve bilim adam›.Simbir (1924-1999 y›llar›ndaUlyanovsk)’de do¤mufl olup,babas› çuha fabrikatörüHasan, annesi ise Kazan’›ntan›nm›fl ailelerindenAbdürreflid Yunus(ov)’un k›z›Bibi Fahri Banu’dur. Buras›Lenin’in, tarihçi Karamzin’in,yazar Gançarov’un, 1917-1918’de Geçici Rus hükümetiBaflbakan› Kerenski’nin dedo¤du¤u flehirdir. YusufAkçura, orta tahsilini‹stanbul’da Askeri Rüfltiye’detamamlad›, 1897’de erkân-›harp s›n›f›na ayr›ld›. Y›ld›zSaray›’nda sorguland› veFizan’a sürgüne yolland›ysada Ahmet Ferit (Tek) ile Paris’ekaçt› ve burada “Ecole Libredes Science Politiques”, yanisiyaset bilimi fakültesini Essaisur l’histoire des Institutiondel’Empire Ottoman (Osmanl›‹mparatorlu¤u MüesseseleriTarihine Dair Bir Deneme) adl›tezle tamamlad›. Türkiye’yedönemedi¤i için 1905’teKazan’a gitti. Burada“Medrese-i Muhammediye”detarih ö¤retmenli¤i yapt› veTarih ve Ulum adl› tarihkitab›n› yay›nlad›. Bu aradaAyaz ‹shaki (‹dilli) ile birlikteKazan Muhbiri gazetesiniç›kard› (Sahibi ve sorumlumüdürü: Avukat Seyid GereyAlkin). Rusya “Müslüman‹ttifak›” veya sadece “‹ttifak”adl› siyasi teflkilat›n›nkurulmas›na veflekillenmesine hizmet etti. I.Duma’ya, tevkif edildi¤i içinkat›lamad›. 1908’deTürkiye’de meflrutiyetin ilan›üzerine ‹stanbul’a döndü.“Türk Derne¤i”nin kurucular›aras›nda yer ald›; Türk Yurdudergisini ç›kard›, “TürkOca¤›”n›n kurulmas›nda aktifçal›flt›. ‹stiklal Harbine kat›ld›,1925’te ‹stanbul milletvekilioldu, 1925’te AnkaraÜniversitesi siyasi tarihprofesörlü¤üne tayin edildi;“Türk Tarih TetkikCemiyeti”nin (sonradan TürkTarih Kurumu) ikinci baflkan›oldu. Genifl bilgi için bk. M. F.Togay, Yusuf Akçura’n›nHayat›, (‹stanbul 1944). Ayr›cabk. S. M. Arsal, “Dostum YusufAkçura”, Türk Kültürü, say›:174, 1977, s. 346-354; N.Binark, “Yusuf Akçura”,Kazan, say›: 10, 1973, s. 32-36; N. Devlet, “YusufAkçura’n›n Hayat› (1876-1935)”, Ölümünün EllinciY›l›nda Yusuf AkçuraSempozyumu Tebli¤leri,Ankara 1987, s. 17-33; A.Temir, Yusuf Akçura, Ankara1987.

Rusya’n›n çeflitli sosyal gruplar›, hükümetten izin alarak yapt›klar› kendi kurultayla-

r›nda kendi fikirlerini bildirdiler. Fakat biz (Müslümanlar), kanuni hakk›m›za di¤er

vatandafllar gibi, kurultay yapmak için hükümete müracaat ettikse de maalesef rica-

m›z bugüne kadar neticesiz (cevaps›z) kald›. Hükümetin bu haks›z davran›fl› karfl›-

s›nda biz Müslümanlar 13-22 Ocak tarihlerinde düzenlenen mecliste (toplant›) bir

nizamname (tüzük) haz›rlad›k. Buna göre, Devlet Duma’s› seçimlerine çok az bir za-

man kald›¤›ndan bütün Rusya Müslümanlar› “Konstitüsyon Demokrat (Meflrutiyetçi

Demokrat) Partisi” ile iflbirli¤i yaparak, bu parti çevresinde seçimlere kat›lacaklard›r.

Bunun d›fl›nda Rusya Müslümanlar› Duma seçimlerine kendi nüfuslar› nispetinde

üyenin seçilmesinin sa¤lanmas› gerekti¤ine dair kararlar›n› gerçeklefltirmek için im-

kân verilmesini talep etmektedirler”.

Rusya Müslümanlar›n›n Üçüncü Toplant›s› (16-21 A¤ustos 1906) “‹ttifak›n üçüncü toplant›s›” diye de an›lan Rusya Müslümanlar›n›n bu KongresiNijni Novgorod’ta (Mekerce panay›r›nda) yap›ld›. Daha önce Nijni Novgorod’ta(Oka Nehri üzerinde gezinti esnas›nda) ve Petersburg’ta yap›lan toplant›lar, resmiRus makamlar›ndan izin al›nmadan gizli yap›lm›flt›. III. Kongre, Umum Rusya Müs-lümanlar›n›n ilk aç›k toplant›lar› olmas› yönünden önemlidir. III. Kongre’nin yap›l-d›¤› tarihlerde Rusya ‹mparatorlu¤u’nda mühim de¤ifliklikler olmufl, I. Duma top-lanm›fl (10 May›s 1906), fakat afl›r› talepler yüzünden da¤›t›lm›flt› (21 Temmuz). 16A¤ustos 1906’da aç›lan Rusya Müslümanlar›n›n III. Kongresi resmi izne dayand›¤›için önceki iki toplant›ya nazaran hayli kalabal›kt›. Toplant›y› bir hayli Türk ve Rusgazetelerinin muhabirleri de takip etmiflti.

Kongrenin tart›flt›¤› konular aras›nda en önemlisi yine e¤itim meselesi idi. ‹ler-lemenin, uyanman›n e¤itimle kabil olaca¤›na kanaat getiren kongre bu meseleyiayr›nt›l› incelemek için 15 kiflilik bir komisyon kurdu. Kazanl› ö¤retmen-molla Ab-dullah Apanay(ev) baflkanl›¤›ndaki bu komisyon Rusya Müslümanlar›n›n maarifhayat›n› ilgilendiren bir rapor haz›rlad›. Bir nevi kültür politikas› mahiyetindeki ra-por kongrenin 18 ve 19 A¤ustos tarihlerindeki oturumlar›nda müzakere edilerekkabul edildi. Buna göre, Rusya Müslümanlar›n›n e¤itim sistemi her bölgede ayn›olacak, mahalli flive ile birlikte Türkleri birlefltirici edebi Türkçe (Türkiye Türkçe-si) okutulup, ö¤retilecekti.

Rusya Müslümanlar›n›n III. Kongreleri toplanmadan önce Rusya E¤itim Ba-kanl›¤› “Rus olmayan milletlerin e¤itimi ile ilgili bir layiha haz›rlam›flt›. “31 Mart(1906) Kurallar›” diye bilinen bu layiha 26 Mart 1870 tarihli Orenburg Ruhani‹daresi’ne tabi mektep ve medreselere ait tedbirleri harf ferman›n›n geniflletilmiflbir flekli olup, Müslüman çocuklar›n› Ruslaflt›rmay› göz önünde bulunduruyordu.31 Mart 1906’da E¤itim Bakan› taraf›ndan ilan edilen 37 maddelik “kural” o seneHaziran-Temmuz aylar›nda müfettifllere ve bütün vilayetlerdeki ö¤retmenlereyolland›. “31 Mart Kurallar›”nda en önemli madde transkripsiyonla ilgili olan›,yani Rus olmayan milletlerin kendi dillerini Rus harfleriyle yazmalar›n› getirenmadde idi. Papaz ‹lminski taraf›ndan ileri sürülen bu fikir bir kanun maddesinesokulmufl, Sovyet ihtilalinden sonra da (1940’larda) tam manas›yla yürürlü¤e ko-nulmufltu. Yani Türk boylar›na Rus (Kril) harflerini kullanma mecburiyeti Rusya‹mparatorlu¤u devrinde at›lm›fl bir fikirdi.

Rusya Müslümanlar›n›n III. Kongresi’nde görüflülen önemli baflka bir mesele-den biri de “Dini-ruhani müesseselerin ›slah›” idi. Bu madde için de bir komisyon

1736. Ünite - Çar l ›¤ ›n Y ›k › l ›fl ›-Bolflevik Devr imi

Ali Merdan Topçubafl(ev)[Topçubafl›] (1862-1934):Azeri politikac›, yazar vehukukçu. Bakülü avukat ve“Müslüman ‹ttifak›”partisinin kurucular›ndan veDuma üyesidir. 1919’daAzerbaycan Cumhuriyeti’nindelegesi olarak Paris’tekikonferansa kat›lm›flt›r.Kaspi ve Hayat gazetelerininbaflyazar› olarak çal›flm›fl.Azerbaycan Bolfleviklertaraf›ndan iflgal edilinceyurtd›fl›na kaçmay›baflarm›flt›r. 1934’te Paris’inkuzeyinde bulunan banliyösüSaint Cloud’ta ölmüfltür.Tercüme-i hali için bk.Kurtulufl, I, say›: 2, 1934;ayr›ca M. Eliyev, “ElimerdanBey Topçubaflev”Azerbaycan DemokratikRespublikas›, AzerbaycanHökümeti, 1918-1920, Bakü1990 s. 49-52.

kuruldu ve baflkanl›¤›n› Kazanl› müderris Âlimcan Barudi yapt›. Komisyonun 13maddeden ibaret raporu 19 A¤ustos’ta kongre taraf›ndan müzakere edildi. Rapor-da Rusya Müslümanlar›n›n dini müesseselerine ait yürürlükteki kanun ve hü-kümlerin de¤ifltirilmesi; Rusya’daki müftülerin (Kafkasya’da iki, Ufa, K›r›m veTürkistan’dan birer) halk taraf›ndan serbestçe seçilmesi; bütün Müslüman ruha-nilerin maafl alarak hukuken Rus papazlar› ile ayn› dereceye getirilmeleri teklifediliyordu.

III. Kongrede “‹ttifak”›n program›n›n müzakeresine bafllan›rken, Kazan flu-besi 6 maddeden ibaret kendi program›n› okuyarak, buradan programa ilave-ler yap›lmas›n› teklif etti. Daha sonra Ali Merdan Topçubafl›’n›n Rusça teklif et-ti¤i 79 maddeden ibaret “‹ttifak” program› ile nizamnamesi madde madde oku-narak, görüflmeler yap›ld›. Müzakereler esnas›nda kad›nlar›n seçme seçilmehaklar› (18. madde) meselesinde büyük tart›flma oldu. Bilhassa baz› din adam-lar› kad›nlar› afla¤›lay›c› tabirler kulland›larsa da, kad›nlar›n seçme seçilmehaklar› kabul edildi. Uzun müzakerelerden sonra, birtak›m itirazlara ra¤men,Ali Merdan Topçubafl›’n›n haz›rlam›fl oldu¤u “‹ttifak” program› ufak de¤ifliklik-lerle kabul edildi. Kongrede program›n kati ve son flekilde tespiti için 15 kifli-den müteflekkil bir merkez komitesi seçildi. Merkez komitesi ayr›ca, kendi ara-s›ndan üç kifli daha seçti ki, bunlar masraflar› karfl›lanmak üzere, daimi olarakPetersburg’ta ikamet edeceklerdi. Bu suretle “‹ttifak” resmi bir siyasi parti hali-ne getirilecekti. Rusya Müslümanlar›n›n III. Kongresi’nde al›nan kararlarla “‹tti-fak” siyasi bir parti mahiyetini kazand›. Program› da Rus liberal burjuva ayd›n-lar›n›n partisi olan Kadet (Meflrutiyetçi Demokratlar)’lerinkine yak›n idi. Kon-greye kat›lan baz› ileri gelenler Kadet’e daha önce girmifller ve hatta Ocak1906’da bu partiye kaydolan Yusuf Akçura, Parti Merkez Komitesi üyeli¤ine deseçilmiflti. Kadet Partisi de, baz› Müslüman vekillerinin, “parti program›na Müs-lümanlarla ilgili maddeler kondu¤u takdirde iflbirli¤i olabilece¤i” hususunu be-lirtmeleri üzerine, kendi program›na birkaç yeni madde ilave etmiflti. K›sacas›Kadetler ile “‹ttifak” aras›nda iflbirli¤ine yol aç›lm›fl oluyordu.

16-21 A¤ustos 1906 tarihinde yap›lan Rusya Müslümanlar›n›n III. Kongresi-ne kat›lanlar›n büyük ço¤unlu¤u ihtilalci karakterde olmay›p, rejimi devirmekgibi bir program da haz›rlamad›lar. Zaten kabul edilen “‹ttifak” program› daRus ‹mparatorlu¤u içindeki Rusya Müslümanlar›na kültürel (medeni) muhtari-yet, eflit haklar sa¤lamay› göz önünde bulunduran masum dilekçelerden ilerigitmiyordu. Baz› kusurlar›na ra¤men III. Kongre Rusya Müslümanlar›n›n siyasifaaliyetlerinde baflar›l› bir olay olmufltur denilebilir.

Rusya Müslümanlar› gerçeklefltirdikleri toplant›larda bafll›ca hangi konularla ilgilendiler?

RUSYA’DA MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ (1906-1917)

I. Devlet Duma’s› (27 Nisan - 8 Temmuz 1906)11Aral›k 1905 tarihinde Baflbakan Witte taraf›ndan haz›rlanm›fl olan seçim kanunuilan edildi. Bu kanuna göre Devlet Dumas›’na seçilecek mebuslar›n % 43’ünü köy-lülerin, % 34’ünü çiftlik sahiplerinin ve % 23’ünü burjuva’n›n (tüccar, esnaf ve iflçi)temsilcileri teflkil edecekti. Askerler, ücretliler, kad›nlar ve talebeler seçime kat›la-mayacakt›. Seçmen yafl haddi 25 idi. Seçim kanununa göre her 90 bin iflçiye, 30 bin

174 Rusya Tar ih i

Alimcan Barudî (1857-1921):Tatar din, fikir adam› vee¤itimcidir. Tataristan’›n Kazanflehrinin kuzeybat›s›na düflen Kiçi-Kaval köyünde do¤mufltur. 1862y›l› bafl›nda Külbuy› (Gölboyu)medresesine gönderilen A. Barudî14-15 yafl›na geldi¤inde Arapçay›gayet iyi anl›yordu. Medrese tahsili1874 y›l›na kadar sürdü ve bundansonra tahsilini devam ettirmek içinBuhara’ya giderek Mir Arapmedresesinde yedi y›l kald› veKazan’a geri döndü. Kazan’ayerleflince ilk ifl olarak babas›n›nda yard›m›yla “Medrese-iMuhammediye”yi kurdu. Usul-iCedit (yeni metot) metodu ilee¤itim veren bu medrese RusyaTürkleri aras›nda büyük bir flöhretkazanm›flt›r. 1906’da Ed-Din ve’l-Edeb adl› dergiyi ç›karm›flt›r. 1908y›l›nda Rus hükümeti taraf›ndanVologda’ya sürgüne gönderilir.1917 y›l›nda “Bütün RusyaMüslümanlar›n›n Kurultay›”nda, ilkdefa olarak, yap›lan serbestseçimde Diyanet ‹flleri Baflkan›(Müftü) olarak seçilmifltir. UfaMillet Meclisi’nde dini ifllerbaflkanl›¤›n› yürütmüfltür. ‹stanbul,Mekke, Medine, fiam ve Kahire’debulunmufltur. 1920-1921y›llar›ndaki açl›k s›ras›nda felaketeu¤rayan Müslümanlar›teflkilatland›rmaya ve müftülükifllerini yola koyma¤a u¤rafl›rkenhastalan›r ve 6 Aral›k 1921’deMoskova’da vefat eder. CenazesiUfa’dan Kazan’a nakledilir veburada defnedilir. Genifl bilgi içinbk. A. B. Taymas, Kazanl› TürkMeflhurlar›ndan Alimcan Barudi,‹stanbul 1958; N. Devlet,“Vefat›n›n 50. Y›l› Dolay›s›ylaAlimcan Barudi”, Kazan, say› 3,Mart 1971, s. 47-49; N. Devlet,“Alimjan Barudi (1857-1921)”,Central Asian Survey, 1990, c. IX,say› 2, s. 145-149; N. Devlet,“Alimjan Barudi”, ModernEncyclopedia of Religions inRussia and the Soviet Union(MERRSU), III, Nisan 1991, s. 224-227; N. Devlet, “Galimdjan Barudi-Prosvetitel i Reformatör”,Tatarstan, say› 7 1991, s. 44-47;N. Devlet, “Galimcan Barudi-Megrifatçe Islahç›”, Tatarstan, say›7, 1991, s. 56-58.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

3

köylüye, 7 bin flehirliye ve 2 bin çiftlik sahibine (pomeflçik) birer mebus seçilmesigerekiyordu. “Müslüman ‹ttifak›” partisi henüz teflkilatlanma durumunda iken da-hi I. ve II. Devlet Dumalar›na yap›lan seçimlerde hayli faaliyet göstermifl ve faali-yetler neticesinde ‹dil-Ural, Kafkasya, Türkistan ile Bozk›r eyaletleri ve K›r›m’danbirçok Türk mebusu Devlet Dumas›’na seçilmiflti.

I. Duma, 27 Nisan 1906 tarihinde, Petersburg’daki “Tavrida Saray›”nda aç›ld›.490 mebus (deputat) bulunuyordu. En güçlü parti 190 mebusla “Kadet” (Konstitut-sionaln›y Demokrat›: Anayasac› Demokratlar)’lerdi. Köylüler 204 mebus ç›karm›flolmalar›na ra¤men, belli bir politik fikir etraf›nda toplanamad›klar›ndan güçleriniortaya koyamam›fllard›. Köylü temsilcilerinden bir k›sm› “Es-Er” (S. R.:Sotsialn›yRevolutsioner›y: Sosyal ihtilalciler)’le birlikte “Trudoviki” (‹fl gurubu) adl› bir frak-siyon teflkil etmifllerdi. Muhafazakar “Oktyabrist”ler 44, Rusya Sosyal Demokrat ‹fl-çiler Partisi 17 mebus ç›karm›fllard›. Sosyalist partilerin ço¤u seçimleri protesto et-tiklerinden I. Duma’da say›lar› çok az oldu. Müslümanlardan toplam 25 mebus se-çilmiflti. Seçilenlerin 12’si Rusya’n›n Avrupa k›sm›ndan Tatar-Baflkurtlar, 7 tanesiKafkaslardan Azeriler ve di¤erlerinden, 5 tanesi ise Bozk›r Genel Valili¤indeki Ka-zaklard›. Kurulan Müslüman Fraksiyonu Baflkanl›¤›na A. M. Topçubafl› getirildi.

Duma ilk oturumunda Moskova mebusu Prof. Sergey Muromtsev’i reisli¤e seç-ti. Duma’n›n çal›flmalar› için hükümet taraf›ndan herhangi bir haz›rl›k yap›lmam›fl-t›. Zaten çar bu meclisi istemeyerek toplant›ya davet etmiflti. Dolay›s›yla hükümet-le Duma aras›nda iyi bir iflbirli¤i yap›lamad›. Duma’daki partiler aras›nda da ahenk-li bir çal›flma havas› yaratmak mümkün olmad›. Büyük görüfl farklar› mevcuttu.Köylü mebuslar “toprak reformu” ile ilgili kanunlar›n ç›kmas›n›n d›fl›nda hiç bir si-yasi konu ile ilgilenmiyorlard›. “Kadet”ler ise liberal-demokratik sisteme dayananbir meflruti monarfli kurulmas›n›, topra¤›n çiftlik sahiplerinden köylülere sat›lmas›-n›, baz› sosyal reformlar yap›lmas›n›, istiyorlard›. Baflta “Oktyabrist”ler olmak üze-re muhafazakarlar›n hepsi monarfli sistemine zarar gelecek tek bir ad›m›n bile at›l-mas›na karfl›yd›lar.

Devlet Dumas›’n›n ilk toplant›s›nda, Fedor Rodiçev’in (Narodn›y Svabodi Parti-si: Milli Hürriyet Partisi) siyasi mahkümlar için genel af ç›kar›lmas›yla ilgili teklifibüyük ço¤unlukla kabul edildi. Bu kanun teklifinden hiç de memnun olmayan Çarve hükümeti “‹fl gurubu” ve “Kadet”ler taraf›ndan teklif olunan “toprak reformuprojesine” de fliddetle karfl› ç›km›flt›.

Devlet, N. (1999), Rusya Türklerinin Milli Mücadelesi (1905-1917), Ankara: TTK. s. 88-122.

II. Nikola Duma’n›n kontrolünü istemedi¤i düflman gruba kapt›rd›¤›n› anlay›n-ca, Duma’n›n hayata geçmesinde büyük gayret ve rolü olan Kont Witte’yi Baflba-kanl›ktan azletti. Yerine ‹. Gormeykin’i getirdi. Bu flah›s eski sistemden yetiflme ti-pik bir bürokratt›. Çar’›n emirlerini sorgulamadan yerine getirmek için biçilmifl kaf-tand›. Bu atama büyük hata oldu ve hükümetin Duma ile iliflkileri k›sa sürede düfl-manca bir flekle dönüfltü.

Hükümet karfl›t› gruplar taraf›ndan desteklenen Anayasac› Demokratlar, kabi-nenin istifa etmesi talebinde bulundular ve yeni kabinenin de Duma fikri sorula-rak seçilmesi gerekti¤ini belirttiler. Bu ve di¤er talepler hükümet yanl›lar› Dumaaleyhine siyaset yapmalar›na neden oldu. II. Nikolay, Duma’n›n isteklerini yerinegetirme ve soylular› hayal k›r›kl›¤›na u¤ratma ya da Duma’da gelen talepleri hiçesayarak liberalleri karfl›s›na alma ikilemi aras›nda saplan›p kalm›flt›. ‹lki a¤›r bast›.

1756. Ünite - Çar l ›¤ ›n Y ›k › l ›fl ›-Bolflevik Devr imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Bu hava içinde I. Duma çal›flmalar› ancak on hafta (72 gün) sürdü. Nihayet Çar, sa-lahiyetini kullanarak, 8(21) Temmuz 1906’da Duma’y› da¤›tt›.

Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, (çev. D. M›zrak-E.Ç. M›zrak), ‹stanbul: Selenge. s.331-332.

I. Duma’da Rus partilerinin kendi gruplar›n›-fraksiyonlar›n› kurmufl olmalar›nara¤men 25 Türk mebus (aç›l›fla bile ancak 12’si kat›labilmiflti), bir araya gelme im-kan›n› bile bulamam›fllard›. Üstelik Tatar mebuslardan ço¤unun “Kadet” Partisin-den yaz›ld›klar› anlafl›lmaktad›r.

Duma’n›n da¤›t›lmas› mebuslar taraf›ndan çok kötü karfl›land›. “‹fl gurubu (Tro-dovik)” ve Sosyalist mebuslardan 180’ni Finlandiya’daki Viborg flehrine giderekkeyfi kabul ettikleri bu hareketi protesto eden bir bildiri yay›nlad›lar. Hükümet ye-ni bir Duma toplamayacak olursa halk› pasif direnmeye (yani vergi vermemeye,askere gitmemeye) ça¤›rd›lar. Viborg bildirisini imzalayanlar aras›nda 6 Türk me-busu da vard›. Bunlardan Seyid Gerey Alk(in), Selim Gerey Cantürin, EbussuudAhtem Tatar, Bükeyhan(ov) Kazak ve A. M. Topçubafl› ile ‹. Ziyathan(ov) Azeri idi.Haklar›nda takibat aç›lan imzac›lar›n gelecek seçimlere kat›lmalar› yasakland›.Türklerin ilk politik denemesi k›sa süreli de olsa, aras›ndan Çar’›n keyfî idaresiniprotesto etme cesaretini gösterenler ç›km›flt›.

II. Devlet Dumas› (20 fiubat -3 Haziran 1907) I. Duma’n›n da¤›lmas› Rusya’da büyük kar›fl›kl›¤a sebep olmad›. Çar Duma’y› ta-mamen kald›rmak niyetinde de¤ildi; ancak daha uysal bir meclisin kurulmas›n› is-tiyordu. Çar Duma’y› da¤›t›rken yeni Baflbakan olarak Pyotr Stol›pin’i getirdi. Buitibarla yeni seçimlere gidildi.

Kadet Partisi bu defa % 50 fire vererek 98 mebus ç›karabildi. Muhafazakar“Oktyabirst”ler partisi ise mebus say›s›n› 44’ten 80’e yükseltti. Seçime Lenin’e ba¤-l› RSDRP (Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisi) de kat›lm›fl ve 65 mebus ç›karm›fl-t›. Ancak Lenin’in grubu gene az›nl›ktayd›. ‹fl gurubu (Trudovnik) ve S.R.’ler ise ge-liflme kaydederek 157 temsilciye sahip olmufllard›. 35 Müslüman mebusun da yerald›¤› II. Duma seçimlerinde Rus hükümetlerince al›nan baz› tedbirler sonucu ola-rak, Tatarlar›n iki mühim flahsiyetinin mebus seçilmesi engellenmiflti. Bunlardanbiri Yusuf Akçura idi; bir tak›m isnatlarla takibata u¤rayarak 40 gün hapiste tutul-mufltu. ‹kinci flah›s ise Fatih Kerimi idi; o da, aleyhinde baz› dedikodular uyduru-larak, seçilme hakk›ndan mahrum edilmiflti. K›r›m Tatarlar›ndan II. Duma’ya girenen mühim flah›s belki de Abdürreflid Mehdi(yev) idi. Onun Duma’ya seçilmesinde“Genç Tatarlar” büyük rol oynam›fllard›. Türkistan ile Bozk›r eyaletlerinden ise 8mebus seçildi. Azerbaycan’dan Ali Merdan Topçubafl› ise “Viborg” beyannamesiniimzalad›¤› için seçilememiflti.

II. Duma 20 fiubat (5 Mart) 1907’de aç›ld›ktan sonra “Müslüman Fraksiyonu”kuruldu. Topçubafl› art›k mebus olmamas›na ra¤men eski lider olarak toplant›yakat›ld›. Ancak buna bütün Müslüman mebuslar kat›lmad›. 6 tanesi Ruslar›n “Trudo-viki” gurubuna girdi ve bunlar kendi bafllar›na “Müslüman Hizmet Taifesi” adl› birgurup teflkil ettiler ve Duma ad›yla bir de gazete ç›karmaya bafllad›lar.

II. Duma, birincisine nispeten daha fazla sol e¤ilimli idi. I. Duma seçimlerinibirçok sol parti boykot etmiflti; fakat ikincisine (Lenin’in de teflviki ile) sosyalistlerde kat›lm›fl ve 187 mebusu Duma’ya sokmaya muvaffak olmufllard›. Sosyalistlerinfaaliyetleri ve Müslümanlar›n kendi a¤›rl›klar›n› göstermeleri, tutucu Ruslar› ve hü-

176 Rusya Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Pyotr Arkadyeviç Stol›pin(1862 -1911): 1906 -1911y›llar› aras›nda Baflbakanoldu. Stol›pin Almanya’n›nSaksonya eyaletindekiDresden’de do¤du. Yükseke¤itimini St. PetersburgÜniversitesi’nde ald›. Ailesitan›nm›fl bir Rus soylusu idi.1902’den itibaren de¤iflikflehirlerde valilik yapt›.1905’te eyaletinde ç›kanisyan› bast›rmas› ile tan›nd›ve ayn› y›lda ‹ç ‹flleriBakanl›¤›na getirildi.1906’da ise Baflbakanseçildi. I. Devlet Duma’s›da¤›t›ld›ktan sonra ilk iflolarak ›l›ml› liberalguruplar›n›n liderlerini kendikabinesine çekmeye çal›flt›.Ancak onlar reddettiler. 22Kas›m 1906’ta köylükomünlerini da¤›tankararnameyi yay›nlad›.Böylece her köylü kendipay›na düflen toprakparças›na sahip olmahakk›na kavufluyordu.Stol›pin reformalargerçeklefltirerek ülkedesükûneti sa¤lamakistiyordu. Ancak II. Duma ilediyalog kuramad› ve Çar’›nonay› ile bunu da¤›tt›.Üçüncü Duma içinhaz›rlad›¤› yeni seçimkanunu Duma’y›muhafazakar bir organaçevirdi. 1911 y›l›ndasuikasta kurban gitti.

kümeti endiflelendirmiflti. Sosyalistler, Kadetler ve Müslümanlar birlefltikleri tak-dirde hükümet müflkül duruma düflüp, tavizler vermek zorunda kalacakt›. Budurumu önlemek için, o s›ralarda hükümet bafl›na getirilen Stol›pin, Duma’y› da-¤›tma karar›n› Çar’a tavsiye etti. Gerekçe de 55 sosyalist millet vekilinin Çar’a dü-zenlenecek bir suikast ile ba¤lant›l› bulunmalar› idi. Neticede, Çar II. Nikolay 3Haziran 1907 Ferman› ile Duma’y› da¤›tt› ve ayn› gün Baflbakan Stol›pin yeni birseçim kanunu ilan etti. Böylece, bir tak›m milli, dini ve medeni haklar elde et-meyi, gasp edilen arazilerini geri almay› ümit eden Müslümanlara da a¤›r bir dar-be indirilmifl oldu.

III. Devlet Dumas› (1 Kas›m 1907-9 Haziran 1912) Baflbakan Stol›pin 3 Haziran 1907 tarihli yeni seçim kanunu ile Duma seçimlerin-de büyük de¤ifliklikler yapt›. Buna göre her 230 çiftlik sahibine; her bin flehirliye;her 60 bin köylüye ve her 125 bin iflçiye birer mebus seçilecekti. Lehistan ve Rus-ya’n›n Avrupa bölümünde yaflayan Türklerin seçim hakk› çok k›s›tlanm›fl, Türkis-tan ve Bozk›r eyaletlerindeki yerli halk seçim hakk›ndan tamamen mahrum edil-mifllerdi. Neticede 1907 seçimlerinde III. Duma’ya 52 afl›r› sa¤c›n›n d›fl›nda, 93 Rusmilliyetçisi, 133 Oktyabrist, 39 Progresiv (ilerici) parti üyesi, 57 Kadet, 14 Trudo-vik, 14 Sosyal Demokrat (Bolflevik ve Menflevik’ler birlikte) vard›. Bunlara ek Le-histan ve Balt›k boyu ülkelerinden 17, bir k›sm›na seçime kat›lma flans› tan›nma-yan, kalan Türk boylar› için de k›s›tlamalar yap›lan Rusya’n›n Avrupa k›sm›ndan 10Türk mebusu kat›labildi. Bu 10 Türk mebusunun 7’si Kazan Tatarlar›ndand›. Kaf-kasya’dan iki, K›r›m’dan ise bir Türk mebusu seçilebildi. Stol›pin’in seçim kanunusayesinde Avrupa Rusya’s›ndan 403 ve do¤udan 39 kiflinin seçilmesi sa¤lanm›flt›.Böylece Duma 524 üyeden 442’ye inmifl oldu.

III. Duma’da, II.’sinde oldu¤u gibi, bir “Müslüman Fraksiyonu” kuruldu. Sa¤c›-lar›n büyük ço¤unlu¤u teflkil etti¤i II. Duma’da “Müslüman Fraksiyonu”nun iflbirli-¤i yapt›¤› Kadetler de ancak 57 mebusa sahiptiler. Bu flartlar alt›nda Müslüman me-buslar›n›n fazla bir faaliyet göstermelerine zaten imkan yoktu. Ço¤unlukta olanRus milliyetçi mebuslar “Rusçu” bir siyasetin yürütülmesi, “gayri Ruslara” bask›n›nfliddetlendirilmesi ve Rusya’daki bütün milletlerin h›zla “Ruslaflt›r›lmas›” üzerinde›srar ediyor. Türk-Müslüman okullar› ve hay›r cemiyetlerinin kapat›lmas›n› istiyor-lard›. Baflbakan Stol›pin, bu isteklerin hepsini yerine getirmemekle beraber, Rusolmayan topluluklar üzerindeki bask›y› hissedilir ölçüde artt›rd›. Gene de Müslü-man mebuslar bir hayli konuda ortak hareket ettiler. Sadri Maksudi bu birli¤i “Rus-ya’da 20 milyon Müslüman yafl›yor, bir dine inan›yorlar, Da¤›stan’daki birkaç hal-k›n d›fl›nda, hepsi ayn› dili konufluyorlar” diye izah ediyordu. “Müslüman Fraksi-yonu” ana dilde ilkokul e¤itimi, Kafkasya’da toprak meselesi, e¤itim müesseseleri-nin ›slah› için 6 milyon rublenin gereklili¤i, din (inanç) hürriyeti, Devlet Duma-s›’nda “Müslüman Fraksiyonu”nun kendi sorunlar› hakk›nda Tatarca (Türki) ko-nuflma yapma ve dilekçe verebilmesi hususlar›n› gündeme getirdi.

III. Devlet Dumas›, 9 (22) Kas›m 1907’de ç›kard›¤› bir karar ile, bütün köylüle-rin müflterek mal› addedilen “Mir”den (arazi müflterek mal oldu¤undan kimse his-sesini satam›yordu) ç›karak kendi hisseleriyle küçük çiftlik (hutor) kurabilecekle-rini ilan etti. Stol›pin’in (toprak reformu kanunu) Rus köylü hayat›nda büyük de¤i-flikliklere yol açan karar› III. Duma’n›n tasdiki ile kanunlaflt›. Maddi durumu müsa-it olan köylüler fakir kimselerin topraklar›n› sat›n alarak, oralara yerleflmeye baflla-d›lar. Hisselerini satanlar ise Sibirya’ya, Kazakistan’a, Türkistan’a ve Uzak Do¤u’yagöç ediyorlard›. Tabii ki, Rus hükümetinin politikas› neticesinde Türkistan ve Ka-

1776. Ünite - Çar l ›¤ ›n Y ›k › l ›fl ›-Bolflevik Devr imi

zakistan’daki Türk topraklar›nda Rus ço¤unlu¤u gittikçe art›yordu. Hükümetin bubask› yoluyla göç ettirme faaliyetine Duma’daki Türk mebuslar› ciddi bir mukave-met gösteremediler.

III. Devlet Dumas› devrinde Ruslar bir de ilkokul tahsilini mecbur k›lan bire¤itim kanunu projesi haz›rlad›lar (31 Mart 1907). Buna göre gayri Ruslar›nokullar›nda da Rusça mecburi ders olacakt›. E¤itim Bakan› Tolstoy’un bu pro-jesi bilhassa Müslümanlar aras›nda büyük tepki ile karfl›land›. Duma üyesi Sad-ri Maksudi (Arsal) Müslümanlar aras›ndaki durumu ve kanun projesi ile ilgilimeseleleri incelemek üzere 1912 y›l›n›n yaz›nda ‹dil-Ural, Türkistan ve Bozk›rEyaleti’ne geziler yapt› ve bu münasebetle baz› flehirlerde, mesela Ufa’da Du-ma’daki “Müslüman Fraksiyonu”nun faaliyetleri hakk›nda halka bilgiler verdi.Seyahati esnas›nda edindi¤i intibalar› dört madde halinde toplayarak bunlar›n,Duma’da “mecburi ilk tahsil” kanun teklifi görüflülürken dikkate al›nmas› içinu¤raflt›. Baz› maddeler kanun teklifi kapsam›na girdi ise de, bu kanun 1914’tesavafl ç›kt›¤› için uygulanamad›.

III. Duma devrinde Rus bask›s› artm›fl, Türkler aras›ndaki milli cereyanlar› veyenilik hareketlerini bast›rmak için Rus hükümeti taraf›ndan da s›k› tedbirler al›n-m›flt›. Bilhassa ilerlemeye yönelik müesseseler ve okullar takip edilerek kapat›l-makta idi. Birçok Türk ayd›n› sürgüne gönderilmifl veya hapsedilmiflti. Bask›lar›nartmas› neticesinde Yusuf Akçura ve Kad› Reflid ‹brahim gibi Rusya Türklerinin ile-

ri gelen flah›slar› Türkiye’ye göç ettiler (1908). Sansü-rün fliddeti yüzünden Türk bas›n› da eski heyeca-n›n› devam ettiremez oldu. Zaten 442 üyelik III.Duma’da yer alan ancak 10 temsilciden de fazlabir fley beklenemezdi. 9 Haziran 1912’de DevletDuma’s› Çar’›n emri ile kapand› ve IV. Duma içinseçimlere geçildi.

IV. Devlet Dumas› (15 Kas›m 1912-25 Ekim 1917)Türlü k›s›tlamalarla yap›lan IV. Duma seçimlerin-de Rus milliyetçileri ekseriyeti ele geçirme imka-n›n› buldular. Bu Duma’ya ise Müslümanlar›n an-cak yedi temsilcisi girebildi. Tan›nm›fl Sadri Mak-sudi dahi seçim k›s›tlamalar› dolay›s›yla IV. Du-ma’ya seçilememiflti. Her Duma’da oldu¤u gibiIV. Duma’da da “Müslüman Fraksiyonu” kuruldu.

Fraksiyon baflkanl›¤›na geçen dönemde oldu¤u gibi Kutlu¤-Muhammed Tevkil(ev),sekreterli¤ine ise ‹. Ahtem(ov) seçildiler. ‹. H. Yenikey(ev) ayn› zamanda DevletDuma’s› sekreteryas›nda önemli bir göreve getirilmiflti. “Müslüman Fraksiyonu” sa-y›s›n›n az olmas› dolay›s›yla III. Devlet Davas›’nda mebus olan dokuz temsilciyi dedahil etti. Daha sonra bas›n›n da bask›s› ile Rusya Türklerinin meselelerini hal et-mede “Müslüman Fraksiyonu”nun gücünü artt›rmak için de¤iflik bölgelerden seçi-len delegeler de “Müslüman Fraksiyonu”nun bürosunu teflkil ettiler. Bu ancak fiu-bat 1916’da gerçeklefltiyse de bu büroya seçilenler mebuslar gibi 350 ruble maaflalmaya bafllad›lar. Tabii ki, onlar›n maafllar› Rus devleti taraf›ndan de¤il, RusyaMüslümanlar›ndan, bilhassa zenginlerinden toplanan paralarla karfl›lan›yordu.

IV. Duma’da do¤ru dürüst çal›flamam›fl, s›k s›k uzun tatiller yapmak zorundakalm›flt›. IV. Duma “Müslüman Fraksiyonu”nun yapabildi¤i belki de en müspet ifl

178 Rusya Tar ih i

Sadri Maksudi Arsal (1880-1957):Politikac› ve ilim adam›. Paris’tehukuk tahsili yapt›. 1906’daRusya’ya dönerek politika vecemiyet iflleri ile u¤raflmayabafllad›. 19.1.1918 ile 25.4.1918tarihleri aras›nda faaliyettebulunan “‹ç Rusya ve Sibirya Türk-Tatarlar› Milli ‹daresi’ninbaflkanl›¤›n› yapt›. 1923’te Sorbon(Paris) üniversitesinde Türk tarihidersleri verdi. 1925’te Türkiye’yedavet edildi. Hukuk mektebindedersler verdi. 1930-1934döneminde fiebin Karahisar, 1934-1938 döneminde Giresun’damebus seçildi. 1934’ten itibarenemeklilik tarihi olan 1945’e kadar‹stanbul Üniversitesi HukukFakültesi’nde hocal›k yapt›.1950’de Demokrat Partisi’ndenAnkara mebusu seçildi. 1957’de‹stanbul’da vefat etti. Genifl bilgiiçin bk. N. Devlet, “Do¤umunun 90.y›l› Dolay›s› ile Ord. Prof. SadriMaksudi Arsal (1880-1957)”,Kazan, 1970, say›: 2, s. 26-28. A.B. Taymas, Kazanl› TürkMeflhurlar›ndan ‹ki Maksudiler,‹stanbul 1959;”Sadri Maksudisay›s›”, Türk Kültürü, say›: 53,Mart 1967; A. Ayda, Sadri MaksudiArsal, Ankara 1991.

Resim 6.1

Ord. Prof. Dr. SadriMaksudi (Arsal)(1880-1957).

Kaynak : http://tr.wikipedia.org/wiki/Sadri_Maksudi_Arsal

1914 y›l›n›n 15-25 Haziran›’nda Petersburg’ta bir “Rusya Müslümanlar› toplant›s›”düzenlemifl olmas›d›r. IV. Duma’n›n çal›flt›¤› sürede Rusya’n›n bafl›na büyük fela-ketler geldi 1914 A¤ustos’unda Rusya’n›n I. Dünya Savafl›’na kat›lmas›, ülkede sa-vafl ekonomisi bafllatt›. Bu durum özgürlükler konusunun gündemden düflmesineneden oldu. Duma’n›n esas görevi art›k savaflla ilgili konulard›. Savafl y›llar›nda Or-ta Asya’da ç›kan isyanlar baflka bir bs›k›nt› konusu oldu. Bütün bunlar sonundaÇarl›¤›n y›k›lmas›na yol açt›. IV. Duma 1917 fiubat Devrimi ile Çarl›k y›k›l›nca Ge-çici Hükümeti oluflturarak ülke yönetiminde söz sahibi oldu. Ancak 7 ayl›k çalkan-t›l› dönemden sonra hakimiyetini Bolfleviklere kapt›rd›. Bu süreçte “MüslümanFraksiyonu “nun baflar›s› ise 1-11 May›s 1917 tarihlerinde Moskova’da “Bütün Rus-ya Müslümanlar› Kurultay›”n› toplamas› olmufltur.

Devlet Duma’lar›nda halk›n gerçek istekleri neden yans›t›lam›yordu?

RUSYA DÜNYA SAVAfiINDA (1914-1917)

Savafl›n Genel GidifliRusya ‹mparatorlu¤u 1904’te Uzak Do¤u’da Japon-Rus Savafl›’nda büyük darbeald›ktan sonra, d›fl politikada dikkatini tekrar Avrupa ve Yak›n Do¤u’ya teksif etti.Türkiye’ye karfl› emperyalist maksatlar tafl›yordu. Önce, Tokyo ile anlaflarak, Ja-ponya’n›n Büyük Britanya ‹mparatorlu¤u ile Rusya aleyhine bir dostluk kurmas›namani oldu. Sonra ‹ran’daki petrol kaynaklar› dolay›s›yla Büyük Britanya ‹mparator-lu¤u ile Rusya ‹mparatorlu¤u aras›nda ç›kan sürtüflme tatl›ya ba¤land› ve 31 A¤us-tos 1907’de de ‹ran, Afganistan ve Tibet’le ilgili olarak iki taraf›n da menfaatlerinigözeten bir anlaflma yap›ld›. Bu siyasi geliflme Almanya için büyük tehlikeler do-¤uruyordu. Rusya’n›n “Antant”a kat›lmas›n› müteakip, üçlü “‹tilaf” devletleriyle (Al-manya, Avusturya-Macaristan, ‹talya) bir savafl ç›kma ihtimali daha da kuvvetlen-di. Zira Avrupa devletleri aras›ndaki ihtilaf›n özünde, ‹ngiliz-Alman rekabeti yat›-yordu. Rusya da bu ihtilaf›n büyümesinde rol oynad›. Daha “Büyük Petro” zama-n›ndan beri ‹stanbul ve Çanakkale Bo¤azlar›n› ele geçirmek isteyen Rusya, bu ye-ni flartlarda emelini gerçeklefltirme f›rsat›n›n do¤du¤u kanaatinde idi. Almanya’n›nTürkiye üzerinde nüfuz kazanmaya bafllamas›ndan sonra, Rusya’n›n “geleneksel”siyasetini tahakkuk ettirmek için baflta Kayzer Wilhelm Almanyas›’n›n ezilmesi ge-rekti¤i aflikard›. Ayr›ca Rusya’n›n Slavlar›n himayecisi olarak Avusturya-Macaristan‹mparatorlu¤u s›n›rlar›nda yaflayan Slav milletlerini korumak, bilhassa Bosna veHersek’in S›rbistan’a verilmesi suretiyle büyük Yugoslavya (Güney Slav Devleti)kurmak plan› da mevcuttu. Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u’nun y›k›lmas›ylaÇekler de siyasi haklar bak›m›ndan Macarlar derecesine ç›kar›larak bir Avusturya-Macar-Çek ‹mparatorlu¤u kurulacakt›. Bu planlar gerçekleflti¤i takdirde bütünSlavlar›n Rus hegemonyas› alt›na girecekleri ve Danilevski, Hamyakov ve Dosto-yevski vb. Pan-slavistlerin (Slav Birli¤i taraftarlar›) hülyalar›n›n gerçekleflece¤i dü-flünülüyordu. Bu gaye ile 1907-1913 y›llar›nda silahlanmak için 4 milyar ruble gibibüyük bir para sarf edildi. Orduyu teçhiz etmek için yaln›z 1914 y›l›nda 975 mil-yon ruble harcanm›flt›. Böylece Rusya kendine göre haz›rl›klar›n› yaparak, bir f›r-sat›n ç›kmas›n› beklemeye bafllad›.

Savafl›n Bafllamas› Beklenen f›rsatlar çok gecikmeden ç›kt›. Saray Bosna’da Avusturya veliahtt› FranzFerdinand “Büyük S›rbistan” gizli örgütüne üye bir talebe taraf›ndan 28 Haziran

1796. Ünite - Çar l ›¤ ›n Y ›k › l ›fl ›-Bolflevik Devr imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

4

1914’te öldürüldü. 28 A¤ustos 1914’te Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u S›rbis-tan’a savafl ilan etti. 30 Temmuz 1914’te II. Nikolay, Harbiye Bakan› Suhomlinov’a“genel seferberlik” için emir verdi. Almanya da 1 (19 Temmuz) A¤ustos 1914’teRusya’ya savafl açt›. Böylece I. Dünya Savafl› bafllam›fl oldu. Bir tarafta Almanya,Avusturya-Macaristan (‹talya sonradan ‹tilaf devletleri saf›na geçti) ve sonradanOsmanl› ‹mparatorlu¤u, di¤er tarafta Rusya, ‹ngiltere ve Fransa olmak üzere büyükçat›flmaya giriflildi.

Savafl›n bafllamas› Rusya’da büyük milli heyecan do¤urmufl, “Duma”daki bütünpartiler (5 Bolflevik üye hariç) savafl lehine oy vermifllerdi. Rus halk› çabuk bir ga-libiyet kazan›laca¤›n› zannediyordu. Grevler durmufl, iflçiler heyecanl› bildiriler ya-y›nlam›fllar, on binlerce kifli askere gönüllü yaz›lmaya bafllam›flt›.

Savafl Y›llar›nda ‹ç Durum Savafl›n bafllamas›yla Ruslarda yabanc› düflmanl›¤› artt›; hatta baflflehir Peters-burg’un ad› Almanca oldu¤u için Petrograd’a çevrildi. “Tannenberg ma¤lubiyeti”iflçi, köylü, burjuva ve yüksek s›n›f›n Çar’›n etraf›nda toplanmas›na yol açt›. Duma1915’de Ocak tatil edilmifl, hükümet Anayasa’n›n “87. maddesi “ne dayanarakmemleketi Duma ‘s›z idareye bafllam›flt›. Çar’›n “Ukaz (kararname)”lar› kanun ye-rine geçmekte idi.

Savafl ekonomik hayatta da tesirini gösteriyordu. Büyük çiftlik sahipleri kredis›k›nt›s›na düfltüklerinden üretimlerini azaltmak zorunda kald›lar. ‹ktisatç›lar tah›lfiyatlar›n›n yükselmesi çiftlik sahiplerini daha fazla üretime zorlayacak diye tahminediyorlard›. Kredi, esas olarak sanayi dal›na kayd›r›lm›flt›. Rus anonim flirketlerininraporlar›na göre savafl y›llar›nda 1 milyar 256 milyon ruble kredi da¤›t›lm›fl olup,bunun 920 milyon rublesi fabrika inflas›na ve makina sanayiine yat›r›lm›flt›. 1916 y›-l›nda fabrikalar imalatlar›n›n %80’ini orduya sevk ediyorlard›. Savafl neticesinde ih-racat büyük sekteye u¤rad›. Rusya’n›n ekonomisini savafl endüstrisi, iç pazar vemüttefiklerden al›nan krediler ayakta tutabiliyordu. 1914 y›l›nda baflta Fransa ile‹ngiltere gibi müttefiklerinden toplam olmak üzere 2 milyar 243 milyon dolar de-¤erinde kredi al›nd›. Bu kredinin üçte biri endüstriye yat›r›lm›flt›. Rusya’ya dünyapazarlar›n›n kapanmas› yak›t, kömür, petrol, demir vb. hammadde s›k›nt›lar›na yolaçt›. Tren yollar›n›n bilhassa askeri ihtiyaçlar için kullan›lmas› ulafl›ma sekte vurdu.Kalifiye elemanlar›n silahalt›na al›nmas›, hammaddenin pahalanmas› iktisadi s›k›n-t›lar› artt›r›yordu. Bunlara ba¤l› olarak paran›n de¤eri düflmüfl ve hayat çok paha-lanm›flt›. Savafl öncesi genel geçim endeksini 100 olarak kabul etti¤imizde, genelgeçim endeksi Aral›k 1915’te %156’ya, Haziran 1916’da %196’ya, Temmuz 1916’da%122’ye yükselmiflti. Ayn› süre içinde etin fiyat› %332, ya¤›n %220, unun %265, pa-tatesin %144, tuzun %585 artm›flt›. Esasen, köylülerin büyük ço¤unlu¤u imparator-luktaki toprak da¤›l›m sisteminden memnun de¤ildi. Savafl›n bafllamas›yla köylüle-rin köylülerinde askara al›nmas› tar›m sektöründe iflçi (›rgat) s›k›nt›s›n› bafllatm›flt›.

1916’larda iflçi ücretleri %300 kadar artm›flt›. Erkeklerin cepheye yollanmas›ylaçiftlik iflleri kad›nlar ve çocuklar›n omuzuna yüklendi. 27 eyalette 13.200.000 kad›-na karfl›l›k ancak 8.400.000 erkek çal›fl›yordu. Fakat her fleye ra¤men savafl›n ilky›llar›nda köylünün kazanc› artm›flt›. Ayr›ca askere al›nanlar›n ailelerine tazminatveriliyordu. Köylülere harcama yapmalar› yasaklanm›flt›. Di¤er taraftan ise, dahaönce oldu¤u gibi paraya ihtiyaçlar› olmad›¤›ndan tah›llar›n› yok pahas›na de¤il is-tedikleri gibi yüksek fiyatlara satma imkan›n› elde ettiler. Bu ise savafl y›llar›ndaköylünün maddi gücünün artmas›na sebep oldu. Dolay›s›yla da 1917 ihtilalini köy-lü ihtilali-ayaklanmas› fleklinde yorumlamak do¤ru de¤ildir.

180 Rusya Tar ih i

Savafl esnas›nda düflman eline geçen veya müdafaa maksad›yla ordunun idare-sine verilen bölgelerde fabrikalar y›k›lm›fl veya nakledilmiflti, hammaddelere, flah-si mallara ise ordu el koyuyor, halk iç bölgelere naklediliyor, çiftlik hayvanlar› dadüflük fiyata orduya sat›lmak zorunda b›rak›l›yordu. Ayr›ca köylünün elindeki ta-h›l› toplamak, depolamak ve ihtiyaç sahiplerine sevk etmek de büyük problemdi.Her fley ordunun ihtiyac›na göre ayarland›¤› için serbest piyasada eflya bulmakgüçleflmiflti. Askerin et ihtiyac›n› karfl›lamak için hayvan sürüleri do¤rudan do¤ruaskeriyeye devrediliyordu. Bu durum memleketin içindeki az›nl›klar› da huzursuzediyordu. Bütün bu faktörler ve savafltaki baflar›s›zl›klar, savafl›n sonunda Rus-ya’n›n 842 bin kilometre karelik topra¤›n›, endüstri kurulufllar›n›n üçte birini venüfusunun % 23’ünü kaybetmesine sebep oldu.

Savafl y›llar›nda halk›n en büyük flikâyeti ne idi?

1916 ‹SYANLARI 1914-1915 y›llar›nda Rus ordular› büyük kay›plar verdi. Bu kay›plar yeni askere al›-nan acemilerle kapat›lmaya çal›fl›l›yordu. Savafl›n ilk y›llar›nda Orta Asya’dan yani“Bozk›r Genel Valili¤i” (Kazakistan ile K›rg›zistan) ile Türkistan Genel Valili¤i”(Türkmenistan, Tacikistan ve Özbekistan)’nden kimse askere al›nmam›flt›. Orta As-ya’da yerli halk gibi burada do¤an veya 15 yafl›ndan ufakken buraya gelen Rusgöçmenleri de askerlikten muaft›lar. Ayr›ca askerlik yafl›nda olup da göç etmiflolanlar da 6 y›l askerlik hizmetinden affediliyorlard›. Rus hükümetinin Kazakistanve Türkistan’daki Türklerden asker almamas›na, bir yerde bu yerleri iflgali esnas›n-da Rus illerindeki askeri hizmet için Müslümanlar› ça¤›rmayaca¤›na dair verdi¤i ve1866’da bir kanunla teyit etti¤i sözü de sebep oluyordu. Rus hükümeti bunun ac›-s›n› Türklerden toplad›¤› a¤›r vergilerle ç›karma yolunu seçmiflti. Savafl›n ilk y›lla-r›nda Türkistan Genel Valisi Kurapatkin 2.400.000 ruble “hediye” ve 20 milyonruble “savafl ihtiyaçlar›” vergisi toplam›flt›. Rus hükümetinin vesayetini kabul etmiflolan Hive Hanl›¤›ndan bile 24 çeflit vergi al›n›yordu. Bu haraç 553 bin rubleyi bul-mufltu. 1 Ocak 1915’te Türkistanl›lara askere gitmedikleri için gelirlerinin %21’inevergi kondu.

Savafl›n bafllamas›yla Orta Asya’n›n ana gelir kayna¤›n› teflkil eden pamukihracat› durmufl, hükümet de fiyatlar› dondurmufltu. Ama buna karfl›l›k Türkis-tan’a getirilen tah›l fiyatlar›nda %400’lük bir art›fl oldu. Pamuk yetifltirenler ta-h›l ürünlerini sat›n alabilmek için çok borca girmek ve hatta tarlalar›n› satmakzorunda kald›lar. Avrupa Rusya’s›nda imal edilen fleker, giyecek gibi gündelikhayat›n devam› için gerekli olan mallar da %200 ile %4.000 aras›nda pahalan-m›flt›. Bu s›k›nt›lar›n üstüne Rus hükümeti yerli halk›n elindeki hayvanlar› daaskeri ihtiyaç için düflük fiyata al›yordu. Serbest piyasada 150-200 ruble de¤e-rinde olan bir at için resmi makamlar 30-50 ruble veriyorlard›. Ayn› flekilde 10-12 rublelik koyunlar da halk›n elinden zorla 6 rubleye al›n›yordu. Kendi top-raklar›n›n gasp edilerek, buralara Rus göçmenlerinin yerlefltirilmesi, Orta AsyaTürklerini rahats›z eden faktörlerden birini teflkil ediyordu. Takriben 45 milyonhektar toprak yerli halk›n elinden al›narak, bu Rus göçmenlerine da¤›t›lm›flt›.Mesela Kazak topraklar›na Ruslar›n yerlefltirilmesi, 1868 ve 1883 y›llar›nda yü-rürlü¤e giren kanunlar esas›na göre yürütülüyordu. 1914’te 33.639, 1915’te28.185, 1916’da 9.209 ve 1917’de ise 4.820 göçmen yerlefltirilmiflti. Savafl y›lla-r›nda Rus göçmenlerinin yerini savafl esirleri alm›flt› denilebilir. Ruslar›n Galiç-ya’dan esir ald›klar› 25 bin kadar Avusturyal› ve Macar harp esiri Çelyabinsk,

1816. Ünite - Çar l ›¤ ›n Y ›k › l ›fl ›-Bolflevik Devr imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

5

Orenburg, Petropavlosk (K›z›lyar), Ust-Kamenogorsk vb. gibi yerlerdeki esirkamplar›na yerlefltirilmiflti. Bunun d›fl›nda 200.000 savafl esiri Türkistan’dakiFergana, Perovsk, Troisk, Katta-Kurgan, Semerkant, Aflhabat ve Krasnovodskgibi yerlerdeki 25 kampa da¤›t›lm›flt›. Bunlar›n kötü bak›m, salg›n hastal›klarve açl›k neticesinde say›lar› 1917’de 38 bine indi.

Cephede büyük kay›plar verilmesi neticesinde Rus hükümeti çevresinde Kaza-kistan ve Türkistan’daki yerli halktan, yani Müslümanlardan da asker al›nmas› ge-rekti¤i fikri ifllenmeye bafllad›. Orta Asya’daki Rus bas›n›, bilhassa TurkistanskiyeVedomostii (Türkistan Haberleri) fiubat 1916’da Rus hükümetinin flimdiye kadarseferberli¤e dâhil edilmeyen yabanc›lar›n, yani bafll›ca Orta Asya Türk-Müslüman-lar›n›n inflaat, siper kazma gibi hizmetleri görmek üzere askere almak karar›na var-d›¤›n› bildirdi.

Ferman›n ilan›ndan k›sa bir süre sonra belirtildi¤i gibi Askeri fiura’n›n toplant›-s›nda ordunun siper kazma ve yol inflas› gibi ihtiyaçlar› için gereken askeri iflçi sa-y›s› tespit edildi. Buna göre, Türkistan Genel Valili¤i’nden toplam olarak 250 bin(S›r Derya’dan: 87 bin, Semireçie’den: 60 bin, Fergana’dan: 50 bin, Semerkant’tan:38 bin, Hazar Ötesi’nden: 15 bin) Bozk›r Genel Valili¤inden (Kazakistan ile K›rg›-zistan) yaklafl›k 250 bin (Ural’dan: 50 bin, Akmolla’dan: 48 bin, Semipalatinsk’ten:85 bin, Turgay’dan: 60 bin kifli, yani toplam olarak yaklafl›k 500 bin Müslüman-Türk geri hizmete al›nacakt›.

Hive Hanl›¤›’nda (Türkmenlerde) ‹syan Hive Hanl›¤›n’daki ayaklanma asl›nda do¤rudan do¤ruya seferberli¤in ilan› ile ala-kal› olmay›p, halk›n Rus ve yerli idarecilerin sömürülerinden, istismarlar›ndan verüflvetçiliklerinden, yüksek vergilerden, su kullanma haklar›n›n bozulmas›ndanzarar vermelerinin neticesi idi. Ruslar›n Avrupa’da savaflmalar›n› f›rsat bilen CüneytHan 1915 y›l›n›n bahar›nda Türkmenlerin bafl›nda hücuma geçti. Fakat S›r-DeryaOblast›’n›n Rus Askeri Valisi General Galkin’in üstün kuvvetleri karfl›s›nda çekil-mek zorunda kald›. General Galkin, bir milyon ruble de¤erinde Türkmen mallar›-n› müsadere etti. Cüneyt Han taraftarlar›n›n birço¤u ile ‹ran’a kaçt› ve fiubat (1917)‹htilali’ne kadar orada kald›.

Türkistan Genel Valili¤inde (Özbeklerde) ‹syan Çar’›n ferman› Taflkent’e 28 Temmuz 1916’da ulaflt›. Çar’›n yerli halktan siper kaz-d›rmak, yol infla ettirmek için asker (iflçi) alaca¤› haberi duyulunca Özbekistan’dailk isyan hareketi Semerkant oblast›n›n Hockent flehrinde ç›kt›. Çar’›n ferman›n›protesto ederek polis merkezine tafllarla hücum eden ahali üzerine atefl aç›lm›fl, ikikifli ölmüfl ve 30 kifli yaralanm›flt›.

‹syan haberi bölgeden bölgeye, k›fllaktan k›flla¤a yay›l›yordu. 9 Temmuz 1916’daS›r Derya Oblast›’n›n Endican flehrinde toplanan 5 bin kadar Özbek yerli memur-lar›n ferman› izaha çal›flmalar›n› dinlemeyerek, “Biz iflçi vermek istemiyoruz” nida-lar› ile mollalar›n da teflviki ile flehrin Rus mahallelerine do¤ru yürümeye bafllad›-lar. 11 Temmuz’da S›r Derya Oblast›’n›n Taflkent flehrinin Özbeklerin yo¤un oldu-¤u (Eski Taflkent) semtlerde binlerce Özbek toplad›. Bu kalabal›k gurup, polis mü-dürlü¤ünün önüne gelerek, iflçi celp ka¤›tlar›n›n haz›rlanmas›na mani olmak iste-diler. En büyük ayaklanmalardan biri Semerkant Oblast›n›n (eyalet) Çizah uyez-dinde oldu. ‹syan bir hafta kadar sürdü ve ancak Taflkent ve Semerkant’tan gelenaskeri birlikler olaylar› kontrol alt›na alabildiler. Albay P. P. ‹vanov (1918 y›l›ndaKolçak hükümetinde Savunma Bakan› olan General ‹vanov-Rinov) ve Popengut

182 Rusya Tar ih i

komutas›ndaki 13 piyade bölü¤ü, 3 bin Rus Kozak süvarisi, bir bölük asker ve birz›rhl› tren isyan bölgesine geldi. 17 Temmuz’da telgraf ve tren ba¤lant›s› yenidenkuruldu. ‹syanc›lar›n bir k›sm› da¤lara kaçt›. Tenkil birlikleri önlerine ç›kan herÖzbe¤i öldürüyordu. Çizah flehrinin eski k›sm› tamamen y›k›lmakla kalmay›p, Çi-zah’›n 15 kilometre çevresindeki 50 kadar köy yak›ld›. Duma üyesi Cafer(ov), 13Aral›k 1916’da Duma’da yapt›¤› konuflmada “Tenkil birlikleri, yerli k›yafetle dola-flan herkesi öldürdü” diye bildiriyordu. Çat›flmalarda Türklerden binlerce kifli öl-müfl, 184 kifli de idam edilmiflti. Rus ordusunun tenkil hareketleri yerli halka kor-ku salaca¤› yerde, Ruslara olan düflmanl›k daha artm›fl, baflka yerlerde de ayaklan-malar patlak vermiflti.

Devlet Duma’s› bu ayaklanmalar üzerine “özel bir komisyon” yollad›. Ko-misyonda gelece¤in Geçici Hükümeti Baflbakan› olacak sosyalist A. F. Kerens-ki ile “Müslüman Fraksiyonu”nun baflkan› Tevkil(ev) de vard›. Onlar 15 A¤us-tos-12 Eylül 1916 tarihleri aras›nda tetkik gezisi yapt›lar. Rus hükümeti ayak-lanmalar neticesinde Türkistan Genel Valili¤i’nden toplamay› planlad›¤› 250bin kifli yerine ancak 123 bin kifliyi toplamakla iktifa etmek zorunda kald›.Bunlar›n 113 bini Avrupa Rusya’s›na yolland›lar. Rus idaresi katliamlarda öldür-düklerinin d›fl›nda 3 bin kadar kifliyi mahkemeye vermiflti. Bunlardan 300’denfazlas› idam edildi. 100 kifliye ömür boyu hapis cezas›, kalanlara 10 ile 20 y›laras›nda hapis cezas› verildi.

Semireçie’de ( K›rg›zlarda) ‹syan Tanr› Da¤lar› eteklerinde yer alan kuzey Semireçie Vadisinin iklimi yumuflak, top-raklar› gayet bereketli idi. K›rg›zlar burada hayvanc›l›k ile meflgul olurlarken, birhayli Rus ve Ukraynal› göçmen yerlefltirilmesi neticesinde bu yörede K›rg›z ve Ka-zaklar›n meralar› azalm›fl, halk fakirleflmeye bafllam›flt›. ‹flçi celbiyle ilgili fermanburada 8 Temmuz 1916’da ilan edilmiflti. Bunun üzerine bir k›s›m K›rg›z gençlerikomflu Çin’e kaçt›lar. Yerli halkta Ruslara duyulan aç›k düflmanl›k sonucu K›rg›zis-tan’da ayaklanma, 6 A¤ustos’ta Piflpek (Sovyet döneminde Frunze, bugün Biflkek)etraf›nda bafllad› ve di¤er bölgelere süratle yay›ld›.

Mücadele esnas›nda Rus askerleri ölü, yaral› olarak 171 kay›p, Rus idarecileri ve si-vil halk› 2.044 ölü ve 1.088 kay›p verdiler. Tenkil birliklerinin katliam›na maruz kalanK›rg›zlar ise s›rf Prejevalsk ile Piflpek’te 30 binden fazla ölü verdiler. Bilhassa Yedisuvilayetindeki Kazak ve K›rg›zlar ellerindeki atlar›n %50’sini, s›¤›rlar›n %39’unu, devele-rin %55’ini ve koyun-keçinin %58’ini kaybettiler. Prejevalsk, Piflpek, Carkent ve C›zzankazalar›nda isyanc›lar›n 347’si idam, 505’i de çeflitli hapis ve sürgün cezalar›na çarpt›-r›ld›. Askeri birliklerin d›fl›nda, Rus köylüleri de K›rg›zlar› öldürüyorlar, mallar›n› ya¤-ma ediyorlard›. 1917 y›l›nda yap›lan tahkikata göre yaln›z K›rg›zlardan 80.000 kifli öl-dürülmüfltü. Rus askerleri ve göçmenlerinin katliam mezaliminden ise 150.000 kadarK›rg›z ve Kazak, kurtuluflu Çin idaresindeki Do¤u Türkistan’›n Kulca ve Kaflkar flehir-lerine kaçmakta bulmufltu. Böylece Semireçie oblast›ndaki istiklal hareketi pek kanl›flekilde bast›r›lm›fl; K›rg›zlar büyük maddi-manevi kay›plara u¤ram›fllard›.

Bozk›r Genel Valili¤i’nde (Kazaklarda) ‹syan 1917 fiubat ‹htilali’ne kadar Avrupa’dan Sibirya ve Orta Asya’ya takriben 6.500.00Rus göçmeni gelmiflti. Bunlar›n yaklafl›k olarak üçte biri bugün Kazakistan olarakbilinen bölgede yerlefltiler. Rus hükümeti böylece bir taflla iki kufl vurmufl oluyor-du. Bir yandan Türklerin ülkelerinde Rus nüfusunu artt›rmak suretiyle asker gücüile iflgal etti¤i bölgelerde sömürü politikas›na direnecek yerli halk karfl›s›nda üstün-

1836. Ünite - Çar l ›¤ ›n Y ›k › l ›fl ›-Bolflevik Devr imi

lük sa¤layarak, emperyalist-kolonyalist maksatlar›na hizmet ediyordu. Di¤er yan-dan Avrupa Rusya’s›ndaki topraks›z köylüleri toprak sahibi yaparak, o bölgedekisosyal huzursuzlu¤u da azaltmaya çal›fl›yordu. 1897-1916 y›llar›nda Bozk›r eyale-tindeki göçmen Ruslar›n say›s› 1.257.952 kifli artm›flken, Kazaklardaki art›fl ancak%14 (yani 351.051) olmufltu. 1917’lere do¤ru Avrupa’dan göç eden Slavlar›n (bafl-ta Rus olmak üzere, Ukraynal› ve Beloruslar›n) say›s› 2 milyonu geçmiflti. 1916 y›-l›nda Bozk›r Eyaleti nüfusunun %35’ini onlar teflkil ediyor, ihtilal bafllad›¤›nda el-lerinde 25 milyon desyatin(a) topra¤›n %75’i Rus göçmenler taraf›ndan iflletiliyor-du. Bilhassa hayvanc›l›kla geçinen Kazaklar topraklar›n› ve hayvanlar› için elverifl-li meralar›n› Ruslara devretmek zorunda kalm›fllard›.

‹flte Kazaklar aras›nda bu memnuniyetsizlik hüküm sürerken Çar’›n yukar›daki fer-man› ilan edildi. Yap›lan plana göre Kazakistan ve K›rg›zistan (Bozk›r Genel Valili-¤i)’dan takriben 250 bin kifli askeriyenin hizmetlerini görmek üzere iflçi olarak al›na-cakt›. Kazaklar için yafl ve cins belirten nüfus kütükleri haz›rlanmam›fl, ancak aile ba-fl›na verilmifl dokümanlar›n mevcudiyeti Rus idarecileri için ilk zorlu¤u teflkil etmiflti.Ferman ilan edilir edilmez zenginler çocuklar›n›n yafllar›n› küçülttüler ve onlar›n yeri-ne baflkalar›n› yollama çarelerini aramaya bafllad›lar. Bozk›r Eyaletindeki en fliddetli veen uzun ayaklanma Turgay oblast›nda oldu. K›pçak, Argun ve Nayman uru¤lar› arala-r›ndaki eski düflmanl›klar› bir tarafa b›rakarak, düflmana karfl› birlikte harekete geçtiler.

Bu esnada Akmolla ve S›r Derya’daki Kazak isyanc›lar bast›rmak için GeneralLavrenteyev komutas›nda bir kolordu yolland›. Bu kolorduda 18 topçu bölü¤ü,10’u makineli tüfekle donat›lm›fl 17 piyade bölü¤ü, 1.800 Rus Kozak süvarisi ve ay-r›ca 4 süvari bölü¤ü mevcuttu. 10-12 bin kiflilik Kazak kuvvetleri Rus askerleri ileTunkoyma mevkiinde karfl›laflt›lar. Kazaklar ma¤lup oldular ve Rus askerleri Tur-gay’a girdi. Bundan sonra ayaklanmalar seyrek olarak devam etmiflse de, Ruslariçin esas tehlikeyi teflkil eden K›pçak, Nayman, Argun uru¤lar›n›n harekat› durdu-rulmufl ve aralar›ndaki iflbirli¤i parçalanm›fl oldu.

‹syanlar›n Sonuçlar› Bu isyanlardan en büyük zarar› flüphesiz Türkler görmüfl olmakla beraber, Rusdevletine de can ve mal kayb› bak›m›ndan oldukça pahal›ya mal oldu. Hatta 1917‹htilalinin ç›kmas›n› h›zland›ran sebeplerden biri de bu isyanlar say›labilir. Ruslar,Rus olmayanlara afla¤› gözle bak›yorlard›. ‹syanlardan sonra Taflkent’te bir delege-yi kabul eden (21 A¤ustos 1916) Genel Vali Kurapatkin onlara hadlerini bilmeleri-ni ihtar ederek: “Rusya ‹mparatorlu¤u güçlüdür; onun kurulmas›nda, güçlenmesin-de ve yay›lmas›nda Ruslar rol oynam›flt›r... Rusya içindeki çeflitli halklar›n hepsi birbaban›n, büyük hakim ‹mparator’un ve bir anan›n, Büyük Rusya’n›n çocuklar›d›r.Bu çok üyeli ailede “Ruslar›n hepsinin a¤abeyleri olmas› icap eder...” demiflti.Onun bu sözleri genel olarak Ruslar›n kendilerinden olmayanlara nas›l bir gözlebakt›klar›n›n aç›k bir ifadesidir. Rus idarecileri sulh devrinde yerli halktan rüflvetve türlü hediyeler almaktan geri kalmad›klar› gibi ayaklanmalar esnas›nda da hal-k› ya¤malamaktan çekinmemifllerdi. Türkmenlerle mücadele eden General Madri-dov 1917 Ekim ‹htilalinden sonra tevkif edilince, Türkmen kad›nlar›ndan ya¤maedilen 275 kilodan fazla gümüfl ve 60’tan fazla en iyi kalitede Türkmen hal›s› bu-lundu. K›sacas›, her Rus kendi rütbesine göre soygun yapm›flt›.

Rusya hükümeti insan olarak fazla kay›p vermemifl olmakla birlikte, harpcephesindeki baz› k›talar›n› geri çekerek, isyanc›lara karfl› kullanmak zorundakalm›flt›. Sosyalist Kerenski 13 Aral›k 1916’da Duma’da yapt›¤› bir konuflmas›ndaRus hükümetini suçlayarak: “Bütün cephelere bir de Türkistan cephesi eklendi...

184 Rusya Tar ih i

Desyatin(a). Takriben birhektar› biraz aflanyüzölçümü birimi (1,092hektar).Bir hektar ise 10 binmetrekareye denk gelir.

Görmüyor musunuz beyler, Türkistan ve K›rg›z (Kazak) bozk›rlar› bir Tula veyaTambov eyaleti de¤ildir. Meseleye ‹ngiliz ve Frans›zlar›n kendi kolonilerindegörmeye al›flt›klar› flekilde bakmak laz›m” demiflti. Türkistan vilayetlerindeki is-yanlar› bast›rmak için 14 tabur piyade, 33 tabur süvari, 42 top, 69 a¤›r makinelitüfek kullan›ld›. Yerli halk bilhassa Yedisu (Semireçie) oblast›nda Piflpek, KaraKöl (Prejevalsk) uyezdlerinde, Semerkant oblast›nda Çizah’ta k›r›ld›. Bu sonuyezdde albay (sonradan General) ‹vanov-Rinov 15 bin kiflilik Rus Kozak süva-risi ile yerli halk› 20 gün boyunca soydu ve k›l›çtan geçirdi. Resmi Rus makam-lar› 347 kifliye ölüm, 168 kifliye kürek ve 129’una çeflitli hapis cezalar› verdiler.‹syan cezas› olarak Yedisu oblast›n›n Almat› (Verniy) uyezdinde 35 bin Kazak’›nmal› ve mülkü müsadere edildi. Piflpek, Kara Köl, Yarkent uyezdlerinde 2.510.366desyatin toprak Rus göçmenlerinin faydas›na tahsis edildi. 37.355 hane mensubuKazak ve K›rg›z da¤lara ve çöllere sürüldü. Sibirya’ya sürülen Türkistanl›lar›n sa-y›s› 168 bine yaklafl›yordu. 300 bin kadar Kazak-K›rg›z da Do¤u Türkistan’akaçmak zorunda kalm›flt›. Türkler aras›nda can kayb› da büyük oldu. Sovyetnüfus uzmanlar› 1914 ile 1918 y›llar›nda Türkistan’›n nüfusunun 1.230.000 azal-d›¤›n› tahmin etmektedirler. Bunun 300 binini Do¤u Türkistan’a kaçan Kazak-K›rg›zlar teflkil etmekte olup, Türk nüfusunun genel kayb› 673 bin civar›ndahesaplanmaktad›r.

Devlet, N. (1999), Rusya Türklerinin Milli Mücadelesi (1905-1917), s.231-245.

‹K‹NC‹ RUS DEVR‹M‹ (27 fiUBAT 1917) Savafl ve isyanlar›n yarat›¤› olumsuz flartlar halk ve iflçiler aras›ndaki huzursuzlu¤uhad safhaya ulaflt›rm›flt›. Ocak 1917’de Rusya tarihi için belki de en mühim olay“grevler” oldu. Bütün Rusya’da 267 iflyerinde 232.025 iflçi greve bafllad›. En güçlügrev hareketleri Petrograd’la Moskova’da oldu. fiubat’ta durum daha da kötüleflti,Petrograd ile Moskova’daki bütün iflçiler greve gittiler, Petrograd’ta takriben 200bin, Moskova’da ise 161 bin ve Rusya’n›n di¤er yerlerinde ise 71 bin iflçi ifl b›rak-m›fllard›. 25 fiubat 1917’de grevler had safhaya ulaflt›. Bu zamanda Çar, Pskov fleh-rinde bulunuyordu. Kar›fl›kl›klar› haber al›nca Petrograd garnizonu komutan› Ha-balov’a isyan› durdurmas› için emir vermekle iktifa etti. 26 fiubat ‘ta Petrograd’›nViborg semti iflçilerin eline geçmifl, askerler de isyanc›lar saf›na kat›lmaya baflla-m›fllard›. 26 fiubat’ta Duma reisi, Çar’a halk›n ricalar›n› nazar-› itibara almas›n› ricaeden bir telgraf yollay›nca, Çar Duma’y› da¤›tt›¤›n› bildirdi. Duma üyeleri Çar’›n buemrine uymad›lar ve toplant›lar›n yap›ld›¤› Tavrida Saray›’nda kald›lar. Çar bununüzerine Petrograd’a bir tak›m askeri alaylar yollad›ysa da, bunlardan ço¤u ihtilalci-lere kat›ld›. 27 fiubat 1917’de Petrograd’da ihtilalciler galip geldiler. Duma baflkan›Rodzyanko’nun baflkanl›¤›nda geçici bir komite kuruldu. 2 Martta ise Knez L’vov’unbaflkanl›¤›nda “Geçici Hükümet” teflkil edildi. Ayn› zamanda Duma’daki iflçi guru-bunun üyeleri “‹flçi ve Asker Mümessillerinin fiuras› (Sovyet)”n› kurmufllard›. Mos-kova da ihtilalciler eline geçince, ayn› tarihte, yani 2 Mart 1917’de, Çar II. Nikolaytahttan feragat ederek yerini kardefli Mihail’e b›rakt›; fakat Mihail de taht› isteme-yerek, yeni anayasay› haz›rlayacak “Uçreditelni Sobraniye (Kurucu Meclis)” topla-nan kadar Rusya’da idarenin “Geçici Hükümet”e ait oldu¤unu bildirdi.

2 Mart 1917’de Knez L’vov baflkanl›¤›nda kurulan Geçici Hükümet’te MilyukovD›fliflleri, Guçkov Savunma, Tereflçenko (liberal bir milyoner) Maliye ve Kerenskide Adalet Bakan› olmufllard›. Hükümette sosyalistlerden, “‹flçi ve Asker Mümessil-leri Sovyeti”nden olan Kerenski’den baflka hiç bir kimse kat›lmam›flt›. Rusya’da

1856. Ünite - Çar l ›¤ ›n Y ›k › l ›fl ›-Bolflevik Devr imi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Kerenski, Aleksandr (1881-1970):Rus politikac›s›, baflbakan. RusGeçici Hükümetinin ‹kinciBaflbakan› olarak tarihe geçmifltir.‹dil üzerindeki Simbirsk (Sovyetdöneminde Ulyanovsk)’tedo¤mufltur. Lenin’in küçük yafltaKerenski’nin babas›n›n müdürlükyapt›¤› okulda ö¤renci oldu¤ubiliniyor. Belki iki ailetan›flm›fllard›. Kerenski’nin babas›Taflkent’e tayin edilince Aleksandr8 yafl›nda iken Orta Asya’ya gitti veorada büyüdü. Tekrar bat›yadönmesi yüksek tahsil dönemindeoldu. 1899’da St. PetersburgÜniversitesinde tarih ve filolojitahsili yapmaya bafllad›. Dahasonra politikaya girdi ve 1912’deIV. Devlet Dumas›’na milletvekiliseçildi. O burada ›l›ml› iflçi hareketive Çar’›n reformlar›n› destekleyenTrudovik (iflçi birli¤i) fraksiyonunadâhildi.

çarl›k y›k›lm›fl, Geçici Hükümet’le ‹flçi ve Asker Mümessilleri fiuras› iktidar› pay-laflmak için mücadele etmeye bafllam›fllard›. Geçici Hükümet vazifeye bafllar bafl-lamaz bas›n ve konuflma hürriyeti getirdi; bütün siyasi mahkumlar serbest b›ra-k›ld›, polis teflkilat› da¤›t›ld›. Rusya’daki bu kar›fl›k durumdan, düflman› zay›flat-mak için, Alman hükümeti yurt d›fl›ndaki ihtilalcileri Rusya’ya sokmak sureti ilefaydalanmaya çal›flt›. Nisan ay›nda ‹sviçre’deki, 19’u Bolflevik olmak üzere 32 ih-tilalci ‹sveç yoluyla Rusya’ya sokuldu; bunlar›n aras›nda Lenin de vard›. Rus Ge-çici Hükümeti idareden acizdi. May›s ay›nda Petrograd’da büyük nümayifller ol-du. Hükümette 6 tane sosyaliste bakanl›k verildi. Kerenski Savunma Bakan› ol-mufltu. O savafl› durdurma taraftar› olmay›p, son bir hücuma geçilmesini istiyor-du. Bu esnada bütün politik partiler ve sosyalist partiler de kendi güçlerini dene-me yar›fl›na geçmifller, taraftar kazanmak için büyük propaganda kampanyas›nabafllam›fllard›. Sendika faaliyetleri büyümekteydi. 1917 y›l›n›n ikinci yar›s›ndasendikaya kay›t olan iflçilerin say›s› 1.326.000’e ulaflt›. Moskova’da fiehir Duma’s›ile Moskova çevresindeki 17 nahiyenin Duma meclislerine yap›lan ilk ve son ser-best seçimlerin neticeleri partilerin güçlerini gösteren en iyi örneklerden biridir.Moskova fiehir Duma’s›na 18 Haziran’da yap›lan seçimlerde SR (Sosyalist ‹htilal-ciler) oylar›n % 58’ini, liberal Kadet’ler % 11’ini, Menflevikler % 9’unu ve Bolfle-vikler % 11’ini alm›fllard›. Moskova’n›n 17 nahiyesindeki Duma meclislerine 5 Ey-lül 1917’de yap›lan seçimlerde ise Bolflevikler % 51, Kadet’ler % 26, SR’ler % 14,Menflevikler % 4 oy ald›lar. Seçime kat›lan di¤er 12 parti ise % 5 oyu aralar›ndapaylaflt›lar. Bu neticeden görülece¤i üzere Bolflevikler Moskova’da iki-üç ay için-de tesirlerini beklenmedik flekilde artt›rm›fllard›. ‹flte bu durumda politik müca-deleler, grevler, hükümet aleyhine gösteriler sürerken Lenin ve Bolflevik partisi-nin Alman hükümetinden para ald›¤›n› gösteren belgelerin ortaya ç›kmas›ylahalk bu sefer Bolflevikler aleyhine döndü ve Lenin kaçmak zorunda kald›. Tem-muz ay›nda tekrar hükümet de¤iflikli¤i oldu; bu sefer Kerenski Baflbakanl›¤a se-çildi. 1917 fiubat Devrimi patlak verdi¤inde Devlet Duma’s› Geçici Komitesindeüyelik yapt›. Kurulan Geçici hükümette Savafl Bakan› oldu. Oldukça ›l›ml› siyasigörüfllere sahip olmas›na ra¤men savafl›n devam›n›n Rusya’ya menfaat sa¤laya-ca¤›na inan›yordu. Baflbakan seçilince de ayn› kanaatini korudu. Asl›nda bu ›s-rar› iktidar›n› kaybetmesinin bafll›ca nedeni oldu. Halk savafltan b›km›flt›, ülkedeyokluk ve sefalet bafllam›flt›. Lenin ve arkadafllar› ise savafl› hemen bitirme vaadiveriyorlard›. Bu da onlar›n Ekim 1917’de baflar›l› olmalar›na ve iktidar› ele geçir-melerine neden oldu. Kerenski bu devrime karfl› silahl› güçler toplad›ysa da ba-flar›l› olmad›. Baflta Pskov’a, oradan da yurt d›fl›na kaçt›. 1940 y›l›na kadar Paris’teyaflad›. 2. Dünya Savafl› sebebiyle ABD’ye göç etti. Burada göçmen Rus dernek-leri ve siyasi ak›mlar› ile iliflkilerini sürdürdü. Bir hayli makale ve eser kaleme al-d›. 1970’ta New York flehrinde vefat etti.

RUSYA MÜSLÜMANLARININ GENEL KURULTAYI(MOSKOVA 1-11 MAYIS 1917)fiubat 1917 ‹htilalinden sonra Geçici Hükümetin her çeflit siyasi toplant›lara izinvermesi üzerine Devlet Duma’s›ndaki “Müslüman Fraksiyonu”nun inisiyatifi ile ikiay gibi k›sa bir sürede ola¤anüstü bir kongre için gerekli zemin haz›rlanm›flt›. Rus-ya’n›n her köflesinde, her kesimden 450 civar›nda delege davet edilmifl olmas›nara¤men, talebin fazlal›¤› dolay›s›yla bu delege say›s› iki misli artm›fl ve aç›l›flta 980delege oldu¤u tespit edilmiflti. Kurultay›n en ilginç yanlar›ndan birini de delegele-rin aras›nda han›mlar›n, dönemine göre çok say›da olmalar› teflkil ediyordu. Üye-

186 Rusya Tar ih i

lerin 112’sinin kad›n olmas› onlar›n ayn› zamanda iyi organize olduklar›n›n bir gös-tergesi idi. Heyecan›n ve beklentilerin had safhada oldu¤u bu kurultay Mosko-va’da Azeri zenginlerinden fiemsi Asadulla(yev)’in Müslümanlara hediye etti¤i bi-nada “Rusya Müslümanlar› Geçici Merkez Bürosu” baflkan› Kafkasyal› Ahmet Sa-lih(ov)’un [Tsalikov] baflkanl›¤›nda çal›flmalar›na bafllad›.

Bu kurultay›n önemi, bütün Türk boylar›n›n çeflitli görüflteki vekillerinin fikirlerini,ilk defa olarak birbirleri önünde aç›kça belirtebilmifl olmalar›na dayanmaktad›r. Kon-gre süresince konuflan üyeler aras›nda muhafazakarlar, afl›r› dinciler, liberaller, “TürkBirli¤i” taraftar› olanlar, ›l›ml› ve en afl›r› uçlara mensup sosyalistler de bulunuyordu.Kurultay, baz› eksikliklerine ra¤men, devrine göre önemli kararlar da alm›flt›. Fakat hiçbirinin ba¤lay›c› gücü yoktu. Zaten kurultaydan sonraki siyasi geliflmeler, kurultay› dü-zenleyenlerin flahsi istek ve arzular›na göre geliflmemiflti. Çarl›¤›n çöküflü, genifl bir öz-gürlük havas›n›n esmesi Türk boylar›nda ortak düflmana (Ruslara) karfl› “Türk Birli¤i”kurmak gerekti¤i gerçe¤ini görmelerine mani oldu. Daha do¤rusu, bu fluur geliflme-miflti ve dolay›s›yla her boy kendi yerel ç›kar ve problemlerine e¤ildi.

Devlet, N.(2011), Millet ile Sovyet Aras›nda, ‹stanbul: Bafll›k. s.57-71.

ÜÇÜNCÜ RUS DEVR‹M‹ (EK‹M VEYA BOLfiEV‹KDEVR‹M‹) (25 EK‹M 1917)Devrimin ilk aylar›nda baflkomutanl›k Geçici Hükü-met’in hemen tüm isteklerini yerine getirdi. Ancak1917 taarruzunun bozgunla sonuçlanmas› ve Gene-ral Kornilov’un Baflkomutanl›¤a getirilmesi üzerineordu komutanlar› siyaset sahnesine ç›kmaya baflla-d›lar. Kornilov görevi kabul ederken otorite ve di-siplin konusunda talepler ortaya koymufl ve bu ka-bul edilmiflti. Fakat 9 Eylül’de Kerenski kendisinigörevden ald›. Bunun üzerine Kornilov 10 Eylül’deisyan hareketi bafllatt›. Bunun üzerine Kerenski tümsosyalist guruplar› arkas›na alarak Kornilova, ba¤l›birliklerin Petrograd’a gelmesini engelledi. BöyleceKerenski’nin de gücü kalmam›fl oldu. Çünkü da-yand›¤› ordunun deste¤i kalmam›fl, askerler kendiiçlerinde bölünmüfllerdi.

Bolfleviklerin bilhassa ordu içindeki propaganda faaliyetleri Kerenski hüküme-tini at›l hale getirdi. K›fl bafllam›fl, gösteriler artm›flt›; nihayet 25 Ekim 1917’de Le-nin ve Trotskiy taraf›ndan düzenlenen silahl› ayaklanma ile Bolflevikler iktidar› eleald›lar. Bolflevik ‹htilali, Rusya’y› Brest-Litovsk Ateflkes Antlaflmas›’n› yapma¤a zor-lad›¤› gibi Ukrayna, Letonya, Finlandiya, Sibirya ve Kafkasya’n›n merkezden kop-mas›na, Rusya’n›n birçok flehrinde iç savafl›n ç›kmas›na, çok kan dökülmesine, aç-l›¤a ve sefalete yol açt› ve az›nl›klar da ba¤›ms›zl›k mücadelesine girifltiler.

1876. Ünite - Çar l ›¤ ›n Y ›k › l ›fl ›-Bolflevik Devr imi

Resim 6.2

Aleksandr Kerenski(1881-1970)Bolflevikiktidar›ndanönceki sonBaflbakan.

Kaynak: http://www.biografiasyvidas.com/biografi-a/k/kerenski.htm

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

188 Rusya Tar ih i

Rusya ‹mparatorlu¤unun çöküflüne neden olan

faktörleri de¤erlendirmek

Rus çarlar› hâkimiyetlerini hiçbir flekilde paylafl-mak istemiyorlard›. Rakipleri Osmanl› Devle-ti’nde bile 1876’da Birinci Meflrutiyet ilan edil-mifl, yani padiflah bir Meclis-i Mebusan› (Milletmeclisi) kurdurarak bir tak›m haklar›n› paylafl-mak gerekti¤ini görmüfltü. Rusya’da Çar’a karfl›ilk isyan›n tarihi ise 1825’e kadar dayan›yordu.Bat›daki fikir ak›mlar› ayd›nlar, yazar, flairler vehatta okur-yazarlar aras›nda bile etkili olmayabafllam›flt›. Bu fikirlerin önemli k›sm› sosyalistiçerikteydi. ‹nsan haklar›, iflçi ve köylü haklar›tart›fl›l›yordu. Yer alt› siyasi faaliyetler bafllam›flt›.Çar bu geliflmelere kulak asmak yerine, istihba-rat Ohranka teflkilat›n› kuvvetlendirmekle yetin-di. Yani I. Meflrutiyeti yok eden II. Abdülhamidgibi davrand›. 1904 y›l›nda Japonya’n›n do¤udabeklenmedik sald›r›s› ve 1905’te Ruslar›n yüz k›-zart›c› bir flekilde ma¤lup olmalar›na sebep oldu,bu durum ise halk› çok mutsuz etti. Savafl nede-niyle artan huzursuzluk iflçiler aras›nda yayg›n-laflt›, grevler, demiryollar›n›n çal›flamaz durumagelmesi St. Petersburg ve Moskova gibi flehirler-de büyük protesto gösterilerinin patlak vermesi-ne yol açt›. Memnuniyetsizlik dalga dalga bütünülkeye yay›ld›. ‹flçiler, köylüler, sosyalistler, libe-raller hatta muhafazakarlar ülkede daha iyi flart-lar talep ediyorlard›. Çarl›k bu geliflmeleri bildi¤itek metot olan askeri, polisiye ve siyasi bask›lar-la çözmeye kalk›flt›. Bu ise büyük bir hata oldu.

1917 fiubat Devriminde götüren geliflmeleri aç›k-

layabilmek,

Çar II. Nikolay çevresindeki bürokrat, soylu vebir tak›m dan›flmalar›n›n kendisine verdikleriyanl›fl bilgiler dolays›yla bir hayli hata yapm›flt›.St. Petersburg’ta kendisini desteklemek için top-lanan kalabal›¤a atefl açt›rarak, daha da büyükhata yapt›. Art›k topluluklar durdurulamaz halegelmiflti. Halk açt›. Sonuçta Çar çaresizce söz,toplanma, bas›n özgürlüklerini verme ve DevletDuma’s›n› (Millet Meclisin) açmak zorunda kal-d›. Di¤er bir ifade ile Rusya Meflruti Monarfli sis-temine geçmifl oldu. Osmanl›’da ise II. Meflruti-yet 1908’de askerlerin marifeti ile gerçekleflmiflti.Her iki ülkenin de bu yola yönelmeleri, art›k im-

paratorluklarda mutlak›yet sisteminin kalmama-s›n›n bir etkisi idi. Dünyadaki bilimsel, teknolo-jik ve ekonomik flartlar tek bir flahs›n imparator-luklar› yönetmesine izin vermiyordu,

Rusya Türklerinin bu y›llardaki mücadelesini

tart›flabilmek,

Bütün ‹mparatorluklar gibi Çarl›k Rusyas› tek birhalktan oluflmuyordu. Bünyesinde çeflitli uluslar,etnik guruplar ve de¤iflik inanca sahip vatandafl-lar vard›. Ruslar asl›nda kendileri nüfusun %50’si-ni teflkil ediyordu. Çarl›k Rusyas›’nda ancak sos-yal s›n›flar de¤il, iflte bu gibi az›nl›klar da çeflitlisiyasi, ekonomik ve dini k›s›tlamalara maruz ka-l›yorlard›. 1905 Devriminin getirdi¤i söz, toplan-ma, bas›n ve hatta siyasi temsil f›rsat›ndan yarar-lanmak istediler. Dolays›yla ülkenin ‹dil-Ural, K›-r›m, Kafkaslar ve Orta Asya bölgelerinde yo¤unolarak yaflayan de¤iflik Türki topluluklar ço¤un-lu¤unun Müslüman olmas› dolays›yla baflta ma-sum gözüken dini haklar›n› iyilefltirmek için top-lanmaya bafllad›lar. Daha sonra ortaya siyasi ta-lepler de koydular. Baz›lar› (Tatar, Baflkurt Çu-vafllar) neredeyse dört as›r Rus hakimiyeti alt›n-da yaflayan bu Türkiler çekinerek de olsa da birtak›m rahats›zl›klar› dile getirmeye bafllad›lar. Bu-nun için baflta ikisi gizli, en sonunda ise biri aç›kolmak üzere üç toplant› düzenlediler Bunlara ül-kenin de¤iflik Türki topluluklar›n›n belli bafll›temsilcileri kat›ld› “‹ttifak” adl› bir siyasi parti kur-ma teflebbüsünde bulundularsa da baflaramad›-lar, baflta Kadet partisi ile Duma seçimlerine git-tiler. Bu onlar için asl›nda büyük bir de¤iflim vesiyasi tecrübe oldu.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

1896. Ünite - Çar l ›¤ ›n Y ›k › l ›fl ›-Bolflevik Devr imi

Rusya’da Meflruti Monarfli ve Meclis aras›ndaki

iliflkileri aç›klayabilmek,

Çar II. Nikolay’›n ferman› ile Rusya’da ilk defagerçekleflen seçimlerden sonra 1906 y›l›nda I.Devlet Duma’s› toplant›. Sosyalistlerin ço¤ununseçimleri boykot ermesi neticesinde Anayasac›Demokratlar (Kadet) ve köylü temsilcileri ço¤un-lu¤u sa¤lad›lar. Ancak parlamentoya gelen mil-letvekillerin büyük ço¤unlu¤unun siyasi tecrü-beleri yoktu. Çok afl›r› taleplerle Çar’› ürküttülerve iki ay kadar bir zaman sonra da¤›t›ld›. II. Dev-let Dumas›’nda bu sefer sosyalistler benzer afl›r›taleplerle ortaya ç›k›nca, o da dört ay gibi k›sabir süreden sonra da¤›t›ld›. Seçim kanunun de-¤ifltirilerek çarl›¤›n tercih etti¤i siyasi yap›da olu-flan III. Devlet Duma’s› befl y›ll›k süresini tamam-lad›. Ancak o da siyasi, ekonomik veya haklarkonusunda fazla bir de¤ifliklik gerçeklefltireme-di. 1912’de seçilen IV. Devlet Dumas› ülkenin ena¤›r döneminde, savafl y›llar›nda ve Orta Asya’daç›kan isyan döneminde vazife gördü. En büyükbaflar›s› Çarl›¤›n devrilmesi ile Geçici Hükümetikurmas› oldu.

fiubat Devriminin baflar›s›zl›¤› ve Ekim Devrimi-

’nin baflar›s›n› de¤erlendirebilmek.

1914 ortalar›nda bafllayan I. Dünya Savafl› Rus-ya’n›n çeflitli cephelerde savaflmas›na neden ol-du. Savafl demek ülkenin ekonomisinin tama-men ordunun ihtiyaçlar›na göre belirlenmesi de-mektir. Dolays›yla halk büyük s›k›nt›lara, g›dayetersizli¤ine katlanmak, enflasyonla mücadeleetmek zorunda kalm›flt›. Savafl uzad›kça, halktada memnuniyetsizlik art›yordu. Sonuçta fiubat1917’de Çar II. Nikolay taht›ndan feragat etmekzorunda kald›. Hakimiyet IV. Devlet Duma’s› veonun kurdu¤u Geçici Hükümetin eline geçti. An-cak Bolflevikler daha ak›ll› taktik uygulayarak,asker ve halk›n b›kt›¤› savafla hay›r diyerek, ço-¤unlu¤u kendi taraflar›na çekebildiler. Bu kar›fl›kdönemde az›nl›klar da kendi yönetimlerini olufl-ma gayreti içindeydiler. Sonuçta Geçici Hükümetkontrolü elinden kaç›rd› ve Lenin’in liderli¤inde-ki Bolflevikler iktidar› ele geçirdiler. Mutlak haki-miyetlerini ise 3-4 y›l sürecek iç savafltan sonrayerlefltireceklerdi.

5NA M A Ç

4NA M A Ç

190 Rusya Tar ih i

1. “Menflevik” ne anlama gelir?a. Ço¤unluk taraftar›b. Az›nl›k taraftar›c. Tarafs›zd. Sol e¤ilimlie. Sa¤ e¤ilimli

2. Afla¤›dakilerden hangisi Rusya Sosyal Demokrat ‹fl-çiler Partisi’ni kurmufltur?

a. Leninb. Engelsc. Trotskiyd. Neçayeve. Plehanov

3. Tsuflima afla¤›dakilerden hangisine yak›nd›r?a. Yalub. Vladivostokc. Port Arthurd. Mançuryae. Mukden

4. “Çoban (Çulpan)” Y›ld›z› adl› siyasi belgeyi yazan kifliafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Abdürreflid ‹brahimb. ‹smail Gasp›ral›c. Yusuf Akçurad. Musa Carullah Bigie. Ali Merdan Topçubafl›

5. Rusya Müslümanlar›n›n resmi izinle gerçeklefltirdik-leri kongreleri afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Birincib. ‹kincic. Üçüncüd. Dördüncüe. Beflinci

6. Afla¤›dakilerden hangisi en uzun ömürlü kaç›nc›Devlet Duma’s›d›r?

a. Birincib. ‹kincic. Üçüncüd. Dördüncüe. Beflinci

7. 1916’da Türkistan Genel Valili¤inden kaç kifli askerihizmete al›nabilen kifli say›s› kaçt›r?

a. 38 binb. 0 binc. 87bind. 123 bine. 250 bin

8. Çar II. Nikolay hangi tarihte taht›ndan feragat etmifltir?a. 25 fiubat 1917b. 2 Mart 1917c. 10 Nisan 1917d. 1 May›s 1917e. 9 Eylül 1917

9. Afla¤›dakilerden hangisi geçici hükümet’in son bafl-bakan›d›r?

a. Witteb. Lvovc. Kerenskid. Kornilove. Milyukov

10. 25 Ekim 1917’de Petrograd’ta iktidar› hangi siyasiparti afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Sosyal revolutsiyonerlerb. Kadetlerc. Menfleviklerd. Bolfleviklere. Trudovikler

Kendimizi S›nayal›m Sorular›

1916. Ünite - Çar l ›¤ ›n Y ›k › l ›fl ›-Bolflevik Devr imi

Rusya’da ‹htilal bafllam›fl, Çarl›k rejiminin ve Romanov-lar sülalesinin art›k tutunmas›na imkan kalmam›flt›; çün-kü en yüksek mahfillerde bile, harbi kazanmak için bir“‹htilal” ç›kmas› ve mevcut rejimin de¤iflmesi gerekti¤ikanaati hüküm sürmekte idi. Michail bu durumdan ha-berdar oldu¤u için, 3/16 Mart 1917 günü tahttan vaz-geçti. Yeni bir “Teflkilat-› Esasiye kanunu” haz›rlayacakMeclisin (Uçreditel’noye Sobranye) toplanmas›na ka-dar, Rusya’da yüksek hakimiyetin “Muvakkat Hüküme-te ait oldu¤unu bildirdi. Bununla Rusya’da 303 y›l sürenRomanovlar sülalesinin hakimiyeti sona erdi.Rusya tarihi hiç umulmad›k bir istikamette yürümekteidi; tarihte misli görülmemifl “hürriyet” saflar›ndan sonra,müthifl kanl› ihtilaller, takibat, açl›k, k›tl›k, büyük sosyal,ekonomik ve siyasi devrimler birbirini kovalad›, RusyaKorkunç ‹van ve Deli Petro devirlerini, ikisini birden veayn› zamanda tekrar yaflama¤a bafllam›fl gibiydi.

Kaynak: Kurat, A.N. (1987), Rusya Tarihi, 2. Bsk. ,An-kara TTK Yay›nlar›, s. 434.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Devrim Hareketlerine K›sa

Bir Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Devrim Hareketlerine K›sa

Bir Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Japon-Rus savafl› (1904-

1905)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “1905 Devriminde Rusya

Türkleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Rusya Müslümanlar›n›n

Üçüncü Toplant›s› (16-21 A¤ustos 1906)” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “III. Devlet Duma’s› (1 Ka-s›m 1907-9 Haziran 1912)” konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkistan Genel Valili¤in-de (Özbeklerde) ‹syan” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹kinci Rus Devrimi (27 fiubat1917)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Üçüncü Rus Devrimi (Ekimveya Bolflevik Devrimi) (25 Ekim 1917)” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Üçüncü Rus Devrimi (Ekimveya Bolflevik Devrimi) (25 Ekim 1917)” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisi, bat›dan gelenMarksist fikirlerin etkisi ile yer alt›nda kuruldu. Mark’›n‹ngiliz ve Alman iflçilerini göz önünde tutarak onlar›nezildi¤i ve sömürüldü gerçe¤ini ortaya atm›flt›. Bu ikiülkede de endüstri devrimi gerçekleflti¤i için k›rsal ke-simden daha çok fabrika, maden vb. üretim alanlar›ndaçal›flanlar›n say›s› çoktu. Rusya’daki köylüler ile bilim-sel çal›flmalar yoktu. Dolays›yla RSD‹P’ni kuranlar›n el-kitab›nda bu fikirler mevcuttu. Ayr›ca Rusya’da köylülerkadar iflçiler de eziliyor, bir hayli haklardan yoksun b›-rak›l›yordu.

S›ra Sizde 2

Kanl› Pazar olay›n›n patlak vermesinde asl›nda rejiminiflçileri kendi saflar›na çekme gayreti yat›yordu. Gizliservis halk›n güvenini kazanm›fl flah›slar› bu nevi mak-satl› faaliyetlere yönlendiriyordu. Sosyalist fikirlerdenböylece kurtulacaklar›n› var say›yorlard›. Ancak gizliservis le Çar› korumakla yükümlü güvenlik güçlerininaras›ndaki iletiflimsizlik kan dökülmesine neden oldu.Bu ise çarl›¤›n düflüflünü h›zland›ran bir karmafla orta-ya ç›kard› Gizli Servis Ohranka’n›n bu plan› tutmam›fl,tersine tepmifl oldu. K›sacas› fikir hareketlerini polisiyetedbirlerle yok etmenin mümkün olmad›¤› çok çeflitliörneklerle kendini göstermifltir.

S›ra Sizde 3

Rusya Müslümanlar› 1905 Devriminin getirdi¤i özgürlükortam›nda as›rlardan beri bast›r›lm›fl dertlerini ortayakoymaya bafllad›lar. Aralar›nda yeterince ayd›n yazar,gazeteci olmad›¤›ndan toplum için en acil olarak çözül-mesi gereken konular olarak iki konuya a¤›rl›kla e¤ildi-ler. ‹lki dini teflkilat sorunlar› idi. Çünkü Çarl›k, Müslü-manlar›n dört adet müftülü¤ünü çok s›k› kontrol ediyorve bir hayli k›s›tlamalar getiriyordu. ‹kincisi ise halk›ncehaleti idi. Güncel, modern e¤itim alamayan Müslü-man gençler hayat›n hemen her alan›nda geride kal›yor-lard›. Bunu çözmenin yolu ise Müslümanlar›n gittiklerimektep ve medreselerde e¤itim reformu yapmak ve Ruse¤itim sistemine entegre etmekten geçiyordu.

Okuma Parças› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

192 Rusya Tar ih i

S›ra Sizde 4

Devlet Duma’s› Çar’›n ferman› ile kuruldu. ‹lk ikisi Çarve yandafllar›na göre afl›r› taleplerde bulununca k›sa sü-relerde da¤›t›ld›lar. Seçim kanunu de¤ifltirilerek Çar ta-raftar› muhafazakârlar›n seçilmesinin sa¤lanmas› yoluy-la oluflturulan III. Devlet Duma’s› neredeyse Çarl›¤›nsözlü¤ünü yapt›. Dolays›yla ciddi siyasi ve ekonomikkonular›n hiç birine de¤inmedi. IV. Duma ise savafl flart-lar›nda, s›kça tatile ç›kar›larak bir görev yapmaya çal›fl-t›. S›kça kapand›¤› için o da a¤›r savafl flartlar›nda Çar II.Nikolay’› müspet bir yöne götürmeyi beceremedi.

S›ra Sizde 5

Savafl y›llar› her ülke için oldu¤u gibi Rusya için de zory›llar oldu. Baflta aileler genç o¤ullar›n› cepheye, yanimaceraya yollamak zorunda b›rak›ld›lar. Savafl demekölüm demektir. Ölüm olmasa bile sakat kalma ihtimalikuvvetlidir. Savafl ekonomisi ise halk›n var›n› yo¤unubuna yat›rmas›na neden oldu. Köylülerin hayvanlar› veürünleri devletin belirledi¤i düflük ücrete satt›r›ld› veyamüsadere edildi. fiehir halk› ise g›da, yakacak, giyecekgibi maddelerin yoklu¤u ve üstüne enflasyonu yaflad›.Savafl ilerledikçe can ve mal kay›plar› artt›. Gelecek içinher hangi bir umut gözükmüyordu. En büyük flikayetise bu belirsizlikti ve halk Çarl›k rejimin bu sorunlar›çözece¤ine dair inanc›n› tamamen kaybetmiflti.

Devlet, N. (1999), Rusya Türklerinin Milli Mücadele-

si (1905-1917), 2. Bsk. ‹stanbul: TTK Yay›nlar›.Devlet, N. (2011), Millet ile Sovyet Aras›nda, ‹stan-

bul: Bask› Yay›nlar›.Kurat, A.N. (1987), Rusya Tarihi, 2. Bsk., Ankara: TTK

Yay›nlar›.Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi, Çev. D M›zrak ve

E.Ç. M›zrak, ‹stanbul: Selenge Yay›nlar›.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹ç savafltan sonra uygulanmaya bafllanan Yeni Ekonomik Plan’› de¤erlendi-rebilecek,A¤›r sanayi at›l›m›n›n neticelerini aç›klayabilecek,Rakiplere karfl› terör metodunun neticelerini de¤erlendirebilecek,SSCB’nin ‹kinci Dünya Savafl›ndaki baflar›lar›n› aç›klayabilecek,Siyasi, sosyal ve kültürel kurumlar›n her fleye ra¤men çöküflü durduramama-lar›n›n sebebini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Lenin• Stalin• Stalin Terörü• Çal›flma Kamplar›

• ‹kinci Dünya Savafl›• Hruflçov• Brejnev• Gorbaçov

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNNN

Rusya Tarihi Sovyetler Birli¤iDönemi

• LEN‹N VE YEN‹ EKONOM‹K PLAN • STAL‹N DÖNEM‹ (1922-1953)• ‹K‹NC‹ DÜNYA SAVAfiI• HRUfiÇOV, BREJNEV GORBAÇOV

DÖNEM‹• SOVYET S‹STEM‹• SOSYAL VE KÜLTÜREL DURUM• E⁄‹T‹M• B‹L‹M VE TEKNOLOJ‹

7RUSYA TAR‹H‹

LEN‹N VE YEN‹ EKONOM‹K PLAN Sovyet hükümeti Rusya’n›n kontrolünü ele geçirse de içerdeki düflmanlar›n tama-m›n› ortadan kald›ramam›flt›. Uzun kanl›, maddi ve manevi kay›pl› neredeyse I.Dünya Savafl› kadar uzun sürecek üç-dört y›l bir iç savafl batakl›¤›na sapland›.1920’lerden sonra Rusya yeni ideolojiye göre inflaya bafllad›. Stalin, Çarl›k döne-minde düflünülmeyen az›nl›klar›n kendi adlar›n› resmen belirtecekleri siyasi-idaricumhuriyet veya bölgeler tesis etti. Lenin, ekonomiyi canland›rmak için NEP (Ye-ni Ekonomik Plan)’› uygulamaya soktu. Zaman içinde her fley devletlefltirildi. Yeniyönetim, yeni siyasi anlay›fl ve yeni idealler geldi. Kanl› da olsa Çarl›k Rusyas›’n›nyerine yeni bir imparatorluk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤ini kurulmufl ol-du. Tek bir parti Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi, tek bir lider Sovyetler Birli¤iKomünist Partisi Genel Sekreteri, on befl flura cumhuriyetinden Sovyet SosyalistCumhuriyetler Birli¤i ad›ndaki federal bir yap› ortaya ç›km›flt›. Bu totaliter sistem70 y›ldan sonra da¤›ld›.

Yeni Ekonomi Politikas›, Rus ekonomisini çöküflten kurtarmak amac›yla Lenintaraf›ndan ortaya konan ekonomik politikaidi. Baz› özel iflletmelere izin verilerek,NEP sayesinde küçük iflletmelerin kapitalizmde oldu¤u gibi kar mant›¤›yla devametmesini içeren politikada sosyalist devlet, bankalar›, büyük sanayi kurulufllar›n› ved›fl ticareti tekel olarak kontrol etmeye devam ediyordu. NEP, Sovyetler Birli¤i Ko-münist Partisi X. Kongresi’nde kararlaflt›r›ld› ve resmi olarak 21 Mart 1921 tarihin-de yürürlü¤e girdi. Bu kararla köylülerden zorla al›nan fazla tar›msal ürün al›m›durdurulmufl, bunun yerine ürün üzerinden vergi al›nmaya baflland›. Sanayi kuru-lufllar›yla ilgili ek kararlarla politika netlefltirildi.

NEP politikalar› kapsam›nda öncelikli olarak Savafl Komünizmi uygulamalar›n-dan en tepki çekeni olan, tar›msal ürün zoral›m›na son verildi. Köylülerin ürünle-rini belirli bir kâr oran›nda pazarda satmalar›na izin verildi. Köylüler art›k fazlaürünlerini istedikleri gibi pazarda satabiliyor ve fazla ürün üretmek için çaba gös-teriyordu. Tar›msal sektör, a¤›r sanayiden çok h›zl› büyümekteydi. Fabrikalar den-geyi sa¤layabilmek için imal edilen ürünleri daha yüksek fiyattan satmakta, köylü-ler ise bu tüketim ürünlerini sat›n alabilmek için daha fazla üretim yapmaktayd›.Tar›msal ürünlerin fiyat› ise dolay›s›yla düflmekteydi. Bu durumu fark eden köylü-ler fazla ürünlerini hemen pazara getirmeyip en yüksek fiyat› verecek al›c›y› bek-lemeye bafllad›lar. Bu açmaz ortaya yeni bir vurguncu zümrenin ç›kmas›na yol aç-t›. “NEP men” denilen bu insanlar genellikle tüccar ve tefeciydi, yüksek fiyatlardan

Sovyetler Birli¤i Dönemi

ürünleri alarak kendi komisyonlar›n› koyup bu ürünleri devlete satmaktayd›. Budurum sosyalist bir düzen için kabul edilemez bir durum olmas›na ra¤men geçiflaflamas›nda bu gibi durumlar Bolflevikler ve iflçiler taraf›ndan genel ekonomik kal-k›nma ad›na sineye çekildi. NEP politikalar› sayesinde I. Dünya Savafl› ve Rus ‹çSavafl› yüzünden harabeye dönen ekonomik yap› aya¤a kalkt›. 1925 y›l›na gelindi-¤inde siyasi, ekonomik ve kültürel olarak büyük bir de¤iflim gerçeklefltirilmifl; kü-çük iflletmeler ve hafif sanayi tamamen özel giriflimci ve kooperatiflerin eline geç-miflti. 1928 y›l›na gelindi¤inde tar›msal ve sanayi üretimi 1913 savafl öncesinin se-viyelerine gelmiflti.

Lenin’in ölümünden 1 y›l sonra 1925 y›l›nda yeni sekreter Stalin, Trotskiy’yekarfl› Buharin ile beraber destekledi¤i NEP politikalar›ndan art›k ç›k›lmas› gerekti-¤ini savundu. Stalin’e göre NEP dönemi sosyalist devletin mutlaka gerçeklefltirme-si gereken sanayileflme hamlesi için bir sermaye birikim dönemi olmufltu. ‹zleyeny›llardaki dev sanayi at›l›mlar› ve 5 y›ll›k kalk›nma planlar›yla ortaya ç›kacak mu-azzam yap› bu öngörüyü do¤rulamaktad›r.

Lenin’in ölümünden sonra Sovyetler Birli¤inde liderlik mücadelesinde Stalinhakimiyeti kendi eline geçirmeyi baflard›. O, Sovyetler Birli¤i tarihinde hakimiyet-te en fazla kalan flah›s oldu. ‹lk Sovyet lideri Lenin (1917-1922) dört y›ldan birazfazla iktidarda kalm›flken, Stalin 31 y›ldan fazla (1922-1953) iktidar› elinde tutan li-der oldu. Ondan sonra Nikita Hruflçov (1953-1964) 11 y›l, Leonid Brejnev (1964-1982) 18 y›l, Yuri Andropov (1982-1984) iki y›l, Konstantin Çernenko (1984-1985)bir y›l ve sonuncu Mihail Gorbaçov (1985-1991) alt› y›ldan biraz fazla SBKP GenelSekreterli¤i görevinde kalan flah›slar oldular.

A¤›r Sanayi Devrimin ilk günlerinden beri Lenin’in yan›nda bulunan Stalin 1917 ile 1925 y›lla-r› aras›nda k›saca Narkomnats, yani Milletler ‹fli ‹çin Halk Komiserli¤i’nin (Bakan-l›¤›) Komiseri (Bakan›) olarak yönetti¤i bakanl›k sayesinde Sovyetler Birli¤i’ne ye-ni flekil veren flah›s oldu. Asl›nda Stalin, Lenin’in de ötesinde Sovyetler Birli¤ini

196 Rusya Tar ih i

Resim 7.1

Ebeveynlerimizivurdu¤un içinteflekkür sanaStalin

Kaynak:http://www.cwporter.com/INPRAISEOFSTALIN.htmSTAL‹N DÖNEM‹ (1922-1953)

gerçeklefltiren ve gücüne kavuflturan kifliydi. Bu uygulamalar› çok can yakt› ve çokkimseyi ma¤dur etti. Dolay›s›yla literatürde “Stalin terörü” fleklinde bir tabir ortayaç›kt›.

Lenin’in ölümünden sonra Genel Sekreterlik görevine getirilen Stalin, befl y›liçinde parti ve devlet yönetiminde mutlak hakimiyetini kurdu. Toplam 30 y›l› aflanhakimiyeti döneminde bilhassa üç-dört özelli¤i ile dikkati çekti. ‹lki tar›m ülkesiolan Rusya’y› dünyan›n etkili bir sanayi ülkesine çevirdi. Ülkeyi kolektiflefltirdi,hemen her fleyi devletlefltirerek, neredeyse özel mülkiyeti ortadan kald›rd›. Bütünbunlar› yaparken milyonlarca insan› çal›flma kamplar›na koyarak, uluslar› top ye-kûn sürerek, insan haklar›n› çi¤neyerek, hukuku ayaklar alt›na alarak örne¤i pekgörülmemifl terör metotlar›n› kulland›. ‹kinci Dünya Savafl›’n›n galipleri aras›ndayer ald›. Di¤er ifade ile Stalin çökmekte olan çarl›k rejimini dünya gücü olan Sov-yetler Birli¤ine dönüfltürdü.

Stalin 1928 y›l›nda Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan› ilan etti. Bu plan sayesinde dörty›lda SSCB’nin y›ll›k ulusal geliri iki misline katland›. Devasa endüstriyel yat›r›mlaryapt›. Ancak ülkede kalifiye mühendis, teknisyen ve iflçi olmad›¤›ndan s›k›nt›laryaflan›yordu. Dolays›yla teknik e¤itime önem verildi ve ikinci befl y›lda bu aç›k ne-redeyse kapat›ld›. Zaman içinde milyonlarca e¤itimsiz genç, makine sistemlerin-den anlayan kalifiye bir yedek iflçi gurubuna dönüfltürülmüfltü. Belki de dahaönemlisi, Sovyet hükümeti pek çok makine, insan hayat› ve büyük miktarlarda pa-ra kaybetme pahas›na köylülerin kronikleflmifl hastal›klar›n›n üzerlerindenat›lmas›n› baflarmas› idi.

Rus halk› bu dönemde büyük s›k›nt›lar çektiyse de devlet, plan›n› baflar›yla uy-gulad›.1914-1917, yani Birinci Dünya Savafl› dönemi ile Devrim döneminden son-ra 1920-1921 y›llar› aras›nda büyük açl›k yaflam›fl olan Rus halk›n›n bu dönemde-ki zorluklara karfl› nas›l dik durabildi¤ini anlamak pek mümkün de¤ildir. Esas›nda,hükümetin ekonomiyi hayata geçirmede baflar›l› olmas›n›n ana sebebi farkl› gu-ruplar›n birikim ve emeklerinden faydalanmas›yd›.

Sosyolojik aç›dan bak›ld›¤›nda ard› ard›na befl y›ll›k plan, Ruslar›n tar›m toplu-mundan yar› endüstriyel topluma geçmesini sa¤lam›flt›. Bu de¤ifliklik beraberindeSovyetler Birli¤i’nde ekonomik gruplar aras›nda farkl› dengelerin kurulmas›na ve-sile olmufltu. Kolektif tar›ma geçiflle birlikte, ufak çiftliklerini iflleten köylüler, ko-lektif tar›m çiftlikleri (Kolhoz) için çal›flan köylüler ve devletin sahip oldu¤u çiftlik-lerde (Sovhoz) çal›flan köylüler, farkl› s›n›flar olmaktan ç›kt› ve iflçiler gibi tek vü-cuda dönüflerek yekpare yeni bir s›n›f oluflturuldu.

Rus sanayisinin geliflmesinde en önemli kilometre tafllar›ndan biri olan Uralbölgesindeki Magnitogorsk Çelik Fabrikas›, ikinci befl y›ll›k plan sürecinde inflaedildi. Bu dönemde Nijini Novgorod (Gorki), Harkov, Rostov, Volgograd (Stalin-grad) ve Çelyabinsk gibi flehirlerde birçok traktör, tar›m makinesi ve otomobil fab-rikalar› kuruldu. Büyük bir katk› ise Kuzey Kafkasya’da, bugün Çeçenistan’›n bafl-kenti olan Grozni’den ç›k›p Karadeniz liman› Tuapse’ye giden petrol boru hatt› ileTürkistan-Sibirya demiryolunun inflas›d›r. Bu nevi inflaatlarda esir ifl gücü s›kçakullanm›flt›r.

Vernadsky, G. (2009), Rusya Tarihi (çev. D. M›zrak-E.Ç. M›zrak), s.420-421.

1977. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i Dönemi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Terör Y›llar›Sovyetler Birli¤i çok kurbanlar verilerek kuruldu. Gizli Servisler baflta ÇEKA, da-ha sonra NKVD ve KGB (bugün FSB) rejim düflmanlar›n› (!) izlemek ve yakala-makta uzmanlaflm›fllard›. SBKP ve liderleri “halk düflmanlar›” ile mücadeleye çokönem verdiler. Neticede bilhassa Stalin en yak›n çal›flanlar›n› dahi bir tak›m suçla-malarla en hafifinden 10-20 y›ll›k süreler için çal›flma kamplar›na (Gulag) yolla-maktan veya öldürtmekten hiç çekinmedi. Bu terör, korku salmak hususunda yö-neticiler için çok yararl› oldu. Ülkede muhalefet kalmad› ve partinin emirleri har-fiyen yerine getirildi. Adi suçlardan veya siyasi nedenden milyonlarca insan bu ça-l›flma kamplar›nda kald›lar. A¤›r flartlara dayanamayanlar bu kamplarda öldüler.

KGB ne anlama gelir?

GULAG (Devlet Çal›flma Kamplar› Yüksek ‹daresi) Koflullar› Sovyetler Birli¤indeki çal›flma kamplar›nda geçirilen ilk aylarda görülen ve % 80le-re varan yüksek ölüm oran›n›n bafll›ca nedenleri, afl›r› üretimin hedeflenmesi, aç-l›k, ac›mas›zl›k ve zulümdür.

Kerestecilik ve madencilik en yayg›n ve en a¤›r faaliyetlerdi. GULAG madenin-de bir kiflinin günlük üretim kotas› 13.000 kg’a kadar ç›kabilirdi. Bu kota daha yu-kar› çekilerek, mahkumlar gardiyanlarla iyi iliflkiler kurmaya, hilekarl›¤a, rüflvete,cinsel tacize sevk ediliyor, bunlar sayesinde yap›landan fazla ifl yap›lm›fl gibi gös-terilebiliyordu. Kotay› tutturamamak hayati maddelerin eksiltilmesine yol açabilir-di. Örne¤in bir kifliye günde verilen kara çavdar ekme¤i 300 grama, un 5 grama,makarna veya karabu¤day 25 grama, et 27 grama ve patates 170 grama düflürüle-

198 Rusya Tar ih i

Gizli Servisler: Normal polisteflkilat›n›n görevini üstlenenmilis yan›nda gizli güvenlikbirimleri de mevcuttu. 1917’deÇarl›k döneminin OHRANKA’s›n›ndevam› olan ÇEKA, daha sonraGRU ve MDV ad›n› KGB olarakde¤ifltirdi. Bugün ise RusyaFederasyonunda FSB (FederalGüvenlik Kurumu) ayn› göreviyapar. Ad› geçen kurumlar halkaras›nda, hatta yurt d›fl›ndakorku salm›fllard›r. Çünkü bukurumlar yaln›z istihbarattoplamaz, güvenli¤e tehditoluflturabilecek unsurlarayönelik eylemlerde debulunurlard›.

Harita 7.1

SSCB’deki Çal›flma Kamplar›n›n (Gulag) Da¤›l›m›ÇEKA: Bolfleviklerinhakimiyete gelmesindenhemen sonra kuruldu.Çeka, herhangi birkanuna ba¤l› olmaks›z›nserbestçe hareketedebiliyordu. Emirlerinido¤rudan SBKPPolitbüro’sundan al›yordu.GPU: ‹ç savafl sonaerince1922’de Çeka GPU(GosudarstvennoPolitiçeskoye Upravleniye)Devlet Siyasi Yönetimiad›n› ald›.NKVD: (Narodn›yKommisariat VnutrennihDel) ‹çiflleri HalkKomiserli¤i 1934’teGPU’nun la¤v edilmesi ileonun yerini ald›. NKVD’ninbünyesinde ola¤anüstügüçlerle donat›lm›fl olan“Özel Dan›flma” (osoboyesoveflçaniye) bürosutehlikeli buldu¤u flah›slar›befl y›la kadar hapsetmekveya sürmek hakk›nasahipti.Stalin döneminde NKVDgücünü hayli art›rd›.Yüzbinlerce köylüyüyerlerinden söküp çal›flmakamplar›na sokmufltu.KGB: 1953’te Stalin’inölümünden sonra NKVDKGB (KomitetGosudarstvennoyBezopasnosti) DevletGüvenlik Komitesi ad›n›ald›. Görevleri aras›ndazararl› yabanc› ajanlar›takip ve yakalama; siyasisuçlar› takip etme;devletin s›n›rlar›n›koruma; ideolojiksabotaja karfl› ülkeyikorumak gibi görevlerbulunuyordu. Yani iç ved›fl güvenlik konular›KGB’nin uzmanl›kalan›ndayd›.MDV: ‹çiflleri Bakanl›¤›(Ministerstvo VnutrennihDel) siyasi olmayansuçlar› takip ederdi.FSB: Federal GüvenlikHizmeti (Federalnayaslujba bezopastnosti)SSCB da¤›ld›ktan sonraRusya FederasyonundaKGB yerine geçen güvenlikörgütü. Di¤ercumhuriyetlerde de eskiKGB örne¤inde benzerörgütler bulunur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

Kaynak:http://www.gulag.memorial.de/

bilirdi. Daha az g›da, daha az üretim demekti ki, bu ölümcül döngü açl›ktan, g›da-s›zl›ktan bir deri bir kemi¤e dönmeye ve sonunda Rusçadaki ‘dayanma gücü tü-kenmifl’ anlam›na gelen “dohodit” yani “gidici” haline gelmeye iflaret ediyordu.Her ne kadar, “gidici” durumuna gelen birine, “süper üretken” say›lan “udarnik” ileayn› olanaklar sa¤lan›yorsa da, örne¤in daha iyi bar›nak, daha fazla yiyecek (me-sela günde 1 kilo ekmek gibi); bunlar bile yüksek üretim kotas›n› doldurmak içinharcanan muazzam bedensel enerjiyi karfl›lamaktan uzakt›.

Mahkumlar ço¤unlukla insanl›k d›fl› koflullarda çal›flmaya zorlan›yordu. Dondu-rucu so¤u¤a ra¤men giyim, g›da, t›bbi yard›m alamamalar› bir yana, vitamin yeter-sizli¤inin yol açt›¤› iskorbüt gibi beslenme bozukluklar›na karfl› da savunmas›zd›-lar. Günlük g›dan›n önemli bir k›sm›n› oluflturan kalitesiz ekme¤in sa¤lad›¤› ener-ji 1200 kalori civar›ndayd›. Dünya Sa¤l›k Örgütünün (WHO) verilerine göre, a¤›rifllerde çal›flan birinin günlük enerji ihtiyac› en az 3100 - 3900 kalori aras›ndad›r.

Kamp yöneticileri düzenli olarak mahkumlara ayr›lm›fl malzemelerin tutuldu¤udepolardan malzeme çalar ve üstlerine rüflvet olarak da¤›t›rlard›. Bunun sonucun-da mahkumlar, aradaki fark› (yiyecek, içecek gibi) kazanmak u¤runa daha fazlaçal›flmak zorundayd›lar.

Çal›flma Kamp› Ard›ndan Bir çal›flma kamp›nda veya hapishanede bulunan birisi için, mahkumiyet sonras›ifl seçenekleri de fazla de¤ildi. Daha önce mahkum olmak, yeniden yarg›lanmaolas›l›¤›n› içinde bar›nd›r›yordu. Gizli polis teflkilat› aç›s›ndan siyasi tutuklular, tah-liye olduktan sonra izlenmesi gereken “bafl belalar›” haline geliyorlard›. Kamplar-dan tahliye edilenlerin büyük bir ço¤unlu¤una büyük flehirlere yerleflmek yasak-lanm›flt›.

Uzun y›llar›n› çal›flma kamp›nda geçirenler, eski mesleki becerilerini ve çevre-lerini kaybetmifl olarak tahliye olurlard›. Bu sebepten nihai sal›verilmenin ard›ndanço¤u gönüllü olarak kampta kalmaya, yani “serbest yerleflimci” olmaya karar verirdi.Bu kararda nereye gitseler bir tak›m yasaklar ve engellerle karfl›laflacaklar›n› bilme-leri de etkili olmufltur. Daha önce sal›verilenler, 1947’de bafllayan yeni tutuklamadalgas› ile tekrar ele geçirildiler ki, bunlar›n ço¤u kamplarda veya kamp yak›nlar›n-da serbest yerleflimci olmaktansa kendi memleketine dönmeyi tercih edenlerdi.

http://www.devletkildi.net/index.php/GULAG

NKVD belgelerine göre, 1929 ile 1953 y›llar› aras›nda Gulag Kamplar›’nda vekolonilerinden mahkumlar›n say›s› 18 milyon olarak tahmin ediliyor. Stalin’in fla-h›s kültünü ortaya ç›karan, yani onun cinayetlerini aç›klayan KPSS Genel Sekrete-ri Hruflçov 1937 ile 1953 y›llar› aras›nda çal›flma kamplar›ndan 17 milyon kifli geç-ti diye bahsetmifltir.

Siyasi KurbanlarLenin ve Stalin dönemlerinde (1917-1953) siyasi bahanelerle tutuklananlar›n say›s›4 milyon olarak tahmin edilmektedir. Bunlar›n 800 bini kurfluna dizilerek, 600 bi-ni çal›flma kamplar›ndaki insanl›k d›fl› flartlara dayanamayarak öldü, yani toplam 1

1997. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i Dönemi

Gulag:”Devlet Kamplar›Yüksek Yönetimi” anlam›nagelir. SSCB’de milyonlarcainsan›n çok a¤›r flartlardaçal›flt›r›ld›¤› kamplard›r.Kendisi de Gulag mahkumuolan Nobel Edebiyat ÖdüllüRus yazar› AlexanderSoljenitsin’in ArhipelagGulag adl› iki ciltlik roman›1973’te Paris’te yay›mland›.Eser Gulag’taki flartlar› çokiyi aç›klanmaktad›r. EserGulag Tak›madalar› ad›ylaTürkçeye de çevrildi. Baflkabir Gulag mahkûmu Tataryazar› ‹brahim Salahov’unKol›ma Hikâyeleri (Kazan1989)adl› eseri de ayn›konuyu ifller. Bu konuylailgili en kapsaml› eser isePulitzer ödüllü Amerikal›yazar Applebaum, A. (2008),GULAG, (çev. U. Demirtafl),Ankara: Arkadafl, taraf›ndankaleme al›nd›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

milyon 400 bin kifli, hayat›n› kaybetti. Stalin’in terör yönetimi vatandafllara korkusalmak için 1921-1940 y›llar› aras›nda siyasi suçlamalarla 2.944.879 kifliyi tutukla-yarak sorguya çekmifl ve 1.062.000’ini de¤iflik cezalara mahkum etmiflti.

http://www.devletkildi.net/index.php/Sovyetler_Birli%C4%9Fi_D%C3%B6neminde_Siya-si_Kurbanlar

Mahkum ve Ölü Say›s› Sovyet kaynaklar› bu nevi rakamlar› aç›klamad›klar›ndan tam olarak gerçek say›larortaya ç›kamamaktad›r. Ayr›ca SSCB, yabanc›lar› da yaflad›klar› ülkelerden zorlakopararak çal›flma kamplar›na mahkum edebilmekteydi. Örnek vermek gerekirsebu sat›rlar›n yazar›n›n anne ve babas› Rukiye ile ‹brahim Devlet Kildi 1945 y›l›ndaÇin’in kuzeyindeki Mançurya bölgesinin Mukden (fienyang) flehrinde tutuklanm›fl,on y›l çal›flma kamp› ile alt› y›l Sibirya’ya sürgün edilmifllerdi. Çal›flma kamp›namahkum edilen siyasi tutuklular d›fl›nda savafl esirleri, savafl sonras› mahkumlar›,kolektiflefltirme s›ras›nda sürülen kulak’lar (varl›kl› köylüler) da vard›. 1939’dansonra yurtlar›ndan sürülen Polonyal›lar, Balt›k halklar› ile Volga boyu Almanlar›,savafl sonras›nda sürülen Volga boyundan Mo¤ol as›ll› Kalmuklar, K›r›m’dan Tatar-lar, Ermeniler ve Yunanl›lar, Kuzey Kafkasya’dan Çeçen, ‹ngufl, Karaçay, Balkarlarve Gürcistan’dan Ah›ska Türkleri bu mahkumiyet kervan›n›n mensuplar› oldular.‹flte bu özel sürgünlerden kulak’lar›n say›s› iki milyonu biraz aflarken, di¤erleri deeklendi¤inde bu say› 6 milyon 15 bin’e ulafl›r. Bütün yukardaki rakamlar› toplad›-¤›m›zda SSCB’deki zorunlu çal›flt›r›lanlar›n say›s› 28 milyon 700 bini bulmaktad›r.

Bu kadar mahkum ve sürgünden kaç› öldü veya öldürüldü? Bu konuda kesinrakamlar bulmak nerdeyse imkans›zd›r. Çünkü kay›tlar sa¤l›kl› de¤ildir. Yukar›dada aç›klanmaya çal›fl›ld›¤› üzere kamplardaki çok a¤›r çal›flma koflullar› ve yetersizbeslenme, sa¤l›k hizmetlerinin neredeyse hiç olmamas› herkesin mahkumiyet sü-resini tamamlayamad›¤›n›, yani öldü¤ünü göstermektedir. Yetersiz verilere göreölenlerin say›s› 2.279.163’dür.

Çal›flma kamplar›nda mahkûmlara ne gibi ifller yapt›r›l›rd›?

Sovyet gizli polisi insanlar› öldürmek istediklerinde, ormanlarda toplu idamlaryaparlard›. Arfliv verilerine göre, 1934 ile 1953 y›llar› aras›nda yaklafl›k 800 bin ki-fli siyasi nedenlerden idam edilmifltir. Ancak bu rakamlara sürgün esnas›nda tren-lerde ve sorgu s›ras›nda ölen, 1940 y›l›nda Smolensk yak›n›ndaki Katin Orma-n›’nda esir al›nan 20 bin civar›nda Polonyal› asker ve subay›n kurfluna dizilmesi gi-bi olaylar dahil edilmemifltir. Dolays›yla araflt›rmac›lar ölü say›s›n› 10 ila 20 milyonaras›nda vermektedirler.

Applebaum, A. (2008), GULAG,(çev. U. Demirtafl) ,Ankara: Arkadafl, s. 579-587.

Toplu SürgünlerÇarl›k Rusyas›’nda bilhassa siyasi mahkumlar› Sibirya’n›n genifl co¤rafyas›nda, ya-flam flartlar› a¤›r olan bölgelere sürme gelene¤i yayg›nd›. Adi suçlular›n ço¤u ge-nellikle sürüldükleri bölgelerden geri dönmemekteydi. Bu durum nüfusu çok azolan Sibirya’n›n da nüfusuna katk› sa¤lanmaktayd›. Bu metodu ‹ngilizler de kullan-m›fl, mahkûmlar› Amerika ve Avustralya gibi uzak kolonilerine yollam›fllard›.

200 Rusya Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

2S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Sovyetler Birli¤i döneminde de bu metot kullan›ld›. Özellikle çal›flma kamp›n-dan ç›kanlar Sibirya’n›n ücra köflelerine yerlefltirildiler. Stalin bu metodu daha dagelifltirerek toplu sürgünler organize etti.

‹kinci Dünya Savafl› patlak verir vermez 1941 y›l›nda Volga (‹dil) boyunda ya-flayan bir milyon 220 bin Alman Sibirya ve Orta Asya cumhuriyetlerine sürgün edil-diler. Düflmanla iflbirli¤i suçlamas›na maruz kalan Almanlar›n sürgün edilmeleriningerekçesi Alman kökenli olmalar›yd›. Asl›nda onlar›n tek suçu Alman kökenli ol-malar›yd›. Çariçe II. Katerina onlar› ‹dil boyundaki göçebelerE tar›m kültürünü ö¤-retmeleri için davet etmifl, 1763-1767 y›llar›nda baflta Bavyera olmak üzere Alman-ya’n›n çeflitli yerlerinden gelerek yerleflmifllerdi. Neredeyse 175 y›ld›r anavatanlar›ile iliflkileri yoktu.1924 ile 1941 y›llar› aras›nda Rusya Sovyet Federatif SosyalistCumhuriyetine ba¤l› Volga boyu Alman ÖSSC’i kuruldu. Sürgünden sonra 1941’dela¤v edildi. Hruflçov’un aff›ndan sonra tekrar bölgelerine dönme izini verilmedi¤iiçin özerk cumhuriyetleri yeniden kurulmad›.

Volga boyundan sürülen ikinci halk ise Mo¤ol kökenli Budist Kalmuklar oldu.1920’de onlara RSFSC içinde Volga (‹dil) boyunda Kalmuk Özerk Bölgesi tesisedilmifl, 1935’te Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti statüsü verilmiflti. 1941’da Al-man ordular› bölgeye girerek Aral›k 1942’ye kadar burada kald›lar. Sovyet ordula-r› bölgeyi tekrar ele geçirince 100 bin kadar Kalmuk iflbirli¤inden suçlanarak sü-rüldü. Hruflçov aff›ndan sonra 1958’te cumhuriyetleri yeniden kuruldu.

1944 y›l›nda ise gene ayn› suçlamayla Kuzey Kafkasya halklar›ndan Çeçen (310bin), ‹ngufl, Türk kökenli Karaçay, Balkar ve baz› di¤erleri toplam 500 bin kifli Or-ta Asya ve Sibirya’n›n çeflitli yerlerine sürüldüler. Bir miktar› Hruflçov aff› ile yeni-den tesis edilen Çeçen-‹ngufl Cumhuriyetine geri dönebildi. Ancak di¤er dönensürgünler gibi toprak ve evlerine baflkalar› yerlefltirilmiflti.

‹kinci olarak 1941-1944 y›llar› aras›nda Alman ordusunun iflgali alt›nda kalanK›r›m’daki sakinler sürgüne tabii tutuldu. Sovyet ordusu K›r›m’› tekrar ele geçirirgeçirmez May›s 1944’ta bir gecede K›r›m Tatar›, Rum, Bulgar, Ermeni toplam 200bin kifliyi (165 bin K›r›m Tatar›) bafll›ca Özbekistan olmak üzere Orta Asya ve Si-birya’ya hayvan katarlar› ile sürdüler. Gerek sürgün esnas›nda, daha sonra sürgünkamplar›nda yüz binden fazlas› hastal›k, açl›k gibi nedenlerden öldü. Onlar dadüflman Almanya ile iflbirli¤i yapmakta suçlanm›fllard›. 1945 y›l›nda ise K›r›m ÖSSCla¤v edildi. 1957 Hruflçov aff›nda K›r›m Tatarlar› ile Almanlar da haks›z yere sür-gün edildikleri belirtiliyor, ancak vatanlar›na dönme izni verilmiyordu.

Sürgüne u¤rayan halklar aras›nda suçlar› belli olmayanlar ise Gürcistan’da ya-fl›yorlard›. Onlara bir suç atfetmek zordu, çünkü Almanlar buraya girememifllerdi.Buna ra¤men burada yaflayan 100 bin kadar Türk (Ah›ska Türkü), Kürt ve Hem-flinli sürgün edildiler.

Balt›k ülkeleri tekrar Sovyetler Birli¤inin hakimiyetine girince suçlu unsurlarolarak belirlenen 140 bin kadar Litvanyal›, Letonyal› ve Eston sürgüne u¤rad›lar.Baz›lar› ise do¤rudan çal›flma kamplar›na yolland›.

Kesin rakamlar bilinmemekle birlikte de¤iflik uluslara mensup 2,5 milyon insa-n›n topluca sürüldü¤ü tahmin edilmektedir. Sürgün edilenler büyük can kay-›plar›na da u¤ram›fllard›r. Ancak dünya literatüründe bu sürgünler soyk›r›m olarakaddedilmektedir. Belki de Sovyetler Birli¤inin savafltan galip ç›kmas›nda bunun ro-lü vard›r. Stalin bu sürgünlerle bir taflla iki kufl vurmak istemifltir. ‹lki suçlu kabuledilen unsurlar› cezaland›rarak baflka ulus ve topluluklara gözda¤› vermekse, ikin-cisi Rusya’daki halklar›n bir biri ile kar›flmas›n› sa¤lamakt›r. Çünkü Stalin, Sovyet

2017. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i Dönemi

‹nsan›’n› oluflturmak için milli gelenek ve unsurlar›n engel oldu¤unun fark›ndayd›.De¤iflik topluluklar›n kar›flmas›ndan ortaya ç›kacak nesiller Rusça konuflacak veonlar için milli unsurlar önemsizleflecekti. Bu da millete de¤il, s›n›fa dayanan “Sos-yalist Sovyet ‹nsan›”n›n ortaya ç›kmas›n› sa¤layacakt›.

‹kinci Dünya Savafl› esans›nda hangi Türk boylar› sürülmüfltü?

‹K‹NC‹ DÜNYA SAVAfiI 23 A¤ustos 1939’da imzalanan Sovyet-Alman Sald›rmazl›k Pakt›’nda yer alan gizliek protokole göre, Bat› Belorusya, Bat› Ukrayna, Letonya, Estonya ve FinlandiyaSovyetler Birli¤i’nin hakimiyet alan› içinde kabul ediliyordu. Ayr›ca Almanya, Sov-yetler Birli¤i’nin Besarabya’daki haklar›n› tan›yordu. Bu gizli anlaflmadan sonra Al-manya 1 Eylül 1939’da Polonya’y› iflgal etti. K›z›l Ordu birlikleri de 17 Eylül 1939’daPolonya s›n›r›ndan içeri girdi ve iki ülke aras›nda s›n›r olarak kabul edilen VistülIrma¤›’n›n bat› ak›m› boyunca ilerledi. 28 Eylülde Alman-Sovyet s›n›r›nda yeni biranlaflma yap›ld›. Buna göre, ilk anlaflmada bahsi edilmeyen Balt›k ülkesi Litvanyada Sovyet etki alan›na b›rak›ld›. Buna karfl›l›k Sovyetler iki ülke aras›ndaki yeni s›-n›r olarak Vistül yerine Bat› Bug Irma¤›n› kabul ettiler.

Temmuz 1940’ta üç Balt›k ülkesi de Sovyetler Birli¤i ile birlefltiler. Romanya’yaültimatom verdikten sonra Besarabya ve Kuzey Bukovina Sovyet ordular›nca iflgaledildi. Esasen halk›n›n ço¤unlu¤u Ukraynal› olan bu bölgelerde Moldova SovyetSosyalist Cumhuriyeti kurularak Sovyetler Birli¤inin bir parças› oldu.

29 Kas›m 1939’da ise Sovyetler Birli¤i Finlandiya’ya sald›rd›. Finliler ilk iki ayboyunca karfl› koymufl ve hatta Sovyetleri püskürtebilmifllerdi. Ancak fiubat 1940’taK›z›l Ordu yeniden yap›land› ve bütün gücüyle savafla bafllad›. Neticede Finlandi-ya 12 Mart 1940’ta a¤›r flartlar içeren anlaflmay› imzalad›. Buna göre Karelya bölge-si, Vborg kenti ve çevresi Sovyetler Birli¤ine b›rak›ld›. Finlandiya’dan ilhak edilentopraklarda Karelya-Fin Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Böylece SovyetlerAlman-Sovyet antlaflmas›ndan had safhada kazanç elde etmifl oldular.

22 Haziran 1941’de Hitler, Alman Ordular›na Sovyetler Birli¤ine girme emri ver-di. Alman taarruzu Sovyetleri flafl›rt›p, onlar› uygun bir savunma hatt› kurma f›rsa-t› vermeden ma¤lup etme stratejisi üzerine kurulu bir taktik ve belki de askerlik ta-rihinde efli benzeri görülmemifl hareketti. Almanlar›n modern ordusu ve titizliklehaz›rlanm›fl sald›r› planlar› vard›. ‹kinci Dünya Savafl› süresince Almanya aralar›n-da Fransa, Finlandiya, Slovakya, Macaristan, Romanya ve H›rvatistan’›n da bulun-du¤u tüm Avrupa’y› fethetmifl veya peyk haline getirilmifl ülkelerden destek alabi-lecek durumdayd›. Almanlar 1939’da Polonya’y› iflgal ettiklerinden beri askerlik ta-rihine “Blitzkrieg” (Y›ld›r›m Savafl›) ad›yla giren tank, piyade, her türlü askeri araçve savafl uçaklar›n›n ayn› anda sald›r›ya geçti¤i bir taktik gelifltirmifllerdi.

Sovyetler Birli¤i ise tehdidi önceden göremedi. ‹stila haberinden sonra Stalin’inbaflkanl›¤›nda toplanan Yüksek Savunma Konseyi, milli direnifli organize etti. Bukonseyde Sovyet toplumunun her kesiminden temsilci vard›. Konseydeki tek aske-ri temsilci Stalin’in dan›flman› olan Mareflal Boris fiapaflnikov idi (1943’te MareflalAleksandr Vasilevski geçti). Ard›ndan Stalin kendisini Sovyet Silahl› KuvvetlerininBaflkomutan› olarak atad›. ‹flin ilginç taraf› Almanya taraf›nda sivil Hitler orduyuyönlendirirken, Sovyetler Birli¤inde baflka bir sivil Stalin, baflkomutan olmufltu.

“Blitzkrieg” Sovyet ordular›n› geri çekilmeye mecbur etti. Bu arada esir al›nan-lar›n say›s› da 620 bine ulaflm›flt›. Almanlar bu kadar k›sa zamanda böyle bir bafla-

202 Rusya Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

3

r› ve bu kadar çok savafl esiri beklemiyorlard›. Modern savafl flartlar›na uygun e¤i-tim verilmemifl olmas› cephenin di¤er taraflar›nda da Ruslara pahal›ya mal oldu.Almanlar› ancak Rusya’n›n kat› so¤u¤u durdurabilirdi. Nitekim öyle oldu da. Al-man ordular› 22 Haziran ile 5 Aral›k 1941 tarihlerinde Balt›k k›y›s›ndaki Litvanya,Letonya, Estonya, do¤uda Ruslara b›rak›lan Polonya’n›n kalan k›sm›, Belorusya,Ukrayna ve o dönemde RSFSC’ye ba¤l› K›r›m ÖSSC’yi ele geçirerek, Moskova’yakadar dayand›lar. Ancak 6 Aral›k 1941’de k›fl flartlar›na uygun giyece¤i olmayan Al-manlara karfl› Sovyet ordular› dikkatle haz›rlanm›fl baflar›l› bir karfl› taarruz gerçek-lefltirdiler. Sonunda Moskova’n›n boynuna geçirilmifl ilmik kesilerek, donmufl vemoralini kaybetmifl Almanlar Sovyet birliklerince s›k›flt›r›ld›lar ve büyük kay›plarvererek bir miktar geri çekilmek zorunda kald›lar.

Nazizm’in “üstün insan” ideolojisi ile beslenen Alman askerlerinin halka yap-t›klar› afla¤›lay›c› tav›r ve uygulad›klar› zulümü Sovyet ideolojisi ve bask›lardan b›-kan yerli haklar› dahi Almanlardan so¤uttu. Çünkü baz› bölgelerde Almanlar kur-tar›c› olarak karfl›lanm›flt›. Di¤er yandan Sovyetler Birli¤inde de sivil ve askeri alan-da k›sa bir sürede örgütlenme bafllad›. Askeri teçhizat ve malzemenin üretimi art›-r›ld›. Köylüler de bütün g›da maddelerine el koymaya u¤raflan Alman iflgalcilerdennefret etmeye bafllam›flt›. Bu arada SSCB ile Büyük Britanya iflbirli¤i anlaflmas› im-zalam›flt›. Ayn› zamanda K›z›l Ordu da güçlenip kuvvetlenmifl, savunma ve sald›r›savafl›nda önemli tecrübeler elde emiflti. Ural bölgesinde güven içinde olan Sovyetsanayileri h›zla teçhizat üretirken, ‹ngiliz ve Amerikan malzeme yard›mlar› da bü-yük oranda gelmekteydi. Moral de yükselmiflti.

7 May›s 1942’de bafllayan ikinci Alman taarruzunun hedefi Voronej ile Rostovaras›ndaki Don bölgesiydi. Sald›r›n›n bir kolu Moskova’ya do¤ru olup, SovyetlerVoronej’de büyük direnç gösterince, Alman hücumu ancak güney ve güneydo¤uya,yani Kafkaslar ve Afla¤› Volga’ya do¤ru geniflleyebildi. Almanlar petrol ihtiyac›n› kar-fl›lamak için Azerbaycan’daki Bakü petrol yataklar›n› ele geçirmeyi planl›yorlard›.

Alman ordular›n›n s›nand›¤› yer Volga (‹dil) Nehri sahilindeki Stalingrad (bu-gün Volgograd) oldu. Almanlar yine korkunç k›fl flartlar›n›n kurban› oldular. Na-polyon da Moskova’y› alm›fl ancak geri çekilmek zorunda kalm›flt›. Rusya’n›n k›fl›-n› aflmak yabanc› olduklar› için pek mümkün gözükmüyordu. Hitler ve Alman Or-dular› Stalingrad’› almay› onurlar› haline getirmifllerdi. Ancak 3500 yorgun Almanaskeri Sovyet askerlerinin k›skac› alt›nda kald›lar. Savafl sokak sokak, ev ev devametti. Mareflal Jukov ve General Rokosovski komutas› alt›ndaki K›z›l Ordu Alman or-dusu karfl› baflar›lar kazanmaya bafllad›. Ocak 1943’te kuflatma alt›nda kalan 90 binkiflilik Alman ordusu teslim oldu. Kalan güçler ise geri çekildiler. Her iki taraf dabüyük kay›p verdiler. Bu savafltan Ruslar büyük bir üstünlük duygusu kazand›lar,Almanlar ise art›k bu co¤rafyada tutunamayacaklar›n› anlamaya bafllad›lar.

Almanlar Kas›m 1942’de SSCB’nin Belorusya ve Ukrayna dahil Moskova’ya ka-dar olan bat› topraklar›n› ele geçirmifl, Orta Avrupa’da ‹sviçre, ‹skandinavya’da ‹s-veç ve güney do¤uda ‹spanya hariç bütün Avrupa’y›, Kuzey Afrika’da Fas, Cezayirve Tunus’u do¤rudan veya müttefikleri arac› ile (örnek ‹talya) kontrol eder duru-mu gelmifllerdi. Ancak Almanya ile SSCB aras›ndaki savafl dünya savafl›na dönüfl-müfl, bir tarafta Almanya, ‹talya ve onlar›n küçük müttefikleri, di¤er tarafta SSCB,Büyük Britanya ve kolonileri, en önemli olarak da A.B.D. güçleri vard›. Savafl Av-rupa ile Afrika’da de¤il, Uzak Do¤uda Japonya’ya karfl› da sürüyordu. A:B.D.’in sa-vafla girmesi asl›nda dünya savafl›n›n kaderini de¤ifltirdi. Bu, Birinci Dünya Savafl›esnas›nda da böyle olmufltu.

2037. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i Dönemi

Nazizim: 1930’lu y›llardaAdolf Hitler vearkadafllar›n›n ortaya att›¤›milliyetçi sosyalizm(Natsionalsosializmus)sözcüklerinin ilkhecelerinden oluflan birideolojidir. Buna göreAlmanlar Ari ›rkamensuptur. En büyükdüflman› da Yahudilerdir.‹talya’da Mussolinitaraf›ndan ortaya at›lanFaflizm’in de¤iflik birfleklidir. Bu ideolojinedeniyle Germen ›rk›ndangelmeyenler daha afla¤›topluluklard›r. Dünyadayüksek (Übermensch) veafla¤› (Untermensch)insanlar vard›r. Bunedenden dolay› milyonlarcaYahudi, Roman(Çingene),ak›l hastas›, homoseksüel vedi¤er insanlar gazodalar›nda veya kurflunadizilerek öldürülmüfltür.

1943 y›l›n›n sonu asl›nda savafl›n kaderini belirlemeye bafllam›flt›.1944 y›l›ndaSovyet Ordular› Almanlar taraf›ndan iflgal edilen üç Balt›k ülkesi Litvanya, Letonyave Estonya’y› geri ald›lar. Ayn› flekilde iflgal veya iflbirli¤i içinde bulunan Belorus-ya, Ukrayna, Polonya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve Yugoslavya’n›n bir k›s-m› Sovyet nüfuzu alt›na girdi.

1 Ocak ile 11 May›s 1945 Nazi Almanyas›’n›n sonunu getiren savafllara sahneoldu. Bat›dan Amerikal›lar, ‹ngilizler ve Frans›zlar, do¤udan ise Sovyetler Alman-ya’y› k›skaca ald›lar. Sovyet Ordular›, Do¤u Prusya’y› iflgal ederek Dresden flehri-ne dayand›, buradan Çekoslovakya ve Avusturya’y› ele geçirdi. 1 May›s 1945’teHitler Berlin’deki s›¤›na¤›nda intihar etti. 7 May›s 1945’te de Almanya müttefiklerekay›ts›z flarts›z teslim oldu. Japonya ise 15 A¤ustos’ta ayn› flekilde Amerikal›lara ka-y›ts›z flarts›z teslim oldu. Böylece dünyan›n en kanl› savafl› sona erdi.

1941’de savafl bafllarken Alman ordular›n›n 3 milyon 767 bin askerine karfl› Sov-yetlerin 2 milyon 680 bin askeri mevcuttu. Nisan 1945’de savafl sonunda Alman as-kerlerinin toplam say›s› 2 milyon 680 bine inmiflken, Sovyet ordular›n›n say›s› 6milyon 410 bine yükselmiflti. Sivil kay›plar 16-17 milyon olarak tahmin edilmekteve 11 milyondan fazlas› Sovyet veya komflular›ndaki vatandafllardan oluflmaktayd›.Savafl esnas›nda 5 milyon 178 bin Alman (4 milyon 300 bin) ve müttefiki olan as-ker ölmüfltü. 5 milyon 450 bin Alman ve müttefik askeri ise Sovyetler Birli¤ine esirdüflmüfl, bunlar›n 800 binden fazlas› esir kamplar›nda ölmüfltü.

Sovyet askerlerinin 10 milyon 600 bini ölmüfl, 5 milyon 200 bini esir düflmüfl, 3milyon 600 bini esir kamplar›nda ölmüfltür. Bu rakamlar içinde sakat kalanlar›n sa-y›s› bulunmuyor. Bu ölen, esir düflen, sakat kalanlar›n aileleri ve akrabalar› da he-sapland›¤›nda ‹kinci Dünya Savafl›’n›n ne kadar büyük insan kayb›na, ac›ya vemaddi kayba neden oldu¤unu anlafl›labilir.

Eastern Front (World War II),http://en.wikipedia.org/wiki/Soviet%E2%80%93German_War (eriflim: 28 Nisan 2012)

Savafl Sonras› Kay›plar ve Kazançlar Resmi raporlara göre Alman iflgali alt›nda kalan 100 bin kadar irili ufakl› fabrika,137 bin traktör, 49 bin biçer-döver, 300 kadar tar›m makinesi yok olmufltu. Hay-vanc›l›kta 7 milyon bafl at, 17 milyon bafl s›¤›r, 20 milyon bafl domuz ve 27 milyonbafl koyun ve keçi kaybedilmiflti veya Almanlar taraf›ndan götürülmüfltü. 25 mil-yon insan evsiz kalm›flt›. Almanya’ya iflçi olarak zorla götürülen 7 milyon insanvard›. Genel nüfus kayb› ise, do¤umlar›n düflmesiyle, 20-25 milyon civar›nda idi.

Di¤er yandan Sovyetler Birli¤i, çevresinde kendine sad›k sosyalist rejimler olufl-turmufl ve bunlardan da gelir elde eder duruma gelmiflti. Savafl sonras›nda Sovyetordular› iflgal ettikleri bölgelerde kalarak buralarda Komünist rejimlerin oluflmas›-n› sa¤lad›lar. Bunlar s›ras›yla Do¤u veya Alman Demokratik Cumhuriyeti, Çekos-lovakya, Polonya, Macaristan, Romanya ve Bulgaristan idi. Josef Bros Tito liderli-¤indeki Yugoslavya, sosyalist rejimi be¤endiyse de 1948’de alakas›n› kesmiflti. Sov-yetler Birli¤i Avusturya’da da ayn› stratejiyi uygulamaya çal›flt›ysa da müttefikleri-nin ›srar› üzerine burada bir plebisit, yani referandum yap›lmas›na imkan vermifl,Avusturya halk› da Sovyet blokuna kat›lmay› reddetmiflti. Arnavutluk ise uzun y›l-lar Moskova’n›n yandafl› olarak kald›.

Moskova’n›n baflka ülkelerin iç ifllerine müdahalesi 1936’da Cumhuriyetçiler ileFranko taraftarlar› aras›nda patlak veren iç savafl döneminde olmufltu. Uluslararas› am-bargo uygulanmas›na ra¤men Stalin ‹spanya’ya uçak, top, tüfek ve Sovyet gönüllüleri-

204 Rusya Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

ni yollam›flt›. 1946’da Yunanistan’da meydana gelen iç savafla kat›ld›¤›na dair flüphelerolunca ‹ngiltere ile Amerika antikomünistleri desteklemifller ve savafl› kaybeden Ko-münist liderlerle, ‹spanya iç savafl› sonucunda oldu¤u gibi SSCB’ye s›¤›nm›fllard›.

Kore Yar›madas›, ‹kinci Dünya Savafl› sonras› Sovyet ve Amerikan iflgal bölge-lerinden olufluyordu. Moskova iki bölgenin birleflmesine izin vermedi ve 1948’deMoskova himayesinde Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti veya daha yayg›n ad›y-la Kuzey Kore Devleti ortaya ç›kt›. Bu durum Kore Savafl› diye bilinen 1950-1953aras›ndaki savafla neden oldu. Kuzey Kore Sovyetler Birli¤i ile Çin Halk Cumhuri-yeti’nin deste¤ini al›rken, Güney Kore BM’in karar›yla A.B.D. ve Türkiye gibi ülke-ler taraf›ndan desteklendi. Kore Savafl›nda iki milyon sivil ve asker öldü.

Stalin, Uzak Do¤u’da Çin Komünistlerine y›llarca maddi ve manevi destek ver-di. Neticede Mao liderli¤inde Çin Halk Cumhuriyeti kuruldu. Bu sosyalist ülke tamSovyet modelini örnek olarak yap›land›. Baflta Sovyet dan›flmanlar›, bilim adamla-r›, teknisyenleri ve askerleri Çinlilere kendi kurumlar›n› oluflturmada yard›mc› ol-dular. Ancak Stalin’in ölümü ile iki ülkenin aras› bozuldu.

Mo¤olistan ise benzer sosyalist bir sisteme sahip olup, burada çok say›da Sov-yet tank ve piyade tümeni konufllanm›flt›.

Sovyetler Birli¤i savafl sonras›nda hangi ülkeleri kendi s›n›rlar› içine ald›?

HRUfiÇOV, BREJNEV VE GORBAÇOV DÖNEMLER‹ Stalin’in ölümünden sonra SBKP Genel Sekreterli¤ine seçilen Nikita Hruflçov’un ilkifllerinden biri rejimi biraz nefes al›nacak duruma getirmesi oldu. Hruflçov Stalin’inflah›s kültünü y›kt› ve onun özel olarak az›nl›klara karfl› suçlar›n› ortaya ç›kard›.Milyonlarca az›nl›k haks›z suçlamalarla sürüldüler diyerek Türki topluluklardan K›-r›m Tatar, Karaçay, Balkar, Ah›ska Türkü ile Volga boyu Almanlar›, Kalmuklar Ku-zey Kafkasya halklar› Çeçen ve ‹ngufllar›n adlar›n› sayd›. ‹ktidar› esnas›nda 1956’daMacaristan’da rejime karfl› bir ayaklanma olunca, Sovyet tanklar›n› yollad›. Dörtbin Macar’›n öldürülmesi ile isyan bast›r›ld›. Bu Sovyetler Birli¤inin bir müttefikineilk defa aç›kça bir müdahalesi idi.

A.B.D. ile iyi iliflkiler sürdürürken füze yar›fl›na giriflildi ve ICBM k›talar aras›balistik füzeler say›s› artt›r›ld›. Böylece Sovyetler Birli¤i’nin dünyaya nükleer teh-

2057. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i Dönemi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

4

Resim 7.2

Nikita Hruflçov birkonuflmas›nda

Kaynak: http://www.jfklancer.com/ccrisis.html

didi de artt›. Türkiye’den kalkan Amerikan casus uça¤› U-2 Sovyetler Birli¤inde dü-flürülünce ç›kan krizi üzerine müttefiki Küba’ya nükleer füzeler yüklü savafl gemi-leri yollamas› A.B.D. ile ciddi bir soruna yol açt›.

Yerine Leonid Brejnev geçti ve Hruflçov’tan daha fazla 18 y›l hakimiyette kald›.O Hruflçov döneminde verilen k›s›tl› özgürlükleri ortadan kald›rd›. Tar›m ve en-düstri üretimi art›rma konusunda programlar düzenledi. Bu çabas›nda baflar›l› daoldu. 1973 y›l›na kadar tar›m üretiminde ancak % 3’lük bir art›fl olmuflsa da, endüs-tri ile madencilik alan›nda % 130’dan fazla bir art›fl kaydedildi. Halk›n yaflam sevi-yesi yükseldi, geliri artt›. Ancak 1973’ten sonra beklenmedik bir durgunluk yaflan-maya bafllad›. Böylece Brejnev’in bat›l› ülkeler ve A.B.D.’yi yakalama flans›n›kaybetti.

Brejnev tarihe Güney Kore ile Kuzey Kore aras›nda süren savafla katk›lar› ile degeçti. Komünist bir rejime sahip olan Kuzey Kore’ye Çin ile Sovyetler yard›m eder-ken, Güney Kore’ye Amerika yard›m ediyordu. Brejnev Sovyetler Birli¤i ordusunukullanmay› gerekli gören bir liderdi. Çekoslovakya lideri Aleksandr Dupçek ülke-yi liberallefltirme gayreti içine girince Moskova A¤ustos 1968’de Varflova Pakt› ül-keleri ( Bulgaristan, Do¤u Almanya, Macaristan ve Polonya) ve kendi askerleri ile

Prag’a girerek kanl› flekilde Dubçek taraftar-lar›n›n bir k›sm›n› öldürdü, di¤erleri ise tu-tukland› ve eski kat› rejim geri döndü.

Brejnev ekonomik kalk›nma politikas›-n›n yürümedi¤ini görerek bu sefer Afganis-tan Marksist-Leninist Demokratik Afganis-tan Cumhuriyetine yard›m bahanesi ile 24Aral›k 1979’da ordusunu soktu. Bu hükü-mete karfl› Afgan mücahitleri duruyordu.Daha sonralar› bu mücahitler Amerika’danyard›mlar da ald›lar. Sovyetler Birli¤i Afga-nistan’da bir ç›kmaza girdi. 10 y›l süren sa-vafl Gorbaçov zaman›nda sona erdi.

Mihail Gorbaçov Mart 1985’te SBKP Ge-nel Sekreterli¤ine seçilen son flah›s oldu. Mart1990’da Devlet Baflkan› da seçildi. ‹lk görevialt› y›ldan, ikinci görevi ise bir y›ldan biraz

206 Rusya Tar ih i

fiekil 7.3

Leonid BerjnevDo¤u Alman lideriHoneker’i eski Rusgelene¤ine görekucaklarken

Kaynak:http://www.dreamstime.com/editorial-photo-kiss-between-brezhnev-and-honecker-image12742611

Resim 7.4

Son Sovyet lideriMihail Gorbaçov

Kaynakhttp://www.dbu.de/533bild25908__30651.html

fazla sürdü. Gorbaçov SSCB’nin dünyaya Komünizm ideallerini yayman›n etesinde22,5 milyon kilometrekarelik dünyan›n en büyük ülkesini nas›l yönetebilece¤i soru-suyla karfl› karfl›yayd›. SSCB’de sosyalist sistem halka mutluluk getirmemifl, tekdüze-lik hakim olmufltu. Müttefikleri Moskova’dan memnun de¤ildi. Di¤er taraftan ülkeçok pahal›ya mal olan Afganistan askeri maceras›na girmifl bulunuyordu.

Endüstrinin ve bir hayli üretim araçlar›n›n modern dünyadaki geliflmelere ayakuyduramamas›, çal›flanlar›n kay›ts›z devlet iflçilerine dönüflmesi SSCB’nin gelece¤i-ni karart›yordu. Bunlardan kurtulmak için Gorbaçov Glasnost (fieffafl›k) ve Peres-troyka (yeniden yap›lanma) reform program›n› bafllatt›.

Perestroyka - Glasnost 1985’lerden sonra Sovyetler Birli¤i’nde yürütülen Glasnost (fleffafl›k) ve Perestroy-ka (yeniden yap›lanma) politikalar› esasta ülkeyi ekonomik yönden canland›rmay›ve rejimi sars›nt›dan kurtarmay› göz önünde tutmakta idi. Bu politika bilhassa Sov-yet ayd›nlar›n›n deste¤ini alm›flt›. Sovyet ayd›n› bu politikay› flöyle yorumluyordu.

“Üretimde öz-idare (self management) ve parti ile devlette genel olarak demok-rasinin yerlefltirilmesi flartt›r. Y›llarca süren ekonomik durgunluk için do¤rudando¤ruya ve ana sorumlu bürokrasidir. Yeni devlet mekanizmas›n›n ana görevi top-luma emir vermek de¤il, onun menfaatlerini kollamakt›r. Tabii ki, gerekli de¤iflik-likler devlete en az zarar verecek flekilde yap›lmal›d›r. Seçim sisteminde de de¤i-fliklik yap›larak, seçmenlere birkaç aday aras›ndan seçme imkan› verilmelidir. Sov-yetler Birli¤inde Perestroykay› destekleyen elemanlar gittikçe aktif olmaktad›rlar.Bunlar›n aras›nda maafllar›ndan memnun olmayan iflçiler, merkezden gelen emir-ler dolay›s›yla elleri kollar› ba¤l› olan fabrika müdürleri, Perestroykan›n çok a¤›rgeliflmesinden flikayetçi olan ayd›nlar ve gençler bulunmaktad›r. Di¤er yandan isebu geliflmeler neticesinde devlette en yüksek mevkilerde bulunan ve buna ba¤l›olarak bir tak›m üstünlük ve menfaatlerini kaybetmekten korkanlar vard›r. ‹lk veikinci gruplar asl›nda Sovyet toplulu¤unun ufak bir kesimini temsil etmektedirler.Hangi grubun üstünlük kazanaca¤› halka ba¤l› olacakt›r. Son zamanlarda bafl a¤-r›tmaya bafllayan milli problemler ise ancak ekonomik reformlar ve baflar›larla çö-zülebilecektir.”

Perestroyka ne anlama gelir?

Gorbaçov so¤uk savafl› sona erdirerek A.B.D. ve müttefikleri ile iyi iliflkiler bafl-latt›. O, bu reform politikas›n› ekonomi alan›nda düflünmüflse de, sosyal ve siyasialanda talepler ortaya ç›kmaya bafllad›. Baflta Balt›k ülkeleri olmak üzere Rusya Fe-derasyonundaki özerk cumhuriyetler de bir tak›m siyasi taleplerle ortaya ç›kmayabafllad›lar. Bunun SSCB’nin sonunu getirece¤ini düflünen bir grup darbe yapt›. An-cak darbe baflar›l› olmad›, fakat çöküfl bafllad›. 8 Aral›k 1991’de Belarusya’n›n Brestkasabas›nda toplanan Rusya, Belarusya ve Ukrayna liderleri üç ülkenin Ba¤›ms›zDevletler Toplulu¤unu (Sodrujesstvo Nezavism›h Gosudarstv) kurduklar›n› ilan et-tiler. 13 Aral›k’ta Taflkent’te toplanan Orta Asya Cumhuriyetleri liderleri de bu top-lulu¤a kat›ld›klar›n› belirtiler, onlar› di¤erleri takip etti. Ancak Balt›k ülkeleri tama-men ba¤›ms›zl›klar›n› ilan ettiler. Böylece 70 y›ll›k bir dönem resmen 1 Ocak1992’de sona ermifl oldu. SSCB’nin 15 birlik cumhuriyeti de ba¤›ms›z ülkelere dö-nüfltüler. Di¤er ifade ile dev Çarl›k Rusya’s›ndan ortaya ç›kan SSCB da¤›lm›fl, 5 mil-yon kilometrekareden fazla topra¤›n› kaybetmifltir. Tarihte bu nevi kans›z bir par-çalanmaya çok az rastlanmaktad›r.

2077. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i Dönemi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

Devlet, N. (1993), Ça¤dafl Türkiler, Do¤ufltan Günümüze Büyük ‹slam Tarihi’ne ek cilt, ‹s-tanbul: Ça¤, s. 138.

SOVYET S‹STEM‹ Lenin, “de¤il halk, iflçiler bile Marksizm ö¤retisinin do¤rulu¤unu (gerçek oldu¤u-nu) bilmiyorlar, ancak çok ufak bir az›nl›k bu tarihi geliflmeyi kavramaktad›r.” de-mekte ve böylece (Marksizm’i gerçeklefltirecek) bir siyasi partinin gerekli oldu¤ugörüflünü ileri sürmekteydi. Lenin’e göre, iflte bu gerçe¤i gören az›nl›k birleflerek,proleterleri idare etmeli, onlar› tarihi göreve haz›rlamal› ve neticede komünizmiayd›nl›k gelece¤ine götürmelidir. Lenin’e göre, bu nevi bir partide iflçiler s›n›f›n›nen iyi ve fluurlu temsilcileri bulunacakt›r.

Komünist Partisinin Tarihi: Geçen yüzy›lda Rusya’da iflçi teflkilatlar› kurulma-ya bafllam›flt›. Bunlar›n politik görüflleri, XIX. Yüzy›l›n ikinci yar›s›nda sosyalizmfikrine inanm›fl olan ayd›nlar›n ihtilalci hareketleri ve 1870’lerden sonra Rusya’daMarks’›n görüfllerinin yay›lmaya bafllamas›yla onun tesiri alt›nda kald›lar. Bu 1898’deMinsk’te “Bütün Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisi”nin kurulmas› ile neticelen-di. Baflta Çarl›k rejiminin takibat›na u¤rayarak tesirsiz kalan bu parti, Lenin ve ar-kadafllar›n›n gayreti ile 1903’de Bolflevik (ço¤unluk) ve Menflevik (az›nl›k) olmaküzere ikiye ayr›ld›. Rusya’da 1917 Ekim ‹htilalinde iflte bu Bolflevikler üstün ç›kt›.Netice “Bütün Rusya Sosyal Demokrat ‹flçiler Partisi” 1924’te “Sovyetler Birli¤i Ko-münist Partisi (Bolflevik)” ad›n› ald›, “Bolflevik” tabiri ise 1932’de terk edildi ve sa-dece SBKP denilmeye baflland›.

Üyelik, Sosyal ve Milli Yap›: SBKP’nin 17,5 milyondan (1980) fazla üyesi bulun-makta idi. Baflka bir ifade ile her 15-16 Sovyet vatandafl›ndan biri KP üyesi idi. KPüyeleri partiye girdikten sonra bütün güçleri ile komünizmi kurtarmak için çal›fl-mak ve partinin bütün emirlerini harfiyen yerine getirmek zorunda idiler. Onlar›ndavran›fllar›, hatta flahsi hayatlar› bile herhangi bir Sovyet vatandafl›n›nkinden da-ha s›k› kontrol alt›nda tutulurdu. Fakat yöneticilik gibi yüksek pozisyonlar, ancakbu parti üyesi olmakla mümkün oldu¤undan Sovyet vatandafllar›, bütün bu s›k›n-t›lar› sineye çekerek, KP üyesi olmak isterlerdi.

KP saflar›nda iflçi kökenlilerin ço¤unlukta olmas› gerekirken, 1959’da üyelerinancak %31,4’ü iflçi ise, kalanlar› (%68,6) devlet, parti, iktisadi ve cemiyetler gibiteflkilatlarda vazife alan ayd›nlard›.

Dolay›s›yla da ideoloji, parti içinde devaml› tart›fl›lan bir konu idi. Parti içindehâkimiyet için yap›lan mücadelelerde üstün ç›kan flah›s, kendini ideolojiye sad›kkalan rakiplerini de prensiplerden ayr›lanlar diye lanse ederdi. KP’nin bütün or-ganlar› prensipte afla¤›dan yukar› do¤ru seçilirdi. Fakat en son karar mercii SBKP’ninSekreterli¤i oldu¤u için en ufak sekreterlik pozisyonuna bile tesir gücü çok fazlaidi. Baflka ifade ile yukar› mercilerin arzulamad›¤› bir flah›s seçilemezdi. KP içindede¤iflik görüfllere sahip fraksiyonlar kurmak yasakt›. Ancak en yüksek parti kuru-lufllar›n›n kararlar› geçerli idi. SBKP, prensipte federatif bir kurulufl olmas›na ra¤-men yönetim tam anlamda merkeziyetçi idi.

Komünist Partisi’nin milli yap›s›na bakt›¤›m›zda yine baflta Slavlar›n (Rus, Uk-rain ve Belarus) %79,6 gibi bir ço¤unlu¤a sahip olduklar›n› görüyoruz. KomünistPartisinde Gürcü, Ermeni ve Yahudi üyeleri oldukça mühim bir yer tutmakla bir-likte, Türkler de Slavlardan kalan %20’lik üyelikte oldukça mühim yer iflgal eder-lerdi. Fakat Komünist Partisi üyesi olan Türklerin oran› Ruslar›n yan›nda çok ehem-miyetsiz kalmaktayd›.

208 Rusya Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Komünist Partisi üyesi olan Türklerin toplam say›s›n›n 1982 y›l› verilerine göre1.759.036’ya veya toplamda %9,9’a ulaflt›¤›n› görürüz. Sovyetler Birli¤inde bütünidari mekanizman›n Komünist Partisi kontrolünde oldu¤u düflünüldü¤ünde, Türk-lerin bu partideki üyeliklerinin nüfuslar›yla mütecanis olmad›¤›n› görmekteyiz. Ay-r›ca s›rf parti üyesi olmak da bir fley ifade etmemektedir. Mühim olan parti içindetesirli pozisyonlara getirilmektir.

Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi’nin (SBKP) Teflkilatlar› 1. Genel Kurul: SBKP’nin ne yüksek organ› prensipte, dört-befl y›lda bir toplanangenel kuruldu. Toplant›lar› birkaç günden fazla sürmedi¤inden buras›, yöneticile-rin kendi icraatlar› hakk›nda bilgi sunduklar› bir forum olmaktan ileri gitmemekteidi. Teoride Bütün - ‹ttifak (Sovyetler Birli¤i) Kongresi partinin en yüksek organ›idi. Kongre Merkezi Komite ve Merkezi Revizyon (Kontrol) Komitesini seçerdi.Merkezi Komite de Politbüro, Genel Sekreterlik ve Parti Kontrol Komitelerini se-çerdi.

2. Merkezi Komite (MK): Genel Kurul çok seyrek topland›¤› için görevlerini buMerkezi Komiteye devretmiflti. 1986 y›l›n›n Mart ay›nda yap›lan SBKP 27. Kurulta-y›nda 307 (125’i yeni) asil ve 170 yedek (toplam 477) üyesi mevcuttu. Son y›llardaSovyet yöneticilerini gençlefltirmek gibi bir düflünce hakim olmas›na ra¤men 240üyesini yafl› 50’den yukar› olanlar teflkil etmekte idi.

3. MK Revizyon Komitesi: Merkezi Revizyon (kontrol, teftifl) Komitesinin üyesay›s› 1986’da 83 kifliye ç›kar›lm›fl olup, bir yard›mc› ve üç üyeden müteflekkil biryönetime sahipti. Merkezi Revizyon Komitesinin icraatta fazla rolü olmamakla bir-likte, bu komiteye üye olanlar MK’ye seçilme flans›na sahiptiler. Fakat seçilme ora-n› MK yedek üyelerinde oldu¤u kadar yüksek de¤ildi.

4. MK Siyasi Bürosu (Politbüro): Sovyetler Birli¤inde gerçek hakimiyet iflte buorgan›n ve onun sekreterli¤inin elinde idi. 1986 Mart›nda yap›lan 27. Kongredensonra üye say›s› 12’ye yükseltilmiflti. 7 tane yedek üyesi bulunmakta idi. Teorikolarak partinin ancak yönetim organ› olmas›na ra¤men, görevi yaln›z SBKP’ni yö-netmekle kalmamakta idi. Ald›¤› kararlar, do¤rudan do¤ruya devlet kurumlar› ta-raf›ndan harfiyen tatbik edilirdi. Her Politbüro üyesi devlet veya hükümetin her-hangi bir branfl› (sanayi, iktisat, askeri, vb.) için sorumlu idi. Politbüronun GenelSekreteri ise genel siyaseti belirlemek ve uygulamakla yükümlü idi. Baflka bir ifa-de ile bütün ifller onda biterdi.

5. MK Sekreterli¤i: SBKP MK Politbürosunun günlük ifllerini yürüten esas buteflkilat idi. Sekreterlik, günlük ifllerinin d›fl›nda kadrolar› tespit etmek, seçmek vekontrol mekanizmas›n› ifller flekilde tutmakla yükümlüydü. Bu flekilde devlet ku-rulufllar› SBKP’nin arzular› do¤rultusunda çal›flmak zorundayd›. MK Sekreterli¤ininbafl yöneticisi ve sorumlusu da yine Genel Sekreter olan flah›st›. SBKP’nin 27. Kon-gresinden sonra MK Sekreterli¤inde 11 üye mevcuttu. Bunlar›n ikisi Politbüro’nunasil ve biri de yedek üyesi olan flah›slard›.

Sovyetler Birli¤i’nde Devlet Teflkilat› Resmi ideolojiye göre, komünizmin son safhas›nda devlet denilen teflkilata gerekkalmayacak ve devlet tamamen ortadan kalkacakt›. Fakat bu safhaya ulaflana ka-dar, proleter (iflçi) diktatörlü¤üne dayanan yeni bir cemiyet kurmak için bu teflki-lata gerek vard›. ‹flte bu teflkilat (devlet) ancak geçici bir gayeye hizmet için var ol-du¤undan, hiçbir devlet veya toplumsal kurulufl komünizmi kurmay› kendine anahedef belleyen SBKP’nin direktifleri d›fl›nda çal›flamazd›. Dolay›s›yla Sovyetler Bir-

2097. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i Dönemi

li¤inde devlet kurulufllar› partinin arzu ve direktifleri d›fl›na ç›kmamakta veya ç›ka-mamaktayd›.

Zaten resmi ideolojiye göre, SBKP gayesine ulafl›nca, yani SSCB’nde komünizmkurulunca devlet fonksiyonu tamamlanm›fl olacak ve ortadan kalkacakt›.

Kurulufllar›n temeli Sovyetler: SSCB’nde her türlü devlet kuruluflu için temeliSovyetler (fluralar) teflkil ederdi. Bu Sovyetler, icra organlar›n›n ve de¤iflik teflkilat-lar›n bel kemi¤i idi. Böylece Sovyetlerin vas›tas›yla flehir ve k›rsal alandaki bütünhakimiyet teoride emekçilerin eline geçmifl olurdu. SSCB’nde Sovyetler politik te-melin esas›n› olufltururlard›. En ufak köylerden bafllayarak ittifak (birlik) cumhuri-yetlerine kadar olan her türlü düzeydeki devlet idaresinde Sovyetler bulunmaktaidi. Bu Sovyetler emekçi (çal›flan) halk›n temsilcisi olarak kabul edilirlerdi. Sovyet-ler, d›fl görünüfl yönünden parlamento ve yerine göre mahalli meclislerle mukaye-se edilebilirlerdi. Fakat pratikte Sovyetler, Komünist Partisinin devletin her türlükademesindeki üstün rolü dolay›s›yla bu fonksiyonlar›n› bat›daki manada icra ede-memekte ve Sovyet halk›n geçek temsilcisi olduklar› intiba›n› uyand›rmaktan ilerigidememekte idi.

Sovyetlerin Seçimi: Sovyetler Birli¤i çeflitli idari bölgelere ayr›lm›fl olup, bunlarayn› zamanda birer seçim bölgesi say›lmakta idi. ‹flte bu belirlenen seçim bölgele-rinin her biri için yap›lan Sovyet seçimlerinde, seçim yap›lacak bir pozisyon içinancak tek bir aday tespit edilirdi.

Sovyet Hakimiyetinin En Yüksek Organlar› 1. Yüksek Sovyet: Teoride devlet hakimiyetinin en yüksek organ› Yüksek Sovyetidi. Anayasaya göre Yüksek Sovyet SSCB’ndeki en yüksek devlet organ› oldu¤u,kanun ç›karma hakk›na sahip oldu¤u halde, y›lda iki defa toplanan, temsili fraksi-yonlu bir organ olmaktan ileri gidemezdi.

2. Yüksek Sovyet Prezidyumu: Yüksek Sovyet Prezidyumu (Yönetim Kurulu)her iki Sovyet’in (‹ttifak ve Milletler) ortak toplant›s›nda seçilirdi ve 37 kifliden mü-teflekkildi. Yüksek Sovyet Prezidyumu Baflkan›n›n d›fl›nda 15 yard›mc›s› (her cum-huriyetten bir tane), bir sekreteri ve 20 üyesi bulunurdu. Yüksek Sovyet Prezidyu-mu Baflkan’›n›n (Devlet Baflkan›) vazifeleri aras›nda kanunlar› ilan etmek, milletleraras› antlaflmalar› tasdik etmek de vard›. Yine bu organ da SBKP’nin emirleri ilehareket ederdi.

3. Bakanlar Sovyet’i (fiuras›): Anayasan›n 132. maddesine göre; SSCB’ndeki enyüksek icra organ› olarak Bakanlar Sovyet’i (fiuras›) kabul edilirdi. 130 civar›ndaüyesi mevcuttu. ‹ttifak cumhuriyetlerin hükümet baflkanlar› da bu organa dahildi.Üyeleri, bakan veya devlet komite ve teflkilatlar›n›n baflkan› olurlard›.

Federal Sistem Her bir ittifak cumhuriyetin ayn› hukuk ve üstünlüklerden faydalanmas›, ayn› dere-cede muhtariyete (özerkli¤e) sahip olmas› ve federal güce ayn› derecede ba¤l› ol-mas› gerekmekteydi. Ayr› cumhuriyetlerin yönetimleri milli örflere ve ekonomikflartlara göre baz› ufak de¤iflikliklere sahip olabilirlerdi. Bu söylenenler ancak teori-de geçerli idi. Gerçekte ise durum bambaflkayd›. Baz› cumhuriyetler aç›kça di¤erle-rine nazaran “daha eflit” durumdayd›lar, onlar›n partisi, hükümeti ve güvenlik kuv-vetleri de de facto di¤er cumhuriyetlere nazaran daha az federal kontrol alt›ndayd›.Bu durum cumhuriyetin esas halk›ndan olanlara kendi cumhuriyetlerindeki mühimpozisyonlar›n ne kadar›n›n tevdi edildi¤ine ve ayn› flekilde Moskova’daki federalyönetime ne derecede kat›lma imkan› sa¤lanmas›nda kendini belli etmekte idi.

210 Rusya Tar ih i

Türk cumhuriyetlerinde (Azerbaycan, Kazakistan K›rg›zistan, Özbekistan veTürkmenistan) mühim anahtar mevkilerin ekseriyetini merkezden yollanan Ruslariflgal etmekteydiler. Ayr›ca yerli resmi flah›slar›n yard›mc›lar› da güvenilir Ruslarolmaktayd›. Daha az tesirli olmakla birlikte ayn› sistem üç Balt›k ülkesi ve Mol-dovya için de kullan›lmaktayd›. Fakat kardefl Slav cumhuriyetleri olan Ukrayna veBelarusya’da genelde yerli komünistler yüksek mevkileri iflgal etmekteydiler.Yüksek mevkilere getirilen Ruslar da bu ülkeyi kontrol için bu görevlere getiril-mifl olduklar› hissini vermemekteydiler. Gayr› Rus cumhuriyetler üç “güvenilir”,iki “flüpheli” ve dokuz “güvenilmez” kategoride mütalaa edilirlerdi. Güvenilircumhuriyetler olarak Slav cumhuriyetleri Ukrayna ve Belarus akla gelir. fiüpheliolanlar ise iki Kafkasya cumhuriyeti Ermenistan ve Gürcistan’d›r. Onlar eski Rus‹mparatorlu¤una isteyerek olmasada kendi arzular› ile kat›lm›fllard›. Bu befl az yada çok güvenilir cumhuriyet halk›n›n büyük ço¤unlu¤u Ortodoks’tu ve Rusya’ylakültürel ba¤larla ba¤l›yd›lar. Çarl›k döneminde de Ruslardan sonra hayli üstün-lüklere sahip olmufllard›.

“Güvenilmeyen” milletleri ‹slam ve ‹skandinav kültürlerinden gelen halklar tefl-kil ederdi ve bu ülkeler, halklar›n›n arzular› hilaf›na Rusya ‹mparatorlu¤u (veyaSSCB) taraf›ndan iflgal edilmiflti. Çarl›k döneminde bunlar›n bir k›sm› inoredts› (ya-banc›) yani bütün göçebeleri, ilkel yerlileri ve Yahudileri içine alan bir kategorides›n›fland›r›lm›fllard›. Moldovya ise suni bir kurulufl olup (Karel - Fin cumhuriyet gi-bi) bu cumhuriyet Romanya’dan zapt edilen topraklara kanuni bir renk vermekiçin yap›lm›flt›.

Gözle görülebilen en büyük tehdidi büyük yüzölçümleri, h›zla artan nüfuslar›,tehlikeli ›rki, milli ve dini duygularla beslenen Türk - Müslüman cumhuriyetleriteflkil ederdi.

Gayr› Rus cumhuriyetlerin pozisyonlar› ne olursa olsun, onlar›n liderleri Mos-kova’da gerçek bir hakimiyet göstergesi olacak pozisyonu elde etmek hususundaçok az flansa sahiplerdi. Ancak kardefl Do¤u Slavlar›na (Ukraynal›lar ve Beloruslar)“Büyük Ruslarla” hakimiyeti paylaflacak derecede itimat edilmekteydi. Hiç kimsegayr› Ruslar›n yönetimdeki en yüksek mevkiler için mücadele edebilece¤ine inan-mamaktayd›. 1917 ‹htilali ve bunu müteakip 1920’li y›llarda oldu¤u gibi gayr› Rusliderlerin Moskova’da hakimiyet için mücadele etmeleri imkans›zd›. Gorbaçev’inyerine de herhangi bir gayr› Rus’un atanmas› beklenemezdi.

SBKP’nin Kulland›¤› Araçlar Merkezi Ekonomik ‹dare: Sovyetler Birli¤inde özel iktisadi kurulufllar olmad›¤› veher bir ifl yeri ticari veya s›nai vb. idare edilmek zorunda oldu¤undan, bu ifli üstle-necek muazzam bir devlet organ›na ihtiyaç has›l olmufltu.

Komünizmi kurmak için belli bir ekonomik standard› tutturmak gerekmektey-di. Dolay›s›yla da ülkenin ekonomisi ve ekonomik kurulufllar› mühim bir politikunsur olmaktayd›lar. Çünkü iktisadi baflar›lar ideolojinin geçerlili¤ini ispatlamak-tayd›.

Sovyet federalizminin tabiat›: Sovyet federal sistemi dünyadaki ilk çok milletlifederal sisteme örnek teflkil etmektedir. Daha do¤rusu böyle ifadeye çal›flmaktad›r.Cidden de bu sistem kendine has bir durum arz eder. Çünkü mesela Amerikan fe-deral sistemi etnik ölçülere de¤il, yerel ölçülere dayan›r. ‹sviçre’de kantonlar daayr› milli birimler olarak kabul edilmezler. Çünkü dört milli grup, befl de¤iflik kan-tonda da mevcuttur. Ayr›ca ‹sviçre’de yaflayan milletlerinin hepsinin de ülke s›n›r-lar› d›fl›nda soydafllar› bulunmaktad›r. Federal Almanya Cumhuriyeti de bu Sovyet

2117. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i Dönemi

sistemine benzemez. Çünkü Almanya’da federal cumhuriyetlerde yaflayanlar›nhepsi birer etnik birlik teflkil ederler. Eski Yugoslavya Sosyalist Federatif Cumhuri-yeti de Sovyet sistemine gerçek örnek olamazd›. Çünkü orada da Arnavutlar›n (Ko-sova) d›fl›nda hepsi akraba halklar olan Güney Slavlar›n›n cumhuriyetleri bulun-maktayd›.

Parti gruplar›: Sendikalar, kooperatifler, Sovyetler vb. gibi parti d›fl› organizas-yonlarda parti kendi arzusunu gerçeklefltirmek için KP üyesi olanlardan bu kuru-lufllar içinde parti gruplar› olufltururdu. Bunlar bulunduklar› bölgedeki parti icrakomitelerinin emri alt›nda olup, partinin talimatlar›n› bulunduklar› teflkilatlardaharfiyen yerine getirmekle yükümlüydüler.

‹stihdam politikas›: Partinin liderlik monopolü “SBKP’nin kadro politikas›” esa-s›na dayan›rd›. Bu politika da KP’ye kadrolar› diledi¤i flekilde belirleme hakk›n›vermekteydi.

Sendikalar: Bunlar iflçileri temsil ettiklerinden, Sovyetler Birli¤inde mühim ro-le sahiptiler. Sendikalar, her türlü meslekteki emekçi ve iflçiyi temsil ettiklerindenideolojik faaliyetlerde onlar›n rolü bir hayli etkili olmaktayd›. Sovyet sendikalar›n›n70 milyon kadar üyesi bulunmaktayd›. Sendikalar›n bafl görevi ise iflçilerin menfa-atini kollamak yerine halk ekonomisini gelifltirmek, 5 y›ll›k ekonomik planlar› ger-çeklefltirmek fleklinde kendini göstermekteydi.

Eflitlik ilkesi ad› alt›nda kad›nlar erkeklerin çal›flt›¤› inflaat, demiryolu, a¤›r en-düstri dallar›nda da çal›flt›r›l›rd›.

Komsomol (Komünist Gençlik) Teflkilat›: Okul ça¤›ndaki çocuklar›n ve gençle-rin politik e¤itimi, partinin gözetimi alt›nda bulunan Komsomol ve Pioner (ilkokulseviyesindeki izci örgütü) teflkilatlar› taraf›ndan yap›lmaktayd›. Komsomol teflkila-t›, 15 ila 28 yafl›ndaki gençleri içine almaktayd›. (Komsomol: Vsesoyuzniy kommu-nistiçeskiy soyuz molodeji, yani Bütün Sovyet Komünist Gençler Birli¤i’nin k›salt-mas›d›r.) Pioner teflkilat›na ise on yafl›ndan itibaren üye olunmaktayd›.

Bas›n - Yay›n: Sovyetler Birli¤inde kamuoyu oluflturmada en mühim rolü bas›noynard›. Ancak bas›n, halk›n gerçekten ne düflündü¤ünü veya neyi arzulad›¤›n› de-¤il, düflünmesi gerekeni aksettirirdi. Dolay›s›yla SSCB’ndeki her türlü yay›n organ›,ilmi, ticari gibi özel konular› kapsasa bile parti görüflünü vermek zorundayd›.

Bolflevikler iktidara gelince yapt›klar› ilk ifllerden biri Bolflevik olmayan bas›nkurulufllar›n› ortadan kald›rmak oldu. O günden itibaren her türlü bas›n yay›n s›k›bir kontrol alt›nda tutulmaktayd›. Yay›n organlar›n›n baflyazarlar› ve belli bafll› gö-revlileri güvenilir parti üyelerinden seçilmekte ve onlar da partinin talimatlar›n› ye-rine getirmekle sorumlu tutulmaktayd›lar. Dolay›s›yla da Sovyetler Birli¤inde ya-y›mlanan çok fazla say›daki gazete ve dergiler de¤iflik görüflleri de¤il, tek bir gö-rüflü, Komünist Partisinin görüflünü aksettirmekten ileri gitmemekteydiler.

Buna ra¤men Sovyet yöneticileri hofla gitmeyen kararlar›n› halka desteklettir-mek istemifllerdir. Bu, gazetede okuyucu mektuplar›n› basmak ve bir konu üzerin-de genifl münazaralar açmak fleklinde gerçeklefltirilirdi.

Esas›nda eski Sovyetler Birli¤inde bas›n, hükümet kontrolünde de¤ildi. Çünküen mühimleri parti taraf›ndan yay›nlan›rd›. Bas›n, partinin propaganda bölümününkontrolü alt›nda idi. Ülkenin en yetkili yay›n organ› SBKP Merkez Komitesinin res-mi yay›n organ› olan Pravda (Gerçek) olup di¤er mühim Moskova gazetesi ‹zves-tiya (Haber) ise hükümet taraf›ndan neflredilmekteydi. (fiimdi bu gazeteler ba¤›m-s›zd›r) taflradaki belli bafll› gazetelerin hepsi de bölgesel parti teflkilatlar›n›n yay›norganlar›yd›. Bunun d›fl›nda Moskova’da profesyonel kurulufllar›n da kendi günlükgazeteleri yay›mlanmaktayd›. Bunlar›n da belli bafll›lar› Savunma Bakanl›¤› taraf›n-

212 Rusya Tar ih i

dan yay›mlanan Krasnaya Zvezda (K›z›l Y›ld›z), Ulaflt›rma Bakanl›¤› taraf›ndan ya-y›mlanan Gudok (Düdük) demiryolu iflçilerine yönelik yay›n yapmaktayd›. Kom-solmolskaya Pravda (Komsomol Gerçe¤i) da Komsomol teflkilat› taraf›ndan neflre-dilmekteydi. Bu özel gazeteler de Pravda ve ‹zvestiya’da bulunan ayn› genel ha-berleri basarlard›. Ancak bu gazetelerde kendi örgütlerini ilgilendiren özel haber-ler de bulunurdu.

Ordunun Özelli¤i Sovyet ordusunda gayr› Rus askerlerin say›s› her gün artmas›na ra¤men, anane ta-mamen Rus’tu. Askeri komuta, e¤itim, kodlar ve askerlik hayat›ndaki her türlü uy-gulama tamamen ihtilal öncesindeki Rus ordusuna dayanmaktayd›. Baflka etnikgruplar›n eski geçmifllerini hat›rlatmak kat’i surette yasakt›r (7 Mart 1938’deki ka-rarname ile “milli askeri birlikler” ortadan kald›r›lm›flt›.) Komuta dili Rusça olup,askeri okullar ve akademilerde Rusça kullan›l›rd›. Rütbeler ve üniformalar Çarl›kgeleneklerine göre sürdürülmekteydi . II. Dünya Savafl› öncesinde bu 1917 öncesigelene¤e geri dönülmüfltü. Sovyet özel bölükler, eski ananeye göre yeniden tesisedilmiflti. Hatta “milli birlikler” de buna göre kurulmufl, fakat savafl›n sonunda tek-rar la¤vedilmiflti. Gayr› Ruslardan general olanlar›n say›s› da çok azd›.

Ordu ve politik sistem: Eski Sovyetler Birli¤i ekonomide, teknolojide veya kül-tür sahas›nda süper güç olamam›flsa da, askeri sahada bu güce eriflmifltir. Sovyet-ler Birli¤inde askeri ifller tamamen profesyonellerin elinde idi. II. Dünya Savafl›n-dan sonra Savunma Bakan› ekseri bir general olmufltu. Savunma Bakanl›¤›n›n iç ifl-lerine müdahalesi yok denecek kadar azd›. Yüksek Sovyet’in veya Merkezi Komi-tenin askeri ve milli güvenlik meseleleri ile ilgilenen herhangi bir alt komisyonuveya komitesi yoktu. Genelkurmay Baflkan›, Savunma Bakan›ndan sonra ikinci du-rumdayd›. Buna ra¤men Sovyet rejimi silahl› kuvvetler üzerinde prensipte bir sivilkontrol koymufltu. Bu kontrol mekanizmas›n›n ad› Savunma fiuras› (Sovyet Obo-ron›) idi. Bu fluran›n Yüksek Sovyet Prezidyumu taraf›ndan seçildi¤i ve Genel Sek-reterin de flura baflkan› oldu¤u bilinmekteydi. Bunun d›fl›ndaki görevleri hakk›ndakesin bilgi bulunmamaktad›r.

Orduda politik teflkilatlar: Silahl› kuvvetlerin sadakati ve politik güvenilirli¤ipartinin her zaman esas endiflesini teflkil etmiflti. Subaylar›n ço¤unun parti veyaKomsomol üyesi olmas›na ra¤men ordunun ancak 1/4’e yak›n› parti üyesiydi.1918’de K›z›l Ordu kurulunca subaylar› kontrol için Politik Komiserler (politrukveya polit) tayin edilmiflti. Siyasi subaylar Silahl› Kuvvetler Siyasi Bafl ‹daresi yöne-timinde çal›flmaktayd›lar. Bu teflkilat, Merkezi Komitenin bir bölümü statüsüne sa-hipti. Siyasi subaylar›n ekserisi Silahl› Kuvvetler Siyasi Bafl ‹daresinde kariyer ya-parlard›. Silahl› Kuvvetlerdeki siyasi subaylar›n say›s› 40 bin diye tahmin edilmek-teydi. Onlar›n kendi özel akademileri (Lenin Askeri - Siyasi Komünist Silahl› Kuv-vetleri) vard›.

SOSYAL VE KÜLTÜREL DURUM

Vatandafl Haklar› Anayasan›n 34-36 ve 39-69. maddeleri Sovyet vatandafllar›n›n hükümet taraf›ndankorunan çok genifl haklar› oldu¤unu belirtmekteydi. Bu hak ve hukuklar› üç anakategoride incelemek mümkündü. Bunlar s›ras›yla ekonomik, siyasi ve hukuk ileilgili haklard›.

2137. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i Dönemi

Ekonomik haklar: Ekonomik haklar içerisinde herkesin çal›flma, tatil, sa¤l›k,yafll›l›k veya sakatl›kta yard›ma lay›k olma, konut, e¤itim ve kültürel faaliyetlerekat›lma haklar› vard›. Politik haklar içinde cemiyet ifllerine kat›lma, hükümeti ten-kit etme, konuflma ve yazma hürriyeti, teflkilatlara kat›lma hakk› ve inanç hürriye-ti bulunmaktayd›. Anayasa ayr›ca bir flahsa cinsiyeti milliyeti, sosyal tabakas› diniinanc› için ayr›m yapmay› yasaklamaktayd›. Anayasa taraf›ndan verilen haklar ma-nas›z de¤ildi, yani lafta kalmamaktayd›. Bilhassa ekonomik haklar garanti alt›nday-d›. Ancak politik haklar›n, anayasan›n dikkatli bir flekilde okunmas›ndan sonra birtak›m k›s›tlamalara tabi oldu¤u anlafl›l›rd›.

Fikir özgürlü¤ü: Her ne kadar anayasa fikir özgürlü¤ü vermekteyse de, bu hakiki flekilde k›s›tlanmaktayd›. Fikir özgürlü¤ünün önüne anayasaya ters düflmeyecekflekilde engeller konulmufltu. ‹kincisi ise yönetimin fikir özgürlü¤üne uygulad›¤›idari kontroldü. Zaten fikir özgürlü¤ü ile ilgili anayasan›n 50. maddesinde k›s›tlama-lar oldukça aç›k flekilde ifade edilmiflti. 50. maddede flöyle denilmekteydi: “Sovyetvatandafllar›na konuflma, yazma, toplanma özgürlü¤ü halk›n menfaatleri ve sosya-list sistemi güçlendirmek ve gelifltirmek ile uyumlu bir flekilde olmak kayd›yla ga-ranti edilmektedir.” Bu ifadede fikir özgürlü¤ü, flahs›n kendisi için de¤il daha yük-sek devlet menfaati için kullan›lmas›na garanti verildi¤ini göstermekteydi.

Sansür: En mühim idari kontrol 1920’lerden beri uygulanmakta olan sansür sis-temi ile gerçeklefltirilmekteydi. Sansür Devlet S›rlar›n› Koruma Bafl Yönetimi veyaeski ad› ile Glavlit taraf›ndan uygulan›rd›. Birkaç istisnan›n d›fl›nda her fley ancakbu teflkilat›n müsaadesiyle bas›labilirdi. Sansür, bir yay›nevine bas›lmak üzere birmakale veya bir eser teslim edildi¤i anda bafllard›. Glavlit’in bas›nda bahsedilmesiyasaklanan konular› ihtiva eden gizli bir listesi mevcuttu. Sansür görevlileri bazennaflirler gibi hareket ederlerdi. Baz› bilgileri do¤rudan do¤ruya yasaklamak yerineyazara metinde genifl bir de¤ifliklik yapmas›n› tavsiye ederlerdi. Nüshada gereklidüzeltmeler yap›ld›ktan sonra tekrar gözden geçirilir ve bas›lma emri verilirdi. San-sürlerin ifli bununla da bitmez, bas›lan nüsha da¤›t›ma verilmeden önce tekrar göz-den geçirilirdi.

‹nanç özgürlü¤ü: Dini özgürlük anayasan›n 52. maddesinde çok iyi formüleedilmiflti. 52. maddede flöyle denilmekteydi: “Sovyet vatandafllar›n›n bir dine inan-mak ya da inanmamak, dini kurallar› yerine getirmek veya ateizm propagandas›yapmakla ilgili vicdan özgürlü¤ü mevcuttur. Dini inançla ilgili olarak düflmanl›k ve-ya kin teflvik etmek yasakt›r. SSCB’nde kilise devletten, okul da kiliseden ayr›d›r.”Anayasan›n bu maddesi dikkatlice okununca her vatandafl›n ateizm propagandas›yapma özgürlü¤üne sahip oldu¤u anlafl›l›rd›. Dini propaganda anayasa ile korun-mamakta, devlet, çocuklara dini e¤itim vermeyi veya dini yay›nlarda bulunmay›anayasay› ihlal etme olarak yorumlayarak yasaklayabilmekte ve yasaklamaktayd›.

Sosyal Devlet: Eski Sovyetler Birli¤inin sosyal yönü çok güçlüydü. Ülkede bellibir ifl güvenli¤i bulunmakta, sa¤l›k hizmetleri ve e¤itim ücretsiz karfl›lanmaktayd›.Çal›flan bir Sovyet vatandafl› ruble ile maafl almakta ve bu maafl› kendi ihtiyaçlar›için harcamaktayd›. Bunun d›fl›nda talebelerin ekserisine burs, emeklilere emekliücreti, sakatlara yard›m, lohusalara do¤um ücreti ve aile yard›mlar› verilmekteydi.Yukar›da da bahsedildi¤i üzere, bunun d›fl›nda sa¤l›k ve e¤itim hizmetleri ücretsizkarfl›lanmakta, ücretli izin verilmekteydi. Ayr›ca konut ve yiyece¤e devlet deste¤isa¤lanarak bunlar›n ucuz olmas› temin edilmekteydi.

Devlet, N. (1993), Ça¤dafl Türkiler, Do¤ufltan Günümüze Büyük ‹slam Tarihi’ne Ek cilt, ‹s-tanbul: Ça¤, s. 47-78.

214 Rusya Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Sa¤l›k hizmetleri: Sovyetler Birli¤inde sa¤l›k hizmetleri 3 de¤iflik sistemde veril-mekteydi. ‹lki sa¤l›k bakanl›¤›na ait poliklinik ve hastanelerde vatandafllar ücretsizolarak muayene edilirdi. ‹kincisi ise baz› ifl yerlerinin kendi sa¤l›k kurulufllar› bu-lunmaktayd›. Üçüncü sistemde ise yine sa¤l›k bakanl›¤›na ba¤l› fakat ücretli olarakçal›flan klinikler vard›. Bu sa¤l›¤›na düflkün olan ve ücretsiz sa¤l›k hizmetindenmemnun olmayanlar›n tercih ettikleri bir sistemdi. T›p mensuplar› özel muayene-hane açabilmekle birlikte çok yüksek vergiler ödemek zorunda kald›klar›ndan buyolu tercih etmemekteydiler.

Alkol problemi: Sovyet cemiyetinin en önemli problemlerinden birini alkolizmteflkil etmektedir. Alkolizm baflta sa¤l›¤a zararl› oldu¤u (ölüm oran›n› artt›rd›¤›)için mühim bir problem olmaktad›r. Alkolizm ayn› zamanda ülkede üretimin dü-flük olmas›na da sebep olmaktayd›. Gündüzleri, ö¤le paydoslar›nda bile içki satandükkanlar t›ka basa doluydu. Hükümet gelirinin önemli kaynaklar›ndan birini detekelin satt›¤› içkilerden elde etti¤i için alkol tüketiminin azalt›lmas›yla pek ilgilen-memekte idi. Teoride alkol üretimi düflürülebilirdi, Gorbaçov bunu denemiflti. An-cak evlerde yap›lan samagon (kendin dam›t) ad› verilen içki üretimin kontrolü ol-dukça zordu. Son 25 y›lda kifli bafl›na alkol tüketimi %7,2 artm›flt›. Genelde Müslü-manlar›n yaflad›¤› bölgelerde bu oran çok düflüktü.

Konut: Sovyetler Birli¤inde konut meselesi vatandafllar›n en önemli problemi-ni teflkil etmekte ve rejim için de ciddi bir sosyal problem olmaktayd›. H›zl› endüs-trileflme devrinde konut yap›m›na gerekli önem verilmemiflti. Hükümet konut da-¤›t›m›n› kontrol etmekteydi. Fakat elinde çok az say›da yeni ev mevcut oldu¤un-dan bu da¤›t›m tatminkar olmaktan çok uzakt›. Neticede birkaç ailenin yaflad›¤› birevde mutfak ve banyo ortaklafla kullan›lmak zorundayd›. Sovyet ailelerinin %20’sin-den fazlas› bu nevi ortak evlerde yaflamaktayd›lar.

Kültür‹htilalin gayelerinden birini de kültürü halka götürmek teflkil ediyordu. Sovyet re-jiminin ilk y›llar›nda bu gaye bütün halk› e¤itmek ve cahilli¤i bitirmek fleklindekendini gösterdi. Ancak ihtilalden bunca sene geçtikten sonra rejim s›rf bununlayetinemezdi. Daha önceleri kültür politikas› ve uygulamas› ile de¤iflik müesseselersorumlu idi. 1953 y›l›nda Kültür Bakanl›¤›n›n kurulmas›ndan sonra kültür iflleriadeta bu bakanl›¤›n tekeli alt›na girdi. Çünkü Kültür Bakanl›¤› yüksek e¤itimi, gü-zel sanatlar›, bas›n-yay›n endüstrisini, radyo ve televizyonu kendi kontrolüne alm›flve Glavit yani sansürü denetler hale gelmiflti. Fakat birkaç y›l sonra bakanl›k bu so-rumluluklar› de¤iflik ajanslara paylaflt›rd›.

Kültür Bakanl›¤›n› görevleri ise iki kategoride toplanabilirdi. ‹lki klasik manadakültür faaliyetleri (resim, heykelt›rafll›k vb.) göstermek, ikincisi ise kültürü yönet-mekti.

Sosyalist Gerçeklik Kültür, e¤itimin bir yönü oldu¤una göre bu da partinin ideolojik faaliyetlerinin birk›sm›n› teflkil ediyordu. Bir Sovyet aliminin ifadesine göre “e¤itim, çeflitli ilimler vekültür, halkta komünizm fluurunu yaratmak için mühim araçlard›r”. Dolay›s›yla dabütün yarat›c› sanatkarlar, edebiyat ve sanat için parti taraf›ndan konulan bu res-mi ideolojiyi yeni sosyalist gerçekli¤in idealizmini yaymak zorundayd›lar. Bu kav-ram›n aç›klamas› çok güçtür. Bu kavrama göre yarat›c› sanatkarlar›n maksad› dün-yay› resmi ideolojinin gördü¤ü gibi yans›tmak olmal›yd›. Bu ideolojide gelecekte-ki komünist cemiyetin bugünkü cemiyetten daha gerçek oldu¤u fleklindeydi. Çün-

2157. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i Dönemi

kü bugünkü cemiyet oldukça gayr› mükemmeldi (SSCB’de bile) ve hala geliflmek-teydi. Sanatkarlar da dolay›s›yla komünizmi kurma safhas›nda olan Sovyet cemiye-tinin eksikliklerini, yetersizliklerini veya hatalar›n› de¤il de gerçek zaferi canland›r-mak zorundayd›lar. Sosyalist gerçeklik ruhunda gerçeklefltirilen eserler halk› mut-lak gayeye ulaflmak için daha fazla çal›flmaya yöneltmeliydi.

Sovyet edebiyat›n›n ikinci önemli prensibini “partiinost” yani sanat›n parti çiz-gisiyle uyumunu teflkil eder. Bunun d›fl›nda sanat eserinin “dostupnost” yani geniflhalk tabakas› taraf›ndan anlafl›l›r olmas› gerekliydi. Bütün bu sebepler dolay›s›ylakültür bürokratik bir bask›n›n alt›ndayd›. Genç sanatkarlar yazarlar birli¤i ve bunabenzer birliklerin kontrolü alt›nda oldu¤u için yenilikler getirmekten uzakt›lar.Çünkü bu gibi birimlerin bafl›nda gelenekçi yafll›lar bulunmaktayd›.

E⁄‹T‹M

E¤itim Dili ve Ana OkullarSSCB’nde genelde e¤itim Rusça yap›l›rd›. Ancak SSCB’nin ittifak cumhuriyetlerin-de az olmakla beraber o cumhuriyetin anadilinde e¤itim veren kurumlar da mev-cuttu. Rusçan›n fonksiyonunun güçlü olmas›nda bu dilin yönetim, de¤iflik toplu-luklar aras›nda anlaflma, telekomünikasyon, ordu vb. sahalarda kullan›lmas› nedenolmaktayd›. Rusçan›n güçlü fonksiyonu ve genelde yüksekö¤retimin bu dilde ya-p›lmas› gayr› Rus ebeveynleri ve gençleri de Rusça e¤itim veren okullara çekmek-teydi. Hem siyasi hem de sosyal yap›lanma Rusçan›n etkisini artt›rmak üzerine ku-rulu oldu¤undan krefl ve yuvalardan bafllayarak Rusça e¤itim yap›lmaktayd›. Rus-ya Federasyonunda (RSFSR) halk›n % 19’undan fazlas› gayr› Rus oldu¤u halde ana-okullar›n›n %95,8’i Rusça e¤itim veriyordu. SSCB’ndeki Türk cumhuriyetlerin yerlihalk›n›n dilindeki anaokullar›n›n oran› ise cumhuriyetin nüfus özelli¤ine göre de-¤iflmekteydi. Mesela Rusça e¤itim Kazakistan’da %86,4 ile en yüksek, Azerbay-can’da %17,5 ile en düflük seviyedeydi.

Orta E¤itimSSCB’nde bütün nüfus, gençler istisnas›z ilk ve orta e¤itimden geçirilirlerdi. Tabiiki, e¤itimin kalitesi flehirlere ve köylere göre de¤iflkenlik, farkl›l›k göstermekteydi.Eski Sovyet sistemi gençleri (VUZ: Yüksek E¤itim Kurumlar›) yüksek e¤itime ha-z›rlamaya yönelikti. On y›ll›k akademik program› tamamlayanlar yüksekokullaragirme hakk› kazansalar da, müracaatlar›n çoklu¤u sebebiyle bu yüksekokullar datalebeleri imtihanla kabul ederdi.

SSCB’nde 1989’da 135.000 genel e¤itim veren okul, 8.000 teknik okul, 4.500 or-ta özel e¤itim okulu, 900 yüksekokul vard›. Takriben 105 milyon ö¤renci, çocukve yetiflkin bu e¤itim kurumlar›ndan yararlanmaktayd›.

SSCB’nde (Türkiye’de oldu¤u gibi) yetiflkinler, gündüz (vardiyal›) okullar›ndagece veya aç›k ö¤retim okullar›nda yüksek veya özel ö¤retim görme imkan›na sa-hiplerdi. 1988’de bu nevi okullara 1.083.000 kifli, teknik okullara 1.484.000 ve yük-sekokullara 2.278.000 kifli devam etmiflti. On y›ll›k e¤itim program›n› ancak bir k›s-m› tamamlar. Bu e¤itimi bitiremeyenler ise bilgilerini gelifltirmek için üç imkana sa-hiplerdi.

1. Teknik Okullar: Bu okullar yar› profesyoneller ve teknisyenler yetifltirmekteidi. Genelde ilk ve orta e¤itimin 8 y›ll›k dönemini tamamlayanlar teknik okullaragirerek bu okullarda iki veya üç y›ll›k e¤itim görürdü. Teknik okullardan mezunolanlar kütüphaneci, hemflire, matbaac›, muhasebeci veya bilgisayar uzman› gibimeslekler elde ederlerdi.

216 Rusya Tar ih i

2. Meslek Okullar› (PTU): Bu okullar az bir e¤itimle belli bir mesle¤e vas›fl› ifl-çiler haz›rlarlard›.

3. Gençlik ‹flçi Okullar›: Bu okullar, tahsilini terk etmifl olup çal›flan gençleree¤itimlerini tamamlama imkan› sa¤lamak için genelde gece e¤itim veren müesse-selerdi.

1988-1989 döneminde SSCB’nde 105 milyon ö¤rencinin çeflitli e¤itim kurum-lar›na devam etti¤i anlafl›lmaktad›r. Bunlar›n içinde ilk ve orta ö¤retimde bulu-nanlar›n say›s› 44 milyondan biraz fazlayd› biraz aflmaktad›r. Yüksekokullardaki-lerin toplam say›s› ise 5 milyon civar›nda idi. Bu tarihlerde Sovyetler Birli¤inintoplam nüfusu 286 milyondu. fiimdi Rusya Federasyonun nüfusu ise 140 milyoncivar›ndad›r.

Yüksek E¤itim SSCB’nde yüksek e¤itim sistemi mütehass›slar yetifltirdi. Üniversiteler, yüksek e¤i-timin ancak küçük bir k›sm›n› teflkil ederlerdi. En geliflmifl yüksek e¤itim müesse-seleri profesyonel mütehass›slar, doktorlar, mühendisler, ö¤retmenler, yöneticileryetifltiren özel enstitülerdi. Üniversiteler ise baflta alimler ve araflt›rmac›lar yetifltir-meye yönelikti. Üniversiteler, enstitüler ve yüksek e¤itimin baflka merkezlerineVUZ denir idi. (Vivfliye Uçebn›ye Zavenediia: Yüksek E¤itim Kurulufllar›)

Yüksek e¤itim ihtisaslaflm›flt›. Normal olarak orta ö¤retimi tamamlayan biri 18yafl›nda mesela t›p enstitüsüne kaydolabilirdi. ‹lk y›lda t›bb›n hangi branfl›n› seçe-ce¤ine karar vermesi gerekir. Bir karar verdikten sonra onu de¤ifltirmek çok zordu.Gelece¤in t›p doktoru, üniversite ile hiçbir alakas› olmayan t›p enstitüsünde e¤iti-mini sürdürür, s›n›flar›, kald›¤› yurdu, kütüphaneyi, sosyal hayat›n›n büyük bir bö-lümünü di¤er t›p talebeleri ile paylafl›r. Dolay›s›yla da her meslek grubu birbirineçok s›k› ba¤l›yd›. Rekabet afl›r› derecede kat›yd›. Yüksek okullara kabul, imtihanlayap›l›d›. fiöhretli e¤itim kurumlar›na (Mesela Moskova, Leningrad, Bauman teknikokulu veya Leningrad Politeknik Okulu) müracaat edenlerden ancak 50’de biri ka-bul edilirken flüphesiz yüksek s›n›fa mensup ailelerin çocuklar›n›n bu okullara gir-me flans› daha yüksekti. Yine de Rusya’da her s›n›ftan gelenin e¤itim flans› vard›.

Üniversite veya yüksekokula kayd›n› yapt›ran gelece¤e emniyetle bakmayabafllayabilirdi. Ancak çok az konu hakk›nda karar vermesi gerekecektir. Çünkü ge-nelde belirlenmifl ders program›na uyulmas› zorunluydu. Befl y›ll›k bir e¤itimdensonra en az üç y›l kalaca¤› bir ifle yerlefltirilirdi. E¤itim ücretsiz olup ve talebelerinekserisi devletten burs al›rlard›. Burs karfl›l›¤›nda da mezun olunca kendisine tak-dim edilen o ifli, nerede olursa olsun kabul etmeye mecburlard›. Ancak devleteborcunu ödedikten sonra, ifl bulabildi¤i takdirde diledi¤i yere gitmekte serbestti.

B‹L‹M VE TEKNOLOJ‹

Bilimler Akademisi Eski Sovyetler Birli¤inde bilimsel araflt›rmalar ve yeni teknolojiler gelifltirmek içinüniversiteler de¤il, ‹limler Akademileri görevlidir. Sorumlu olduklar› sahalar olduk-ça genifl olup tabii ilimler d›fl›nda sosyal ilimler ve hukuk bu ilgi sahas›na girmek-tedir. BDT kurulana kadar SSCB ‹limler Akademisi ve her bir ittifak cumhuriyetinkendi ilimler akademisi mevcuttu. Muhtar cumhuriyetler ise bu haktan mahrumedilmifl, ancak SSCB Bilimler Akademisinin birer flubesi seviyesindeki akademile-re sahip olabilmifllerdir. SSCB da¤›l›p BDT kurulunca eski SSCB Bilimler Akademi-si, Rusya Bilimler Akademisine dönüfltürülmüfltür.

2177. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i Dönemi

Bilimler Akademisine ba¤l› çeflitli araflt›rma enstitüleri bulunmaktayd›. RusyaBilimler Akademisi, her biri kendine has alt bölümlere sahip 5 flubeden oluflurdu.Bu ana flubeler, Fizik - Teknik ve Matematik, Kimya ve Biyoloji, Yer Bilimleri, Sos-yal Bilimler ve Sibirya flubelerid idi.

SSCB’nde Akademiler sadece bilimsel çal›flmalar ve araflt›rmalarla meflgul olur-lard›. Üniversiteler ise bilimsel çal›flmalar da yapmakla birlikte esasen e¤itim ile gö-revliydiler. Baz› bilim adamlar› araflt›rma ile e¤itimin bu kadar kesin flekilde ayr›l-m›fl olmas›n› elefltirmektedirler.

SSCB’nde ad› geçen Bilimler Akademileri d›fl›nda (her cumhuriyetin kendi aka-demileri mevcuttur) Zirai Bilimler Akademisi, Güzel Sanatlar Akademisi, T›bbi Bi-limler Akademisi ve Pedagoji (E¤itim Bilim) Akademisi olmak üzere dört ayr› özelakademi de mevcuttu.

Bilimler Akademisi üyesi olmak çok büyük bir fleref say›lmakta ve bu payekendi sahalar›nda yapt›klar› araflt›rmalar›n gerçek bilimsel de¤eri oldu¤unu tespitedilenlere verilmekteydi.

Bilimler Akademisi üyesi olanlar Akademisyen (Akademik) unvan› almakta vetoplum içinde en imtiyazl› yere sahip olabilmekteydiler. Bugün Rusya ‹limler Aka-demisinin 250 kadar asil ve bir o kadar da aday (yedek) üyesi bulunmaktad›r.

Devlet, N. (1993), Ça¤dafl Türkiler, Do¤ufltan Günümüze Büyük ‹slam Tarihi’ne Ek cilt, ‹s-tanbul: Ça¤, s. 91-100.

1917 Ekim Devrimi’nden sonra SSCB Devlet Baflkan› Lenin ve Sovyetler, bilimve araflt›rmalarda Marksist-Leninist dünya bak›fl›n› öne ç›kard›lar. SBKP teknik vetabii bilimlere öncelik tan›nd›. Felsefi ve sosyal bilimler bafllarda “burjuva” kal›nt›-s› olarak de¤erlendirildiler ve yerine Marksizm ö¤retisi konuldu.

SSCB Bilimler Akademisinde kaç branfl bulunurdu?

Sovyetler Birli¤inin önceli¤i bilim ve teknoloji ile ekonomik alanlarda kalk›n-may› öngörüyordu. Bütün Sovyet cumhuriyetlerinde köylüleri okur-yazar yapmak,endüstrilefltirmek ve teknik alt yap›yla donatmak en önde giden gaye idi. Lenin’in“Komünizm eflittir Sovyet hakimiyeti ve Elektrik” slogan› bilim, teknoloji ve ülkeyielektrik hatlar› ile donatmakta 230 milyonluk Sovyetler Birli¤i için en önemli yolharitas› olmaktayd›.

1920’li y›llarda iç savafl, açl›k, 3 milyon Rus’un bunlarla birlikte bir hayli bilimadam›n›n ülkeyi terk etmesi dolay›s›yla bu arzular hemen gerçekleflemedi. 1930’luy›llar›n sonlar›nda Stalin’in terör y›llar›nda bir hayli bilim adam› çal›flma kamplar›-na mahkum edilmiflti. Buna ra¤men SSCB birkaç y›lda bilimsel ve teknolojik ola-rak Almanya veya A.B.D. seviyesine ulaflmay› baflard›. ‹kinci Dünya Savafl›ndan25-30 milyon insan›n›, bunlar›n aras›nda bilim adamlar›n›, mühendislerini ve tek-nisyenlerini, buna ek flehir, fabrika, araflt›rma merkezlerini kaybetmesine ra¤men1991’e kadar A.B.D., Fransa, ‹ngiltere, Almanya ve Japonya ile bilim ve teknolojialan›nda yar›flabilecek bir dünya gücü olabildi.

Askeri alanda ise savafl sonras›nda A.B.D’nin gerçeklefltirdi¤i atom, kimyasal,biyolojik ve konvansiyonel alanlarda silahlanma çal›flmalar› Sovyetler Birli¤i’nin deatom bombas›, hidrojen bombas› ve atom denizalt›lar›na yönelik çal›flmalar›n› h›z-land›rd›.

218 Rusya Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

6

Uzay Çal›flmalar› 1957 ile 1968 y›llar› aras›nda uzay teknolojisinde Sovyetler Birli¤i birinci s›radabulunuyordu. Bir hayli ilkleri Sovyet uzay bilimi gerçeklefltirdi. ‹lklerin listesi afla-¤›daki gibidir:

1953 ‹lk k›talar aras› roket R-71957 ‹lk Satelit (yörünge) Sputnik 11957 Uzayda ilk canl› (Laika adl› köpek, yaflamad›) Sputnik 21959 Atmosfer d›fl›nda ilk uzay arac› Lunik 11959 Aya ilk uzay arac›n›n inifli Lunik 21959 Ay›n arkas›n›n ilk foto¤raflar› Lunik 31960 Uzay geziden ilk canl› dönenler (Belka ve Strekla adl› köpekler) Sputnik 51960 Uzayda ilk insan (Yuri Gagarin) Vostok 11962 Gurup halinde ilk defa uzayda Vostok 3 ve Vostok 41963 Uzayda ilk kad›n (Valentina Tereflkova) Vostok 61964 Uzayda ilk üç astronot (ikisi bilim adam›)Voshod 11965 Uzaya ilk ç›kan astronot (Aleksey Leonov) Voshod 21966 Aya ilk yumuflak inifl Luna 91966 Venus’e ilk sert inifl Venera 31971 ‹lk uzay istasyonu Salyut 11986 Uzaydaki ilk daimi istasyon Mir (2001 y›l›na kadar kullan›ld›).

http://de.wikipedia.org/wiki/Sowjetische_Raumfahrt

Bilim’in Di¤er Alanlar›ndaki Bulufllar1954’de dünyan›n ilk nükleer elektrik santrali Moskova yak›nda Obrinsk (kapasi-tesi 5 MW) yap›ld›.

1957’de Lenin adl› ilk nükleer buz k›ran gemisi infla edildi.1958 RSFSR ilk bilgisayar (Setun) kullan›lmaya baflland›.1960’de süperkavitasyon prensibi bulunarak fikval adl› saate 500 km. h›za ula-

flan torpido yap›ld›.1970 çekirdek füzyonunu plazma ile yönlendirme keflfedildi.1971 Denizalt›lar›nda kullan›lacak 50 MW gücünde bir jeneratör keflfedildi.SSCB’deki çal›flmalar›ndaki baflar›lar›ndan dolay› bir hayli Sovyet bilim adam›

Nobel ödüllerine lay›k bulunmufllard›.Fizik alan›nda 1958, 1962, 1964, 1978,2001 ve 2003’te on fizikçi, 1956’da bir

kimyac›, 6 matematikçi Nobel ödülü ald›lar. Ayr›ca Boris Pastenak (1958), Mihailfiolohov (1965) ve Aleksandr Soljenitsin (1970) Edebiyat dal›nda Nobel ödülüne la-y›k bulundular. Nobel Bar›fl ödülü ise (1975) tan›nm›fl fizikçi ve insan haklar› mü-cadelecisi Andrey Saharov ile son SBKP Genel Sekreteri ve Devlet Baflkan› MihailGobaçov (1990)’a verildi. Boris Pasternak ile Andrey Saharov’a ödüllerini almaküzere ‹sveç’e gitmelerine izin verilmemiflti.

SSCB’nin da¤›lmas›ndan sonra birçok Sovyet bilim adam› baflta Amerika olmaküzere dünyan›n çeflitli ülkelerine gittiler. Çünkü ilk y›llarda bilim ve araflt›rmayayat›r›m çok azalm›flt›.

http://de.wikipedia.org/wiki/Wissenschaft_in_der_Sowjetunion

2197. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i Dönemi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

SanatSovyetler Birli¤i döneminde halk›n e¤itimine önem verildi¤i kadar, kabiliyetlileringelifltirilmesine de gerekli önem verilirdi. Dolays›yla normal e¤itimin d›fl›nda sanatokullar› ö¤rencilerin diledikleri dalda kendilerini gelifltirmelerine imkan sa¤lard›.Dileyen müzik, el sanatlar›, görsel sanatlar veya spor branfllar›nda e¤itim al›rd›.Aralar›ndan kabiliyetliler özellikle prestijli okul veya akademiler yollan›rd›. Dolay-s›yla s›rf SSCB’de de¤il yurt d›fl›nda da hakl› flöhret kazanan sanatkar, yazar, flair-ler, mimarlar, film ve tiyatro rejisörleri yetiflmiflti. Biz afla¤›da birkaç ismi saymaklayetinece¤iz.

Edebiyat alan›nda: Anna Ahmatova, Mihail Bulgakov, ‹lya Ehrenburg, MaksimGorki, Yevgeni Yevtuçenko, Boris Pasternak, Mihail fiolohov, Aleksandr Soljenit-sin(son üçü Nobel edebiyat ödülü ald›). Ayr›ca K›rg›z kökenli Cengiz Aytmatovkayda de¤er.

Müzik alan›nda (kompozitörler): Aram Haçaturyan (Ermeni), Bulat Okucava(Gürcü), Sergey Prokofiyev, Mstislav Rastropoviç, Dimitri fiostokoviç,

Film rejisörleri: Sergey Bondarçuk, Sergey Einstein, Kira Muratova (Ukraynal›),Andrey Torkovskiy

Bale: Moskova’daki Bolfloy Tiyatrosu ile St. Petersburg’taki Kirov Balesi dünyaçap›nda bale ustas› ve balerinin yetiflti¤i yerdi. Buradan yetiflen Tatar kökenli Ru-dolf Nuriyev SSCB’den kaçarak dünyada flöhret olmufltu.

220 Rusya Tar ih i

2217. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i Dönemi

‹ç savafltan sonra uygulanmaya bafllanan Yeni

Ekonomik Plan’› de¤erlendirebilecek

Birinci Dünya Savafl› esnas›nda Rusya büyük in-san ve ekonomik kay›plara u¤ram›flt›. Halk sefilduruma düflmüfl, savafltan b›km›flt›. Bu flartlardahalk› kendi yanlar›na çekebilen Bolflevikler ikti-dar› ele geçirdiler. Ancak onlara karfl› olanlarla3-4 y›l savaflt›lar. Yani yine halk› huzura ve bol-lu¤a kavuflturamad›lar. Rakiplerini ortadan kald›-r›nca Lenin ekonomiyi canland›rmak için YeniEkonomik Plan’› aç›klad›. Bunun büyük yarar›da oldu. Köylü üretiyor ve halk da memnun olu-yordu. Bu Bolfleviklerin belki de en önemli bafla-r›s›yd›.

A¤›r sanayi at›l›m›n›n neticelerini aç›klayabi-

lecek

Stalin e¤itimsiz bir köylü toplumunu devrald›¤›-n› biliyordu. Onun hayali ise yeni rejimin Sov-yetler Birli¤inde a¤›r endüstriyi gerçeklefltirmesiidi. Ancak bunu yapabilecek bilgi ve becerideyeterince ne mühendis, ne teknisyen ne de kali-fiye iflçi vard›. Ancak Stalin bu zorluklar› yenmekiçin her türlü bask›y›, hatta terör metotlar›n› kul-land›. Neticede üniversiteler ve teknik okullardagerekli elemanlar› yetifltirildi. Ülkenin çeflitli yer-lerine fabrikalar kuruldu ve üretime geçildi.

Rakiplere karfl› terör metodunun neticelerini de-

¤erlendirebilecek

Stalin Hitler ile anlaflarak Avrupa’y› paylaflmaplanlar› yapm›fl olmas›na ra¤men bu dostlu¤unuzun vadeli olmayaca¤›n› anlam›flt›. Çünkü Hit-ler bat›ya oldu¤u kadar do¤uya da genifllemekistiyordu. Rusya onun için bir tah›l ve ham mad-de ambar› idi. Ancak Stalin her çeflit kurban ve-rerek Rusya’n›n k›fl›nda Almanlar› ma¤lup etti.‹ngiltere, A.B.D. ve Fransa ile iflbirli¤i Sovyet or-dular›n›n Do¤u Avrupa’ya kadar yay›lmas›n› sa¤-lad›. Bu sayede kendi rejimini gerek do¤uda ge-rekse bat›da yayarak dünyan›n sosyalist/komü-nist ile demokratik bloklar›na ayr›lmas›na nedenoldu. Stalin ve onun halefleri dünyaya Komü-nizm ideolojisini yaymakta hiçbir fedakârl›ktankaç›nmad›lar. Çarl›k Rusya’s›n›n küllerinden devSSCB ç›km›flt›.

SSCB’nin ‹kinci Dünya savafl›ndaki baflar›lar›n›

aç›klayabilecek.

Hruflçov Stalin döneminin terör korkusunu yu-muflatt›ysa da, Brejnev tam tersi ile SSCB’yi dün-yan›n bir numaral› ülkesi haline getirece¤ineinand›. Ancak halk›n hayat standartlar›n› yükselt-mek, bir nebze özgürlük vererek halk› daha iyimotive edece¤ini düflünmedi. Dolay›s›yla top-lumda rejime olan inanç azald›, yolsuzluk artt›,çal›flma arzusu neredeyse yok oldu. Gorbaçov’unhâkimiyetine ise mutsuz bir topluluk, gerileyenbir ekonomi kald›. fieffafl›k ve yeniden yap›lan-d›rma teflebbüsleri de baflar›l› olamad›. Halk ar-t›k ideoloji de¤il, iyi bir hayat istiyordu.

Siyasi, sosyal ve kültürel kurumlar›n her fleye ra¤-

men çöküflü durduramamalar›n›n sebebini aç›k-

layabileceksiniz

Her çeflit özgürlü¤ün devletin kontrol mekaniz-ma ve sistemleri ile s›k› bask› alt›nda kalmas› res-mi kurumlardan korkan ve sorgu sualsiz itaateden bir vatandafllar kitlesi ortaya ç›karm›flt›.Devlet bu bask› sistemiyle hayli adaletsizlik deyap›yordu. Bunu yaparken halk›n büyük ço¤un-lu¤unun do¤al ihtiyaçlar›n› da tatminkar derece-de karfl›layam›yordu. Dünyaya korku salanSSCB’de insanlar g›da, giyim vb. fleyler için saat-lerce kuyruklarda beklemek zorunda kal›yorlar-d›. Bu durum da SSCB’nin ad›m ad›m sonunu ge-tirdi.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç

222 Rusya Tar ih i

1. Yeni Ekonomik Plan’›n yürürlü¤e girdi¤i tarih afla¤›-dakilerden hngisidir?

a. 1913b. 1917c. 1921d. 1925e. 1928

2. 5 Y›ll›k Kalk›nma Plan›’n›n yürürlü¤e girdi¤i tarihafla¤›dakilerden hngisidir?

a. 1913b. 1917c. 1921d. 1925e. 1928

3. 1953’ten sonra Sovyetler Birli¤i gizli servisinin ald›¤›ad afla¤›dakilerden hangisidir?

a. ÇEKAb. GPUc. NKVDd. KGBe. FSB

4. Hruflçov’a göre 1937-1953 y›llar› aras›nda çal›flmakamplar›na mahkum edilenlerin say›s› kaç milyondur?

a. 1 milyonb. 2 milyonc. 3 milyond. 17 milyone. 18 milyon

5. Top yekûn sürgüne u¤rayan ulus afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Belorusb. Gürcüc. Balkard. Özbeke. Mordva

6. Sovyet Ordular›n›n iflgal etti¤i fakat Sosyalist rejiminkurulamad›¤› ülke afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Avusturyab. Çekoslovakyac. Polonyad. Macaristane. Romanya

7. Brejnev döneminde Sovyet ekonomisinde durgun-lu¤un bafl gösterdi¤i tarih afla¤›dakilerden hangisidir?

a. 1964b. 1973c. 1975d. 1980e. 1982

8. Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤una dahil olmayan ülkeafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Rusyab. Estonyac. Ermenistand. Özbekistane. Tacikistan

9. Sovyetler Birli¤i Komünist Partisinin en etkili organ›afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Genel Kurulb. Merkezi Komite (MK)c. MK Revizyon Komitesid. MK Siyasi Bürosu (Politbüro)e. MK Sekreterli¤i

10. Uzaya yollanan ilk (kozmonot)’un ad› afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Leikab. Gagarinc. Tereflkovad. Leonove. Venera

Kendimizi S›nayal›m

2237. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i Dönemi

1930’larda Politbüro üyeli¤i yapm›fl Özbek NureddinMuhitdin(ov) Kremlin’de Geçen Y›llar adl› hat›ralar›ndaflöyle bir olay anlat›r. Kruflçev, Hindistan, Birma ve Af-ganistan’a yapt›¤› geziden dönerken Taflkent’e u¤rar veülkeye gelifli münasebetiyle tertiplenen bir mitingdebüyük bir gaf yapar. Kruflçev konuflmas›na. “Selam, de-¤erli Tacik kardefllerim! Size Hindistan, Birma ve Afga-nistan haklar›ndan, komflular›n›zdan s›cak selamlar ge-tirdik. Bizi oralarda çok iyi biliyorlar..” diye bafllar veflöyle sürdürür sözlerini: “Siz Tacikler, gençsiniz, iyi ça-l›fl›yorsunuz ve iyi pamuk mahsulü al›yorsunuz.. Amasizin komflunuz Özbekler, ifli savsakl›yor. Öncelikle be-lirteyim ki, onlar›n yöneticilerinin aras›nda üç k⤛tç›larvar...”Muhitdin(ov) hikayesini flöyle sürdürüyor: “Donup kal-m›flt›k. Hemen N.A. Bulganin’e “Söyleyin ona, kendisiflu anda Özbek halk›na hitap etmektedir” dedim, ama“Sen kendin söyle!” diye cevap verdi. Yavaflça Kruflev’esokuldum, fakat kendini konuflmaya kapt›rm›fl oldu-¤undan yüzüme bile bakmad›. Bir dakika sonra tekraryaklaflt›m: “Nikita Sergeyeviç! Siz Taflkent ve Özbekis-tan halk›n›n karfl›s›nda bulunuyorsunuz. Tüm Özbeklersizi dikkatle dinliyorlar”. Birden bafl›n› sertçe bana çe-virdi: “Ne diyorsun sen?” “Sizi flu anda dinleyenler Öz-beklerdir” dedim. “Neden daha önce söylemediniz?”dedi ve mikrofona yönelerek konuflmas›n› sürdürdü:“Sevgili Taflkentliler ve Özbekistanl›lar! Alenen sizi ten-kit etmek suretiyle s›namak istemifltim. Tepkinizin neoldu¤unu görmek istiyordum. Ve siz de¤erli Taflkentli-ler, benim flaka etti¤imi anlay›p, dikkatlice dinlediniz.Çok teflekkür ederim!”(Nureddin Muhitdinov, God› provedeniya v Kremle,Taflkent:1994, s. 163)

Kaynak: Vernandsky, G. (2009), Rusya Tarihi (çev.D. M›zrak-E.Ç. M›zrak) ‹stanbul: Selenge., s. 535

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lenin ve Yeni EkonomikPlan” konusunu yeniden gözden geçiriniz

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤›r Sanayi” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Terör Y›llar›” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çal›flma Kamp› Ard›ndan”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplu Sürgünler” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹kinci Dünya Savafl›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hruflçov, Brejnev ve Gor-baçov Dönemleri “ konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Perestroyka - Glasnost” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyetler Birli¤i KomünistPartisi’nin (SBKP) Teflkilatlar›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uzay Çal›flmalar›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Sovyetler Birli¤i 1917 Devriminin ilk günlerinden itiba-ren çok etkili ve kendini hukuktan üstün gören gizliservisleri arac›l›¤› ile herkes üzerinde kontrolü sa¤lad›.ÇEKA, GPU, NKVD, KGB gibi de¤iflik isimler alm›fl ol-mas›na ra¤men faaliyet sahas›nda bir de¤ifliklik olmad›.‹nsanlar gece vakti apar topar evlerinden al›p götürülü-yordu. Bu yap›l›rken herhangi bir mahkemenin karar›bulunmuyordu. Baz› insanlar izsiz kayboluyordu. Ekse-risi rejim düflman›, sabotajc›, casus gibi suçlamalarla enaz 5 y›l çal›flma kamp›na yollan›yordu. Bir k›sm› isekurfluna diziliyordu. Bu nevi mahkumiyet için din ada-m› olmak, zengin olmak, hatta yurt d›fl›ndan biri ile ha-berleflmek yeterli oluyordu.

S›ra Sizde 2

Sovyet rejiminin korku sald›¤› di¤er bir cezaland›rmasistemi ise GULAG ad› verilen çal›flma kamplar›na yol-lamak idi. Ço¤u adi suçlular olmak üzere siyasi muha-liflerin ekserisi bu kamplara 5-10 hatta 20 y›la mahkumediliyorlard›. Bu mahkumlar insan sa¤l›¤›na zararl› ma-

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

224 Rusya Tar ih i

denlerde, kanal kazma, demiryolu döfleme, ormanlardaa¤aç kesme gibi a¤›r ifllerde çal›flt›r›l›yordu. Ekserisi Si-birya’da so¤uk iklimin sürdü¤ü yerlerde do¤ru dürüst›s›namadan, çok az g›dayla çal›flt›r›l›yordu. Çok say›dainsan bu a¤›r ifller, g›das›zl›k, so¤uk neticesinde çeflitlihastal›klara yakalanarak ölüyorlard›. Sovyetler Birli¤iiçin bedava ifl gücü oldu¤undan GULAG mahkumlar›-n›n say›s› hiçbir dönemde azalmad›.

S›ra Sizde 3

Stalin sosyalizmi gelifltirmek için yeni tip bir vatandafl,Sovyet insan› yaratmak istiyordu. Dolays›yla maddi aç›-dan eflit, dili Rusça ve etnik veya milli fluuru olmayantopluluklar yaratmak gerekiyordu. Di¤er ifade ile de¤i-flik etnik unsurlar› kar›flt›rmak gerekirdi. ‹kinci DünyaSavafl› iflte bu f›rsat› verdi. Stalin düflmanla iflbirli¤i ba-hanesi ile Volga Almanlar›, Kalmuklar, K›r›m Tatarlar›,K›r›m’da yaflayan Ermeni ve Yunanl›lar›, Kafkas halkla-r›, Karaçay, Balkar, Çeçen, ‹ngufl, Gürcistan’daki Türk-leri (Ah›ska) Sibirya ve Orta Asya’ya sürerek hem onla-r›n nüfusunu azaltt› hem de büyük k›sm›n›n kimlikleri-ni kaybetmelerine neden oldu. SSCB’deki sosyalizm an-cak fakirlikte eflitlik yaratabilmiflti.

S›ra Sizde 4

Stalin’in ve di¤er Sovyet liderlerinin maksad› Komü-nizm fikrini yayarak, rakipleri olan Bat› ve di¤er özgürtopluluklar› sarsmakt›. ‹kinci Dünya Savafl› bu f›rsat›verdi. Sovyet ordusunun iflgal etti¤i bütün Do¤u Avru-pa ülkelerinde Marksist/Leninist gruplar desteklenerekonlar›n iktidara gelmesi sa¤land›. Böylece Romanya,Bulgaristan, Macaristan, Polonya ve Çekoslovakya’daMoskova’n›n emri ile hareket eden rejimler ortaya ç›kt›.Do¤u’da ise Mo¤olistan, Kuzey Kore ve Çin Halk Cum-huriyeti, hatta Vietnam Moskova’n›n müttefiki oldular.

S›ra Sizde 5

SSCB’nin son lideri Mihail Gorbaçov ülkenin her alan-da sorunlar› oldu¤unu ve bat›dan hayli geri kald›¤›n›gördü. Sistemi tekrar canland›rmak için Glasnost (flef-fafl›k) ve Perestroyka (yeniden yap›land›rma) prensip-lerini ortaya att›. Ancak rejim o kadar sa¤l›ks›z hale gel-miflti ki, makyajlarla düzelecek gibi de¤ildi. Di¤er lider-ler 15 ülkeden oluflan SSCB’nin yaflama kabiliyetini kay-betti¤ini anlayarak SSCB’yi da¤›tmaya karar verdiler. Busayede kendini kurtaranlar kurtard›. Rusya Federasyo-nu bir hayli s›k›nt›dan kurtulmufl oldu.

S›ra Sizde 6

Sovyetler Birli¤inin dünya gücü haline dönüflmesindee¤itim ve bilime yapt›¤› yat›r›m çok önemli rol oyna-m›flt›r. SSCB Bilimler Akademisi de¤iflik branfllar› iledünya çap›nda bulufllara imza atm›flt›r. Bu sayede SSCBuzay yar›fl›nda A.B.D.’yi geçmifltir. Bir nükleer güç ol-mufltur. Ancak sosyal bilimler alan›nda bu baflar›y› gös-terememifltir. Çünkü fikir özgürlü¤ü olmayan yerlerdefelsefe, tarih vb. bilim dallar›n›n geliflmesi mümkün de-¤ildir.

Yararlan›lan KaynaklarApplebaum, A. (2008), GULAG, (çev. U. Demirtafl), An-

kara: Arkadafl.Devlet, N. (1993), Ça¤dafl Türkiler, Do¤ufltan Günü-

müze Büyük ‹slam Tarihi’ne Ek cilt, ‹stanbul: Ça¤.Vernadsy, G. (2009), Rusya Tarihi (çev. D. M›zrak-E.Ç.

M›zrak), ‹stanbul: Selenga.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda Rusya Federasyonu’nda yaflanande¤iflim ve dönüflümün temel dinamiklerini de¤erlendirebilecek,Devlet Baflkan› Boris Yeltsin (1990-1999) döneminde Rusya Federasyonu’nuniç ve d›fl politikas›n›n temel ö¤elerini tart›flabilecek,Devlet Baflkan› Vladimir Putin (2000-2008) döneminde Rusya Federasyo-nu’nun iç ve d›fl politikas›nda meydana gelen de¤ifliklikleri tan›mlayabilecek,Rusya Federasyonu aç›s›ndan Devlet Baflkan› Dmitriy Medvedev (2008-2012) döneminin Vladimir Putin döneminden farklar› ve benzerliklerinitart›flabilecek,1990’lardan bu yana Türkiye Cumhuriyeti-Rusya Federasyonu iliflkilerinin te-mel ö¤elerini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• fiok Terapi• Oligarfli• Siloviki

• Civiliki• Putinizm• Güdümlü Demokrasi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

N

Rusya Tarihi

• G‹R‹fi• BOR‹S YELTSIN DÖNEM‹

(1990-1999)• VLAD‹M‹R PUT‹N DÖNEM‹

(2000-2008)• DM‹TR‹Y MEDVEDEV DÖNEM‹

(2008-2012)• SONUÇ

Sovyetler Birli¤i’ninDa¤›lmas› ve RusyaFederasyonu

8RUSYA TAR‹H‹

G‹R‹fi Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›ndan bugüne kadar geçen sürede Rusya Federasyo-nu’nda farkl› iç ve d›fl dinamikleriyle öne ç›kan ve Devlet Baflkanlar› (Boris Yelt-sin, Vladimir Putin, Dmitriy Medvedev)’n›n kiflili¤inde sembolleflen üç farkl› dö-nemden bahsetmek mümkündür. Bu ba¤lamda Boris Yeltsin dönemi (1990-1999)daha çok Sovyet sonras› de¤iflim ve dönüflümün tüm fliddetiyle yafland›¤›, zorlu,karmafl›k, iniflli-ç›k›fll› bir “geçifl” dönemi olarak kabul edilirken, Vladimir Putin dö-nemi (2000-2008) ülkede art›k geçifl aflamas›n›n tamamland›¤›, flu ya da bu flekildeistikrar›n sa¤land›¤›, uluslararas› alanda Rusya’n›n Boris Yeltsin döneminde azalanitibar›n›n yeniden art›r›ld›¤› bir “pekifltirme” dönemi, Dmitriy Medvedev dönemi(2008-2012) de Rusya’da bir önceki Putin dönemi ile bir sonraki Putin dönemi ara-s›nda devaml›l›¤› sa¤lamaya yönelik bir “ara” dönem olarak de¤erlendirilmektedir.

Devlet baflkanlar› Seçilme tarihi Göreve bafllama Yeniden seçilme tarihi Görevin bitifl tarihi

Boris Yeltsin 12 Haziran 1991 10 Temmuz 1991 03 Temmuz 1993 31 Aral›k 1999*

Vladimir Putin 26 Mart 2000 07 May›s 2000 14 Mart 2004 07 May›s 2008

Dimitri Medvedev 02 Mart 2008 07 May›s 2008 ---- 07 May›s 2012

Vladimir Putin 04 Mart 2012 07 May›s 2012

Baflbakanlar Aday gösterilifl tarihi Kabul edilifl tarihi Yeniden atanma tarihi Görevin bitifl tarihi

Yegor Gaydar 8 Aral›k 1992 ---- ---- 09 Aral›k 1992**

Viktor Çernomirdin 14 Aral›k 1992 14 Aral›k 1992 10 A¤ustos 1996 23 Mart 1998

Sergei Kirienko 23 Mart 1998 24 Nisan 1998 ---- 23 A¤ustos 1998

Yevgeni Primakov 10 Eylül 1998 11 Eylül 1998 ---- 12 May›s 1999

Sergei Stepashin 12 May›s 1999 19 May›s 1999 ---- 09 A¤ustos 1999

Vladimir Putin 09 A¤ustos 1999 16 A¤ustos 1999 ---- 07 May›s 2000

Mikhail Kasyanov 07 May›s 2000 17 May›s 2000 24 fiubat 2004

Mikhail Fradkov 01 Mart 2004 5 Mart 2004 12 May›s 2004 12 Eylül 2007

Viktor Zubkov 12 Eylül 2007 14 Eylül 2007 ---- 07 May›s 2008

Vladimir Putin 07 May›s 2008 08 May›s 2008 ---- 07 May›s 2008

Dimitri Medvedev 07 May›s 2012 08 May›s 2012

Sovyetler Birli¤i’ninDa¤›lmas› ve Rusya

Federasyonu

* Boris Yeltsin ikinci dönem görev süresi bitmeden istifa etmifl, Vladimir Putin May›s 2000’de göreve resmen bafllayanakadar Rusya Devlet Baflkanl›¤›n› vekaleten yürütmüfltür.

** Yegor Gaydar 15 Haziran 1992 tarihinden itibaren baflbakanl›¤› vekaleten sürdürmesine ra¤men, adayl›¤› 09Aral›k 1992’de Rusya Halk Temsilcileri Kongresi taraf›ndan reddedilmifltir. (White ve Mcallister, 2008: 606)

RUSYA FEDERASYONU BAfiKAN VE BAfiBAKANLARI (1991-2012)

BOR‹S YELTS‹N DÖNEM‹ (1990-1999) 1981 y›l›nda Komünist Parti’nin Merkez Komite üyeli¤ine seçilen Boris Yeltsin1990 y›l›na kadar bu görevini sürdürmüfl, 29 May›s 1990’da Sovyet Sosyalist Cum-huriyetler Birli¤i Yüksek Konseyi baflkanl›¤›na atanm›fl, 11 Haziran 1991’de RusyaFederasyonu Cumhuriyeti’nin kendi Anayasas›’n› Birlik Anayasas›’ndan üstün gör-dü¤ünü belirterek ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmesinin ard›ndan 12 Temmuz 1991’den iti-baren de Rusya Federasyonu baflkan› olarak Sovyet sonras› Rus siyasi hayat›n›nönemli isimlerinden biri olman›n ilk ad›m›n› atm›flt›r.

Boris Yeltsin Döneminde Rusya Federasyonu’nun ‹çPolitikas› Boris Yeltsin’in 12 Temmuz 1991’de Rusya Federasyonu baflkan› olmas›ndan 31Aral›k 1999’daki istifas›na kadar geçen süreyi kabaca üç döneme (1991-1993, 1993-1996 ve 1996-1999) ay›rmak mümkün gözükmektedir. ‹lk dönem 1993’de DevletBaflkan› Boris Yeltsin ve Parlamento aras›ndaki yetki paylafl›m›ndan do¤an sorun-lar yüzünden Parlamento’nun la¤vedilmesi ve Parlamento binas›n›n bombalanma-s› ve 12 Aral›k 1993’teki referandum sonras›nda Rusya’da baflkanl›k rejimine daya-nan Anayasa’n›n kabul edilmesiyle, ikinci dönem 03 Temmuz 1996’da Boris Yelt-sin’in yeniden devlet baflkanl›¤›na seçilmesi, üçüncü dönem ise 31 Aral›k 1999’daBoris Yeltsin’in devlet baflkanl›¤›ndan istifas› ile sona ermifltir.

Boris Yeltsin’in ilk dönemi daha çok Rusya’da yeni bir kimlik aray›fl›, devlet-leflme ve eski kurumlar›n yeniden yap›land›r›lmas› çal›flmalar›na odaklan›ld›¤› birdönem olmufltur. Bu dönemde Boris Yeltsin ekonomik ve siyasi reformlar anla-m›nda çok fley vaat eden karizmatik bir lider görüntüsündedir ve kurumlar›n gö-rece zay›fl›¤› onun bu pozisyonunu güçlendirmifltir. Ancak Rusya’da 1991-1992döneminde h›zla parçalanan siyasi ve ekonomik sistemin yeri ayn› h›zla serbestpiyasa ekonomisi ve iyi iflleyen bir demokratik rejim ile doldurulamay›p, ciddi birkargafla ve istikrars›zl›k ortam› do¤unca genifl halk kitlelerinin deste¤ine dayananDevlet Baflkan› ile Parlamento aras›nda yetki kavgalar› ç›kmaya bafllam›fl ve Par-lamento Devlet Baflkan›’n›n uygulamalar›n›n önünü kesecek flekilde reform süre-cini bloke etme giriflimlerinde bulunmufltur. Bu flekilde kendi gelece¤inden duy-du¤u kayg› nedeniyle Boris Yeltsin müttefikler kazanmak ad›na ülke içindeki ye-rel politikac›lar ve ifl çevrelerine daha fazla tavizler vererek âdemi merkeziyetçili-¤in yolunu açm›flt›r.

Parlamento ile yaflad›¤› sorunlar›n Parlamento’nun la¤vedilmesi ve bombalan-mas› ile sonuçlanmas›n›n ard›ndan Boris Yeltsin’in ikinci dönemi olarak adland›r›-labilecek görece karizmas›n› ve etkinli¤ini kaybetti¤i bir döneme girilmifltir. Muha-lefetin güç kullan›larak bast›r›lmas› Rus toplumunun görece zay›f yap›s› ile de bir-leflince ortaya ç›kan boflluk siyasi aç›dan k›smi otoriter baflkanl›k sistemi, ekono-mik aç›dan da oligarklar ve k›s›tl› piyasa sistemleri ile doldurulmufl ve her iki alan-da da yozlaflma ve mafya düzeni had safhaya ulaflm›flt›r.

Bu dönemde Rusya’da oligarflik, kriminal, otoriter ve liberal özellikler tafl›yanoluflumlar›n tamam›n› birarada görmek mümkün olmufltur. O dönemde Rus toplu-munun oligarflik boyutunu daha çok yeni zenginler, hükümette Devlet Baflka-n›’ndan yerel politikac›lara kadar her düzeyde hizmet alabilen ve kriminal örgüt-lerle de iflbirli¤i içinde olup siyasi olarak desteklenen gruplar; kriminal boyutunuoligarfli taraf›ndan kontrol edilen ve pek çok küçük ve orta ölçekli iflletmenin kon-trolünü elinde bulunduran yasad›fl› ve organize suç örgütleri; otoriter boyutunu li-

228 Rusya Tar ih i

Sovyetler Birli¤i’nin siyasalyap›s›ndaki çözülmeleröncelikle Balt›k ülkelerininba¤›ms›zl›k ilanlar› ilebafllam›flt›r. LitvanyaParlamentosu 11 Mart 1990,Letonya Parlamentosu 04May›s 1990 ve EstonyaParlamentosu da 08 May›s1990’da ülkelerininba¤›ms›zl›klar›n› ilanetmifllerdir. Balt›k ülkelerini23 A¤ustos 1990’dakiba¤›ms›zl›k ilan›ylaErmenistan takip etmifltir.Ukrayna 24 A¤ustos1991’de, Belarus 25 A¤ustos1991’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilanetmifltir. Azerbaycan’da 30A¤ustos 1991’de,Özbekistan ve K›rg›zistan’da31 A¤ustos 1991’de,Türkmenistan’da 27 Ekim1991’de ve Kazakistan’dada 16 Aral›k 1991’deba¤›ms›zl›kla ilgili halkoylamalar›na gidilmifl vemüteakiben bu ülkelerin deba¤›ms›zl›k ilanlar›gerçekleflmifltir.

08 Aral›k 1991’de SovyetlerBirli¤i’nin üç Slavcumhuriyetinin (RusyaFederasyonu, Belarus veUkrayna) lideri Belarus’tabiraraya gelerek SovyetlerBirli¤i’nin resmenda¤›ld›¤›n› ve bunun yerinialacak Ba¤›ms›z DevletlerToplulu¤u (BDT)’nunkuruldu¤unuaç›klam›fllard›r.

derin ve bürokrasinin ülkeyi demokratik kurumlara riayet etmeden yönetme e¤ili-mi; liberal boyutunu ise demokratik kurumlar, Parlamento, mahkemeler, göreceözgür medya, özel sektör ve bankalar›n varl›¤› oluflturmaktad›r.

Öte yandan yine bu dönemde toplumda böyle bir yap›n›n oluflmas›na sebepolarak gösterilen “flok terapi” uygulamalar›n›n k›sa vadede tüketici refah›n›n azal-mas›, iflsizlik, erken emeklilik ve sosyal travmalar gibi halk üzerindeki olumsuz et-kileri de a¤›r olmufltur. Ekonomik sorunlar sadece sanayi kesimini de¤il, tar›m, alt-yap› ve insan kaynaklar›n› da etkilemifl ve bu yüzden Sovyet döneminden miraskalan bar›nma, ›s›nma, ulafl›m vs. altyap› da olumsuz etkilenmifltir. Yine bütçedenaraflt›rma ve gelifltirme faaliyetlerine ayr›lan pay azald›¤› için ülkedeki pek çok bi-lim adam› daha iyi yaflam sa¤layabilecekleri ülkelere göç etmek zorunda kalm›flt›r.Toplumda gizli iflsizlik artm›fl, emekli maafllar› ödenemez, sosyal hizmetlere de ko-lay ulafl›lamaz olmufltur.

Rus bas›n›nda bile Yeltsin’in ikinci döneminin ekonomik ve siyasi durumunutan›mlamak üzere “nomenklatur kapitalizmi” veya “kriminal kapitalizm” deyimlerikullan›lmaya bafllanm›flt›r. Bu sistemde Boris Brezovski (LogoVAZ), Vladimir Gu-sinski (Most Bank), Vladimir Potanin (Uneximbank), Aleksandr Smolenski (SBSAgro), Vladimir Vinogradov (Inkombank), Mihail Hodorkovski (Menatep), RemVyahirev (Gazprom) ve Vagit Alekperov (Lukoil) gibi kiflilerin (oligarklar›n), finansimpratorluklar›n›n ve enerji tekellerinin etkisi büyük olmufltur.

Yeltsin’in ikinci döneminde merkez-çevre aras›nda yaflanan problemler (eko-nomik-vergi gelirlerinin paylafl›m›, mallar›n fiyatland›r›lmas›, merkezin destek-lenmesi ve siyasi- ba¤›ms›z olma, politika yap›m›, yetki paylafl›m›) de önemli ol-mufltur. Bu dönemin hemen bafllar›nda (Aral›k 1994) Birinci Çeçenistan Savafl›bafllam›fl ve savafl 31 A¤ustos 1996’da imzalanan Hassavyurt Anlaflmas› ile sonaermifltir.

Bu dönemde k›saca yukar›da be-lirtildi¤i flekilde cereyan eden gelifl-meler 1996 y›l›ndaki devlet baflkanl›-¤› seçimleri arifesinde ülkede gücüntoplumun de¤iflik kesimleri aras›ndarastgele da¤›ld›¤›, merkezi yönetiminotoritesini kaybetti¤i, Devlet Baflkan›Boris Yeltsin’in halk aras›ndaki po-pularitesini gittikçe yitirdi¤i ve siste-me zay›f kurumlar›n hakim oldu¤ubir durum ortaya ç›karm›flt›r. Yelt-sin’in üçüncü dönemi ise 1996 Dev-let Baflkanl›¤› seçimlerini kazanmas›ile bafllam›fl ve bu dönem tam anlam›yla devlet otoritesinin yitirildi¤i, devlet yöne-timinin tamamen oligarklar ve ailenin eline geçti¤i, Yeltsin’in sa¤l›k durumununiyice kötüleflti¤i (genel sa¤l›k sorunlar› ve alkolizm) bir dönem olmufltur.

Boris Yeltsin Döneminde Rusya Federasyonu D›flPolitikas› Boris Yeltsin dönemi Rus d›fl politika oluflum sürecine So¤uk Savafl sonras› de¤i-flen uluslararas› ortam›n de¤iflen yap›s› kadar, ülkenin kendi içinde yaflanan de¤i-flim ve dönüflümün de etkisi olmufltur.

2298. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i ’n in Da¤› lmas› ve Rusya Federasyonu

fiok Terapi: Rusya’da1990’lar›n bafl›ndan itibarenYegor Gaydar ve AnatoliÇubais taraf›ndanuygulanan ve do¤rudanpazar ekonomisinegeçilmesinin sa¤lanmas›n›hedefleyen uygulamalar(devlet planlamas›na sonverilmesi, fiyatlar›n serbestb›rak›lmas›, özellefltirilmesivs.) bütününü içeren birprogramd›r.

Resim 8.1

Vladimir Putin veBoris Yeltsin

Kaynak: BBCNews, 30 Ocak2012

Yeltsin döneminde Rusya’da kurulmaya çal›fl›lan yeni sistemin eski Sovyet sis-teminden büyük fark› içeride liberalizm fikrinin benimsenmesi, d›fl politikada isefarkl› d›fl politika alan ve konular›na göre de¤iflen daha uysal, uzlaflmac› ve prag-matik bir aray›fl içine girilmifl olmas›d›r. Yeltsin döneminde da¤›n›k yürütme hiye-rarflisinin ülke içinden gelebilecek bask›lara karfl› aç›k ve savunmas›z olmas› da ül-kede Sovyetler Birli¤i döneminde Komünist Parti’nin varl›¤› ile perçinlenen siyasigüç dengesini de¤ifltirmifl ve bu d›fl politika karar alma sürecini daha karmafl›k ha-le getirmiflti.

Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›n› takip eden süreçte Rusya’n›n milli ç›karlar›n›n,milli kimli¤inin tan›mlanmas› konusunda ülkede Bat›c› ve Avrasyac› fikirleri savu-nan iki temel farkl› görüfl ortaya ç›km›fl ve bu görüfller yerini zamanla pragmatikmilliyetçi fikirlere b›rakm›flt›r. Rusya’da izlenen d›fl politika da bu geliflmelere pa-ralel bir seyir izlemifltir. SSCB’nin da¤›lmas›n›n hemen ard›ndan Rusya’n›n Bat› ileiliflkilerinde görece pasif kalmas›nda, o dönemde Rusya’da yaflanan kurumsal de-¤iflmeler ve Rusya’n›n uluslararas› alanda hareket serbestisinin s›n›rlar›n› alg›lama-s›n›n etkisi büyüktür. Yeltsin döneminde d›fl politika öncelikleri konusunda yap›-lan tart›flmalar ço¤unlukla iç politika kavgalar›n›n içine yerleflmifltir. Ülkede siyasipolemi¤e girmek isteyen kifliler ço¤unlukla d›fl politika konular› üzerinden politi-ka üretmeyi tercih etmifllerdir. Bu tart›flmalar›n en önemli parças›n› ise Rus milli ç›-karlar›n›n ve milli kimli¤inin tan›mlanmas› süreci oluflturmufltur. Bu arada da Rus-ya’n›n bir imparatorluk olarak kurulmas›, tarih boyunca da varl›¤›n› de¤iflik flekil-lerde imparator-devlet olarak devam ettirmesi bu tan›mlaman›n önemli parças› ha-line gelmifltir.

Yukar›da da aç›klanmaya çal›fl›ld›¤› flekilde Yeltsin döneminde Rusya’da d›flpolitika oluflum süreci içeride yaflanan dönüflüm ve de¤iflikliklerden etkilenmifl vebu iç dinamikler zamana ve duruma ba¤l› olarak karar alma sürecini farkl› düzeyve seviyelerde etkilemifltir. Yine bu dönemde Sovyetler Birli¤i’nde uygulanan ide-olojiye dayal› politikadan pragmatizme dayal› bir politikaya kayma olmufltur. Buba¤lamda Rusya’da 1991-1992 y›llar›nda Mikhail Gorbaçov döneminde (1985-1991) uygulamaya konulan ve “Ortak Avrupa Evi”, “ortak insani de¤erler” gibi fi-kirlere dayal› d›fl politikan›n devam›n›n uygulanmaya çal›fl›ld›¤›n› söylemek müm-kündür. 1993 y›l›ndan itibaren ise Rusya’daki karar al›c›lar ve karar alma sürecineetki eden kurumlar belirli kal›p ve konulara dayal› d›fl politika üretmeyi b›rakarak,Rusya’n›n milli ç›karlar›n› tan›mlama aflamas›na geçmifllerdir. NATO’nun geniflle-mesi, Bat›’n›n Rusya’n›n yak›n çevresine, Balkanlar’a ve Ortado¤u’ya karfl› tutumu-nun Rusya’da yapt›¤› so¤uk dufl etkisi, ayn› zamanda ülkede yaflanan ekonomikreformlar›n sebep oldu¤u sorunlarla da birleflince Rusya da Bat›’ya karfl› daha me-safeli durmaya bafllam›flt›r.

‹flte bu noktada da 1996’lardan itibaren pragmatik e¤ilim Rusya’da hem iç po-litika, hem de d›fl politika aç›s›ndan dengeleyici bir unsur olarak uygulanmaya bafl-lanm›flt›r. Yine Bat›’da “Rusya’y› kim kaybetti?” gibi sorular etraf›nda flekillenen veRusya’n›n Avrupa’n›n uzak bir parças› oldu¤u yönünde ortaya ç›kan görüfller, Ruskarar vericileri daha pragmatik davranarak farkl› ittifaklar aramaya, farkl› ikili ilifl-kiler kurmaya itmifl, Rusya’n›n bu yeni tutumu (Primakov doktrini çerçevesindeflekillenen) Rus halk› taraf›ndan da gönülden desteklenmifltir. Bu yaklafl›m ideolo-jik kal›plar içerisinde tan›mlanan d›fl politikadan daha geleneksel bir politikad›r.Bu politika ile Rusya’n›n tarihinden gelen sembol ve mitler üzerinde daha fazla du-rulmufl ve bu politikan›n temelleri belirlenirken Rus tarihinden daha fazla yararla-n›lm›flt›r. Ancak milli ç›kara dayal› daha pragmatik ve makul d›fl politika oluflturma

230 Rusya Tar ih i

Primakov doktrini YevgeniPrimakov’un hem d›flifllerihem de baflbakanl›¤›döneminde özellikle d›flpolitika alan›na iliflkinoluflturdu¤u düflüncelerbütünüdür. Primakovdoktrininin özetle dörtönemli unsurubulunmaktad›r: ABD’ningiriflimlerine karfl› olmak,Rusya’n›n dünyaekonomisine eklemlenmesi,yak›n çevre ülkelerine yak›nilgi ve çok kutuplu dünyadüzeninin kurulmas›.

çabalar› da milli ç›karlar›n tam olarak tan›mlanamamas› ve Boris Yeltsin’in gittikçezay›flayan otoritesi ile sekteye u¤ram›flt›r.

Sonuç olarak Boris Yeltsin döneminde eski Sovyet alan›yla iliflkiler Bat› ile ilifl-kilerin ard›ndan ikinci s›rada kalm›fl, Primakov’un giriflimi bile bu gerçe¤i tam ma-nas›yla de¤ifltirememifltir. Yeltsin döneminde ABD’ye olan ba¤›ml›l›k sürmüfl, ABve NATO ile iliflkiler gelifltirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Yine Sovyetler Birli¤i’nin ard›l› ol-mas› sebebiyle BM Güvenlik Konseyi’nde veto hakk› olan daimi üye bir ülke ola-rak (ki, Yugoslavya krizinde bu hakk› kullanm›flt›r) yer alan Rusya, G-7’nin 8. üye-si olmufltur. Öte yandan ABD’ye denge oluflturabilecek biçimde 1990’lar›n ortala-r›ndan itibaren Çin ile iliflkiler (fiangay ‹flbirli¤i giriflimi ile sembolleflen) gelifltiril-meye çal›fl›lm›fl ama Ortado¤u politikas› dâhil ABD’ye yak›n politikalar izlenmesidurumundan vazgeçilememifltir.

Rusya’n›n bu dönemde Türkiye ile olan iliflkileri ele al›nd›¤›nda ise kayde¤erbir geliflmenin yafland›¤›n› söylemek mümkün de¤ildir. 1990’l› y›llarda Türki-ye’nin (PKK terörü, koalisyon hükümetleri dönemi vs.) ve Rusya’n›n (dönüflü-mün sanc›lar›, ekonomik sorunlar, yeni kimlik aray›fl›, Çeçen sorunu vs.) kendi-lerine özgü iç hassasiyetleri arada karfl›l›kl› olarak ciddi bir iliflki zemini kurulma-s›n› engellemifl, bu dönemdeki iliflkiler bavul ticareti ve Mavi Ak›m projesi gibibaz› giriflimlerin ötesine geçememifl, özellikle siyasi konularda bir uzlafl› sa¤lan-mas› imkâan› yakalanamam›flt›r.

Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda Rusya Federasyonu’nda yaflanan de¤iflim ve dö-nüflümün temel dinamikleri neler olmufltur tart›fl›n›z.

VLADI‹M‹R PUT‹N DÖNEM‹ (2000-2008) 1 Ocak 2000 itibar›yla Devlet Baflkan› Boris Yeltsin’in görevinden ayr›lmas› ile dev-let baflkanl›¤›n› vekâleten yürütmeye bafllayan Vladimir Putin 26 Mart 2000’de ger-çeklefltirilen seçimlerde oylar›n %53’ünü al›p, 5 May›s 2000’de yemin ederek res-men devlet baflkan› olmufltur. 14 Mart 2004’de gerçeklefltirilen seçimlerde de Putinoylar›n % 71,3’ünü olarak ikinci baflkanl›k dönemine bafllam›flt›r.

Vladimir Putin’in her iki baflkanl›¤› için de yap›lan yorumlarda en çok üzerin-de durulan konular›n bafl›nda ülkede siyasi ve ekonomik istikrar›n yeniden sa¤lan-m›fl olmas›, Çeçenistan sorunun zor kullan›larak da olsa çözülmüfl olmas›, oligark-larla ve yolsuzluklarla mücadelede k›smi de olsa baflar› sa¤lanmas›, buna karfl›nyönetim kadrolar›nda eski istihbarat ve askeri uzmanlar›n›n-siloviki (Igor Sechin,Viktor Ivanov, Sergei Ivanov, Aleksi Miller vs.) hakimiyetinin artmas›, demokratik-leflme sürecinden uzaklaflma, merkezileflme ve diktatörleflme e¤ilimi gelmektedir.Vladimir Putin iki dönem baflkanl›k yapt›ktan sonra ülkenin en popüler kiflisi ha-line gelmekle kalmam›fl, Rusya’da “Rusya modeli demokrasi”, “sahte demokrasi”,“Putinizm” ve “demokrasi görünümünde yar› otoriter rejim” gibi kavramlarla an›-lan yeni bir sistemin de mimar› olmufltur.

Vladimir Putin Döneminde Rusya Federasyonu ‹çPolitikas› Vladimir Putin devlet baflkanl›¤› görevine olabilecek en zorlu dönemde bafllam›flt›r.Vladimir Putin bir önceki Devlet Baflkan› Boris Yeltsin’den tamamen merkezi otori-tenin kayboldu¤u, kurumlara ve yönetime tamam›yla oligarklar›n hakim oldu¤u birülke devralm›flt›r. Bunun sonucunda da Putin öncelikli iki amac›n› ortaya koymuflve bu iki amac›n gerçeklefltirilmesini sa¤lamaya yönelik politikalar gelifltirmifltir.

2318. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i ’n in Da¤› lmas› ve Rusya Federasyonu

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

Vladimir Putin’in ilk amac› ülkenin idari yap›s›n› yeniden düzenlemek (merke-zi kontrolü sa¤layacak ve sa¤lamlaflt›racak biçimde), ikinci amac› ise ülkenin top-rak bütünlü¤ünü yeniden sa¤lamak olmufltur. Bu do¤rultuda da ilk önce güç hiye-rarflisini yeniden düzenleme çabas›na girmifl, daha önce seksen dokuz bölgeye bö-lünmüfl olan Rusya Federasyonu yeni bir kanunla yedi idari bölgeye bölünüp,özerk bölgelerin de bu yedi federal idari bölgeye dâhil edilerek yetkilerinin s›n›r-land›r›lmas› (dikey iktidar) sa¤lanm›flt›r. Bu do¤rultuda bölge vali ve cumhuriyet-lerin devlet baflkanlar›n›n Kremlin’den atanmas›n› ve bölge ve cumhuriyetlerde uy-gulanan kanunlar›n merkez ile uyumlu hale getirilmesini zorunlu k›lan kararlar daönemlidir.

Öte yandan Vladimir Putin 2000’li y›llar›n bafl›ndan itibaren Rusya Federasyo-nu’nun da¤›lma ve parçalanma tehlikesini bertaraf etmek için özel çaba sarfetmifl,bu ba¤lamda Çeçenistan sorununu en önemli sorunlardan biri olarak de¤erlendir-mifltir. Putin, Çeçenistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n›n öncelikle toprak kayb› dolay›s›yla top-rak bütünlü¤ünü bozaca¤›, ikinci olarak da di¤er federe cumhuriyetlere örnek tefl-kil edebilece¤i gerekçesiyle Çeçen sorununun bir an önce çözülmesinden yana birtav›r tak›nm›flt›r. Bu do¤rultuda da bir taraftan ‹kinci Çeçen Savafl›’n› bafllat›rken birtaraftan da merkezdeki yönetimin gücünü pekifltirecek biçimde yukar›da da bah-sedilen ad›mlar› atm›flt›r. Nihai amaç asl›nda oldukça genifl bir cografyaya yay›lm›flolan Rusya’y› daha kolay idare edebilmek ve Boris Yeltsin döneminde güçlenmifl,ço¤alm›fl ve alternatif güç oda¤› haline gelmifl oligarklar›n sermaye güçleri sayesin-de vali ve cumhuriyetlerin devlet baflkan› olarak seçilmelerini engelleyerek muha-lefet yapmalar›na imkan vermemek ve bu görevlere güvenilir adamlar atayarakmerkez-çevre iliflkisini kontrol alt›na almakt›r.

Dolay›s›yla asl›nda Putin’in oligarklarla mücadelesi, oligarklar›n edinmifl olduk-lar› mal varl›¤›n›n tasfiyesinden ziyade Boris Yeltsin döneminde medya patronlar›olarak da elde ettikleri gücü siyasette Putin’in karfl›s›nda kullanmalar›n› engelleme-ye yönelikti. Nitekim Boris Berezovski (ORT) ve Vladimir Gusinski (Media-Most)ellerindeki medya organlar› arac›l›¤›yla Putin’e karfl› muhalefet yapmaya kalk›flm›fl,ancak daha sonra haklar›nda aç›lan davalar ve ald›klar› cezalardan dolay› Bere-zovski Londra’ya, Gusinski ‹spanya’ya kaçm›flt›r. Muhalefete maddi yard›m sa¤la-y›p, bir sonraki seçimlerde de devlet baflkanl›¤›na adayl›¤›n› koyaca¤›n› aç›klayanMikhail Hodorkovski ise hakk›nda aç›lan yolsuzluk davas› sonucunda mal varl›¤›-na el konularak hapse at›lm›flt›r. Hakk›nda aç›lan bir davadan dolay› Yeltsin ilearas› aç›k olan Roman Abromoviç ise di¤er oligarklar›n aksine bafl›ndan itibarenPutin ile iyi ve yak›n iliflkiler içinde olmufltur. Abromoviç her f›rsatta aç›kça Putin’eolan deste¤ini dile getirmektedir.

Putin döneminin bir baflka özeli¤i de yaflanan siyasi nitelikli suikastler, failimeçhul cinayetler (7 Ekim 2006’da muhalif gazeteci Anna Politkovskaya’n›n Mos-kova’da öldürülmesi gibi) ve zehirlenme olaylar›n›n (Putin karfl›t› eski KGB ajan›Aleksandr Litvinenko’nun Londra’da bir restoranda zehirlenmesi gibi) s›kça tekrar-lanmas› olmufl ve bu olaylarda Putin’in sorumlu oldu¤una dair yap›lan yorumlargündemi meflgul etmifltir.

Yine Vladimir Putin döneminde Gürcistan ve Ukrayna’da yaflanan renkli dev-rimlerin bir benzerinin Rusya’da da yaflanabilece¤i olas›l›¤›ndan hareketle Rus-ya’da faaliyet gösteren sivil toplum kurulufllar› ve di¤er oluflumlar›n faaliyetlerikontrol alt›na al›nmaya çal›fl›lm›fl, tüm bu kurulufllar yapt›klar› ifller ve harcamala-r› konusunda devlete rapor vermek zorunda b›rak›lm›fllard›r.

232 Rusya Tar ih i

Vladimir Putin döneminde Boris Yeltsin döneminin aksine Sovyetler Birli¤i’ninetkilerinden kurtulma çabas›n›n yerini Sovyetler Birli¤i dönemindeki sembollere,mitlere geri dönüfl çabas› alm›flt›r. 2001 y›l› bafl› itibariyle Sovyet ulusal marfl› yenisözlerle kabul edilmifl, devletin bayra¤› Çarl›k Rusya’s›n›n üç renkli bayra¤› olarakkal›rken, ordunun bayra¤› k›z›l olmufltur. Yine Rusya vatandafllar› için haz›rlanankimliklere milliyet hanesi eklenmeyerek, etnik kökene bak›lmaks›z›n tüm vatan-dafllar›n Rus kimli¤i ile tan›nmas› sa¤lam›flt›r. Rus hükümeti bütün federe cumhu-riyetlerde Kril alfabesi kullan›lmas›na dair karar alarak, Latin alfabesine geçifli deengellemeye çal›flm›flt›r. Yukar›da sözü edilen ve daha çok Rusya’da merkeziyetçi-li¤e dönüflün hedeflendi¤i bu politikalar genelde Vladimir Putin’in ilk baflkanl›kdönemine denk gelmektedir.

Putin döneminde Rusya’da sosyo-ekonomik alanda yaflanan geliflmeler ele al›n-d›¤›nda ise enerji fiyatlar›ndaki art›fla paralel olarak enerji kaynaklar›ndan elde edi-len gelirle Rusya’n›n iç ve d›fl borçlar›n›n ödenmesi, döviz rezervlerinin artmas›,ekonominin yaklafl›k %8’lerle büyümeye bafllamas› ve kifli bafl›na düflen milli geli-rin yükselmesi en önemli geliflmeler olarak göze çarpmaktad›r. Yine ayn› dönem-de Rusya’da nüfusun giderek azalmas› (artan ölüm ve azalan do¤um oranlar›, afl›-r› içki tüketiminin erken ölümlere sebep olmas›, AIDS ve benzeri hastal›klar›n h›z-la yay›lmas›, hayat standartlar›n›n düflük olmas› vs.) Vladimir Putin’in 2005’de ülkeçap›nda bir sosyal reform paketi (do¤um oranlar›n›n artmas› için teflvikler, sa¤l›kve e¤itim alan›na bütçeden daha fazla pay ayr›lmas›, hayat standartlar›n›n yüksel-mesi vs.) bafllatmas›na sebep olmufltur.

Sonuç olarak Putin döneminde ancak “güçlü ve otoriter yönetimin” istikrarsa¤layabilece¤i düflüncesinden hareket edilerek siyasi sistem yeniden düzenlen-mifl, oligarklar›n gücü ve etkinli¤i azalt›larak ço¤unlu¤u tasfiye edilmifl ve gücünoligarklardan bürokrasiye (siloviki) tafl›nmas› sa¤lanm›flt›r. Ancak ekonomininözellikle enerji ihrac›ndan kazan›lan gelire dayal› kalmas›, insana yap›lan yat›-r›mlardaki (ertelenen sosyal ihtiyaçlar gibi) eksiklikler, yolsuzluk ve organize suçörgütleri ile mücadelede yetersiz kal›nmas›, Kuzey Kafkasya’da istikrar›n tamolarak sa¤lanamam›fl olmas›, orduda reformun gerçeklefltirilememesi ve ülkede›rkç› sald›r›larda meydana gelen art›fl Putin döneminin önemli eksiklikleri olarakde¤erlendirilebilir.

Vladimir Putin Döneminde Rusya Federasyonu D›flPolitikas› Vladimir Putin’in devlet baflkanl›¤›na gelmesiyle birlikte “Rusya’n›n art›k her ko-nuda kendi ç›karlar›na göre tutum alaca¤›n› ve bundan sonra herhangi bir ülkeveya ülkeler grubunun himayesine girmeyece¤i ve ekonomik ve siyasi k›sa va-deli ç›karlar›n tatmini ad›na uzun vadeli hedeflerden taviz vermeyece¤ini” aç›k-lam›fl olmas› d›fl politika aç›s›ndan Yeltsin döneminin aç›k bir elefltirisi olarakde¤erlendirilebilir.

Nitekim Rusya’da yeni dönemin d›fl politika prensipleri ve öncelikleri Ocak2000 tarihli Rusya Federasyonu Güvenlik Doktrini, Nisan 2000 tarihli Rusya Fede-rasyonu Askeri Doktrini ve Temmuz 2000 tarihli Rusya Federasyonu D›fl PolitikaDoktriniyle ortaya konulmufltur. “Putin doktrini” olarak da adland›r›lan yeni d›flpolitika yaklafl›m› daha önce Yevgeni Primakov taraf›ndan da benimsenen yakla-fl›m›n baz› özelliklerini tafl›makta ve özellikle de çok kutuplu uluslararas› iliflkilersisteminin oluflturulmas›n› öncelikli hedef olarak aç›klamaktayd›. Bu yeni yaklafl›-m›n en önemli unsurlar› Rusya’n›n ekonomik olarak büyümesinin unsurlar›n›n ya-

2338. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i ’n in Da¤› lmas› ve Rusya Federasyonu

rat›lmas›, etraf›nda dostane iliflkiler yaflayabilece¤i ülkeler grubu oluflturulmas›, ya-k›n çevrede yaflayan Rus vatandafllar›n›n haklar›n›n korunmas› ve Rusya d›fl›ndaRus dilinin ve Rus kültürünün desteklenmesiydi. Hal böyle olunca da eski Sovyetalan› ve BDT ülkeleriyle iliflkiler birinci öncelikli s›radayd›. Bu çerçevede Putin dö-neminde Rusya’n›n bölgeye yönelik en önemli giriflimleri aras›nda Kollektif Gü-venlik Anlaflmas› Örgütü (KGAÖ)’nün oluflturulmas›, yeni askeri üslerin aç›lmas›(K›rg›zistan-Kant gibi) ve baz› bölge ülkeleriyle (Özbekistan, Türkmenistan gibi)yap›lan do¤algaz anlaflmalar› önemlidir.

“Çok kutuplu” dünya düzeninin tesis edilmesi ana temas›n›n hakim oldu¤u Pu-tin döneminde ABD ile iliflkilerin belirleyicili¤i de su götürmez bir gerçektir. Rus-ya’n›n 11 Eylül 2001’de ABD’de yaflanan sald›r›lar›n hemen ard›ndan ABD’nin ted-bir amaçl› bölgeye gelme çabalar›na olumlu yaklaflmas›, bunun karfl›l›¤›nda kendi“ayr›l›kç› terör mücadelesi”nde ABD’nin görece deste¤ini almas› Putin dönemindeABD ile iliflkilerde yaflanan olumlu geliflmeler olarak de¤erlendirilebilir. Öte yan-dan ABD’nin ABM (Anti Balistik Füze Anlaflmas›)’den çekilmesi ve START II’yi as-k›ya almas› ve zaman içerisinde Rusya’n›n özellikle eski Sovyet co¤rafyas›nda ya-flanan geliflmelerden (Ukrayna, Gürcistan renkli devrimleri ve yönetim de¤ifliklik-leri) ABD’yi sorumlu tutmas› gibi konular ABD ile Rusya aras›ndaki iliflkilerin ger-ginleflmesine neden olmufl, bu da Rusya’n›n bölgede dengeleyici bir güç olarak(çok kutuplu dünyay› da savunan bir aktör olarak) do¤u komflular›na (Çin ve Hin-distan gibi) ve Venezüella, Küba gibi baz› Latin Amerika ülkelerine yönelmesinisa¤lam›flt›r. Yine Vladimir Putin’in 10 fiubat 2007’de gerçeklefltirilen Münih Konfe-rans›’nda yapt›¤› konuflma tam da Rusya’n›n uluslararas› iliflkilerdeki mevcut pozis-yonunu ortaya koyar niteliktedir. Rusya 10 Temmuz 2007’de AKKA (Avrupa Kon-vansiyonel Kuvvet Anlaflmas›)’dan do¤an yükümlülüklerini de ask›ya alm›flt›r.

Öte yandan Vladimir Putin döneminde enerji konular› o kadar gündemdeydiki, Kuzey Kutbu’nun yeralt› kaynaklar›n›n ilgili ülkeler aras›nda paylafl›m› dahilpek çok konu tart›fl›lmaktayd›. Putin döneminde Rusya AB’nin 2004 y›l›nda Balt›külkelerini (Estonya, Letonya, Litvanya) de içine alacak biçimde genifllemesi, 2007y›l›nda da Bulgaristan ve Romanya’y› alarak Karadeniz’den komflu olarak ve uygu-lad›¤› politikalarla (Komfluluk Politikas› vs.) kendi etkinlik sahas›na girmesi veRusya’n›n Ukrayna ve Belarus ile yaflad›¤› sorunlar dolay›s›yla Avrupa’ya gidenenerjide kesintiler olmas› sebebiyle AB ile iliflkilerde de s›k›nt›l› bir süreç içerisin-deydi. Vladimir Putin döneminde BM Güvenlik Konseyi’nde de Rusya’n›n tutumudaha netleflmifl ve Yeltsin döneminde yaflanan ço¤unlukla Bat› ile birlikte hareketetme durumu yerini daha çat›flmac› (Irak, ‹ran, Kosova, Gürcistan vs. konular›) birdüzleme terketmifltir.

Sonuç olarak Dmitriy Medvedev dönemi d›fl politikas› ele al›n›rken de s›k s›kkarfl›laflt›rmalar ba¤lam›nda geri dönülece¤i üzere Putin dönemi d›fl politikas› ge-nelde ABD ve AB ile “ihtiyatl› gerginli¤in”, Çin, Hindistan ve ‹ran gibi ülkelerle de“ihtiyatl› iyimserli¤in” hakim oldu¤u bir dönem olmufltur. Eski Sovyet alan›ndakiülkelerle ise stratejik, askeri, ekonomik iliflkiler gelifltirilmeye devam etmifltir.

Putin dönemi Türkiye-Rusya iliflkileri aç›s›ndan da önemli bir dönemdir, ziraTürkiye-Rusya iliflkileri Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda ilk kez VladimirPutin döneminde rekabetçi alg›dan s›yr›larak baflta ekonomik (ticaret, enerji, tu-rizm vs.) alanlar olmak üzere pek çok alanda iflbirli¤i anlay›fl› ile flekillenmeye bafl-lam›flt›r. Yine Putin döneminde iliflkilerin ana unsurunu ekonomik iliflkiler olufltur-sa da taraflar aras›nda siyasi iflbirli¤inin temelleri de at›lm›flt›r. Türkiye ile Rusya Fe-derasyonu aras›nda siyasi diyalo¤un gelifltirilme çabas›n›n temel belgesi dönemin

234 Rusya Tar ih i

Türkiye D›fliflleri Bakan› ‹smail Cem ile Rusya D›fliflleri Bakan› Igor Ivanov aras›n-da 2001 y›l›nda imzalanan Avrasya Eylem Plan› olmufltur. Daha önce de de¤inildi-¤i üzere Türkiye-Rusya iliflkilerinin ekonomik boyutu (ticaret, yat›r›m vs.) çokönemlidir. ‹liflkilerin bir baflka boyutu ise kültüreldir (karma evlilikler, e¤itim iflbir-li¤i, turizm vs.).

Türkiye ve Rusya aras›nda iflbirli¤i alanlar› yan›nda baz› sorunlu alanlar›n(Rus t›rlar›n›n s›n›rlarda bekletilmesi, Temmuz 2008’de Rusya’n›n Türkiye’yi ya-sad›fl› ticarette en riskli ülkeler aras›na almas›, s›n›rda gümrük görevlilerinin uzundenetim prosedürleri, Türkiye’den ihraç edilen g›da ürünlerinin sa¤l›¤a zararl› ol-duklar› gerekçesiyle geri gönderilmesi, Rusya’da ifl yapan Türk flirketlerinde ça-l›flacak Türk iflçiler için kota konulmas›, karfl›l›kl› ticaret iliflkilerinde a盤›n Tür-kiye aleyhine artmas› vs.) varl›¤› da unutulmamal›d›r. Uluslararas› iliflkiler alan›n-da da Türkiye ve Rusya söz konusu dönemde yak›nlaflm›fl, Rusya Türkiye’nindeste¤i sayesinde ‹slam Konferans› Örgütü’nde gözlemci statüsü elde etmifl, Rusyetkililer de Türkiye’nin AB üyeli¤ine karfl› olmad›klar›n› dile getirmifllerdir. NA-TO’nun Karadeniz’e inme çabalar›n› kontrol alt›nda tutma konusunda da Türki-ye ile Rusya’n›n görüflleri uyuflmaktad›r. Bu do¤rultuda Türkiye Möntrö Anlafl-mas›’n›n de¤ifltirilmesine karfl› ç›karken, Rusya NATO güçlerinin Karadeniz’e ya-y›lmas›n› istememektedir.

Vladimir Putin Devlet Baflkan› olurken nas›l bir Rusya Federasyonu devralm›flt›, iki dönemdevlet baflkanl›¤› sonras›nda nas›l bir Rusya teslim etti tart›fl›n›z.

DM‹TR‹Y MEDVEDEV DÖNEM‹ (2008-2012)02 Mart 2008’de Rusya’da yap›lan baflkanl›k seçimlerini, dönemin Rusya Federas-yonu Baflkan› Vladimir Putin ve Birleflik Rusya Partisi (ayn› zamanda sosyal de-mokrat Adil Rusya Partisi, Sivil Güçler hareketi ve sol Çiftçi Partisi) taraf›ndan des-teklenen Dmitriy Medvedev % 71,2 oy alarak kazanm›fl ve 07 May›s 2008’den iti-baren Baflkanl›k görevine bafllam›flt›r. Medvedev’in Baflkanl›k koltu¤una oturmas›Putin ile Medvedev aras›ndaki birbirini takip eden Baflkanl›k modelinin ilk halka-s›n› oluflturmufltur. Medvedev, Putin’e göre Bat›ya karfl› liberal ve çok daha ›l›ml›görülmekle birlikte, Baflkanl›¤› süresince Putin ile iç ve d›fl politikada ortak hare-ket etmifltir. 08 May›s 2008 tarihi itibari ile Rusya Federasyonu Baflbakan› olan Pu-tin ise geçmifl baflbakanlara nazaran daha aktif ve ön planda olmufltur.

Medvedev, SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›n-dan 1991’de St. Petersburg Belediyesi D›fl‹liflkiler Komisyonu’nda Putin’in yönetimin-de çal›flm›fl; Putin’in 2000 y›l›ndaki Baflkan-l›k seçimlerinin kampanyas›nda görev alm›flve sonras›nda s›ras›yla Gazprom’da yöneticive Baflbakan yard›mc›l›¤› görevlerini üstlen-mifltir. Putin’in 10 y›l› aflk›n süredir Rusya’da-ki iktidar›nda yöneticilerini seçti¤i iki anagrup bulunmaktad›r. Bunlar›n ilkini Putin’inSovyet istihbarat örgütü KGB’de görev yap-t›¤› dönemden tan›d›¤› siloviki olarak da tabir edilen istihbarat ve güvenlik kurum-lar›n›n eski çal›flanlar›; ikinci grubu ise -Dmitriy Medvedev gibi- St. Petersburg’dabulundu¤u sürede tan›d›¤› teknokrat ve bürokratlar oluflturmaktad›r.

2358. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i ’n in Da¤› lmas› ve Rusya Federasyonu

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

2

Resim 8.2

Vladimir Putin veDmitriy Medvedev

Kaynak: BBCNews, 30 Ocak2012

Medvedev döneminde Rusya Federasyonu yönetiminde, baz› Bat›l› görüfllerinaksine, önemli bir de¤iflik yaflanmam›fl ve ülkenin iç ve d›fl politikas› Putin’in çiz-di¤i do¤rultuda yürütülmeye devam etmifltir.

Dmitriy Medvedev Döneminde Rusya Federasyonu ‹çPolitikas› Medvedev döneminde iç politikada ülkede demokrasinin gelifltirilmesi, yolsuzluk-larda mücadele, hammadde ihracat›na dayal› ekonominin çeflitlendirilmesi ve özel-likle inovasyonun ön plana ç›kar›lmas› yönünde vaatlerde bulunulmas›na ra¤men,Putin dönemine göre önemli bir de¤iflikli¤in meydana geldi¤i ileri sürülememek-tedir. Ancak Medvedev bir k›s›m bakanl›klar ve önemli bürokratik kadrolara yap-t›¤› atamalarda, genelde -civiliki- sivil ve hukuk e¤itimli kiflileri tercih ederek, Pu-tin’in siloviki uygulamalar›ndan farkl›l›k göstermifltir.

Bu dönemde, özellikle Çeçenistan, ‹ngufletya ve Da¤›stan’da olmak üzere Kaf-kasya’daki çat›flma ortam› devam etmifl ve geçmiflte oldu¤u gibi söz konusu ayr›-l›kç› gruplar baflta Moskova olmak üzere Kafkasya d›fl›ndaki flehirlerde de sivil hal-k› hedef alabilen eylemlerini sürdürmüfltür. Ancak, Çeçenistan ve Da¤›stan’dakiayr›l›kç› güçlere karfl› önemli askeri baflar› elde edilebilmifl, özellikle Çeçenistan ve-2010 y›l›nda gerçeklefltirilen parlamento bask›n› d›fl›nda- baflkenti Grozni’de geç-mifl y›llara göre güvenlik ortam› sa¤lanm›flt›r. 15 Nisan 2009’da “Çeçenistan’da te-rörizme karfl› operasyonlar›n sona erdi¤i” Rusya Federal Güvenlik Servisi (FSB) ta-raf›ndan aç›klanm›fl ve bu tarih 1999 y›l›nda bafllayan ‹kinci Çeçen Savafl›’n›n sonuolarak kabul edilmifltir. Hâlihaz›rda Kafkasya’da Rusya taraf›ndan yürütülen askerifaaliyetler “ayr›l›kç›lar ile mücadele” olarak görülmektedir.

Rusya’da Putin yönetimi ile uygulamaya konulan ve demokrasinin geliflmesiiçin öncelikle devletin güçlendirilmesini öne koyan egemen demokrasi anlay›fl›Medvedev’in baflkanl›¤› döneminde de de¤iflmemifltir. Ancak 2012 y›l› içerisinde,daha önce seçimle iflbafl›na gelen eyalet valilerinin merkezi hükümet taraf›ndanatanmas› fleklinde merkezi yönetimi güçlendiren ve Putin döneminde ç›kar›lm›flyasan›n de¤ifltirilmesi ve valilerin yeniden seçimle iflbafl›na getirilmesine yönelikyasal düzenleme meclis alt kanad› Duma’n›n gündemine girmifltir.

Uluslararas› örgütlerin ve sivil toplum kurulufllar›n›n tespitlerine göre haz›rla-nan raporlarda Rusya Federasyonu’nda ifade ve bas›n özgürlü¤ü alan›nda, bu dö-nemde önemli bir de¤iflim olmad›¤› ortaya konmufl ve özellikle iktidara muhalif ki-fli, grup ve bas›n kurulufllar›n bask› alt›nda tutuldu¤u iddia edilmifltir. Ayr›ca, Rus-ya Federasyonu, ayn› dönem için Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi (A‹HM)’ne enfazla baflvurunun yap›ld›¤› ülke konumundad›r. Baflvurular; yaflam hakk› ve adilyarg›lama hakk›n›n ihlali üzerine yo¤unlaflmaktad›r.

Medvedev’in baflkanl›¤› döneminde Rusya’n›n kronikleflmifl iç sorunlar› halinegelen yolsuzluk, rüflvet, organize suç örgütlerinin önlenmesine yönelik önemli birad›m at›lamam›flt›r. Bu konuda önemli say›labilecek büyük devlet flirketlerinin de-netlenmesi, Yolsuzlukla Mücadele Konseyi kurulmas› ve yasas› ç›kar›lmas›, polisreformu gibi birkaç çal›flma yapt›rm›flsa da söz konusu alanlarda baflar› sa¤lanama-m›flt›r. Ülkenin milli geliri ve dolay›s›yla kifli bafl›na düflen gelirde art›fl görülmeklebirlikte, ayn› dönemde baflkent Moskova ile di¤er geliflmifl flehirlerin özellikle ge-nifl ülkenin do¤u kesimleri aras›nda geliflmifllik fark› daha fazla öne ç›kmaya bafl-lam›flt›r. Ülkenin nispeten geri kalm›fl bu bölgeleri hâlihaz›rda eskimifl veya olma-yan alt yap› sorunlar› ile u¤raflmaya devam etmektedir.

236 Rusya Tar ih i

2008 y›l›nda meydana gelen küresel ekonomik krizden Rusya ekonomisi de et-kilenmifl ve 2009 y›l›nda gayrisafi milli has›la yaklafl›k % 9 oran›nda azalm›fl, ancakal›nan mali tedbirler, krizden etkilenen kurumlara yap›lan yard›mlar ve sa¤lanankrediler krizin etkisini azaltm›fl ve 2010 y›l› itibari ile Rus ekonomisi yeniden topar-lanabilmifltir. Ülke ekonomisini çeflitlendirmek üzere, bu dönemde yenilik, yarat›-c›l›k üzerine kurulu ve -uzay, telekomünikasyon, eczac›l›k, nükleer gibi alanlarda-teknolojinin gelifltirilmesinin amaçland›¤› bir program uygulamaya koyulmufltur.Ayr›ca Medvedev, özellefltirmelerin devam etmesine yönelik planlama yapm›fl vebir k›sm›n› uygulam›flt›r.

Rusya’n›n bir di¤er iç sorunu ise -özellikle Rus kökenli- nüfusunun göçler vedo¤um oranlar›n›n düflmesi sonucunda azalmas›d›r. 2004-2009 y›llar› aras›nda ül-ke nüfusu yaklafl›k 2 milyon kifli azalm›flt›r. Yine ülke içinde alkolizm ve AIDS’inyay›lmas› güvenlik sorunu haline gelmifltir.

Rusya Federasyonu halklar›ülke ekonomisini iyi flekilde ida-re eden ve Yeltsin dönemine gö-re gelirin daha adil paylafl›ld›¤›bir düzen yaratan; iç güvenlik ko-nusunda geçmifle göre daha ba-flar›l› olan ve Kafkasya’da süre gi-den çat›flma ortam›n› özellikleÇeçenistan konusunu ülkeninbölünmesini önleyecek seviyeyegetiren Putin, Medvedev ve par-tileri Birleflik Rusya; 04 Aral›k2011’de yap›lan Parlamento ve 04 Mart 2012’de yap›lan Baflkanl›k seçimle-rinden baflar›yla ç›km›fl ve 07 May›s 2012 itibari ile Rusya Federasyonu yönetimin-deki görevler Putin ile Medvedev aras›nda de¤ifltirilmifltir. Rusya’da iktidar›n be-nimsedi¤i merkeziyetçi, muhafazakar ve devletçi görüfle karfl›; liberal-Atlantikçi,sosyal demokrat, afl›r› milliyetçi siyasi görüfller ve komünizm geçmifle -Yeltsin dö-nemine- göre güç kaybetmifltir.

Dmitriy Medvedev Döneminde Rusya Federasyonu D›flPolitikas› Medvedev’in Baflkan olmas›n›n ard›ndan, 12 Temmuz 2008’de Putin dönemi d›flpolitika kararlar›n›n rehberlik etti¤i, Rusya Federasyonu’nun yeni D›fl Politika Kon-septi yay›nlanm›flt›r. Söz konusu Konsept’te, dünya güç dengesi içinde Rusya’n›nönemine de¤inilerek, sistem yap›s›n›n çok kutuplu oldu¤u vurgulanm›fl ve ABD’nintek kutuplu dünya yaklafl›m›na aç›kça karfl› durulmufltur.

Uluslararas› hukukun üstünlü¤üne de¤inilerek, ABD’nin Irak’da yapt›¤› gibi tektarafl› hukuka veya BM kararlar›na dayanmayan, her eylemin karfl›s›nda oldu¤umesaj› verilmek istenmifltir. Ayr›ca geçmiflte oldu¤u gibi baflta Ba¤›ms›z DevletlerToplulu¤u (BDT) üyesi devletler olmak üzere Avrasya’n›n genelinde Rusya’n›n et-kinli¤inin art›r›lmas› öngörülmüfltür. Yurtd›fl›nda yaflayan Rus kökenli kiflilerin Rus-ya d›fl politikas›nda özel önem içerdi¤i ve bu kiflilerin her türlü haklar›n›n Rusyataraf›ndan korunaca¤› yine ayn› konsept içerisinde yer alm›flt›r. Bununla birliktedünya ekonomisiyle tam bütünleflme ve Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) üyeli¤iönemli hedefler olarak belirlenmifl ve 2011 y›l› sonunda Rusya DTÖ üyesi olmufl-tur. Medvedev döneminde meydana gelen geliflmeler incelendi¤inde ise ana hat-

2378. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i ’n in Da¤› lmas› ve Rusya Federasyonu

Resim 8.3

04 Mart 2012Devlet Baflkanl›¤›Seçimi Adaylar›

Kaynak: BBCNews, 30 Ocak2012

04 Mart 2012’degerçeklefltirilen DevletBaflkanl›¤› seçimlerindeVladimir Putin oylar›n %63,6’s›n› alarak üçüncü kezdevlet baflkanl›¤› koltu¤unaoturmufltur. Di¤eradaylardan GenadiZyuganov oylar›n%17,2’sini, MikhailProkhorov %7,9’unu,Vladimir Jirinovski %6,2’sinive Sergey Mironov da%3,9’unu alm›flt›r.

04 Aral›k 2011’degerçeklefltirilen Parlamento(Duma) Seçimleri’nin resmisonuçlar›na göre RusyaBaflbakan› Vladimir Putin’inlideri oldu¤u Birleflik RusyaPartisi %49,39 oy oran›yla450 sandalyesi bulunanDuma’da sandalye say›s›n›315’den 238’e düflürmüfl,Komünist Parti %19,19 oyla92, Adil Rusya Partisi%13,22 oyla 64, LiberalDemokrat Parti ise %11,65oyla 56 sandalyekazanm›flt›r.

lar› söz konusu konsept ile belirlenen d›fl politikaya harfiyen uyulmaya çal›fl›ld›¤›görülmektedir.

Rusya’n›n ABD ve NATO ile iliflkileri d›fl politikas›n›n en önemli alanlar›ndanbirisini oluflturmaktad›r. Bush döneminde ABD’nin Irak’› hukuksuz flekilde iflgaletmesi ve genel anlamda sergiledi¤i sald›rgan d›fl politika iki ülke iliflkilerinin ger-ginleflmesine neden olmufltur. Rusya ve ABD’de yap›lan baflkanl›k seçimleri son-ras› Medvedev ve Obama’n›n iktidara gelmesi ile iki ülke iliflkilerinin geliflmesi içinolanak sa¤layaca¤› düflünülmüfltür. Afganistan’da devam eden NATO harekat›nave uluslararas› terör ile mücadeleye Rusya’n›n olumlu yaklafl›m›, ‹ran’›n nükleerçal›flmalar›na karfl› her iki ülkenin de benzer tutumlar sergilemesi ve nükleer silah-lar›n azalt›lmas› yönünde yap›lan görüflmeler; bu alanda umut vermeye yeterli ol-mam›flt›r. Günümüz itibari ile de¤erlendirildi¤inde, Rusya-ABD iliflkileri, So¤uk Sa-vafl sonras›ndaki en gergin dönemini yaflamaktad›r. Rusya’n›n bu dönemde ABDve NATO ile NATO’nun genifllemesi, Gürcistan ile 2008 y›l› A¤ustos ay›nda yafla-nan Befl Gün Savafl› ve Avrupa’da kurulan füze kalkan› konular›nda karfl› karfl›yagelmifltir.

Gürcistan sorunlu ve ayr›l›kç› bölgesi olan Güney Osetya’da 08 A¤ustos 2008’deanayasal düzeni sa¤lamak amac›yla askeri harekata giriflmifl buna Rusya karfl›l›kvermifl ve savafl Abhazya’ya da s›çram›flt›r. Rusya askeri müdahalesini, insani kar›fl-ma ve bar›fl›n tesisine yönelik oldu¤unu ileri sürmüfltür. ‹ki devlet aras›nda ateflkesAB dönem Baflkanl›¤›’n› yürüten Fransa’n›n arabuluculu¤u ile gerçekleflmifltir. Sa-vafl›n sonucunda Gürcü birlikleri Abhazya ve Güney Osetya’dan geri çekilmifl, ikidevlet ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmifltir. Hali haz›rda de facto olarak ba¤›ms›z olan buülkeler Rusya Federasyonu’nun yan› s›ra Nikaragua, Venezüella ve birkaç küçükada devleti taraf›ndan tan›nm›flt›r. Savafl s›ras› ve sonras›nda baflta ABD donanma-s›na ait olmak üzere NATO ülkelerine ait savafl gemilerinin Karadeniz’e geçifli veMontrö Antlaflmas› hükümlerine uyum flart›n›n Türkiye taraf›ndan takip edilmesiTürkiye’nin ABD ve Rusya aras›nda kalmas›na ve her iki devlet taraf›ndan da elefl-tirilmesine neden olmufltur. Gürcistan’daki savafl›n sonland›r›lmas› ve eski s›n›rla-ra dönülmesi NATO ve baflta ABD olmak üzere Türkiye’nin de içinde oldu¤u pekçok devlet taraf›ndan dile getirilmifltir. Savafl sonras› Türkiye’nin de yo¤un kat›l›msa¤lad›¤› Long Bow adl› askeri tatbikat NATO taraf›ndan Gürcistan’da icra edilmiflve söz konusu tatbikat Rusya yönetimince k›flk›rtma olarak görülmüfl ve sert flekil-de elefltirilmifltir.

So¤uk Savafl sonras› NATO’nun Do¤u Avrupa ve Balt›k Cumhuriyetleri’ne ge-nifllemesi ile kuflat›ld›¤›n› düflünen Rusya; Ukrayna ve Gürcistan’›n NATO üyeli¤i-ne kabul edilmesine sert flekilde karfl› ç›kmakta ve bu durumun bölgedeki istikrarve güvenli¤e zarar verece¤ini savunmaktad›r. Rusya, söz konusu ülkelerde geçmifl-te renkli devrimler ile Bat› yanl›s› yönetimlerin iktidara gelmesini ve AB’nin Kara-deniz Komfluluk Politikalar› vas›tas›yla bu ülkelere etki etmesini kendi güvenli¤i-ne ve ç›karlar›na tehdit olarak görmüfltür.

Bu dönemde Rusya ile ABD ve NATO aras›ndaki di¤er önemli bir sorun iseABD’nin Avrupa’n›n güvenli¤ini öne sürerek kurmak istedi¤i ve NATO bünyesi al-t›nda gerçeklefltirmeye çal›flt›¤› Füze Kalkan› Projesi (FKP)’dir. FKP’ye yönelik ilkçal›flmalar NATO’nun 2002 y›l›nda yap›lan Prag Zirvesi’nde gerçeklefltirilmifltir. Fü-ze ve radar sistemlerinin Çek Cumhuriyeti ve Polonya’ya kurulmas› kararlaflt›r›lm›fl,ayr›ca ABD füze savunma sistemi ile FKP ile kurulan Avrupa füze savunma sitemi-nin bütünleflmesi düflünülmüfltür.

238 Rusya Tar ih i

Rusya yönetimi ise Kuzey Kore veya ‹ran taraf›ndan at›lacak füzelerin Avru-pa’ya ulaflmalar›na yetecek menzilde olmad›klar› gerçe¤inden hareketle FKP’ninRusya Federasyonu’na karfl› kuruldu¤unu, projenin yeni bir silahlanma yar›fl›n› vehatta So¤uk Savafl› bafllatabilece¤in ileri sürerek Avrupa Konvansiyonel KuvvetlerAntlaflmas› (AKKA)’n› ask›ya ald›¤›n› belirtmifltir. Hatta krizi yat›flt›rmak ad›naAzerbaycan Gebele’de bulunan Rusya taraf›ndan kullan›lan radar›n NATO ile or-tak kullan›lmas›n› teklif etmifltir. Polonya ve Çek Cumhuriyeti’ne uzun menzilli fü-ze sistemleri yerlefltirilme karar› iptal edilmifl, bunun yerine k›sa ve orta menzillifüze ateflleyebilen savafl gemilerinin kullan›lmas›na, Türkiye’de -Malatya’da- kuru-lan erken ikaz radar›n›n kullan›lmas›na, füze sitemlerinin Romanya, Polonya, Por-tekiz ve ‹spanya’ya yerlefltirilmesine karar verilmifltir. Rusya ise buna karfl›l›k ola-rak Kalingrad bölgesine ‹skender tipi füzeler yerlefltirmeye bafllam›fl, hava savun-ma füze sistemlerini daha geliflmifl silahlar -S-400 gibi- ile de¤ifltirmeye yönelmifl-tir. Rusya ve ABD aras›nda gerginleflen iliflkiler diplomasiye de yans›m›fl ve iki ül-ke liderleri 2012 y›l›nda ev sahipliklerinde yap›lacak olan G-8 ve APEC zirvelerinekat›lmama karar› alm›flt›r.

Rusya ekonomisinde çok önemli yer tutan ve 2000 y›l›nda haz›rlanan 2003 y›-l›nda güncellenen 2020 Enerji Strateji Belgesi’ne göre de Rus d›fl politika araçlar›n-dan birisi olarak görülen enerji ihracat›, bu dönemde ülkenin ekonomisi kadar d›flpolitikas›nda da göz önünde olmufltur. Ham petrolün varil fiyat›n›n 2008 y›l› için-de tarihi bir rekor k›rarak 130 ABD dolar›n›n üzerine ç›kmas› dünyan›n en fazlapetrol üretimini gerçeklefltiren ülkesi konumundaki Rusya için önemli bir ekono-mik girdi sa¤lam›flt›r. Bu durum Rusya için yeni de¤ildir. 1973 ve 1979 y›llar›ndameydana gelen petrol krizlerinden sonra ilk defa 2000’li y›llarda ham petrolün va-rilinin 40 ABD dolar›n›n üzerine ç›kmas› ve genelde do¤al gaz fiyatlar›n›n da hampetrol fiyatlar›na endeksli olmas› ile Rus ekonomisi Putin döneminin genelindegüçlenmifltir. Ancak Rus ekonomisinin baflta enerji ve maden olmak üzere ham-madde ihracat›na dayanmas› hassasiyet oluflturmaktad›r. Ham petrol fiyatlar›ndameydana gelen dalgalanmalar, önemli bütçe aç›klar›na neden olabilmektedir. Tu-runcu devrim ile iktidara gelmifl Timaflenko yönetimindeki Ukrayna ile Rusya ara-s›nda do¤algaz borcu üzerinden 2008 y›l› Mart ay›nda ç›kan kriz; 2006 y›l›nda mey-dana gelen k›sa süreli krizin aksine; y›l boyunca sürmüfl ve pek çok Avrupa ülke-sine gaz ak›fl›nda önemli sorunlar yaflanmas›na neden olmufltur. Benzer sorunlarUkrayna’dan geçen ham petrol boru hatlar› ile petrol ithalat› yapan Avrupa ülke-leri için de 2009 y›l› içerisinde yaflanm›flt›r.

Sorunun nihai çözümü 2010 y›l›nda Ukrayna’da yap›lan seçimler sonras› mey-dana gelen iktidar de¤iflikli¤i ile olmufl ancak özellikle 2009 y›l› Ocak ay›nda Av-rupa için gaz arz›nda önemli sorunlar yaflanm›flt›r. Benzer ve k›sa süreli bir sorun2007 y›l›nda Beyaz Rusya ile de yaflanm›flsa da, bu Avrupa ülkelerini fazla etkile-memifltir. Söz konusu kriz, Rusya’n›n tedarikçi olarak güvenirli¤inin sorgulanmas›-na neden olmuflsa da; Rusya sorunun transit ülkeden kaynakland›¤›n› ileri sürerekdo¤rudan al›c›ya ulaflabilece¤i boru hatlar›n›n inflas›na yönelmifl ve mevcut KuzeyAk›m Projesi’ni h›zland›rarak 08 Kas›m 2011’de paralel hatt›n ilki kullan›ma sokul-mufltur. Di¤er hatt›n inflaat› ise sürmektedir.

Benzer flekilde Türkiye’nin Karadeniz’de münhas›r ekonomik bölgesini kulla-nacak olan Güney Ak›m Projesi için gerekli izinler al›nm›fl ve inflaat aflamas›na ge-linmifltir. Rusya, Özbekistan’›n üretti¤i tüm do¤al gaz›n sat›n al›nmas›na yönelik buülke ile 29 Ocak 2009’da bir antlaflma imzalam›flt›r. Benzer flekilde Türkmenistanve Azerbaycan’dan da piyasa fiyatlar›n›n alt›nda gaz almakta ve Avrupa pazarlar›-

2398. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i ’n in Da¤› lmas› ve Rusya Federasyonu

na farkl› fiyatlarla satmaktad›r. Örne¤in Polonya’ya, Gürcistan’a ve Timaflenko dö-neminde Ukrayna’ya sat›lan gaz› fiyat› Almanya’ya sat›landan daha pahal› olmufl-tur. Rusya, kendisini devre d›fl› b›rakacak do¤al gaz hatt› projelerine geçmiflte ol-du¤u gibi günümüzde de karfl› ç›kmaktad›r. Bu kapsamda, baflta Hazar’›n statü-sünden kaynaklanan problem nedeniyle Avrupa pazarlar›na ulaflamayan Türkmengaz›, ‹ran’›n Bat› ile aras›ndaki sorunlar nedeniyle tedarikçi haline gelememesi,Irak’›n alt yap›s›n›n yetersizli¤i gibi nedenlerle arz› karfl›lamaktan uzak olan, mül-kiyet gibi daha pek çok sorunu bünyesinde bar›nd›ran ve bu hali ile muhtemelengerçekleflemeyecek Nabucco projesine karfl› önemli bir avantaj kazanm›flt›r.

Rusya, “yak›n çevre” olarak gördü¤ü SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan ortaya ç›-kan yeni devletlerle iliflkilerine özel önem vermektedir ve bu durum Medvedev’inBaflkanl›¤› döneminde de de¤iflmemifltir. BDT, Kolektif Güvenlik Antlaflmas› Örgü-tü ve Avrasya Gümrük Birli¤i gibi oluflumlar kurmas›, bu ülkelerle Rusya aras›nda-ki güvenlik ve ekonomi alanlar›ndaki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n sürmesi, Rus dilininsöz konusu devletlerde kullan›m›n›n devam etmesi, Rus kökenli az›nl›klar›n varl›-¤›, yak›n çevre ülkelerinin -K›rg›zistan hariç- özellikle Orta Asya ülkeleri yönetim-lerinin Sovyet ekolünden gelen kifliler olmas› gibi pek çok faktör Rusya’n›n budevletlerle s›k› iliflkilerini sürdürmesine imkan sa¤lamaktad›r.

Orta Do¤u ve Kuzey Afrika’da meydana gelen Arap Bahar›’na Rusya’n›n yakla-fl›m› ABD ve Avrupa ülkelerinden farkl› olmufltur. Rusya, demokrasi ve özgürlük-ler söylemi ile devlet yönetimlerinin y›k›lmaya ve Bat› yanl›s› yönetimlerin bölge-de kurulmaya çal›fl›ld›¤›n› düflünmektedir. Libya konusunda destekledi¤i BM Gü-venlik Konseyi karar›n›n yorumlanarak NATO’nun askeri harekat›na dönüflmesisonras›nda Rusya, Suriye konusunda Çin ile birlikte do¤rudan tedbir alarak Suri-ye’ye yabanc› güçlerin müdahalesine neden olabilecek BM nezdindeki her girifli-mi engellemekte ve Esad rejimine deste¤ini sürdürmektedir. Rusya için Türkiye veBat›’dan farkl› olarak, Arap Bahar› bölge insan›n›n özgürlüklere ve demokrasiyekavuflmalar›n›n bir arac› olarak görülmemekte, bölgenin yeniden flekillendirilmesi-nin bir parças› olarak alg›lanmaktad›r.

Rusya’n›n bu dönemde Türkiye ile olan iliflkileri ele al›nd›¤›nda geçmiflte ol-du¤u gibi iki ülke aras›ndaki ekonomik iliflkilerin geliflmeye devam etti¤i; ancakPutin’in özellikle ikinci Baflkanl›k döneminde yo¤unlaflan siyasi iliflkilerin, bu dö-nemde nispeten geriledi¤i de¤erlendirilmektedir. ‹ki devletin bölgesel ve ulusla-raras› sistem içinde meydana gelen -Arap Bahar›, füze kalkan› projesi gibi- olay-lara bak›fllar›; ç›karlar›, ittifak ba¤lant›lar› ve de¤erleri aç›s›ndan farkl›l›k göster-mekte ve bu durum iki ülke aras›ndaki siyasi iliflkilerin daha da gelifltirilmesiniengellemektedir.

Dmitriy Medvedev’in Devlet Baflkanl›¤› döneminin iç ve d›fl politikalar›n›n oluflumu ve uy-gulan›fl› aç›s›ndan Vladimir Putin döneminden fark› var m›d›r tart›fl›n›z.

SONUÇ Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda Rusya Federasyonu önemli bir de¤iflimve dönüflüm sürecine girmifl ancak bu süreç farkl› iç ve d›fl faktörlerin de etkisiyleBoris Yeltsin döneminde iyi yönetilememifltir. Rusya’n›n demokratikleflme ve piya-sa ekonomisi yolunda ad›m atarken “geçifl” süreci olarak adland›r›lan bu dönem-de ifller beklendi¤i gibi gitmemifl, ülkede merkezi otoritenin sars›ld›¤›, da¤›n›k güçhiyerarflisi do¤rultusunda farkl› güç odaklar›n›n (baflta oligarklar olmak üzere) ha-kimiyetinde, bozulan ekonomik ve sosyal flartlar›n da efllik etti¤i zorlu bir durum

240 Rusya Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

3

ortaya ç›km›flt›r. Bunun neticesinde Rusya’n›n uluslararas› alandaki itibar› ve gücüde sars›lm›fl, Rus kamuoyunda eski düzene ve güçlü lidere özlem had safhayaulaflm›flt›r.

‹flte böyle bir ortamda da Vladimir Putin, güçlü kiflili¤i, karizmatik ve otoritergörüntüsü ile öncelikle Rus kamuoyunun sempatisini kazanm›fl ve popülerli¤ini degün geçtikçe artt›rarak Rusya’da Yeltsin sonras› yeni bir dönemin temellerini atm›fl-t›r. Vladimir Putin’in iki kere üst üste baflkanl›k yapt›¤› dönemde ise ülkede siyasive ekonomik istikrar yeniden sa¤lanm›fl, Çeçenistan sorunu zor kullan›larak da ol-sa çözülmüfl, oligarklarla ve yolsuzluklarla mücadelede k›smi de olsa baflar› sa¤-lanm›fl, buna karfl›n yönetim kadrolar›nda eski istihbarat ve askeri uzmanlar›n›n-siloviki hakimiyeti artm›fl, demokratikleflme sürecinden görece uzaklafl›lm›fl, mer-kezileflme ve otoriterleflme e¤ilimlerinde art›fl gözlenmifltir. Dmitriy Medvedev dö-nemi ise bafl›ndan itibaren Putin’in üçüncü baflkanl›k dönemine eriflimi öncesinde(Anayasaya göre üstüste en fazla iki kez devlet baflkanl›¤› yap›labildi¤i için) “yasalzorunluluktan kaynaklanan bir mola” olarak de¤erlendirilmifl dolay›s›yla zaten Vla-dimir Putin’in de Baflbakan olarak müdahil oldu¤u bu dönemde Putin döneminde-kine benzer politikalar izlenerek (Medvedev ve Putin’in kiflilikleri ve dünya görüfl-leri farkl› olsa da) bir önceki dönemle devaml›l›k sa¤lanm›flt›r. 04 Mart 2012’de ya-p›lan Devlet Baflkanl›¤› seçimleri sonras›nda ise Putin üçüncü kez devlet baflkanl›-¤› koltu¤una oturarak Rusya tarihinde yeni bir dönemin bafllang›c›na vesile olmufl-tur. Bu kez Putin’in devlet baflkanl›¤›, Medvedev’in ise baflbakanl›k koltu¤undaoturaca¤› bu dönemin nas›l flekillenece¤ini ise zaman gösterecektir.

2418. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i ’n in Da¤› lmas› ve Rusya Federasyonu

242 Rusya Tar ih i

Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda Rusya

Federasyonu’nda yaflanan de¤iflim ve dönüflü-

mün temel dinamiklerini de¤erlendirmek;

Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda RusyaFederasyonu’nda yaflanan de¤iflim ve dönüflü-mün temel dinamikleri aras›nda Sovyet geçmifli-nin yans›malar›, milli ç›kar ve kimliklerin yeni-den tan›mlanmas›, ekonomi ve siyaset alan›ndayap›lan kurumsal de¤ifliklikler, uygulanan reformprogramlar› (flok terapi gibi) vs. say›labilir. Buçerçevede Sovyet sonras›nda Rusya Federasyonuiçin iç ve d›fl dinamikleriyle önce ç›kan ve Dev-let Baflkanlar› (Boris Yeltsin, Vladimir Putin,Dmitriy Medvedev)’n›n kiflili¤inde sembolleflenüç farkl› dönemden bahsetmek mümkündür. Buba¤lamda Boris Yeltsin dönemi (1990-1999) da-ha çok Sovyet sonras› de¤iflim ve dönüflümüntüm fliddetiyle yafland›¤›, zorlu, karmafl›k, iniflli-ç›k›fll› bir geçifl dönemi olarak kabul edilirken,Vladimir Putin dönemi (2000-2008) ülkede art›kgeçifl aflamas›n›n tamamland›¤›, flu ya da bu fle-kilde istikrar›n sa¤land›¤›, uluslararas› alandaRusya’n›n Boris Yeltsin döneminde azalan itiba-r›n›n yeniden art›r›ld›¤› bir pekifltirme dönemi,Dmitriy Medvedev dönemi (2008-2012) de Rus-ya’da bir önceki Putin dönemi ile bir sonraki Pu-tin dönemi aras›nda devaml›l›¤› sa¤lamaya yöne-lik bir ara dönem olarak de¤erlendirilmektedir.

Devlet Baflkan› Boris Yeltsin (1990-1999) döne-

minde Rusya Federasyonu’nun iç ve d›fl politika-

s›n›n temel ö¤elerini tart›flmak;

Boris Yeltsin’in 12 Temmuz 1991’de Rusya Fede-rasyonu baflkan› olmas›ndan 31 Aral›k 1999’dakiistifas›na kadar geçen süreyi kabaca üç döneme(1991-1993, 1993-1996 ve 1996-1999) ay›rmakmümkün gözükmektedir. Boris Yeltsin’in ilk dö-nemi daha çok Rusya’da yeni bir kimlik aray›fl›,devletleflme ve eski kurumlar›n yeniden yap›lan-d›r›lmas› çal›flmalar›na odaklan›ld›¤› bir dönemolmufltur. Bu dönemde Boris Yeltsin ekonomikve siyasi reformlar anlam›nda çok fley vaat edenkarizmatik bir lider görüntüsündedir ve kurum-lar›n görece zay›fl›¤› onun bu pozisyonunu güç-lendirmifltir. Parlamento ile yaflad›¤› sorunlar›nparlamento’nun la¤vedilmesi ve bombalanmas›

ile sonuçlanmas›n›n ard›ndan Boris Yeltsin’inikinci dönemi olarak adland›r›labilecek görecekarizmas›n› ve etkinli¤ini kaybetti¤i bir dönemegirilmifltir. Yeltsin’in üçüncü dönemi ise 1996Devlet Baflkanl›¤› seçimlerini kazanmas› ile bafl-lam›fl ve bu dönem tam anlam›yla devlet otorite-sinin yitirildi¤i, devlet yönetiminin tamamen oli-garklar ve ailenin eline geçti¤i, Yeltsin’in sa¤l›kdurumunun iyice kötüleflti¤i (genel sa¤l›k sorun-lar› ve alkolizm) bir dönem olmufltur.Boris Yeltsin dönemi Rus d›fl politika oluflum sü-recine So¤uk Savafl sonras› de¤iflen uluslararas›ortam›n de¤iflen yap›s› kadar, ülkenin kendi için-de yaflanan de¤iflim ve dönüflümün de etkisi ol-mufltur. Yeltsin döneminde Rusya’da kurulmayaçal›fl›lan yeni sistemin eski Sovyet sistemindenbüyük fark› içeride liberalizm fikrinin benimsen-mesi, d›fl politikada ise farkl› d›fl politika alan vekonular›na göre de¤iflen daha uysal, uzlaflmac›ve pragmatik bir aray›fl içine girilmifl olmas›d›r.Ancak 1996’dan itibaren durum de¤iflmifl, d›flpolitikada daha pragmatik (Primakov doktriniçerçevesinde flekillenen, bir çizgi takip edilme-ye bafllanm›flt›r.

Devlet Baflkan› Vladimir Putin (2000-2008)

döneminde Rusya Federasyonu’nun iç ve d›fl

politikas›nda meydana gelen de¤ifliklikleri ta-

n›mlamak;

Devlet Baflkan› Vladimir Putin döneminde ülke-de siyasi ve ekonomik istikrar› yeniden sa¤lan-m›fl, Çeçenistan sorunu zor kullan›larak da olsaçözülmüfl, oligarklarla ve yolsuzluklarla mücade-lede k›smi de olsa baflar› sa¤lanm›fl, buna karfl›nyönetim kadrolar›nda eski istihbarat ve askeriuzmanlar›n›n-siloviki hakimiyeti artm›fl, demok-ratikleflme sürecinden uzaklafl›lm›fl, merkezilefl-me ve otoriterleflme e¤ilimleri ço¤alm›flt›r. Vladi-mir Putin iki dönem baflkanl›k yapt›ktan sonraülkenin en popüler kiflisi haline gelmekle kalma-m›fl, ayn› zamanda Rusya’da “Rusya modeli de-mokrasi”, “sahte demokrasi”, “Putinizm” ve “de-mokrasi görünümünde yar› otoriter rejim” gibikavramlarla an›lan yeni bir sistemin de mimar›olmufltur. Vladimir Putin’in d›fl politikas› (Avras-yac›l›¤a yak›n, pragmatik vs.) ise öncelikle Rus-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

2438. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i ’n in Da¤› lmas› ve Rusya Federasyonu

ya’n›n 1990’larda Bat› ve ABD karfl›s›nda kaybet-ti¤i prestij ve gücünü yeniden kazanmas› üzerinekurulmufltur. Vladimir Putin’in 2007 y›l›nda Mü-nih Güvenlik Konferans›’nda yapt›¤› konuflmabu yaklafl›m›n›n en önemli detaylar›n› aç›kça or-taya koymaktad›r.

Rusya Federasyonu aç›s›ndan Devlet Baflkan›

Dmitriy Medvedev (2008-2012) döneminin Vla-

dimir Putin döneminden farklar› ve benzerlikle-

rini tart›flmak;

Medvedev döneminde Rusya Federasyonu yöne-timinde, baz› Bat›l› görüfllerin aksine, önemli birde¤iflik yaflanmam›fl ve ülkenin iç ve d›fl politika-s› Putin’in çizdi¤i do¤rultuda yürütülmeye de-vam etmifltir. Medvedev döneminde iç politikadaülkede demokrasinin gelifltirilmesi, yolsuzluklar-da mücadele, hammadde ihracat›na dayal› eko-nominin çeflitlendirilmesi ve özellikle inovasyo-nun ön plana ç›kar›lmas› yönünde vaatlerde bu-lunulmas›na ra¤men, Putin dönemine göreönemli bir de¤iflikli¤in meydana geldi¤i ileri sü-rülememektedir. Ancak Medvedev bir k›s›m ba-kanl›klar ve önemli bürokratik kadrolara yapt›¤›atamalarda, genelde -civiliki- sivil ve hukuk e¤i-timli kiflileri tercih ederek, Putin’in siloviki uygu-lamalar›ndan farkl›l›k göstermifltir.

1990’lardan bu yana Türkiye Cumhuriyeti-Rus-

ya Federasyonu iliflkilerinin temel ö¤elerini

aç›klamak;

1990’l› y›llarda Türkiye’nin (PKK terörü, koalis-yon hükümetleri dönemi vs.) ve Rusya’n›n (dö-nüflümün sanc›lar›, ekonomik sorunlar, yeni kim-lik aray›fl›, Çeçen sorunu vs.) kendilerine özgü içhassasiyetleri arada karfl›l›kl› olarak ciddi bir ilifl-ki zemini kurulmas›n› engellemifl, bu dönemkiiliflkiler bavul ticareti ve Mavi Ak›m projesi gibigiriflimlerin ötesine geçememifl, özellikle siyasikonularda bir uzlafl› sa¤lanmas› imkan› yakala-namam›flt›r. Rusya’n›n Vladimir Putin ve DmitriyMedvedev dönemlerinde Türkiye ile olan iliflki-leri ele al›nd›¤›nda ise iki ülke aras›ndaki ekono-mik iliflkilerin geliflmeye devam etti¤i; ancak Pu-tin’in özellikle ikinci Baflkanl›k döneminde yo-¤unlaflan siyasi iliflkilerin, bu dönemde nispetengeriledi¤i de¤erlendirilmektedir. ‹ki devletin böl-gesel ve uluslararas› sistem içinde meydana ge-len -Arap Bahar›, füze kalkan› projesi gibi- olay-lara bak›fllar›; ç›karlar›, ittifak ba¤lant›lar› ve de-¤erleri aç›s›ndan farkl›l›k göstermekte ve bu du-rum iki ülke aras›ndaki siyasi iliflkilerin daha dagelifltirilmesini engellemektedir.

4NA M A Ç

5NA M A Ç

244 Rusya Tar ih i

1. Afla¤›dakilerden hangisi Sovyetler Birli¤i’nin da¤›l-mas› sonras›nda Rusya Federasyonu’nda yaflanan de-mokratikleflme sürecini olumsuz etkileyen sebepler-den biri de¤ildir?

a. Boris Yeltsin’in sa¤l›¤›b. Geçmifl rejimin niteli¤ic. Merkez-çevre aras›nda yaflanan problemlerd. Medyan›n yeterince özgür olmamas›e. Mevcut siyasi kültür

2. Afla¤›dakilerden hangisi Rusya’da uygulanan flok te-rapinin özelliklerinden biri de¤ildir?

a. Polonya modelinden esinlenmesib. Çin modelinden farkl› olmas›c. Reformlar›n tepeden inmeci bir flekilde uygu-

lanmas›d. Hem ekonomi, hem de siyasal hayatta topyekün

bir de¤ifliklik öngörmesie. Reformlar›n ad›m ad›m uygulanmas›

3. Afla¤›dakilerden hangisi Boris Yeltsin dönemininözelliklerinden biri de¤ildir?

a. fiok terapi uygulamalar›b. Oligarflinin egemenli¤ic. Ekonomik sorunlard. Enerji fiyatlar›ndaki art›fla ba¤l› ekonomik dü-

zelmee. Sosyal sorunlar

4. Afla¤›dakilerden hangisi Vladimir Putin dönemininözelliklerinden biri de¤ildir?

a. Enerjinin siyasal araç olarak kullan›lmas›b. Merkeziyetçili¤e dönüflc. Yüksek teknolojiye dayal› ekonomiye geçifld. Oligarklarla mücadelee. Renkli devrimlere karfl› mücadele

5. Afla¤›dakilerden hangisinde Vladidimir Putin’in 04Mart 2012’de gerçeklefltirilen seçimlerde kaç›nc› kezve kaç y›ll›¤›na Devlet Baflkan› seçildi¤i do¤ru olarakverilmifltir?

a. 3.kez, 4 y›ll›¤›nab. 4. kez, 4 y›ll›¤›na c. 4. kez, 6 y›ll›¤›nad. 3. kez, 6 y›ll›¤›nae. 2. kez, 4 y›ll›¤›na

6. Afla¤›dakilerden hangisi Vladimir Putin dönemininönemli sorunlar›ndan biri de¤ildir?

a. Nüfusun azalmas›b. Petrol fiyatlar›n›n düzelmesic. Enerji kaynaklar›na afl›r› güven duyulmas›d. Enerji ihrac›na dayal› ekonomie. Yolsuzluk ve sosyal sorunlar

7. Afla¤›dakilerden hangisi Vladimir Putin dönemindeoluflan siyasi sisteme verilen adlardan biri de¤ildir?

a. Sahte demokrasib. Rusya modeli demokrasic. Liberal demokrasid. Putinizme. Demokrasi kisvesinde yar› otoriter rejim

8. Afla¤›dakilerden hangisi Dmitriy Medvedev’in önem-le üzerinde durdu¤u konulardan biri de¤ildir?

a. Rusya’n›n kültürel yozlaflmas›na son vermekb. Rusya’n›n do¤algaz ve petrol ihracat›n› artt›rmakc. Rusya’y› do¤algaz ve petrol pazar›n›n ötesine ta-

fl›y›p, dünya ekonomisine entegre etmekd. Rusya’da hukukun üstünlü¤ünü tesis etmek e. ‹fade özgürlü¤ünü garanti alt›na almak

9. Kollektif Güvenlik Anlaflmas› Örgütü (KGAÖ) afla¤›-dakilerden hangisini flemsiyesi alt›ndad›r?

a. fiangay ‹flbirli¤i Örgütü (fi‹Ö)b. Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u (BDT)c. Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü (EIT)d. Avrupa Konseyie. Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Örgütü (AGIT)

10. Afla¤›dakilerden hangisi 1990’lar›n bafl›ndan bu ya-na Türkiye ile Rusya iliflkilerinin temel dinami¤ini

oluflturmufltur?

a. Ekonomik konularb. Siyasi konularc. Kültürel konulard. E¤itimle ilgili konulare. Askeri konular

Kendimizi S›nayal›m

2458. Ünite - Sovyet ler Bi r l i¤ i ’n in Da¤› lmas› ve Rusya Federasyonu

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Boris Yeltsin (1990-1999)Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Boris Yeltsin (1990-1999)Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Boris Yeltsin (1990-1999)Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vladimir Putin (2000-2008)Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vladimir Putin (2000-2008)Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vladimir Putin (2000-2008)Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vladimir Putin (2000-2008)Dönemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dmitriy Medvedev (2008-2012) Dönemi” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dmitriy Medvedev (2008-2012) Dönemi” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise tüm konular›n “Türkiye-Rusya‹liflkileri” konular›n› yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sonras›nda Rusya Fede-rasyonu’nda yaflanan de¤iflim ve dönüflümün temel di-namikleri aras›nda Sovyet geçmiflinin yans›malar›, milliç›kar ve kimliklerin yeniden tan›mlanmas›, ekonomi vesiyaset alan›nda yap›lan kurumsal de¤ifliklikler, uygula-nan reform programlar› (flok terapi gibi) vs. say›labilir.

S›ra Sizde 2

Vladimir Putin devlet baflkanl›¤› görevine olabilecek enzorlu dönemde bafllam›flt›r. Vladimir Putin bir öncekiDevlet Baflkan› Boris Yeltsin’den tamamen merkezi oto-ritenin kayboldu¤u, kurumlara ve yönetime tamam›ylaoligarklar›n hakim oldu¤u bir ülke devralm›flt›r. Bununsonucunda da Putin öncelikli iki amac›n› ortaya koy-mufl ve bu iki amac›n gerçeklefltirilmesini sa¤lamayayönelik politikalar gelifltirmifltir. ‹ki dönem devlet bafl-kanl›¤› sonras›nda ise Vladimir Putin siyasi ve ekono-mik istikrar›n yeniden sa¤lanm›fl oldu¤u, Çeçenistansorununun zor kullan›larak da olsa çözüldü¤ü, oligark-larla ve yoksuzluklarla mücadelede k›smi de olsa bafla-r› sa¤land›¤›, buna karfl›n yönetim kadrolar›nda eski is-tihbarat ve askeri uzmanlar›n›n-siloviki hakimiyetininartt›¤›, demokratikleflme sürecinden görece uzak, mer-kezileflme ve otoriterleflme e¤iliminde olan bir ülke tes-lim etmifltir.

S›ra Sizde 3

Medvedev döneminde Rusya Federasyonu yönetimin-de, önemli bir de¤iflik yaflanmam›fl ve ülkenin iç ve d›flpolitikas› Putin’in çizdi¤i do¤rultuda yürütülmeye de-vam etmifltir. Medvedev döneminde iç politikada ülke-de demokrasinin gelifltirilmesi, yolsuzluklarda mücade-le, hammadde ihracat›na dayal› ekonominin çeflitlendi-rilmesi ve özellikle inovasyonun ön plana ç›kar›lmas›yönünde vaatlerde bulunulmas›na ra¤men, Putin döne-mine göre önemli bir de¤iflikli¤in meydana geldi¤i ilerisürülememektedir. Ancak Medvedev bir k›s›m bakan-l›klar ve önemli bürokratik kadrolara yapt›¤› atamalar-da, genelde -civiliki- sivil ve hukuk e¤itimli kiflileri ter-cih ederek, Putin’in siloviki uygulamalar›ndan farkl›l›kgöstermifltir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

246 Rusya Tar ih i

Aron, Leon. (1995). “Russia between Revolution andDemocracy”, Post-Soviet Affairs, Vol.11, No.4, ss.305-339.

Da¤›, Zeynep. (2002). Rusya’n›n Dönüflümü. ‹stan-bul: Boyut Yay›n Grubu.

Ellman, Michael.(1992). “Shock Therapy in Russia: Fa-ilure or Partial Success?”, RFE/RL Research Re-

port, Vol.1, No.34, ss. 48-61.Evangelista, Matthew. (1995). “The Paradox of State

Strength: Trans-national Relations, Domestic Struc-tures and Security Policy in Russia and the SovietUnion”, International Organization, Vol.49, No.1,ss. 1-38.

Ferdinard, Peter.(1992). “Russia and Russians after theCommunism: Western or Eurasian?”, The World

Today, Vol.48, No.12, ss.225-229.Fortescue, Stephen. (ed.) (2010). Russian Politics

from Lenin to Putin. London: Palgrave.Goldman, Marshall I. (2008). Petrostate-Putin, Power

and the New Russia. Oxford: Oxford UniversityPress.

Kagarlitsky, Boris. (2002). Russia under Yeltsin and

Putin. London: Pluto Press.Kazgan, Gülten. (2008). Türkiye-Rusya ‹liflkilerinde

‹htilafl› Konular ve Çözümleri. ‹stanbul: ‹stanbulBilgi Üniversitesi.

Kotz, David M. ve Weir, Fred. (2007). Russia’s Path

from Gorbachev to Putin-The Demise of the

Soviet System and the New Russia. London:Routledge.

Kurilla, Ivan. (2011). “Symbolic Politics or Real Prob-lems-The Agenda for the Russian Elections”, PO-

NARS Eurasia Memo, No.162.Light, Margot. (2006). “In Search of an Identity: Russian

Foreign Policy and the End of Ideology”, Journal

of Communist Studies and Transition Politics,

Vol.19, No.3, ss. 42-59.Lo, Bobo. (2002). Russian Foreign Policy in Post-So-

viet Era-Reality, Illusion and Mythmaking. Lon-don: Palgrave.

Mankoff, Jeffrey.(2009). Russian Foreign Policy-The

Return of Great Power Politics. Lanham: Row-man & Littlefield Publishers.

Onay, Yaflar. (2009). Bat›’ya Direnen Devlet Rusya.

‹stanbul: Yeni Yüzy›l Yay›nlar›.

Oversloot, Hans ve Verhaul, Ruben. (2006). “ManagingDemocracy: Political Parties and State in Russia”,Journal of Communist Studies and Transition

Politics, Vol.22, No.3, ss. 383-405.Sakwa, Richard. (2012). Modernisation, Neo-Moder-

nisation and Comparative Democratisation in

Russia. London: Routledge. Sakwa, Richard. (2004). Putin-Russia’s Choice. Lon-

don: Routledge.Taylor, Brian D. (2011). State Building in Putin’s Rus-

sia-Policing and Coercion after Communism.

Cambridge: Cambridge University Press.Tellal, Erel. (2010). “Zümrüdüanka: Rusya Federasyo-

nu’nun D›fl Politikas›”, Ankara Üniversitesi SBF

Dergisi, Vol.65, No.3, ss. 189-236.Wegren, Stephen K. ve Herspring, Dale R. (eds.) (2010).

After Putin’s Russia-Past Imperfect, Future Un-

certain. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. White, Stephen ve Mcallister.(2008). “The Putin Pheno-

menon”, Journal of Communist Studies and

Transition Politics, Vol.24, No.4, ss. 604-628.Yap›c›, Utku. (2007). Yeni So¤uk Savafl-Putin, Rusya

ve Avrasya. ‹stanbul: Bafll›k Yay›n Grubu.

Yararlan›lan Kaynaklar