Tα Aρxoντικά Xανιά

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

2-32 AΦIEPΩMA� Tα αρ��ντικά Xανιά. Π�-λη με μακραίωνη ιστ�ρία,καλή ρυμ�τ�μία και �μ�ρ-�α νε�κλασικά. Σταθμ�ίστην ιστ�ρία της π�λης.� H π�λη στην αρ�αι�τητα.Aπ� τη δεκαετία τ�υ ’60 καιμετά, άρ�ισαν συστηματικέςαρ�αι�λ�γικές έρευνες μεσημαντικά απ�τελέσματα.� H επ��ή της Bενετ�κρα-τίας. Oι Kρητικ�ί �ρίσκ�-νται σε συνε�ή επα�ή με τ�πνευματικ� κλίμα της ανα-γεννησιακής Eυρώπης.� H κρητική π�λιτεία. H π�-ρεία απ� την αυτ�ν�μία τηςνήσ�υ τ� 1898 έως την ένω-ση με την Eλλάδα τ� 1913.� Tα ε�η�ικά �ρ�νια τ�υBενι�έλ�υ. H π�λυεθνικήXαλέπα υπήρ!ε η μεγάληδιπλωματική σ��λή, η �π�ίαε!επαίδευσε τ�ν Eθνάρ�η.� H θρυλική μά�η της Kρή-της. T� θάρρ�ς, η τ�λμη καιτ� πνεύμα αυτ�θυσίας τ�υκρητικ�ύ λα�ύ,πρ�κάλεσαντ� παγκ�σμι� ενδια�έρ�ν.� Aνάμεσα στ� �θες και τ�σήμερα. Σ’ αυτή την π�λη έ-�ησε η Mαντάμ Oρτάνς, αλ-λά και � Aντώνης Mάλμ�ς,� Σαλίμ, � Aλί K�γκ� και ηAμπλάς...� Tα μ�ναστήρια των Xα-νίων. M�νές �ρ�υριακ�ύτύπ�υ, διεδραμάτισαν κα-ταλυτικ� ρ�λ� στην ε!έλι!ητων ιστ�ρικών γεγ�ν�τωντης νήσ�υ.� Tα Xανιά έ!ω απ� τα τεί-�η. Xαρακτηρί��νται ως«π�λη της αρ�ιτεκτ�νικής»,λ�γω καλής ρυμ�τ�μίας καιδιατήρησης π�λλών και ση-μαντικών κτιρίων.� Πνευματική και εκδ�τικήκίνηση. Λ�γ�τε�νία, εικα-στικά, μ�υσική, θέατρ�, εκ-δ�σεις και π�λιτιστικές εκ-δηλώσεις, �αρακτηρί��υντη �ωή της π�λης.� Πρ�σωπική διαδρ�μή.E�η�ικές μνήμες μπλέκ�-νται με τ� σήμερα· τα Xανιάτης συγγρα�έως έ��υν τ�δικ� τ�υς �ρώμα...� H π�λη μ�υ, τα Xανιά.Mνήμες απ� τ�ν Mεσ�π�λε-μ� και μετά μετα�έρ�υνστην ατμ�σ�αιρα μιας άλ-λης επ��ής.

E�ώ�υλλ�: Xανιά, παλιά π λη. (Φωτ.:Nίκ�ς K�κκαλιάς)

Yπεύθυν�ς «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995

Tα αρ��ντικά XανιάΠ�λη με μακραίωνη ιστ�ρία, καλή ρυμ�τ�μία και �μ�ρ�α νε�κλασικά

T� Φρ�ύρι� τ�υ Φιρκά, και τμήμα της παλιάς π�λης των Xανίων.

EINAI μια π�λη με Iστ�ρία· π�υ συνέ�αλε στη διαμ�ρ�ωσητης Iστ�ρίας. Aρ��ντική π�λη τα Xανιά, �τισμένα στ� ��ρει�-δυτικ� μέρ�ς τ�υ νησι�ύ, �ρέθηκαν απ� π�λύ παλιά στ� επί-κεντρ� π�λλών συγκρ�ύσεων. Kατακτητές διά��ρ�ι, κατάκαιρ�ύς, επι��υλεύτηκαν ��ι μ�ν� την π�λη αλλά και �λ�κλη-ρ� τ� νησί. Pωμαί�ι, Bυ�αντιν�ί, Bενετ�ί, Aρα�ες, T�ύρκ�ικαι Γερμαν�ί, διεκδίκησαν, κατάκτησανκαι κύλησαν στ� αίμα την π�λη των Xα-νίων, ά�ησαν πάνω της τα σημάδια τ�υς.Στα τεί�η, στην παλιά π�λη, τ� αυθεντι-κ�τερ� ίσως και πι� καλ�διατηρημέν�κ�μμάτι της, �ι π�λιτιστικές επιρρ�ές των κατακτητών είναι α-κ�μη εμ�ανείς.

Kύρι� �αρακτηριστικ� της είναι η καλή ρυμ�τ�μία και ηδιατήρηση των νε�κλασικών σπιτιών της. Στ�ι�εία π�υ τηνκάν�υν να "ε�ωρί�ει και της δίν�υν τη δυνατ�τητα να απ�κα-λείται «H π�λη της αρ�ιτεκτ�νικής». Bέ�αια, η τα�ύτατη ε"έ-λι"ή της, η αύ"ηση τ�υ τ�υρισμ�ύ, τα συνε�ώς διευρυν�μενα,�ωρίς σ�εδιασμ�, �ρια της, αλλά��υν σιγά - σιγά τη �υσι�-γνωμία της. Eτσι, έ�ει απ�κτήσει πια �λα τα πρ��λήματα μιαςμεγαλ�ύπ�λης με κύρι� τ� κυκλ��ριακ�, ιδιαίτερα κατάτ�υς καλ�καιριν�ύς μήνες.

Ωστ�σ�, τα Xανιά δεν θα πάψ�υν π�τέ να απ�πνέ�υν αρ-

��ντιά, ευγένεια· π�λη �ιλ�"ενη και γ�ητευτική κατακτά τ�νεπισκέπτη και παραμένει α"έ�αστη...

Oι «Eπτά Hμέρες» της «Kαθημερινής» α�ιερών�υν αυτήτην ε�δ�μάδα τις σελίδες τ�υς στα Xανιά. H έ��ρ�ς αρ�αι�-τήτων Mαρία - Aνδρεαδάκη Bλα�άκη γρά�ει για τ�ν αρ�αί�π�λιτισμ� της, η καθηγήτρια τ�υ Πανεπιστημί�υ Kρήτης Xρύ-

σα Mαλτέ��υ ανα�έρεται στην επ��ή τηςBενετ�κρατίας. H πρ�ϊσταμένη τ�υ Iστ�-ρικ�ύ Aρ�εί�υ Kρήτης Zα�αρένια Σημα-ντηράκη ιστ�ρεί τα της Kρητικής Π�λιτεί-ας, ενώ ένα κείμεν� τ�υ καθηγητή Nικ. B.

Tωμαδάκη μιλάει για τα ε�η�ικά �ρ�νια τ�υ Eλευθερί�υ Bε-νι�έλ�υ. O συγγρα�έας Aπ�στ�λ�ς Σταματάκης γρά�ει γιατη Mά�η της Kρήτης π�υ δ�θηκε κυρίως στα Xανιά, ενώ στηνπνευματική κίνηση της π�λης ανα�έρεται � επίσης συγρα�έ-ας Bασίλης Xαρωνίτης. Tην π�λε�δ�μία της π�λης, τα νε�-κλασικά και τα νεώτερα μνημεία καταγρά�ει η αρ�ιτέκτωνAιμιλία Kλάδ�υ-Mπλέτσα, ενώ � Nίκ�ς Ψιλάκης ανα�έρει τηνιστ�ρία των μ�ναστηριών. Για τη σύγ�ρ�νη π�λη γρά�ει η �ι-λ�λ�γ�ς και ιστ�ρικ�ς τέ�νης Xρύσα Kακατσάκη, ενώ η συγ-γρα�έας Mάρω Δ�ύκα και η π�ιήτρια Bικτώρια Θε�δώρ�υ ε-πι�ειρ�ύν τις πρ�σωπικές διαδρ�μές τ�υς στη γενέτειρα π�λη,σε δια��ρετικές �μως επ��ές...

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

ΠEΓKY KOYNENAKH

KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 3

Σταθμ�ί

στην Iστ�ρία

της π�λης

A΄ ‚˘˙·ÓÙÈÓ‹ ÂÚ›Ô‰Ô˜ (330- 823).H Kρήτη απ�τελ�ύσε την 11η απ�

τις 64 επαρ�ίες τ�υ ανατ�λικ�ύ ρω-μαϊκ�ύ κράτ�υς και εί�ε 22 π�λεις.Aνάμεσα σ’ αυτές ήταν η Kυδωνία,δηλαδή τα Xανιά, έδρα και της �μώ-νυμης επισκ�πής.

AÚ·‚ÔÎÚ·Ù›· (823- 961) H Kρήτη καταλή�θηκε σταδιακά

απ� τ�ν Abu Xafs Omar π�υ, έ��-ντας σαν �ρμητήρι� την Aλε�άν-δρεια, απ��ι�άστηκε στ� νησί. Hμ�ναδική πληρ��ρία απ� εκείνητην επ��ή για τα Xανιά πρ�έρ�εταιαπ� τ�ν Aρα�α γεωγρά�� τ�υ 12�υαιώνα Edrizi, π�υ ανα�έρει �τιστην Kρήτη υπήρ�αν δύ� μ�ν� με-γάλες π�λεις, η Babd El KhandaK(η π�λη της τά�ρ�υ), δηλαδή � Xά-ντακας (Hράκλει�) και η Babdh elDjobh (π�λη τ�υ τυρι�ύ) π�υ ταυτί-"εται με τα Xανιά. T� 961 � Bυ"α-ντιν�ς στρατηγ�ς Nικη��ρ�ς Φω-κάς ανέκτησε τ� νησί. Eί�αν πρ�η-γηθεί πέντε απ�τυ�ημένες εκ-στρατείες των Bυ"αντινών μετα�ύτ�υ 825 και τ�υ 950.

B’ ‚˘˙·ÓÙÈÓ‹ ÂÚ›Ô‰Ô˜ (961-1204)Δημι�υργήθηκε τ� Θέμα Kρήτης

π�υ εί�ε δι�ικητή δ�ύκα. H έδρατης επισκ�πής μετα�έρθηκε απ�την Kυδωνία στην Aγιά, γεγ�ν�ςπ�υ απ�δεικνύει �τι εκείνη την ε-π��ή η π�λη εί�ε �άσει τη δύναμήτης. T�ν 11� αιώνα, μετά την επα-νάσταση π�υ επι�είρησαν �ι Kρητι-κ�ί, στάλθηκαν δώδεκα αρ��ντ�-π�υλα απ� την Kωνσταντιν�ύπ�ληγια την ασ�άλεια τ�υ νησι�ύ καιτ�υς παρα�ωρήθηκαν μεγάλα �έ-�υδα.

T� 1204, μετά την κατάλυση τηςBυ"αντινής Aυτ�κρατ�ρίας απ�τ�υς Σταυρ��ρ�υς, η Kρήτη δ�-θηκε απ� τ�ν Aλέ�ι� τ�ν Δ’ στ� B�-νι�άτι� τ� M�μ�ερατικ� εκπληρώ-ν�ντας συμ�ωνία τ�υς.

Στις 12 Aυγ�ύστ�υ τ�υ 1204, έ-πειτα απ� συμ��λαι� π�υ υπ�γρά-�ηκε στην Aνδριαν�ύπ�λη, η Kρήτηπαρα�ωρήθηκε απ� τ� B�νι�άτι�στ�υς Bενετ�ύς στη συμ��λική τι-μή των 1000 αργυρών μάρκων, σανανταμ�ι�ή για την υπ�στήρι�ή τ�υςστη διένε�ή τ�υ με τ�ν Bαλδ�υίν�,κ�μη της Φλάνδρας.

Δύ� �ρ�νια αργ�τερα και ενώ �ιBενετ�ί δεν εί�αν ακ�μη εγκατα-σταθεί στ� νησί, �ντας απασ��λη-μέν�ι με τις άλλες κτήσεις τ�υς, �Γεν�υάτης πειρατής Eρρίκ�ς Πε-σκατ�ρε κυρίευσε την Kρήτη και έ-κτισε 14 �ρ�ύρια για την πρ�στασίατης. Eπειτα απ� τετρά�ρ�ν� π�λε-μ� με τ�υς Bενετ�ύς, �ι Γεν�υάτεςσυνθηκ�λ�γησαν και έ�υγαν απ�τ� νησί τ� 1210.

BÂÓÂÙÔÎÚ·Ù›· (1210-1645)Oι Bενετ�ί για να ε�ασ�αλίσ�υν

την κυριαρ�ία τ�υς στην Kρήτη έ-στειλαν τ� 1211 τ�υς πρώτ�υς άπ�ι-κ�υς απ� τη μητρ�π�λη και τ�υςπαρα�ώρησαν �έ�υδα. H Kρήτη δι-

αιρέθηκε σε έ�ι σε�τάρια η ε�αρ-�ίες. Tα Xανιά, ασήμαντη ακ�μη π�-λη, ανήκαν στην ε�αρ�ία τ�υDursoduro. Tην πρώτη απ�ίκησητων Bενετών ακ�λ�ύθησαν άλλεςτρεις, τ� 1222, τ� 1233 και τ� 1252.Σ’ εκείν�υς της τετάρτης απ�ίκη-σης παρα�ωρήθηκε η π�λη των Xα-νίων. H π�λη αν�ικ�δ�μήθηκε και �-�υρώθηκε. Aπ�τελ�ύσε την πρω-τεύ�υσα τ�υ διαμερίσματ�ς τωνXανίων και περιλάμ�ανε τις καστε-λανίες της Kυδωνίας, τ�υ Aπ�κ�ρώ-ν�υ, της Kισάμ�υ και τ�υ Σελίν�υ.Aπέκτησε δι�ικητή με δύ� συμ��ύ-λ�υς και απ� τα μέσα τ�υ 15�υ αιώ-να και πρ��λεπτή.

Στη διάρκεια της �ενετ�κρατίας�ι Kρητικ�ί έκαναν τρεις επαναστά-σεις.

1211-17: Eπανάσταση των Aγι�-στε�ανιτών.

1217-19: Πρώτη επανάσταση τωνΣκ�ρδιλών και των Mελισσηνών.

1222-23: Δεύτερη επανάστασητων Σκ�ρδιλών.

1230-36: Tρίτη επανάσταση τωνΣκ�ρδιλών π�υ �ν�μάστηκε των«δύ� Συ�ρίτων».

1262-65: Eπανάσταση με υπ�κινη-τή τ�ν αυτ�κράτ�ρα τ�υ Bυ"αντί�υMι�αήλ Παλαι�λ�γ�. Aρ�ηγ�ί ήταν�ι X�ρτάτ"ες, �ι Σκ�ρδίλες και �ιMελισσην�ί.

1272-78 : Eπανάσταση των X�ρτα-τ"ών.

1280-99: Eπανάσταση τ�υ Aλέ�ι�υKαλλέργη.

1319: Eπανάσταση των Σ�ακια-νών.

1333: Eπανάσταση των Mαργαρι-τών (�ωρι� τ�υ ν�μ�ύ Pεθύμνης)π�υ επεκτάθηκε σε �λ�κληρη τηδυτική Kρήτη.

1341-47: Eπανάσταση τ�υ Λέ�νταKαλλέργη και των Ψαρ�μηλίγκων.

1366-67: Eπανάσταση των Kαλ-λέργηδων.

1453: Eπανάσταση τ�υ Σή�η Bλα-στ�ύ.

1527: Eπανάσταση τ�υ Kανταν�-λέ�υ.

Eκτ�ς απ� τις επαναστάσεις τωνKρητικών, έγινε και η «απ�στασίατ�υ Aγί�υ Tίτ�υ» (1363/ 64), ε�έγερ-ση των Bενετών απ�ίκων εναντί�ντης μητρ�π�λης.

Συ�νές ήταν �ι πειρατικές επι-δρ�μές στις π�λεις της Kρήτης. ΣταXανιά απ��ι�άστηκαν με 25 γαλέ-ρες Γεν�υάτες τ� 1266, λεηλάτησαντην π�λη και κατέστρεψαν τ� παλά-τι τ�υ ρέκτ�ρα. T� 1293, � γενικ�ςναύαρ��ς Obertino Doria κυρίευσετα Xανιά και παρέμεινε σ’ αυτά ένα�ρ�ν�. Eκδιώ�θηκε απ� τ� δ�ύκατης Kρήτης Aνδρέα Δάνδ�λ�. T�1538, � Xαϊρεντίν Mπαρμπαρ�σα, έ-πειτα απ� επιδρ�μή "ήτησε να τ�υπαραδ�θ�ύν τα Xανιά. T� 1562 κά-νει επιδρ�μή � Δραγ�ύτης και η π�-λη σώ"εται με την υπεράσπιση τ�υρέκτ�ρά της Luca Michiel. Aπ� τιςσημαντικ�τερες επιδρ�μές ήταν ε-κείνη τ�υ Oυλατ"αλή τ� 1571.

Στις 23 I�υνί�υ τ�υ 1645, τ�υρκι-κ�ς στρατ�ς με αρ�ηγ� τ�ν Γι�υ-σ�ύ� πασά απ��ι�άστηκε στα ��-ρεια παράλια της δυτικής Kρήτης,κ�ντά στ� μ�ναστήρι της Γωνιάς.Kυρίευσαν τ� ��υρωμέν� νησί τωνAγίων Θε�δώρων και π�λι�ρκησαντα Xανιά. Στις 22 Aυγ�ύστ�υ τ�υ1645, τα Xανιά έπειτα απ� δίμηνηπ�λι�ρκία παραδ�θηκαν στ�υςT�ύρκ�υς.

TÔ˘ÚÎÔÎÚ·Ù›· (1645- 1898)H τ�υρκική κατάκτηση τ�υ νησι�ύ

�λ�κληρώθηκε στα 1669, με την κα-τάληψη τ�υ Xάνδακα. H Kρήτη διαι-ρέθηκε σε τέσσερα σαντ"άκια (τηςΣητείας, τ�υ Xάνδακα, τ�υ Pεθύ-μν�υ και των Xανίων), τα �π�ία αρ-γ�τερα έγιναν τρία, με τη συγ�ώ-νευση της Σητείας με τ� Hράκλει�.Tα σαντ"άκια εί�αν δι�ικητές πασά-δες. Oι Δυτικ�ί πρ�σπάθησαν π�λ-λές ��ρές να ανακαταλά��υν τ� νη-σί, �ωρίς ωστ�σ� να τ� κατα�έρ�υν.

T� 1770 έγινε η πρώτη επανάστα-ση των Kρητικών εναντί�ν τωνT�ύρκων με αρ�ηγ� τ� Δασκαλ�-γιάννη και στη συνέ�εια τ� 1821 καιτ� 1825. Για την καταστ�λή της τε-λευταίας επανάστασης ήρθε αιγυ-πτιακ�ς στρατ�ς υπ� τ�ν N�υρε-ντίν �έη.

Σε αντάλλαγμα της υπηρεσίαςπ�υ πρ�σέ�εραν �ι Aιγύπτι�ι στ�υςT�ύρκ�υς, � Σ�υλτάν�ς παρα�ώρη-σε την Kρήτη στ�ν αντι�ασιλιά τηςAιγύπτ�υ Mε�μέτ Aλή. H αιγυπτια-κή κατ��ή διήρκεσε εννέα �ρ�νια.Mετά τη συνθήκη τ�υ Λ�νδίν�υ(I�ύλι�ς 1840), η Kρήτη δ�θηκε �α-νά στ�υς T�ύρκ�υς. Eτσι, αρ�ί"ειμια νέα περί�δ�ς κρητικών επανα-στάσεων (1841, 1858, 1866/ 69,1878,1895/ 96).

T� 1850 μετα�έρθηκε η έδρα τ�υ�αλή της Kρήτης απ� τ� Xάνδακαστα Xανιά, και τ� 1858 εκείνη τ�υστρατιωτικ�ύ δι�ικητή και των α-�ιωματ�ύ�ων τ�υ. Mε τ�ν «�ργανι-κ� ν�μ�» τ�υ 1868, η Kρήτη διαιρέ-θηκε σε πέντε δι�ικήσεις (Λασιθί�υ,Hρακλεί�υ, Pεθύμν�υ, Σ�ακίων καιXανίων). H δι�ίκηση των Xανίων πε-ριλάμ�ανε την Kυδωνία, την Kίσαμ�και τ� Σέλιν�. T�ν Iαν�υάρι� τ�υ1868 επεμ�αίν�υν �ι Mεγάλες Δυ-νάμεις μετά την πυρπ�ληση της�ριστιανικής συν�ικίας των Xανίων,π�υ έγινε σε αντίπ�ινα για τ� ��ν�εν�ς T�ύρκ�υ.

¢ÈÂıÓ‹˜ Î·ÙÔ¯‹ (1898-’99)Στα Xανιά υπήρ�ε μεικτ� απ�-

σπασμα δι�ίκησης, ενώ στα υπ�λ�ι-πα τμήματα τ�υ νησι�ύ δι�ικ�ύσεμια απ� της Mεγάλες Δυνάμεις. T�Δεκέμ�ρι� τ�υ 1899 απ��ι�άστηκεστα Xανιά � πρίγκιπας Γεώργι�ς, ωςύπατ�ς αρμ�στής της Kρήτης.

KÚËÙÈÎ‹ ¶ÔÏÈÙÂ›· (1899- 1913) Στα 1905 έγινε η επανάσταση τ�υ

Θερίσ�υ και στις 14 Φε�ρ�υαρί�υτ�υ 1913 η Eνωση της Kρήτης μετην Eλλάδα.

«H επί τ�υ Σ�εδί�υ τ�υ Nέ�υ Συντάγματ�ς Eπιτρ�πή της Συντακτικής των Kρητών Συνελεύσεως 1906 - 1907». Mετα�ύ άλ-λων μέλη της �ι Eλευθέρι�ς Bενι�έλ�ς, Kωνσταντίν�ς Mάν�ς και Kωστής Φ�ύμας. H !ωτ�γρα!ία είναι στην Πελεκαπίνα,στην έπαυλη τ�υ Kωνσταντίν�υ Mάν�υ.


Σπήλαι� της Aγίας Σ��ίας T�π�λίων (αριστερά). Συν�ικία Σπλάντ�ια των Xανίων. O τ�ι��γρα�ημέν�ς πεσσ�ς τ�υ αδύτ�υ 1600 π.X. (δε�ιά).

H π�λη στην αρ�αι�τηταAπ� τη δεκαετία τ�υ ’60 και μετά άρ�ισαν συστηματικές αρ�αι�λ�γικές έρευνες με σημαντικά απ�τελέσματα

Tης Mαρίας Aνδρεαδάκη - Bλα�άκη

E��ρ�υ Aρ�αι�τήτων Xανίων

«ιστ�ρηται δ’ � Mίνως ν�μ�θέτηςγενέσθαι σπ�υδαί�ς θαλαττ�κρα-τήσαι τε πρώτ�ς, τρι�ή δε διελώντην νήσ�ν εν εκάστω τω μέρει κτί-σαι π�λιν, την μεν Kνωσσ�ν εν τωπρ�ς ��ρράν και την Aσίαν νεύ�-ντι μέρει της νήσ�υ, Φαιστ�ν δ’ επίθαλάσσης εστραμμένην επί μεσημ-�ρίαν, Kυδωνίαν δ’ εν τ�ις πρ�ς ε-σπέραν κεκλιμέν�ις τ�π�ις, κατα-ντικρύ της Πελ�π�ννήσ�υ· και αυ-τή δ’ εστί πρ�σ��ρει�ς»: Στρά�ωνX.IV.8.

EΩΣ TA μέσα τυ 20ύ αιώνα τ αρ-�αιλγικ� έργ στ νμ� Xανίωνήταν πλύ μικρ�, περιρισμέν κυ-ρίως σε τυ�αίες απκαλύψεις τα�ι-κών μνημείων, ή εντελώς περιστα-σιακές μικρανασκα�ές σε θέσειςπυ ταυτί�νται με σημαντικές αρ-�αίες π�λεις. M�λις στη δεκαετίατυ ’60 άρ�ισαν να εντατικπιύ-νται ι έρευνες. Kαθριστικ� γεγ-ν�ς υπήρ"ε η δημιυργία E�ρείαςAρ�αιτήτων για τη Δυτική Kρήτη.

Παράλληλα η αυ"αν�μενη και συ-νε�ώς επεκτειν�μενη ικδμικήδραστηρι�τητα υπήρ"ε η αιτία διε-νέργειας πλλών σωστικών ανα-σκα�ών με απτέλεσμα την απκά-λυψη αρ�αιτήτων σε άγνωστεςθέσεις.

Σίγυρη μαρτυρία για την εμ�ά-νιση τυ πρώτυ ανθρώπυ στην

Kρήτη πριν τη νελιθική περίδδεν έ�υμε έως σήμερα. Σε %ρα�ώ-δες κίλωμα κντά στ �ωρι�Aσ�έντυ Σ�ακίων αναγνωρίστη-καν �αράγματα �ώων και άλλωνσυμ%�λων, τα πία ρισμένι με-λετητές απδίδυν σε κυνηγύςτης μεσλιθικής περι�δυ ενώ άλ-λι τα τπθετύν σε νεώτερες ε-π�ές.

Nε�λιθική περί�δ�ς

Για τη νελιθική περίδ (6100 -2900 π.X.) τα αρ�αιλγικά στι�είαστ νμ� πλυτί�νται διαρκώς. Oιπρώτι γεωργί αρ�ικά εγκαταστά-θηκαν κντά στις ακτές και στη συ-νέ�εια πρ�ώρησαν στην ρεινήενδ�ώρα.

Oι γνωστές νελιθικές θέσεις εί-ναι στ σύνλ� τυς σπήλαια (κά-μπς Xανίων, Aκρωτήρι, Kεραμειά,Kίσαμς). I�νη κατίκησης ήδη απ�τ τέλς της νελιθικής περι�δυεντπίστηκαν και ψηλά στις Mαδά-ρες, κντά σε μιτάτα και πηγές.

Kατά τη μινωική επ�ή (2900-1100 π.X.) η κατίκηση επεκτάθηκεπερισσ�τερ. Σε τύτ συντέλεσετ πλύ εύ�ρ έδα�ς και τα α-σ�αλή αγκυρ%�λια. Tαυτ��ρνα ρειν�ς και δασώδης �αρακτήραςτης δυτικ�τερης Kρήτης ίσως δεντης επέτρεψε να αναπτυ�θεί με τνίδι ρυθμ� �πως τ κεντρικ� τμήματυ νησιύ. O πρωιμ�τερς ανα-σκαμμένς μινωικ�ς ικισμ�ς %ρί-

σκεται στ λ�� Nτέμπλα Bαρυπέ-τρυ (υψ�μετρ 542 μ.). Σημαντικίεπίσης πρώιμι ικισμί υπήρ�ανκντά στη Σκυρα�λάδα Kεραμειώνκαι στα Nπήγεια Kισάμυ πυ άρ-�ισε να έρ�εται στ �ως με α�ρμήτην κατασκευή της νέας εθνικής -δύ Xανίων-Kισάμυ.

Στην κιλάδα των Nέων Pυμά-των απκαλύ�θηκε σημαντικ�ςπρωτμινωικ�ς τά�ς πυ θυμί�ειπλύ τυς κυκλαδικύς. H έλλειψηπληρ�ριών κατά τ παρελθ�ν γιαπρϊστρικές θέσεις σε περι�έςτης επαρ�ίας Σελίνυ ήταν εντε-λώς συμπτωματική, �ειλ�μενη κυ-ρίως στην απυσία συστηματικής έ-ρευνας. Aλλά και η δυσπρ�σιτη πε-ρι�ή των Σ�ακίων δεν ήταν απ-κμμένη απ� τν πλιτισμ� ήδη α-π� την αρ�ή της μινωικής επ�ής.

Πρωτμινωικ�ς σταθμ�ς έ�ει ε-ντπιστεί και στ ακατίκητ νησά-κι της Γαυδπύλας. H Γαύδς, πυταυτί�εται απ� τν πιητή Kαλλίμα-� με τη μυθική Ωγυγία, τ νησί τηςKαλυψύς, �αίνεται �τι πρωτκα-τικήθηκε στη νελιθική επ�ή.

Mινωική - μεσ�μινωικήπερί�δ�ς

O σημαντικ�τερς μινωικ�ς ικι-σμ�ς ανασκάπτεται μέσα στην π�-λη των Xανίων (Kυδωνία), με κέ-ντρ τ λ�� Kαστέλι. H θέση τυείναι ιδανική γιατί ��ι μ�ν γειτ-νεύει με τη θάλασσα αλλά περι%άλ-

λεται και απ� τν πλύσι �ανιώτι-κ κάμπ. O λ��ς κατικήθηκε α-διάκπα απ� τα πρωτμινωικά �ρ�-νια έως σήμερα, με απτέλεσμα ταανασκα�ικά στρώματα να είναι πά-ρα πλλά και συ�νά πλύ λεπτά.Kατά τη μεσμινωική περίδ(2000-1600 π.X.) ικισμ�ς ανα-πτύσσεται σε δυναμικ� κέντρ. Eί-ναι η περίδς κατά την πία ι-δρύνται τα ανάκτρα στην Kρήτη.Στις ντιανατλικές υπώρειες τυλ��υ, στη συνικία Σπλάντ�ια, α-πκαλύ�θηκε ένα υπ�γει άδυτή, �πως συνηθί�εται να λέγεται, μια«δε"αμενή καθαρμών», (εικ.2) ηπρώτη για τη Δυτική Kρήτη. O πεσ-σ�ς και ι τί�ι ήταν διακσμημέ-νι με τι�γρα�ίες μέ�ρι τ πλα-κ�στρωτ δάπεδ. Tα θέματά τυςείναι μίμηση ρθμαρμάρωσης �α-μηλά και �ω��ρς με τρέ�υσασπείρα ψηλ�τερα, διάκσμς �μι-ς με τυ άδυτυ στη ντιανατ-λική πτέρυγα τυ ανακτ�ρυ τηςKνωσύ.

Στην πρώτη �άση των υστερμι-νωικών �ρ�νων (1600-1450 π.X.), ηπ�λη παρυσιά�ει ργανωμέν π-λεδμικ� σ�έδι κατά τετράγωνα,με επιμελημένες κατασκευές καιπλύσιες κατικίες. Tην καλύτερηεικ�να δίνει η ελληνσυηδική α-νασκα�ή στην πλατεία Aγίας Aικα-τερίνης. H εγκατάσταση καταστρά-�ηκε "α�νικά απ� μεγάλη πυρκα-γιά �πως και πλλά κέντρα τυ νη-σιύ. Στην περίδ αυτή ανήκει αρ-�εί πήλινων πινακίδων γραμμικής

A΄ γρα�ής πυ υπδηλώνει την ύ-παρ"η ανακτ�ρυ στη γύρω περι-�ή. Mα�ί με μεγάλ αριθμ� πήλινωνσ�αγισμάτων και δισκίων μαρτυ-ρύν τη λειτυργία εν�ς ε"ελιγμέ-νυ συστήματς διικητικής ργά-νωσης πυ εί�ε σ�έση με τη συγκε-ντρωτική ικνμία τυ ικισμύ.

Δίας και Δι�νυσ�ς

Tν 14 και 13 αιώνα π.X. επι-κρατεί εντυπωσιακή ευημερία. TαXανιά ε"ελίσσνται σε ένα πλύσημαντικ� κέντρ με μυκηναϊκές,κυπριακές, συρ�ινικικές, αιγυ-πτιακές και ιταλικές εισγωγές.E"αιρετικά σημαντικ� γεγν�ς γιατην ιστρία της π�λης των Xανίωνυπήρ"ε η ανεύρεση των πρώτωνπινακίδων γραμμικής B΄ γρα�ής(1300 π.X.), �πυ ανα�έρνται ιθεί Δίας και Δι�νυσς, ιερ� τυΔία (Δίν), κύρια ανδρικά ν�ματασε σ�έση με π�λεις της Kρήτης καιδέκα �εύγη τρ�ών.

Kντά στν Στύλ Aπκρώνυαναπτύ�θηκε δεύτερς σε σπυ-δαι�τητα μετά τ Kαστέλι Xανίωνμινωικ�ς ικισμ�ς πυ ίσως σ�ετί-�εται με τη μινωική Aπτέρα. Aλλια"ι�λγι ικισμί είναι τυ Nερ-κύρυ Kυδωνίας και τυ ΣαμωνάAπκρώνυ, συγκρτημένι κατάγειτνιές.

Tρεις υστερμινωικί θλωτίτά�ι τπαρ�ών έ�υν ανασκα�είστ νμ� (Mάλεμε, Στύλς, Φυλα-κή). Oλι %ρέθηκαν συλημένι αλ-λά στν τά� της Φυλακής διασώ-θηκαν πλύτιμα μικραντικείμενα.Iδιαίτερ ενδια�έρν παρυσιά-�υν πλακίδια απ� κ�κκαλ ιππ-π�ταμυ πυ διακσμύσαν "ύλινκι%ώτι, με ανάγλυ�ες πρτμέςκραν��ρων πλεμιστών, σ�ίγγεςκαι κτώσ�ημες ασπίδες. Yπ�γειιθαλαμωτί τά�ι της ίδιας επ�ήςέ�υν %ρεθεί μέσα στην π�λη τωνXανίων και στην περι�ή Aπτέρας -Kαλυ%ών.

Aνε�ερεύνητ�ι�ικισμ�ί

Oι γνώσεις μας για τη γεωμετρικήπερίδ (1000-700 π.X.) στ νμ�Xανίων είναι λίγες. Tα περισσ�τεραστι�εία πρέρ�νται απ� νεκρτα-�εία (M�δι, Bύ%ες, Γα%αλμύρι,Aστρικας, Kα%ύσι). Παρά τις λιγ-στές μαρτυρίες και για τυς γεωμε-τρικύς ικισμύς, ήδη απ� τ�τετέθηκαν ι %άσεις για τη μετέπειταργάνωση των π�λεων - κρατών.Oπως πρκύπτει απ� τις γραπτέςπηγές αλλά και απ� τα ερείπια εκτε-ταμένων και υσιαστικά ακ�μη ανε-"ερεύνητων ικισμών, ι π�λεις ή-ταν αρκετές σε αριθμ� και τα ν�-ματα των περισσ�τερων έ�υν δια-σωθεί. Στα κλασικά �ρ�νια ήταν ι-σ�υρές πλέν. O 4ς αιώνας και ιελληνιστικί �ρ�νι υπήρ"αν αιώ-νες ακμής για την τέ�νη, παρά τυςεμ�ύλιυς σπαραγμύς. Mεγάληευημερία παρατηρείται κατά τηνπερίδ της ρωμαικρατίας, π�τεκατασκευά�νται έργα και κτίριαμνημειώδη.

Σπυδαι�τερη ανάμεσα στις π�-λεις ήταν η Kυδωνία. H παράδσητην ανα�έρει ως μια απ� τις τρειςπ�λεις πυ ίδρυσε Mίνως στην

Kρήτη, στι�εί πυ της πρσδίδει�ωή ήδη απ� τα μινωικά �ρ�νια καιπυ %ε%αιώνεται απ� την ανα�ράτυ ν�ματ�ς της, �πως και τηςAπτέρας, σε κνωσιακές πινακίδεςτης γραμμικής B΄ γρα�ής. H ίδρυσητης κλασικής Kυδωνίας απδίδεταισε Σάμιυς απίκυς, ι πίι ε-γκατέλειψαν τ νησί τυς τ 524π.X. �ταν έγινε τύραννς Πλυ-κράτης. Mετά πέντε �ρ�νια ι Σάμι-ι υπτά�θηκαν στυς Aιγινήτεςπυ έτρε"αν σε %ήθεια των ντ�-πιων, με τυς πίυς τυς ένωνανπαλαιί �υλετικί και θρησκευτικίδεσμί. T �νμα της Kυδωνίας α-να�έρεται συ�νά στις αντιδικές με-

τα"ύ των κρητικών π�λεων, αιτίατης απμ�νωσης της Kρήτης απ�την ενεργή συμμετ�ή της στα ελ-ληνικά πράγματα. Eίναι νμαστή ηγενναία και επιτυ�ής αντίστασητων κατίκων της στην πλιρκίατων Pωμαίων υπ� τν Mάρκ Aντώ-νι τ 74 π.X. Tελικά η π�λη λεηλα-τήθηκε απ� τν K�ιντ Mέτελλ τ69 π.X., έπειτα απ� νέα ηρωική αντί-σταση. H θέση της πρϊστρικής καικλασικής Kυδωνίας ταυτί�εται απ�τυς περισσ�τερυς μελετητές μετη σημερινή π�λη των Xανίων. Παρ’�τι τα λείψανά της έ�υν ε"α�ανι-στεί στ μεγαλύτερ %αθμ� απ�την αλλεπάλληλη ικδ�μηση, τα

σπραδικά ευρήματα είναι εντυπω-σιακά (αγάλματα, επιγρα�ές, ψη�ι-δωτά δάπεδα, τά�ι). /ε�ωρί�ει έ-νας τύπς λα"ευτύ ικγενειακύτά�υ της μεσαίας κινωνικής τά-"ης πυ απαντά και στην Aλε"άν-δρεια, την Kυρηναϊκή και την Kύ-πρ και �ρνλγείται στ τέλςτυ 4υ αι. π.X. (εικ. 10-11).

O μύθ�ς της Aπτέρας

Kντά στην Kυδωνία τπθετύνι αρ�αίι συγγρα�είς τις π�λειςΠλί�να, Πέργαμν και Kεραία. Tααρ�αία ερείπια στα Mεσκλά Kυδω-

KYPIAKH 2 IOYΛIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 5Συνέ�εια στην 6η σελίδα

Π�λη των Xανίων: πήλινα αγγεία τ�υ τ�πικ�ύ εργαστηρί�υ τ�υ 1350 π.X. �ρέθηκαν σε θαλαμωτ� τά�� στην �δ� Παλαμά.

Aπτέρα: θ�λ�σκέπαστη δε�αμενή και δημ�σι� κτίρι�.

Συνέ�εια απ� την 5η σελίδα


νίας απδίδνται συνήθως στην Kε-ραία. Για την Πλί�να και τ Πέργα-μν ι απ�ψεις δι�ά�νται. Oσι ε-ρευνητές τπθετύν την Πλί�ναστ λ�� Aγίας Eιρήνης Γριμπιλια-νών κντά στ Kλυμπάρι, θέλυντ Πέργαμν στις Bρύσες Kυδω-νίας και τ αντίστρ�.

H Kυδωνία συν�ρευε στα ντια-νατλικά με την επικράτεια τηςAπτέρας. Kατά την παράδση τ �-νμα στην π�λη έδωσαν ι Σειρή-νες, ι πίες ηττήθηκαν απ� τιςMύσες σε μυσικ� αγώνα στηνπερι�ή και έ%γαλαν τα πτεράτυς, «αππτερώθηκαν». Iσ�υρά -�υρωματικά τεί�η, μήκυς περίπυτεσσάρων �ιλιμέτρων, περι%άλ-λυν τ υψίπεδ �πυ απλων�τανη π�λη.

Aρκετά είναι σήμερα τα ρατάαρ�αία μνημεία. Στα ελληνιστικά�ρ�νια ανάγεται και η κατασκευήτυ θεάτρυ της. Στ κέντρ τηςπ�λης σώ�νται μεγάλες και επι-%λητικές θλσκέπαστες δε"αμε-νές και δημ�σια κτίρια. H π�λη κα-ταστρά�ηκε τν 7 αιώνα μ.X. απ�σεισμ� και τ 823 δέ�τηκε τ τελει-ωτικ� κτύπημα απ� τυς Σαρακη-νύς. Eνα απ� τα δύ λιμάνια της, ηMινώα, τπθετείται στ σημεριν�Mαράθι, στη %�ρεια πλευρά τυκ�λπυ της Σύδας. Aνατλικ�τε-ρα της Aπτέρας %ρίσκνται ι π�-λεις Aμ�ίμαλα (Γεωργιύπλη) καιYδραμία (Δράμια).

Στ� �αράγγιτης Σαμαριάς

Tέσσερις ήταν ι σημαντικ�τερεςπ�λεις των Σ�ακίων κατά τα κλασι-κά και ελληνιστικά �ρ�νια: Aνώπ-λις, Aραδήν, Πικιλάσιν και Tάρρα.Tα ερείπια της Aνωπ�λεως και Aρά-δενας %ρίσκνται κντά στα σημε-ρινά μώνυμα �ωριά. T Πικιλά-σιν (υψ�μετρ 400 μ.) κατικήθη-κε μ�ν στα ελληνιστικά �ρ�νια.Kατά την παράδση, στην Tάρρα,�τισμένη στη σημερινή Aγία Pυμέ-λη, στην έ"δ τυ �αραγγιύ τηςΣαμαριάς, κατέ�υγαν Aπ�λλωνκαι η Aρτεμις για ε"ιλασμ� μετά τ��ν τυ Πύθωνα στυς Δελ�ύς.Mέσα στ �αράγγι της Σαμαριάς,τ�π μναδικύ �υσικύ κάλλυς,εντπίστηκε σε πηγή κντά στ εκ-κλησάκι τυ Aγίυ Nικλάυ αρ�αίιερ�, ίσως τυ Aπ�λλωνα, με �άλκι-να κυρίως αναθήματα. Kατά τη ρω-μαικρατία στα Σ�ακιά αναπτύ�θη-καν παραθαλάσσιες π�λεις, �πως Φίνι" (Λυτρ�).

Πλλές είναι ι αρ�αίες θέσειςστην εύ�ρη περι�ή τυ Σελίνυ,με σημαντικ�τερη π�λη την Eλυρ,κντά στ Pδ%άνι. Aπ� εδώ πρ-έρ�εται μαρμάρινς υπερ�υσικ�ςανδριάντας �ιλσ��υ τυ Mυ-σείυ Xανίων. Eπίνειά της υπήρ"ανη Συία (Σύγια) και η Λισ�ς. H Λισ�ςαπέκτησε μεγάλη �ήμη �άρη στηνιαματική πηγή της και τ νμαστ�Aσκληπιεί.

Mέσα σε ένα δυσπρ�σιτ, θαυμα-στ� τπί "εδιπλώνεται σε ερείπια�λς αρ�αίς ικισμ�ς, ανέγγι-�τς απ� σ%αρές νεώτερες επεμ-%άσεις. Στ Aσληπιεί %ρέθηκανπλλά αναθήματα, κυρίως μικρά α-

γάλματα. Στις σημαντικές π�λειςτυ Σελίνυ συμπεριλαμ%άννταιακ�μη η Kάντανς, στη θέση της -μώνυμης σύγ�ρνης κωμ�πληςκαι η Yρτακίνα, σε ύψωμα κντάστα Tεμένια, με διπλ� �υρωματικ�τεί�ς. Kντά στα Tσισκιανά ανα-σκάπτεται υπαίθρι αγρτικ� ιερ�με πλήθς πήλινων ειδωλίων %-διών σε ανε"άντλητη πικιλία τύ-πων και μεγεθών.

H Π�λυρρήνιαIσ�υρ�τερη π�λη στην ακρδυτι-

κή Kρήτη θεωρείται η �υρή Π-λυρρήνια. Στν έλεγ�� της περιήλ-θε στα ρωμαϊκά �ρ�νια τ Δικτύν-ναι ιερ�, στ ακρωτήρι Σπάθα(κλπίσκς Mένιες), έως τ�τε ελεγ-��μεν απ� την Kυδωνία. Aπ� πα-ράδση ε�θρ�ς της Πλυρρήνιας η�ημισμένη Φαλάσαρνα απτελεί τκντιν�τερ σημεί της Kρήτηςπρς Πελπ�ννησ και Iταλία. Σή-μερα τ λιμάνι της και ι εγκατα-στάσεις τυ %ρίσκνται στη "ηρά,μετά την ανύψωση της δυτικής α-κτής κατά 6-9 μ., μάλλν τ 365μ.X., �ταν ι τεκτνικές πιέσειςπυ περιστασιακά ταλαιπωρύσαντην περι�ή, "επέρασαν τα �ρια α-ντ�ής. H π�λη της Kισάμυ, λιμάνιτης Πλυρρήνιας, κάτω απ� τη ση-μερινή μώνυμη κωμ�πλη, πα-ρυσίασε λαμπρή ανάπτυ"η στηPωμαικρατία. Πλλά και εντυπω-σιακά μνημεία απκαλύπτνται κα-θημερινά κατά τις σωστικές ανα-σκα�ές για ικδ�μηση. Aνάμεσάτυς "ε�ωρί�υν μναδικά ψη�ι-δωτά δάπεδα με εκπληκτικές πα-ραστάσεις, διά�υτες απ� ένα δι-νυσιακ� πνεύμα.

Kίσαμ�ς: ψη�ιδωτ� δάπεδ�, «Oι ώρες» (2�ς αιώνας μ.X.).

Δικτύναι� ιερ�: άγαλμα της θεάς Aρτέμιδ�ς (επ��ή της Pωμαι�κρατίας).


H επ��ή της Bενετ�κρατίαςOι Kρητικ�ί ρίσκ�νται σε συνε�ή επα�ή με τ� πνευματικ� κλίμα της αναγεννησιακής Eυρώπης

Tης Xρύσας Mαλτέ�υ

Kαθηγήτριας Πανεπιστημί�υ

ΣTO ΔOYKIKO παλάτι της Bενετίαςστ�ν τ�ί�� της αίθ�υσας της Συ-γκλήτ�υ, απεικ�νί�εται � δ�γηςPasquale Cicogna, �ωγρα�ισμέν�ςαπ� τ�ν Jacopo Palma il Giovane.Eκτ�ς απ� τ�ν Aγι� Mάρκ� και τιςπρ�σωπ�π�ιημένες μ�ρ�ές τηςΔικαι�σύνης και της Πίστης π�υ ει-κ�ν�γρα��ύνται αγκαλιασμένεςμε την Eιρήνη, τ�ν ανώτατ� άρ��-ντα συντρ��εύει η Kρήτη π�υ πα-ριστάνεται ως γυναίκα να κρατάστα�ύλια και να έ�ει δίπλα της τ�νΛα#ύρινθ�.

H παρ�υσία της μεγαλ�νήσ�υ σ’αυτήν την παράσταση δεν δηλώνειμ�ν� τη σ�έση της π�λης των τενα-γών με τη σπ�υδαι�τερη κτήση τηςστη Mεσ�γει�, αλλά συμ#�λί�εισυγ�ρ�νως τ�υς δεσμ�ύς τ�υ ίδι�υτ�υ δ�γη με την Kρήτη και ιδιαίτεραμε την π�λη των Xανιών. Γιατί, πρινανέλθει στ� δ�υκικ� α%ίωμα, �Cicogna εί�ε διατελέσει δ�ύκας τηςKρήτης (1568-1571) και δι�ικητήςXανίων. Eί�ε μάλιστα απ� τη θέσηαυτή πρ�σ�έρει τ�σες υπηρεσίες,ώστε �ι Xανιώτες εί�αν απ��ασίσεινα ανεγείρ�υν στην π�λη τ�υς τ�νανδριάντα τ�υ. «Kαι μαθέν�ντας ειςτην Bενετίαν �ι �ρ�νιμώτατ�ι α�έ-ντες», γρά�ει � Kρητικ�ς �ωγρά��ςΓεώργι�ς Kλ�τ�ας, «ταις μεγάλαιςτ�υ αρεταίς... τ�ν εψη�ήσασι πρί-ντ�ηπε». Aπ� «τ�ενεράλες», λ�ιπ�ν,των Xανιών, � Cicogna κατ�ρθωσενα γίνει � Γαλην�τατ�ς Πρίγκιπαςτης Bενετίας.

O απ�ικισμ�ςτης π�λης

H περί�δ�ς της #ενετ�κρατίαςστα Xανιά, της π�λης π�υ τ� �ν�μάτης πρ�έρ�εται πιθαν�τατα απ� τ�πρ�ελληνικ� τ�πωνύμι� «Aλ�ανίακώμη», αρ�ί�ει θεωρητικά τ� 1252,σαράντα περίπ�υ �ρ�νια μετά τηνπρώτη απ�στ�λή Bενετών απ�ίκωνστ� νησί. Aπασ��λημέν�ι με τα ε-σωτερικά πρ�#λήματα της απ�ι-κίας τ�υς κι αναγκασμέν�ι ν’ αντι-μετωπίσ�υν την αντίδραση τ�υπληθυσμ�ύ, �ι Bενετ�ί επιδίω%αντην επέκτασή τ�υς στη ΔυτικήKρήτη με μεγάλη καθυστέρηση, α-��ύ πρ�ηγ�υμένως εί�αν δε�θείνα συμ#ι#αστ�ύν με τ�υς Kρητι-κ�ύς επαναστάτες, αναγνωρί��-ντας την κυρι�τητα της κτηματικήςτ�υς περι�υσίας.

Σύμ�ωνα με τ� έγγρα�� τ�υ απ�ι-κισμ�ύ τ�υ 1252, η περι��ή απ� τηρί�α Φλακής ώς τη θάλασσα στ� ν�-τι� μέρ�ς και απ� ’κει ως τ� ακρω-τήρι� Σπάθα μα�ί με τα νησιά τωνΓαύδων θα �ωρι��ταν σε 90 �έ�υ-δα, απ� τα �π�ία τα 75 θα μ�ιρά��-νταν στ�υς Bενετ�ύς απ�ίκ�υς, ε-νώ τα υπ�λ�ιπα 15 θα παρέμενανστην ιδι�κτησία τ�υ δημ�σί�υ. Oι

Bενετ�ί άπ�ικ�ι θα αν�ικ�δ�μ�ύ-σαν την π�λη των Xανιών και θα μ�ι-ρά��νταν τ�ν �ώρ� μετα%ύ τ�υς, μεε%αίρεση αυτ�ν π�υ πρ��ρι��τανγια την ανέγερση των δημ�σίων κτι-ρίων, της εκκκλησίας και των ��υ-ρώσεων.

Tέλ�ς, η περι��ή γύρω απ� τηνπ�λη θα �ωρι��ταν σε δύ� μέρη, α-π� τα �π�ία τ� ένα θα περιερ��τανστ� δημ�σι� και τ� άλλ� στ�υς �ε-�υδάρ�ες. H κατάκτηση των εδα-�ών αυτών υπ�λ�γι��ταν να �λ�-κληρωθεί σε διάστημα δύ� ετών.Oπως �μως απ�δεικνύεται απ� ταέγγρα�α διαν�μής των �ε�ύδων, ηδυτική Kρήτη περιήλθε τελικάστ�υς Bενετ�ύς μετά απ� τριετίακαι α��ύ εί�αν γίνει απ� την πλευράτων κατακτητών υπ��ωρήσεις.

Oικ�ν�μικ� Kέντρ�

Στ� έγγρα�� τ�υ απ�ικισμ�ύ τ�υ1252 τα Xανιά, τα �π�ία �ι Bενετ�ίάπ�ικ�ι καλ�ύνται να αν�ικ�δ�μή-σ�υν, μαρτυρ�ύνται ως «π�λη»(civitas). Στις αρ�ές τ�υ 14�υ αιώνα� πληθυσμ�ς τ�υς ανα�έρεται �λι-γάριθμ�ς και η π�λη, δι�ικητική έ-δρα των #ενετικών αρ�ών και πρω-τεύ�υσα τ�υ �μώνυμ�υ διαμερί-σματ�ς, μνημ�νεύεται «σ�εδ�ν ά-δεια». H �ριστική διαμ�ρ�ωση τωνXανίων ως αστικ�ύ κέντρ�υ �ρ�ν�-λ�γείται τ�ν 16� αιώνα, �ταν τα �-�υρωματικά και άλλα δημ�σια έργααπ� τη μια μεριά και η εμπ�ρική α-

νάπτυ%η τ�υ λιμανι�ύ απ� την άλλησυντελ�ύν στη μεταλλαγή της π�-λης σε �ικ�ν�μικ� κέντρ� με πλη-θυσμ� πρ�σανατ�λισμέν� ��ι πιαπρ�ς την αγρ�τική �ικ�ν�μία, αλλάπρ�ς τις εμπ�ρικές, ναυτικές καιλ�ιπές επαγγελματικές δραστηρι�-τητες π�υ πρ�σ�εραν �ι νέες ε%ε-λικτικές συνθήκες. T� 1583 � πλη-θυσμ�ς της Kρήτης αριθμ�ύσε218.600 κατ�ίκ�υς.

T� διαμέρισμα των Xανιών, στ� �-π�ί� ανήκαν �ι καστελλανίες Aπ�-κ�ρών�υ, Kισάμ�υ, Σελίν�υ, Φρα-γκ�κάστελλ�υ, καθώς και τα Σ�α-κιά π�υ απ�τελ�ύσαν ιδιαίτερη δι-�ικητική μ�νάδα, μνημ�νεύεται με263 �ωριά και 43.560 κατ�ίκ�υς.Στην ίδια την π�λη κατ�ικ�ύσαν8.200 ψυ�ές.

Για τα επ�μενα �ρ�νια �ι πηγέςμας δίν�υν τα ακ�λ�υθα στ�ι�εία:T� 1589 � πληθυσμ�ς τ�υ διαμερί-σματ�ς και της π�λης των Xανιώνανέρ�εται αντίστ�ι�α σε 36.000 και6.000 άτ�μα. T� 1608 τ� διαμέρισμαανα�έρεται με 37.000 κατ�ίκ�υς, ε-νώ η π�λη πάλι με 6.000 άτ�μα. T�1636 η π�λη έ�ει 6.787 κατ�ίκ�υςκαι �λ�κληρ� τ� διαμέρισμα 50.692ψυ�ές.

Λίγα �ρ�νια νωρίτερα, τ� 1630, �στρατιωτικ�ς αρ�ιτέκτ�νας Franc-esco Basilicata μας δίνει στην έκθε-σή τ�υ πρ�ς τ�ν υπεύθυν� για τηνάμυνα της Kρήτης Γενικ� Kαπιτάν�,Pietro Giustinian, την ακ�λ�υθη πε-ριγρα�ή των Xανίων: «Tα Xανιά π�υ

άλλ�τε �ν�μά��νταν Kυδωνία είναιμεγαλ�πρεπη και αρ�αι�τατη π�λητ�υ Bασιλεί�υ. Tην περι�άλλ�υν πέντεπρ�μα�ώνες και πιατα��ρμες π�υ �-ν�μά��νται: πρ�μα�ώνας Mαλιπιέρ�,πρ�μα�ώνας Aγίας Λ�υκίας, πιατα-��ρμα πρ�μα�ώνας Σκιά��, πρ�μα-�ώνας Bιττ�ύρη... Mέσα στην κυρίωςπ�λη υπάρ�ει ένα καστέλλ� παλι� π�υπερι�άλλεται απ� τεί�η και έ�ει καλάσπίτια. Στην πλατεία υπάρ�ει ωραι�-τατη κρήνη π�υ τ� νερ� της έρ�εται μευδραγωγεί� απ� απ�σταση τριών πε-ρίπ�υ μιλίων... T� λιμάνι της �ωρεί 40γαλέρες, γιατί τ� μισ� είναι επι�ωμα-τωμέν� κι έ�ει ανάγκη να ενισ�υθεί...».Στη δε%ιά πλευρά τ�υ λιμανι�ύ,σύμ�ωνα με έμμετρη περιγρα�ήτης γκι�στρας π�υ δι�ργανώθηκεστα Xανιά κατά την περί�δ� τ�υκαρνα#αλι�ύ τ�υ 1594, υπήρ�ε ευ-ρύ�ωρ� γήπεδ� κατάλληλ� για τηντέλεση αγώνων.

Eστία ταρα�ών

Στα �ωριά τ�υ διαμερίσματ�ς τωνXανιών, γρά�ει Bενετ�ς α%ιωμα-τ�ύ��ς στην έκθεσή τ�υ πρ�ς τηΣύγκλητ� τ� 1563, ��ύσαν �ι πι�γενναί�ι κάτ�ικ�ι τ�υ νησι�ύ. «Δενθα πρέπει να τ�υς εμπιστεύεται κα-νείς», σημειώνει τ� 1549 στη δικήτ�υ έκθεση � ρέκτ�ρας Xανίων, «α-κ�μη κι �ταν παρ�υσιά��νται πιστ�-τατ�ι». Aπ� τα πρώτα ήδη �ρ�νιατης #ενετικής κυριαρ�ίας στην

Eντ�λή τ�υ ρέκτ�ρα Xανίων στα Eλληνικά τ�υ 1642.

Συνέ�εια στην 8η σελίδα


Bενετικ�ς �άρτης των Xανίων, αρ�ές τ�υ 17�υ αιώνα.

Kρήτη τ� διαμέρισμα, ιδιαίτερα η �-ρεινή περι��ή των Σ�ακιών, συ-γκρ�τ�ύσε εστία ταρα�ών και«σκανδάλων», σύμ�ωνα με την �-ρ�λ�γία των πηγών. Oι Σ�ακιαν�ίεί�αν λά#ει μέρ�ς στα περισσ�τερααπ� τα επαναστατικά κινήματα π�υεί�αν %εσπάσει εναντί�ν της Bενε-τίας στη διάρκεια των πρώτων αιώ-νων της %ένης κατ��ής και δεν στα-

μάτησαν �ύτε κατά τ�υς αιώνεςπ�υ ακ�λ�ύθησαν να εκδηλών�υντις επαναστατικές τ�υς διαθέσεις.Eνδεικτικά ανα�έρ�νται �ι αγρ�τι-κές ταρα�ές των ετών 1509-1515 μεεπικε�αλής τις γνωστές �ικ�γένει-ες τ�υ τ�π�υ, των K�ντηδων, τωνΛιγνών, των Πατέρων και των Ψα-ρ�μηλίγγων, καθώς επίσης και ημεγάλη ε%έγερση των �ωρικών τηςΔυτικής Kρήτης των ετών 1526-

1528, γνωστή ως επανάσταση τ�υΓεωργί�υ Γαδαν�λέ�υ-Λυσσ�γιώρ-γη. Mε #άση τις ιστ�ρικές μαρτυ-ρίες τ�υ κινήματ�ς αυτ�ύ, π�υ συν-δέεται με την παρακμή τ�υ �ε�υ-δαρ�ικ�ύ συστήματ�ς στην Kρήτη,� Σπυρίδων Zαμπέλι�ς δημ�σίευσετ� 1871 τ� ιστ�ρικ� μυθιστ�ρημα«Kρητικ�ί Γάμ�ι». Eρμηνεύ�νταςτα ιστ�ρικά γεγ�ν�τα με τ� πνεύματης επ��ής τ�υ, � Zαμπέλι�ς πα-

ρ�υσιά�ει τ�ν ήρωα τ�υ έργ�υ «Kα-νταν�λέ�» ως τ�ν �ργανωτή της α-πελευθέρωσης �λ�κληρ�υ τ�υ υ-π�δ�υλ�υ ελληνικ�ύ �ώρ�υ.

Δυσπιστία απέναντιστ�υς Bενετ�ύς

Σε αντίθεση με τ� συμ#�λαι�γρα-�ικ� αρ�εί� τ�υ Xάνδακα π�υ έ�εισωθεί και �ωτί�ει π�ικιλ�τρ�πωςτις κ�ινωνικές και �ικ�ν�μικές δ�-μές της περι��ής, τ� αντίστ�ι��των Xανιών έ�ει �αθεί, με απ�τέλε-σμα �ι γνώσεις μας να στηρί��νταισυνήθως στα στ�ι�εία των επίση-μων #ενετικών πηγών.

Aν για την πρώτη �ρ�νική περί�-δ� της #ενετ�κρατίας �ι πληρ��-ρίες π�υ αντλ�ύμε απ� τα έγγρα�αανα�έρ�νται κυρίως σε �ητήματα�ργάνωσης τ�υ �ώρ�υ, για τ�ν 16�και 17� αιώνα τ� διαθέσιμ� τεκμη-ριωτικ� υλικ� επιτρέπει την ανί-�νευση μιας πι� σύνθετης κ�ινωνι-κής πραγματικ�τητας.

Στα μέσα τ�υ 16�υ αιώνα τα Xα-νιά εμ�ανί��νται ως σημαντικ� ε-μπ�ρικ� κέντρ�, απ’ �π�υ ε%άγεταικρασί, λάδι και �υμ�ς λεμ�νιών καινερατ�ιών πρ�ς τη Bενετία, Kων-σταντιν�ύπ�λη, Φλάνδρα, Aλε%άν-δρεια, Mάλτα, Σικελία. Tην επ��ήμάλιστα κατά την �π�ία σημειώθη-κε η μεγάλη σιτ�δεία στην Aνατ�λι-κή Mεσ�γει�, λαθρέμπ�ρ�ι στα Xα-νιά διακιν�ύσαν π�σ�τητες σιταρι-


T� άγαλμα τ�υ δ�ύκα Pasquale Cicogna στα Xανιά. (Φανταστική απεικ�νιση απ� τ� ωγρά�� Γεώργι� Kλ�ντα).


�ύ π�υ έ�ταναν στ� λιμάνι απ� τηΔύση και την T�υρκία. H εικ�να της�ικ�ν�μικής ευε%ίας μετα#άλλεταιστις τελευταίες δεκαετίες τ�υ αιώ-να και στις αρ�ές τ�υ επ�μεν�υ, �-ταν � τ�υρκικ�ς κλ�ι�ς γύρω απ�τις #ενετικές κτήσεις γίνεται �λ�έ-να και πι� ασ�υκτικ�ς.

Στα γνωρίσματα της π�λης εγ-γρά�εται τώρα η περι�ρισμένηπρ�σ��ρά εργασίας π�υ παρατη-ρείται ιδιαίτερα στ�ν σημαντικ� γιατις ανάγκες της Bενετίας τ�μέα τηςναυπήγησης, αλλά και τα αισθήμα-τα ανασ�άλειας και δυσπιστίας τωνκατ�ίκων απέναντι στ�υς Bενε-τ�ύς. Aρκεί ν’ ανα�ερθεί �τι τ�1573, λίγα δηλαδή �ρ�νια μετά τηντ�υρκική κατάκτηση της Kύπρ�υ, �ιερέας τ�υ να�ύ τ�υ Σωτήρα παρα-κιν�ύσε τ�υς Xανιώτες να εγκατα-λείψ�υν τ�υς Bενετ�ύς και να τα-�θ�ύν με τ� μέρ�ς των T�ύρκων. Kιακ�μη �τι τ� 1619 η Bενετία ανα-γκάστηκε να στείλει %υλεία και άλ-λα υλικά στ� ναυπηγεί� των Xα-νιών, με σκ�π� μετα%ύ άλλων να α-πασ��ληθ�ύν και να συντηρηθ�ύν�ι μάστ�ρες π�υ ήταν άνεργ�ι.

H καταπιεστική απ� την άλλη με-ριά π�λιτική π�υ ακ�λ�ύθησε η Bε-νετία στην ύπαιθρ� και η αδυναμίατης να επιλύσει τα �ωτικά πρ�#λή-ματα των αγρ�τών με τη θέσπισητων ρι�ικών μέτρων π�υ απαιτ�ύ-σαν �ι κρίσιμ�ι εκείν�ι καιρ�ί εί�εως απ�τέλεσμα �ι �ωρικ�ί είτε νααδια��ρ�ύν μπρ�στά στ� ενδε��-μεν� αλλαγής κυριαρ�ίας είτε να α-ντιμετωπί��υν ευν�ϊκά τις ε�θρικέςεισ#�λές στ� νησί.

Π�λιτιστικές επιρρ�ές

H διμερής μ�ρ�ωση των Kρητι-κών τ�υς επέτρεπε να #ρίσκ�νταισε συνε�ή επα�ή με τ� πνευματικ�κλίμα π�υ επικρατ�ύσε στην ανα-γεννησιακή Eυρώπη. Tα παιδιά τωναστικών και αρ��ντικών �ικ�γενει-ών συνέ�ι�αν τις σπ�υδές τ�υς στιςπανεπιστημιακές σ��λές των ιταλι-κών π�λεων και γύρι�αν στην πα-τρίδα ως «ντ�τ�ρ�ι της λέτ�ας»,«α#�κάτ�ι» ή «α#�γαδ�ρ�ι» και«ντ�τ�ρ�ι της μεδιτσίνας». Aπ�τ�υς ��ιτητές π�υ μνημ�νεύ�νταιστα μητρώα εγγρα�ής τ�υ πανεπι-στημί�υ της Πάντ�#ας τ�υ 17�υ αι-ώνα με την ένδει%η «Cydoni-censes» ανα�έρ�νται ενδεικτικά �Παύλ�ς Kασιμάτης, � Γεώργι�ς Γα-#αλάς, � Iωάννης Π�ρ�ύρι�ς, � Θε-�δωρ�ς Pάλλης, � Iωάννης Σκ�ρδί-λης και � Γεώργι�ς Bιδάλης. Aπ�-��ιτ�ς ιταλικ�ύ πανεπιστημι�υ ή-ταν ε%άλλ�υ � γιατρ�ς IωάννηςXαρτ��ύλακας, ανακαινιστής τηςμ�νής της Zω�δ��υ Πηγής Xρυ-σ�πηγής, � �π�ί�ς έλα#ε την κρητι-κή ευγένεια τ� 1608 έναντι των υ-πηρεσιών τ�υ στη διάρκεια επιδη-μίας παν�ύκλας, καθώς και � δια-πρεπής δικηγ�ρ�ς των Xανίων Iω-άννης M�ύρμ�υρης, στ�ν �π�ί� α-�ιέρωσε � X�ρτάτ�ης την Eρω�ύλητ�υ. E%�ικειωμέν�ι με τα αγαθά τ�υιταλικ�ύ π�λιτισμ�ύ, �ι Kρητικ�ίαυτ�ί σπ�υδαστές συνέ#αλαν απ�-�ασιστικά στη διαμ�ρ�ωση τηςπνευματικής �ωής των κρητικώνπ�λεων. Hδη κατά τα ιταλικά πρ�-τυπα ιδρύθηκε τ� 1637 στα Xανιά ηAκαδημία των Sterili (Στείρων) σω-

ματεί� λ�γίων με σκ�π� την καλ-λιέργεια των γραμμάτων. H σύστα-ση της Aκαδημίας, ανε%άρτητα απ�τ�ν επαρ�ιακ� �αρακτήρα και τη#ρα�ύ�ρ�νη δράση της, �ανερώνειτ�ν #αθμ� επικ�ινωνίας των κατ�ί-κων των Xανιών με τ�υς κύκλ�υςτων Iταλών λ�γίων.

Στα τέλη τ�υ πρ�ηγ�ύμεν�υ αιώ-να ��ύσε άλλωστε στα Xανιά μιασπ�υδαία πρ�σωπικ�τητα της Iτα-λίας, � γιατρ�ς και ιστ�ρι�δί�ηςOνώρι�ς Belli. Mεγαλωμέν�ς στ�πνευματικ� περι#άλλ�ν της Vice-nza, � Belli παρέμεινε στην Kρήτηδεκαέ%ι �ρ�νια και επιδ�θηκε σεαρ�αι�λ�γικές και #�ταν�λ�γικές

μελέτες, πραγματ�π�ιώντας ανα-σκα�ές, απ�τυπών�ντας μνημείακαι αντιγρά��ντας επιγρα�ές.

Eιρηνική συνύπαρ�ηH αναθεώρηση απ� τ�ν 16� αιώνα

της θρησκευτικής π�λιτικής τηςBενετίας, π�υ απ�σκ�π�ύσε στ�νπρ�σεταιρισμ� των υπηκ�ων τηςγια την απ�τρ�πή της τ�υρκικής α-πειλής, καθώς και η �ειρα�έτησητων παραγωγικών τά%εων, με την ε-πικράτηση �ικ�ν�μικ�ύ και κ�ινωνι-κ�ύ περι#άλλ�ντ�ς ανάλ�γ�υ μεαυτ� π�υ �αρακτήρι�ε την ίδια επ�-�ή τις ιταλικές π�λεις, �δήγησανπρ��δευτικά στην ειρηνική συνύ-

παρ%η τ�υ ελληνικ�ύ με τ� %έν�στ�ι�εί�. Kαρπ�ς της μακρ��ρ�νηςαυτής συμ#ίωσης ήταν η σύ�ευ%ητων δύ� π�λιτιστικών παραδ�σεωνπ�υ #ε#αιώνεται περίτρανα απ�την υψηλής π�ι�τητας τέ�νη της ε-π��ής.

H τ�υρκική κατάκτηση διέκ�ψε �-ριστικά τη διαδικασία τ�υ κ�ιν�ύαυτ�ύ π�λιτιστικ�ύ γίγνεσθαι με��ρείς τα μέλη της κρητικής κ�ινω-νίας. Tα Xανιά παραδ�θηκαν στ�υςT�ύρκ�υς τ�ν Aύγ�υστ� τ�υ 1645.«Kι � ήλι�ς έρρι�νε �ωθιά �λες τσιμέρες κείνες» θα γράψει επιγραμ-ματικά � π�ιητής τ�υ Kρητικ�ύ Π�-λέμ�υ, Mαρίν�ς T�άνε Mπ�υνιαλής.

Bενετικ�ς �άρτης των Σ�ακίων, αρ�ές τ�υ 17�υ αιώνα.


H Kρητική ΠλιτείαH π�ρεία απ� την αυτ�ν�μία της νήσ�υ τ� 1898 έως την ένωση με την Eλλάδα τ� 1913

Tης Zα�αρένιας Σημανδηράκη

Πρ�ϊσταμένης τ�υ Iστ�ρικ�ύ Aρ�εί�υ Kρήτης

H KPHTH αυτ�ν�μήθηκε τ� 1898,μετά την τελευταία επανάστασητων Kρητών εναντί�ν των T�ύρκων(1897 - 1898). Oι Kρήτες, παρά τιςδια�ωνίες τ�υς, εί�αν αναγκασθείνα δε�θ�ύν τη λύση της αυτ�ν�-μίας π�υ εί�ε πρ�ταθεί απ� τις με-γάλες δυνάμεις και εί�ε απ�ρρι-�θεί στ� παρελθ�ν. Kατά τα πρώτα�ρ�νια της αυτ�ν�μίας �ι δυνάμειςδιατηρ�ύν τ�υς τέσσερις τ�μείςπ�υ εί�αν δημι�υργήσει –αγγλικ�,γαλλικ�, ρωσικ� και ιταλικ�– και ταστρατεύματά τ�υς σταθμεύ�υνστ� νησί.

Tα Xανιά, πρωτεύ�υσα της Kρή-της απ� τ� 1850 και ε�ής και η γύρωπερι��ή γίνεται π�λυεθνικ�ς τ�μέ-ας. H κρητική αυτ�ν�μία αρ�ί�ει μετην ανάληψη της δι�ίκησης της νε-�σύστατης κρητικής π�λιτείας απ�τ�ν ύπατ� αρμ�στή, Πρίγκιπα Γε-ώργι�, γι� τ�υ #ασιλιά της EλλάδαςΓεωργί�υ, τ�ν �π�ί� εί�αν επι#άλει�ι μεγάλες δυνάμεις, π�υ απ�#ι#ά-��νται στ� λιμάνι της Σ�ύδας την9η Δεκεμ#ρί�υ 1898.

Aρ�ί�ει αμέσως να εκδίδεται η ε-πίσημ�ς ε�ημερίς της κρητικής π�-λιτείας - στ� πρώτ� �ύλλ� της στις25 Δεκεμ#ρί�υ 1898, δημ�σιεύεταικαι η πρ�κήρυ�η τ�υ Hγεμ�να γιατην ανάληψη των καθηκ�ντων τ�υ.Συγκρ�τείται επιτρ�πή για την πα-ρασκευή σ�εδί�υ π�λιτεύματ�ς καιεκδίδεται διάταγμα για τη συγκρ�-τηση της κρητικής συνελεύσεως α-π� 138 �ριστιαν�ύς και 50 μ�υσ�υλ-μάν�υς πληρε��υσί�υς. Ως ημέραεκλ�γών �ρί�εται η 24η Iαν�υαρί�υ1899. H κρητική #�υλή στεγά�εταισε κτίσμα στ� κέντρ� τ�υ δημ�τι-

κ�ύ κήπ�υ των Xανίων και τ� πρ�ε-δρεί� της συνέλευσης των Kρητώναπ�τελείται απ� ένα πρ�εδρ�,τρεις αντιπρ�έδρ�υς και τρειςγραμματείς. Συντάσσεται τ� σύ-νταγμα της κρητικής π�λιτείας καιδημ�σιεύεται στην επίσημη ε�ημε-ρίδα (�. 24/16-4-1899). Δημι�υργεί-ται σώμα κρητικής �ωρ��υλακής, ι-δρύεται η τράπε�α Kρήτης και κυ-κλ��ρεί η κρητική δρα�μή. Σταδημ�σια και στα ιδιωτικά κτίρια κυ-ματί�ει η σημαία της αυτ�ν�μίας, μελευκ� σταυρ� στη μέση και τα 3/4της γαλά�ια π�υ συμ#�λί��υν τ�νελληνικ� πληθυσμ� τ�υ νησι�ύ, ε-νώ τ� κ�κκιν� 1/4 την μ�υσ�υλμανι-κή μει�ν�τητα.

Συγκρ�τείται τ� συμ#�ύλι� τ�υηγεμ�να και συνιστώνται πέντε α-νώτερες διευθύνσεις π�υ αντιστ�ι-��ύν σε σημερινά υπ�υργεία. H α-νωτέρα διεύθυνσις �ικ�ν�μικών μεσύμ#�υλ� - υπ�υργ� τ�ν Kωνστα-ντίν� Φ�ύμη, Συγκ�ινωνίας και Δη-μ�σίας Aσ�αλείας με σύμ#�υλ� τ�νX�υσεΐν Γενιτσαράκη, Eσωτερικώνμε σύμ#�υλ� τ�ν Mαν�ύσ� K�ύν-δ�υρ�, Δημ�σίας Eκπαιδεύσεωςκαι Θρησκευμάτων με σύμ#�υλ�τ�ν Nικ�λα� Γιαμαλάκη και Δικαι�-σύνης με σύμ#�υλ� τ�ν Eλευθέρι�Bενι�έλ�.

Eργα ανασυγκρ�τησης

Aυτή την επ��ή, τα Xανιά είναιπνευματικ�, δι�ικητικ�, εμπ�ρικ�και #ι�μη�ανικ� κέντρ�. O συν�λι-κ�ς πληθυσμ�ς τ�υ νησι�ύ είναι λί-γ� παραπάνω απ� 300.000. «Πρω-τεύ�υσα της επαρ�ίας, τ�υ δήμ�υκαι �λης της νήσ�υ είναι η π�λιςτων Xανίων, έδρα τ�υ ηγεμ�ν�ς,των ανωτέρων π�λιτικών και στρα-

τιωτικών αρ�ών της Nήσ�υ, τ�υEπισκ�π�υ Kυδωνίας και Aπ�κ�ρώ-ν�υ, τ�υ N�μάρ��υ Xανίων και τωνΠρ��ένων των Δυνάμεων, έ��υσα20.972 κατ�ίκ�υς, ε� ων 11.219 Xρι-στιαν�ί, 9.112 Mωαμεθαν�ί και 641Iσραηλίται...», ανα�έρεται σε Γεω-γρα�ία της επ��ής.

Aλλά η μεσαιωνική π�λη ασ�υ-κτιά μέσα στα τεί�η, μια νέα π�λι-τεία αρ�ί�ει να σ�ηματί�εται απ� έ-�ω, πρ�καλ�ύνται ρήγματα στ��ρ�ύρι�, εκτελ�ύνται έργα ανασυ-γκρ�τησης και τ� αρ�ιτεκτ�νικ�ρεύμα τ�υ νε�κλασικισμ�ύ έρ�εταινα πρ�σθέσει τη σ�ραγίδα τ�υ σταXανιά.

T� πνευματικ� και π�λιτιστικ� ε-πίπεδ� είναι σε υψηλ� σημεί�, λει-τ�υργ�ύν νέα σ��λεία, τ� π�σ�στ�αναλ�α#ητισμ�ύ μικραίνει, έ�ει συ-γκρ�τηθεί απ� τ� 1899 � Φιλ�λ�γι-κ�ς Σύλλ�γ�ς «Xρυσ�στ�μ�ς» (�μ�ναδικ�ς σήμερα επι�ών απ� τ�υςσυλλ�γ�υς της επ��ής αυτής), ενώιδρύ�νται �λ� και περισσ�τεραπνευματικά, �ιλανθρωπικά, αθλητι-κά και εργατικά σωματεία, δι�ργα-νών�νται πλείστες μ�υσικ��ιλ�λ�-γικές εσπερίδες και συναυλίες.Eρ��νται π�λυμελείς, καλά καταρ-τισμέν�ι �έν�ι και ελληνικ�ί θίασ�ι.Mαθητές ανε#ά��υν θεατρικές πα-ραστάσεις α�ιώσεων και μάλισταστα Aρ�αία Eλληνικά, έρ�εται � �ω-ν�γρά��ς και � κινηματ�γρά��ςστην π�λη. Kυκλ��ρ�ύν ε�ημερί-δες και περι�δικά απ� την Eλλάδακαι την Eυρώπη, αλλά και Xανιώτι-κα, με α�ι�θαύμαστη ύλη. T� 1901στα πρωτ�π�ρα Xανιά γίνεται πρ�-ταση �ειρα�έτησης της γυναίκαςστην Kρητική B�υλή, ενώ τ� 1902 ηAρτεμισία Λανδράκη, λ�γία και δρα-στηρι�π�ιημένη, είναι η πρώτη γυ-

ναίκα π�υ εκδίδει περι�δικ� τ�ν πε-ρί�ημ� «Σπινθήρα».

Kίνημα εναντί�ν

τ�υ Aρμ�στή

Σταδιακά η δι�ίκηση τ�υ Aρμ�στήΓεωργί�υ αρ�ί�ει να γίνεται αυταρ-�ική, καταργείται η ελευθερ�τυπία,γίν�νται συλλήψεις και �υλακίσειςαντιπ�λιτευ�μένων και � ίδι�ς απ�-δεικνύεται αδιάλλακτ�ς στις θέσειςτ�υ για τ� Kρητικ� Zήτημα και τημετά#αση της Kρήτης απ� την Aυ-τ�ν�μία στην Eνωση, θέσεις π�υ ή-ταν αντίθετες με αυτές τ�υ Bενι�έ-λ�υ. O τελευταί�ς μάλιστα συνέτα-�ε και δημ�σίευσε πλείστα άρθραστην ε�ημερίδα τ�υ, τ�ν «Kήρυκα»– μετα�ύ αυτών και την περί�ημησειρά άρθρων με τίτλ� «ΓεννηθήτωΦως». Oι δια�ωνίες για τη �άρα�ητης π�λιτικής ήταν τ�σ� έντ�νες,ώστε η σύγκρ�υση των δύ� ανδρώνυπήρ�ε αναπ��ευκτη και στις18/02/1901 � Hγεμ�νας, με �ργισμέ-νη ιδι�γρα�η απ��αση απ�λύει τ�νΣύμ#�υλ� τ�υ της Δικαι�σύνης.

Σ�ηματίσθηκε μια ισ�υρή αντιπ�-λίτευση, άρ�ισε να επέρ�εται ησύρρα�η και η δυσ��ρία να μεγα-λώνει και πρ�ετ�ιμά�εται σιγά σιγάKίνημα εναντί�ν τ�υ Aρμ�στή. Oτελευταί�ς μάλιστα δεν λαμ#άνειυπ’ �ψιν τ�υ εμπιστευτική ανα��ράπρ�κρίτων επαρ�ιών τ�υ ν�μ�ύ Xα-νίων στην �π�ία στηλίτευαν τα κα-κώς κείμενα και ε�έ�ρα�αν τις ανη-συ�ίες τ�υς. O Bενι�έλ�ς και ηAντιπ�λίτευση καλ�ύν τ� λα� ναδιακηρύ�ει τ�ν π�θ� τ�υ για τηνEνωση και τ� Kίνημα τ�υ Θερίσ�υ�εσπά στις 10 Mαρτί�υ 1905 μεπρωτεργάτες τ�υς E. Bενι�έλ�, K.

H ανα�ώρηση των τ�ύρκικων στρατευμάτων απ� τη Σ�ύδα, στις 2 N�εμ�ρί�υ τ�υ 1898.

Φ�ύμη και K. Mάν�. Λα�ψη�ίσματαέρ��νται απ� �λη την Kρήτη, τ� Kί-νημα γενικεύεται, στις πρ�κηρύ�ειςτ�υ Aρμ�στή �αρακτηρί�εται έκν�-μ�, κανείς �μως δεν «συνετί�εται»και έτσι εκδίδ�νται εντάλματα συλ-λήψεως των πρωτεργατών με τηνκατηγ�ρία της εσ�άτης πρ�δ�σίας.Eκδίδ�νται τ� «Θέρισ�» και η«E�ημερίδα της EπαναστατικήςΣυνελεύσεως», γραμμάτια ενίσ�υ-σης τ�υ αγώνα και γραμματ�σημαγια την κυκλ��ρία της επαναστα-τικής αλληλ�γρα�ίας.

T� Kίνημα λήγει τ� �θιν�πωρ�τ�υ 1905 και στις εκλ�γές της7/5/1906 �ι πρωτεργάτες τ�υ Θερί-σ�υ εκλέγ�νται #�υλευτές – τ�κ�μμα τ�υς υπερίσ�υσε στ�υς ν�-μ�ύς Xανίων και Σ�ακίων αλλά ητ-τήθηκε στην υπ�λ�ιπη Kρήτη.

Aλέ�ανδρ�ς Zαΐμης

O Πρίγκιπας Γεώργι�ς έ�υγε τ�νΣεπτέμ#ρι� τ�υ 1906 και ως νέ�ςYπατ�ς Aρμ�στής ανέλα#ε � Aλέ-�ανδρ�ς Zαΐμης, στ�ν �π�ί� η B΄Συντακτική Συνέλευση των Kρητώνυπέ#αλε τ� νέ� Kρητικ� Σύνταγμακαι � κρατικ�ς μη�ανισμ�ς άρ�ισεκαι πάλι να λειτ�υργεί υπ�δειγματι-κά, ενώ συγκρ�τήθηκε και η Kρητι-κή Π�λιτ��υλακή, � πρώτ�ς τακτι-κ�ς στρατ�ς τ�υ Nησι�ύ.

Aνα�ώρησητων�ένων δυνάμεων

T�ν I�ύλι� τ�υ 1908 άρ�ισαν να α-π�σύρ�νται και σε λιγ�τερ� απ� έ-να �ρ�ν� εί�αν �ύγει τα διεθνήστρατεύματα �ηράς. Ως αντίκτυπ�ςτης πρ�σάρτησης της B�σνίας -Eρ�εγ�#ίνης απ� την Aυστρία καιτης ανακήρυ�ης της B�υλγαρίας σε#ασίλει� με πρ�σάρτηση ταυτ��ρ�-να και της Aνατ�λικής Pωμυλίας,ήλθε στις 24/9/1908 και ενώ �Zαΐμης #ρισκ�ταν στην Aίγινα γιαδιακ�πές, η κήρυ�η της ένωσης τηςKρήτης με την Eλλάδα. H διακήρυ-�η δημ�σιεύθηκε στην EπίσημηE�ημερίδα (π�υ τιτλ��ρήθηκε ε-�ε�ής «Παράρτημα της E�ημερί-δ�ς της Kυ#ερνήσεως τ�υ Bασιλεί-�υ της Eλλάδ�ς εν Kρήτη»), η B�υ-λή επικύρωσε τα ψη�ίσματα και ε-�έδωσε ανάλ�γ� ψή�ισμα, �ι α�ιω-ματ�ύ��ι �ρκίσθηκαν πίστη στ�ν#ασιλιά της Eλλάδας, καταργήθηκετ� Kρητικ� Σύνταγμα και εισή�θητ� Eλληνικ�. Yπεδεί�θη στ�ν Zαΐμηνα μην επιστρέψει στην Kρήτη καισ�ηματίσθηκε διακ�μματική Kυ-#έρνηση απ� τ�υς E. Bενι�έλ�, M.Πετυ�άκη, Eμμ. Λ�γιάδη, X. Πωλ�-γεώργη και Πρ�εδρ� τ�ν Aντ. Mι�ε-λιδάκη. Oι Kρήτες υπέστειλαν τησημαία της Aυτ�ν�μίας και ύψωσανστ� �ρ�ύρι� Φιρκά την ελληνική. Hτελευταία, παρά τις σ�ετικές εντ�-λές των Eυρωπαίων πρ��ένων, δενυπεστάλη, με απ�τέλεσμα να κατα-#ι#ασθεί #ίαια (έκ�ψαν τ�ν ιστ�) α-π� ναύτες τ�υ ευρωπαϊκ�ύ στ�λ�υ.H Kυ#έρνηση παραιτήθηκε και �ρί-σθηκε τριμελής επιτρ�πή για την ά-σκηση της ε��υσίας. Tην επιτρ�πήδιαδέ�θηκε κυ#έρνηση π�υ πρ�κή-ρυ�ε αμέσως εκλ�γές, στις �π�ίες(Aν�ι�η 1910) πλει�ψή�ησε τ� κ�μ-μα τ�υ Bενι�έλ�υ. Σ�ηματίσθηκενέα κυ#έρνηση, η �π�ία ανασ�ημα-

τίσθηκε λίγ� αργ�τερα �ταν � Bενι-�έλ�ς κλήθηκε απ� τ�ν Στρατιωτικ�Σύνδεσμ� στην Aθήνα, τέθηκε επι-κε�αλής των Φιλελευθέρων και α-νέλα#ε τις τύ�ες της Eλλάδας.

Kατά τα επ�μενα �ρ�νια η Kρήτηδι�ικήθηκε απ� τριμελείς επιτρ�-πές, αλλά �ι #�υλευτές της, για δι-πλωματικ�ύς λ�γ�υς, δεν γιν�τανδεκτ�ί στ� Eλληνικ� K�ιν�#�ύλι�,ακ�μη κι �ταν Πρωθυπ�υργ�ς ή-ταν � E. Bενι�έλ�ς. Eτσι τ� 1911σημειώθηκε και νέα επαναστατικήκινητ�π�ίηση και δημι�υργήθηκεEπαναστατική Συνέλευση με έν�-πλα τμήματα. Mε την έκρη�η τωνBαλκανικών Π�λέμων (1912) �ιKρήτες #�υλευτές έγιναν δεκτ�ίστην Eλληνική B�υλή με ενθ�υ-σιασμ� ενώ εστάλη ως Γενικ�ς Δι-�ικητής Kρήτης πλέ�ν � Στέ�αν�ςΔραγ�ύμης.

T� Kρητικ� Zήτημα έλη�ε με τηνευτυ�ή κατάλη�η των BαλκανικώνΠ�λέμων. Mε τ� άρθρ� 4 της Συν-θήκης τ�υ Λ�νδίν�υ (30/5/1913) �Σ�υλτάν�ς παραιτείτ� των δικαιω-μάτων τ�υ στην Kρήτη παρα�ωρώ-ντας τα στις Mεγάλες Δυνάμεις, ε-νώ με ιδιαίτερη Συνθήκη μετα�ύEλλάδας και T�υρκίας (1/11/1913)παραιτείτ� κάθε δικαιώματ�ς επι-κυριαρ�ίας στ� Nησί.

Tην 1η Δεκεμ#ρί�υ 1913, παρ�υ-σία τ�υ τ�τε #ασιλιά της EλλάδαςKωνσταντίν�υ και τ�υ Πρωθυπ�υρ-γ�ύ E. Bενι�έλ�υ, επισημ�π�ιήθηκεκαι η τυπική πλέ�ν ένωση της Kρή-της με την Eλλάδα, με την έπαρσητης ελληνικής σημαίας στ� �ρ�ύ-ρι� Φιρκά, μπρ�στά στα δακρυσμέ-να μάτια των π�λύπαθων Kρητικώνπ�υ έ#λεπαν επιτέλ�υς τ� αιματ�-π�τισμέν� �νειρ� αιώνων να πραγ-ματ�π�ιείται, γρά��ντας και τ� τέ-λ�ς τ�σων αγώνων για την Λευτε-ριά τ�υς και για τ� δικαίωμα να λέ-γ�νται Eλληνες.


Δε�ίωση α�ιωματικών των «Πρ�στάτιδων» Δυνάμεων, Aγγλίας, Pωσίας, Iταλίας και Γαλλίας, στ� Δημ�τικ� Kήπ� των Xανίων,στις 24 I�υνί�υ τ�υ 1908.

O πρίγκιπας Γεώργι�ς περνά απ� την �δ� Kανε�άρ�, στ� Kαστέλλι, μετά την έ��-δ� τ�υ απ� τ� δι�ικητήρι�.


Tα ε�η�ικά ρ�νια τ�υ Bενι�έλ�υH π�λυεθνική Xαλέπα υπήρ�ε η μεγάλη διπλωματική σ��λή η �π�ία ε�επαίδευσε τ�ν Eθνάρ�η

O Eλευθέρις Bενι�έλς στα νεανικά τυ �ρ�νια.

T�υ Nικλάυ B. Tωμαδάκη

AI ΠPOΣΩΠIKAI μ�υ αναμνήσεις α-π� τ�ν μέγαν Kρήτα (σ.σ. Eλευθέ-ρι� K. Bενι�έλ�) ήσαν �λίγαι, αλλ’ έ-�ησα επί τινας δεκαετηρίδας �υ μ�-ν�ν εις τ� αυτ� περι�άλλ�ν, αλλάκαι τ�υς ανθρώπ�υς τ�υ, τ�υς �ί-λ�υς τ�υ και τ�υς αντιπάλ�υς τ�υ.Kαι επρ�σε�α τ�ν θαυμασμ�ν τωναντιπάλων τ�υ, υπερ�αίν�ντα π�λ-λάκις τ�ν των �παδών και συνερ-γατών τ�υ. Mετα�ύ τ�υ 1930 και1940 � συνήθης μ�υ καθημεριν�ςπερίπατ�ς ήταν η Xαλέπα, τ� Aκρω-τήρι ή �ι M�υρνιές, � τ�π�ς δηλαδήτης γεννήσεως, της κατ�ικίας καιτης δράσεώς τ�υ. T� Aκρωτήρι, ει-δικώς, � Πρ��ήτ’ Hλίας, είναι και �τ�π�ς �π�υ ετά�η. Aνθρωπ�ι ως �Iωάννης Hλιάκης, � Nικ�λα�ς Πι-στ�λάκης, � Eμμαν�υήλ M�υντά-κης μ�υ ήσαν �ικεί�ι .E� άλλ�υ συ-νε�ήτησα π�λλάκις περί Bενι�έλ�υμε τ�ν αείμνηστ�ν Πρίγκιπα Γεώρ-γι�ν. Θα ανα�έρω μερικάς αναμνή-σεις μ�υ.

Aεικίνητ�ς

Oταν ήταν εις τ� Θέρισ�ν (1905),διηγείτ� � K.M. Φ�ύμης, κατήρ&ετ�μέ&ρι των M�υρνιών, εισέρ&ετ� ειςτ� &ωρι�, έν�πλ�ς, πηδών τ�υς�ράκτες. Hτ� ά��ς. T�ν είδα νακ�ιμάται, μ�ι έλεγε � Γεώργι�ςMπαλαντίν�ς, άλλ�ς Θερισιαν�ς,με αν�ι&τά τα μάτια. Aυτ� δεν τ� εί-&α ίδει π�τέ και δεν τ� είδα έκτ�τε.Eις τ�ν Πρ��ήτ’ Hλία ε�ύλαε τη�άρδια τ�υ ως σκ�π�ς, ως � κ�ιν�-τερ�ς των επαναστατών, ε�ε�αίω-ναν � Πιστ�λάκης και � M�υντάκης.Oταν εις τα 1936 απέθανεν, εί&εν α-π��ασισθή να τ�ν θάψ�υν απέναντιαπ� τ� σπίτι τ�υ εις την Xαλέπαν.Aς είναι αθάνατ�ς η μνήμη τ�υ αγα-πημέν�υ τ�υ Hλιάκη, π�υ επέμεινενα τα�ή εις τ� Aκρωτήρι, έπεισε δετην αείμνηστ�ν κυρίαν Eλεναν, διη-γηθείς �τι εσκ�νταψεν εις τ� ση-μεί�ν �π�υ ωρύ&θη � τά��ς! Oλίγ�ιγνωρί��υν ίσως �τι � Πρίγκιψ Γεώρ-γι�ς επεδίω�ε τ�ν Mάι�ν τ�υ 1941,κατά την μά&ην της Kρήτης, να μεί-νη εις τα Xανιά και να ��νευθή.Διατί; Διά να τ�ν θάψ�υν �ι Kρητι-κ�ί δίπλα στ�ν Bενι�έλ�ν! M�υ τ�είπεν επανειλημμένως. O Mαν�ύ-σ�ς K�ύντ�υρ�ς εγλύτωσε τ�ν α-ντίπαλ�ν τ�υ εις τις Aρ&άνες τ�1897, �τε θα έκαιαν �ωνταν�ν τ�νΠρ�εδρ�ν της Kρητικής Συνελεύ-σεως �ι ακαίρως �ητ�ύντες να ε-γκαταλείψη τ� σύνθημα της Eνώσε-ως πληρε��ύσι�ι των Aνατ�λικώνEπαρ&ιών.

Aνε�ίκακ�ς

Θέλετε αναμνήσεις και απ� τηνανάπ�δη; H μεγαλ�ψυ&ία και η ανω-τερ�της τ�υ Bενι�έλ�υ πρ�ς τ�υςαντιθέτ�υς τ�υ ή τ�υς απ�στατή-σαντας απ� αυτ�ν. Πρ� τ�υ 1928 �-


ταν εκατέ�ηκε εις τα Xανιά, απ�τ�υς πρώτ�υς π�υ επεσκέ�θη καιαγκάλιασεν ήταν � K. M. Φ�ύμης,συναρ&ηγ�ς τ�υ εις τ� Θέρισ�ν, α-ντι�ενι�ελικ�ς κατ�πιν, τ�ν �π�ί�νενήργησε να εκλέ��υν εις την Γε-ρ�υσίαν αριστίνδην. Oταν � Bενι�έ-λ�ς εισήλθε τ� πρώτ�ν εις την Γε-νική Συνέλευσιν της Kρήτης (B�υ-λήν, 1889) εί&ε συνάδελ��ν τ�ν ε�Aμαρί�υ κατ�πιν γυμνασιάρ&ην Eμ.Γ. Γενεράλιν. Hταν τ�τε και �ι δύ��υπ�λητ�ι (�ιλελεύθερ�ι), αλλάσυν τω &ρ�νω, � Γενεράλις έγινεσυντηρητικ�ς και τ� 1917, γυμνα-σιάρ&ης επι�ανέστατ�ς ων, μετε-τέθη δυσμενώς απ� τα Xανιά ειςτην Tρίπ�λιν. Oι εκεί �ενι�ελικ�ίδεν τ�ν έ�λεπαν με καλ� μάτι καιτ�ν κατήγγειλαν �τι παρεκώλυε την�ργάνωσιν των πρ�σκ�πων και τ�θέμα έ�θασε εις την B�υλήν �π�υεπερωτών κυ�ερνητικ�ς ��υλευ-τής επετέθη σ��δρα κατά τ�υ Γε-νεράλι. O Bενι�έλ�ς ηγέρθη, παρα-μέρισε τ�ν υπ�υργ�ν της Παιδείας,και απαντών εκάλυψε τ�ν γυμνα-σιάρ&ην, τ�ν �π�ί�ν εγκωμίασεθερμώς, παρά την π�λιτικήν των α-ντίθεσιν. Περί δε τα 1935 τ�ν εκά-λεσεν εις την Xαλέπαν, συνέ�αγ�νκαι τα είπαν! Aλλ�: H Eλενα Bενι�έ-λ�υ επήγε εις κ�ντσέρτ�, εις τ� �-π�ί�ν ετραγ�ύδησε συμπαθής υψί-�ων�ς, κ�ρη αντι�ενι�ελικ�ύ π�λι-τευ�μέν�υ των Xανίων. A��ύ συνε-��υλεύθη τ�ν Πρ�εδρ�ν, της απέ-νειμεν υπ�τρ��ίαν διά να σπ�υδά-ση μ�υσικήν εις τ� Παρίσι, παρά ταςδιαμαρτυρίας των «πιστών �ενι�ε-λικών», �τι &ρηματ�δ�τείται � αντί-θετ�ς! Aλλωστε τ�ύτ� εί&ε πρά�ει� ίδι�ς � Πρ�εδρ�ς επανειλημμέ-νως, ��ηθήσας &ρηματικώς συμπ�-λίτας τ�υ, ανε�αρτήτως των π�λιτι-κών των �ρ�νημάτων.

Eις την �ωήν μ�υ είδα πρ�σωπι-κώς τ�ν Eλευθ. K. Bενι�έλ�ν, �σ�νπερίπ�υ και τ�υς Iωάννην Mετα�άνκαι Aλ. Παπάγ�ν. Oμως � πρώτ�ς ή-σκει πρ�σωπικήν γ�ητείαν εις τ�νλα�ν, άμεσ�ν επι��λήν, εκινείτ� ενμέσω αυτ�ύ με ευ&έρειαν, την �-π�ίαν π�τέ δεν επρ�κειτ� ν’ απ�-κτήσ�υν �ι άλλ�ι. Ως πρ�ς τ�ν δι-κτάτ�ρα, ενθυμ�ύμαι �τι τ�ν N�έμ-�ρι�ν τ�υ 1936 εστάθη μετά συγκι-

νήσεως εις την αίθ�υσαν τ�υ Iστ�-ρικ�ύ Aρ&εί�υ Kρήτης εις τα Xανιά(�π�υ κατ’ ανάγκην τ�υ ε&ρησίμευαως �εναγ�ς, διευθυντής ών της υ-πηρεσίας) ενώπι�ν της εικ�ν�ς τ�υEλευθ. K. Bενι�έλ�υ, �ωτ�γρα�ίαςπερίπ�υ τ�υ 1910, και μετά στιγμι-

αίαν περισυλλ�γήν μ�υ είπεν:— Aυτήν την ηλικίαν εί&εν � αεί-

μνηστ�ς Πρ�εδρ�ς, �ταν ήμην υπα-σπιστής τ�υ!

H εικών, η �π�ία υπάρ&ει ακ�μηανηρτημένη ύπερθεν τ�υ γρα�εί�υτ�υ εις την (καθ’ υπ�δει�ίν μ�υ) αί-θ�υσαν των ενθυμίων τ�υ εις τ�Iστ�ρικ�ν Aρ&εί�ν Kρήτης των Xα-νίων, δεικνύει α�ρ�τάτην �υσι�-γνωμίαν, της �π�ίας τα &είλη διαν-θί�ει γλυκύπικρ�ν αινιγματικ�ν μει-δίαμα. Oυδείς δύναται να �αντα-σθή �τι � Bενι�έλ�ς της εν λ�γω ει-κ�ν�ς είναι � επαναστάτης τ�υ1897 ή τ�υ 1905. Eάν �μως διε�έλ-θη τις τας �ί�λ�υς, τας �π�ίας ε�έ-δωκαν αι M. Δυνάμεις διά τα γεγ�-ν�τα 1897-1898 τα σ&ετικά με τ�Kρητικ�ν Zήτημα, και αναγνώση ταιδι�&είρως υπ� τ�υ Bενι�έλ�υ συ-ντα&θέντα υπ�μνήματα της Γενι-κής των Kρητών Συνελεύσεως ήτ�υ Eκτελεστικ�ύ, τ�τε θα λύση τ�αίνιγμα. Eν τελευταία αναλύσει �διπλωμάτης και � αγωνιστής είναιεν και τ� αυτ�, τα εκ�ραστικά μέσαείναι διά��ρα. Kαι τ� πεδί�ν δράσε-ως τ� ίδι�ν.

H σ��λή της Xαλέπας

Aυτ� τ� αλωνάκι της Xαλέπας τηςμετά τ� 1878, �π�υ ήδρευ�ν �ι πρ�-

�εν�ι των Mεγάλων Δυνάμεων, εί-ναι η μεγάλη διπλωματική σ&�λή η�π�ία ε�επαίδευσε τ�ν Bενι�έλ�ν.

Tα Γενικά πρ��ενεία και τα κ�ν-σ�λάτα της Xαλέπας, επηνδρωμέναμε Aγγλ�υς και Pώσ�υς, ιδία, πρ�-�έν�υς πρώτης γραμμής, παρακ�-λ�υθ�ύντα αγρύπνως τ� Aνατ�λι-κ�ν �ήτημα απ� της σκ�πιάς τηςKρήτης, δε&�μενα τας διαμαρτυ-ρίας των Kρητών, μη&αν�ρρα��ύ-ντα, κατασκ�πεύ�ντα, ��ηθ�ύντα,υπ�δεικνύ�ντα –κατά τας περιστά-σεις, την π�λιτικήν και τα συμ�έρ�-ντα των αντιτιθεμένων πρ�ς αλλή-λας M. Δυνάμεων– υπήρ�αν τα�ρ�ντιστήρια της διπλωματίας καιτ�υς διεθν�ύς δικαί�υ, �π�υ ησκή-θη � Eλ. K. Bενι�έλ�ς. O δε κ�λπ�ςτης Σ�ύδας και τ� Aκρωτήρι, αι συ-�ητήσεις με τ�υς ναυάρ&�υς Kανε-�άρ�, Π�τιέ, Σκρ�δλω� και N�ελ, ηεπί τ�σ�υς μήνας συνύπαρ�ις καιευγενής συνεργασία με άνδρα πε-ριν�ύστατ�ν, τ�ν πρ�εδρ�ν τ�υ ε-κτελεστικ�ύ ιατρ�ν Iωάννην Σ�α-κιανάκην, υπήρ�εν η γενική δ�κιμήτης δια&ειρίσεως των εθνικών �η-τημάτων (1910 - 1920).

T� Kρητικ�ν �ήτημα ήτ� τ�τε κάτιπαρ�μ�ι�ν με τ� σημεριν�ν θέματ�υ Bερ�λίν�υ και ηπείλει σύ-γκρ�υσιν των μεγάλων. O Bενι�έ-λ�ς έ�η την ψυ&�λ�γίαν των συ-μπατριωτών τ�υ Kρητών επαναστα-τών, εις τ� αίμα τ�υ έρρεε τ� θάρ-ρ�ς της πατριωτικής �ικ�γενείαςτων Πλ�υμιδάκηδων τ�υ Θερίσ�υκαι η σω�ρ�σύνη τ�υ λ�γί�υ εμπ�-ρ�υ πατρ�ς τ�υ. Tα διπλωματικάθέματα της Eυρώπης εγνώρι��ν τακα�ενεία της Xαλέπας καλύτερ�ναπ� τ� επιτελεί�ν της Nέας Hμέραςτης Tεργέστης.

O Bενι�έλ�ς ήτ� δυνατ� να συ-ναναστρέ�εται (και �υγί�η τας α-π�ψεις τ�υ) μετά τ�υ αγγλ��ίλ�υKωσταρ�ύ B�λ�υδάκη και τ�υ ρω-σ��ίλ�υ Xατ�ή Mι&άλη Γιάνναρη.Eγνώρι�ε τας επιδιώ�εις των Bρε-τανών εις την Aνατ�λήν, την ση-μασίαν της θαλάσσης δι’ αυτ�ύς,τ�ν ρ�λ�ν τ�υ κ�ιν��υλευτι-σμ�ύ, τ�υ Tύπ�υ, της K�ινής Γνώ-μης. Eις αντιστ�ί&�υς περιπτώσεις� Δημ. Γ�ύναρης δεν εί&ε τ�ιαύ-τας ευκαιρίας.

H�αίστει� δράσης

H Kρήτη με την Iστ�ρίαν της καιτ�υς αγώνας της, τ� διαρκές αυτ�η�αίστει�ν δράσεως και πατριωτι-σμ�ύ, ενεργείας και περισκέψεως,διεμ�ρ�ωσε τ�ν Eλευθέρι�ν K. Bε-νι�έλ�ν. O �π�ί�ς δεν της ��είλειαπλώς την γέννησιν και τα θρέ-πτρα, �πως και αυτή δεν τ�υ ώ�ει-λε μ�ν�ν τ�ν τά��ν και την μνήμην.Hτ� �ε�αίως ε�αίρετ�ς, ασυνήθης�ύσις, μεγάλ�ς. Kαι «�ι μεγάλ�ι ταμεγάλα, καθώς πρέπει, επιθυμ�ύν».

T� �τι δεν ωνειρ�π�λησεν απλώς,δεν έγραψε, δεν ερητ�ρευσε, δενεσ&εδίασε μ�ν�ν, τ� �τι επραγμά-τωσε τα ιδικά τ�υ και τα ιδικά μας �-νειρα, και αυτ� τ� ��είλει εις τ� θε-τικ�ν στ�ι&εί�ν τ�υ Kρητικ�ύ Λα�ύ�π�υ η θεωρία γίνεται έργ�ν...

Σημείωση: T� άρθρ� είναι απ�σπασμα α-π� τ� �ι�λί� τ�υ καθηγητή Nικ�λά�υ B. Tω-μαδάκη «O Bενι�έλ�ς έ�η��ς», Eκδ�σειςKυδωνία, Aθήνα, 1964.

O Eλευθέρις Bενι�έλς με την πρώτη τυ σύ�υγ και μητέρα τυ γιύ τυ Σ-�κλή, Mαρία.

H ε�ημερίδα τυ Eλευθερίυ Bενι�έλυ «Kήρυ�» στην δ� Xάληδων, στην πίαέγρα�ε τα πρώτα πύρινα άρθρα τυ για την απελευθέρωση της Kρήτης και την έ-νωσή της με την Eλλάδα.


H θρυλική μάη της KρήτηςT� θάρρ�ς, η τλμη και τ� πνεύμα αυτ�θυσίας τ�υ κρητικ�ύ λα�ύ πρ�κάλεσαν τ� παγκσμι� ενδια�έρ�ν

T�υ Σταμάτη Aπ. Aπ�στ�λάκη

Δασκάλ�υ, Λα�γρά �υ

ΠENHNTA TEΣΣEPA �ρ�νια απ� τημά�η της Kρήτης και πενήντα απ�την απελευθέρωση της Mεγαλ�νή-σ�υ απ� τα γερμανικά στρατεύματα(1945-1995), δίν�υν την ευκαιρία νασκύψ�υμε στα συγκλ�νιστικά καιπρωτάκ�υστα γεγ�ν�τα της επ��ής,ν’ αναμνησθ�ύμε ημερών δ��ας καιν’ απ�τίσ�υμε τ�ν �!ειλ�μεν� !�ρ�τιμής στ�υς ήρωες και μάρτυρες τηςμά�ης και της τετρά�ρ�νης EθνικήςAντίστασης.Oπως είναι γνωστ�, «ηγερμανική επίθεση απ� τ�ν αέρακατά της Kρήτης, άρ�ισε τ� πρωίτης 20ής Mαΐ�υ 1941.

Yστερα απ� σ!�δρ� #�μ#αρδισμ�,π�λυάριθμα σμήνη μετα!�ρικών αε-ρ�σκα!ών άρ�ισαν να πραγματ�π�ι-�ύν ρίψεις αλε�ιπτωτιστών στην πε-ρι��ή Xανίων-Mάλεμε. Tαυτ��ρ�ναάρ�ισε και η πρ�σγείωση ανεμ�πλά-νων με αερ�μετα!ερ�μενα τμήματα.Eπακ�λ�ύθησε σκληρ�ς αγώνας, κα-τά τη διάρκεια τ�υ �π�ί�υ �ι Γερμα-ν�ί κατ�ρθωσαν να δημι�υργήσ�υνένα μικρ� πρ�γε!ύρωμα ανατ�λικάτ�υ π�ταμ�ύ Tαυρωνίτη και να θέ-σ�υν υπ� τα πυρά τ�υς τ� αερ�δρ�-μι� Mάλεμε και τ� ύψωμα 107, δηλα-δή τ� %ωτικ� έδα!�ς της II Nε�%η-λανδικής Mεραρ�ίας. Yστερα απ�αυτ�, �ι #ρετανικές δυνάμεις εγκα-τέλειψαν τη νύ�τα 20/21 Mαΐ�υ τ� ύ-ψωμα 107 και συμπτύ�θηκαν ν�τι�α-νατ�λικά».

Tα γεγ�ν�τα της θρυλικής μά�ηςτης Kρήτης (τελευταί� δεκαήμερ�Mαΐ�υ 1941) της παραδ��τερης καιαιματηρ�τερης μά�ης τ�υ B΄ Παγκ�-σμί�υ Π�λέμ�υ, ε�ελί�θηκαν σε συ-ντ�μία ως ε�ής:

T� δραματικ δεκαήμερ�

20 Mαΐ�υ: Aρ�ί%ει η επίθεση. Tην6.30 πρωινή, �ι σταθμ�ί επιτήρη-σης ανα!έρ�υν πρ�σέγγιση αερ�-σκα!ών. Aκ�λ�υθ�ύν σ!�δρ�ί#�μ#αρδισμ�ί των Xανίων. Tην7.30 πρωινή, πραγματ�π�ιείται τ�πρωτ�!ανέρωτ� πέσιμ� των αλε-�ιπτωτιστών, Mάλεμε, Aγυιά, Γα-λατά κ.λπ. περι��ές των Xανίων.Στ�υς τ�μείς Pεθύμνης, Hρακλεί-�υ θα πέσ�υν μετά τ� μεσημέρι.

21 Mαΐ�υ: Oι Γερμαν�ί ε�ακ�λ�υ-θ�ύν να ρί�ν�υν τ� κύρι� #άρ�ςτ�υς στ� Mάλεμε. M�ίρα αγγλικ�ύστ�λ�υ �τυπά γερμανική νη�π�-μπή 18 μίλια έ�ω των Xανίων, #υθί-%�νται 15 διά!�ρα σκά!η και πνί-γ�νται 4.000 Γερμαν�ί.

22 Mαΐ�υ: Kαταλαμ#άνεται τ� Mάλε-με απ� τ�υς Γερμαν�ύς. Aπ�πειραανακατάληψής τ�υ απ� τις ελλη-ν�#ρετανικές δυνάμεις απ�τυγ�ά-νει. O υπ�στράτηγ�ς Pίγκελ, δι�ι-κητής των γερμανικών δυνάμεωνστην Kρήτη, πρ�σγειώνεται με τ�επιτελεί� τ�υ στη δυτική ��θη τ�υ

π. Tαυρωνίτη.23 Mαΐ�υ: T� αντιτ�ρπιλικ� «Nτικ�ι»

παίρνει απ� την Aγ. P�υμέλη τ�#ασιλιά και την ακ�λ�υθία τ�υ.Tην ίδια μέρα �ι Γερμαν�ί κιν�ύ-νται πρ�ς Kάνταν�.

24 Mαΐ�υ: Oλα δεί�ν�υν πως #ρισκ�-μαστε στην αρ�ή τ�υ τέλ�υς. Eνι-σ�υμένες �ι ε�θρικές δυνάμεις ε-

δραιών�νται στ�ν Γαλατά, τ� Mά-λεμε, την Aγυιά κ.λπ. Στ� Pέθυμν�η Xωρ�!υλακή επέδει�ε ηρωική α-ντίσταση. Στ� Hράκλει� η κατά-σταση κρίσιμη. Oι ελληνικές δυνά-μεις αρ�ί%�υν να απ�σύρ�νται. Oιελεύθερ�ι σκ�πευτές αγωνί%�-νται, αριστεύ�υν, σ�ηματί%�υν ήδη�μάδες...

25 Mαΐ�υ: Kάνταν�ς και Γαλατάς έ-��υν ήδη καταλη!θεί.

26 Mαΐ�υ: O Φρέιμπεργκ με την είσ�-δ� των Γερμανών στα Xανιά ειση-γείται την εκκένωση τ�υ νησι�ύ α-π� τα #ρετανικά στρατεύματα, τα�π�ία ήδη �δεύ�υν πρ�ς Σ�ύδα.

27 Mαΐ�υ: Aπ�#ι#ά%εται στη Σ�ύδααπ�σπασμα καταδρ�μών υπ� τ�ν

Tα Xανιά, την επ�μένη της κατάληψης της Kρήτης. Παντ�ύ ερείπια απ� τ�υς ��μ�αρδισμ�ύς των Γερμανών. Xανιώτες, με�τυάρια, πρ�σπαθ�ύν να καθαρίσ�υν τ� δρ�μ� απ� τις πέτρες και τα σίδερα, ύστερα απ� διαταγή των δυνάμεων κατ�"ής.


T� λιμάνι των Xανίων, μετά τ�υς γερμανικ�ύς ��μ�αρδισμ�ύς. Σε πρώτ� πλάν� � Γερμαν�ς �ωτ�γρα�ί#ει τ� ρημαγμέν� τ�πί�. Δε%ιά, τα ερειπωμένα τ�υρκικά λ�υτρά.

συνταγματάρ�η Λεϊμ�κ απ� 750άνδρες, �πισθ�!υλακή για την υ-π��ώρηση των #ρετανικών δυνά-μεων απ� την περι��ή Xανίων.Eρ�εται απ� τ� στρατηγεί� M.Aνατ�λής η διαταγή εκκένωσηςτ�υ νησι�ύ.

28 Mαΐ�υ: Eλληνικά τμήματα και #ρε-τανικές !άλαγγες απ� Σ!ακιά!εύγ�υν για τη Λι#ύη, Aίγυπτ�, κλ.Oι Γερμαν�ί καταλαμ#άν�υν ταXανιά, εισέρ��νται στην π�λη τηςPεθύμνης, #�μ#αρδί%�υν πυκνά τ�Hράκλει�.Στη Σητεία απ�#ι#ά%εται ιταλικήμεραρ�ία.

29 Mαΐ�υ: Kαταλαμ#άνεται και τ�Hράκλει�. Oι Φρέιμπεργκ και Oυέ-στ�ν ανα�ωρ�ύν για την Aίγυπτ�.

Hρωική αντίσταση

Eτσι, ύστερα απ� π�ταμ�ύς αιμά-των και πρωτάκ�υστα γεγ�ν�τα «έ-λη�εν η μά�η της Kρήτης με την επι-κράτηση των γερμανικών δυνάμεων,παρά την γενναι�τητα με την �π�ίαπ�λέμησαν �ι εκεί ελλην�#ρετανι-κές δυνάμεις και την πείσμ�να αντί-σταση τ�υ ηρωικ�ύ κρητικ�ύ λα�ύ,τ�υ �π�ί�υ τ� θάρρ�ς, η τ�λμη καιτ� πνεύμα αυτ�θυσίας υπήρ�αν ανυ-πέρ#λητα και πρ�κάλεσαν τ�ν θαυ-μασμ� τ�σ� των Eλλήνων �σ� και �-λων των συμμά�ων...».

(ΓEΣ/ΔIΣ: «Eπίτ�μη Iστ�ρία τ�υEλλην�ϊταλικ�ύ και Eλλην�γερμανι-κ�ύ π�λέμ�υ, 1940-41», Aθήνα, 1985,σελ. 262 κ.έ.).

Eπιλ�γικά πρέπει να υπενθυμίσ�υ-με την επιτελική εκτίμηση τ�υ απ�-τελέσματ�ς για τη μά�η της Kρήτηςστην �π�ία τ�νί%εται �τι: «T� τίμημα

της νίκης αυτής ήταν τ�σ� σ�#αρ�,ώστε μέ�ρι τ� τέλ�ς τ�υ π�λέμ�υ �ιΓερμαν�ί δεν �ανατ�λμησαν παρ�-μ�ια ενέργεια. H Kρήτη, �πως ανα-γκάστηκε να �μ�λ�γήσει � δι�ικητήςτ�υ XI γερμανικ�ύ Σώματ�ς Aερ�π�-ρίας, αντιπτέραρ��ς Στ�ύντεντ, υ-πήρ�ε � τά!�ς των Γερμανών αλε�ι-πτωτιστών...».

Bέ#αια δεν παρ�ράται �τι, αυτή ημά�η και � γενικ�ς �εσηκωμ�ς τηςKρήτης, με τις αμέτρητες ηρωικές α-ντιστάσεις και θυσίες της απ� τ�1941 ως τ� τέλ�ς τ�υ πρώτ�υ δεκαη-μέρ�υ τ�υ I�ύλη τ�υ 1945, πληρώθη-καν μ’ εκατ�μ#ες θυσιών, ερημώσειςκαι εμπρησμ�ύς �ωριών, #�μ#αρδι-σμ�ύς και εκτελέσεις, π�ταμ�ύς αι-μάτων, �μήρ�υς στα στρατ�πεδατης Γερμανίας και μια απέραντη �ρ-!άνια, καταστρ�!ή και α#άστα�τη ε-�αθλίωση. Παρ’ �λ’ αυτά, η κρητικήψυ�ή δε λύγισε, δε γ�νάτισε!

H Kρήτη των αγώνων και των αιμά-των π�υ πάντα αισι�δ��εί και πάνταστέκει �ρθή και αγ�νάτιστη, τραγ�υ-δεί τραγ�ύδι ρι%ίτικ�, ηρωικ�, π�υλέει στις στρ�!ές τ�υ:«—Xίτλερ να μην τ� καυ�ηθείς πως πά-

τησες την Kρήτη,�αρμάτωτη την ηύρηκες κι ελλείπαν τα

παιδιά της,στα �ένα π�λεμ�ύσανε, πάνω στην

Aλ�ανία,μα πάλι π�λεμήσανε...»

και ��ρεύει με τη μ�ναδική λε#ε-ντιά και τ� ασίγαστ� πάθ�ς της, τ�νπεντ�%άλη, με τ�ύτη τη μαντινάδα:«—Kρήτη να ’σαι περή ανη για τ’ ά�ια

τα παιδιά σ�υ,θεριά σε π�λεμήσανε, μα πέσανε μπρ�-

στά σ�υ».

Γερμαν�ί στρατιωτικ�ί, κατά την κατάληψη της Kρήτης, επιθεωρ�ύν τα «έργα»της Λ�υ�τ�ά�ε. Eρείπια και απ�καΐδια, απ� �π�υ πέρασαν τα «στ�ύκας», τα ��μ-�αρδιστικά κάθετης ε��ρμησης.


Aνάμεσα στ� θεςκαι τ� σήμερα

Σ’ αυτή την πλη έ ησε η Mαντάμ Oρτάνς, αλλά

και � Aντώνης Mάλμ�ς, � Σαλίμ, � Aλί Kγκ� και η Aμπλάς...

X�ρ�ς σε κρητικ� υ αντ�, �ράμι. M�υσεί� Eλληνικής Λαϊκής Tέ�νης, Aθήνα.

Tης Xρύσας Kακατσάκη

Φιλ�λ�γ�υ - Iστ�ρικ�ύ Tέ�νης

ΠPIN � ήλι�ς αρ�ίσει να ανη��ρί�ειστη μετέωρη �ώρα τ�υ �υραν�ύ, τ�καρά�ι αρά�ει στη Σ�ύδα. H Σ�ύδα,�πως κάθε λιμάνι, περικλείει μέσατης τη �ιαστική στάση, τ� ε�ήμερ�πέρασμα. H μ�νιμη εγκατάσταση, ημακραίωνη π�ρεία, �ρίσκ�νται σεαπ�σταση λίγων μ�λις �ιλι�μέτρωνστην π�λη των Xανίων. O επισκέ-πτης δεν έ�ει παρά να διατρέ"ειτην κεντρική λεω��ρ� για να την α-ντικρύσει. M�ν� π�υ απ� ’δω καιπέρα πρέπει να είναι έτ�ιμ�ς να α-κ�ύσει τ� μ�ν�λ�γ� της ιστ�ρίας.Tης ιστ�ρίας π�υ πλανάται στιςπρ�σ�ψεις των κτιρίων, κρύ�εταιστις σκ�τεινές γωνιές των δρ�μων,�ωλιά�ει ακ�μη και στις �υλλωσιέςτων δένδρων. Στα �αθύσκιωτα πλα-τάνια της κεντρικής λεω��ρ�υ �ιBενετ�ί αλλά και �ι T�ύρκ�ι ανα-σκ�λ�πι�αν τ�υς Xανιώτες π�υ α-ντιστέκ�νταν. Πάντα, �ι λα�ί, Mινω-ίτες και Mυκηναί�ι, Pωμαί�ι καιEλληνες, Σαρακην�ί και Bενετσιά-ν�ι, Oθωμαν�ί και Eυρωπαί�ι έσμι-"αν μέσα στ� αίμα.

Aπ κέντρ� της πλης

H ρ�ή των αιώνων καταγρά�εταιστ�ν αρ�ιτεκτ�νικ� ιστ� α�ίαστα.Στην είσ�δ� της π�λης �ι K�υμπέ-δες, θ�λωτά κτίσματα, για την τα�ήτων επι�ανών μ�υσ�υλμάνων. Πα-

ρά την κατά καιρ�ύς θρησκευτικήμισαλλ�δ�"ία επέ�ησαν διάσπαρτασ’ �λη την π�λη τ�αμιά, καθ�λικ�ίνα�ί, �υ�αντινές εκκλησίες. Aκ�μακαι ε�ραϊκές συναγωγές, δείγματ�υ ανθ�ύντ�ς κάπ�τε ε�ραϊκ�ύστ�ι�εί�υ ε" �ύ και η συν�ικίαO�ριακή. H ψυ�ή επιστρέ�ει και τ�σώμα περι�έρεται στ�υς �αρδείςκαι καλ��αραγμέν�υς δρ�μ�υς,στις ανθισμένες αυλές, στις πράσι-νες πλατείες και τα πάρκα. Πρώτηστάση στ�ν Kήπ�, �ώρ� αναψυ�ήςγια τ�υς Xανιώτες με τ� ψηλ� πέ-τριν� ρ�λ�ι να σημαδεύει τ� �ρ�ν�.Στην ίδια ευθεία διακρίνεται η θ�-λωτή στέγη τ�υ «Δεσπ�τικ�ύ», κα-τ�ικία τ�υ εκάστ�τε μητρ�π�λίτηKυδωνίας και Aπ�κ�ρών�υ. O κλή-ρ�ς στην Kρήτη δεν απ�υσίασε π�-τέ απ� τ�υς λαϊκ�ύς αγώνες και τηνκ�ινωνική �ωή. O νυν επίσκ�π�ς Eι-ρηναί�ς τ� επι�ε�αιώνει με τη διε-θνιστική κ�ινωνική και π�λιτιστικήδράση τ�υ.

Kατη��ρί��ντας υψώνεται μπρ�-στά μας επι�λητική και μεγαλ�πρε-πη η Δημ�τική Aγ�ρά. Σ’ αυτ� τ�σημεί� �τυπά η καρδιά της π�λης.Eδώ γίν�νται �ι πρ�εκλ�γικές συ-γκεντρώσεις, δίν�υν τα ραντε��ύτ�υς �ι κάτ�ικ�ι, εδώ πληρ��ρ�ύ-νται �ι κινηματ�γρα��ιλ�ι τις ται-νίες π�υ παί��νται, ακ�μη και �ι μη-�αν��ι�ι την έ��υν τη νύ�τα σημεί�εκκίνησης για τις σ�ύ�ες. Aπ� τατ�ι��κ�λλημένα νεκρώσιμα μαθαί-ν�υν την απώλεια κάπ�ι�υ συμπ�-

λίτη τ�υς για να συμμετάσ��υν στ�πάνδημ� πένθ�ς. H μνήμη των νε-κρών �ωντανή και ακ�μη περισσ�-τερ� των θρύλων. Oπως της Mα-ντάμ Oρτάνς π�υ έ�ησε και γνώρισετις μεγάλες της δ�"ες στ� LondonBar, στη θέση τ�υ σημεριν�ύ "εν�-δ��εί�υ «Kύδων». Στ� �ημισμέν�αυτ� κα�έ σαντάν των αρ�ών τ�υαιώνα αρτίστες �ερμένες απ� τηνEυρώπη ψυ�αγωγ�ύσαν τ�υς α"ιω-ματικ�ύς των στ�λων. H MαντάμOρτάνς ήταν η πρώτη π�υ διάλε"ενα κάνει στριπτί� για την ψυ�αγω-γία τ�υς.

Mάλμει�ς Bι�λι�θήκη

Στα Xανιά, σ�εδ�ν ασυναίσθητα,τ� �ήμα τ�υ επισκέπτη επι�ραδύ-νεται. H π�λη σ�υ επι�άλλεται νατην πρ�σέ"εις. Στα σι�ανάδικα ημυρωδιά τ�υ δέρματ�ς και παρακά-τω τ� λι�άνι της Tριμάρτυρης. Eκείκ�ντά τ� λα�γρα�ικ� M�υσεί� τηςA. Mπικάκη, �τιαγμέν� �λ� με τα�έρια της, αναπαριστά με τα κεντή-ματα και τις κ�ύκλες αγρ�τικές α-σ��λίες και λαϊκά έθιμα. E"άλλ�υπ�λλά στ�ι�εία τ�υ αγρ�τικ�ύ π�λι-τισμ�ύ, �πως κάψιμ� τ�υ I�ύδα,θρησκευτικά πανηγύρια, έ��υν εν-σωματωθεί στ�ν αστικ� τρ�π� �ω-ής. Aνατ�λικά η Σπλάντ�ια. O μινα-ρές σήμα κατατεθέν τ�υ παλι�ύτ�υρκ�μα�αλά. Kάπ�υ εκεί, σ’ ένακ�μμάτι τ�υ καθ�λικ�ύ μ�ναστηρι-�ύ Madonna della Misericordia, π�υ

Aπ�ψη τ�υ λιμανι�παλιάς π�λης των(Φωτ.: Nίκ�ς K�κκα


�ύ και τηςν Xανίων.αλιάς).

T� γρα ικ� λιμάνι τηςπ�λης, στ� �άθ�ς �περί ημ�ς άρ�ς καιτ� Φρ�ύρι� τ�υ Φιρκά.

�ι T�ύρκ�ι εί�αν μετατρέψει σε κα-τ�ικίες, στεγα��ταν η Mάλμει�ς Bι-�λι�θήκη. O ιδρυτής της AντώνηςMάλμ�ς, με τη μυθιστ�ρηματική�ι�γρα�ία, διέθετε τ� αλάθητ�συλλεκτικ� ένστικτ� π�υ τ�υ εί�ε�αρίσει τ� παρατσ�ύκλι «�αρτ�π�-ντικ�ς». Eίναι �αρακτηριστικ� �τιπαρα�ύλαγε την υπηρέτρια τ�υ Bε-νι�έλ�υ π�τε θα �γάλει τα σκ�υπί-δια για να πάρει σημειώματα, επι-στ�λές, αντίγρα�α διπλωματικώνεγγρά�ων. Πάνω απ� 6.000 τ�μ�ισπάνιων �ι�λίων π�υ α��ρ�ύσαντην Kρήτη και άλλα τ�σα ε�ραϊκά,περι�ήτητα σήμερα στη διεθνή �ι-�λι�γρα�ία, �ωρίς να υπ�λ�γί��-νται τα �ι�λία με άλλα θέματα, �ιγκρα��ύρες και �ι �άρτες ήταν τ�απ�τέλεσμα τ�υ συλλεκτικ�ύ τ�υπάθ�υς. T� 1972 παρα�ωρήθηκεστη Δημ�τική Bι�λι�θήκη αλλά δυ-στυ�ώς � Δήμ�ς την κακ�μετα�ει-ρίστηκε. Δεν υπ�γρά�ηκε καν πρω-τ�κ�λλ� παραλα�ής και π�λλά �ι-

�λία �άθηκαν στη μετα��ρά. Σήμε-ρα, στ� εναπ�μείναν τμήμα τ�υ πα-λι�ύ μ�ναστηρι�ύ, � γνωστ�ς κ�μ-μωτής και γλύπτης Kάρ�λ�ς Kα-μπελ�π�υλ�ς ετ�ιμά�ει ένα π�λύ-κεντρ� π�λιτιστικ� π�υ ίσως "ανα-�ωντανέψει την παλιά πνευματικήικμάδα τ�υ κτιρί�υ. E"άλλ�υ αυτή ηικμάδα δεν έλειψε π�τέ απ� τα Xα-νιά. Στ� Σαντρι�άνι η «Λέσ�η K�ν-δυλάκη» εί�ε θαμώνες τ�ν κ. Mάν�,τ�ν A. Mινωτή, τ�ν N. Kα�αντ�άκη.Eκεί �π�υ ακ�ύγ�νταν �ι κ�υ�έ-ντες των πρωτ�π�ρων της καλλιτε-�νικής κίνησης και �ι π�λιτικ�ί λ�-γ�ι τ�υ Bενι�έλ�υ, μερικά �ρ�νιααργ�τερα αντη��ύσαν �ι �ωνέςτ�υ Σαλίμ τ�υ πελώρι�υ μαύρ�υ μετ� αγαθ� πρ�σωπ�. Tύπ�ς γρα�ι-κ�ς και περιθωριακ�ς σαν τ�ν AλίK�γκ� τ� ��ερ� �αρκάρη τ�υ λι-μανι�ύ με �ψη ψυ��π�μπ�ύ. Σαντ�ν Mάραθα π�υ μ�ίρα�ε α�ιν�ύςστ�υς περαστικ�ύς. Σαν την


Aμπλάς, την T�υρκάλα, π�υ ψιθύρι-�ε "�ρκια και δεν θέλησε να γυρίσειστην πατρίδα της γιατί εί�ε απ�κτή-σει μια καιν�ύργια.

Kαταπατήσεις

Kαι δεν εί�ε άδικ�. Γιατί τ�ν τ�π�τ�υς �ι Xανιώτες τ�ν δια�έντεψανκαι τ�ν δια�εντεύ�υν με τ�ν καλύ-τερ� τρ�π�. T� κίνημα εναντί�ν των�άσεων, ειδικά μετά τη μεταπ�λί-τευση, υπήρ"ε έντ�ν�. H �μ�ρ�ιάτης π�λης δεν �δηγεί υπ��ρεωτικάστην ε"ιδανίκευσή της. Aντίθετα,��ηθά στην επισήμανση της ωραι�-π�ιημένης αυθαιρεσίας π�υ γίνεταικάτω απ� τ�υ «τ�υρισμ�ύ την αν�-�ή» και τις παράν�μες μεθ�δεύσειςπρ�ς ίδι�ν ��ελ�ς. T� «(ενία» �τι-σμέν� πάνω στ� Bενετσιάνικ� τεί-��ς, τ� «Π�ρτ� Bενετσιάν�», μετάτα Nεώρια, τραν� παράδειγμα κατα-πάτησης των �ρων και των συνθη-κών δ�μησης. Eπίσης τα γρα�ικά�ωριά, Γαλατάς, Πλατανιάς λίγ� έ"ωαπ� την π�λη μετέτρεψαν τ�υςπ�ρτ�καλεώνες και τ�υς κήπ�υςτ�υς σε καλ�γ�υστα π�λλές ��ρές"εν�δ��εία και εν�ικια��μενα δω-μάτια. Oμως απέναντι σ’ �λα αυτά �ιXανιώτες αναπτύσσ�υν αντισώμα-τα. Γερά και στέρεα γιατί �ασί��νταισε μια κ�υλτ�ύρα αυτ�ν�μη. H πα-τρ�παράδ�τη �ιλ�"ενία αντιστέκε-ται στην τ�υριστική αλλ�τρίωση. Hπερι�ερειακή ανάπτυ"η, ένν�ια αλ-λ�ύ �θαρμένη και ανα"ι�πιστη, εδώγίνεται ε�ικτή και �ρατή. T� απ�-δεικνύ�υν τα έργα τ�υ Δήμ�υ, �ι ε-ταιρίες λαϊκής �άσης, �ι γεωργικ�ίσυνεταιρισμ�ί και �ι π�λιτιστικές ε-πι�ειρήσεις. H παράδ�ση, λαϊκή καιέντε�νη, πρ��ρική και γραπτή,δεν είναι δάνει� τ�υ παρελθ�ντ�ςπ�υ �ρησιμεύει ως επετειακ� περί-�λημα ή ως ε"αγώγιμ� ��λκλ�ρ.Eντάσσεται στην καθημεριν�τητάτ�υς και γίνεται τελικά λ�γ�ς ύπαρ-"ης και κατά�αση �ωής. H μύησηαρ�ί�ει απ� π�λύ νωρίς. T� μ�ναδι-κ� σ’ �λη την Eλλάδα περι�δικ� νη-πιαγωγεί�υ «T� Xανιωτάκι» ε"�ικει-ώνει τα μικρά παιδιά με τ� περι�άλ-λ�ν τ�υς. Oι μαθητές των Λυκείωνέ��υν �γάλει περι�δικ� «Mατιέςστην π�λη» και αναλαμ�άν�υν πρω-

τ��υλίες για τη διάσωσή της. Στ�πρ�γραμμα τ�υ Π�λυκλαδικ�ύ ε-ντά�θηκε η παραδ�σιακή μέθ�δ�ςπαραγωγής τσικ�υδιάς. Aυτής π�υπ�λλ�ί την κ�υ�αλ�ύν στα αυτ�κί-νητα δια παν ενδε��μεν� κ�ινωνι-κής συναναστρ��ής.

Tα Xανιά είναι η π�λη των �σμώνκαι των ή�ων. Oπ�ι�ς έ�ει τα μάτιατης ψυ�ής τ�υ αν�ι�τά, μπ�ρεί ναακ�ύσει γέρ�υς και γερ�ντισσες να

λένε απέ"ω τ�υς 10.000 στί��υς τ�υEρωτ�κριτ�υ. Στις παρέες αρκεί λί-γη τσικ�υδιά και γρα�ιέρα για νααρ�ίσ�υν τα ρι�ίτικα. E"άλλ�υ η ελ-ληνική μυθ�λ�γία τ�π�θετεί τηνγέννηση της μ�υσικής και τ�υ ��-ρ�ύ στην Kρήτη. Eίναι γνωστ�ς �μύθ�ς για τ�υς ��ρ�ύς και τα �ργα-να π�υ κτυπ�ύσαν �ι K�υρήτες γιανα καλύψ�υν τα κλάματα τ�υ νε�-γέννητ�υ Δία. Tελικά ίσως επικρα-τεί η μνήμη των γ�νιδίων, η ευαι-σθησία των κυττάρων. Σε καμιά άλ-λη π�λη, δεν λειτ�υργ�ύν τ�σεςπ�λλές ιδιωτικές σ��λές παραδ�-σιακών ��ρών και �ργάνων. Oι νέ�ιδεν ντρέπ�νται να ��ρεύ�υν και νατραγ�υδάνε τ�υς σκ�π�ύς τ�υ τ�-π�υ τ�υς. Στις αίθ�υσες τ�υ Ωδεί-�υ, πλάι στ�υς ή��υς τ�υ πιάν�υ καιτης κλασικής κιθάρας, � KώσταςM�υντάκης δίδα"ε π�λλές γενιέςτις «δ�"αριές» της λύρας. Aνάμεσαστα εκατ�ντάδες μαγα�ιά της πρ�-κυμαίας για �λα τα γ�ύστα και τ�κα�ενεί� π�υ στεγά�ει τ� επαγγελ-ματικ� σωματεί� των μ�υσικών.Eδώ έμαθε � P�ς Nτέιλι να συνται-ριά�ει τις μελωδίες της λύρας μετ�υς υπ�λ�ιπ�υς καημ�ύς της Aνα-τ�λής.

Περπατώντας στα στενά �ενε-τσιάνικα σ�κάκια πίσω απ� τ� λιμά-νι, τα �υθισμένα στη μεσαιωνικήσιωπή και τ� μισ��ως, η διάθεσηαλλά�ει. H ηρεμία της γειτ�νιάς, �ιμυρωδιές των �αγητών, τα υ�αντά

π�υ λιά��νται στα μπαλκ�νια δεν έ-��υν καμιά σ�έση με τ� π�λύ��υ�πλήθ�ς π�υ συγ�ρωτί�εται μερικάμέτρα παρακάτω. Στ� Φιρκά κυματί-�ει σταθερά απ� τ� 1913 η γαλαν�-λευκη. Tα σημάδια της μνήμης πα-ντ�ύ. Για τ� καλ� και τ� κακ�. Oπωςτ� «Γερμανικ� π�υλί», λίγ� έ"ω απ�την π�λη σύμ��λ� της γερμανικήςπαρ�υσίας στ� νησί.

Oπλ��ρία – �πλ��ρησία

Eκεί κ�ντά τ� μάτι πέ�τει σε μιαπινακίδα διάτρητη απ� σκάγια. Δί-πλα ακρι�ώς μια άλλη πινακίδα τηςTρ��αίας, ειδικά κατασκευασμένηγια την Kρήτη, γρά�ει: «Mην πυρ�-��λείτε άσκ�πα». Eίναι ίσως ανα-γκαί� να "εκαθαρίσ�υμε τα πράγμα-τα γύρω απ� την �πλ��ρία τωνKρητικών και επ�μένως και των Xα-νιωτών. E�ει δημι�υργηθεί μια �λ�-κληρη μυθ�λ�γία στην �π�ία μπερ-δεύ�νται η αλήθεια και τα στερε�-τυπα, �ι �ήμες και τ� �ίαι� ��λ-κλ�ρ, με δυσδιάκριτα π�λλές ��ρές�ρια. Nαι, υπάρ��υν κάπ�ι�ι Xανιώ-τες π�υ �πλ��ρ�ύν και ακ�μα πε-ρισσ�τερ�ι εκείν�ι π�υ έ��υν �πλα.Δεν πρ�κειται για λ�γ�παίγνι�. Oιπρώτ�ι (ίδι�ι σε π�σ�στ� με τα άλλαμέρη της Eλλάδας αλλά με έντ�νητην κατά�ρηση) π�υλάνε πρ�στασίαστα μαγα�ιά, σερ�ίρ�υν νταηλίκι καιγενικά δεν διστά��υν να τα �ρησι-μ�π�ιήσ�υν για την επίλυση τωνπρ�σωπικών τ�υς δια��ρών. Oι άλ-λ�ι τα έ��υν �υλαγμένα στα σπίτιατ�υς και ρί�ν�υν «μπαλωθιές» σεγάμ�υς, �α�τίσια ή πρ�εκλ�γικέςπερι�δείες. Γι’ αυτ�ύς τα �πλα έ-��υν περάσει αρ�ετυπικά, εκτ�ς α-π� μέσ� αγώνων και ως τρ�π�ς συ-ναισθηματικής έκ�ρασης. Δεν "ε-�ν�ύν �τι αυτά, ύστερα απ� αμέ-τρητες ε"εγέρσεις και κινήματα,τ�υς �άρισαν την τελική νίκη και έ-νωση με την Eλλάδα. Kαι "έρ�υν �τιτ� �ρωστάνε και στ�ν Eλευθέρι�Bενι�έλ�, � �π�ί�ς αναπαύεται μα�ίμε τ� γι� τ�υ Σ��κλή ψηλά στ�Aκρωτήρι. T� π�λιτικ� τ�υ �ραμαγια ελευθερία και ανε"αρτησία �α-ραίν�υν π�λύ στη σκέψη των συ-μπ�λιτών τ�υ. Aκ�μα δεν έ�ει κατα-λαγιάσει � θ�ρυ��ς απ� τη δίκη γιατα επεισ�δια π�υ έγιναν σε μια α-ντιαμερικανική διαδήλωση.

O επισκέπτης π�υ θα πάει γιαπρ�σκύνημα στ�ν τά�� τ�υ θα πε-ράσει απ� τ� σπίτι τ�υ στη Xαλέπα.Δίπλα στ� ανάκτ�ρ� τ�υ Γεωργί�υ,τ�υ πρώτ�υ Aρμ�στή και απέναντι ηεκκλησία της Aγίας Mαγδαληνής,κτισμένη απ� τη �ασίλισσα Oλγα.Aμέσως μετά η σειρά των αρ��ντι-κών και των παλιών πρ�"ενείων. H ι-στ�ρία �ωράει και σε λίγα τετραγω-νικά. Eδώ δίπλα στ�υς τά��υς έρ-��νται �ι Xανιώτες με τ� αν�ι�τ�πνεύμα και τ� καθαρ� �λέμμα να α-τενίσ�υν τ�υς �ρί��ντες και τ�υςδρ�μ�υς της θάλασσας. Θετικιστέςκαι ρ�μαντικ�ί, τ�πικιστές και κ�-σμ�π�λίτες, ήρεμ�ι ν�ικ�κυραί�ικαι μα�ητικ�ί αγωνιστές �ταν η πε-ρίσταση τ� απαιτεί. Aγναντεύ�νταςτην π�λη στ� μυαλ� μ�υ τριγυρνάει� στί��ς τ�υ Σε�έρη: «Tα �ράδια �αγέρας πιάνει ένα περίεργ� τρα-γ�ύδι σαν ψυ�ές π�υ κατάργησαντ� θάνατ�».



Aδελίνα Γκιτάρ, η επ�ν�μα$�μενη Mαντάμ Oρτάνς, π�υ με τ� στριπτί$ και τη γ�η-τεία της εί�ε κατακτήσει τ�υς ναυάρ��υς των Mεγάλων Δυνάμεων. Eγινε παγκ�-σμίως γνωστή απ� τ�ν Nίκ� Kα$αντ$άκη.

T� κα ενεί� « H κρητική μ�υσική», �π�υ στεγά$εται τ� «Eπαγγελματικ� Σωμα-τεί� M�υσικών Kρητικής M�υσικής “O Xάρ�αλης”», στα Xανιά της Kρήτης. (Φωτ.:Roberto Leydi).

T�υ Nίκ�υ Ψιλάκη

Δημ�σι�γρά�υ - Συγγραέα

ΣTHN περι�ή των Xανίων σώ��νταιτα πι� αντιπρ�σωπευτικά και πι� �-λ�κληρωμένα μ�ναστηριακά συ-γκρ�τήματα της Kρήτης. M�νές�ρ�υριακ�ύ τύπ�υ, σύμ�ωνα με τημ�ναστηριακή αριτεκτ�νική π�υαναπτύθηκε στα μεγάλα μ�ναστι-κά κέντρα της Oρθ�δ��ίας, διεδρα-μάτισαν καταλυτικ� ρ�λ� στην ε�έ-λι�η των ιστ�ρικών γεγ�ν�των, ιδι-αίτερα κατά τα τελευταία ρ�νιατης ενετικής κατ�ής και την πε-ρί�δ� της τ�υρκ�κρατίας.

Oι μ�νές της Zω�δ��υ Πηγήςτ�υ Xαρτ��ύλακ�ς, της Kυρίας τωνAγγέλων στ� Γδερνέττ� (Γ�υ#ερ-νέττ�) και της Aγίας Tριάδας τωνM�υρτάρων ή T�αγκαρ�λων διατη-ρ�ύν την αρική τ�υς μ�ρ�ή, με μι-κρές ή μεγάλες επεμ#άσεις π�υ έ-γιναν στ� πέρασμα των αιώνων.Eκτ�ς απ’ αυτές τις μεγάλες μ�νέςστην περι�ή των Xανίων υπάρ-�υν ακ�μη �ωντανά τα λείψαναμιας μεγάλης μ�ναστηριακής ιστ�-ρίας, π�υ μπ�ρεί να τη συναντήσεικανείς στα ερείπια σπ�υδαίων μ�-νών, �πως εκείνες της Aγίας Kυρια-κής, τ�υ Aγί�υ Eλευθερί�υ στιςM�υρνιές, τ�υ Aγί�υ Γεωργί�υ στηXαρ�διά, της Περ#�λίτσας, τ�υ Aγί-�υ Iωάνν�υ τ�υ Eλεήμ�να στ� Γκα-λαγκάδω, αλλά και τα μετ�ια τωνμεγάλων μ�ναστικών κέντρων τηςOρθ�δ��ίας (Aγία M�νή τ�υ Σαρα-κήνα-μετ�ι της Mεγίστης Λαύρας,Aγι�ς Iωάννης Θε�λ�γ�ς-μετ�ιΠάτμ�υ, Aγία Tριάδα Περ#�λίων-μετ�ι της Aγίας Aικατερίνης Σινά).

Δεν είναι γνωστ� τ� π�τε ιδρύθη-καν τα πρώτα μ�ναστήρια γύρω α-π� τα Xανιά. H αραι�τερη μαρτυ-ρία για μ�νή π�υ ιδρύθηκε σε σετι-κά κ�ντινή απ�σταση απ� τα Xανιάπρ�έρεται απ� τη διαθήκη τ�υ τ�-πικ�ύ Oσί�υ Iωάννη τ�υ *έν�υ ήEρημίτη (10�ς - 11�ς αιώνας), � �-π�ί�ς ίδρυσε μ�ναστήρι στ� ωρι�K�υ��ς Kυδωνίας. Aπ� τ� μ�να-στήρι αυτ� σώ�εται σήμερα μ�ν� τ�αναστηλωμέν� καθ�λικ� τ�υ.

T� καθ�λικ�

Σημαντικ� ρ�λ� στην ε�έλι�η τ�υμ�ναισμ�ύ στην ευρύτερη περι�-ή διεδραμάτισε τ� Aκρωτήρι, τ�-π�ς �ρειν�ς και άνυδρ�ς, σε π�λύμικρή απ�σταση απ� την π�λη τωνXανίων. Πιθαν�τατα να υπήραν ε-κεί σκήτες ερημιτών απ� τη B΄ Bυ-�αντινή Περί�δ� (961-1204). Σ’ ένατέτ�ι� άγ�ν� και τραύ τ�π�, μέσαστ� �αράγγι τ�υ Kαθ�λικ�ύ, υπάρ-ει ένα απ� τα σπ�υδαι�τερα πρ�-σκυνήματα της δυτικής Kρήτης.Πρ�κειται για τ� σπήλαι� τ�υ τ�πι-κ�ύ Oσί�υ Iωάννη τ�υ Eρημίτη, � �-π�ί�ς κατά την παράδ�ση ασκήτευεστ� ακρωτήρι, μέρι π�υ κάπ�ι�ςκυνηγ�ς π�υ τ�ν είδε απ�στεωμέ-

ν� και κυρτωμέν�, τ�ν ε�έλα#ε για�ώ� και τ�ν σημάδεψε με τ� τ��τ�υ. Eκείν�ς κατά�ερε να συρθείμέρι τη σκήτη τ�υ, ένα #αθύ σπή-λαι�, �π�υ και ε�έπνευσε.

Δίπλα απ� τ� σπήλαι� αυτ� τί-στηκε ένα εντυπωσιακ� συγκρ�τη-μα π�υ ανήκε στη M�νή Kυρίας τωνAγγέλων (Γ�υ#ερνέττ�υ). Eπειδή

τ� �αράγγι ήταν #αθύ και απ�τ�μ�,τίστηκε μια μεγάλη γέ�υρα π�υ ε-νώνει τις δυ� πλευρές τ�υ �αραγ-γι�ύ. Eτσι, δημι�υργήθηκε επίπε-δ�ς ώρ�ς για τ�υς π�λυπληθείςπρ�σκυνητές και �ικ�δ�μήθηκανμερικά επίσης εντυπωσιακά κτίριαγια την ε�υπηρέτηση τ�σ� της μ�-ναστικής κ�ιν�τητας �σ� και των

πρ�σκυνητών. Tα λα�ευμένα στ�#ρά� σκαλ�πάτια π�υ �δηγ�ύν ώςεδώ, καθώς και � επίσης λα�ευμέ-ν�ς στ� #ρά� να�ς συμπληρών�υντην εικ�να εν�ς μ�ναδικ�ύ για τ�νελληνικ� ώρ� τ�πί�υ...

Στις παρυ�ές των κρητικών π�-λεων συναντάμε λίγ� πριν απ� την


Tα μ�ναστήρια των XανίωνM�νές �ρ�υριακ�ύ τύπ�υ, διαδραμάτισαν καταλυτικ� ρ�λ� στην ε�έλι�η των ιστ�ρικών γεγ�ν�των της νήσ�υ

O Aγι�ς Nικ�λα�ς, διά �ειρ�ς Eμμαν�υήλ Iερέως Σκ�ρδίλη, 17�ς αιώνας. M�νή Xρυσ�πηγής.

κατάκτηση τ�υ νησι�ύ απ� τ�υςT�ύρκ�υς (μέσα τ�υ 17�υ αιώνα) έ-ναν ασυνήθιστα μεγάλ� αριθμ� �ρ-θ�δ��ων μ�ναστηριών. Γύρω απ�τ� Xάνδακα (σημεριν� Hράκλει�),τ� Pέθυμν� και τα Xανιά ιδρύ�νταικαι αναπτύσσ�νται δεκάδες μικράκαι μεγάλα μ�ναστήρια ενώ μέσαστις ίδιες π�λιτείες λειτ�υργ�ύν τακαθ�λικά μ�ναστήρια των γνωστών«ταγμάτων» της Δύσης. Oι Δ�μηνι-καν�ί �αίνεται να κυριαρ�ύν μεμεγάλα μ�ναστηριακά συγκρ�τήμα-τα, �πως εκείνα τ�υ Aγί�υ Nικ�λά-�υ Σπλάντ�ιας Xανίων, τ�υ Aγί�υΠέτρ�υ στ� Xάνδακα, ωρίς να υ-στερ�ύν �ι Φραγκισκαν�ί.

Oι �ρθ�δ��ι μ�να�ί π�υ ��υνστις παρυ�ές των π�λεων είναι συ-νήθως λ�γι�ι και διατηρ�ύν επα�ήμε την εκπληκτική άνθηση τωνγραμμάτων και των τενών π�υ πα-ρατηρήθηκε στην Kρήτη μετά τ�1453. Tα παραδείγματα τ�υ Γεράσι-μ�υ Bλά�υ τ�υ Mα�ίμ�υ Mαργ�υ-νί�υ, τ�υ Iερεμία και τ�υ Λαυρέντι-�υ T�αγκαρ�λων και τ�υ Φιλ�θε�υΣκ�ύ��υ π�υ ��υν σε μ�ναστήριαγύρω απ� τ� Xάνδακα και τα Xανιάείναι ενδεικτικά. Ωστ�σ�, η επ�ήτης Eνετ�κρατίας στην Kρήτη(1211-1645/1669) ήταν περί�δ�ς �-�ύτητας και έντ�νων θρησκευτικώναντιπαραθέσεων ανάμεσα στ�υς�ρθ�δ��υς και τ�υς καθ�λικ�ύς.Oι τελευταί�ι πρ�σπαθ�ύσαν με κά-θε τρ�π� να αλλ�ιώσ�υν τ� θρη-σκευτικ� �ρ�νημα των Kρητών, έ-�ντας εν π�λλ�ίς και τη συμπαρά-σταση τ�υ επίσημ�υ ενετικ�ύ κρά-τ�υς. H π�λιτική τ�υ ενετικ�ύ κρά-τ�υς �αίνεται να αλλά�ει μετά τ�1570 και την κατάληψη της Kύπρ�υαπ� τ�υς T�ύρκ�υς. H αύ�ηση τηςτ�υρκικής δύναμης στ� Aιγαί� ανη-συεί τ�υς Eνετ�ύς π�υ επιδιώ-κ�υν πλέ�ν να ακ�λ�υθήσ�υν μιαπι� συνετή π�λιτική απέναντι στ�υςυπ�δ�υλ�υς Kρήτες. Σ’ �λη τηνKρήτη ανακαινί��νται και ιδρύ�νταιδεκάδες μ�ναστήρια, ενώ �ι Eνετ�ίεπιδιώκ�υν πλέ�ν μια σωστή �ργά-νωση τ�υ μ�ναστικ�ύ #ί�υ. O κ�ι-ν�#ιακ�ς μ�ναισμ�ς άρισε να ε-πι#άλλεται στα μεγάλα μ�ναστήριαγύρω απ� τα Xανιά, με #ασικ�ύςπρωτεργάτες μερικ�ύς μ�να�ύςτης επ�ής. H αρή γίνεται απ� τηνέρημη σήμερα μ�νή της Aγίας Kυ-ριακής για να ακ�λ�υθήσ�υν η Kυ-ρία των Aγγέλων, η Aγία Tριάδα τωνM�υρτάρων και άλλα...

H τ�υρκική απ�#αση στην Kρήτητ�ν I�ύνι� τ�υ 1645 αν�ίγει μιακαιν�ύργια σελίδα στη μ�ναστη-ριακή ιστ�ρία των Xανίων. Oι μ�να-�ί της M�νής Aγί�υ Bασιλεί�υ α-ντιστέκ�νται με πάθ�ς στ�υς Oθω-μαν�ύς. T� μ�ναστήρι τ�υς κατε-στρά�η �λ�σερώς απ� τ�ν νέ�κατακτητή. T� ίδι� συμ#αίνει καιμε τη M�νή Zω�δ��υ Πηγής τ�υXαρτ��ύλακα, μ�ν� π�υ � ηγ�ύμε-ν�ς της μ�νής αυτής κατά�ερε ναδια�ύγει στα ενετ�κρατ�ύμεναEπτάνησα και τ� μ�ναστήρι κατά-�ερε να απ��ύγει την �λ�κληρω-τική καταστρ��ή.

Tα ρ�νια π�υ ακ�λ�ύθησαν ήτανπ�λύ δύσκ�λα. H #αρύτατη ��ρ�-λ�γία π�υ επέ#αλαν �ι T�ύρκ�ι σεσυνδυασμ� με την α��ρητη κατα-πίεση των πρώτων ρ�νων της

T�υρκ�κρατίας, �δήγησαν στη διά-λυση δεκάδων μικρών μ�ναστηριώντης περι�ής. Tα περισσ�τερα απ’αυτά μετατρέπ�νται σε μετ�ια(μ�ναστηριακά ε�αρτήματα) τωντριών μεγάλων μ�ναστηριών π�υκατά�εραν να επι#ιώσ�υν: Tης M�-νής Zω�δ��υ Πηγής τ�υ Xαρτ�-�ύλακα, της Kυρίας των Aγγέλωνκαι της Aγίας Tριάδας των M�υρτά-ρων ή T�αγκαρ�λων.

H M�νή Zω�δ��υ Πηγής

Bρίσκεται π�λύ κ�ντά στα Xανιά.Eίναι μ�ναστήρι �ρ�υριακής μ�ρ-�ής και στην κεντρική πύλη τ�υ#λέπ�υμε τ� �ικ�σημ� τ�υ κτήτ�-ρά τ�υ, τ�υ ιατρ�ύ Iωάννη Xαρτ�-�ύλακα, εν�ς ανθρώπ�υ π�υ πρ�-σ�ερε σπ�υδαίες υπηρεσίες �ταν,κατά τ� 1595 είε �εσπάσει στηνKρήτη μια μεγάλη επιδημία παν�ύ-κλας. H Eνετία τ�ν τίμησε και τ�υαπένειμε τίτλ� ευγενείας. Στη θέ-ση τ�υ μ�ναστηρι�ύ υπ�θέτω �τιυπήρε κάπ�ι� παλι� μικρ� μ�να-στήρι� τ� �π�ί� και ανακαινίστηκεαπ� τ�ν Xαρτ��ύλακα. O τελευταί-�ς παραώρησε σημαντικές εκτά-σεις στη μ�νή και δημι�ύργησε τιςπρ�ϋπ�θέσεις για την ανάπτυ�ήτης. O Iωάννης Xαρτ��ύλακας συ-νέτα�ε «Tυπικ�ν» με τ� �π�ί� κα-θ�ρί��νταν �ι συνθήκες λειτ�υρ-γίας τ�υ μ�ναστηρι�ύ, �ι υπ�ρεώ-σεις και τα δικαιώματα των μ�να-ών κ.ά. T� «Tυπικ�ν» αυτ� άθη-κε, αλλά �ι κατ�πιν�ί μ�να�ί �ρ�-ντισαν να τ� ανανεώσ�υν και να τ�πρ�σαρμ�σ�υν στις ιδιαίτερεςσυνθήκες π�υ είαν διαμ�ρ�ωθεί

στην Kρήτη επί T�υρκ�κρατίας.Aλλά και η «διασκευή» τ�υ αρικ�ύκειμέν�υ π�υ διασώθηκε παρέειπ�λλές πληρ��ρίες για τ�ν τρ�π�δι�ίκησης της μ�νής, �πως τ�ν κα-θ�ρισε � Iωάννης Xαρτ��ύλακας.Aνάμεσα στις διατά�εις τ�υ «Tυπι-κ�ύ» ήταν και μια π�υ πρ�έ#λεπετη διδασκαλία των γραμμάτων μέ-σα στ� μ�ναστήρι.

O σημεριν�ς επισκέπτης μπ�ρείνα δει τ� θαυμάσι� τρίκ�γ� καθ�-λικ�, � πρ�να�ς τ�υ �π�ί�υ κατα-σκευάστηκε μ�λις τ� 1863 (� να�ςείε �ικ�δ�μηθεί κατά τ� 17� αιώ-να). Στ� να� σώ��νται εικ�νες τ�υ19�υ αιώνα και τ� υπέρ�� υλ�-γλυπτ� τέμπλ�. Σπ�υδαίες εικ�νεςτ�υ 15�υ, 16�υ και 17�υ αιώνα σώ-��νται στ� μ�υσεί� της μ�νής, �-π�υ �υλάσσ�νται ιερά σκεύη, ταδ�υκικά διατάγματα της Xρυσ�πη-γής και παλιά ειρ�γρα�α #ι#λία.Σήμερα είναι μ�νή γυναικών.

Oι καλ�γριες, συντήρησαν τα κτί-ρια σε#�μενες την παλιά τ�υς μ�ρ-�ή, �ργάνωσαν τμήμα ηλεκτρ�νι-κών υπ�λ�γιστών για την έκδ�σηθρησκευτικών περι�δικών και έ-�υν εγκαταστήσει εργαστήρι� α-γι�γρα�ίας, �π�υ απασ�λ�ύ�νταιδέκα περίπ�υ μ�ναές. Tα έργατ�υς είναι θαυμάσια, πιστά αντίγρα-�α #υ�αντινών εικ�νων.

Iστ�ρικές μαρτυρίες

O 17�ς αιώνας ήταν λαμπρή επ�-ή για τη M�νή Zω�δ��υ Πηγής ήXρυσ�πηγής, �πως επικράτησε ναλέγεται. H αν�δική της π�ρεία, �-μως, έμελλε να ανακ�πεί με #ίαι�τρ�π� �ταν, τ� καλ�καίρι τ�υ 1645,

άρισε η π�λι�ρκία των Xανίων απ�τ�υς T�ύρκ�υς. Hγ�ύμεν�ς τηςXρυσ�πηγής ήταν εκείνα τα ρ�νια� Φιλ�θε�ς Σκ�ύ��ς, καλλιτένηςαγι�γρά��ς. O Φιλ�θε�ς Σκ�ύ��ςείε διδαθεί τη �ωγρα�ική στα Xα-νιά και πιθαν�τατα διατηρ�ύσε ερ-γαστήρι� μέσα στ� μ�ναστήρι. Eι-κ�νες τ�υ δεν σώθηκαν στη Xρυσ�-πηγή, αλλά μ�ν� στη Zάκυνθ�, �-π�υ κατέ�υγε μετά την άλωση. Tαέργα τ�υ αυτά τ�ν κατατάσσ�υν α-νάμεσα στ�υς σημαντικ�τερ�υςκαλλιτένες αγι�γρά��υς τ�υ 17�υαιώνα.

Tα έγγρα�α των ενετικών αρεί-ων απ�κάλυψαν και μιαν άλλη ση-μαντική πτυή της πρ�σωπικ�τηταςτ�υ Φιλ�θε�υ. O ίδι�ς δεν ήταν μ�-ν� μεγάλ�ς �ωγρά��ς αλλά και κα-λ�ς π�λεμιστής. Mε �μάδα μ�να-ών π�λέμησε τ�υς T�ύρκ�υς, �υ-ρώθηκε στη μ�νή και πρ�έ#αλε α-ντίσταση στα σέδια τ� κατακτητή.Mε δυσκ�λία κατά�ερε να δια�ύγεικαι να καταλή�ει στα Eπτάνησα,παίρν�ντας μα�ί τ�υ και κειμήλιατης μ�νής για να μην πέσ�υν αυτάστα έρια των T�ύρκων.

H M�νή Xρυσ�πηγής συγκαταλέ-γεται ανάμεσα στα ιερά καθιδρύμα-τα εκείνα π�υ υπέστησαν τα περισ-σ�τερα δεινά απ� τ�υς κατά και-ρ�ύς κατακτητές. T� 1692 και ενώ ηKρήτη είε κατακτηθεί απ� τ�υςT�ύρκ�υς, απ�#ι#άστηκε στ� νησί� Eνετ�ς M�τσενίγ�ς, � �π�ί�ς κα-τέ#αλε την πρώτη πρ�σπάθεια απ�-μάκρυνσης των T�ύρκων. H πρ�-σπάθειά τ�υ απέτυε και �εύγ�-ντας έκαψε τη M�νή Xρυσ�πηγής,πρ��ανώς για να μην ρησιμ�π�ιη-θεί ως τ�π�ς �ύρωσης των αντι-



H M�νή Γδερνέττ�υ. Γενική άπ�ψη τ�υ κτιριακ�ύ συγκρ�τήματ�ς.


πάλων τ�υ, T�ύρκων. Tα επ�μεναρ�νια ήταν π�λύ δύσκ�λα. T� Oι-κ�υμενικ� Πατριαρεί� Kωνσταντι-ν�ύπ�λης �ρ�ντισε να συνενώσειτη μ�νή με την κ�ντινή (σήμερα ε-ρειπωμένη) M�νή Aγί�υ Eλευθερί-�υ στ� ωρι� M�υρνιές. H Xρυσ�-πηγή έμεινε για αρκετά ρ�νια έρη-μη και αναστηλώθηκε στις αρέςτ�υ 18�υ αιώνα απ� τα αδέλ�ια Kα-ψαλώνηδες π�υ εγκαταστάθηκανεκεί και μ�νασαν.

Λ�γω της θέσης της κ�ντά σταXανιά, �π�υ διέμεναν �ι T�ύρκ�ιγενίτσαρ�ι, λεηλατήθηκε π�λλές��ρές και π�λλ�ί μ�να�ί σ�αγιά-στηκαν. Mια τέτ�ια σ�αγή συνέ#ηπριν απ� την επανάσταση τ�υ1821. H επανάσταση αυτή έγινε αι-τία να καταστρα�εί και να ερημω-θεί τ� μ�ναστήρι. Aπ� τη δεκαετίατ�υ 1830 και μετά η μ�νή διεδρα-μάτισε σπ�υδαί� εκκλησιαστικ�ρ�λ�. Oι ηγ�ύμεν�ί της έγιναν δια-δ�ικά επίσκ�π�ι Kυδωνίας (Xα-νίων). H παρακμή της άρισε μετάτ� 1900 και στις αρές της δεκαε-τίας τ�υ 1970 κ�ντευε να διαλυθεί.H εγκατάσταση των νέων καλ�-γριών έδωσε καιν�ύργια �ωή σ’ αυ-τ�ν τ�ν ιερ� ώρ�.

M�νή Aγίας Tριάδ�ς

Aπ� τα πι� εντυπωσιακά και πι�καλά διατηρημένα μ�ναστήρια τηςKρήτης. Bρίσκεται στ� Aκρωτήρικαι απέει απ� τα Xανιά 16 λμ. Hκλίση τ�υ εδά��υς ανάγκασε τ�ναριτέκτ�να να δημι�υργήσει τριώ-ρ��α κτίσματα απ’ έ�ω και διώρ��ααπ� τ� εσωτερικ� της μ�νής. Mετ�ν τρ�π� αυτ� σηματίστηκε η ε-πίπεδη μ�ναστηριακή αυλή, στ� κέ-ντρ� της �π�ίας #ρίσκεται τ� ωραί�καθ�λικ� της μ�νής. H ε�ωτερικήείσ�δ�ς πρ�σ�μ�ιά�ει με δυτικάπρ�τυπα, πράγμα π�υ σημαίνει πως

� αριτέκτ�νας τ�υ 17�υ αιώνα διέ-θετε μ�ρ�ωση και μπ�ρ�ύσε ναγνωρί�ει τα #ι#λία της Aριτεκτ�νι-κής π�υ κυκλ��ρ�ύσαν στη δυτι-κή Eυρώπη και επίσης μπ�ρ�ύσε ναα�ι�π�ιήσει τα νέα αριτεκτ�νικάρεύματα ωρίς να αλλ�ιώσει τηνπαραδ�σιακή αριτεκτ�νική της�ρθ�δ��ίας. Eντυπωσιακ�ί είναι και�ι υπ�λ�ιπ�ι ώρ�ι της μ�νής. HTράπε�α, μια μεγάλη �ρθ�γώνια αί-θ�υσα στην �π�ία συνέτρωγαν �λ�ιμα�ί �ι μ�να�ί, μαρτυρεί τ� κ�ιν�-#ιακ� παρελθ�ν τ�υ μ�ναστηρι�ύ.

T� καθ�λικ� είναι μεγάλ�ς τρί-

κ�γ�ς να�ς με δύ� παρεκκλήσιακαι νάρθηκα. H �ικ�δ�μηση τ�υ να-�ύ δεν είε �λ�κληρωθεί �ταν τ�1645 κατέλα#αν �ι T�ύρκ�ι τηνKρήτη. Oλ�κληρώθηκε διακ�σιαρ�νια αργ�τερα, �ταν � αντι#ασι-λέας της Aιγύπτ�υ, Mεμέτ Aλής(M�άμεντ Aλι) παραώρησε κάπ�ι-ες ελευθερίες στ�υς υπ�δ�υλ�υςKρήτες.

T� κτιριακ� συγκρ�τημα της μ�-νής είναι αρμ�νικ� και καλ�σεδια-σμέν�, ώστε να ε�υπηρετ�ύνται �-λες �ι ανάγκες της μ�ναστικής κ�ι-ν�τητας, ωρίς να ρειά�εται να ε-

�έρεται κανείς, ιδιαίτερα σε πε-ρι�δ�υς εντάσεων. Oι απ�θήκεςγια τα αγρ�τικά πρ�ϊ�ντα, καθώςκαι �ι εγκαταστάσεις επε�εργασίαςτων είναι πρ�σαρμ�σμένες στ� ίδι�τ� συγκρ�τημα. Kάτω απ� τη μεγά-λη πλακ�στρωτη αυλή υπάρ�υν �ιδε�αμενές �π�υ συγκεντρών�νταιτα νερά της #ρ�ής, επειδή �λ� τ�Aκρωτήρι είναι άνυδρ� και ωρίς�υσικές πηγές.

H ιστ�ρία της μ�νής αρί�ει π�λύπριν απ� τ�ν 17� αιώνα, ωρίς ναγνωρί��υμε σήμερα την επ�ή κατάτην �π�ία ιδρύθηκε. Hταν, �μως, μι-κρ� μ�ναστήρι με μικρ� αριθμ� κα-λ�γήρων, τ� �π�ί�, κατά πάσα πιθα-ν�τητα, ανήκε στην πλ�ύσια �ικ�-γένεια των M�υρτάρων. E� άλλ�υ,τ� �ν�μα των M�υρτάρων έ�ερεγια π�λλ�υς αιώνες η μ�νή, ενώ σή-μερα έει επικρατήσει ως επωνυμίατ� �ν�μα των ανακαινιστών και α-ναδι�ργανωτών της, T�αγκαρ�λων.Oι ιερ�μ�να�ι Iερεμίας και Λαυρέ-ντι�ς T�αγκαρ�λ�ς διεδραμάτισανσπ�υδαί� ρ�λ� στην ιστ�ρική ε�έ-λι�η της μ�νής.

M�να�αν στη M�νή Aγίας Kυρια-κής κ�ντά στα Xανιά, αλλά εκλήθη-σαν να αναλά#�υν την �ργάνωσητης Aγίας Tριάδας σύμ�ωνα με ταπρ�τυπα τ�υ κ�ιν�#ιακ�ύ συστή-ματ�ς. Στη θύρα τ�υ πρ�να�υ μπ�-ρεί � σημεριν�ς επισκέπτης να δια-#άσει την επιγρα�ή με τα �ν�ματάτ�υς και τη ρ�ν�λ�γία 1643. Eίναιγραμμένη σε δύ� γλώσσες, στα ελ-ληνικά και τα λατινικά. Oι δύ� αυτ�ίμ�να�ί �ργάνωσαν τ� μ�ναστικ�#ί� και ανέδει�αν τη μ�νή ανάμεσαστις μεγαλύτερες της Kρήτης.

H T�υρκ�κρατία, π�υ ήρθε πριν�λ�κληρωθεί τ� έργ�, ανέκ�ψε τηνπ�ρεία της μ�νής. H παράδ�ση μά-λιστα ανα�έρει �τι �ι T�ύρκ�ι �υ-λάκισαν έναν ηγ�ύμεν� � �π�ί�ςπρ�σπάθησε να πραγματ�π�ιήσει�ικ�δ�μικές εργασίες και ρειά-στηκε να πληρωθ�ύν π�λλά ρήμα-τα για να απ��υλακιστεί.

Tμήμα της ��ρειας πλευράς της M�νής Xρυσ�πηγής. Διακρίνεται η κεντρική πύλη.

H M�νή Aγίας Tριάδας M�υρτάρων – ή T"αγκαρ�λων.


H περί�ημη σταυρ�ειδής Aγ�ρά των Xανίων.

Tα Xανιά έ�ω απ τα τεί�ηXαρακτηρί�νται ως «π�λη της αρ�ιτεκτνικής» λ�γω καλής ρυμτμίας και διατήρησης σημαντικών κτιρίων

Tης Aιμιλίας Kλάδ�υ - Mπλέτσα

Aρ�ιτέκτ�ν�ς

H EYPYTEPH περι�ή της π�λης τωνXανίων κατ�ικείται συνέεια απ� τηνε�λιθική επ�ή μέρι σήμερα. Στησυνεή αυτή κατ�ίκηση συνέ�αλαν�ι ευν�ϊκές συνθήκες τ�υ �υσικ�ύπερι�άλλ�ντ�ς, �πως παρ�υσία νε-ρ�ύ, ύπαρ�η καλής γεωργικής γης,κλίμα πρ�σ��ρ� για ανθρώπινη δια-�ίωση και εντατική καλλιέργεια και ��υσικ�ς �ρμ�ς της Σ�ύδας με τηστρατηγική σημασία τ�υ.

Aπ� τη μακραίωνη ιστ�ρία της π�-λης υπάρ�υν π�λλά κατάλ�ιπα.Στην καρδιά της π�λης διατηρείταικαι είναι �ρατ�ς συγκρ�τημέν�ςπρωτ�μινωικ�ς �ικισμ�ς η MυνωικήKυδωνία. Στ�ν ίδι� ώρ� ακμά"ει η ι-στ�ρική Kυδωνία σημαντικά δείγμα-τα της �π�ίας πρ��άλλ�νται. Στ� ε-σωτερικ� τεί�ς της π�λης είναι �-ρατά ακέραια μέλη αραίων κατα-σκευών π�υ τ� κτί"�υν και τ� συ-μπληρών�υν. Πι� �λ�κληρωμέναδείγματα ά�ησε � Mεσαίωνας και ητ�υρκ�κρατία π�υ συγκεντρωμένακαι περι�ρισμένα απ� τα Bενετσιάνι-κα τείη απ�τελ�ύν την παλιά π�λητων Xανίων απ� τα σημαντικ�τερα

T� σπίτι τ�υ μη�ανικ�ύ M. Σα��άκη. Σήμερα �ν�μά�εται «Δεσπ�τικ�» και είναι η κατ�ικία τ�υ Mητρ�π�λίτη Kυδωνίας καιAπ�κ�ρών�υ.


μνημεία της Mεσ�γεί�υ και της ν�-τι�ανατ�λικής Eυρώπης.

Στη νεώτερη ελληνική ιστ�ρία1830-1940 «Tα Xανιά έ�ω απ� τα τεί-η κατέ�υν σημαντική θέση καιδημι�υργήθηκαν τα τελευταία 100ρ�νια».

Aπ� τις πρώτες εγκαταστάσεις έ-�ω απ� τα τείη της π�λης υπήρ�ανεκτ�ς απ� τα νεκρ�τα�εία, η συν�ι-κία των Λεπρών στ� Bαρ�ύσι και η ε-γκατάσταση των Xαλικ�ύτηδων, στ�K�υμ Kαπί. Eνα μ�ν�πάτι δημι�ύργη-σε η κίνηση των πε"ών για ένα περί-πατ� έ�ω απ� τα τείη και απ� τηνπ�ρτα τ�υ Kαλέ Kαπισί πρ�ς τ� ση-μεριν� κήπ�. T� 1870 � Pε�ύ� Πασάςα�ι�π�ιεί τ�ν περίπατ� δημι�υργώ-ντας τ�ν Δημ�τικ� Kήπ� σε ευρω-παϊκά πρ�τυπα. T� πρώτ� έ�ω απ� τατείη έργ� της π�λης.

O ιταλικ�ς στρατώνας

T� 1884 ανατ�λικά τ�υ κήπ�υ κτί-"εται με σέδια και επί�λεψη τ�υIταλ�ύ μηανικ�ύ Nικ�λα� Mα-γκ�ύ"� � ιταλικ�ς στρατώνας. O ί-δι�ς μηανικ�ς σεδιά"ει τ� στρα-τιωτικ� ν�σ�κ�μεί� της π�λης, τ��π�ί� �μως με την �λ�κλήρωσήτ�υ τ� 1900 με επί�λεψη τ�υ Xα-νιώτη μηανικ�ύ Mιάλη Σα��άκηστεγά"ει τη Γενική Δι�ίκηση τηςKρήτης.

T� μέγαρ� αυτ� είναι τ� δεύτερ�δημ�σι� κτίρι� μετά τ�ν ιταλικ�στρατώνα π�υ κτίστηκε έ�ω απ� τατείη της π�λης και με τη μ�ρ��λ�-γία τ�υ επηρέασε π�λύ και τη διάρ-θρωση τ�υ πρώτ�υ σεδί�υ της νέ-ας π�λης και τη άρα�η μερικών α-π� τ�υς �ασικ�ύς �δικ�ύς ά��νες,καθώς και τη δημι�υργία της πλα-τείας Δικαστηρίων. Nεώτερ� μνη-μεί� της π�λης έει συνδεθεί στενάμε την ιστ�ρία της και τα κ�ινωνι-κ�π�λιτικά γεγ�ν�τα π�υ καθ�ρι-σαν την τύη της τα τελευταία 100ρ�νια.

H Xαλέπα

O πλησιέστερ�ς �ικισμ�ς πρ�ς ταXανιά ήταν τ� ωρι� της Xαλέπας, �-π�υ μερικ�ί Aπ�κ�ρωνιώτες αγρ�-τες έκτισαν σπ�ραδικά κ�ντά στηθάλασσα, έ�ντας ως επάγγελμα τη�υρσ�δεψία. Σιγά σιγά η Xαλέπα λ�-γω τ�υ κλίματ�ς και τ�υ �υσικ�ύ πε-ρι�άλλ�ντ�ς, ε�ελίθηκε στ� κατ’ ε-��ήν πρ�άστι� των Xανίων, �π�υκατ�ικ�ύν μερικ�ί απ� τ�υς πρ��έ-ν�υς, τ�υς εμπ�ρ�υς και τ�υς ε�α-γωγείς, αλλά και τ�υς επι�ανείςT�ύρκ�υς και Aιγύπτι�υς.

Στην ιστ�ρία της Kρήτης απέκτησεσταθερή και διακεκριμένη θέση μετη «Σύμ�αση της Xαλέπας» π�υ υπ�-γρά�τηκε εδώ τ�ν Oκτώ�ρη τ�υ1878. Mετά τ� 1878 τα Γενικά Πρ��ε-νεία και τα κ�νσ�λάτα της Xαλέπας,στελεωμένα με πρ��έν�υς πρώτηςγραμμής υπήρ�αν τα �ρ�ντιστήριατης διπλωματίας και τ�υ διεθν�ύςδικαί�υ �π�υ ασκήθηκε � Eλευθέ-ρι�ς Bενι"έλ�ς. Aμέσως μετά την υ-π�γρα�ή της σύμ�ασης αρί"�υν ναεπιστρέ��υν �ι απ�δημ�ι Kρήτες.Oλ�ι αυτ�ί, π�υ πλ�ύτισαν με τ� ε-μπ�ρι�, καθώς και άλλ�ι ντ�πι�ι π�υκατά επ�ές τιμήθηκαν με �εωρι-στά πρ�ν�μια απ� τ�υς T�ύρκ�υς α-πετέλεσαν τ�ν πυρήνα μιας νέας α-

στικής τά�ης π�υ γρήγ�ρα απέκτησεσυνείδηση της ύπαρ�ης και δύναμήςτης. Oι έμπ�ρ�ι K. Bενι"έλ�ς, Θ. Mη-τσ�τάκης, Γεώργι�ς X�ρτάτ"ης, �μηανικ�ς Λεωνίδας Λυγκ�ύνης εί-ναι απ� τ�υς πρώτ�υς π�υ κτί"�υντα σπίτια τ�υς στη Xαλέπα, με Eυρω-παί�υς Mηανικ�ύς και πρ�τυπα.

T� σπίτι τ�υ Eλευθερί�υ Bενι"έ-λ�υ κτίστηκε απ� τ�ν πατέρα τ�υKυριάκ� και στέγασε τ�ν ίδι� και τηγυναίκα τ�υ Mαρία.

Δίπλα ακρι�ώς απ� τ� σπίτι τ�υBενι"έλ�υ �ρίσκεται τ� κτίσμα π�υρησιμ�π�ιήθηκε ως κατ�ικία τ�υπρίγκιπα Γεωργί�υ κατά την παρα-μ�νή τ�υ στην Kρήτη και έκτ�τε πέ-ρασε στην ιστ�ρία της π�λης με τηνεπωνυμία τ� «Παλάτι».

Aπέναντι ακρι�ώς απ� τ� Παλάτι ηεκκλησία της Aγίας Mαρίας Mαγδα-ληνής, � ηγεμ�νικ�ς να�ς κτίστηκεστις αρές τ�υ 1990, �ταν � Mεγά-λ�ς δ�ύκας Γεώργι�ς πρ�σ�ερε δέ-κα ιλιάδες ρ�ύ�λια και τα σέδιαγια την ανέγερση μιας εκκλησίας α-�ιερωμένης στη Mαρία Mαγδαληνήσε ανάμνηση της διαμ�νής στα Xα-νιά της γυναίκας τ�υ Mεγάλης Δ�ύ-κισσας Mαρίας.

Στη Xαλέπα κτίστηκε μετά τ�ν η-γεμ�νικ� να� και η εκκλησία τ�υ«λα�ύ» η Eυαγγελίστρια με ρήματαεράνων σε Eυρώπη και Aμερική.

T� σπίτι της �ικ�γένειας Mαρκα-ντωνάκη στη αρακτηριστική πλα-τεία Kαγιαλέ της Xαλέπας, κτίστηκεαπ� τ�ν Aιγυπτιώτη �αμ�ακέμπ�ραΓεώργι� X�ρτάτ"η τα τέλη της τ�υρ-κικής κατ�ής. T� σπίτι διαμ�ρ�ω-μέν� στ�ν τύπ� της �ίλας με τις �ε-ν��ερτες πυργ�ειδείς γεωμετρικέςαπ�λή�εις, περι�άλλεται απ� κήπ��υτεμέν� και διαμ�ρ�ωμέν� στα δυ-τικά πρ�τυπα.

T� σπίτι της Φλωρεντίνης Kαλ�ύ-τση στ�ν τύπ� της �ίλας κτίστηκε τ�1900. H Φλωρεντίνη Kαλ�ύτση -

Σκ�υλ�ύδη είναι η κατ’ ε��ήν γυ-ναικεία καλλιτενική πρ�σωπικ�τητατης επ�ής. Zωγρά��ς, σπ�υδαγμέ-νη στ� Λ�νδίν� θα μετα�έρει στηνKρήτη τις ιδέες τ�υ ευρωπαϊκ�ύπνεύματ�ς.

Λίγ� παραπάνω �ρίσκεται τ� σπίτιτης �αρώνης Σ�αρτς ή �πως �ν�μα-"αν �ι ε�ημερίδες της επ�ής Eλπί-δα Mέλαινα. Aπ� τις περισσ�τερ� εν-δια�έρ�υσες �υσι�γνωμίες της επ�-ής η, �ιλέσπλανη και ερωτευμένημε την Kρήτη, �αρώνη εκτ�ς απ� τα�ι�λία της για την περι�ή και τ�υςανθρώπ�υς της έκτισε ένα απ� ταπι� ενδια�έρ�νται κτίσματα της Xα-λέπας στ�ν τύπ� της �ίλας π�υ στέ-γασε τις πι� α�ι�λ�γες κ�ινωνικέςεκδηλώσεις της επ�ής.

H Γαλαρία

T� σπίτι τ�υ, τ�ύρκικ� αρ�ντικ�αγ�ρασε απ� τ�ν T�ύρκ� Σ��τά τ�1919 � Kυριάκ�ς Mητσ�τάκης. K�-ντά στ�ν Πύργ� της Xαλέπας, ρη-σιμ�π�ιήθηκε και σαν στρατώναςγια τη �ιλ��ενία αγήματ�ς έτ�ιμ�υνα επέμ�ει σε περίπτωση π�υ θαδε�ταν επίθεση η περι�ή απ�Aκρωτήρι.

Λεγ�ταν και Γαλαρία. Eδώ λέγεται�τι υπ�γρά�τηκε τ� 1878 η Σύμ�ασητης Xαλέπας. Mετά την αγ�ρά τ�υ α-π� τ�ν Kυριάκ� Mητσ�τάκη επισκευ-άστηκε ρι"ικά και στεγά"ει την �ικ�-γένειά τ�υ.

O κεντρικ�ς διώρ��ς πυρήναςτης Γαλλικής Σ�λής τ�υ κτίσματ�ς�π�υ σήμερα στεγά"εται τ� Π�λυτε-νεί� Kρήτης κτίστηκε γύρω στα1858 απ� Aιγύπτι� έμπ�ρα. T� 1884περιήλθε στην κυρι�τητα των αδελ-�ών τ�υ αγί�υ Iωσή� και περίπ�υ έ-να αιώνα στέγα"ε την Eλλην�γαλλι-κή Σ�λή.

Mε μία απ� τις σημαντικ�τερεςπρ�σπάθειες αναστήλωσης και απ�-

κατάστασης ιστ�ρικών κτισμάτωντης π�λης, τ� Π�λυτενεί� Kρήτηςστεγά"ει σήμερα στις αίθ�υσες τηςΓαλλικής σ�λής, τη σ�λή OρυκτώνΠ�ρων και αίθ�υσα διαλέ�εων.

T� αγγλικ� πρ��ενεί� στεγάστηκεστ� σπίτι της Φαιναρέτης Mητσ�τά-κη π�υ κτίστηκε στα πρ�τυπα τ�υ«Παλατι�ύ».

Aπέναντι ακρι�ώς �ρίσκεται τ�κτίσμα π�υ στέγασε τ� Eλληνικ�Πρ��ενεί� για αρκετά ρ�νια.

T� γερμανικ� Πρ��ενεί� στέγα"ετ� νε�κλασικ� κτίρι� π�υ κτίστηκετ� 1870 απέναντι απ� τ� ελληνικ�πρ��ενεί�. Kατά την κατάληψη τηςKρήτης απ� τ�υς Γερμαν�ύς στεγά-"ει τ� γερμανικ� στρατηγεί� και �ι-λ��ενεί τ�ν στρατάρη P�μελ. Aπ�τ� 1991 τ� κτίρι� υπ�δειγματικά α-ναστηλωμέν� απ� τ�υς σημεριν�ύςιδι�κτήτες παραδίδεται στ�υς επι-σκέπτες της π�λης ως �ίλα «Aνδρ�-μέδα».

T� κτίσμα π�υ στέγα"ε την αυ-στριακή πρεσ�εία κτίστηκε με πρ�-�εν� τ�ν Mπέντερ στ�ν τύπ� της �ί-λας και στ� δρ�μ� της Xαλέπας απ�τ�ν Aυστριακ� μηανικ� Mπιρίντα.

Σήμερα είναι μετασκευασμέν� σε�εν�δ�εί� με ιδιαιτερ�τητα και την�ν�μασία «T� Δώμα».

O �ωρισμ�ς της π�λης

Tα τέλη τ�υ 1898 η Kρήτη απ�κτάαυτ�ν�μία, ηγεμ�να και σύνταγμα.

Kατά την απ�γρα�ή τ�υ 1900 ταXανιά έ�υν 12.276 κατ. ριστιαν�ύςκαι 9.242 T�ύρκ�υς. Σ’ �λ�κληρη τηνKρήτη παρεπιδημ�ύν 6.096 �έν�ι α-π� τ�υς �π�ί�υς 3.593 στα Xανιά κυ-ρίως διπλωμάτες.

T� σέδι� της νέας π�λης συνδέε-ται πάνω στην υ�ιστάμενη κατάστα-ση με τ�υς �δικ�ύς ά��νες π�υ �ρί-"�υν � κήπ�ς, � ιταλικ�ς στρατώνας,

O ιταλικ�ς στρατώνας απ� καρτ-π�στάλ της επ��ής. Kτίστηκε τ� 1884 ανατ�λικά τ�υ Kήπ�υ με σ�έδια και επί�λεψη τ�υ Iτα-λ�ύ μη�ανικ�ύ Nικ�λα� Mαγκ�ύ��.



T� σπίτι τ�υ Eλευθερί�υ Bενι�έλ�υ κτίστηκε απ� τ�ν πατέρα τ�υ Kυριάκ� και στέγασε τ�ν ίδι� και τη γυναίκα τ�υ Mαρία.

Aπ�ψη της παλαιάς π�λης των Xανίων. Aπ� τα σημαντικ�τερα μνημεία της Mεσ�γεί�υ και της ν�τι�ανατ�λικής Eυρώπης.


T� σπίτιτ�υ ��υ-λευτή M.

K�ύνδ�υ-ρ�υ. Kτί-

στηκε επίκρητικήςπ�λιτείας

T� σπίτιτ�υ ��υ-λευτή N.

Mπιστ�λά-κη, σημερι-

ν� κτίρι�τ�υ T.E.E.,Tμήμα Δυ-τικής Kρή-

της.

T� σπίτιτης Φλω-ρεντίνης

Kαλ�ύτση.Στ�ν τύπ�της �ίλαςκτίστηκετ� 1900.

τ� δι�ικητήρι� μέγαρ� και η Xαλέπα,�π�υ έει εγκατασταθεί � πρίγκιπαςΓεώργι�ς.

T�ν Aύγ�υστ� τ�υ 1901 με τ� 34διάταγμα της Kρητικής π�λιτείας αρ-ί"ει να ισύει η ρυμ�τ�μία της νέαςπ�λης �π�υ δυστυώς πρ��λέπεταιη καθαίρεση της μεσημ�ρινής πλευ-ράς των τειών και η ανέγερση με-γάλης αγ�ράς επί της Piatta Forma.H νέα π�λη περιλαμ�άνει κατ�ικίεςκαι δι�ίκηση ενώ η παλιά απ�τελεί τ�εμπ�ρικ� κέντρ� �λ�κληρ�υ τ�υ συ-γκρ�τήματ�ς.

Tα πρώτα σπίτια εκτ�ς απ� τις �ί-λες της Xαλέπας είναι �ι διώρ��εςκατ�ικίες π�υ κτίστηκαν στ�υς κε-ντρικ�ύς δρ�μ�υς της π�λης κυρίωςεπί κρητικής π�λιτείας απ� ��υλευ-τές, γιατρ�ύς, δικηγ�ρ�υς και εμπ�-ρ�υς. Aπ� τα περισσ�τερ� αρακτη-ριστικά τα σπίτια των ��υλευτώνK�ύνδ�υρ�υ, Πλ�υμιδάκη, Πωλ�-γιώργη, Φ�ύμη, Kατ"�υράκη, Mπι-στ�λάκη, Παπαδ�πετρ�υ, τ� σπίτιτ�υ μηανικ�ύ Σα��άκη σημεριν�δεσπ�τικ� και άλλα.

Oλη η νεώτερη ιστ�ρία της π�ληςσυγκεντρώνεται ανάμεσα στα λίγατετράγωνα, με τα τα�ικά μνημείατ�υ πρώτ�υ, δεύτερ�υ και τρίτ�υτμήματ�ς τ�υ νεκρ�τα�εί�υ τ�υAγί�υ Λ�υκά. Πρ�κειται για αρα-κτηριστικά δείγματα γλυπτικής μαρ-μάρ�υ τ�υ 19�υ αιώνα, έργα των Φι-λιππ�τη, Mαλακατέ, Δημητριάδη καιάλλων.

H π�λη των Xανίων σήμερα, μεμαρτυρίες σ’ �λ�κληρ� τ� �άσματης ιστ�ρίας της, δικαίως επέλε�επ�λιτιστικ� θεσμ� πρ��λής στ�Eθνικ� Π�λιτιστικ� Δίκτυ� π�λεων«την αριτεκτ�νική». Π�λεις �πωςτα Xανιά, με �ργανωμέν� και �ρατ�πυρήνα ύπαρ�ης 4.500 ρ�νων απ�σήμερα, δηλαδή με �ρατ� συγκρ�τη-μέν� �ικισμ� απ� την Πρωτ�μινωικήπερί�δ� στην καρδιά της και στη συ-νέεια πλ�ύσια και καλ�διατηρημέ-νη αριτεκτ�νική κληρ�ν�μιά, τα ι-στ�ρικά μεσαιωνικά και νεώτεραρ�νια, απ�τελ�ύν μία μ�ναδικ�τηταστ�ν τ�μέα τ�υ π�λιτισμ�ύ και ειδι-κ�τερα της αριτεκτ�νικής.


Aνάγλυ�η παράσταση απ� τ�ν τά��της Aικατερίνης Kαλαισάκη, έργ� τ�υI. Mα�ακατέ. Στ� νεκρ�τα�εί� τ�υ Aγί-�υ Λ�υκά.


Πνευματική και εκδ�τική κίνησηΛ�γ�τε�νία, εικαστικά, μ�υσική, θέατρ�, εκδ�σεις και π�λιτιστικά �αρακτηρί��υν τη �ωή της π�λης

H ��ρωδία Xανίων, σημαντική παρ�υσία στην π�λιτιστική �ωή της π�λης.

T� συγκρ�τημα «Kρητικές Mαδάρες» π�υ ερμηνεύει ρι�ίτικα τραγ�ύδια.

T�υ Bασίλη Γ. Xαρωνίτη

Συγγρα�έα

TA XANIA δεν είναι πια μ�ν� η π�λη«για τ’ άρματα» π�υ �εκίνησαν καιπαρέμειναν για αιώνες. Eίναι ταυ-τ��ρ�να και «για τα γράμματα», α-��ύ η έντ�νη πνευματική τ�υςδραστηρι�τητα τα τ�π�θετεί σε μιαα�ι��ήλευτη θέση ανάμεσα στις πε-ρι�ερειακές π�λεις της �ώρας μας.

Mια ειδικ�τερη ανα��ρά, έστωκαι σύντ�μη, στις επιμέρ�υς δημι-�υργίες θα επι�ε�αιώσει τα παρα-πάνω.

Λ�γ�τε�νία

Aπ� τ�υς σημαντικ�τερ�υς λ�-γ�τέ�νες μας, � Γιώργης Mαν�υ-σάκης, έ�ει κατα�ιωθεί με τ� έργ�τ�υ ως ένας π�λύ α�ι�λ�γ�ς π�ιη-τής, πε��γρά��ς και δ�κιμι�γρά-��ς. O Γιώργης Ψυ��υντάκης μετα πε��γρα�ήματα και τη μετα��-ρά των �μηρικών επών στ� κρητικ�γλωσσικ� ιδίωμα και η διηγηματ�-γρά��ς Aρτεμισία Xαριτάκη-Kαψω-μέν�υ έ��υν δώσει έργ� π�υ σί-γ�υρα αντέ�ει στ� �ρ�ν� και πρ�-�άλλει τ�ν τ�π�, την παράδ�ση καιτ� πνεύμα τ�υ.

K�ντά σ’ αυτ�ύς, αρκετ�ί άλλ�ιδίδ�υν τ� «παρών» τ�υς π�υ είναιταυτ��ρ�να και συνεισ��ρά τηςπ�λης μας στ� πνευματικ� παρ�ντης �ώρας.

Aλλ�ι εκ�ρά��νται με στί��υς(Bλα�άκη, Γεωργ�υδάκης, Kακάρ�-γλ�υ, Kακατσάκης, Nτ�υντ�υλάκη,Mα�αιρίδης, Mαραγκ�υδάκης...),άλλ�ι θητεύ�υν στ�ν πε�� λ�γ�(Kαρτάκης, Pεμ�ύνδ�ς, Πιμπλή, Xα-τ�ηαγγελής, Xριστάκ�ς...), άλλ�ι έ-��υν στρέψει τ� ενδια�έρ�ν τ�υςστην έρευνα (Παπαμαν�υσάκης, Ση-μανδηράκη...) και άλλ�ι στην κατα-γρα�ή και μελέτη τ�υ λα�γρα�ικ�ύμας πλ�ύτ�υ (Γρηγ�ράκης, Πάτε-ρ�υ και ιδιαίτερα � Aπ�στ�λάκης).

T� δ�κίμι�, � στ��ασμ�ς, η κριτι-κή έ��υν και στα Xανιά α��σιωμέ-ν�υς (Aναστασάκης, Xατ�ηνικ�λά-�υ...). Παράλληλα, αρκετ�ί ασ��-λ�ύνται με θέματα ιστ�ρικά (Mαλε-�άκης...). H Mά�η της Kρήτης ε�α-κ�λ�υθεί ν’ απ�τελεί πηγή έμπνευ-σης για τ�υς Xανιώτες δημι�υρ-γ�ύς, �ι �π�ί�ι με τα κείμενά τ�υςκρατ�ύν �ωντανή εκείνη τη μεγάληώρα τ�υ νησι�ύ.

E�ω απ� τα Xανιά και την Kρήτη,��υν αρκετ�ί Xανιώτες δημι�υργ�ί(Nικ. Aγγελής, Mάρω Bαμ��υνάκη,Mάρω Δ�ύκα, Bικτωρία Θε�δώρ�υ,Aλκυ�νη Παπαδάκη) π�υ διατηρ�ύνστεν�ύς δεσμ�ύς με τη γενέτειρα.

Zωγρα�ική - Γλυπτική- Kεραμική

Tα Xανιά π�υ, �πως έγραψε � για-τρ�ς-π�ιητής K. Xιωτάκης «...τα �τί-σαν / π�λεμάρ��ι / σε ώρες / π’ αντι-


Eργ� τ�υ Mι�άλη Mαν�υσάκη απ� την πρ�σ�ατη σειρά τ�υ «N�στ�ς». Aκρυλικ� και κάρ��υν� σε �ύλ�, 50x70 εκατ.

Xαρακτικ� της Aναστασίας Kαλπάκη-Γεωργ�υλάκη.

�έγγι�ε η Kρήτη / ήλι�υς αθέριστ�υς/ και π�τάμια �ωτιάς...», είναι η π�λητης Aρ�ιτεκτ�νικής, ευτύ�ησαν καιέ��υν ένα α�ι�λ�γ� ανθρώπιν� δυ-ναμικ� στ�ν εικαστικ� �ώρ�: Zωγρά-��ι (Aνδρεαδάκης, Γρηγ�ρ�π�υλ�ς,Γιαννακάκης, Kαλ�ύτσης, Kελαϊδής,K�υνάλης, Mυλων�γιάννη, +ενά-κης), γλύπτες (Aυγέρ�ς, Mαρκαντω-νάκης, Mα�αιρίδης, +ενάκη, Παυλά-κης), �αράκτες (Kαλπάκη - Γεωργ�υ-λάκη) και κεραμίστες (Nτ�υσάκης,Σκλα�ενίτης), με τ� πλ�ύσι� και π�-λύπλευρ� έργ� τ�υς δημι�υργ�ύνμια ασυνήθιστη εικαστική κίνηση.

T� πρώτ� τρίμην� τ�υ 1995 πραγ-ματ�π�ιήθηκαν έ�ι εκθέσεις �ω-γρα�ικής σε δύ� αίθ�υσες τέ�νης(B. Mυλων�γιάννη, Φως-Xρώμα-Γραμμή).

Παράλληλα με τ�υς παραπάνω,αρκετ�ί «αυτ�δίδακτ�ι» (Λιλικάκης,Mπρα�υδάκη) συνε�ί��υν τα �ήμα-τα των πρ�κατ��ων τ�υς (Γερ�ντά-κη, Δρ�υδάκη), υπηρετ�ύν με αγά-πη την τέ�νη και δημι�υργ�ύν έρ-γ�. A�ι�πρ�σεκτ� επίσης είναι τ�έργ� των μαθητών τ�υ σπ�υδαστη-ρί�υ εικαστικών τε�νών «Xώρ�ς».

M�υσική - X�ρ�ς - Θέατρ�

H «X�ρωδία Xανίων», τ� «Bενι�έ-λει� Ωδεί�» (με τις π�λλές και α�ι�-

λ�γες εμ�ανίσεις των μαθητώντ�υ) και η «Σ��λή Mπα�» (με τηνπαιδική ��ρωδία της), πρ�σ�έρ�υνστ�υς Xανιώτες τ� έντε�ν� π�λυ-�ωνικ� τραγ�ύδι και την κλασικήμ�υσική, ενώ �ι «Kρητικές Mαδά-ρες» �ωντανεύ�υν τ� Pι�ίτικ� καιτα μέλη τ�υ συλλ�γ�υ μ�υσικών «OXάρ�αλης» την κρητική μ�υσική.

Oσ�ν α��ρά στ� ��ρ�, κάθε κα-λ�καίρι (τα τελευταία �ρ�νια)πραγματ�π�ι�ύνται �εστι�άλ καισεμινάρια σύγ�ρ�ν�υ εκ�ραστικ�ύ��ρ�ύ, καθώς και σεμινάρια μ�υσι-κ�κινητικής, ενώ �ι τ�πικ�ί σύλλ�-γ�ι διδάσκ�υν και παρ�υσιά��υντ�υς κρητικ�ύς παραδ�σιακ�ύς��ρ�ύς με τη συν�δεία λύρας ή�ι�λι�ύ και λα�ύτ�υ.

Tέλ�ς, �σ� κι αν δεν �ρίσκ�νταιστην καλύτερη ώρα τ�υς τα �ανιώ-τικα θεατρικά δρώμενα, υπάρ�ει α-να�ήτηση και πρ��ληματισμ�ς.

Tις τελευταίες δεκαετίες με τηνπρωτ�π�ρ� «Eταιρία Θεάτρ�υKρήτης» (EΘEK), τ� «Δημ�τικ�Περι�ερειακ� Θέατρ� Kρήτης»(ΔHΠEΘEK), τ� «Xανιώτικ� Θεα-τρικ� Eργαστήρι», τ� ερασιτε�νι-κ� θέατρ� «Aρένα», την πειραμα-τική �μάδα «Aυλαία», την «Πειρα-ματική Σκηνή» και τ� «Eρασιτε�νι-κ� Θέατρ� Σκιών», τα Xανιά γεύ-τηκαν π�λλές και καλές παραστά-σεις.

Σήμερα, παρά την κάπ�ια στασι-μ�τητα π�υ παρατηρείται, τ� πρώ-τ� τρίμην� τ�υ 1995 ιδρύθηκε η �-μάδα κ�υκλ�θεάτρ�υ «Xανιώτικ�Παιδικ� Σιντρι�άνι», ανε�άστηκαντρία έργα, πραγματ�π�ιήθηκε σε-μινάρι� θεατρικής εκπαίδευσηςκαι τ� μαθητικ� �εστι�άλ θεατρι-κής, μ�υσικής και εικαστικής δημι-�υργίας.

O Φιλ�λ�γικ�ς Σύλλ�γ�ς «Xρυ-σ�στ�μ�ς» (ιδρ. 1899), τ� αρ�αι�-τερ� και σημαντικ�τερ� σωματεί�της π�λης και της Kρήτης (μέλ�ςτ�υ και � Eλευθ. Bενι�έλ�ς), με τιςδιαλέ�εις, τις εκθέσεις, τις εκδ�-σεις, τη δι�ργάνωση διεθνών Kρη-τ�λ�γικών συνεδρίων κ.λπ., σημά-δεψε για δεκαετίες την πνευματική�ωή τ�υ τ�π�υ. Σήμερα έ�ει ανα-στείλει τη δραστηρι�τητά τ�υ, α-γωνί�εται για τη γρήγ�ρη απ�κατά-σταση τ�υ ιδι�κτητ�υ κτιρί�υ τ�υ,ώστε να καταλά�ει και πάλι τη θέση

π�υ τ�υ α�ί�ει.O «Σύνδεσμ�ς για τη διάδ�ση

των Kαλών Tε�νών στην Kρήτη» (ι-δρ. 1924) με τ� «Bενι�έλει� Ωδεί�».Στη μακρ��ρ�νη π�ρεία τ�υς έ-��υν πρ�σ�έρει σημαντικ�τατ�έργ�. T� Ωδεί� (παράρτημα τ�υEλληνικ�ύ Ωδεί�υ) εκπαιδεύει,(1995), 500 μαθητές στη μ�υσική,απασ��λεί 36 καθηγητές και ενι-σ�ύει κάθε πνευματική πρ�σπά-θεια. Στ� ιδι�κτητ� νε�κλασικ� κτί-ρι� τ�υ (δαπάνη Eλενας Bενι�έλ�υ)�ιλ��εν�ύνται τ� ΔHΠEΘEK και η«X�ρωδία Xανίων».

H «Iστ�ρική, Λα�γρα�ική καιAρ�αι�λ�γική Eταιρία Kρήτης»(IΛAEK). Aπ� τ�υς πι� δραστήρι�υςσυλλ�γ�υς της π�λης. Eκδίδει �ι-�λία, πραγματ�π�ιεί �εναγήσεις,παρεμ�άσεις, διαλέ�εις και συγκε-ντρώνει υλικ� για δημι�υργία λα�-γρα�ικ�ύ μ�υσεί�υ. Eκδίδει τ� πε-ρι�δικ� «Kρητική Eστία».

H «Eνωση Πνευματικών Δημι-�υργών Xανίων», με α�ι�λ�γ� έρ-γ�. Eκδίδει τ� περι�δικ� «Πνευμα-τικά Xανιά».

O «Σύνδεσμ�ς Φιλ�λ�γων». Σύλ-λ�γ�ς επιμ�ρ�ωτικ�ς, π�λιτιστι-κ�ς. Eκδίδει τ� περι�δικ� «Θαλ-λώ».

H «X�ρωδία Xανίων» (ιδρ. 1928).Mεικτή π�λυ�ωνική X�ρωδία, με

πλ�ύσια ιστ�ρία, δράση και πρ�-σ��ρά.

T� «Λύκει� Eλληνίδων», με π�λύα�ι�λ�γ� έργ�. E�ει ��ρευτικ�τμήμα, εκδίδει �ι�λία, διατηρεί �ι-�λι�θήκη και �εστιάρι� με πλ�ύσι�υλικ�.

Oι «Kρητικές Mαδάρες». Σύλλ�-γ�ς καλλιτε�νικ�ς, μ�ρ�ωτι�ς καιλα�γρα�ικ�ς με ιδιαίτερη συμ��λήστην πρ��λή και διάσωση των πα-ραδ�σιακών δημ�τικών τραγ�υ-διών της Δ. Kρήτης, των Pι�ίτικων(π�λλές εμ�ανίσεις, 13 μεγάλ�ι δί-σκ�ι) καθώς και των κρητικών ��-ρών. Tα τελευταία �ρ�νια συγκέ-ντρωσε πλ�ύσι� �ωτ�γρα�ικ� κ.α.υλικ� (Kρητών αγωνιστών) π�υ α-π�τελεί τη �άση τ�υ παραρτήμα-τ�ς τ�υ «Π�λεμικ�ύ M�υσεί�υ»στα Xανιά.

Eκτ�ς απ� τις «Kρητικές Mαδά-ρες», κρητικ�ύς ��ρ�ύς διδάσκ�υνκαι πρ��άλλ�υν �ι σύλλ�γ�ι «T�υ-ριστικ�ς Σύνδεσμ�ς Kρήτη», «Bρα-κ��ρων», «Φίλων Kρητικής Λαϊ-κής Παράδ�σης», «Ψηλ�ρείτης»κ.α. Pι�ίτικα τ�πικ�ί παραδ�σιακ�ίσύλλ�γ�ι των 5 επαρ�ιών.

O «Σύλλ�γ�ς Iερ�ψαλτών». E�ει�υ�αντινή ��ρωδία με α�ι�λ�γηπρ�σ��ρά.

O «Π�λιτισμικ�ς Συνεταιρισμ�ςN�τ�ς». Eίναι ��ρέας στήρι�ης και

πρ��λής π�λιτιστικών εκδηλώσε-ων με α�ι�πρ�σεκτ� έργ�.

Kέντρ� «Nίκ�ς Kα�αντ�άκης»,για την πρ��λή των ιδεών και τ�υέργ�υ τ�υ μεγάλ�υ Kρητικ�ύ συγ-γρα�έα.

Kέντρ� «Eυρωπαϊκών Π�λιτιστι-κών Aνταλλαγών». (Π�λιτιστικές α-νταλλαγές, εκθέσεις, διαλέ�ειςκ.α.).

Πέρα απ� τα παραπάνω σωματείαπ�υ υπηρετ�ύν τ�ν π�λιτισμ� καιτ� πνεύμα, πρ�σ�έρ�υν α�ι�λ�γ�έργ� η «Δημ�τική Π�λιτιστική Eπι-�είρηση» (ΔHΠEX) (μ�υσικές, θεα-τρικές, κ.λπ. εκδηλώσεις, έκδ�ση�ι�λίων και της επετηρίδας «Eλλω-τία») τ� «Iνστιτ�ύτ� Kρητικ�ύ Δι-καί�υ» (εκδίδει τ� υψηλής στάθμηςπερι�δικ� «Tάλως») τ� «Iστ�ρικ�Aρ�εί� Kρήτης» (δημ�σι� ίδρυμαμε 500.000 έγγρα�α, αρ�εί� κρητι-κ�ύ τύπ�υ, �ι�λι�θήκη με 8.000 τίτ-λ�υς και πλ�ύσια συλλ�γή, μ�υσει-ακ� υλικ� ιστ�ρικ�ύ και λα�γρα�ι-κ�ύ περιε��μέν�υ), τ� «Πνευματι-κ� Kέντρ� της I. Mητρ�π�λεως Kυ-δωνίας & Aπ�κ�ρών�υ» (πλ�ύσι�και π�λύπλευρ� έργ�: Σεμινάρια,διαλέ�εις, εκθέσεις, ραδι��ωνικ�ςσταθμ� «Mαρτυρία» κ.π.α.), η «Δη-μ�τική Bι�λι�θήκη» (55.000 τίτλ�ι�ι�λίων, 46.000 τ�μ�ι περι�δικών),η «Παιδική Bι�λι�θήκη» (9.000 τίτ-λ�ι �ι�λίων) καθώς και τα μ�υσεία«Aρ�αι�λ�γικ�» και «Nαυτικ�».

Tέλ�ς, τ� «Π�λυτε�νεί� Kρή-ης» και τ� «Mεσ�γειακ� Aγρ�ν�μι-κ� Iνστιτ�ύτ�» (MAIX) με τις π�ικί-λες εκδηλώσεις τ�υς, πρ�άγ�υντην πνευματική �ωή της π�λης.

Πρέπει ακ�μη ν’ ανα�ερθ�ύν και�ρίσκ�νται εκτ�ς π�λεως η «Oρθ�-δ��ς Aκαδημία Kρήτης» (ίδρυμαδιεθν�ύς επιπέδ�υ με ανυπ�λ�γι-στ� έργ� και πρ�σ��ρά στηνOρθ�δ��ία και την Kρήτη: υψηλήςστάθμης διεθνή συνέδρια, σεμινά-ρια, διαλέ�εις) και τ� «Iδρυμα AγίαΣ��ία» (εκδ�σεις, σεμινάρια, δια-λέ�εις, κ.α. θέματα και πρ��λήματακυρίως της επαρ�. Aπ�κ�ρών�υ).

Xανιώτικ�ς Tύπ�ς.

α. E�ημερίδεςTα Xανιά πρωτ�π�ρ�ύν σε αριθ-

μ� ε�ημερίδων. Eκδίδ�νται �«Aγώνας», � «Δημ�κράτης των Xα-νίων», � «Kήρυ�», τα «XανιώτικαNέα», η «Xανιώτικη Eλευθερ�τυ-πία» και η ε�δ�μαδιαία «Aλήθεια».

. Περι δικά

A�ι�λ�γες είναι και �ι �ανιώτικεςπερι�δικές εκδ�σεις. Eιδικ�τερα:

H «Kρητική Eστία» και � «Tάλως»είναι επιστημ�νικά έντυπα. Στ�πρώτ� «δημ�σιεύ�νται πρωτ�τυ-πες επιστημ�νικές μελέτες �ι �π�ί-ες καλύπτ�υν �λες τις �άσεις τ�υκρητικ�ύ π�λιτισμ�ύ» ενώ τ� δεύ-τερ� είναι «επιστημ�νικ� �ήμα γιατην κρητ�λ�γική έρευνα στ�ν τ�-μέα τ�υ Δικαί�υ».

Tα «Πνευματικά Xανιά», τ� «Nε-ώρι�ν», η «Eλλωτία» και τ� «Eρει-σμα» είναι λ�γ�τε�νικά περι�δικάπ�ικίλ�υ περιε��μέν�υ.

H «Θαλλώ» δημ�σιεύει μελέτεςπ�υ ανα�έρ�νται στην επιστήμητης �ιλ�λ�γίας και η «Mαρτυρία»της I. Mητρ�π�λεως, κείμεναOρθ�δ��ίας.



Tης Mάρως Δ�ύκα

Συγγρα�έως

EΠEITA απ� �ρ�νια �εκινάς πάλι α-π� την �δ� Mα�ίλη, �πως έλεγαντ�τε τ� δρ�μ� σας, και π�σ� αγα-π�ύσες τα σ�νέτα τ�υ Λ�ρέντ��υ,τ�υ �λ�γερ�ύ και τ�υ επαναστάτη,σταματάς στ� σταυρ�δρ�μι, η �ν�-μασία της κατη��ρας π�υ τρέ�ατεμε τα τσέρκια δεν έ�ει αλλά�ει, Kω-στής Παλαμάς. Θυμάσαι τις παιδι-κές σ�υ �ίλες, τα παι�νίδια σας,«Δύ� π�ρτες έ�ει η �ωή» στη δια-πασών, αλλά τ�τε δεν ή�ερες τ�νKα�αντ�ίδη και τ� παράπ�ν� τ�υ,άκ�υγες μ�ν� τη �ωνή τ�υ π�υ γέ-μι�ε τη γειτ�νιά, �ταν � κύρι�ς Nά-σ�ς ήταν λυπημέν�ς. Φτάνεις στηνK�ραή, τ� δρ�μ� των σ��λείων καικ��εις αριστερά στ� δρ�μ� τωνπαρελάσεων.

K�ντ�στέκεσαι αντικριστά στ�ρ�λ�ι. Mπρ�στά σ�υ δεν θα δειςτ�υς �αντάρ�υς π�υ σας πείρα�αν,εκείν� τ� στρατ�πεδ� έγινε τώραπάρκ� Eιρήνης και Φιλίας. Πίσω σ�υτ� Δημ�τικ� Στάδι�, ανθεστήρια,μ�υσικές και ��ρ�ί, μαθητικ�ί αγώ-νες, εκεί π�υ η Σακ�ρά�α επρ�κει-τ� να καταρρίψει τ� παγκ�σμι� ρε-κ�ρ στ� ακ�ντι�. T� διώρ�� κτί-σμα στη γωνία τ�υ Σταδί�υ στεγά�ειτ�ν Oμιλ� Aντισ�αιρίσεως. Παλιά ή-ταν για τ�υς πλ�υσί�υς και τ�υς πα-ράγ�ντες στην π�λη, σήμερα άν�ι�ετην π�ρτα τ�υ, �ηλώθηκαν και �ιπρ�στατευτικές καλαμιές απ� τακάγκελα.

Περνάς απέναντι, ανε�αίνεις τασκαλάκια τ�υ Kήπ�υ. Δε�ιά σ�υ τ�κα�ενεί�, γνώρισε δ��ες αυτ� τ�κα�ενεί� πρ�τ�ύ να μαρα�ώσει,τραγ�ύδια και ακρ��ατικά και �ει-ρ�κρ�τήματα, αριστερά σ�υ � δη-μ�τικ�ς κινηματ�γρά��ς Kήπ�ς.Eκεί �π�υ σήμερα υπάρ�ει η λι-μν�ύλα με τις πάπιες και τ�υς κύ-κν�υς, υπήρ�αν άλλ�τε �υρητήρια.Aργ�τερα στ� ίδι� σημεί�, εί�αν γί-νει ανασκα�ές, θυμάσαι τα ακρωτη-ριασμένα αγάλματα και πρ��ωράς,πλησιά�εις στα κλ�υ�ιά με τα πιθη-κάκια π�υ �εψειριά��νται αδιά��ρα,�γαίνεις στ� μεγάλ� δρ�μ�. Πώςτ�ν λένε; Δεν �έρεις, δι�τι π�τέ δεν�ρειάστηκε να τ�ν μάθεις. Oταν λέ-γατε πίσω απ� τ�ν Kήπ�, ενν��ύσα-τε τ�ύτ� τ� δρ�μ� με τ�ν κινηματ�-γρά�� «Eλληνίς». Π�τέ δεν μπήκεςσ’ αυτ�ν τ�ν κινηματ�γρά��, δι�τιπάντ�τε έπαι�ε στα �ρ�νια σ�υ ται-νίες καράτε.

Παίρνεις μια κάθετ�, �π�ια να’ναι, και �γαίνεις στα Σιδηρ�υργεία.Σ’ ένα δρ�μ� μεγάλ� �γαίνεις, αλλάπώς τ�ν λένε δεν �έρεις. Συνε�ί�ειςκαι στρί�εις δε�ιά στ� δρ�μ� με τ�νκινηματ�γρά�� «Aπ�λλωνα», στακαμαρίνια τ�υ «Aπ�λλωνα» τ�τε, ηB�υγι�υκλάκη και η Kαρέ�η, �Mπάρκ�υλης και � Xρήστ�ς Πάρ-λας. Iσια για λίγ�, έπειτα αριστερά,πρ��ωράς και �τάνεις στ� νεκρ�τα-

�εί� τ�υ Aγί�υ Λ�υκά. Tα κυπαρίσ-σια, �ι μυρτιές, τ� καντήλι, � ασ�έ-στης, τα τ�ιτ�ίκια και τ� �ώμα, �ιμαρμάριν�ι σταυρ�ί. Σε π�σες �ω-τ�γρα�ίες θα μπ�ρ�ύσες να απ�τυ-πώσεις τα Xανιά; Kάθεσαι στις τα-��πλακες και λ�γαριά�εις.

Ψηλά στ� Kαστέλλι η Πέμπτη Mε-ραρ�ία, τυ�λά στενά πλακ�στρωτα,�ι μ�λ��ες στα �αλάσματα, ��μ-�αρδισμένα σπίτια, παιδιά �υπ�λη-τα, τραγ�ύδια. T�τε. Oι σπασμένεςστάμνες με τα �ασιλικά, ευωδιαστάγαρί�αλα και �ι γειτ�νισσες με κ�-πανέλια και δαντέλες κάθε απ�γευ-μα. T� τά�λι στ� καψιμί των �αντά-ρων. Eπειτα �ι ανασκα�ές των Σ�υ-ηδών στην πλατει�ύλα με τ� εικ�-ν�στάσι δίπλα στη �ρύση. Tα αγι�-κλήματα, �ι ι�ίσκ�ι και τα γιασεμιά,�ι ντάλιες, �ι �ήνιες και �ι ��ύ�ιεςπ�υ θα ανθί��υν.

H Σπλάντ�ια, τα O�ρέικα, � T�πα-νάς. Oι άνθρωπ�ι π�υ με τ� σ�ύ-ρ�υπ� κατά�ρε�αν τις πλάκες κι έ-�γαιναν για να α��υγκραστ�ύν τ�πήγαιν’ έλα της θάλασσας, τ� πή-γαιν’ έλα των ψυ�ών. Nαυάγια θρυ-λικά, �ι τρατ��αρκες, αίμα και κα-τ�ρθώματα, � θαρραλέ�ς Φάρ�ς. O

πλάταν�ς τ�υ Aι–Nικ�λα, σπιτάκιακ�λλητά, �ι �ρτανσίες, η Mητρ�π�-λη και η στρατιωτική μπάντα, �ι Aγι-�ι Aνάργυρ�ι, τ� λι�άνι π�υ σε πνί-γει, τέμπλα κατά��ρτα, τ� κατη�η-τικ�, � Eπιτά�ι�ς, άμα�ες και κα�α-λίνες και γι�ρντάνια �ρωματιστά.

Kάγκελα, καγκελ�π�ρτες, ρ�πτρα�εράκια παγωμένα, μύτες �υ�αντι-νές, ��υ��ύλες σ��λικές και γυ-μναστικές επιδεί�εις, η �δ�ς K�ραήστ� σ��λασμα, � παιδ�ν�μ�ς, �ι π�-διές και τα πηλήκια, τα μακρ��ύτιαστη X�ν�λ�υλ�ύ και �ι ωραίες συμ-μαθήτριες, Nίτσα τ�υ ρ�μαντικ�ύXάινε και Γωγώ π�υ σ’ έ�ω �άσει,ματάκια π�υ σας έ�ω λησμ�νήσει,�ειμερινέ κινηματ�γρά�ε «Πάνθε-�ν» και, ω «Pεγγίνα» στα σκ�τεινά,�ιλιά και ψιθυρίσματα, παράγκες,ντάπιες, κατα�ύγια, � Xάρτης τηςXαλέπας, τ� ρωσικ� εκκλησάκι, ηNεράιδα, α�ινι�ί στην Aγία Kυριακή,Kεράδικα και Mα�αιράδικα, πάστεςαμυγδάλ�υ στα σκαλάκια της Aγ�-ράς, ω Aγ�ρά, μπ�υγάτσα τ�υ I�ρ-δάνη, ω Aγι�ι Aπ�στ�λ�ι, παρέες,Kαλαθάς και Kαλαμάκι, �ερμ�ύτ,τσιγάρα �ύμα Mατσάγκ�ς απ� τ�περίπτερ�, you are the answer, *ε-

ν�π�υλε και Kα�αντ�άκη, Δημ�τικήBι�λι�θήκη. Σεργιάνι Kυριακή στ�Σιντρι�άνι, Σά��ατ� απ�γευμα απ�νωρίς στ�υ Mπ�λαρη, Πλατεία Δικα-στηρίων, �λέμματα και αγγίγματαστ�ν αέρα, πασ�αλιές, μπ�καμ�ί-λιες, αρ�κάριες και ��ίνικες, ψιλή�ρ��ή ασταμάτητη.

Φασκ�μηλ� και μα�αιρίδες ψηλάστ�ν Aγι� Iωάννη, εκδρ�μές με τ�σ��λεί�, υπήρ�ε, λένε, κάπ�τε εδώτ� σανατ�ρι� τ�υ Kαψαλώνα, στά-νες και πρ��ατα τ�τε, και σήμερα ηπ�λη π�υ μεγάλωσε και απλώθηκε.T� Aκρωτήρι, μπαλωθιές, αγρι�μά-ραθα και θυμάρι, τ� άγαλμα στ�υςτά��υς των Bενι�έλων, τα μ�να-στήρια. Kάτω να λάμπ�υν �ι τρ�ύ-λ�ι και να υψών�νται �ι μιναρέδες,και � ήλι�ς να �ά�ει τα νερά. Mινω-ίτες, Δωριείς και Pωμαί�ι, Aρα�εςκαι � Nικη��ρ�ς Φωκάς, Bενετ�ίκαι Γεν�υάτες και T�ύρκ�ι, η Kυδω-νία, Λα Kανέα, τα Xανιά. Π�λιτισμ�ίπ�υ ήρθαν κι έδεσαν, ανθ�ί και μέ-λισσες, �αράγγια και � Eλευθέρι�ςBενι�έλ�ς.

Tα παιδιά τ�υ �ρ�αν�τρ��εί�υμε τις γκρί�ες στ�λές, κ�υρεμένα


Πρ�σωπική διαδρ�μήE�η�ικές μνήμες μπλέκ�νται με τ� σήμερα. Tα Xανιά της συγγρα�έως έ��υν τ� δικ� τ�υς �ρώμα...

H σημερινή �ψη της παλιάς γρα�ικής γειτ�νιάς Σαμπι�νάρα (Πύλη της Aμμ�υ), κ�ντά στα �ενετσιάνικα νεώρια. Eκεί δια-σκεδά"�υν π�λλ�ί απ� τ�υς τ�υρίστες π�υ δέ�εται κάθε �ρ�ν� η π�λη των Xανίων. (Φωτ. N. K�κκαλιάς)


Γρα�ική αυλή στην παλιά π�λη των Xανίων. (Φωτ.: N. K�κκαλιάς)

Στην άκρη τ�υ πλακ�στρωτ�υ της Πλατείας Σιντρι�ανι�ύ, ένας μικρ�ς ψαράς. Στ� �άθ�ς, � π�λυδια�ημισμέν�ς Φάρ�ς των Xανίων. (Φωτ.: N. K�κκαλιάς)

γ�υλί, η Φιλαρμ�νική, κι εσύ ��πίσωακ�λ�υθώντας τ� ρυθμ�. Eδώ π�υάλλ�τε έ��σκαν άλ�γα και κατσί-κες, τ� θέατρ� της ανατ�λικής τά-�ρ�υ, έπειτα τ� K�υμ Kαπί, σκυλιάαδέσπ�τα, σπιτάκια, τα Σ�αγεία. Σή-μερα λιμ�υ�ίνες, τραπε�άκια και π�-λύ�ρωμες �μπρέλες, η Πύλη τηςAμμ�υ, τ� Λιμάνι με τα μπαράκια.Φασαρία, �άρκες και κ�τερα, τα Nε-ώρια. Aγρι�συκιές στα τεί�η, μελαγ-��λικ�ί πλαν�δι�ι, ανυπ�ψίαστ�ι �έ-ν�ι, ψαρ�τα�έρνες και εστιατ�ρια,κα�ετέριες και ντισκ�τέκ, πάνω κά-τω �ι παραθεριστές με τ�υς Xανιώ-τες, �ωταψίες, σ�ύστα και πεντ��ά-λη, λα�ύτα και η λύρα, τ� Xαμάμπ�υ έγινε �α�αρ�πλαστεί�, � Φιρ-κάς π�υ ήταν άλλ�τε στρατώνας, έ-παρση και υπ�στ�λή της σημαίας, �Eθνικ�ς Yμν�ς, τα �ρά�ια, τ� *ενία,ηλι��ασίλεμα στ� κρητικ� πέλαγ�ς,τ� Mνημεί� για τ�υς πνιγμέν�υςστη Φαλκ�νέρα, π�λύ��υη η παρα-λία της Nέας Xώρας, άμμ�ς πατημέ-νη, τ� γωνιακ� κ�κκιν� σπίτι, τ� α-γαπημέν� σ�υ, μαγα�ιά, τα�έρνες,μυρωδιές, παγωτά.

Mάρτι�ς τσ�υ�τερ�ς, με άσπραγάντια, σε πέντε λεπτά θα �εκινήσειη παρέλαση απ� την πλατεία Δικα-στηρίων, παραταγμένες στη σειρά,� κινηματ�γρά��ς «Oλύμπια», λίγ�πι� κάτω τ� Δεσπ�τικ�, αν ήσ�υν �-μαδάρ�ισσα, έπρεπε να σηκώσειςσε ανάταση τ� δε�ί �έρι και να �αι-ρετήσεις τ�υς επισήμ�υς στην ε�έ-δρα, κι αν ήσ�υν πρώτη δε�ιά, έπρε-πε να στρίψεις δε�ιά τ� κε�άλι σ�υ,και συνε�ί�ατε, περν�ύσατε απ� τα

Σ�αιριστήρια, τη στρατιωτική λέ-σ�η, την κλινική Γεωργιλαδάκη π�υεί�ε �εψυ�ήσει � πατέρας σ�υ. M�-λις �τάνατε στην Eθνική Tράπε�α,αλλά�ατε �ηματισμ� και καταλήγα-τε μπ�υλ�ύκια στην Πλατεία τηςAγ�ράς, τ�τε υπήρ�αν τα στιλ�ωτή-ρια, �ι υπαίθρι�ι �ωτ�γρά��ι και �ιάμα�ες, σήμερα τα δημ�τικά παρκ�-μετρα.

Σηκώνεσαι απ� τ�ν τά�� και πρ�-�ωράς, σ’ αρέσει πάντα να ρεμ�ά-�εις κάτω απ’ τ�ν ίσκι� των κυπαρισ-σιών και να δια�ά�εις τις επιτύμ�ιεςεπιγρα�ές, να κ�ιτά�εις τις �εθω-ριασμένες �ωτ�γρα�ίες των πεθα-μένων. Σε π�σες αναμνήσεις θαμπ�ρ�ύσες να δια�υλά�εις την π�-λη �π�υ γεννήθηκες και μεγάλω-σες; E�εις αρ�ίσει πρ� π�λλ�ύ να�ε�νάς, κι ίσως τα �υσιαστικ�τερανα είναι �σα εσύ δεν συγκράτησες.Tα Xανιά εκείνα, �ι �ωματ�δρ�μ�ιπ�υ έπαι�ες, δεν θα �αναϋπάρ��υν.Σ�υ �τάν�υν �μως τα γιασεμιά σετ�ύτη τη γωνιακή π�λυκατ�ικία,πλάι στ� εγκαταλειμμέν� μ�νώρ�-�� με τ�ν θρασεμέν� κήπ� και τ�νσταυρ�. Δίπλα τ�υ ακρι�ώς � θερι-ν�ς κινηματ�γρά��ς «Aττικ�ν», μ’ένα �εγγάρι στρ�γγυλ�, τα λ�υλ�υ-διασμένα γεράνια, τ�υς ηλι�σπ�-ρ�υς και με τη σκιά της μαύρης γά-τας στην άσπρη �θ�νη.

Aκ�ύς τη θάλασσα. Σε τ�ύτα τανερά και σε τ�ύτα τα �ρά�ια, πετα-λίδες και κα��ύρια, τα πρώτα σκα-σιαρ�εία και τα πρώτα �ενύ�τια. HKυδωνία, Λα Kανέα, τα Xανιά είναιγια σένα τ� κα��ύκι σ�υ, � κ�σμ�ς�λ�ς.



H π�λη μ�υ τα XανιάMνήμες απ� τ μεσπ�λεμ και μετά, μετα�έρυν στην ατμ�σ�αιρα μιας άλλης επ�ής

Tης Bικτώριας Θε�δώρ�υ

Π�ιήτριας

H KPHTH (η Kρατακή) είναι μια ή-πειρ�ς με �λα της τα κλίματα και ταυψ�μετρα, με �λα τα �ρώματα καιτα είδη. Πρώτη π�λη, απ� τα δυτικάείναι τα Xανιά, η δική μ�υ πρωτεύ-�υσα. Eκεί γεννήθηκα κάπ�τε (ε-κτ�ς �ρ�ν�υ) γιατί �λα για μένα εί-ναι παρ�ντα και σημερινά.

H π�λη μ�υ δεν �ρίσκεται στασύννε�α– δεν είναι η ευδαίμων Nε-�ελ�κ�κκυγία. Eίναι κτισμένη στ�μυ�� τ�υ πλατει�ύ αν�ι�τ�ύ κ�λ-π�υ της Kυδωνίας, πάνω στα θεμέ-λια της αρ�αίας Kυδωνίας. Γνωστ�πως την έκτισαν Eνετ�ί σε σ�ήμα�ρθ�γώνι� π�υ ακ�λ�υθεί τ� σ�ή-μα τ�υ κ�λπ�υ, με τεί�η, πύργ�υςκαι �αθειά τά�ρ�.

T� σπίτι �π�υ ακ�ύστηκε τ� πρώ-τ� μ�υ κλάμα υπάρ�ει ακ�μη στην�δ� (Kαπεταναίων) Xάληδων, κατε-�αίν�ντας αριστερά πρ�ς τ� Σα-ντρι�άνι. Hταν παλαι�. T� εί�αν κα-τ�ικήσει ενετικές και τ�υρκικές �ι-κ�γένειες πριν απ� μας. H σκάλατ�υ �ρθια π�λύ, #ύλινη· τ� πάτωματης τραπε$αρίας-κ�υ$ίνας στρωμέ-ν� με μαύρες πλάκες απ� λά�α τ�υBε$�ύ�ι�υ. Mε παρ�μ�ιες πλάκεςήταν στρωμένη και η πρ�κυμαία.

Kρατώ τ’ αρώματα της π�λης μ�υα#εθύμαστα.

Πήγα$αν απ� τη μεγαλ�πρεπη α-γ�ρά με τη γυάλινη στέγη. Φρ�ύτα,μπα�αρικά, #ηρ�ί καρπ�ί, τυριά,μέλια. Mαν�υσάκια (νάρκισσ�ι) τ��ειμώνα, ��ύλι, $�υλ�αρί, γιασεμίτ� καλ�καίρι. O δυ�σμ�ς, τ’ αρω-ματικά �ραστάρια, �ι κα�έδες μ�-σ��λ�ύσαν και νικ�ύσαν τις �-σμές απ� τα κρέατα και τα αλιεύ-ματα.

Θυμάμαι την κ�μψ�τητα και τ�γ�ύστ� των γυναικών π�υ στ�λι-σμένες κατέ�αιναν στ� κέντρ�, κα-θισμένη έ#ω απ� τ� εργαστήρι τ�υπατέρα μ�υ, στα παπλωματάδικα.

Στα Xανιά ήκμασε μια κ�ινωνίαντ�πια και κ�σμ�π�λίτικη. Nέες συ-ν�ικίες απλών�νταν έ#ω απ� τατεί�η. Mε πρ�σ�υγες απ� τη MικράAσία, �ωρικ�ύς απ� τα κατεστραμ-μένα, απ� τις πρ�σ�ατες επανα-στάσεις, �ωριά τ�υ Aπ�κ�ρωνα,ναυτικ�ύς απ� τα Δωδεκάνησα, τε-�νίτες απ� τη Στερεά Eλλάδα.Yπήρ�αν ακ�μα κατάλ�ιπα T�ύρ-κων, Aιγύπτιων και Eνετών. Aρμέ-νι�ι και π�λλ�ί E�ραί�ι.

H π�ικιλία αυτή τ�υ πληθυσμ�ύαπ�τυπων�ταν και στην π�λη. Στηρυμ�τ�μία και στην αρ�ιτεκτ�νικήτων �ικ�δ�μημάτων της. Hταν δυτι-κή και ανατ�λική. Oι Xανιώτες δενήταν μ�ν� για τ’ άρματα. Hταν καιγια τα γράμματα και για τη �αρά της$ωής σαν απ�γ�ν�ι των μινωικώνKρητών. X�ρωδίες και θίασ�ι μελ�-δράματ�ς, κ�νσέρτα, μαντ�λίνα.

Θυμάμαι τ�ν παλι� κινηματ�γρά-�� τ� «Iδαί�ν άντρ�ν», τη σπηλαιώ-

δη αίθ�υσά τ�υ, τις �ω�ές ταινίες,τ�υς θαυματ�π�ι�ύς και τ� κ�υ-κλ�θέατρ�. Aπ� την ταράτσα μας έ-�λεπα π�λύ κ�ντά τ� τεί��ς και τηντάπια, άκ�υγα να ��υί$ει η ε�ραϊκήσυν�ικία– ένας λα�ύρινθ�ς– με ταψηλά σπίτια της π�υ έδινε πρ�ς τ�λιμάνι, �π�υ υψών�νταν �ι πρώηνκατ�ικίες των Eνετών και τα δι�ικη-τικά κτίρια με τ�υς θυρε�ύς, τις λα-τινικές επιγρα�ές, τα δί��λα παρά-θυρα και τις αίθ�υσες με τα μυτεράτ�#α. Aπέναντί μας ακρι�ώς η στ�άτης Tριμάρτυρης π�υ δεν υπάρ�ειπια, �ώρ�ς της παιδικής μ�υ �αντα-σίας.

Tελετές, λιτανείες, παρελάσεις,κάτω απ� τα παράθυρά μας. H π�-μπή των ασπρ�ντυμένων κ�ρι-τσιών στη γι�ρτή της Aγίας Δωρε-άς, �ι επιτά�ι�ι και τα λά�αρα τηςAνάστασης ν’ αστρά�τ�υν στ�ν ή-λι�. E�ρτές και επέτει�ι· της 25ηςMαρτί�υ, της Eνωσης με την Eλλά-δα, τ�υ Aρκαδί�υ, με μ�υσικές ε-#αίσιες για την παιδική μ�υ ακ�ή.

Πι� πάνω τ� μέγαρ� τ�υ Φιλ�λ�γι-κ�ύ Συλλ�γ�υ � Xρυσ�στ�μ�ς μετην απέραντη σάλα· εστία Γραμμά-των και Tε�νών.

Mαύρα κρέπια ανέμι$αν στ�υς�αν�στάτες. Aκ�ύω τ� πένθιμ� εμ-�ατήρι� και τ�ν υπ�κω�� λυγμ�των ανθρώπων π�υ συν�δεύ�υν τ��έρετρ� τ�υ Eλευθερί�υ Bενι$έ-λ�υ, στις 24 Mαρτί�υ τ�υ 1936.

T� καλ�καίρι τ�υ ίδι�υ �ρ�ν�υ ηπ�λη θ’ αλλά#ει �ρώματα. Tα μαύ-ρα κρέπια θα γίν�υν γαλαν�λευκακαι � διπλ�ύς πέλεκυς τ� έμ�ληματης επ��ής. H δικτατ�ρία θα επι-κρατήσει και στη �ιλέ�ρτη �ιλε-λεύθερη π�λη μ�υ. Δεν θα την ε-μπ�δίσει �ύτε η ε#έγερση τ�υ1938, �ύτε �ι αντι�ασιστικές εκδη-λώσεις των νέων. O �ασισμ�ς έ�ειεδραιωθεί στην καρδιά της Eυρώ-πης και στην Iταλία.

Mαθήτρια στ� γυμνάσι� θ’ ακ�ύ-σω την κήρυ#η τ�υ π�λέμ�υ. Tιςκαμπάνες για τις νίκες τ�υ ελληνι-κ�ύ στρατ�ύ στην Aλ�ανία, τ�υς

θρήν�υς απ� τα σπίτια των θυμά-των. Tα σ��λεία κλείν�υν, αρ�ί$ει �απ�κλεισμ�ς, �ι ��μ�αρδισμ�ί, η έ-#�δ�ς των κατ�ίκων. Oι Γερμαν�ίκατέ�ηκαν ήδη στην Aθήνα. Eτ�ι-μά$�υν μέσα στ� Mάη την εισ��λή.

H μητέρα με στέλνει στα T�π�λιατης Kισσάμ�υ μα$ί με τα αδέλ�ιαμ�υ. Eρ�εται η τρ�μερή να$ιστικήακρίδα. O �υραν�ς σκ�τεινιά$ει.Tεράστια �πλιταγωγά ακ�υμπ�ύνπετώντας στα κυπαρίσσια. Π�λυ-��λ�ύν τ�υς �ωριαν�ύς, π�υ αι�-νιδιασμέν�ι στην αρ�ή τα ν�μί$�υναμερικανικά! Kι α��ύ σκ�ρπίσ�υντ� δέ�ς και τ� θειά�ι ρί�ν�υν τ�υςαλε#ιπτωτιστές κ�ντά μας.

Aρ�ί$�υν �ι μά�ες. Oι άνδρες τρέ-��υν πρ�ς τ�ν κάμπ� τ�υ Kαστελλι-�ύ για να υπερασπιστ�ύν τα �ώματάτ�υς. Oι άμα��ι γυρεύ�υν σπήλαιακαι �αράδρες. Tα αερ�πλάνα τ�υςκυνηγ�ύν. Mαίνεται � π�λεμ�ς στ�νKίσσαμ� και στ� Mάλεμε. Δέκα μέ-ρες καίγ�νται τα Xανιά απ� τις ε-μπρηστικές. Tα λάδια τρέ��υν πύρι-ν�ς π�ταμ�ς πρ�ς τη θάλασσα. T�Kαστέλλι, η πλατεία Σπλάντ$ιας, �να�ς, τα πέτρινα αρ��ντικά γύρω α-π� τ� Δημ�τικ� Kήπ� σωριά$�νται.T� εμπ�ρικ� κέντρ� και � συν�ικι-σμ�ς των πρ�σ�ύγων. T� κ�ιμητή-ρι� τ�υ Aγί�υ Λ�υκά ανασκά�εταιαπ� τις ��μ�ες.

Tρεις δυνάμεις σ�υρ�κ�π�ύν τ�λιμάνι της Σ�ύδας και τα Xανιά. OιIταλ�ί, �ι Γερμαν�ί και �ι Aγγλ�ι.Στένα#αν τα επικά �ρη. Oι κάτ�ικ�ι,�ι δημ�σι�ι υπάλληλ�ι π�υ έπρεπενα συνε�ίσ�υν τη δ�υλειά τ�υς(και η μητέρα μας στ� κλειστ� σ��-λεί� της) έτρε�αν αλλ��ρ�νες στα«κατα�ύγια» με τ� �υρλια�τ� τηςσειρήνας. H O�ριακή ερήμωσε. OιE�ραί�ι συμπ�λίτες �άθηκαν, γιαμια «ε#�ρία» �ωρίς επιστρ��ή.

Hσ�υν α�ύλακτη μητρική μ�υ π�-λη. Π�λύ αν�ικτή και �ιλ�#ενη. Kα-τάσκ�π�ι σε εί�αν �αρτ�γρα�ήσει.H#εραν την κάθε σ�υ πέτρα. Xτι-σμένη στ�ν αν�ι�τ� γυαλ� τ�υ κ�λ-π�υ, εκτεθειμένη στ�υς πειρατές.

H Σπάθα απ� τα δυτικά, τ� πελώ-ρι� ακρωτήρι– σπαθί και τεί��ς,δεν σε έσωσε αυτή τη ��ρά. T�Mάλεμε κυριεύθηκε παρά τη λυσ-σαλέα ανίσταση. Oι �ρδές μπήκανστ� άδυτ� σ�υ.

Aνε#ίκακη π�λη· έδωσες �ώμαστ� Mάλεμε, στ� ύψωμα 107, για νατα��ύν με τιμές και γρανίτη �ι κα-τακτητές σ�υ. Aκ�μα και σήμερα«ησυ�ά$�υν» στ�ν άρει� ύπν�τ�υς. Π�ύ είναι τ� μνημεί� των π�-λιτών π�υ σε υπερασπίστηκαν; Nα�έρω λ�υλ�ύδια και ελεγεία. Nαπρ�σεύ��μαι για την Eιρήνη, τηνευημερία σ�υ...

H εκκλησία της Tριμάρτυρ�ς, μητρ�π�λη των Xανίων, στην �δ� Xάληδων, απένα-ντι απ� τ� σπίτι της π�ιήτριας. (Φωτ.: Nίκ�ς K�κκαλιάς)

Eυ�αριστ�ύμε τ�ν Xρήστ� Παπ�υτσά-κη και τ� περι�δικ� «Aντί» για την πα-ρ��ή πληρ��ριών στ� ημερ�λ�γι� τηςΠ�λης.

Documents

Tα Aρxoντικά Xανιά