1

T kyo k; q i fjo rZu v kSj d `f” k i j b l i zH k koT kyo k; q i fjo rZu v kSj d `f” k i j b l i zH k koT kyo k; q i fjo rZu v kSj d `f” k i j b l i zH k koT kyo k; q i fjo rZu v kSj d `f” k i j b l i zH k ko

i zL r ko u k%i zL r ko u k%i zL r ko u k%i zL r ko u k% tyo k;q i f j o r Zu r Fkk mld h vf L Fkj r k eku o dh f par k ds f o ” k; gSaA c kj &c kj i M +u s o kys lw[ k s

r Fkk r F kk vku s o k yh c k< +sa mu yk[ kksa y ks xksa d h v kth f o dkvk sa i j vR;f / kd xaH khj i zH kko M kyr h gSa ] t k s

vi u h vf / kdka ’k v ko ’; dr kv ksa ds f y, Hk wf e i j f u HkZj j gr s gS aA o Sf ’o d v FkZ O;o L F k k lw[ ks v kSj c k< + ] ‘ khr

vkSj m” .k y gj ksa ] ta xy esa yxu s o ky h vk x ] H kwL [k yu vkf n t Slh H k;ko g ? kV u kv ksa ds i f j .k keL o : I k

c kj &c kj i zf r dwy :I k ls i zH kkf o r g ksr h gSA H kwdai ] lqu ke h v kSj T o ky ke q[ kh f o L Qk sV tSl h i zkd `f r d

vki n k, a g kykaf d ek Sle &lac a/ kh vki n kv ksa l s tqM + h g qb Z u gha gSa ] f Qj Hk h ;s Ik ;k Zo j .k d h j kl k;f u d laj pu k

dks i f j o f r Zr dj n sr h gSaA b lds i f j .kk eL o :i ] e kSl e &lac a/ k h vki n k, a mRi Uu gksr h gSaA tho k’ e b Za/ ku k sa] d s

tyu s ls mRi Uu g ksu s o ky h dkc Zu M kb vk DL kb M D yksj ks& ¶ywj k sdkc ZUl l h, Q, l] g kb M ª ks Dy ksj k s¶ywj k s

dkc ZU l ¼, p lh, Qlh½ ] g kb M ª ks¶ ywj ksd kc ZU l ¼, p, Ql h½ ] i j ¶ywj ksd kc ZU l ¼i h, Qlh½ ] v kf n tSl h x zhu gk ml

xSl ksa d s mRltZu ds d kj .k o k; qe.M y esa , j ksl ksY l ¼ o k;q e.M yh ; i zn w” kd½ esa o `f )] v kst ksu { kj .k v kSj

;wo h&c h f u L ;an d f o f dj .k] T o kyke qf [k; ksa d k QV u k ] taxy dh v kx ds : Ik esa x Sj &o u hdj .k esa ‘ eku o

dk g kF k’ r F kk vkn Z zHkwf e ;ks a dh g kf u ] tyo k ;q e sa Hk kj h i f j o r Zu gksu s ds vk e dkj d gSaA o u &{ ks= ksa d h g kf u ]

tks i z k;% o ” kk Z ty dk s j ksdr s g Sa v kSj b ls en k } kj k v o ’kk sf ” kr f d, tku s dh i zf dz; k dk s lq xe c u kr s gSa ]

, slk vo { ksi . k mRi Uu dj r h gS t ks l eL r Hkwf e i j O;k Ir gks t kr k gS r F kk Åi j h en k d ks u ” V dj nsr k

gS] f tlds i f j .k keL o : Ik c k< + vkSj lw[ kk i M +r k g SA f o j ks/ kkH kk lL o :i ] o `{k ksa dk vH kko en k dk s vf r ’ kh? k z

‘kq” d c u kdj ‘kq” d o ” k ksZ a esa lw[ ks d h f L Fkf r mRi Uu dj r s gSaA xz hu gk ml xSl ksa esa ls] c o 2 , d i z/ kku xSl g S

f tlds i f j .kkeL o :I k o Sf ’o d r ki u mRi Uu gk sr k gS D ;ksaf d ; g n h? kZ r j ax o kys f o f dj .k dks j ksdr h g S

vkSj ml s o ki l i ` Fo h d h lr g d ks mRlf tZr dj n sr h gSA o Sf ’o d r ki u xz hu g k ml xSl ksa ds mRlt Zu d s

dkj .k lr g h o k; qe.M y dk m” e.k g S] f tlds d kj .k , d n h? kZdkf yd vo f / k esa o k; qe.M y h; r ki e ku e sa

o `f ) gksr h g SA lr g h o k; q ds r ki eku es a , sls i f j o r Zr u r Fkk ml ds QyL o : Ik , d n h? kZ l e; ko f / k e sa

2

o ” kkZ i j mlds i zf r dwy i zH kko d ks tyo k ;q i f j o r Zu dgk tkr k gSA ;f n ;s eki n .M o ” kZ&n j &o ” k Z

i f j o rZu vF ko k pdz h; :>ku n ’ kk Zr s gS a] r k s b U gsa tyo k ;q vf L F kj r k dg k t kr k gSA

r Fkkf i ] la; qDr j k” V ª tyo k ;q i f j o r Zu Qzs eo dZ d ao sU’ ku ¼;w, u , Ql hlh lh½ } kj k n h xb Z vf / kd kf j d

i f j Hkk” kk ;g gS f d tyo k; q i f j o r Zu , slk i f j o r Zu gS tks eku o ds ml f dz ;kdy ki } kj k i zR; {kr % v Fko k

vi zR; {kr % mRi Uu g ksr k gS tk s o Sf ’o d o k; qeaM y d h laj pu k dks i f j o f r Zr dj r k gS r Fkk t ks f dlh

r qyu kREkd le; ko f / k esa n s[ kh xb Z L o kHk kf o d tyo k ;q vf L F kj r k ds vf r f j Dr gSA r F kkf i ] o SK kf u d

tyo k;q esa f dl h Hk h i f j o r Zu ds f y, b l ‘kCn dk i zk;% mi ;k sx dj r s g Sa] pk gs o g i z kd`f r d : Ik l s

mRi Uu g ksr k g ks vF ko k e ku o } kj k d kf j r gksA f o ’ks” k :Ik ls] tyo k ;q i f j o r Zu lac a/ k h var lZj dkj h i Su y

¼vkb Zi hl hl h½ u s tyo k ;q i f j o r Zu dks tyo k; q d h vo L Fk k esa , d , s ls i f j o r Zu ds :I k esa i f j Hkkf ” kr

f d;k gS f tls b ldh f o ’ks” kr kv ksa ds e k/ ; vk Sj @ vF ko k vf L Fkj r k e sa i f j o r Zu ksa } kj k i gp ku k tk ldr k g S

r Fkk tks , d f o L r kf j r vo f / k] f o f ’k” V r % , d n ’kd v F ko k mlls vf / kd ] ds f y, c u k j gr k gSA

ekS le vk Sj tyo k ;q% e kSl e f dl h f o ’ks” k le ; v kSj L Fkku i j e kSl ef o Kku & lac a/ k h i f j f L Fkf r ;k sa

tSls go k] o ” kkZ ] f ge ] lw;Z dh j ks ’ku h] r ki e ku vkf n dk , d lsV gSA rqyu kREkd : Ik ls ] ek Sle ‘ kCn f dlh

, d L Fkku i j vu qHko dh xb Z e kSl e dh l exz n h? kZd kf yd f o ’ks” kr k vksa d k o .kZu dj r k gSA f dl h {ks = d h

i kf j f L Fkf d;ka] d`f ” k] v kthf o d k, a v kSj c f L r ;ka b l dh tyo k;q i j vR;f / k d f u HkZj g ksr h gSa A vr % tyo k ; q

dks vk Slr i f j f L Fkf r ;ksa r Fk k l kF k gh b u i f j f L Fkf r ;ksa dh vf L Fkj r k d ks / ;ku esa j [ kr s gq, ekS le d h

f L Fkf r ;ksa d k n h? kZdkf yd lkj eku k tk ldr k gSA o ” k Z &n j &o ” kZ mRi Uu gksu s o kys mr kj & p< +ko r F kk m x z

i f j fL Fkf r ;ksa t Sls i zp.M r wQ ku v Fko k vlk ek U; xe Z e kS le ds vk adM +s tyo k;q dh vf L Fkj r k d s Hk kx gSaA

3

i `Fo h dh tyo k ;q esa f i Nys d kQ h l e; ls Ik ;k ZIr c n yko vk; k gS tSl kf d f g e ; qx d s

Hkwo SK kf u d l k{; ksa } kj k r Fk k l SdM +k sa o ” k ksZa ds e ku o b f r gkl ds vf Hkys [k ksa } kj k n ’ kk Z; k x; k gSA i wo Z d s

i f j o rZu ksa ds d kj .k ln So L i ” V u gha gSa i j ar q o s lk ek U ;r % leqn z d h ygj ksa] lk Sj f dz;k dyki ] T o ky ke q[k h

f o L QksV v kSj vU; i zk d`f r d dkj d ksa ls t qM +s gq, eku s tkr s g SaA vc b l esa var j ; g gS f d o Sf ’o d r ki e ku

f i Nys dqN n ’k dksa esa vl ke kU; :I k ls r st h ls c < +k gS A vk Slr o Sf ’o d o k ;q vkSj l eqn z d s r ki e ku ksa o `f )

ds] f g e v kSj c QZ d s O ;ki d : Ik ls f i ? kyu s ds r F kk v kSlr o Sf ’o d leqn z L r j ksa esa o `f ) gk su s ds B ksl

lk{; f o |e ku gSaA vkb Zi hl hl h dh p kS Fk h ewY ;kadu f j i ksV Z ;g f u ” d” kZ f u dkyr h gS f d o Sf ’o d r ki u

vlaf n X / k g SA o k;q e.M y vk Sj le qn zks a d k r ki eku ml f L Fkf r dh r qyu k esa vf / kd gS tks f i Nyh i ka p

‘kr kf Cn ; ksa es a] v kSj laHko r % , d lgl zkf Cn ls Hk h vf / kd le; ds n kSj ku f dlh Hk h le ; gq vk dj r k F kkA

o SKkf u dksa u s c gqr i gy s ; g tku f y; k F kk f d o k;q e.M y dh xzhu gk ml xSls a , d v ko j .k ds :I k e sa

dk;Z dj r h g Sa tks vku s o k yh l kSj Åtk Z dks j ksd ys r h gSa v kSj i `Fo h dh lr g dks m l e k= k r d x e Z

dj r h gS ] t ks vU; F kk mr u k xeZ u gh a g ksr k ] r F kk o k ;qe.M y dh xz hu gk ml xS lksa es a o `f ) dk v FkZ g S

vf r f j Dr m” e.kA

e gRo i w. k Z e kSl e h; m xz&i f j f L Fkf r ; ka r Fk k o Sf ’o d L r j i j mu ds i zH k koe gRo i w. k Z e kSl e h; m xz&i f j f L Fkf r ; ka r Fk k o Sf ’o d L r j i j mu ds i zH k koe gRo i w. k Z e kSl e h; m xz&i f j f L Fkf r ; ka r Fk k o Sf ’o d L r j i j mu ds i zH k koe gRo i w. k Z e kSl e h; m xz&i f j f L Fkf r ; ka r Fk k o Sf ’o d L r j i j mu ds i zH k ko

1 9 9 8 dk o ” kZ m” .kr e o ” kZ Fk k r F k k b ls ek Sl e lac a/ kh vki n k o ” kZ d s : Ik esa ? kksf ” kr f d; k x;k

Fk kA b lu s e/ ; v ej hdk es a Hka ;dj r wQ ku ls c c kZn h i Sn k dh r F kk phu ] Hk kj r v kSj c a xykn s’ k esa H k;adj

c k< +sa vkb ZA du kM + k vkSj U;w b aX ySaM u s tu o j h 1 9 9 8 esa f ge r w Qku d s d kj .k H k kj h u qd lku mB k; k r Fk k

twu 1 9 9 8 esa r qdhZ ] vkt sZaV hu k v kSj i j k xq, esa c k< + ds dkj . k Hk kj h r c kg h gqb ZA b ld h r qyu k esa ] o ” k Z

1 9 9 7 &98 esa c sek Sl e c kf j ’k r F k k o ” kkZ ds f u ” d`” V f o rj .k ds dkj . k e gkj k” V ª ¼Hkkj r ½ esa Qly ksa d k Hk kj h

u qdlku n s[k k x; kA 1 9 9 7 @1 9 98 dh vy u hu ks ? kV u k ¼vy u hu ks i z’ kkar e gk lk xkj dk m” e .k g S½ ] tk s

f i Nys ‘kr kCn h es a lc l s o hHkRl F k h] u s 1 1 0 f ef y;u yksx ksa dk s i zH kkf o r f d; k r F kk b ll s o Sf ’o d

vF kZO ;o L Fk k d ks y xHk x 1 0 0 f c f y;u vej hd h M kW yj dk u qdl ku gq v kA

4

2 0 0 3 dk o ” kZ lew ps f o ’o esa xe hZ v kSj ln hZ d k o ” kZ Fkk A 2 0 0 3 ds xzh” e esa pyu s o kyh xe Z

go k vksa ds d kj .k ;wj ksi h ; la? k ¼b Z; w½ c gqr vf / kd i zH kkf o r gqv kA Hk kj r esa] m Rr j i zn s’k] f c gkj i f ’p e

c axky ] mM +hl k vk Sj v ka/ k z i zn s ’k o s j kT ; g Sa f tU gks au s x zh ” edky hu x eZ go k vk sa d k vu qHko f d;kA tc o ” k Z

2 0 0 3 ds xzh” e esa ;wj ksi h; l a? k x eZ go k vk sa ls i zH k kf o r gqv k] H k kj r u s f n lEc j 20 0 3 ls tu o j h 2 0 0 3 r d

vR;ar B aM h go kv ksa d k vu qHko f d; kA tEe w] i at kc ] gf j ;k.k k] f g e kpy i zn s ’k ] f c gkj ] mRr j i zn s’k vk Sj

i wo ksZRr j j kT ;ksa u s vH kwr i wo Z ‘k hr ygj dk vu qH ko f d;k A c kxo ku h Qly ksa r Fk k e kSl eh ; Qly ksa ds e key s

esa Q ly i Sn ko kj d k u qdl ku 1 0 ls 1 0 0 i zf r ’kr ds c hp esa F kkA c k xo ku h Qly ksa esa Qy d k vkd kj

r Fkk ml dh xq. ko Rr k H kh i zf r dwy :I k ls i zHk kf o r gqb Z A r Fk kf i ] vR ;f / kd ln hZ d s dkj . k ‘ khr ks” .k Qyk sa

tSls lsc ] v kM w] v kywc q [k kj k r F kk psj h d h mP p i Sn ko kj gqb ZA ; g {kf r f u Eu {ks=k sa esa vf / kd F k h tg ka B aM h

go k u h ps c SB xb Z r F k k ? kj r h i j , d yac s le ; r d c u h j gh ¼ lej k , V - , y- ]2 0 0 1 ½ A

ek pZ 2 0 0 4 esa mP p r ki eku u s H kkj r e sa f g ek py i zn s’ k j kT ; es a xs gwa ] lsc ] lj l ksa ] j si lhM ] vy lh ]

vkyw ] lf Ct; ksa] eV j vk Sj p k; dk s i zf r dwy : I k ls i z Hkkf o r f d;k A Q ly i j f u HkZj dj r s g q, i Sn ko kj

u qdlku dk v kdyu 2 0 izf r ’kr vkSj 6 0 i zf r ’kr ds c hp f d;k x; k gSA x sgwa v kSj v kyw dh i Sn ko kj

1 5 &2 0 f nu vkx s py j g h F kh r Fk k lsc esa Qwy 1 5 f n u i gys v k x, FksA lsc ds e keys e sa Qy d s

f [kyu s r Fkk Qy ds c u u s ds f y, mi ;qDr r ki eku 2 4 Πls- gksr k gS ] i j ar q b lu s 1 7 f nu ksa ds f y, 2 6Πls-

ls vf / kd r ki e ku dk vu qH ko f d;kA ek pZ 2 0 0 4 esa f gek py i zn s’k j kT ; esa l ke kU; r ki eku dh r qyu k e sa

lewp s { ks= u s 2 - 1 v kSj 7 - 9 Œ ls- T ;kn k vf / kdr e r ki eku n tZ f d; k ¼i zl kn v kSj j k. kk ] 2 0 0 6 ½ A dsj y]

Hkkj r ds e/ ; Hk kx es a 1 4 tu o j h l s 1 6 e kp Z ds c h p vf / kdr e r ki e ku es a 1 ls 3 Πls- r d gqb Z o `f ) d s

dkj .k o ” k Z 2 0 0 3 dh r qyu k es a o ” kZ 2 0 0 4 esa dk sdks d h o kf ” kZ d i Sn ko kj e sa 3 9 i zf r ’kr d h f xj ko V n s [k h

xb ZA , sl h g h i zo `f Rr ml le; ln So n s[k h xb Z tc dHkh 3 3 ls 3 6 - 5 Πls- ds lkek U; vf / kdr e r ki eku

dh r qyu k esa xzh” edky esa r ki e ku 2 ls 3 Œ ls- r d c < + x;kA

5

vle ; g qb Z o ” k kZ v kSj vksy k&o `f ” V u s Hkkj r es a o ” kZ 2 0 0 7 ds j c h ekS le esa m Rr j i zn s’k] gf j ;k. k k

vkSj i at kc ds 1 5 ]0 0 0 gSDV s;j ¼gS- ½ {ks = dh xs gwa dh Q ly dks u ” V dj fn ;kA b ldh r qyu k esa ] i f ’p eh

vksj ls gksu s o ky h ekS le dh [ kj kc h dkj . k o ” kZ 2 0 0 7 esa d ’e hj ? k kV h esa vR;f / kd f g ei kr gq vkA , sl h g h

f L Fkf r o ” kZ 2 0 0 7 ds e ku lwu e sa mRi Uu gqb Z ] f tl esa H kkj r vk Sj c axy k n s’ k ds l k Fk& lk Fk vu sd e gk} hi ksa e s a

¼esf Dld ks esa vxL r esa i zp.M r w Qku ½ c k< + d h f L Fkf r mRi Uu g qb ZA vka/ kz i zn s’k ] du k ZV d v kSj dsj y e sa

f lr Ec j esa vkb Z H k kj h o ” kk Z ds d kj .k c k< + vkb Z v kSj b l i zdkj o ” kZ 2 0 0 7 dks Hk kj r esa ‘c k< + o ” kZ ’ ds :I k

esa ? kksf ” kr dj f n ;k x ;kA o ” kZ 2 0 0 7 esa [kj hQ d s e kS le esa vkb Z c k< + ds d kj .k n s ’k ds vu sd j kT ; ksa e sa

Qly d k Hk kj h u qd lku g qv kA ; g h f L Fkf r vyt hf j ;k] ;wx kaM k ] lwM ku ] b f Fk ;ksf i ; k vkSj d hf u ;k esa H k h

Fk hA u o Ec j 2 0 0 7 esa vk, eg kp dzo kr ‘f lM ª ’ ds dkj . k c axykn s ’k esa H kkj h u qdl ku gq vkA

Qj o j h 2 0 0 7 esa p hu esa c hf tax dk r ki e ku 1 6 Πls- F kk ] t ks f d 1 8 4 0 esa v kj aHk f d, x,

ekS le&f o K ku f j dkM Z ds Ik ’p kr ls lo kZf / kd r ki e ku F kkA b l ds I k’ pkr ] tu o j h 2 0 0 8 esa b ldh lo k Zf / kd

B aM h vk Sj c Qh Zyh ‘k hr _r q vkb ZA 1 0 tu o j h 2 0 0 8 ds c kn ls y xkr kj r hu lIr k g d h vo f / k r d gqb Z

Hkkj h c QZc kj h ds i f j .kkeL O k: Ik 2 2 ]0 0 0 ? kj ksa dh r c k g h ds vy ko k 1 0 4 f ef y;u gS- d`f ” k Hkwf e u ” V gks xb Z

r Fkk b lds i f j .k keL o :I k vkf F kZd u qd lku d k vu q e k u 7 - 5 f cf y;u M kW yj yxk;k x; k Fk kA y k u hu k

i )f r dks Hk h H kkj h f gr r wQ ku ks a d k , d v U; dkj . k eku k tkr k gSA yk u hu k Hkw e/ ;o r h Z i z ’k kar eg kl kxj

esa vR;ar vl ke kU ; ‘ khr ty d k , d f o ’ kk y Hk .M kj g S tks f i Nys dq N o ” k ksZa esa g h f o df lr g qv k gS] v kSj

o Sf ’o d e kSl e d ks i zHk kf o r dj r k g S r F k k ; g vy u h u ks ds f o i j hr gSA vy u hu ks i z’ kkar e gkl kxj dk

r ki u gSA 6 - 2 - 2 0 0 8 dks eqac b Z esa i kj k 9 - 4 Πls- r d f xj x;k ] t ksf d , d u ; k f u Eu r e r ki e ku gS A , sl h

vkl ke kU ; e kS le i )f r ; ksa d h f o ’o esa c kj &c kj ? kf V r gksu s dh laHk ko u k, a gSa r F k k b u ls Hk kj h v kf F kZd

u qdlku g ksu s d k vu q eku y xk ;k x; k gSA

Ekk/ ; le qn z r y ¼, e, l, y½ ds H kkj r h ; r V {ks= esa , d f e- eh- @o ” kZ ls d qN d e g ksu s dh

laHk ko u k gSA leqn z r y esa o `f ) gk su s ds QyL o :I k l ke q f n zd tSo &f o f o / kr k es a i f j o r Zu gksu s ds l kF k&l k Fk

6

r V h;&i V ~V h ds f u pys { ks= ksa ds vn `’; g ksu s d h laH kko u k, a c < + tkr h g SaA b l ls l hi ks a r F kk / kzqo h; Hk kyq vk sa

dh tu la[ ;k d s f y, [kr j k mRi Uu g ksr k gSA e ku lw u ksRr j vo f / k ds n kSj ku go k dh xf r esa vf / kdr e

o `f ) gksu s ds vy ko k mP p ygj ksa dh c M +h la [; k r Fk k pdzo kr k sa ds c kj &c kj v ku s dh laHk ko u k, a Hk h g k s

tkr h gSaA leqn z ds L r j esa o `f ) d h ;g i zf dz ;k d`f ” k ds f y, mi yC/ k { ks= dks H k h ladV esa M kyr h g SA

, Q, vk s dh la ;qDr j k” V ª f j i ksV Z ds vu qlkj Hkkj r ds o ” kZ 2 0 1 5 r d tyo k;q esa i f j o r Zu gksu s d s

dkj .k b lds o ” k kZf alaf pr vu kt ds mRi kn u es a 1 2 5 fef y;u V u ] tksf d 1 8 i zf r ’kr ds led{ k g S] d k

u qdlku gk su s dh laHk ko u k g SA b lh vo f / k ds n kSj ku phu ds 3 6 0 f ef y;u V u ds o ” kkZf laf pr vu kt

mRi kn u esa 1 5 i zf r ’kr dh o `f ) g ksu s dh v k’ kk gSA ;g vu kt d h Q ly e sa l ewps f o ’o esa Hk h f xj ko V i Sn k

dj sxk f tld s i f j .kk eL Ok: Ik 4 0 0 f ef y;u yk sx H kq[ ke j h ds tk sf [k e e sa v k t k, axs r Fk k 3 f ef y;u y k sx

c k< + ds ladV esa gksa xs vk Sj mU gsa L o P N ty dh vki wf r Z dh i gqap i zk Ir u gha g ksx hA tyo k ;q i f j o r Zu ds

dkj .k gq vk mRi kn u dk u qdlku Hkh vYi i k sf ” kr yksx ksa dh la[ ;k es a Hkkj h o `f ) dj n sxk f tlls xj hc h

vkSj [ kk | lqj {k k ds f y, f d, tk j gs i z;k l i zf r dwy :Ik ls i zHk kf o r gksa xsA b ldk lc ls xaHk hj i zHk ko

mi &l gkj kb Z vQz hd h n s’ kksa es a i M +sx k t ks tyo k ;q i f j o r Zu ds i zf r L o ;a d ks vu qdwy c u ku s vF ko k [k k|

vk ;kr ks a ds e k/ ; e ls b ld h i zf r i wf r Z dj us esa vR;ar de le F kZ g SaA o ” kZ 2 0 0 4 vlSk 2 0 0 5 esa] pkSc hl ¼

2 4 ½ mi &lgkj kb Z v Qzh dh n s’ kk sa u s f V f M~M ;ksa vk Sj lw[ks ds Hk ;ko g la; kstu ds d kj .k [k k| lac a/ k h

vki kr &f L Fkf r ;ksa d k lk eu k f d;kA b lds vy ko k ] la;q Dr j kT ; vej hd k esa i zf r dwy xeZ v kSj ‘k q” d ekS l e

r Fkk ;wj ksi h; la? k ds Hk kx ksa esa O; k Ir lw[k s dh i f j f LFkf r ;k sa u s 2 0 0 4 dh rqyu k esa 2 0 0 5 ds [kk |k Uu

mRi kn u esa de h yk n hA vu qdj .k e kW M y ;g n ’kkZr k gS f d o Sf ’o d r ki u ds i f j .kk eL o :Ik m Rr j h H kkj r

esa p ko y vk Sj xs gwa ds mRi kn u esa d eh vkb Z g SA

Hkkj r h; vF kZO ;o L Fk k vf / kd ka’ kr % d`f ” k i j v k/ k kf j r gS r Fk k ;g e ku lwu ds vk xeu vk Sj b ld s

vk xs dh i zo `f Rr ;ksa i j f u HkZj gSA o ” kZ 2 0 0 7 b l c kr dk , d T o yar mn kgj .k gS f d dS ls Hk kj r h;

[kk |k Uu mRi kn u tqy kb Z dh o ” kkZ i j f u HkZj dj r k g S r Fkk b l o ” kZ n s’ k esa ‘ vf [ky Hk kj r h; lw[ kk ’ ? kksf ” kr

7

f d;k x; k Fk k D; ksaf d n s’ k ds n h? kk Zo f / kd o ” kkZ v kS lr dh r qyu k esa o ” k kZ es a 1 9 i zf r ’kr dh de h v kb Z Fk h

vkSj lw [ks ds d kj .k 2 9 i zf r ’kr d`f ” k&{ks= i zH kkf o r gq v k Fk kA “ vf [ky Hk kj r h; lw[ k k” r Hkh ? kksf ” kr f d;k

tkr k gS tc n s’ k d h o ” k kZ esa l exz de h lk ek U; L r j dh r q yu k esa 1 0 i zf r ’kr ls vf / kd g ksr h gS ] vk Sj

tc lw[ks d h f L Fkf r ds dkj .k n s’ k dk 2 0 i zf r ’kr ls vf / kd {k s= i zf r dwy :I k ls i zH kkf o r gksr k gSA o ” k Z

2 0 0 2 ds e ku lwu d s n kSj ku “ vf [ ky H kkj r h ; lw [ks” ds dkj .k [ kj hQ e kSl e ds [k k|k Uu m Ri kn u e sa 1 9 - 1

i zf r ’kr dh H kkj h de h g qb ZA

T k yo k ;q i f j o r Zu v kSj d `f ” kT k yo k ;q i f j o r Zu v kSj d `f ” kT k yo k ;q i f j o r Zu v kSj d `f ” kT k yo k ;q i f j o r Zu v kSj d `f ” k

Åi j n ’kkZ, x, df r i ; i wo Z vu qHko ksa ds v k/ k kj i j d`f ”k i j tyo k;q i f j o r Zu dk i zHkko i `Fo h i j

eku o tkf r d h H kko h [ kk | l qj {k k i j i zH kko M kyu s o kyk , d i z eq[ k f u .kk Z;d dkj d g ks ldr k gSA d `f ” k u

dso y tyo k; q i f j o r Zu ds i zf r lao sn u ’khy gS ] c f Yd ;g tyo k;q i f j o r Zu dk , d i zeq [k d kj d Hk h gSA

f dlh f u f ’pr vo f / k ds n k Sj ku tyo k ;q i f j o r Zu ksa dks le>u k r Fk k c sgr j i Sn ko kj g kf ly dj u s ds f y,

i zc a/ ku i zf dz ;k vks a d ks le k; ksf tr dj u k l ex z : Ik ls d`” kh ; { ks= ds f o dkl ds f y, pqu k Sf r ;ka c u s g q, gSaA

d`f ” k dh tyo k ;q lao sn u ’kh yr k vf u f ’pr gS ] D ;k saf d o ” kkZ] r ki e ku ] Qly v kSj i Sn ko kj i z. kkf y; ksa ] e `n k

vkSj i zc a/ k i zf dz; kv ksa esa {ks = ds v k/ k kj var j gksr k g S A r ki e ku v kSj o `f ” V i kr esa var o k Zf ” kZd i f j o r Zu

r ki eku v kSj o `f ” V i kr esa vu qekf u r i f j o rZu ksa dh r qyu k esa dkQ h vf / kd F ksA ;f n vu qe kf u r tyo k; q

i f j o rZu tyo k;q dh vf L F kj r k esa o `f ) dj n sr s gSa] r ks Qly ksa dk u qdl ku c < + tkr k gSA pwaf d o Sf ’o d

r ki u ds laf ’y” V i zHkko g ksr s gS a] vr % f o f HkUu Qlys a f HkUu i zdkj ls i zf r f dz; k n ’k kZr h gSaA m” .kdf V c a/ kh ;

{ks = d`f ” k i j vf / kd f u Hk Zj g ksr s gSa D; ksaf d f o ’o d h 7 5 i zf r ’kr tu la[ ;k m” .k df V c a/ kh; {k s= ksa esa j gr h g S

r Fkk b u esa ls n ks&f r g kb Z yks xks a d k eq[ ; O;o l k; d`f ” k g SSA i zk S|k sf xdh ds f u Eu L r j ksa] d hV ksa j ks xksa v kSj

[kj i r o kj ksa d h f o ’kk y i f j f / k] Hkwf e {kj . k] v le ku Hkwf e f o r j .k r Fkk tu la[ ;k esa g ks j gh r st o `f ) d s

lkF k m” . kdf V c a/ kh ; d`f ” k i j f dlh Hk h i zd kj dk i zH kko mu yksx ksa d h v kt hf o dk d ks i zHk kf o r dj sxk A

pko y ] xs gwa ] l ksj ? k e] l ks ;kc hu r Fk k t kS f o ’o d h N g i zeq [k Qlysa gS a tk s 4 0 i zf r ’kr i Sn ko kj & {ks = e sa

8

mx kb Z t kr h gSa r F kk xSj & ek al d Syksj h ds 5 5 i zf r ’kr H kk x d k ; ksxn ku dj r h gSa v kSj Ik ’kq pkj s esa 7 0 i zf r ’kr

ls vf / kd dk l g; ks x dj r h g Sa ¼, Q, vk s] 2 0 0 6 ½ A vr % b u Qlyksa i j i M +u s o ky k d ksb Z H kh i zHk ko [ kk |

lqj {k k dk s i zf r dwy :I k l s i zHk kf o r dj sxkA

o Sf ’ o do Sf ’ o do Sf ’ o do Sf ’ o d L r j i j t yo k ;q i f j o rZu ds f y, i ze q[ k vu qe ku % L r j i j t yo k ;q i f j o rZu ds f y, i ze q[ k vu qe ku % L r j i j t yo k ;q i f j o rZu ds f y, i ze q[ k vu qe ku % L r j i j t yo k ;q i f j o rZu ds f y, i ze q[ k vu qe ku % Hkko h tyo k;q i SV u ks Za ds vu q eku O ;ki d : Ik l s

tyo k;q i z. kk yh ds dE I;wV j vk/ kkf j r ekW M yksa i j vk/ k kf j r gSa f tu esa vku s o ky s n ’kdk sa ds f y,

lke kf td& vkf F kZd i f j n `’; ls xz hu g kml x Slk sa e sa vk’f ;r o `f ) ds lk Fk &lk F k o k ;q e.M y v kSj l eqn z ksa d s

egRo i w. kZ d kj d vk Sj i zf dz; k, a var f o Z” V gSaA vkb Zi hl hl h u s vu sd f o f HkUu ekW M yksa ls i zd kf ’kr i f j .kk eksa d h

tkap dh gS r Fk k l k{; ksa ds v k/ k kj i j ;g vu qe ku yx k ;k gS f d o ” kZ 2 0 1 0 r d&

� o Sf ’o d v kSlr lr gh r ki u ¼lr g h o k; q r ki eku i f j o r Zu ½ esa 1 - 1 ls 6 - 4 Œ ls- r d o `f ) g k s

tk, x hA

� leqn z d k L r j 1 8 vkSj 5 9 lsa- e h- ds c hp c < + t k, x kA

� eg klk xj v kSj vf / kd vEyh ; g ks t k, ax sA

� b l c kr d h c gqr l aHk ko u k gS f d vR ;f / kd xe Z f L F kf r ;ka] x eZ ygj sa v kSj vR;f / kd o ” kk Z d h

? kV u k, a vf / kd la[ ;k esa gks tk, a xhA

� b l c kr dh laHk ko u k gS f d mP p v{k ka’ k ksa i j vR;f / k d o ” kkZ g ksx h r F kk ; g Hk h laH kkf o r gS f d

vf / kdka ’k mi &df V c a/ k h; H kwf e& {ks =k sa es a de o ” kkZ g ksx hA

� b l c kr d h c g qr laHk ko u k gS f d m” .kdf V c a/ k h; p dzo kr ¼V kb Q wu v kSj gj hdsU l½ v kSj vf / kd

i zp.M gks t k, axs f tu esa o k ;q dh xf r vR;f / k d r st gks xh v kSj r st o ” kkZ Hk h g ksx h r Fk k b ld s

lkF k m” .kdf V c a/ kh ; l eqn z ds lr g ds r ki e ku ksa esa f u j ar j o `f ) Hkh gks xh A

o Sf ’ o d L r j ds e q[ ; { ks= k sa i j tyo k ;q i f j o r Zu ds l aHk kf o r i zH k ko % dk ;Zd kj h l ewg I I d h vkb Zi hi hl h o Sf ’ o d L r j ds e q[ ; { ks= k sa i j tyo k ;q i f j o r Zu ds l aHk kf o r i zH k ko % dk ;Zd kj h l ewg I I d h vkb Zi hi hl h o Sf ’ o d L r j ds e q[ ; { ks= k sa i j tyo k ;q i f j o r Zu ds l aHk kf o r i zH k ko % dk ;Zd kj h l ewg I I d h vkb Zi hi hl h o Sf ’ o d L r j ds e q[ ; { ks= k sa i j tyo k ;q i f j o r Zu ds l aHk kf o r i zH k ko % dk ;Zd kj h l ewg I I d h vkb Zi hi hl h

p k SF kh e wY ;kadu f j i ksV Z%p k SF kh e wY ;kadu f j i ksV Z%p k SF kh e wY ;kadu f j i ksV Z%p k SF kh e wY ;kadu f j i ksV Z% izHk ko ] vu qdwyu r k v kSj l qHks |r k tyo k; q i f j o r Zu ds laH kkf o r i zH kko ksa dk o . kZu

9

dj r h gS ] f tu es a vR;f / kd m xz ? kV u kv ksa esa o `f ) g ksu k Hkh ‘k kf ey gS A l q/ k kj kRe d mi k; ksa ds vH kko e sa

i zeq[ k { ks =ksa ds i zH kko ksa d ks u h ps la{k si es a f n ;k x ;k gS%

ty%ty%ty%ty% lw[k k i zH kkf o r { ks =ksa ds v kSj vf / kd O; ki d :I k ls f o r f j r gksu s dh v k’ kk g SA H kkj h o ” k kZ dh

? kV u kvk sa es a Hk h vR ;f / kd o `f ) gksu s d h laH k ko u k g S f tlds i f j .kk eL o :Ik [k k| t ksf [k ek sa es a o `f ) g ksr h

gSA ’ kr kCn h ds e/ ; r d] ‘k q” d m” .kdf V c a/ kk sa r Fk k vU; { ks =ksa esa v kSj e/ ; v {k ka’ kks a esa ty d h

mi yC/ kr k esa d eh gksu s d h laHk ko u k g S f tu esa i o Zr h ; Ja [ky kv ksa ls f i ? kyu s o ky s ty dh v ki wf r Z

gksr h g SA f o ’o d h d qy tu la [; k d k yxH k x 1 6 i zf r ’kr Hk kx o r Z eku esa i o Zr h; J a[k yk vksa l s

f i ? kydj f u dyus o kys ty i j f u HkZj gS A

[ k k|%[ k k|%[ k k|%[ k k|% tcf d dqN e/ ; v{k ka’ k vkSj mP p v{k ka’ k o k ys {k s = i zkj aH k esa mP p d`” k h; mRi kn u ls ykH kkf Uo r

gksa xs ] vU; vu sd f u Eu va{ kka ’k o kys { ks= ksa ] f o ’ ks” k : I k ls ek Sl eh; ‘ kq” d vk Sj m” . kdf V c a/ kh {k s= ksa e sa

f L Fkr b ykdksa ds f y, r ki eku es a o `f ) r Fkk lw [k s v kSj c k< + ds c kj &c kj vku s ls Q ly mRi kn u

u dkj kRed : I k ls i zH kkf o r g ksu s dh laaHk ko u k gS t ks Hkw[ k dk t ksf [ ke > syu s o kys y ks xksa dh l a[; k

c < +k, xk r Fk k f o L Fk ki u v kSj i yk ;u ds L r j ksa esa o `f ) dj sxkA

m | ksx ] c f L r ;ka v k Sj le kt%m | ksx ] c f L r ;ka v k Sj le kt%m | ksx ] c f L r ;ka v k Sj le kt%m | ksx ] c f L r ;ka v k Sj le kt% lc ls lao sn u ’khy m |ks x] c f L r ;ka vkSj l ekt l k ekU ;r % o s gSa ] tks r V h ;

{ks =ksa vkSj u n h ds c k< &laH kkf o r {ks =ksa esa f L Fkr gSa r Fkk f tu dh v Fk ZO ;o L Fk k tyo k ;q lao sn u ’k hy

lalk/ ku ksa ds l kF k f u dV r k ls lac ) gSA ; g c kr f o ’ks” k :I k ls mu L F kku ksa i j y kxw gk sr h gS t k s

i gys ls vR;ar i zp.M ekS le &lac / k h ? kV u k vks a ds i zf r lao sn u ’khy gSa r F kk b u e sa f o ’ks” kr % o s L Fk ku Hk h

‘kkf ey gSa t gka r st h ls ‘ kgj hdj . k f d;k t k j gk g SA f tu L Fkku ksa i j i zp.M e kSl e lac a/ kh f dz; kdy ki

vf / kd xgu gks x, gS a v F ko k c kj &c kj ? kf V r gksr s gS a] mu f dz; kdy ki ksa dh v kf F kZd v kSj l ke kf td

ykxr e sa Hk h o `f ) g ks t kr h g SA

10

L o kL F;%L o kL F;%L o kL F;%L o kL F;% tyo k;q esa gksu s o kys laH kkf o r i f j o r Zu yk[ kksa yks xksa ds L o kL F; dh f L Fkf r dks c n y ld r s

gSa ] f tle sa xeZ go kv ksa ] c k< +] r w Qku k sa] v kx r Fk k lw[ ks ds dkj . k ekSr ksa] c h ekf j ; ksa vk sj p ksV y xu s d h

? kV u kvk sa esa o `f ) gksu k Hkh ‘ kkf ey gSA d qN {k s= ksa esa vf r lkj j ksx r F kk e ysf j ;k dk i zd ksi lai w. kZ e ku o

L o kL Fk ds f y, lqHks|r k e sa o `f ) dj r k gS r Fkk v ki n k vksa ds dkj . k L o kL F; i z.k kf y; ksa dks g ksu s o ky h

n h? kZd kf yd {kf r ls f o d kl lac a/ k h y{; i zHk kf o r gksr s gSaA

, f ’ k; k i j laH k kf o r i zHk ko, f ’ k; k i j laH k kf o r i zHk ko, f ’ k; k i j laH k kf o r i zHk ko, f ’ k; k i j laH k kf o r i zHk ko

� , f ’k;k &i z’ kkar {ks = pko y v kSj x sgwa dh f o ’o O; ki h i Sn ko k j ds e keys esa lo k Zf / kd i zH k kf o r gks x k

r Fkk i Sn ko kj esa d e h n f {k.k , f ’k ;k ds 1 - 6 f c f y;u yksx ksa d h [k k| l qj {k k ds f y, pqu kSr h

i zL r qr dj sxhA

� Qly e kW M y ;g n ’kk Zr k gS f d n f {k.k , f ’k ;k es a] 2 0 Qlyksa d h vk Slr i Sn ko kj 2 0 0 0 dh

r qyu k esa ] 2 0 5 0 esa tyo k ;q i f j o r Zu ds d kj .k xs gwa esa y xHk x 5 0 i zf r ’kr ] pko y es a 1 7

i zf r ’kr r Fk k e Ddk esa 1 7 i zf r ’kr r d f xj t k, x hA

� i wo Z , f ’k ;k v kSj i z ’k kar e sa] tyo k ;q i f j o r Zu ds dkj .k Qlyk sa d h i Sn ko kj 2 0 0 0 ds L r j ksa d h

r qyu k esa] 2 0 1 5 esa pko y esa yxH kx 2 0 i zf r ’kr ] l ks; k c hu esa 1 3 i zf r ’kr ] xsgwa esa 1 6 i zf r ’kr

r Fkk eD dk esa 4 i zf r ’kr r d f xj t k, x hA

� tyo k;q i f j o r Zu ds l kF k] 2 0 5 0 esa , f ’ k; k esa v kSlr dS Yk ksj h dh mi y C/ kr k yxH kx 1 5 i zf r ’kr

r d f u Eu gksu s dh laHk ko u k gS r Fk k f dlh x Sj &tyo k ;q i f j o rZu i f jn `’; dh r qyu k esa vu k t

dk mi ;ks x 2 4 i zf r ’kr r d u hp s f xj u s dk vu qe ku y xk; k x; k g SA

11

� xSj &tyo k;q i f j o r Zu i f j n’; esa ] n f {k. k , f ’ k; k esa dqi ks” k. k d k f ’ kd kj c kyd ksa dh la [; k

2 0 0 0 ls 2 0 1 5 ds c hp ds 7 6 ls 5 2 f ef y;u r d f xj tk, xh r F kk i wo Z , f ’ k; k vk Sj i z’ k kar

{ks = esa ;g 2 4 ;s 1 0 f ef y;u r d f xj tk, x hA

� tyo k;q i f j o r Zu b l df r i ; i zxf r dks l ek Ir dj n sxk( f tlls n f {k. k , f ’k ;k esa d qi ks” k.k

dk f ’ kdkj c P pks a d h la [; k 2 0 5 0 esa c < +dj 5 9 f ef y;u g ks t k, x h r Fk k i wo Z , f ’k ;k v kSj

i z’k kar {ks = esa ; g 1 4 f ef y;u gks tk, xh f tll s dqi ks ” k.k dk f ’kd kj c P pksa d h dqy la[ ; k

c < +dj yxHkx 1 1 f ef y;u gks tk, xhA

� i ks” k.k i j tyo k ;q i f j o r Zu ds i zH kko ksa d ks d e dj u s ds f y, n f {k.k , f ’ k; k d ks x zk eh. k

f o dkl ds {ks = esa 1 - 5 f cf y;u vej hdh M kW yj ds v f r f j Dr o kf ” kZd f u os’k dh v ko ’ ;dr k

gks xh tc f d i z ’k kar { ks = esa y xHk x 1 f ef y;u vej hd h M kW yj vf r f j Dr v ko ’; d gks xkA n ksu k sa

gh { ks =ks a esa ] b u f u o s’k ksa d k yx Hk x v k/ k k Hk k x f lap kb Z ds f o L r kj ds f y, gksu k pkf g, A

� tyo k;q i f j o r Zu ds i zf r lo kZf / kd lqHks| , f ’k ;kb Z n s’k gaS& vQ xkf u L r ku ] c axy kn s’k ] dEc ksf M ; k]

Hkkj r ] y kv ks i hM h vkj ] E ;ka e kj vk Sj u si kyA

� vU; dkj d ksa d s l kF k&l k Fk X ysf ’ k;j k sa ds f i ? kyu s] c k < ]+ lw[ kk v ku s] n ks” ki w. kZ o ” k kZ ] vkf n d s

dkj .k vQ xkf u L r ku ] c a xykn s ’k Hk kj r v kSj u si ky ] Q ly i Sn ko kj e sa d eh ds i zf r vf / kd

lqHks | g SaA

� , f ’k;k l ewp s f o ’o esa lo kZf / kd v ki n k&i zH k kf o r {ks= gS r Fkk b lds yxH kx 8 9 i zf r ’kr yksx

f o ’o O;ki h v ki n v ksa } kj k i zHk kf o r gk sr s gS aA

H kkj r esa ty o k ;q esa n s[ ks x, i f j o r Zu v kSj e kSl e ? kV uk , a H kkj r esa ty o k ;q esa n s[ ks x, i f j o r Zu v kSj e kSl e ? kV uk , a H kkj r esa ty o k ;q esa n s[ ks x, i f j o r Zu v kSj e kSl e ? kV uk , a H kkj r esa ty o k ;q esa n s[ ks x, i f j o r Zu v kSj e kSl e ? kV uk , a

lr g d k r ki ekulr g d k r ki ekulr g d k r ki ekulr g d k r ki eku

12

j k” V ª h; L r j i j ] f i Nyh , d ‘ kr k Cn h esa lr g dh o k ;q ds r ki eku esa 0 - 4 Œ ls- dh o `f ) n s [k h xb Z

gSA e/ ; Hk kj r ds i f ’pe h r V ] vkar f j d i zk ;) hi v kSj mRr j &i wo hZ H kkj r esa r ki u i zo `f Rr n s[k h xb Z gSA

r Fkkf i ] mRr j &i f ’p eh H k kj r r Fkk n f { k.k H kkj r ds H kk xk sa esa ‘ khr i zo `f Rr ;ka n s[ k h xb Z gSa A

o ” k kZo ” k kZo ” k kZo ” k kZ

tc f d vf [ky H kkj r h ; L r j i j n s[kh xb Z e ku lwu h o ” kkZ dksb Z mYy s[ ku h; i zo `f Rr u gha

n ’kkZr h g S] {ks =h ; e ku lwu e sa var j n tZ f d, x, gSaA i f ’ pe h r V ] mRr j h v ka/ k z i zn s’ k r F k k

mRr j &i f ’pe h Hk kj r esa eku lwu dh e kS le h; o ” kk Z esa o ` f ) dk :>ku i k; k x; k gS ¼f i Nys 1 0 0 o ” kk sZa

esa lk ek U; dks $ 1 0 i zf r ’kr ls $ 12 izf r ’kr r d½] tc f d iwo hZ e/ ; i zn s’k ] i wo ksZRr j Hkkj r r Fk k

xqtj kr vk Sj dsj y ds d qN H kk xk sa e sa e ku wlu d h e kS leh ; o ” k kZ esa d eh dk :>ku n s [k k x ;k g S

¼f i Nys 1 0 0 o ” kksZa es a l ke kU; ds &6 i zf r ’kr l s &8 i zf r ’kr r d½ A

i zp .M ek Sl eh ; ? kV u k,i zp .M ek Sl eh ; ? kV u k,i zp .M ek Sl eh ; ? kV u k,i zp .M ek Sl eh ; ? kV u k, a

c gq&n ’ kdh ; vo f / k ;ksa esa vf / kd xaH k hj lw[k s ds c kn d e xaH khj lw [ks d h i z p.M ek Sle h; ? kV u k, a

n s[kh xb Z g SaA r V ksa ds f du kj sa 0 - 0 1 1 ? kV u k izf r o ” kZ dh n j ls i zp.M r wQku dh ? kV u k vksa ds : >ku e s a

lex z o `f ) gqb Z g SA tc f d i f ’pe c axk y vk Sj xqtj kr u s o `f ) ds :>ku ksa dh lw pu k n h gS ] mM +hl k e as

f xj ko V n s[kh xb Z gS A , d n Sf u d o ” kk Z M kV k lsV d k f o ’ys” k.k dj r s le ; o sK kf u dksa u s ¼i ½ mP p o ” k k Z

dh ? kV u k vk sa d h c kj ac kj r k es a o `f ) d k : >ku r F k k ¼ i i ½ 1 9 5 1 ls 2 0 0 0 r d e/ ; Hk kj r esa lk SE;

? kV u kvk sa d h c kj ac kj r k esa mY ys[ ku h; de h n ’k kZb Z gSA

l eqn z ds L r j esa o `f )l eqn z ds L r j esa o `f )l eqn z ds L r j esa o `f )l eqn z ds L r j esa o `f )

13

4 0 o ” kksZa l s vf / kd l e; ls mRr j h H kkj r l eqn z esa r V h; y gj ksa ds eki u ds f j dkM ksZa dk i z; ks x

dj r s gq, o SK kf u dksa u s ;g vu qe ku yx k; k g S f d l eqn z ds L r j esa o `f ) i zf r o ” kZ

1 - 0 6 &1 -7 5 f eeh- ds c hp Fk hA ;s n j sa o Sf ’o d le qn zks a ds L r j esa vkb Zi hl hl h ds 1 &2 f e- e h- i zf r o ” kZ d s

vu qe ku ksa d s vu q: I k g SaA

H kkj r h ; x zh” e eku lwu ¼ v kb Z, l, e½H kkj r h ; x zh” e eku lwu ¼ v kb Z, l, e½H kkj r h ; x zh” e eku lwu ¼ v kb Z, l, e½H kkj r h ; x zh” e eku lwu ¼ v kb Z, l, e½ i zp.M r k esa 2 0 4 0 ds vkj aHk esa o `f ) g ksu s r Fk k 2 1 0 0 r d b lds 1 0

i zf r ’kr r d c < + tku s dk vu q eku y xk ;k x; k g SA

f g ek y; X ysf ’ k ;j ksa i j i zHk kof g ek y; X ysf ’ k ;j ksa i j i zHk kof g ek y; X ysf ’ k ;j ksa i j i zHk kof g ek y; X ysf ’ k ;j ksa i j i zHk ko

f geky ; f g e vk Sj c QZ dk , d f o ’ kky lz ksr / kkf j r dj r k gS r F kk b lds X ysf ’ k;j c kj g ek l h

u f n ;ksa tSls f la/ kq ] xa xk vk Sj c zg ei q = ds f y, ty d k lz ksr c u r s gSaA X ysf ’ ;j ksa d s xyu s ls mu d s

n h? kZd kf yd lw{ e& ek Sl eh; i zo k g i zHk kf o r gk sr s g S r F kk ty dh mi y C/ kr k r Fk k t yf o |qqr mRi kn u d s

lan HkZ esa vF kZO ;o L F kk i j i zf r dwy i zH kko i M +r k gSA

f geky ;h X ysf ’ k;j ksa i j mi y C/ k ekW u hV f j ax M kV k ; g n ’kk Zr k g S f d tc f d dq N f ge ky; {k s= ksa e sa

df r i ; X ysf ’k;j ksa d k g ky ds o ” k ksZ a esa vi li Z .k gks x;k gS ] i j ar q :>ku l eL r i o Zr h; Ja[ ky k e sa

, d:Ik u gha gSa A

2 1 o ha ‘kr kCn h ds f y, H k kj r esa tyo k;q i f j o r Zu ds dqN :> ku2 1 o ha ‘kr kCn h ds f y, H k kj r esa tyo k;q i f j o r Zu ds dqN :> ku2 1 o ha ‘kr kCn h ds f y, H k kj r esa tyo k;q i f j o r Zu ds dqN :> ku2 1 o ha ‘kr kCn h ds f y, H k kj r esa tyo k;q i f j o r Zu ds dqN :> ku

dqN e kW M f yax r Fk k vU; v/ ; ;u ksa u s o Sf ’o d e ku o h; mRltZu ksa ls Ik ;k Zo j .k e sa mRi Uu g ksu s o ky s

th, pt h la dsn z.k kas esa o `f ) ds d kj .k f u Eu f yf [kr i f j or Zu ksa dk vu q eku yx k; k gS% &

14

o kf ” kZd ek/ ; lr gh ; r ki e ko kf ” kZd ek/ ; lr gh ; r ki e ko kf ” kZd ek/ ; lr gh ; r ki e ko kf ” kZd ek/ ; lr gh ; r ki e k uuuu

Hkkj r h; m” V df V c a/ kh e kS le&f o K ku laL F k ku ¼v kb Z v kb ZV h, e½ ] i q. ks } kj k f d, x, vu q:i . k

v/ ;;u ksa u s vu qe ku yx k; k gS f d o kf ” kZd ek/ ; lr g h ; r ki e ku e sa ‘ kr kCn h ds var r d 3 ls 5 Œ ls-

r d dh o `f ) gk su s dk vu q eku g S f tl esa lo kZf / kd m ” e.k Hk kj r ds mRr j h Hk kx ksa esa vf / kd lqL i ” V

gks xkA

T k y lal k/ ku ksa i j i zH kkoT k y lal k/ ku ksa i j i zH kkoT k y lal k/ ku ksa i j i zH kkoT k y lal k/ ku ksa i j i zH kko

Ekq[ ; tyko k;q vf L Fkj r k vks a v Fk kZr ~ r ki e ku ] o ” k kZ v kSj vkn Zzr k esa i f j o r Zu ksa ds ty dh xq. ko Rr k

vkSj ek = k ds lan HkZ esa mY ys[ ku h; n h? kZ dkf yd f o f o {k k, a gks ldr h gS aA c z gei q =] xa xk v kSj f la/ k q u f n ;k sa

dh i z. kkf y; ka ] t ks ‘ kq” d ek Sl e e sa f g e ds xyu s ls y kHk kf Uo r g ksr h gSa ] f g e ds v ko j .k esa d e h g ksu s d s

dkj .k i zf r dwy :I k ls i zH kkf o r g ks ldr h gSaA u e Zn k vkSj r k Ir h d ks Nk sM +dj lHk h u f n ;ksa dh n z ksf .k; k sa

esa c gu s o kys dqy ty esa d eh H kkj r ds u SV dkW e I ¼, u , V hlh vks, e½ esa vu qe kf u r dh xb Z gSA

L kkj er h vk Sj ywu h n zksf .k ;k sa ds f y, Hkh t y c g ko esa n ks&f r gkb Z l s vf / kd d h f xj ko V dk vu qe ku

yxk ;k x ;k g SA le qn z&r y esa o `f ) ds dkj . k] r V h; {ks =ksa ds f u dV f L Fkr r kys ty ds lzksr yo .k

dh e k= k l s i zHk kf o r gk saxsA

d `f ” k r F kk [k k| mRi kn ud `f ” k r F kk [k k| mRi kn ud `f ” k r F kk [k k| mRi kn ud `f ” k r F kk [k k| mRi kn u i j i zH kkoi j i zH kkoi j i zH kkoi j i zH kko

Hkkj r esa [k k|& mRi kn u tyo k;q i f j o r Zu ksa ds i zf r lao sn u ’khy gS a tSl s e ku lwu dh o ” kkZ e sa

vf L Fkj r k r Fk k f dl h ek Sle ds e/ ; r ki e ku esa i f j o r Zu A Hkkj r h; d`f ” k vu qla/ kku laL F kku

¼vkb Z, vkj vkb Z½ r Fk k v U; } kj k f d, x, v/ ;;u ksa u s j c h Qly esa vR;f / kd vu q ekf u r ? kkV k n ’ k kZ; k

gSA r ki eku esa 1 Πls- dh i zR; sd o `f ) xs gwa ds mRi kn u esa 4 &5 f ef y;u V u dh deh dj n sr h gSA

r ki eku v kSj o ” kkZ es a NksV s& NksV s i f j o r Zu Qyksa] lf Ct ;ksa ] pk ;] d kW Qh ] lqxaf / kr vkSj v kS” k/ kh ; i kn i ksa ]

vkSj c kl er h p ko y d h xq. ko Rr k esa m Yys [ku h ; i zH k ko M kyr s gSaA j ks xk. kq vks a r F kk d hV ksa dh tu la[ ; k

15

r ki eku vk Sj v kn zZr k i j vR ;f / kd f u HkZj j gr h gS r Fk k b u eku n .M ksa esa i f j o r Zu mu dh tu la [; k d h

xR;k edr k d ks c n y ldr k gSA d`f ” k r Fk k lac ) {ks = ksa i j vU ; i zHk ko gSa ] M s;j h eo sf ’k; ksa ls de e k= k

esa n qX / k r F kk eRL ; i ztu u ] i zo kl vkSj i Sn ko kj es a de hA o Sf ’o d f j i ksV sZ 2 1 0 0 r d Qly mRi kn u e sa

1 0 &4 0 izf r ’kr dk ? kkV k n ’ k kZr h gSaA

Hkkj r dh tyo k ;q i j n f {k. k&i f ’p e h e ku lwu d k v kf / ki R; gS ] tk s { ks= dh vf / kd ka’ k o ” k kZ d ks ys dj

vkr k gSA ; g i s;ty dh mi y C/ kr k r Fk k d`f ” k ds f y, f lapkb Z gsr q vR ;ar egRo i w. kZ g SA d`” kh ;

mRi kn dr k tyo k;q &i zsf j r i zHkko k sa ds n ks O; ki d o xk saZ ds i zf r lao sn u ’khy gS ¼i ½ r ki eku ] o ” kkZ v F ko k

dkC kZu M kb v kW Dl kb M ladsUn z. kksa esa i f j o r Zu ls i zR;{k i zHkko ] r Fk k ¼2 ½ en k dh vkn Z zr k v kSj f o r j .k

r Fkk d hV ksa , o a j k sx ksa } kj k la dze. k d h c kj ac kj r k e sa i f j o r Zu ksa ds e k/ ;e ls vi zR ;{ k i zHk ko A p ko y v kSj

xsgwa dh i Sn ko kj esa tyo k;q i f j o r Zu ksa ds lk F k I k; kZI r :Ik l s f xj ko V v kr h gS ¼ vkb Z lhl h 1 9 9 6 (

2 0 0 1½ A r Fkkf i ] tyo k ;q i f j o r Zu ds i zf r d`f ” k mRi kn u ksa dh lqe s|r k u dso y i zHk kf o r i kn i dh

eu kso S Kkf u d i zf r f dz;k i j f u HkZj djr h gS] c f Yd i Sn ko kj esa i f j o rZu ksa v kSj lk Fk g h lw[ ks , o a c k< + dh

c kj ac kj r k esa i f j o r Zu ksa d k lk eu k dj u s d s f y, m Ri kn u dh i zH kkf o r l ke kf td& vkf F kZd i z. kkf y; ksa d h

;ksX ;r k i j Hkh f u HkZj dj r h g SA Hk kj r esa f dl ku ks a dh vu q dwyu r k i z kd`f r d dkj d ksa i j vR ;f / kd

f u HkZj r k r Fk k lEi wj d b u i qV ksa v kSj laL F kk xr l gk;r k i z.kkf y; ksa ds vH kko } kj k I k;k ZIr :I k ls l hf er

gksr h gSA r ki e ku esa 2 Πls- ls 3 - 5 Πls- r d dh o `f ) ds f y, Qke Z L r j i j fu o y j ktL o esa gk su s

o kyh g kf u dk vu qe ku 9 i zf r ’kr ls 2 5 izf r ’kr ds c hp yxk ;k x; k gSA o S Kkf u dksa u s ; g vu qe ku Hkh

yxk ;k g S f d ek/ ; r ki e ku esa 2 Œ ls- dh o `f ) r Fkk e k / ; o ” kkZ esa 7 i zf r ’kr dh c < +ksr j h n s’k ds le x z

j ktL o dks 1 2 - 3 i zf r ’kr r d de dj nsxhA xqtj kr ] eg kj k” V ª vkSj du kZV d ds r V h; {ks= ksa es a d`f ” k

dks lo k Zf / kd u dkj kR ed : Ik ls i zH kkf o r g ksr k g qv k i k ;k x ;k g SA i atkc ] gf j ;k .k k v kSj i f ’pe h mRr j

i zn s’k ds i ze q[ k [ kk| kUu mRi kn d { ks =ks a esa Nk sV s u qdl ku ksa dh ? k ks” k. kk Hk h dh xb Z gSA n wlj h vksj ] i f ’p e

16

c axky ] mM +hl k vk Sj v ka/ kz i zn s ’k ds m” e. k ls dq N gn r d ykH kkf Uo r gk su s d k vu qe ku yx k; k x; k

gSA

L o kL Fk ; i j i zH kkoL o kL Fk ; i j i zH kkoL o kL Fk ; i j i zH kkoL o kL Fk ; i j i zH kko

T kyo k; q esa i f j o r Zu egRo i w. kZ o kgd i ztkf r ; ksa ¼mn kgj .k ds f y, eysf j ; k ds eP Nj ½ ds f o r j .k

dks i f j o f r Zr dj ldr k gS r Fk k , sls j ks xk sa dk s u , {ks = ksa es a QSy k ldr k gSA ;f n r ki eku es a 3 - 8 Πls-

dh o `f ) g ksr h gS r Fk k lki s{ k h v kn zZr k 7 i zf r ’kr r d c < +r h gS ] r ks la pj .k o kr k ;u ] vF kk Zr o s ek g

f tu esa eP Nj lf dz; gksr s gSa ] Hk kj r esa 9 j kT ;ksa esa lH kh c kj g e ghu k sa ds f y, [k qy tk, a x saA

tEew&d ’e hj r Fkk j ktL Fk ku esa la pj .k o kr k ;u ksa e sa 3 &5 ekg d h o `f ) gk s tk, x hA r F kkf i ] mM + hl k

r Fkk dq N n f {k.kh j kT ; ksa es a] r ki e ku esa v kxs o `f ) } kj k lapkj .k o kr k;u 2 &3 ekg r d de gksu s d h

laHk ko u k g SA

17

O ku k sa i j i zH k koO ku k sa i j i zH k koO ku k sa i j i zH k koO ku k sa i j i zH k ko

T kyo k; q lac a/ kh vu q eku ;g n ’k kZr s gSa f d n s’ k o u mRi k n esa i kf j .kkf ed i f j o r Zu ksa lf gr o u i z dkj k sa e sa

i f j o rZu dk vu qH ko dj ldr k gS r Fk k b lds i f j .k ke L o :Ik b u mRi kn ksa d s v k/ k kj i j vkt hf o dk , a

Hkh i zHk kf o r g ksr h gSa A r n u qlkj ] l g;k sf tr tSo &f o f o / kr k d s Hk h i zf r dwy :I k ls i z Hk kf o r gk su s dh

laHk ko u k g SA

I k zp.M ? kV u k vksa ds i zf r lqH ks|r kI k zp.M ? kV u k vksa ds i zf r lqH ks|r kI k zp.M ? kV u k vksa ds i zf r lqH ks|r kI k zp.M ? kV u k vksa ds i zf r lqH ks|r k

vR;f / kd v kc kn h o kys { ks= tS ls r V h; {ks = tyo k ;q lac a/ kh ? kV u kv ksa pdzo kr ] c k< + ] lw[k k v kf n ls

i zHkkf o r g ksr s gSa r Fk k ‘ kq” d vkSj v/ k Z&’ kq” d vapy ksa esa i zp.M tyo k;q ds n k Sj ku c ks, x, { ks =ks a e sa

i Sn ko kj es a Hk kj h f xj ko V g ksr h gSA j ktL Fk ku ] vka/ kz i zn s ’ k] xqtj kr v kSj eg kj k” V ª ds f o ’kky {ks =k sa r F kk

du kZV d] mM +h lk ] e/ ; i zn s ’k r f eyu kM q] f c gkj ] i f ’p e c axk y v kSj mRr j i zn s’ k ds r qyu kR ed : Ik l s

NksV s {ks =k sa esa c kj &c kj lw[ kk i M +r k gSA yxH kx 4 0 f ef y;u g SDV s;j H kwf e lw[ kk &i zo . k g S f tl esa mRr j

r Fkk mRr j &i wo hZ i V ~V h esa f L F kr vf / kd ka’ k u f n ;ksa d h n z ksf .k; ka ‘ kkf e y gS a] f tlds QyL o :I k i zR; sd o ” k Z

vkS lr u yxHk x 3 0 f ef y;u yks x i zH kkf o r g ksr s g SaA

r V h ; { ks= ksa i j i zH kkor V h ; { ks= ksa i j i zH kkor V h ; { ks= ksa i j i zH kkor V h ; { ks= ksa i j i zH kko

2 1 o ha ‘kr kCn h ds e/ ; r d H kkj r ds r V h; { ks= ksa e sa e k / ; leqn z L r j o `f ) ¼, l, yv kj ½ 1 5 &3 8 lseh-

r Fkk 2 1 0 0 r d 4 6 &5 9 lseh- r d g ksu s dk vu q eku gSA b lds vy ko k ] m” .kdf V c a/ kh ; pdzo kr ksa dh

i zp.M r k esa gk su s o kyh vu qe kf u r o `f ) n s’k esa vR;f / kd vkc kn h o kys r V h; vap yksa d s f y, , d [kr j k

i Sn k dj r h g S ¼u sV dkW e ] 2 0 0 4 ½

t So &f o f o / kr k i j i zHk kot So &f o f o / kr k i j i zHk kot So &f o f o / kr k i j i zHk kot So &f o f o / kr k i j i zHk ko

tyo k;q i f j o r Zu i j var j kZ” V ª h; i Su y u s ; g vu qe k u yxk ;k g S f d 2 1 o ha ‘kr k Cn h ds n kSj ku

o Sf ’o d vk Slr r ki e ku o `f ) 1 - 4° ls- 4° lsf Yl;l ds c hp gks xh A f u / kZu ksa d h r hu i zeq [k Qly k sa

18

vF kk Zr ~ ewax Qy h] yk sf c ;k v kSj v kyw ds tax yh lac af / k ;ksa ds f o r j .k ekW M y i j vk/ k kf j r var j kZ” V ª h;

d`” kh ; vu q la/ k ku i j ke ’kZ le wg } kj k f d, x, vu qla/ k ku u s ;g n ’k kZ; k gS f d ta xyh i zt kf r ;ksa d h

1 5 &2 2 izf r ’kr f dL esa 2 0 5 5 r d f o yqf Ir ds ladV d k lk eu k dj sa xhA tSf o d f o f o / kr k dh gkf u d s

lewp s f o ’o i j n h? kZ dkf yd xaHk hj i f j .kk e g ks ldr s gSa A

d hV ksa i j i zH kkod hV ksa i j i zH kkod hV ksa i j i zH kkod hV ksa i j i zH kko

dhV ksa vk Sj j ksx ksa i j tyo k ;q i f j o r Zu ds dqN lo k Zf / kd u kV dh ; i zHk ko k sa ds laf / ki kn dhV ks a tSl s

eP Nj ksa ] y? kq& eP Nj k sa] [ kV eyk sa] f i L lqv ksa r Fk k lSaM ¶ ykb Z r Fk k mu ds } kj k o kf gr f d, tku s o ky s

o k;j lk sa ds e/ ; n s[ ks tku s dh laH kko u k g SA r ki e ku v kSj vkn zZr k L r j ksa esa i f j o r Zu ds l kF k b u d hV k sa

dh tu la [; k vi u h Hk kSx ksf yd i f j f / k esa Hk h f o L r kj dj ysr h gS ] r Fk k , sl s t ku o j ksa v kSj eu q” ;ks a d k s

j ksx la pf j r dj rs gS f tu ds i kl i zkd `f r d i zf r j {k.k&’kf Dr d k vH kko g ksr k gSA i kn i dhV ] f tu e sa

dhV &i ar xs ] j ksx k.k q vk Sj [kj i r o kj ‘kkf e y gSa ] [k k| v kS j d`f ” k mRi kn u ds f y, lc ls c M +h c k/ kk c u s

j gu k tkj h gS aA mn k gj .k ds f y, ] QzwV ¶ykb Z Q yksa vkS j lf Ct;ksa dks vR;f / kd { kf r dkf j r dj r h gSA

, sls d hV ksa dks f u ;af =r dj u s ds f y, i z k;% d hV u k’ k dksa ds i z ;ks x dh v ko ’;dr k gksr h g S f tu d s

eku o &L o kL F ; vkSj Ik ;k Zo j .k i j xa Hk hj i f j .kke g ks ld r s gSaA tyo k ;q i f j o r Zu [kk | l qj {k k es a Hk h , d

egRo i w. kZ Hkwf e dk f u o kZg dj r k gSA d hV ksa v kSj j ksx ksa dh c < +r h gqb Z la[ ;k ds i f j .kk eL o :Ik L F kku h ;

[kk | vki wf r Z e sa d hV u k’k d vo f ’ k” V ksa vk Sj I k’k q vkS” kf / k; ksa ds mP p v kSj i z k;% vlqj f {kr L r j mRi Uu gk s

ldr s g SaA r Fk k o ” k kZ ] r ki eku v kSj l ki s{ kh v kn zZr k esa i f j o r Zu r Rdky g h ewa xQy h] xs gaw ] eDd k] p ko y

vkSj d kW Q h tSl s [k k| &i n kF kk sZa d ks , sl s do dk sa } kj k lan wf ” kr dj ldr k gS t ks Ik ;kZ Ir g kf u dkj d

ekb d ksV kW f Dlu mRi Uu dj r s gS aA

19

(I) c < +r s gq, r ki e ku ds i zH kko %c < +r s gq, r ki e ku ds i zH kko %c < +r s gq, r ki e ku ds i zH kko %c < +r s gq, r ki e ku ds i zH kko % lkSE; tyo k;q e sa c < +k gqv k r ki eku dhV k sa d h tu la[; k esa o `f ) dj

ldr k g SA f u j ar j c <+r k r ki eku d hV ksa d h mRr j thf o r k] f o dk l] H k kSx ksf yd i f j f / k r Fk k tu la [; k

vkd kj dks i zH kkf o r dj ldr k gS A ;g d hV ksa ds ‘k j hj f o Kku dks Hk h i zHk kf o r dj r k gSA , sl h

i f j fL Fkf r ;ksa e sa] dq N dhV vi u s tho u & pdz d ks i wj k dj u s ds f y, vu sd o ” kZ ys ldr s g Sa

¼f ddkM kl ] v kf V Zd e kW F k½ r F kk dqN dhV va’ k f n o lksa ds v k/ k kj i j df r i ; r ki eku i f j f / k e sa

r sth ds l kF k f o df lr gksr s g Sa ¼x ksHk h ds d hM +s] I; kt ds dhM +s] ;wj ksf i ;u dkW u Z c k sj j ] dksy ksj kM k s

i ksV kV ks c hV y] , f QM ~l ] M k ;eaM c Sd ekW F k½ A vr % Ql y dk u q dlku c < + tkr k g SA i zo kl h d hV

i gys i zo kl dj y sr s gS aA i z kd`f r d ‘ k= q&es tc ku la c a/ k&i zH kkf o r g ksr k gS f tl ds QyL o : I k

i j thf o ;ksa d h la[; k es a deh vkr h gSA c < +r k g qv k r k i eku dhV k sa tSls f F kz Il ds f yax vu qi kr ksa e sa

i f j o rZu dj r k gSA m” .k ‘k hr ds i f j .kkeL o :I k dhV ks a dh f u Eu ‘khr eR;qn j ds dkj .k d hV ksa dh

tu la[; k e sa o `f ) g ksr h g SA mP p r ki e ku ksa ds d kj .k Qly ksa dk Hk kSx ksf yd :I k ls L F kku k ar j .k

gksr k g S vr % b lds dhV H kh mP p r qa xr k esa var f j r gk s r s gSA tho k’ eks a ds vf Hky s[ kksa ls ] ; g le >k

x;k g S f d d hV i zt kf r ;ks a d h f o f o / kr k r Fk k mu ds v kg kj dh x gu r k r ki eku esa o `f ) ds l k Fk

c < + tkr h gS A c < +s gq, r ki e ku dq N , s lh Qly ksa es a dhV k sa d h tu l a[; k d ks de dj n sr s g Sa

¼, f QM ~l½ ] tks mP p r ki e ku esa u g ha mx kb Z t k ld r h gSaA ; gh f L Fkf r ml d hV ds i zkd`f r d

‘k= qv ksa ds lo af / kZr f dz;k dyki ksa ds f y, vu qdwy gk sr h g S f tlls b ldh tu la [; k esa vkSj d eh vk

tkr h gSaA

(II) o ” k kZ d s i zHk ko %o ” k kZ d s i zHk ko %o ” k kZ d s i zHk ko %o ” k kZ d s i zHk ko % o” kkZ dh c wan sa Hk kSf r d :I k ls dhV ksa dk s mu ds estc ku ksa ls vyx dj n sr h g Sa tSl s

yhQ g kW i j ] Iy kaV gkW i j ] d hV ] d`R; &d`f e v kf n tc f d vU ; i ku h esa M wc dj ej t kr s g Sa] tS l s

ehy h c x ] QzwV ¶ykb Z dk I ;wi k ] gsyh dkso i kZ ] L i ksM k sIV sj k ] , V hy k] j kb l L V se c ksj j v kf n A n he dk sa

r Fkk r u ksa i j f Nn z dj u s o kys d hV ksa ds f y, , d f u ;a = .kdkj h mi k; ds : Ik esa ¶yf M ax d k i z ;k sx

20

Hkh f d; k tkr k g SA Hk kj h o ” kk Z do d j ksx k.k qv ksa ¼x Uu s ds i kb f j yk½ } kj k dhV , i htwf V Dl mRi UU k

dj r h gSA ; g vu qe ku yx k; k x; k g S f d d aR; &d`f e tUr qc k/ kk Hkf o ” ; esa vf / kd g ksx h D; ksaf d

vf / kd ty r Fk k x zh” ed ky hu o ” kkZ ds i zf r vf / kd lao s n u ’khy gS] f tlesa Hkf o ” ; es a o `f ) gks xhA

(III) c < +r s g q, c oc < +r s g q, c oc < +r s g q, c oc < +r s g q, c o 2222 L r j ds i zH kko %L r j ds i zH kko %L r j ds i zH kko %L r j ds i zH kko % dkc Zu M kb v kDl kb M , sls i f j o r Zu dk , d lV hd mn kgj . k g S

f tlds ldkj kRed vk Sj u dkj kR ed] n ksu ksa i z Hk ko g ks l dr s gSaA lo af / kZr i zdk ’k &la’y s” k.k ds e k/ ; e

ls dkc Zu M kb v kW Dlj kb M ds ldkj kRed f dz; kRed i z Hkko g ks ldr s gSaA ; g i zHk ko eDd k vk Sj

? kkl tS ls c 4 i kn i ksa dh r qyu k esa xs gwa v kSj pko y tS lh c 3 Qlyksa i j vf / kd gksr k gSA dkc Zu

M kb vk Dl kb M ladsUn z. k es a i f j o r Zu ksa ds i zR;{ k i zHk ko r ki e ku ] o ” kk Z v kSj f o f dj .k esa i f j o r Zu ksa d s

ek/ ; e ls gk sr s gS aA r F kkf i ] vi zR; {k i zH k ko c < +r s gq, r k i eku v kSj l ki s{ kh vkn z Zr k ds d kj .k d hV k sa

vkSj j ksx ksa } kj k en k vkn zZr k vk Sj tUr qc ka/ k k esa i f j o r Zu ykr s g SaA r ki e ku es a o `f ) ds ek/ ;e ls , sl s

vi zR; {k i zH kko Qly d h vo f / k dks d e dj sx sa] Qly d h ‘o lu n j esa o `f ) dj sa xs]

o k” i &mRlt Zu dj saxs ] mo Zj d i z;k sx d h dk ;Zd q’ kyr k esa de h dj sa xs r F kk d hV ksa dh t Ur qc k/ kk e sa

o `f ) dj saxsA b l l ac a/ k esa vk e l g ef r gS f d eq[ ; ekS le ¼ [kj hQ½ Q ly d h i Sn ko kj e sa mP p

dkc Zu M kb v kW Dl kb M L r j ksa ds i zHk ko ds d kj .k o `f ) gks xhA r F kkf i ] c < +s gq, r ki eku ds d kj .k j c h

Qly ds f y, i Sn ko kj es a Hk kj h de h d k vu qe ku yxk ;k x ;k gSA o k ;qe.M y esa dkc Zu

M kb vkW Dlkb M dk c < +r k gq vk L r j dhV tu la[;k i j vi zR;{k i zH kko M kyr k g SA mP p dkc Zu

M kb vkW Dlkb M la dsUn z. k esa lks ;kc hu dh Q ly es a i wo Z dh r qyu k e sa 5 7 i zf r ’kr vf / kd dhV { kf r

Fk h ¼tki ku h c hV y] yh Qg kW i j ] :V ] o kW eZ] e Sf Dldu c h u c hV y½ A b lus i f Rr ;ksa esa lke kU ; ‘kdZj k

ds L r j esa o `f ) dj n h f tl ls d hV ks a] } kj k mU gsa vf / k d {kf r i gqa pkb Z xb ZA d kc Zu M kb v kW Dl kb M

ds c < +s gq, L r j ds dkj .k i kn i ÅRr d esa lh @, u vu qi kr esa o `f ) d hV ksa ds f o dkl d ks / k he k

dj r h gS r F kk dhV ks a ds t ho u &pdz dh vo f / k dk s c < +k r h gS f tll s o s i j tho hu k’ kdk sa ds geys d s

21

i zf r vf / kd lqH ks| g ks t kr s g Sa] xz hu g kml xS lks a ds mRl tZu dh f o | eku n j i j ] , sl s i ze q[ k d hV ksa ]

tks eDd k d ks f u ’k ku k c u kr s g Sa] dh la[ ;k esa o `f ) g ks tk, x h r F k k o s 2 1 o ha ‘kr kCn h dh le kf Ir

r d vi u h i f j f / k esa f o L r kj dj ysaxs A

(IV) d hd hd hd h V u k’ kd i z; ksx d k; Zdq’ kyr k i j i zHk ko %V u k’ kd i z; ksx d k; Zdq’ kyr k i j i zHk ko %V u k’ kd i z; ksx d k; Zdq’ kyr k i j i zHk ko %V u k’ kd i z; ksx d k; Zdq’ kyr k i j i zHk ko % eDdk ds dh V ksa i j f u ;a=. k dj u s ds f y, x eZ r ki e ku

esa vf / kd la[ ;k esa d hV u k’k d vu qi z; ksx ksa dh v ko ’ ;dr k gksr h g S ¼ vF kk Zr ~ l k ekU ; ls r hu vf / kd½ A

dhV f o Kku h x eZ tyo k ;q esa d hV ksa dh vf / kd la[ ;k dk vu q eku yx kr s gS f tlds f y,

dhV u k’ kdksa ds vu qi z; ksx ksa dh Hk h vf / kd e k= k dh v ko ’ ;dr k gk sx hA ;g mRi kn u dh ykxr r Fk k

Ik; kZo j . kh; i zn w” k.k esa o `f ) dj s xkA mP p r ki eku k sa esa laf ’y” V i kb j sFksj kW ;M ~l v kSj u Sp qj ky kb V

f L i u kslSM de i zHkko h gk saxsA vr % f dlku ksa ds f y, ;g i j ke’kZu h; g S f d o s vu qi z;ks xks a dh vf / kd

la[; k ds ek eys esa i zf r j ks/ k&{ ker k ds f o dk l d ks n wj dj u s ds f y, c kj &c kj l eku d kj Zo kb Z d s

lkF k dhV u k ’kd ksa dk i z ;ks x u dj saA lkaL d`f r d i zc a/ k i zf dz;k, a v F kkZr ~ t Yn j ksi .k lg k;d u g h a

gks xk D; ksaf d x e hZ ds dkj .k dhV k sa dk ‘k h? k z vH ;qn ; gk s tk, x kA

(V) i zk d `f r d d hV f u ;a= .k i j i zHk ko %i zk d `f r d d hV f u ;a= .k i j i zHk ko %i zk d `f r d d hV f u ;a= .k i j i zHk ko %i zk d `f r d d hV f u ;a= .k i j i zHk ko % o Sf ’o d r ki u } kj k {ks= h; tyo k;q ds vf / kd f o f o / kr ki w.k Z r Fk k

xSj &vu q eku ;ksX ; gk su s dk vu q e ku gS t ks dhV ksa r F kk mu ds i zkd `f r d ‘k= qv ksa ds c hp lac a/ k ksa d k s

i zHkkf o r dj ldr h gSA lo kZf / kd vf L F kj o ” kkZ dh vo f / k;k sa esa ] b Yyh esa i Sj kf lV kW ;M ~ l dh la[ ;k

vR;ar d e n s [k h xb ZA , sl k b lf y, gq vk D ;k saf d i Sj kf lV kW ;M ~l vaM s n su s ds f y, Js” B le ; d k

f u / kkZj .k dj u s ds f y, lad sr ksa vF kk Zr L Fk ku h; t yo k;q esa i f j o r Zu dk i z ;ks x dj r k gSA

xSj &vu q eku ;ksX ; o ” kkZ i Sj kf lV kW ;M ~ l dh vi u s b Y yh estc ku d h r yk ’k dj u s dh { ker k dk s

c kf / kr dj r h gSA o kL i o ” kkZ vkj aHk gksu s dk s mlds dk s dwu ls c kgj vku s ds lgh l e; ds :I k e sa

ladsr ds : Ik esa ysr k gS r Fk k vi u s vaM s n su s ds f y, b Yyh dh r y k’k dj r k g SA ;f n o ” kZ e sa

22

f o yac gksr k gS ] r ks mu dk t Ue H kh n sj l s g ksr k gS r F kk o s estc ku ds yko kZ pj .k r d u g ha i g qap

i kr s g S f tll s i z kd`f r d d hV f u ;a=. k eas de h gk sr h gS A tyo k ;q esa i f j o r Zu ds d kj .k] lw [ks ] xe Z

go k vksa ] / kw y Hkj h vk af / k; ksa r F kk c k< + vkf n ds c kj &c kj vku s d h laH kko u k, a c < + t kr h g S f tll s

i zkd`f r d i kf j f L Fkf r dh c kf / kr gk sr h g SA

(VI) o U ; d hV &i r ax ksa i j i zH kko %o U ; d hV &i r ax ksa i j i zH kko %o U ; d hV &i r ax ksa i j i zH kko %o U ; d hV &i r ax ksa i j i zH kko % tyo k;q i f j o r Zu dk o U; d hV &i r axk sa i j i M +u s o kys i zH k ko d k

i wo kZu qe ku yx ku k df B u gS D; ksaf d d hV ksa r Fk k o `{ k ksa ds c hp i kj L i f j d lac a/ k vR;ar tf V y gk sr s

gSaA o Sf ’o d r ki u ds dkj .k xz hu L i zwl , f QM ¼, y kV ksf c ;e , c hf V u e½ dh la [; k es a o `f ) gksr h g SA

r ki u ds dkj .k L i zwl c kdZ c hV y ¼M saV ª ksDV ksu l f edka l ½ dh la[;k es a o `f ) gksr h g S D; ksaf d b ld s

f ’kdkj h j ht ksQs xl xz Saf M l r ki e ku e sa o `f ) ds d kj . k yk Hk kf Uo r g ksr s g SaA xe Z r V h; {k s= ksa e sa

, f ’k;u yka x gkW u Z c hV y ¼, u k sIy ksQ ksj k X ySf c zi sf u l½ dh tu la[; k es a o `f ) gksr h g S] t ks lM +d d s

o `{k ksa i j g eyk dj r s gSaA lk ek U;r % ; g e ku k x ;k gS f d tyo k;q i f j o r Zu ds i f j .kkeL o : I k

vu sd o U ; d hV &i r axk sa esa o `f ) g ksr h gS A b lds l kF k &lk Fk ] ; g H kh L o kHk kf o d g S f d d hV ksa d s

i zkd`f r d ‘ k= q H kh b lls ykH kkf Uo r gks axsA vr % f dl h gn r d ; g L i ” V u gha gS f d o Sf ’o d

tyo k;q i f j o r Zu dk le xz i zH kko o U; d hV &i r ax ksa i j D; k g ksx kA

j k sx ksa i j t yo k ;q i f j o r Zu dk i zH kkoj k sx ksa i j t yo k ;q i f j o r Zu dk i zH kkoj k sx ksa i j t yo k ;q i f j o r Zu dk i zH kkoj k sx ksa i j t yo k ;q i f j o r Zu dk i zH kko

c < +h gqb Z dkc Zu M kb v kD lkb M d h e k =k vF ko k tyo k ;q i f j o rZu } kj k dkf j r f d;k dksb Z Hk h i zR ;{k

ykHk i kn i H k{k h dhV ksa] i kn i j ksxtu dk sa r Fk k [kj i r ao kj } kj k vkaf ’ kd ;k i w. kZr % le kIr g ks ldr k g SA vr %

tyo k;q i f j o r Zu ds var xZr Q ly i Sn ko kj dh b u tSf o d c k/ k kv ksa i j f o p kj dj u k e gRo i w.k Z g SA

(I) i kn i j ksx i z. kkf y ;ksa i j i zH kko % i kn i j ksx i z. kkf y ;ksa i j i zH kko % i kn i j ksx i z. kkf y ;ksa i j i zH kko % i kn i j ksx i z. kkf y ;ksa i j i zH kko % tyo k;q i f j o r Zu ds i kl estc ku ds ‘ kj hj f o Kku r Fk k

i zf r j ks/ k&{k er k esa la’ kk s/ ku dj u s r Fkk j ksxtu d ksa ds f o dkl dh vo L F kk vks a r Fk k n j ksa dks i f j o f r Zr dj us

23

dh { ker k f o |e ku g SA lo kZf / kd laH kkf o r i zHk ko gk saxs &estc ku v kSj j ks xtu d d s Hk kS xk sf yd f o r j .k e sa

i f j o rZu ] estc ku &j ksx tu d lai dk sZa ds f dz ;kf o Kku esa i f j o rZu r Fkk Q ly u qdl ku esa i f j o r Zu A , d

vU; e gRo i w.k Z i zHk ko gks xk f u ;a =.k dk ;Zu hf r ;k sa dh i zHk k o dkf j r k esa i f j o r Zu A

(I I) e stc ku vk Sj j k sxtu d d k H k kSx ksf y d f o r j .k%e stc ku vk Sj j k sxtu d d k H k kSx ksf y d f o r j .k%e stc ku vk Sj j k sxtu d d k H k kSx ksf y d f o r j .k%e stc ku vk Sj j k sxtu d d k H k kSx ksf y d f o r j .k% ;f n rki u d`f ” k tyo k;q va pyk sa dks v ktZo xk e h

var j .k d kf j r dj r k gS v kSj estc ku i kn i u , {ks = esa var f j r gksr k gS ] r ks u , j k sx dh tf V yr k, a mRi Uu

gks t k, a xh r F kk dqN j k sx vkf F kZd n `f ” V ls e gRo i w.k Z u gha j g saxsA j ksx tu d var f j r gksu s o ky s estc ku d k

i hNk dj sa xs r Fk k i zkd `f r d i kn i i .;ksa dh vf u ;af =r o u L if r dks ladzf er dj nsaxs tks i wo Z es a d`” kh ;

Qlyk sa ls vf / kd v kdz ked / kCc ksa d s i zf r vu ko ` Rr u gha gqb Z F khA j ksx tu d i zd h.kZu ] i zd h.k Zu ds f y,

Ik; kZo j . k dh mi ;q Dr r k] ek Sle ksa ds c hp mRr j thf o r k r Fk k u , Ik ;k Zo j .k es a estc ku f dz;kf o K ku , o a

i kf j f L Fkdh esa dksb Z i f j o r Zu eq [; :I k ls ;g vo / kkf j r dj sxk f d j ks xtu d f dr u h r st h ds lk Fk u ,

{ks = esa L F kkf i r g ks ldr s gSaA j ks xtu dk sa ds i zd kj ] e k =k r F kk lki s {k h e gRo esa i f j o r Zu gks l dr s gSa r Fk k

o s f dlh Qly&f o ’k s” k dks i zHk kf o r dj us o kys j ksx ksa ds L i sDV ª e dks i zHkkf o r dj r s gSaA , slk o Sdf Yi d

estc ku ksa o kys j ks xtu dks a ds lkF k vf / kd L i ” V :Ik ls gks ldr k g SA lh ekar tyo k ;q esa m xu s o kys i kn i

i zkp hu r u ko d k vu qHko dj ldr s g Sa] tk s m Ug sa d hV ksa vk Sj j ks xksa ds QSyu s d h f L F kf r i j j {kk ds f y,

r S;kj dj sx kA r ki u r F kk vU ; i f j o r Zu i kn i ksa d ks j ks x tu dksa } kj k {kf r xzL r g ksu s ds i zf r vkSj l qHks | c u k

ldr s gSa ] t ks x Sj &vu q dwy tyo k;q ds d kj .k o r Ze ku es a egRo i w. kZ u g ha gksr s gSa A

(I II ) e stc ku j ksx tu d lai dksZa d k f dz; kfe stc ku j ksx tu d lai dksZa d k f dz; kfe stc ku j ksx tu d lai dksZa d k f dz; kfe stc ku j ksx tu d lai dksZa d k f dz; kf o K ku &m RF kkf i ro K ku &m RF kkf i ro K ku &m RF kkf i ro K ku &m RF kkf i r dkc Zu M kb v kW D lkb M % i Rr h ds { ks = v kSj

vo f / k esa o `f )] i Rr h d h e ksV kb Z ] i z’ kk [ku ] var Hkw ZL r j h] r u s vkSj tM + dh y ac kb Z vk Sj ‘kq” d H kkj vu sd i kn i k as

i j o f / kZr dkc Zu M kb vkW D lkb M ds tku s& eku s i zHk ko gSa A o SKkf u dksa u s ;g c r k;k gS f d mRFk kf i r dkc Zu

M kb vkW Dlkb M f ’ k[ kj ds v kdkj r Fk k ? ku Ro esa o `f ) d j r h gS f tl ds i f j .k keL o :I k mP p i ks” kd x q.ko Rr k

dk vR;f / k d c k; kse kl i z kIr g ksr k gS A tc b ls o f / kZr f ’kj k vkn z Zr k ds lk F k la; ksf tr f d;k tkr k g S] r k s

b lds i Rr ksa d s j ks xksa dks i zksR lkf gr dj u s d h laH kko u k, a gk s tkr h g Sa] t Sls t ax ] pw. kZ d s L o :Ik o ky h

24

QQwan h ] i Rr s i j / kCc s vkSj f pf Rr ;k aA i kn i ds vo f ’ k” V dk vi { k; i ks” k.k pdz esa r F kk vu sd j ksx tu d k sa

ds er Hkf {k ;ks a dh mRr j thf o r k esa , d e gRo i w.k Z dkj d gSA vi f ’k” V dk lo af / kZr lh% , u vu qi kr mR Fk kf i r

dkc Zu M kb v kW Dl kb M ds var xZr i kn i f o dkl dk i f j .kk e gSA o sK kf u dksa u s ;g n ’k kZ; k gS f d mP p& dkc Zu

M kb vkW Dlkb M vi f ’ k” V dk vi {k; , d f u Eu n j i j ? kf V r gksr k gSA lao f / kZr i kn i c k;k se kl ] vi f ’k” V

dk / k he k vi {k ; r F kk mP p ‘ khr r ki eku vf r &i z’k hf r r Qly vo f ’k” V i j j ksx tu d dh mRr j thf o r k e sa

o `f ) dj r k gS r Fk k Ik ’p kr o r hZ Q lyksa d ks lad zf ed d j u s ds f y, mi yC/ k i zkj af Hkd lap kj .k d h ek =k e sa

o `f ) dj r k g SA p ;f u r do dh; j k sxi z. k kf y;ksa esa est c ku &j ksx tu d ds lai d ksa Z ds QyL o :I k mR Fk kf i r

dkc Zu M kb vk Dl kb M ds i zHk ko k sa i j n k s e gRo i w. kZ i zo `f Rr ;ka mHkj r h g SaA i gyh ] j k sxtu d ksa d h i zkj af Hk d

L Fkki u k j k sxtu d dh vkd zk edr k v kSj @v Fko k estc k u dh lao sn u ‘khyr k esa i f j o r Zu ksa ds dkj .k f o yaf c r

gksr h gS A n wlj k e gRo i w. kZ f u ” d” kZ mR Fk kf i r dkc Zu M kb vkW D lkb M ds var xZr j k sxtu d ksa d h mRi kn dr k e sa

o `f ) gk su k gSA

(IV ) m RF k kf i r r ki em RF k kf i r r ki em RF k kf i r r ki em RF k kf i r r ki e ku %ku %ku %ku % r ki eku esa o `f ) estc ku ds f dz; kf o Kku r F kk i zf r j ks/ kd &{k er k dks v k’ kk sf / kr

dj ldr h gSA m” e k&i zsf j r lao sn u ’khyr k r F kk r ki ek u &lao sn h thu ks a i j Ik;k ZIr tku d kj h mi yC/ k gSA

b ldh r qyu k e sa] do dh ; j ks xtu dk sa d h i zf r j ks/ k &{k er k e sa o `f ) ds f y, d ksf ’k dk n ho kj k sa d k d k” B hdj .k

mP p r ki e ku ksa esa j kf r c i ztkf r ; ksa esa lao f / kZr gqv kA vr % i zHkko es tc ku &j ks xtu d d s lai d ksa Za r F kk i zf r j ks/ k

ds r a= dh i zd`f r i j f u HkZj djr k gSA i zkd `f r d leqn k ;ksa e sa d`” k h; Qly sa v kSj i kn i y{k. kf o ghu o k gdk sa

ds :I k esa j ksxtu d ksa d ks vk J; n s ldr h gS a r Fk k j ks x r c f o df lr gks ldr k gS ] tc i kn i k sa dk s m” . k

tyo k;q esa i zf r c f yr f d;k tkr k gSA estc ku dk r u k o f o f HkUu o u i ztkf r ;ksa ds i r u esa , d f o f ’k” V r %

egRo i w. kZ d kj d g SA

Q ly dh g kf u %Q ly dh g kf u %Q ly dh g kf u %Q ly dh g kf u % mRFk kf i r dkc Zu M kb v kW Dl kb M i j t M +ksa r d i f j i kp dksa d k lao f / k Zr f o Hkktu f u j ar j b u

Qlyk sa esa g ksr k g S] t Sls xktj ] pq dqan j v kSj ewy hA ; f n tM+ksa esa vf / kd dkc Zu M kb v kDL k kb M Hk.M kf j r

25

tk, x h] r ks tM + Qly ksa ds en k&tf u r j ksx ksa ls g kf u ;ka tyo k; q i f j o r Zu ds var x Zr de gk s tk, ax hA

b ldh r qyu k esa ] tyo k ;q i f j o r Zu ds var x Zr mP p r k i eku v kSj vkn zZr k] r ki eku vk Sj o `f ” V i kr esa o `f )

ds i f j .kk eL o :Ik Ql y d h g kf u esa o `f ) gk s ldr h g S A mR Fk kf i r dkc Zu M kb v kW Dl kb M ls gn ~ f ’ kj k vksa d s

i zHkko i f Rr ; ksa ds j ksxo kg dksa ls Qlyk sa ds u qd lku esa o ` f ) dj ldr s gS aA

tyo k; q i f j o rZu i j v kb Zl h, vkj ds v u qltyo k; q i f j o rZu i j v kb Zl h, vkj ds v u qltyo k; q i f j o rZu i j v kb Zl h, vkj ds v u qltyo k; q i f j o rZu i j v kb Zl h, vkj ds v u ql a/ kku ds f u ” d” kZ%a/ kku ds f u ” d” kZ%a/ kku ds f u ” d” kZ%a/ kku ds f u ” d” kZ% d`f ” k i z.kky h i j tyo k ;q i f j o r Zu } kj k

i zL r qr dh xb Z p qu kSf r ;k sa d k l keu k dj u s ds f y, vkb Z lh, v kj u s tyo k;q i f j o r Zu ds i zHk ko ks a d ks l e>u s

r Fkk vi u s u sV o dZ vu qla/ kku d k; Zdz eksa ds e k/ ; e l s v u qdwyu v kSj U;wu hdj . k d k; Zu hf r ;ka f o df lr dj u s

ds f y, mP p i zk Fkf e dr k, a i zn ku d h gSaA b u vu qla/ k ku f u ” d” kksZa esa ls d qN b l i zdkj gSa% &

� i zFk e vk Sj f } r h; vadqj . k L r j ksa i j j saM h Qly dh f o dkl v kSj i Sn ko kj i zf r f dz; k u s lao f / kZr

dkc Zu M kb vkW D lkb M ds i zf r ldkj kR ed i zf r f dz; k n ’k kZ b ZA

� f gek py i zn s ’k dh i k e o S yh esa xs gwa dh tYn vk Sj n sj h ls mx kb Z xb Z f dL eksa es a i ztu u pj .k

¼i q” i .k ds f n u ½ vkSj i f j i Do r k pj .k 5 ls 1 5 f n u r d de gks x, A

� pko y d s i ztu u pj .k esa , d ls n l f n u dh d eh i k yei qj {k s= esa n s[ k h xb ZA

� f geky ; {k s= esa 1° ls- ls Åi j r ki eku esa o `f ) l sc dh i Sn ko kj dks i zf r dwy : Ik ls i zH kkf o r

dj j gh g SA

� f gek py i zn s ’k esa ] f u Eu ¼1 1 0 0 eh- ½ vkSj e/ ; ¼1 8 0 0 &2 0 0 0 eh- ½ i j o ” kkZ dk mR Fk ki u u hp s

f xj x;k gS r F kk n ks” ki w.k Z j gk g SA mP pr j Ja [ky kv ksa esa f gei kr gkt ds o ” kk sZa es a 1 0 QqV ls

¼4 0 o ” kZ i wo Z½ f xj dj 1 &2 QqV gks x; k gSA

� mRF kki u i j ¼1 7 0 0 &20 0 0 eh- ½ nso n kj ] dsy v kSj [kj lw lw[k j gs gSa v kSj ej j gs g Sa ¼i hy k

i M +u k½ ] tc f d mP p mRF kki u i j ¼2 5 0 0 eh- ½ f ’keyk {ks = esa vk sd es a dhV k sa dk ge yk n s[ k k

x;k A

26

� r ki eku esa 2 &6° ls- r d dh o `f ) ladj ksa r Fk k Hk Salk sa ds f o dkl] ; kSo u vk Sj i f j i Do r k dk s

i zHkkf o r dj r h gSA ;k So u i zk Ir dj u s ds le ; esa mP p r ki eku esa f o d kl d h n j ksa esa de h d s

dkj .k 1 &2 l Ir kg dk f o yac gq vkA

� vf / kdr e vk Sj U;wu r e r ki e ku ksa esa 2 2° ls- ls vf / k d o `f ) g ksu s ds d kj .k gk YL V su Qzhf l ;ku

ladj xk ;k sa e sa n qX / k mRi kn i z Hk kf o r gqv kA r ki e ku esa 2° ls- ls Åi j d h o `f ) d s l kF k eqj k Z

HkSal ksa esa n qX / k mRi kn u esa de h Hk h n s[k h xb ZA xe Z go k v ksa ¼< 4° ls- ½ r Fkk ‘ khr ygj k sa ¼< 3°ls- ½

tSlh vR ;ar m xz ? kV u k vksa u s eo sf ’k ;ksa v kSj H kS lksa e sa i z Fk e n qX / k lzo .k es a n qX / k dh i Sn ko kj e sa

1 0 &3 0 izf r ’kr dh r F k k f } r h; v kSj r r h ; n qX / klzo . k esa 5 &2 0 i zf r ’kr dh de h d hA

� 4 8 5 f ef y;u eo sf ’k;ksa ds v kU = f d.o u r Fkk mo Zj d i zc a/ ku ds dkj .k dqy e hF ksu mRltZu

o ” kZ 2 0 0 6 ds f y, 9 - 36 V hth@o ” kZ vkdf yr f d;k x ;kA ; g o ” kZ 2 0 0 3 esa 9 .3 6 V hth@o ” k Z

Fk kA

� eo sf ’k ;ksa ¼ladj L V h;l Z½ esa eh Fk su mRltZu esa de h m u ds vkg kj esa i f j o r Zu dj ds i zkIr dh

xb Z f tle sa Qsu w xz hd c ht ksa ¼f V ª xk su syk Qksj e½ dks ‘k kf ey f d;k x ;kA

� n f {k.k i f ’pe h] mRr j i f ’peh v kSj i wo ks ZRr j r V ksa esa lr gh; l eqn z r ki eku ¼, l, lV h½ d s

:>ku ks a u s 0 - 0 4 5° ls- i zf r n ’kd d h n j i j m Yys[ ku h; o `f ) n ’k kZb Z tc f d n f {k.k i wo h Z r V

i j 0 - 0 95° ls- i zf r n ’kd dh o `f ) n j n s[kh xb ZA

� vkW ;y lj M kb u eNy h] f tls 8° mRr j ls 1 2° mRr j ds n f {k.k i f ’p eh r V i j lhf er j [k k

x;k F kk ] d ks vU ; r V h; {ks =k sa r d H kh f o L r kf j r f d;k x; k r F kk c < +r s gq, , l, lV h ds l kF k

f o |eku vu qdwy Ik ;k Zo j .k ds d kj .k mU gsa c ax ky d h [ kkM +h esa mM +hl k v kSj i f ’p e c ax ky r d

Hkh f o L r kf j r f d;k x; kA

27

� i af V ;e f V dV ks] tsu su V ksM u dSaf ly k] ekb L V l f o V ~V kj l vk Sj X yksl ks xksf c ;l f x;wf j l] vkf n

tSlh f u Eu [k.M ksa esa j gu s o ky h eRL ; i zt kf r ;ksa dks u n h esa 1 7 - 5° ls- ls 2 5 - 5° ls- r d d s

vkS lr r ki e ku i kf j f L Fkf r dh esa gqb Z o `f ) ds dkj .k gf j } kj esa xa xk u n h ds ‘k hr ty f j Fk zksu

tksu esa var f j r f d;k x ;kA

H kkj r esa vu qdwyu v kSj var j .k d s f y, df r i ; f o | eku d kj Zo kb ; kaH kkj r esa vu qdwyu v kSj var j .k d s f y, df r i ; f o | eku d kj Zo kb ; kaH kkj r esa vu qdwyu v kSj var j .k d s f y, df r i ; f o | eku d kj Zo kb ; kaH kkj r esa vu qdwyu v kSj var j .k d s f y, df r i ; f o | eku d kj Zo kb ; ka

tyo k;q i f j o r Zu ds lan HkZ esa vu q dwyu esa tyo k;q i f j o r Zu ds i zf r dwy i zHkko ksa dk s U;wu r e dj u s

ds f y, f d, x, mi k; ‘kkf e y gksr s gSa mn k gj .k ds f y, leqn z ds c < +r s gq, L r j ls f u i Vus ds f y,

leqn zr V ksa ds f u dV j gu s o kys le qn k; ksa d k i qu L Fk kZi u dj u k vFko k , sl h Qly ksa d ks vi u ku k tks mP p

r ki eku k sa esa Q y&Qwy l dsaA U; wu hdj .k e sa r ki &f o |qr dsan zksa e sa tho k’ e b Za/ ku dks ty ku s ds L Fk ku i j lkSj

ÅtkZ vF ko k i o u Åt kZ vF ko k vkf .o d Åt kZ d s u o hdj .k h; lz ksr k sa r d var j .k dj ds mu xz hu g kml

xSl ksa ds mRl tZu dk s de dj u k ‘k kf ey gS ] t ks i z kj af Hkd vo L Fk k esa tyo k;q i f j o r Zu dkf j r dj r h gSaA

tyo k;q vf L F kj r k d s vu qdwyu ds f y, H kkj r e sa f o |eku lj dkj h O ;; d`f ” k] ty lal k/ ku ks a]

L o kL F; v kSj L o P Nr k ] o u ] r V h; &va py vo laj pu k r Fk k m xz ek Sle h; ? kV u kv ksa d s f par k d s f o f ’k” V {ks =k s a

ds lk Fk thM hi h ds 2 - 0 i zf r ’kr ls vf / kd g ks x ;k gSA

d k; Zdzed k; Zdzed k; Zdzed k; Zdze

Qly l q/ k kj % ; g d k;Zd ze vu sd mi k; dj r k g S tS ls ‘k q” d&Hkwf e Ql yksa dk f o dkl v kSj d hV f u ;a=. k

r Fkk c sgr j l ao sn u ’k hyr k& U;wu hdj . k i zf dz ;k vk sa d ks lg k ;r k n su s ds f y, f o L r kj df eZ; ksa v kSj , u t hv ks d h

{ker k dk f u e kZ. kA

L kw[ks d k f u ;a=.k% f o |e ku dk;Zd ze Q lyks a vk Sj Ik’ kq/ ku ds mRi kn u ] r Fk k Hkwf e] ty vkSj e ku o lalk/ ku k sa

dh mRi kn dr k i j lw [ks ds i zf r dwy i zH k ko ksa dk s U;wu r e c u kr k g S r kf d var r % i zH k kf o r {ks =k sa esa lw[ ks d k s

28

f u ;af =r f d;k tk ldsA mu d k mn ~n s’ ; le xz v kf F kZ d f o dkl dks i z ksRl kf gr dj u k r Fkk l alk/ ku f o ghu

vkSj o af pr yks xksa dh lk ekf td& v kf Fk Zd i f j f L Fkf r ;ksa esa lq/ k kj yku k Hk h g SA

O k kf u dh%O k kf u dh%O k kf u dh%O k kf u dh% Hkkj r esa , d l’kDr v kSj r sth ls f o df lr gksr k o u h dj .k dk ;Zd ze f o |e ku gSA o u h dj .k

i zf dz;k dk s 1 9 8 0 ds pu laj { k.k vf / kf u ; e ds vf / kf u ;eu ds c kn l s r st f d;k x ;k g S f tld k mn ~n s’;

o u Hkwf e ds i z;k sx ds f y, vf / kd kj ks a ds dM +s v kSj dsU n zh;dr f u ;a=. k ds e k/ ; e ls o u ksa d h dV kb Z vk Sj

mu ds vi {k; dk s j ksdu k g S r F kk b u e sa f dlh x Sj &o kf u dh i z ;kstu d s f y, o u Hkwf e ds f dlh f o i Fku d s

ek eys esa i zf r i wf r Z ds : Ik esa o u hdj .k dj u s d h vf u o k;Z vi s {k k H kh ‘k kf ey g SA b ld s vyko k] , d xgu

o u hdj .k r Fk k lai ks” k. kh ; o u i zc a/ ku d k;Zd ze d s i f j .kk eL o :Ik o ” kZ 1 9 8 5 &1 9 9 7 ds n kSj ku 1 - 7 8 f e- gS-

dk o kf ” kZd o u hdj . k Hk h f d;k x ;k gS r F kk o r Ze ku esa ;g i zf r o ” kZ 1 - 1 f e- gS- gSA b lds dkj . k] H kkj r h;

o u ksa esa d kc Zu ds Hk.M kj esa f i Nys 2 0 o ” kksZ a esa vF kk Zr 1 9 8 6 ls 2 0 0 5 ds n kSj ku 9 &1 0 xhxkV u dkc Zu

¼thV hl h½ ds o `f ) gqb Z gS A

ty%ty%ty%ty% j k” Vª h; ty u hf r ¼2 0 02 ½ b l c kr ij c y nsr h gS f d ty ds mi ; ks x ds f y, xSj &i kj ai f j d

i )f r ;ksa dk i z ;ks x mi ; ks x;k sX ; ty lal k/ ku ks a esa o `f ) dj u s ds f y, f d;k tku k p kf g, f tu esa ‘k kf ey

gSa& var n zks Z.k h var j .k] H kwf e xr ty d k d`f =e i qu % vko s ’ku ] [k kj s v kSj l eqn z h ty dks yo .k &eq Dr c u ku k

r Fkk l kF k gh i kj ai f j d ty laj {k.k i zf dz ;k, a vi u k tS ls] o ” kkZ ty la p;u ] f tle sa Nr i j o ” kkZ ty dks

lapf ;r dj u k ‘ kkf ey g SA vu sd j kT ;k sa u s f o f HkUu ‘ kgj k sa esa vf u o k;Z ty la p;u dk ;Zd ze vkj aH k f d, g SaA

r V h ; { ks=%r V h ; { ks=%r V h ; { ks=%r V h ; { ks=% r V h; {kss= ksa esa 2 0 0 , e ls 5 0 0 , e ds c h p , pV h, y ¼ mP p y gj i af Dr ½ ds {ks = ksa e sa lh e k, a

vf / kj ksf i r dh xb Z g Sa tc f d 2 0 0 , e ls mP p ds {k s = esa f o ’ks” k lh ek, a yx kb Z xb Z gSa r kf d lao sn u ’k hy

r V h; i kf j f L Fkf d;k sa d k laj { k. k f d; k t k ld s v kSj mu ds n k sgu d ks f u o kf j r f d;k tk ldsA b l

29

i zko / k ku ] l kF k& gh& lk Fk r V h ; tu la[; k r F kk mu dh vkt hf o dk lac a/ kh f p ar kv ksa d k f u o kj .k Hk h dj r k g SA

b l lac a/ k esa d qN f o f ’k” V mi k; f d, x, gSa f tu esa r V h; o u ksa v kSj dP N&o u L i f r ds j ksi .k d s

lkF k& lk Fk r V h ; laj { k.k vo laj pu k v kSj pdzo kr v kJ ;ksa d k f u ek .kZ ‘k kf ey gSA

t ksf [ ke f o Rr &i ks” k d%t ksf [ ke f o Rr &i ks” k d%t ksf [ ke f o Rr &i ks” k d%t ksf [ ke f o Rr &i ks” k d% n ks tksf [k e f o Rr &i ks” k. k dk ;Zdz e tyo k ;q i zH kko ksa ds vu qdwyu d ks l ef F kZr dj r s

gSaA Q ly c he k ; kstu k tyo k;q t ksf [ ke ksa ds f y, f dlku ksa d ks c h ek d h lg k;r k i zn ku dj r h gS r Fk k

_.k l gk ;r k r a= f o ’k s” k :I k tyo k ;q vf L F kj r k ds dkj .k Q ly [kj kc gksu s ds ek eys e sa f dlku ks a d k s

_.k d h l qf o / kk i zn ku dj r k g SA

v ki n k i zc a/ ku %v ki n k i zc a/ ku %v ki n k i zc a/ ku %v ki n k i zc a/ ku % j k” Vª h; vki n k i zc a/ ku dk ;Zd ze ekS l e&lac a/ kh vki n k v ksa ds i hf M +r ksa d ks l gk ;r ku qn ku

mi yC/ k dj kr k g S r Fk k v ki n k l gk ;r k i zp kyu ks a dk lap kyu dj r k gSA ; g v ki n k i zc a/ ku d kf eZd ksa d k s

lwpu k v kSj i zf ’k{ k. k ds i zpkj &i zlkj ds lk Fk &l kF k vf r lf dz; vki n k f u o kj .k dk ;zdz ek sa dks Hk h lg k;r k

i zn ku dj r k gSA

H kkj r d h u hf r xr laj pu k th, pt h U ;wu h dj .k ls i zk laf xd gH kkj r d h u hf r xr laj pu k th, pt h U ;wu h dj .k ls i zk laf xd gH kkj r d h u hf r xr laj pu k th, pt h U ;wu h dj .k ls i zk laf xd gH kkj r d h u hf r xr laj pu k th, pt h U ;wu h dj .k ls i zk laf xd g S

Hkkj r esa , d f o L r r u hf r xr ] f o f u ;ked vkSj f o / k k ;h laj pu k L F kkf i r dh xb Z g S tk s f o ’ks” k : I k l s

th, pt h U ;wu hdj . k ls lac af / kr gS A b lds dqN egRo i w. kZ i z ko / k ku b l i zd kj gS%

� lHkh {ks = ksa esa Åt kZ n { kr k d k lao / kZu

� tu i f j o gu i j c y

� tSo &b Z/ ku ksa ds j ksi .k lf gr u o hdj .k i j c y

� L o P N ÅtkZ ds f y, v kf .o d vk Sj ty&f o |qr d k lao f / kZr f o dkl

� vu sd L o P N Åtk Z lac a/ kh i zk S|k sf xf d;k sa i j ladsf Un zr v u qla/ kku vk Sj f o dkl

30

vHk h r d g kf ly f d, x, vu qHko u s Hk kj r d ks tyo k; q i f j o r Zu lac a/ k h j k” V ª h; dk ;Z; kstu k ¼, u , i hl hl h½

ds ek/ ;e

ls , d vf / kd vf r lf dz; n `f ” V dks.k vi u ku s esa l e FkZ c u k; k gS A , u , i hl hlh mu mi k; ksa d h i g pku

dj r h gS t ks

ge kj s f o dkl lac a/ k h mn ~n s’; ksa dks i zo f r Zr dj r s gSa r Fk k lkF k& gh &lk F k tyo k;q i f j o r Zu dk i zHk ko h :I k l s

f u o kj .k

dj u s ds f y, lg&y kHk ksa d ks Hk h i zn ku dj r s gSaA ;g f o dkl vkSj tyo k; q i f j o r Zu ls lac af / kr vu qdwyu

vkSj

U;wu hdj . k ds Hk kj r ds mn ~n s’; ksa d ks Hk h l kF k&l kF k vkx s c < +ku s ds f y, vu sd dn e mB kr k g SA

f u Eu f yf [kr vkB

j k” V ª h; f e’ku j k” V ª h; dk; Zu hf r ds dsan z d k f u ek Z.k d j r s gSa r F kk ;s tyo k;q i f j o r Zu ds lan Hk Z es a eq [ ;

y{;ks a dk s

i zkIr dj u s ds f y, c gq vk; kH kh ] n h? k Zdkf yd vk Sj , dhd ` r dk;Zu hf r ; ksa d k i zf r f u f / kRo dj r s gS%

(i ) j k” V ª h; lkSj f e ’ku

(i i ) j k” V ª h; lao f / kZr Åt kZ n { kr k f e’ ku

(i i i ) j k” V ª h; lai ks” k.k h; o kl f e ’ku

(i v) j k” V ª h; ty f e’ ku

(v ) j k” V ª h; f ge ky; h i kf j f L Fkd h lai ks” k.k f e’ ku

(vi ) j k” V ª h; “ gf j r Hkkj r ” f e’ku

(vi i ) j k” V ª h; lai ks” k.k h; d `f ” k f e’ ku

(vi i i ) j k” V ª h; tyo k; q i f j o r Zu j .ku hf r d Kku f e’ ku

31

f dl ku ksa ds f y, dkj Zo kb Z f o d Yif dl ku ksa ds f y, dkj Zo kb Z f o d Yif dl ku ksa ds f y, dkj Zo kb Z f o d Yif dl ku ksa ds f y, dkj Zo kb Z f o d Yi

� tyo k;q i f j o r Zu i j tkx:dr k% f dlku ks a dks t y o k;q vf L Fkj r k ] tyo k ;q i f j o r Zu ] Qly

mRi kn u i j b lds i zHkko r Fk k Qly f o dYi ksa ds c kj s esa lao sn u ’khy c u k, tku s d h

vko ’ ;dr k gSA

� d `f ” k&e kSl e i j ke ’k Z%d `f ” k&e kSl e i j ke ’k Z%d `f ” k&e kSl e i j ke ’k Z%d `f ” k&e kSl e i j ke ’k Z% d” kd leqn k; d ks d`f ” k& e kSl e i j ke’ kZ mi yC/ k dj k, tkr s gSaA f o | eku

ekS le ] en k v kSj Qly i f j f L Fkf r v kSj ek Sl e ds i w o kZu qe ku d ks / ;ku esa j [ kr s gq, b ld s

c qysf V u ksa dks r S ;kj f d; k t kr k gSA u qd lku k sa dk s de dj u s r Fkk b u i qV ksa d k b ” V r ehdj . k

dj u s ¼Hkwf e d h r S; kj h ] Q ly vkSj d `f ” k&T k ksi t kf r dk p ;u ] c q v kb Z d h r kj h [k ] dV kb Z d h

r kj h[k ] f alap kb Z d k;Zd ze ] dhV u k’ kd vkSj mo Zj d v u qi z;ks x] vf r &mx z ek Sl e i f j f L Fkf r ;ka]

vkf n ½ ds f y, e kSl e ds i wo kZu q eku d ks / ;ku e sa j [kr s gq, mi k; @i zf dz ;k, a @lq >ko f n , tk r s

gSaA d`f ” k&i j ke ’kZ c q ysf V u esa r hu Hkk x g ksr s gS (i ) f i Nys lIr k g ? kf V r gqb Z ek Sle &lac a/ kh

? kV u k, a r F kk v xys i ka p f n u ksa ds f y, e kS le dk i wo k Zu qeku A b u i wo kZu q eku k sa esa ek Sl e eku n .M

‘kkf ey gSa ] tSls c kn yksa d h ek =k ] o ” kk Z] go k dh v kSlr xf r ] go k dh f n ’kk ] v kj , p vf / kdr e

vkSj U;wu r e r ki e ku A (i i ) b les a d`f ” k ds f o dkl ] pyu s o kys d`” k h; i zp kyu ksa ] j ks xk sa v kSj

dhV ksa ds mRi Uu gksu s dh f L Fkf r vkSj vo L F kk i j o kL r f o d tku dkj h ‘k kf ey g ksu h g SA (i i i )

;g e kSl e ds v k/ k kj i j vkj aHk f d, x, f o f HkUu d`f ” k f dz;kdy ki ksa i j ew Y;o f / kZr tku d kj h

Hkh i zn ku dj r k g SA

dqy f ey kdj 2 3 j kT ; d`f ” k& ek Sl e lso k ds an z [ kksy s x, g SaA ;s eaxyo kj v kSj ‘kq dzo kj d k s

j kT ; d`f ” k f o Hkk x d s l g; ks x l s d`f ” k &e kSl e i j k e’ kZ r S;kj dj r s g SaA d`f ” k&e kS le i j ke ’k Z

vkd k’ ko k. kh ¼, v kb Z vkj ½ ] f i zaV e hf M ;k] n wj n ’kZu ] o sc l kb V vk Sj , l, e, l ds e k/ ; e l s f n ;k

tkr k gSA

32

� e k Sl e lwp dkad i j v k/ kkf j r c he k mRi kn %e k Sl e lwp dkad i j v k/ kkf j r c he k mRi kn %e k Sl e lwp dkad i j v k/ kkf j r c he k mRi kn %e k Sl e lwp dkad i j v k/ kkf j r c he k mRi kn % ekSl e c hek d k eq[ ; mn ~n s’ ; i zf r dwy ekS le

i f j fL Fkf r ;ksa ds d kj .k Qly d h i Sn ko kj esa vk, va r j ds i zf r ’kr dk vu q eku y xku k gS A

ekS le c h ek vf r f j Dr O;; vF ko k f dl h f o f ’k” V [kj kc ekSl e dh ? kV u k ds d kj .k ykH k d h

gqb Z gkf u ds i zf r laj { k.k i zn ku dj r k g SA

� v kdf L e dr k dh ; kstu k%v kdf L e dr k dh ; kstu k%v kdf L e dr k dh ; kstu k%v kdf L e dr k dh ; kstu k% ;g f dlh , sls vi o kn L o :I k tksf [ke ds f y, r S;kj dh xb Z ; kstu k g S

f tls V kyu k O; ko g kf j d u gha gS vF ko k vlaH ko gS A d`f ” k ea= ky; ] Hk kj r h; d`f ” k vu q la/ k ku

i f j ” kn ¼vkb Zl h, v kj ½ v kSj j kT ; d`f ” k f o ’o f o |ky; ksa ¼ , l, ;w½ ds lg ;ks x ls d `f ” k v kSj lac )

{ks =ksa d s f y, f tyk&dsaf n zr v kdL ef dr k ; kstu k i j dk;Z dj j g k g SA b le sa e kf RL ;dh H kh

‘kkf ey gS r F kk ; g ; kstu k j k” V ª h; d`f ” k f o dkl ; kst u k ¼vkj dso ho kb Z½ ds var xZr ek pZ 2 0 1 0

esa vkj aH k d h xb Z F khA dqy 6 0 0 esa ls yxH kx 3 0 0 f tyksa ds f y, vk df L edr k ;kstu k, a r S ;kj

dh xb Z r Fk k m Ug sa f o ’ks” kKk sa } kj k o S/ kr k i zn ku dh xb Z vkSj mU gsa d`f ” k vk Sj lgd kf j r k f o Hkk x

¼M h, lh½ ] vkb Zlh, vkj ] ‘k q” d Hkwf e { ks = vu qla/ kku ds a n z ¼lhv kj v kb ZM h, ½ dh o sc lkb V k sa i j

i zn f ’kZr f d;k x ;kA O; ki d f ty k&f o f ’k” V n L r ko st esa mu d`f ” k v kSj i Sn ko kj i zf dz ;k v ksa i j

f o o j .k ‘k kf ey gk sr s g Sa f tU gsa e ku lwu d h d e o ” k kZ vF ko k ml esa f o yac ] c s e kSl e d h o ” k k Z

vF ko k vl ke kU; : Ik ls mP p r ki e ku ] vR ;f / kd o ” k kZ vkf n ds ek ey ksa es a vi u k ;k t kr k g SA

f dlh vi f j g k;Z ? kV u k ds ek eys esa i zR ;sd f tys ds i k l vi u k, t ku s ds f y, , d o S Kkf u d

n L r ko st gksr k gS A

� d `” kd ksa d k s tyo k; q l eqR F kku ’k hy i zk S| ksf x; ksa d k f d lku ksa d ks i zn ’ kZu f o L r kj d kf e Zdk sa } kj k d `” kd ksa d k s tyo k; q l eqR F kku ’k hy i zk S| ksf x; ksa d k f d lku ksa d ks i zn ’ kZu f o L r kj d kf e Zdk sa } kj k d `” kd ksa d k s tyo k; q l eqR F kku ’k hy i zk S| ksf x; ksa d k f d lku ksa d ks i zn ’ kZu f o L r kj d kf e Zdk sa } kj k d `” kd ksa d k s tyo k; q l eqR F kku ’k hy i zk S| ksf x; ksa d k f d lku ksa d ks i zn ’ kZu f o L r kj d kf e Zdk sa } kj k

f u Eu f yf [kr { ks= ksa esa f d; k t ku k pkf g, &f u Eu f yf [kr { ks= ksa esa f d; k t ku k pkf g, &f u Eu f yf [kr { ks= ksa esa f d; k t ku k pkf g, &f u Eu f yf [kr { ks= ksa esa f d; k t ku k pkf g, &

(i) i zk d `f r d l al k/ ku i zc a/ ku %i zk d `f r d l al k/ ku i zc a/ ku %i zk d `f r d l al k/ ku i zc a/ ku %i zk d `f r d l al k/ ku i zc a/ ku % ;Fk kL Fk ku s v kn Zzr k l aj {k. k] o ” kkZ ty la p;u r F kk vu qi wj d

f lapkb Z ds f y, i qu % pd z.k ] c k< +&i zo .k {ks =k sa e sa lao f / k Zr ty&f u dkl h] l aj f {kr tksr ]

Hkwf exr ty i qu % vko s’ku vk Sj ty c pr f la pkb Z i )f r ;ksa vkf n i j gL r {ksi A

33

(ii) Q aly mRi kn u %Q aly mRi kn u %Q aly mRi kn u %Q aly mRi kn u % lw[kk @r ki eku l g~; f dL e ksa d ks i z; ks x esa y ku k] lh ekar m” . kr k n c ko

o kys { ks =ks a esa j c h d h Q lyk sa ds j ksi . k d h r kj h[ k d ks v kxs c < +ku k ] ty c pr / kku

j ksi .k i )f r ;ka ¼, l vkj v kb Z ] o kr kf ;r ] i zR;{ k c ht. k½ ] / kweu ds ek/ ;e ls c k xo ku h e sa

vksy k f u ;a=.k ] f o yaf c r eku lwu ds f y, leqn k; u lZf j ;ka] l e; i j j ksi .k ds f y,

Qk eZ e’ khu ksa gsr q mi H kks Dr k f dj k; k&lqf o / k k dsan z] mP p lai ks” k.k h; i Sn ko kj lwpd kad

ds lk Fk L Fk ku &f o f ’k” V var j Qly i z.k kf y;ka ] vkf n A

(iii) I k ’k q/ ku v kSj ekf RL ;d h%I k ’k q/ ku v kSj ekf RL ;d h%I k ’k q/ ku v kSj ekf RL ;d h%I k ’k q/ ku v kSj ekf RL ;d h% lw[ks @c k< + ds n kSj ku pkj k mRi kn u dk lao / kZu ] l ke kU ;

lai f Rr lalk/ ku ¼lhi hv kj ½ dh mRi kn dr k es a lq/ k kj ] lao f / kZr pkj k @v k gkj Hk.M kj . k

i )f r ;ksa dk i zo r Zu ] f u o kj .kkR ed V hdk dj .k] m” ek @’ khr n c ko de dj u s ds f y,

lao f / kZr v kJ ;] ty d h d eh v kSj vf / kd ty] v kf n ds n kSj ku eRL ; r kykc ksa @V Sadk sa

dk i zc a/ ku A

(iv) l aL Fk k xr gL r { ksi %l aL Fk k xr gL r { ksi %l aL Fk k xr gL r { ksi %l aL Fk k xr gL r { ksi % c ht c Sad] p kj k c Sad] dL V e gk ;f j ax dsan z ] l k ewf gd f o i .ku l s

lac af / kr laL Fk kxr gL r { ksi ] pk gs o s f o / ke ku dks lqn `< + c u kdj vF ko k u , dks i z kj aHk

dj ds f d, x, g ksa] r F kk e kSl e lwp dkad v k/ k kf j r c h ek dh ‘ kq: vkr vk Sj , d xz ke

L r j ds e kSl e dsan z ds e k/ ; e ls e kSl e lac a/ kh tku dkj hA

� f o L r kj i z. kky hf o L r kj i z. kky hf o L r kj i z. kky hf o L r kj i z. kky h dks vkt hf o dk f o d Yi ksa dk f o f o / kh dj .k dj u s] , sls i f j o r Zu dks l e k;k sf tr dj u s

tks f dlh f o ’ks” k L F kku esa ? kf V r gks j gk g ks ] ds f y, mi ;qDr Qly i SV u ksZ a dks c n yu s] vf / kd

lw[k k&lf g” .kq Qlysa m xku s ] x Sj &d`” k h; f dz ;kdy k i ksa r F kk d`f ” k&o kf u dh i zf dz; kv ksa d s

lao f / kZr Hk kx d ks i zo f r Zr dj u s] i kj ai f j d Qly j .ku hf r ;ksa] lao f / kZr vkW u &Q ke Z e `n k , o a ty

laj {k.k d h i g pku dj u s] f ef Jr Qly i SV u Z d ks i zo f r Zr dj us r Fkk e kS le ls lac af / kr

f o f HkUu lwpu kv ksa d h i g qap ds f y, i z ko / k ku dj u s i j /;ku dsaf n zr dj u k pkf g, vk Sj tyo k; q

34

i f j o rZu ksa i j vU ; i j ke ’k Z tyo k ;q i f j o r Zu ls lac f / kr f dlku ksa d s tksf [ ke v kSj mu dh

f u f ’pr r k dks U ;wu r e dj sax sA

f u ” d” kZ%f u ” d” kZ%f u ” d” kZ%f u ” d” kZ%

mi ;Zq Dr ls ;g L i ” V gS f d tyo k;q i f j o r Zu ds dkj .k lew ps f o ’o esa c k< + v kSj lw[ kk v ku s] x e Z

vkSj B aM h ygj sa pyu s dh ? kV u k, a vR;ar v ke gk s x b Z gS aA f dlku ksa d h vk thf o dk i j mu ds i zf r dwy

i zHkko vR ;f / kd m xz gk sr s gSaA , sl h ? kV u k, a ge kj s n s’k esa vf / kd ? kf V r gksr h gS a D;k saf d ge kj h v FkZ O;o L F kk

d`f ” k i j vf / kd f u HkZj gSA v k’ p;Z d h c kr ;g gS f d f o i j hr izd`f r dh ek Sl e lac a/ k h m xz ? kV u k, a t Sl s

B aM h v kSj xe Z y gj sa] c k< + v kSj l w[k k] , d g h { ks = esa vF ko k f o f HkUu { ks =ksa e sa , d g h o ” k Z d s H khr j n s[ k h

tkr h gSa r F kk b u d h l a[; k esa v ku s o ky s o ” k ksZa esa v kSj vf / kd o `f ) g ksu s dh laHk ko u k gS A e ku o vk Sj Qly k sa

dh g kf u ds vkSj Hk h xaH khj g ksu s dk vu qe ku gSA ekS le esa gk su s o kys l exz i f j o r Zu c < +r h gqb Z xz hu g kml

xSl ksa r F kk eku o } kj k mRi zsf j r o k;qf o y; ksa ds lk Fk l g;k sf tr gSa r F kk mu ds c h p f o |e ku vlar qyu ksa d s

dkj .k H k kj r esa e ku lwu ds o ” kZ&n j &o ” kZ O;o g kj esa H kh vf u f ’pr r k mRi Uu gk sr h gSA vr % f o df lr , o a

f o dkl’k hy n s’ k ksa d h v ksj ls I k; kZo j .k esa t ku s o ky h xzh u gkm l x Slk sa d ks d e dj r s gq, v kS| ksf xd hdj .k d k s

Ik; kZo j . k&f gr S” k h c u ku s ds f y, n `< +&ladYi i z; kl f d , tku s pkf g, A b l h i zd kj ] tyo k ;q i f j o r Zu r Fkk

f o f HkUu {ks =ks a i j b lds i zH kko ksa v Fk kZr ~ d `f ” k] L o kL F; ] v o laj pu k] ty] o kf u dh ] ekf RL ;d h] H kwf e v kSj l e qn z

tSo &f o f o / kr k v kSj leqn z &r y] r F k k tyo k;q i f j o r Zu esa eku o h ; gL r {ksi k sa } kj k f u o kZg dh tk j gh Hkwf ed k

i j tkx:dr k dk; Zdz eks a dks i zk Fkf e dr k ds vk/ kkj i j f dz;kf Uo r f d, tku s dh vko ’;dr k gSA b l

i zf dz;k esa ] yk sx ksa d h tho u & ’k Syh esa H kh i f j o r Zu f d; k tku k p kf g, r kf d o g o k; qe.M y esa xz hu gk ml

xSl ksa r F kk lh, Qlh dks mRlf tZr dj ds i ` Fo h ds I k; kZ o j .k ds lk ar R;d d ks { kf r xzL r u dj ldsaA d`f ” k

ds n `f ” V dks.k ls] Qlyk sa i j vR;ar m xz tyo k;q l a c a/ kh ? kV u k vk sa ds i zHk ko k sa dks i z ysf [kr f d;k t ku k

pkf g, r kf d ; kstu k f u ekZr kv ksa ds f y, b u ? kV u kv ksa dh i qu j ko `f Rr ds ek eys esa b u ds dqi zHk ko ks a d k s

U;wu r e c u ku s esa l gk ;r k f ey ldsA b lds vy ko k ] tyo k;q i f j o r Zu ds vu qe kf u r i zHkko ks a ds f o ” k; e sa

35

f dlku ksa d k e kxZn ’ kZu dj u s r Fk k mU gsa d`f ” k { ks = esa tksf [k e dks d e dj u s ds f y, U;wu hdj .k vk Sj

vu qdwyu f o dYi k sa ds c kj s es a tku d kj h i zn ku dj u s dh Hkh vko ’;dr k gS A

l an HkZl an HkZl an HkZl an HkZ

, f ’k;kb Z f o dkl c Sad] 2 0 0 9 ] , f ’k;k v kSj i k Sf lf Qd { ks= esa tyo k;q i f j o r Zu i j lac ksf / kr dj r s gq,

f V Ii .kh ¼1 ½ lEi zs” k.k] 2 0 0 8 ] vki n ki U;wu hdj .k gsr q var j kZ” V ª h; dk;Z &u hf r ] f tu so k] f lr Ec j ] 2 0 08

var j kZ” V ª h; [ k k| u hf r vu q la/ k ku laL F kku ]2 0 0 9 A ty o k;q i f j o r Zu % d`f ” k v kSj vax hdj .k dh y kxr i j

i zHkko ] 2 0 0 9 tehy vg en ] n L r xhj vky e vkSj l qJ h ‘kk Sdr g lhu - 2 0 1 1 -

Hkkj r es a d`f ” k vk Sj [ kk| lqj { kk i j t yo k; q d k i zH kko b aV - tw- vkW Q , xz hy- ] , u o h v kSj c kW ;hV sd ] [ kaM 4 ]

la[; k% 2 twu ] 2 0 1 1 1 2 9 &1 37 -

f lag , p- , l- H kkj r es a e ku xz kso l i j tyo k;q i f j o r Zu dk l{ ke i zHk ko ¼0 8 9 4 &c h2 ½

tyo k;q i f j o r Zu i j j k” V ª h; dkj Zo kb Z ;kstu k i j n L r ko st] Hk kj r

vkb Zi hl hl h¼tyo k ;q i f j o r Zu i j v ar % lj dkj h i Su sy½ 2 0 0 7 - tyo k;q i f j o r Zu % Hk kSf r d f o Kku vk/ kkj -

vkb Z o h ewY ;kadu f j i ksV Z ] i ; kZo j .k lo sZ{ k.k 2 0 0 7 ] n f ga n q] i `” B 1 4 7 &1 5 5-

i zlkn ] vkj v kSj j k.k k] vkj - 2 0 0 6 - ekpZ 2 0 0 4 esa vf / k dr e r ki eku i j , d v/ ;;u v kSj f ge kpy i zn s’ k

esa j f c Qly ksa i j b ld k i zH kko - d `f ” k o k; qeaM y h; tu Z y] 8 ¼1 ½ % 9 1 &9 9

i zlkn j ko ] t h- , l- , y- , p- o h- v kSj , ys DtsaM j ] M h- 2 0 0 7 - V ª ksi hdy n s’ kk sa esa d `f ” k { ks= i j tyo k;q i f j o r Zu

dk i zHk ko - dkW yst v kW Q f Q’ kf j t] i ku u xkn ] d ksp h esa 1 4 f n lac j ] 2 0 0 7 dks vk; ksf tr M CY;wV h v k s

dk;Z ’k kyk dh dk; Zo kf g ;ka ] dsj y d `f ” k f o ’o f o |ky; ] 8 0 i `” B

36

i zlkn j ko ] th- , l- , y- , p- o h v kSj , ys DtsaM j ] M h ] 2 0 0 8 - V ª ksi hdy n s’k ksa esa d `f ” k {ks = i j tyo k ;q i f j o r Zu

dk i zH kko &] f lQ kf j ’ksa] d kW yst vkW Q f Q’ kj ht ] i ku u xkn ] dk sp h esa 1 4 f n lac j ] 2 0 0 8 dks vk; ksf tr

M CY;wV h vk s dh dk ;Zo kf g;k a] i `” B 2 6

j ked`” .k ] o kb Z- , l- ]j ko ] th- t h- , l- , u - ] j ko ] , l- t h- v kS j f o u ;dqekj ] i h- 2 0 0 6 - d`f ” k esa tyo k ;q i f j o r Zu

dk i zH k ko ] v kb Z, u % i ; kZo j .k v kSj d`f ” k ¼b M h, l- p M ~M k] d s- , y- v kSj L o ke hu kF ku ] , l- , l- ½ e Yg ks = k

i f Cyf ’kax gk ml ] u b Z f n Yyh ] i `” B - 1 &3 0 -

lej k ] ts- , l- ] f lag ] t h v kSj j k ed`” .k k] o kb Z- , l- 2 0 0 4 - mÙkj H kkj r e sa 2 0 0 2 &2 0 0 3 esa ‘k hr ygj v kSj

Qlyk sa i j b ldk i zHk ko - n f gan q] f n u kad 1 0 tu o j h] 2 0 0 4 - i” B 6 -

‘kq Dyk ] i h- vkj - ] ‘k ekZ ] , l- ds- vk Sj j eUu k ] o h- i h- 2 0 0 2 - tyo k;q i f j o r Zu vk Sj Hkkj r &e qn ~n s] f par k, a v kSj

vo lj ] V kV k&e Sdx zk&f gy i f Cyf ’k ax dai u h f yf eV sM ] u b Z f n Yyh] i `” B 3 1 4 -

i zlkn j ko ] th- , l- , y- , p- o h- Hk kj r h; [k k| vu kt mR i kn u i j vf r ’k; ekS le dk i zH k ko

f eJk ] , p- i h- tyo k; q i f j o r Zu i f j izs{; es a Qly dhV i f j n’; e sa i f j o r Zu ] i zksQ slj ] , aV k se ksyk sth f o Hk kx ]

d`f ” k eg kf o |ky ;] v ks- ;w- , - V h- ] H kqo u s’o j

www.c r i da.i n

37

lay Xudlay Xudlay Xudlay Xud

d `f” k v kd fL e drk ; k st uk%d `f” k v kd fL e drk ; k st uk%d `f” k v kd fL e drk ; k st uk%d `f” k v kd fL e drk ; k st uk%

1 . 0 1 . 0 1 . 0 1 . 0 e kSle lac a/k h v kd fL e d rkv ksa d s fy, d k; Z&uh fre kSle lac a/k h v kd fL e d rkv ksa d s fy, d k; Z&uh fre kSle lac a/k h v kd fL e d rkv ksa d s fy, d k; Z&uh fre kSle lac a/k h v kd fL e d rkv ksa d s fy, d k; Z&uh fr

1 . 1 1 . 1 1 . 1 1 . 1 lw[ kklw[ kklw[ kklw[ kk

1 . 1 . 1 1 . 1 . 1 1 . 1 . 1 1 . 1 . 1 o ”kkZ flaf pr fL F k fro ”kkZ flaf pr fL F k fro ”kkZ flaf pr fL F k fro ”kkZ flaf pr fL F k fr

l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;

e kSle iwo Z lw[ kk e kSle iwo Z lw[ kk e kSle iwo Z lw[ kk e kSle iwo Z lw[ kk ¼ fo yafc r / kko k½¼ fo yafc r / kko k½¼ fo yafc r / kko k½¼ fo yafc r / kko k½

i ze q[ k i ze q[ k i ze q[ k i ze q[ k [ ksrh [ ksrh [ ksrh [ ksrh fL F k frfL F k frfL F k frfL F k fr

Qly@QlQly@QlQly@QlQly@Qly i ) fry i ) fry i ) fry i ) fr

Qly@Qly Qly@Qly Qly@Qly Qly@Qly i ) fr e sa i ) fr e sa i ) fr e sa i ) fr e sa

i fjo rZui fjo rZui fjo rZui fjo rZu

d `f” k fo K ku d `f” k fo K ku d `f” k fo K ku d `f” k fo K ku mi k;mi k;mi k;mi k;

d k; kZU o ; u d k; kZU o ; u d k; kZU o ; u d k; kZU o ; u i j fV Ii f.k; k ai j fV Ii f.k; k ai j fV Ii f.k; k ai j fV Ii f.k; k a

2 lIrkg d h nsjh ¼e kgfufnZ” V d jsa½ *

4 lIrkg d h nsjh

6 lIrkg d h nsjh

8 lIrkg d h nsjh

38

fL F k frfL F k frfL F k frfL F k fr l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k; e kSle iwo Z e kSle iwo Z e kSle iwo Z e kSle iwo Z

lw[ k k lw[ k k lw[ k k lw[ k k ¼l ke kU ; ¼l ke kU ; ¼l ke kU ; ¼l ke kU ;

/ kko k½/ kko k½/ kko k½/ kko k½

i ze q[ k [ ksrh i ze q[ k [ ksrh i ze q[ k [ ksrh i ze q[ k [ ksrh fL F k frfL F k frfL F k frfL F k fr

l ke kU ; l ke kU ; l ke kU ; l ke kU ; Qly@Qly Qly@Qly Qly@Qly Qly@Qly

i z. kky hi z. kky hi z. kky hi z. kky h Qly i zc a/kuQly i zc a/kuQly i zc a/kuQly i zc a/ku

e `nk i ks”k. k o e `nk i ks”k. k o e `nk i ks”k. k o e `nk i ks”k. k o v knzrk v knzrk v knzrk v knzrk

laj { k.k mi k;laj { k.k mi k;laj { k.k mi k;laj { k.k mi k;

d k; kZU o ; u d k; kZU o ; u d k; kZU o ; u d k; kZU o ; u i j fV Ii f.k; k ai j fV Ii f.k; k ai j fV Ii f.k; k ai j fV Ii f.k; k a

lke kU ; /kko s lfgr c qo kb Z d s 15&20 fnu c kn lw[kk] fL F kfr ft lls v adqj .k@ Qly L VSaM v kfn gksrk gS

e kSle e /; lw[kk ¼yac h v o f/k lw[kk] 2 lIrkg r d o ”kkZ j fgr ¼>2-5 fe -e h-v o f/k½

e kSle e /; lw[kk ¼yac h v o f/k lw[kk½ i q” i @Q y v o LF kk

Vfe Zuy lw[kk ¼e kulwu d k i gys gh pyk t kuk½

39

1 . 1 . 2 1 . 1 . 2 1 . 1 . 2 1 . 1 . 2 lw[k k&fl apkb Z fL F kfrlw[k k&fl apkb Z fL F kfrlw[k k&fl apkb Z fL F kfrlw[k k&fl apkb Z fL F kfr

fL F k frfL F k frfL F k frfL F k fr

l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;

i ze q[ k [ ksrh i ze q[ k [ ksrh i ze q[ k [ ksrh i ze q[ k [ ksrh fL F k frfL F k frfL F k frfL F k fr

l ke kU ; l ke kU ; l ke kU ; l ke kU ; Qly@ Qly@ Qly@ Qly@

Qly Qly Qly Qly i ) fri ) fri ) fri ) fr

Qly@ Qly@ Qly@ Qly@ Qly Qly Qly Qly

i ) fr e sa i ) fr e sa i ) fr e sa i ) fr e sa i fjo rZui fjo rZui fjo rZui fjo rZu

d `f” k&fo Kkd `f” k&fo Kkd `f” k&fo Kkd `f” k&fo Kku mi k;u mi k;u mi k;u mi k;

d k; kZU o ; u i j d k; kZU o ; u i j d k; kZU o ; u i j d k; kZU o ; u i j fV Ii f.k; k afV Ii f.k; k afV Ii f.k; k afV Ii f.k; k a

fuEu o ”kkZ d s d kj .k ugjksa e sa t y fo yac ls NksM+uk

fuEu o ”kkZ d s d kj .k ugjksa e sa t y lhfe r e k=k e sa NksM+uk

t yxzg.k e sa e kulwu ds fo yafc r /kko s d s vU r xZr ugjksa e sa t y u NksM+uk

fuEu o ”kkZ d s d kj .k Hkwfe xr t y d k v i ; kZIr i quHkZj .k

40

1 . 2 1 . 2 1 . 2 1 . 2 v lke kU ; o ”kkZ ¼c s&le ; ] cs&e k Sle v kfn½v lke kU ; o ”kkZ ¼c s&le ; ] cs&e k Sle v kfn½v lke kU ; o ”kkZ ¼c s&le ; ] cs&e k Sle v kfn½v lke kU ; o ”kkZ ¼c s&le ; ] cs&e k Sle v kfn½ ¼o”kkZ f lafpr v kSj fla fpr nksuksa] fL F kfr ; ka½

N ksVh v o f/k e sa fujarj mP p o ”kk Z N ksVh v o f/k e sa fujarj mP p o ”kk Z N ksVh v o f/k e sa fujarj mP p o ”kk Z N ksVh v o f/k e sa fujarj mP p o ”kk Z d s d kj .k t y&xzlud s d kj .k t y&xzlud s d kj .k t y&xzlud s d kj .k t y&xzlu

l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;

mxko v oL F kkmxko v oL F kkmxko v oL F kkmxko v oL F kk i q” i .k i q” i .k i q” i .k i q” i .k

v o LF kkv o LF kkv o LF kkv o LF kk

Qly Qly Qly Qly i fj i Do rk i fj i Do rk i fj i Do rk i fj i Do rk

v o LF kkv o LF kkv o LF kkv o LF kk

d Vkb Z d Vkb Z d Vkb Z d Vkb Z i ’p kri ’p kri ’p kri ’p kr

Qly 1 ¼/kku½ ¼Qly fo f’k” V½

c kxo kuhc kxo kuhc kxo kuhc kxo kuh

Qly 1 ¼v ke ½ ¼Qly fo f’k” V½

N ksVh v o f/ k N ksVh v o f/ k N ksVh v o f/ k N ksVh v o f/ k 2 2 2 2 e sa i zp aM i o u lfgr e sa i zp aM i o u lfgr e sa i zp aM i o u lfgr e sa i zp aM i o u lfgr H kkjh o ”kkZH kkjh o ”kkZH kkjh o ”kkZH kkjh o ”kkZ

Qly 1 ¼/kku½ ¼Qly fo f’k” V½

c kxo kuhc kxo kuhc kxo kuhc kxo kuh

Qly 1¼v ke ½ ¼Qly fo f’k” V½

c s&c s&c s&c s& e kSle o ”kk Z d s d kj .k d hVksa v kSj e kSle o ”kk Z d s d kj .k d hVksa v kSj e kSle o ”kk Z d s d kj .k d hVksa v kSj e kSle o ”kk Z d s d kj .k d hVksa v kSj jk sxksa d k i zd ksi jk sxksa d k i zd ksi jk sxksa d k i zd ksi jk sxksa d k i zd ksi

Qly 1

c kxo kuhc kxo kuhc kxo kuhc kxo kuh

Qly 1¼v ke ½

41

1 . 31 . 31 . 31 . 3 c k<+c k<+c k<+c k<+

fL F k frfL F k frfL F k frfL F k fr l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;

v L F kk; h t y&xzlu@ v k af’ kd v L F kk; h t y&xzlu@ v k af’ kd v L F kk; h t y&xzlu@ v k af’ kd v L F kk; h t y&xzlu@ v k af’ kd t yIy ko ut yIy ko ut yIy ko ut yIy ko u

v ad qj .k@ul Zjh v o LF kkv ad qj .k@ul Zjh v o LF kkv ad qj .k@ul Zjh v o LF kkv ad qj .k@ul Zjh v o LF kk mxko mxko mxko mxko

v o LF kkv o LF kkv o LF kkv o LF kk i qum ZRi kndi qum ZRi kndi qum ZRi kndi qum ZRi knd

rk v o LF kkrk v o LF kkrk v o LF kkrk v o LF kk d Vkb Z d Vkb Z d Vkb Z d Vkb Z

i ji ji ji j

Qly 1¼/kku½

c kxo kuhc kxo kuhc kxo kuhc kxo kuh

Qly 1¼v ke ½

2 fnu ls v f/ kd fujarj 2 fnu ls v f/ kd fujarj 2 fnu ls v f/ kd fujarj 2 fnu ls v f/ kd fujarj t ye Xuko L F kkt ye Xuko L F kkt ye Xuko L F kkt ye Xuko L F kk

Qly 1¼/kku½

c kxo kuhc kxo kuhc kxo kuhc kxo kuh

Qly 1¼v ke ½

le qnz t y n[k y le qnz t y n[k y le qnz t y n[k y le qnz t y n[k y

Qly 1

1 . 4 1 . 4 1 . 4 1 . 4 v fr ’k; ? kVuk, a% xe Z go k, a@’k hr go k,a@i kyk @v ksyk&o `f ” V@pØ o krv fr ’k; ? kVuk, a% xe Z go k, a@’k hr go k,a@i kyk @v ksyk&o `f ” V@pØ o krv fr ’k; ? kVuk, a% xe Z go k, a@’k hr go k,a@i kyk @v ksyk&o `f ” V@pØ o krv fr ’k; ? kVuk, a% xe Z go k, a@’k hr go k,a@i kyk @v ksyk&o `f ” V@pØ o kr

v fr ’ k; ? kVuk d k i zd kjv fr ’ k; ? kVuk d k i zd kjv fr ’ k; ? kVuk d k i zd kjv fr ’ k; ? kVuk d k i zd kj

l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;l q>k fo r v kd fL ed mi k;

v ad qj .k@ul Zjh v o L F kkv ad qj .k@ul Zjh v o L F kkv ad qj .k@ul Zjh v o L F kkv ad qj .k@ul Zjh v o L F kk mxko mxko mxko mxko

v o LF kkv o LF kkv o LF kkv o LF kk i qum ZRi knd rk v o LF kki qum ZRi knd rk v o LF kki qum ZRi knd rk v o LF kki qum ZRi knd rk v o LF kk d Vkb Z i jd Vkb Z i jd Vkb Z i jd Vkb Z i j

xe Z go k, axe Z go k, axe Z go k, axe Z go k, a

Qly 1¼/kku½

c kxo kuhc kxo kuhc kxo kuhc kxo kuh

Qly 1¼v ke ½

‘ khr go k, a‘ khr go k, a‘ khr go k, a‘ khr go k, a

Qly 1¼/kku½

c kxo kuhc kxo kuhc kxo kuhc kxo kuh

42

Qly 1¼v ke ½

i ky ki ky ki ky ki ky k

Qly 1¼/kku½

c kxo kuhc kxo kuhc kxo kuhc kxo kuh

Qly 1¼v ke ½

v ksy k&o `f” Vv ksy k&o `f” Vv ksy k&o `f” Vv ksy k&o `f” V

Qly 1¼/kku½

Qly 1¼v ke ½

pØ o krpØ o krpØ o krpØ o kr

Qly 1¼/kku½

c kxo kuhc kxo kuhc kxo kuhc kxo kuh

Qly 1¼v ke ½