Szymon Kucharski urodził się w Warszawie, od dzieciństwa mieszka jednak w Pruszkowie i ani myśli o ewentualnej stąd wyprowadzce. Jest absolwentem

tutejszego Przedszkola Miejskiego nr 12 i Szkoły Podstawowej nr 12 im. J. Kusocińskiego. Ukończył również IX LO im. K. Hoffmanowej w Warszawie i Wydział

Chemiczny Politechniki Warszawskiej. Pracuje jako nauczyciel chemii w LO im. T. Zana w Pruszkowie i w IX LO im. K. Hoffmanowej w Warszawie. W wolnych

chwilach podróżuje wraz z narzeczoną po najdziwniejszych zakątkach Polski oraz krajów środkowej i wschodniej Europy.

Jest autorem i współautorem kilkudziesięciu publikacji książkowych, prasowych i internetowych, dotyczących chemii organicznej, historii regionalnej,

historii architektury i historii wojskowości. W obecnej kadencji jest członkiem zarządu Pruszkowskiego Towarzystwa Kulturalno-Naukowego oraz prezesem

Oddziału Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji.

Jest także jednym z moderatorów pruszkowskiego internetowego forum dyskusyjnego na portalu Gazeta.pl.

Wybór i opracowanie: Szymon Kucharski

Powiatowa i Miejska Biblioteka Publicznaim. Henryka Sienkiewicza

w Pruszkowie2010

Stary Pruszków

4

Copyright © 2010 by Szymon Kucharski

Copyright © for this edition by Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Pruszkowie, 2010

Projekt okładki, skład i łamanie: Fabryka WyobraźniZdjęcie Autora: Krystian RosińskiOpracowanie redakcyjne: ZespółKorekta: ZespółOrganizacja produkcji: Rachocki i S-ka, Pruszków

Publikacja zrealizowana na zlecenie Biura Promocji i Kultury Miasta Urzędu Miejskiego w Pruszkowie

ISBN 978-83-62144-06-8

Powiatowa i Miejska Biblioteka Publicznaim Henryka Sienkiewicza w Pruszkowieul. Kraszewskiego 1305 800 Pruszkówtel. 22-758 86 09tel./fax. 22-730 10 80e-mail: czytelnia @ biblioteka.pruszkow.plwww.biblioteka.pruszkow.pl

Stary Pruszków 5

Szanowni Państwo,

ten oto skromny album, to nasze wspomnienie o Pruszkowie lat dawnych. Chodząc ulicami miasta rzadko myślimy o mijanych miejscach, domach i ogrodach. Pamiętają one więcej, niż my, ale nie mogą o tym mówić. Wiele z nich przemija i odchodzą. Zostają obrazy. Wydanie zbioru widoków dawnego Pruszkowa jest próbą ich wywołania z zaświatów.

Pomimo krótkiej historii i z pozoru mało ciekawych dziejów, Pruszków zachował swój oryginalny charakter i posiada wiele osobliwości.

Choć zbiór jest niepełną i niedoskonałą wystawą obrazów, jego wydanie niech będzie hołdem dla tych, po których „odziedziczyliśmy” ukochane miasto.

Mam nadzieję, że prezentowany album trafi też do osób nie znających Pruszkowa. Rys jego niedługiej, acz ciekawej historii jest tu nakreślony w opisach. Jak wiemy, Pruszków nabrał znaczenia dopiero w XIX wieku, kiedy zlokalizowano tu pierwszą stację kolei warszawsko-wiedeńskiej, i kiedy począł rozwijać się tu przemysł. Między wojnami liczył się jako największy ośrodek przemysłowy pod Warszawą. Podczas okupacji hitlerowskiej podzielił los innych miast Rzeczypospolitej. Na koniec wojny Niemcy urządzili tu obóz przejściowy po tragedii Powstania Warszawskiego.

Wskutek silnego uprzemysłowienia po wojnie, znacznie zwiększył zaludnienie w porównaniu z rokiem 1939. Miasto przyjęło pod swój dach warszawiaków, jak też i napływową ludność z prowincji. Dziś, w konsekwencji rozwoju odrodzonej po 1989 roku Ojczyzny, Pruszków, mimo iż zatracił swój przemysłowo – robotniczy charakter, na nowo, niczym 120 lat temu, przyciąga przedsiębiorców i nowych mieszkańców.

Pod względem architektonicznym Pruszków, to mieszanina pozbawionych stylu bloków mieszkalnych, skromnych domów robotniczych z przełomu XIX i XX wieku i kamienic z tego czasu. Brakuje tu rynku – głównego placu. Są za to ogromne parki służące wytchnieniu mieszkańców. Nie możemy się pochwalić oryginalnymi zabytkami, ale honoru broni klasycystyczny dwór dawnych właścicieli Pruszkowa z zabudowaniami folwarcznymi i widoczne z daleka neogotyckie kościoły.

Wstąpmy na karty albumu, aby na jakiś czas zanurzyć się w nastroju dawnego Pruszkowa. Mam nadzieję, że będzie to dla Państwa przyjemność i miła pamiątka.

Jan Starzyński, prezydent Pruszkowa

Stary Pruszków 7

WSTĘP

„Dębica? Mława? Chojnice? Czy tam w ogóle jest coś ciekawego? Czy jest tam w ogóle co zwiedzać?” – takie pytania słyszymy niejednokrotnie, podczas naszych

podróży po Polsce. Tymczasem w każdym, najmniejszym choćby miasteczku udaje nam się znaleźć coś ciekawego, coś wartego uwagi, coś – zdawałoby się –

zupełnie już zapomnianego. W małych księgarenkach natrafiamy zaś na monografie historyczne, pisane przez lokalnych pasjonatów, często wydawane własnym

sumptem, w niskich nakładach, niedostępne w ogólnopolskich sieciach salonów księgarskich.

Swoją historię ma także nasze miasto. Chcielibyśmy przy pomocy tej książki zadać kłam stwierdzeniu, że Pruszków to tylko jedna z sypialni Warszawy, miasto

mało ciekawe, pozbawione zabytków, powstałe niejako przypadkiem, pomiędzy fabrykami – dziś zresztą w większości już wyburzonymi. Chcielibyśmy również,

aby nie było to miasto, kojarzone wyłącznie z wojną i martyrologią; „miasto, przez które przeszła Warszawa” – choć od tych tematów absolutnie nie zamierzamy

uciekać; one wszak też stanowią o naszej tożsamości. Można jednak w historii Pruszkowa znaleźć i anegdotę, i absurd.

Książka niniejsza jest kontynuacją idei, realizowanej od kilku lat przez Biuro Promocji i Kultury Miasta Pruszkowa i Pruszkowskie Towarzystwo Kulturalno-Na-

ukowe, mającej na celu popularyzację historii i zabytków naszego miasta poprzez wydawanie reprintów starych rycin, zdjęć i pocztówek, opatrzonych możliwie

szczegółowym komentarzem historycznym. Nakład pierwszej serii tego wydawnictwa rozszedł się całkowicie, druga zaś seria jest aktualnie na wyczerpaniu.

Oznacza to, że pomysłem tym trafiliśmy w zainteresowania mieszkańców naszego miasta (i nie tylko) i że był on potrzebną inicjatywą. Zamiast więc trzeciej

serii pocztówkowych reprintów, zdecydowaliśmy się opracować większą publikację, w której kolejne ilustracje są pretekstem do mniej lub bardziej dygresyjnej

gawędy o historii naszego miasta.

Ilustracje, prezentowane w niniejszej książce, pochodzą przede wszystkim ze zbiorów Pruszkowskiego Towarzystwa Kulturalno-Naukowego – obchodzącego

w bieżącym roku jubileusz czterdziestolecia swojego istnienia. Przez wszystkie te lata, jego członkowie przekazywali do wspólnego użytku stare pocztówki

ze swoich zbiorów, jak również zdjęcia własnego autorstwa – niestety, niemal nigdy nie dbając o jakiekolwiek odpisanie ich na odwrocie. Z tej przyczyny, ledwo

w kilku przypadkach możemy dziś zidentyfikować autorów zdjęć, wykonanych w latach sześćdziesiątych czy siedemdziesiątych; czasem też, co gorsza, w ogóle nie

wiemy, gdzie znajdowała się nieistniejąca już dziś zabudowa naszego miasta, przedstawiona na danym zdjęciu. Wiemy tylko, że niektóre ze zdjęć, zamieszczonych

w niniejszej książce, wykonali Stanisław Hryniewicz i Włodzimierz Stępniewski – gdyż, podpisane ich nazwiskami, publikowane były przed laty na łamach „Prze-

glądu Pruszkowskiego” i innych naszych wydawnictw. Niektórych Czytelników może razić pewna nadreprezentacja zdjęć budynków, związanych z bohaterami czy

instytucjami, hołubionymi w minionym ustroju. Pamiętajmy jednak, że w owych czasach naiwny byłby fotograf, liczący na publikację ujęć, dotyczących „niepra-

womyślnych” osób i miejsc – więc fotografii takich po prostu nie wykonywano. Część ilustracji posiadamy zaś jedynie w postaci fotokopii, gdyż ich właściciele

Stary Pruszków

8

nie chcieli rozstawać się z oryginałami. Mimo zdecydowanie niskiej jakości, wynikającej z ówczesnych ograniczeń technicznych, przedstawiają one nierzadko

wielką wartość poznawczą. Zdecydowaliśmy się więc kilka z nich tutaj również zamieścić.

Specjalne podziękowania w tym miejscu składamy członkowi PTK-N, a zarazem wieloletniemu redaktorowi naczelnemu „Głosu Mechanika” i „Głosu Pruszkowa”

– Panu Leszkowi Kożuszce, który udostępnił nam swe własne, przebogate archiwum fotograficzne.

Książka nasza byłaby jednak znacznie skromniejsza, gdyby nie zaangażowanie szeregu osób prywatnych. Druga obszerna grupa ilustracji pochodzi bowiem bądź to

z przechowywanych troskliwie archiwów rodzinnych, bądź to ze współczesnych zakupów antykwarycznych i aukcyjnych. Oprócz autora niniejszego opracowania, swoje

prywatne zbiory udostępniły następujące osoby: Sabina Czyżewska, Piotr Dolewski, Jacek Głowacki, Irena Horban, Magdalena, Monika i Wojciech Hoserowie, Krzysztof

Jaszczyński, Jerzy Kaleta, Maria Pałuba, Adam Rachocki, Julian M. Skelnik, Paweł Stala, Stanisław Wieteska, Sławomir Wójcik, Adam i Zdzisław Zaborscy.

Kolejnych kilka fotografii udostępnionych zostało zaś przez Izbę Tradycji EKD/WKD w Grodzisku Mazowieckim oraz Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowiec-

kiego w Pruszkowie.

Wśród ilustracji przeważają zdjęcia, wykonane przez osoby prywatne – na nich w głównej mierze oparliśmy się, przedstawiając okres powojenny. Wśród zdjęć

przedwojennych widoczną grupę stanowią natomiast reprodukcje z ówczesnej prasy – widoki naszego miasta pojawiały się w niej zaskakująco często. Stosun-

kowo niewiele jest zaś przedwojennych pocztówek. Pruszków, jako miasto przemysłowe, nie był bowiem zbyt wdzięcznym tematem dla fotografów. Jak dotąd,

pocztówek z tego okresu udało się zidentyfikować około dwudziestu pięciu (zresztą później, do 1989 r., wydano ich podobną liczbę). W książce, mającej być jednak

ilustrowaną gawędą historyczną, a nie katalogiem filokartystycznym, nie reprodukujemy wszystkich. Część z nich powtarza bowiem dokładnie ten sam motyw,

część zaś (np. widok drzew w parku) ma niewielką wartość poznawczą.

Najstarsze widoki Pruszkowa przedstawił wydawca, sygnujący swe wyroby jako „G. Baer i S-ka” – o którym bliżej wiemy tylko tyle, że ok. 1918 r. posiadał firmę w Łodzi, przy

ul. Przejazd 20. Wydane przez niego pocztówki łatwo jest rozpoznać po charakterystycznej, bezszeryfowej czcionce, zastosowanej na ich awersie. Na rewersie widnieje zaś

sygnatura wydawcy, czterocyfrowy numer zdjęcia oraz napis w języku polskim, zastrzegający prawo reprodukcji. Pocztówki z tej serii posiadają stemple pocztowe z początku

lat dwudziestych. Wnioskować więc można, że zostały one wydane nie wcześniej, niż po ustąpieniu Rosjan z ziem polskich (1915 r.), być może nawet dopiero około 1920 r.,

choć reprodukowane na nich zdjęcia wykonane zostały z pewnością jeszcze w czasie zaborów. Istnieje natomiast poszlaka, pozwalająca z dużym prawdopodobieństwem

wskazać znanego pruszkowskiego fotografa, Dawida Abramowicza, jako autora tych zdjęć. Widok dzisiejszej ul. Prusa został bowiem wykonany z balkonu kamienicy nr 21,

w której Abramowicz miał swoje atelier. Znanych jest osiem pruszkowskich pocztówek G. Baera, z których reprodukujemy siedem.

Nakładem co najmniej dwóch, anonimowych wydawców, ukazało się co najmniej pięć pocztówek, które rozpoznać można po mniej lub bardziej dbałym, odręcznym

opisie na awersie. Dwie z nich są na rewersie sygnowane skrótem „Br.” i posiadają na awersie także cyfrę – zapewne numer ujęcia. Są to dwa widoki naszego

Stary Pruszków 9

miasta, wykonane z dachu kamienicy przy ul. Kościuszki 44. Skądinąd wiadomo zaś, że tam właśnie, w miejscu dzisiejszej księgarni, mieścił się przed 1939 r.

sklep papierniczy Antoniego Cetnera. Może to on wpadł na pomysł wzbogacenia asortymentu o pocztówki z widokami swojego miasta? Również anonimowy jest

wydawca serii, opisanej na awersie kaligraficzną czcionką i trzycyfrową liczbą. Znane są cztery jego pocztówki pruszkowskie, o kolejnych numerach 816-819,

z których reprodukujemy jedną.

Wśród licznych pocztówek, wydanych nakładem Towarzystwa Księgarni Kolejowych „Ruch”, znajdują się co najmniej dwie pruszkowskie, przedstawiające kon-

kretnie kościół św. Kazimierza, pochodzące ze spuścizny fotograficznej Konstantego Wojutyńskiego. Reprodukujemy tu jedną z nich.

Anonimowi pozostają wydawcy pojedynczych pocztówek, zamieszczonych w niniejszym zbiorze, takich jak widok pruszkowskiego pałacu czy Fabryki Ołówków.

Znana jest także barwna pocztówka-cegiełka z wizualizacją wznoszonego właśnie kościoła żbikowskiego, wydana w 1908 r. przez Zakłady Graficzne „B. Wierzbicki

i S-ka” w Warszawie. Willa „Anielin” pojawiła się zaś również na pocztówce, wydanej ok. 1915 r. przez Towarzystwo Opieki nad Sierotami Wojennymi.

W celu ułatwienia Czytelnikom orientacji, w tekście posłużono się aktualnymi nazwami ulic i takąż numeracją posesji – nierzadko jednak zmieniającymi się na

przestrzeni lat. Osoby, chcące pogłębić swoją wiedzę na ten i inne pruszkowskie tematy, odsyłamy zaś do lektury – przede wszystkim monografii „Dzieje Pruszkowa”

(Warszawa 1983) oraz innych prac Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych, trzyczęściowej „Historii Pruszkowa w zarysie” oraz innych książek Mariana Skwary,

„Pruszkowa Przemysłowego” Jerzego Kalety, książek wspomnieniowych Michała Głowińskiego, Tadeusza Huberta Jakubowskiego i Henryka Krzyczkowskiego, a także

artykułów, zamieszczanych w wydawnictwach periodycznych Pruszkowskiego Towarzystwa Kulturalno-Naukowego, z „Przeglądem Pruszkowskim” na czele. Szczegól-

nie wiele publikacji dotyczy zaś okresu II Wojny Światowej, a zwłaszcza funkcjonowania w Pruszkowie obozu przejściowego „Dulag-121”. Do najobszerniejszych należą

tu prace Tadeusza Jarosa, Edwarda Kołodziejczyka, Danuty Sławińskiej i Zdzisława Zaborskiego. Zbiorowego opracowania historycznego oraz albumu zdjęć doczekała

się też, nierozerwalnie wszak z Pruszkowem związana, kolejka EKD/WKD. Ponieważ jednak znaczna część wymienionych publikacji ma dawno wyczerpane nakłady,

zachęcamy w tym miejscu do wizyty w czytelni naukowej pruszkowskiej Biblioteki, przy ul. Kraszewskiego 13.

Wszystkim osobom i instytucjom, które otworzyły swe archiwa, przyczyniając się do wzbogacenia niniejszej książki, dziękujemy za życzliwość, zrozumienie i zaan-

gażowanie. Dziękujemy również wszystkim, którzy zechcieli się podzielić swoimi wspomnieniami – wobec skąpej ilości źródeł drukowanych, w wielu przypadkach

jedynym rejestrem dawnych wydarzeń pozostaje pamięć mieszkańców naszego miasta. Zdajemy sobie jednak sprawę, że pamięć ludzka bywa zawodna, więc

z góry przepraszamy za ewentualne nieścisłości, jakie obecne być mogą na dalszych stronach książki. Przy okazji, apelujemy do posiadaczy innych, nieznanych,

a ciekawych zdjęć naszego miasta, o udostępnienie ich Biuru Promocji i Kultury Miasta, Powiatowej i Miejskiej Bibliotece Publicznej lub Pruszkowskiemu Towa-

rzystwu Kulturalno-Naukowemu w celu wykonania kopii i ewentualnego zamieszczenia ich w przyszłych publikacjach.

Szymon Kucharski

Stary Pruszków 11

W lesie odpoczniecie od polityki (1912)

Na przełomie czerwca i lipca 1912 roku polska opinia pu-

bliczna wrzała – car Mikołaj II rozkazał wykroić z ziem Kró-

lestwa Polskiego nową gubernię – chełmską, a specjalne

prawa w niej obowiązujące zwiastowały rychłą i intensywną

jej rusyfikację. W tym gorącym okresie tygodnik krajo-

znawczy „Ziemia” reklamował relaks w podpruszkowskich

lasach, zamieszczając na pierwszej stronie jedną z naj-

starszych fotografii okolic naszego miasta, którą możemy

w sposób pewny datować. Przedstawia ona lasy bodajże

jedyne w okolicy – komorowskie, do których spragnieni

wypoczynku letnicy mogli w owym czasie łatwo dojechać

tramwajem konnym, kursującym spod pruszkowskiego

dworca kolejowego. Reszta pierwotnej mazowieckiej pusz-

czy była bowiem systematycznie karczowana pod zasiew od

czasów średniowiecznych. Dopiero w latach czterdziestych

XIX w. Iwan Skwarcow – właściciel Pruszkowa, ale i Pałacu

Saskiego w Warszawie, zalesił wtórnie dolinę Utraty, dając

tym samym zaczątek późniejszym parkom: Jana Bersohna

(projekt Karola Sparmanna), Potulickich (projekt Waleriana

Kronenberga) oraz „Anielinowi” Marcelego Zielińskiego –

o których będzie jeszcze mowa dalej.

Stary Pruszków

12

Pałac Potulickich (ok. 1925)Rezydencją kolejnych właścicieli dóbr pruszkowskich był początkowo

drewniany dwór, a następnie, wybudowany w jego miejscu, murowa-

ny pałacyk. Istnieją niepewne przesłanki, datujące jego powstanie na

1808 r. i wskazujące na Piotra Aignera jako architekta. Ponad wszelką

wątpliwość istniał on w 1869 r., gdy zainicjowano parcelację prusz-

kowskiego majątku. Spośród jego właścicieli wspomnieć można Józefa

Czekierskiego – lekarza, współzałożyciela Akademii Medycznej, Józefa

Epsteina – bankiera i przemysłowca, ale przede wszystkim Antoniego

Potulickiego – wielce zasłużonego dla naszego miasta społecznika.

Wdowa po nim, Jadwiga, była ostatnią prywatną właścicielką pałacu.

W czasie II Wojny Światowej urzędował tu niemiecki Komisarz Miasta.

Tuż po wojnie zajęła go Wojewódzka Rada Narodowa, następnie Komitet

Miejski PZPR, później – pogotowie ratunkowe. Po gruntownym remon-

cie (po którym z dawnego wystroju zachował się jedynie kominek), no-

wym gospodarzem został Urząd Stanu Cywilnego, który użytkuje pałac

do dziś.

Stary Pruszków 13

Pałac Potockich w Helenowie (ok. 1850)Tuż za granicą naszego miasta, na terenie gminy Michałowice, znajduje się

sąsiednia rezydencja szlachecka – zespół pałacowo-parkowy w Heleno-

wie. Pałac powstał około 1810 r., według projektu Jakuba Kubickiego lub

Stanisława Zawadzkiego, na zamówienie Tomasza Adama Ostrowskiego

– przemysłowca i działacza politycznego epoki stanisławowskiej, a na-

zwany został od imienia jego córki. Rycina przedstawia pierwotny wygląd

pałacu, gdyż kolejni właściciele – Potoccy, przebudowali go według pro-

jektu Henryka Marconiego. Ostatni właściciel, Jakub Potocki, zapalony

bibliofil, przebudował ponadto pałacową oranżerię na bibliotekę, w której

pomieścił swój przebogaty księgozbiór. Po swej bezpotomnej śmierci

przeznaczył majątek na rzecz fundacji do walki z chorobami społecznymi,

ale jego ostatniej woli nie zdążono zrealizować. W 1939 r. pałac zajęła

armia niemiecka, w 1945 r. – Rosjanie, później zaś przekazano go Wojsku

Polskiemu, które do dziś gospodaruje tym obiektem, jako Ośrodkiem Re-

prezentacyjnym Ministerstwa Obrony Narodowej. W przypałacowym parku

uwagę zwracają stare rzeźby, w tym dwie autorstwa Henryka Kuny – jed-

nego z najbardziej znanych polskich rzeźbiarzy okresu międzywojennego,

współzałożyciela grupy „Rytm”.

Stary Pruszków

14

Przybyli ułani… do Pęcic (ok. 1920)

Stary Pruszków

14

W pobliżu naszego miasta leży wieś, mogąca poszczycić się długą historią.

Prosty w formie, klasycystyczny kościół św. św. Piotra i Pawła, projektu

Piotra Aignera, jest siedzibą parafii nieco młodszej od żbikowskiej, erygo-

wanej na przełomie XIV/XV w., i skrywa w sobie w sobie unikatowy zaby-

tek – późnorenesansowy nagrobek szlachcica. Na zdjęciu widać zaś sie-

dzibę właścicieli Pęcic – pałac, wystawiony staraniem Sapiehów w latach

1808-09, według projektu Fryderyka Alberta Lessla. Silnie uszkodzony

w 1914 r. (pamiątką ówczesnych walk jest położony nieopodal cmentarz

wojenny), odbudowany został w latach 1918-23 według projektu Romualda

Gutta. Zyskał wówczas charakterystyczny napis na attyce środkowego ryza-

litu: „JAM DWÓR POLSKI, CO WALCZY MĘŻNIE I STRZEŻE WIERNIE”. Zdjęcie

wykonano po prowizorycznej naprawie dworu, podczas wizyty niezidentyfiko-

wanego oddziału polskiej kawalerii u ostatnich właścicieli majątku – rodzi-

ny Marylskich, którym władza ludowa odebrała go w 1945 r., urządzając tu

filię szpitala tworkowskiego (podobnie jak i w pobliskim majątku Markowi-

czów w Komorowie). Obecnie pęcicki pałac pozostaje własnością prywatną.

Stary Pruszków 15

Najstarsze zdjęcie ze Żbikowa (1880)

Stary Pruszków 15

Odmiennie niż szlachecki Pruszków, Żbików przez długie wieki pozostawał

wsią kościelną. Zawiłości polskiej historii sprawiły, że jego właścicielem

było dość odległe geograficznie biskupstwo poznańskie. Folwark biskupi

znajdował się naprzeciwko kościoła, a w jego skład wchodziła rezyden-

cja, na której fundamentach stanął najprawdopodobniej późniejszy dwór

rodziny Zielińskich (ul. 3 Maja 151). Tu zaś widzimy najstarsze ze znanych

zdjęć dzisiejszego Pruszkowa. Możemy tylko podejrzewać, że owe trzy

chaty stały przy obecnej ul. 3 Maja – dziś głównej, a niegdyś jedynej ulicy

Żbikowa. Stroje osób, uwiecznionych na zdjęciu, absolutnie nie pozwalają

określić ich jako żbikowskich włościan, ani też jako pruszkowskich robot-

ników. Może jest to wycieczka „na łono natury” ówczesnych właścicieli

Pruszkowa – rodziny Wołowskich? Wspomnieć zaś warto, że właśnie przy

ul. 3 Maja 33 zachował się do dziś jeden z nielicznych już w Pruszkowie

drewnianych budynków – dom Rozenowiczów, dziadków znanego teore-

tyka literatury, Michała Głowińskiego, który poświęcił naszemu miastu

wspomnieniową książkę i wiele miejsca w innych publikacjach.

Stary Pruszków

16

Вокзал Прушковъ (ok. 1900)Nie będzie wielką przesadą stwierdzenie, że Pruszków powstał dzięki przemy-

słowi, ale przemysł w Pruszkowie mógł zaistnieć tylko dzięki kolei – ułatwiają-

cej dowóz surowców i wywóz gotowych produktów. Pierwsza na ziemiach pol-

skich linia Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej dotarła do naszego miasta

w 1844 r.; tu również powstał pierwszy przystanek za Warszawą. Początkowo

drewniany, zastąpiony został w 1888 r. dworcem murowanym, o niewyszukanej

architekturze, wzniesionym według jednego z typowych projektów. Ten właśnie

budynek, opatrzony rosyjskojęzyczną tablicą z nazwą stacji, widać na niniej-

szym zdjęciu. Przetrwał on do I Wojny Światowej – uszkodzony w czasie bojów

jesienią 1914 r., został spalony przez Rosjan, ewakuujących się z Królestwa

Polskiego latem 1915 r. Jego wypalone mury wykorzystał jednak Romuald

Miller w latach 1924-28 do budowy nowego dworca, utrzymanego w modnym

wówczas stylu „dworkowym”. W 1936 r., podczas elektryfikacji Warszawskie-

go Węzła Kolejowego, dobudowano doń charakterystyczne wiaty przystankowe

z wklęsłymi dachami, zaś na położonej w głębi działce wzniesiono budynek

techniczny, licowany szarą cegłą cementową.

Stary Pruszków 17

Przejazd kolejowy w Parzniewie (ok. 1910)Na zdjęciu przedstawiony jest, aktualnie już niefunkcjonujący, przejazd

kolejowy w niedalekim Parzniewie. Obok domku dróżnika widoczna jest

murowana komórka, piwnica, studzienny żuraw i ostrzegawcza latarnia.

Gdy wykonywano zdjęcie, Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska była

dwutorowa – co w owych czasach było jeszcze wciąż raczej wyjątkiem

niż regułą. Wspomnijmy przy okazji o mało znanym wydarzeniu, które

miało miejsce na torach za stacją Pruszków w 1906 r., a więc na krótko

przed wykonaniem tego zdjęcia. Członkowie Organizacji Bojowej PPS,

pod wodzą Józefa Montwiłła-Mireckiego, napadli wówczas na rosyjski

pociąg pocztowy, zdobywając – podobno bezkrwawo – 170 000 rubli

w srebrze, na rzecz dalszej działalności niepodległościowej. Więcej

udało się im zdobyć tylko w podobnej akcji pod Bezdanami – która

została szeroko upamiętniona, jako że kierował nią osobiście Józef

Piłsudski.

Stary Pruszków

18

Pałac „Sokoła” (ok. 1925)

Zanim jednak rozwinął się przemysł, nad Utratę przyjeżdżać

zaczęli letnicy z Warszawy. Niektórzy z nich pobudowali na-

wet w Pruszkowie swe rezydencje. Jedynym zachowanym do

dziś reliktem owego pruszkowskiego letniska jest obszerna

willa, wzniesiona w 1876 r. przez Ignacego Więckowskiego

(ul. Kościuszki 41). Otoczona rozległym parkiem, zmieniała

kilkakrotnie właścicieli, by tuż przed I Wojną Światową stać

się własnością Stowarzyszenia Księży Emerytów gnieźnień-

skiej Kurii Arcybiskupiej. W czasie wojny budynek został

jednak silnie uszkodzony i księża zdecydowali się go wyna-

jąć, w zamian za remont. Głównym i najbardziej znanym na-

jemcą było Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, które prze-

kształciło pałac i park w tętniący życiem ośrodek kultury

i sportu. W czasie II Wojny Światowej siedzibę znalazła tu

pruszkowska delegatura Rady Głównej Opiekuńczej, zaś po

wojnie budynek przeznaczono na miejski ośrodek kultury.

Stary Pruszków 19

Pałac „Sokoła” (ok. 1925)Na drugim zdjęciu widać dość zaniedbaną elewację wschodnią pa-

łacu, jeszcze przed przebudową, dokonaną przez TG „Sokół”. Pałac

wprawdzie bowiem wyremontowano, ale jednocześnie oszpecono jego

bryłę, dobudowując salę kinoteatralną. Zlikwidowano ją w czasie po-

wojennego remontu, wznosząc w zamian amfiteatr, do którego wkrótce

przylgnęła popularna nazwa „dechy”. Odbywały się tu liczne koncerty

i inne imprezy, w tym coroczne minifestiwale rockowe – „Rockpikniki”.

Zakończony właśnie generalny remont pałacu przywrócił mu dawną

świetność oraz pierwotną bryłę, z jedną wszakże istotną różnicą – na

wieży pozostał zegar, zainstalowany tam w 1974 r., a będący dziełem

Marka Górskiego – znanego pruszkowskiego zegarmistrza, twórcy ze-

gara na Zamku Królewskim w Warszawie.

Stary Pruszków

20

Willa „Topolka” (ok. 1970)Niepozorny drewniany budynek, stojący do końca lat dziewięćdziesiątych

przy ul. Prusa 12, był drugim sędziwym świadkiem letniskowej epoki dzie-

jów naszego miasta. Od rosnących w pobliżu drzew zwany był „Topolką”,

a wzniósł go w 1865 r. Edward Leo – redaktor „Gazety Polskiej”. Do swej

letniej rezydencji zapraszał warszawską śmietankę towarzyszką. Tu po-

noć Bolesław Prus poznał Helenę Modrzejewską. Bywał tu także Henryk

Sienkiewicz. Ze swymi rodzicami przychodził mały Jarosław Iwaszkie-

wicz. Po śmierci właściciela, willę nabył w 1906 r. przedsiębiorca, który

otworzył w niej jadłodajnię. Od 1919 r. dom był zaś własnością rodziny

Grzeniewskich. Po wojnie i dokwaterowaniu obcych lokatorów „Topolka”

stopniowo popadała w ruinę – rozebrano mansardę, ozdobne piece i scho-

dy z rzeźbionymi poręczami, ogołocono z wystroju elewacje. Przetrwała

jednak 130 lat, by ostatecznie ustąpić miejsca nowemu budynkowi miesz-

kalnemu, wzniesionemu na tej posesji.

Stary Pruszków 21

Willa „Anielin” (ok. 1910)Po uwłaszczeniu chłopów, parcelacji majątku pruszkowskiego i zalesieniu

doliny Utraty, dziewięciomorgowy grunt, przylegający do rzeki i położony

mniej więcej między obecnymi ulicami Prusa, Zimińskiej-Sygietyńskiej

i Różaną nabył w 1875 r. warszawski rejent, Marceli Zieliński. Wybudował

tam letnią rezydencję – widoczną na zdjęciu willę o konstrukcji szachul-

cowej, nazwaną znowuż od imienia córki. Zadbał też o park, w którym

wykopano stawy i usypano sztuczne wyspy. Willa spłonęła jednak w cza-

sie walk pod Pruszkowem jesienią 1914 r. Spustoszony park pozostawał

własnością prywatną, ale wstęp do niego był wolny. Dopiero w 1930 r.

Rada Miasta wykupiła go z przeznaczeniem na park miejski. Odbywały

się tu festyny, działała strzelnica, wzniesiono drewnianą tancbudę, zimą

urządzano ślizgawki. W 1969 r. park przecięła Aleja Wojska Polskiego.

Uporządkowany teren parku „Anielin” ponownie oddano do użytku miesz-

kańcom naszego miasta w 1974 r. Wschodnia jego część, niedawno grun-

townie odremontowana, została nazwana Skwerem im. Marszałka Józefa

Piłsudskiego.

Stary Pruszków

22

Wenecja nad Utratą (ok. 1910)Drewniany budynek, stojący w parku „Anielin”, tuż przy torach kolejo-

wych, mieścił restaurację o nazwie „Wenecja”, prowadzoną przez rodzinę

Stępowskich. Nazwa wzięła się ponoć stąd, że podczas wylewów Utraty,

do budynku można było dotrzeć jedynie łodzią. Ta willa również spłonęła

w październiku 1914 r. Jej los podzielił wówczas także stary młyn wodny,

zbudowany ok. 1810 r., stojący bliżej ul. Prusa, którego wygląd znamy

tylko z rysunkowej rekonstrukcji. To on właśnie upamiętniony został przez

J. Iwaszkiewicza w opowiadaniu „Młyn nad Utratą”. Warto też wspomnieć,

że nad brzegami naszej rzeki, która kilkakrotnie w dziejach zmieniała swą

nazwę – była Nrową, Mrową, Pisą, Rżewą i Krzywdą – oprócz powszechnie

znanej Żelazowej Woli, leżą też klasycystyczne pałace w Ojrzanowie i Pas-

sie (oraz w Młochowie – choć ten nieco od niej oddalony), jak również

gotycki kościół w Żelechowie – gdzie na cmentarzu spoczywa Józef Cheł-

moński, który piękno ziemi mazowieckiej uwiecznił w swoich obrazach.

Stary Pruszków 23

Fabryka Rudnickiego i Kuczyńskiego (ok. 1885)W drugiej połowie XIX w. Warszawa dusiła się, otoczona pierścienia-

mi rosyjskich fortyfikacji, w pobliżu których nie można było wzno-

sić żadnej trwałej zabudowy, a istniejąca musiała być zburzona na

każde żądanie władz wojskowych. Miejsca dla rozległych zakładów

przemysłowych trzeba było szukać daleko za miastem, ale najle-

piej w pobliżu – nielicznych jeszcze – linii kolejowych. Z tej szansy

skorzystał Pruszków – parcele w pobliżu stacji rozeszły się bły-

skawicznie i od końca lat siedemdziesiątych rozpoczęto zabudowy-

wać je licznymi fabrykami. Ulotka przedstawia fabrykę konstrukcji

żelaznych Mieczysława Rudnickiego i Aleksandra Kuczyńskiego,

uruchomioną w 1883 r. przy ul. Sienkiewicza 19. Produkowała ona

elementy konstrukcyjne mostów, ale również pociski artyleryjskie.

Od 1903 r. była własnością Józefa Troetzera, a jej asortyment obej-

mował wówczas pompy, kotły i sikawki strażackie. Kres jej istnienia

przyniosła I Wojna Światowa, ale z budynkami przy ul. Sienkiewicza

jeszcze się spotkamy dalej.

Stary Pruszków

24

Fabryka Ołówków (ok. 1925)Jedynym przedstawicielem tradycyjnego pruszkowskiego przemysłu,

który przetrwał reprywatyzację i działa do dziś, jest fabryka Towarzystwa

Udziałowego Wyrobu Ołówków, założonego w 1889 r. w Warszawie. Od

1894 r. funkcjonuje ona na działce między ul. Ołówkową i Obrońców Poko-

ju (dawniej Cedrową, gdyż z drewna cedrowego robiono ołówki) i w budyn-

kach, odkupionych od zbankrutowanej odlewni żelaza Adolfa Rothsteina,

powstałej w 1879 r. Dawną fabrykę znacznie rozbudowano, a znakomita

koniunktura zapewniła „Ołówkom” dominującą pozycję na rynkach eu-

ropejskich. Nietypowy, a powszechnie potrzebny profil produkcji pozwolił

zakładowi również szybko podnieść się z upadku po pierwszowojennych

zniszczeniach i utrzymać światową renomę swoich wyrobów. Fabryka

wyszła bez szwanku z kolejnej wojny, by w 1948 r. ulec nacjonalizacji.

W 1995 r. powróciła w ręce spadkobierców swych założycieli – rodzin

Majewskich, Starzeńskich i Zaborskich. Teren jej jednak mocno okrojono

i przeznaczono pod zabudowę mieszkalną, rozbierając część hal fabrycz-

nych i – niestety – stary dom właścicieli. Widoczne na zdjęciu budynek

i komin istnieją natomiast do dziś, choć do pierwszego „doklejono” szyb

windy, a drugi „ozdobiono” antenami przekaźnikowymi.

Stary Pruszków 25

Elektrownia (1930)Budowę elektrowni powierzono w 1913 r. niemieckiej firmie, któ-

ra uruchomiła ją dopiero w czasie I Wojny Światowej. W okresie

międzywojennym, stale rozbudowywana, objęła swoim zasięgiem

powiat błoński, większość powiatów: warszawskiego i grójeckiego,

oraz zachodnią część Warszawy. Zasilała wówczas 30 000 mieszkań

oraz liczne obiekty przemysłowe – fabryki Ursusa, Woli i Żyrardowa,

kolejkę EKD, radiostację transatlantycką w Babicach i Grodzisku,

nadajnik Polskiego Radia w Łazach, jak również, wsławione złama-

niem kodu „Enigmy”, wojskowe Biuro Szyfrów w Pyrach. W czasie

Powstania Warszawskiego została zajęta przez pruszkowski pluton

AK „Nenufar” – zmuszony jednak opuścić ją wobec niepomyślne-

go rozwoju działań wojennych w Stolicy. Tuż przed wycofaniem się

z Pruszkowa, Niemcy wysadzili ją w powietrze. Odbudowaną po woj-

nie, od 1959 r. stopniowo przekształcono w elektrociepłownię. Przy

ul. Waryńskiego stanął zaś pomnik, upamiętniający jej pracowników

poległych w czasie wojny.

Stary Pruszków

26

Willa Hoserów (ok. 1900)Na północnym skraju naszego miasta znajduje się zespół zabytkowej za-

budowy, w którym od 1896 r. funkcjonuje nieprzerwanie gospodarstwo

ogrodnicze. Również nieprzerwanie jego właścicielami jest rodzina Ho-

serów, której historię na ziemiach polskich zapoczątkował Czech, Piotr

Hoser, przybyły wraz z braćmi do Warszawy w połowie XIX w. Firma ogrod-

nicza „Bracia Hoser” błyskawicznie osiągnęła pozycję potentata w swojej

branży. Jednak z powodu braku dogodnych do uprawy gruntów w obrębie

Warszawy, zakupiono ziemię na pograniczu Żbikowa i Duchnic, a projekt

architektoniczny budynków zamówiono u Czesława Domaniewskiego.

Na zdjęciu widoczna jest willa właścicieli, położona przy ul. Żbikowskiej

56. Po przeciwnej stronie ulicy, pod nr 51, znajduje się część hodowlana,

z budynkiem administracyjno-biurowym i innymi obiektami technicznymi.

Firma szczęśliwie przetrwała obie wojny światowe i uniknęła powojennej

nacjonalizacji, dzięki czemu do dziś prowadzi swą dawną działalność pod

nazwą „Szkółki Żbikowskie”, pozostając w rękach kolejnego pokolenia

rodziny Hoserów.

Stary Pruszków 27

Warsztaty Kolejowe (1912)Brak miejsca w Warszawie był również przyczyną budowy warszta-

tów kolejowych, później zwanych żbikowskimi, choć wzniesione zo-

stały one na gruntach Tworek i nieistniejącej obecnie wsi Józefina.

Pierwsze wagony naprawiono tu w 1897 r., jednak cały czas trwała

rozbudowa zakładu, który wkrótce wyrósł na największego praco-

dawcę w Pruszkowie i pozycję tę utrzymał aż do końca PRL. Przy

warsztatach (i kilku mniejszych fabrykach, m. in. wytwórni pilników

i cegielni, należących do rodziny Hoserów) wyrosło nowe robotnicze

osiedle, nazwane Żbikówkiem – w odróżnieniu od rolniczego Żbikowa.

Dziś podział ten praktycznie się zatarł, choć, podążając ul. 3 Maja

na zachód, widać, jak stopniowo zanikają kamienice, a pojawiają

się domki jednorodzinne. Serię zdjęć z zabudową warsztatów, któ-

rych projektantem był Czesław Domaniewski, zamieścił w 1912 r.

„Tygodnik Illustrowany”. Nikt wówczas chyba nie spodziewał się, że

już za trzy lata po widocznej tu wieży ciśnień i halach naprawczych

pozostaną tylko zgliszcza i gruzy…

Stary Pruszków

28

Prawie jak kościół (1908)

Najciekawszym architektonicznie budynkiem Warsztatów

Kolejowych był – i na szczęście pozostaje nadal – gmach

administracyjny. Wzniesiony w 1899 r., również według

projektu Czesława Domaniewskiego, w stylu neogotyc-

kim, zyskał potoczne miano – „kolegiata”. Jego wieża

widoczna jest dobrze z wielu punktów naszego miasta,

w tym oczywiście również z ul. Bohaterów Warszawy,

która niegdyś była głównym szlakiem, prowadzącym

z Pruszkowa na wschód. Istotnie, jak opowiadają starsi

Pruszkowiacy, okoliczni włościanie, zdążając na targ do

Pruszkowa czy Żbikowa, niejednokrotnie na jego widok

zdejmowali czapki i czynili znak krzyża – myśląc, że oto

Żbikówek dorobił się własnej parafii… Swoją funkcję bu-

dynek ten pełnił do końca istnienia Zakładów Napraw-

czych Taboru Kolejowego, a obecnie czeka na pomysłowe-

go przedsiębiorcę, który zagospodaruje jego przestronne,

a nieużytkowane wnętrza.

Stary Pruszków 29

Papiernia, która nigdy nie produkowała papieru (ok. 1900?)Zdjęcie niniejsze przedstawia charakterystyczny budynek, stojący przy

ul. Broniewskiego 1, widoczny dobrze i dziś od strony torów kolejowych.

Wzniesiono go zapewne na krótko przed 1895 r. dla nieznanego inwe-

stora, który chciał uruchomić tu fabrykę papieru. Choć nigdy do tego

nie doszło, nazwa Papierni przylgnęła na trwałe do tej części miasta,

praktycznie wypierając historyczne miano Pohulanki. Budynek niedo-

szłej fabryki wykupił w 1898 r. zarząd Warsztatów Kolejowych i prze-

budował na mieszkania pracownicze. Warto zaś nadmienić, że główne

osiedle robotnicze – Utrata, powstałe nieco później, bo w latach 1900-

04, stało się w odrodzonej Rzeczypospolitej zalążkiem nowego miasta –

Piastowa. Ceglane domy pracowników pruszkowskich warsztatów stoją

tam do dzisiaj, wzdłuż ulic: Harcerskiej i Popiełuszki.

Stary Pruszków

30

Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny (1915)Najdawniejsza wzmianka o parafii żbikowskiej dotyczy 1236 r. – czyli

okresu, w którym Stara Warszawa nie posiadała jeszcze nawet kościo-

ła, o parafii nie wspominając. Jakkolwiek więc nasza parafia może po-

szczycić się mianem jednej z najstarszych na Mazowszu, o tyle obecny

kościół parafialny wzniesiono w latach 1906-1914, według projektu

Henryka Juliana Gaya. Schody, prowadzące z poziomu ulicy do wejścia

głównego, jak również pobliska plebania, zaprojektowane zostały przez

Stefana Szyllera. Wkrótce po ukończeniu budowy kościół został silnie

uszkodzony podczas rosyjsko-niemieckich pojedynków artyleryjskich

– co upamiętnia fotografia. Niestety, równolegle z budową nowego

kościoła, bezrozumnie rozebrano funkcjonującą przez blisko 500 lat

średniowieczną świątynię, która dziś byłaby jednym z najcenniejszych

zabytków mazowieckiego gotyku – resztki jej murów również widać na

zdjęciu. Pamiątkami po niej są rzeźby aniołów i świętych, wkompono-

wane w monumentalny, neobarokowy ołtarz główny, jak również płaski

kamień, ułożony we wschodnim wejściu na teren kościelny. Odbudowa

i wyposażanie wnętrza kościoła trwały dość długo – konsekrowano go

dopiero w 1968 r. Wspomnieć warto, że w tutejszej parafii wikariuszem

był ks. Jan Twardowski – poeta, który w kilku swoich wierszach wspo-

minał także Żbików.

Stary Pruszków 31

Kościół św. Kazimierza (ok. 1935)

Intensywny rozwój Pruszkowa na przełomie XIX/XX w. wy-

musił budowę nowej świątyni, położonej bliżej dzielnic prze-

mysłowych. Prace, prowadzone według projektu Czesława

Domaniewskiego, ruszyły w 1907 r. na terenie dawnego targu,

odstąpionym przez Potulickich. Tymczasowo wzniesiono tam

również drewnianą kaplicę filialną parafii żbikowskiej, zaś

parafię pruszkowską erygowano w 1913 r. Pierwsze nabo-

żeństwo w nowym kościele odprawiono w 1923 r., ale przez

długie jeszcze lata wykańczano stopniowo jego bryłę, dopo-

sażano wnętrze, w okna wstawiano witraże – w tym bodaj

najpiękniejszy, przedstawiający patrona parafii na tle pano-

ram Wilna i Krakowa. Zamierzony przez architekta kształt

osiągnięto dopiero w 1982 r., instalując na wieżach strzeliste

hełmy. Dodać można, że nad wystrojem kościoła pracował

m. in. Zygmunt Kamiński – autor aktualnie obowiązującego

opracowania plastycznego herbu Rzeczypospolitej. Kościół

stał się swoistą kroniką historii naszego miasta – liczne pły-

ty, pomniki i epitafia upamiętniają wydarzenia i ludzi szcze-

gólnie zasłużonych dla pruszkowskiej społeczności. Dumą

świątyni są nowoczesne, 43-głosowe organy, służące nie

tylko podczas nabożeństw, ale również w czasie urządzanych

tu koncertów muzyki poważnej.

Stary Pruszków

32

Grota Matki Boskiej (ok. 1930)Zdjęcie przedstawia figurę Matki Boskiej, ufundowaną pod koniec

XIX w. przez Potulickich i ustawioną w specjalnej niszy, w ogro-

dzeniu pruszkowskiego majątku. Powstała w ten sposób kapliczka

znajdowała się przy ul. Prusa, dokładnie na wprost wylotu ul. Ko-

ściuszki. Pod koniec 1941 r. Niemcy usunęli figurę, a w jej miejsce

ustawili tablicę z hitlerowskimi hasłami propagandowymi. Tablica

ta z kolei została zniszczona przez harcerzy z pruszkowskiego hufca

Szarych Szeregów. Cały mur majątku pruszkowskiego rozebrano po

wojnie, pozostawiając symboliczny fragment przy stawie, w miej-

scu, gdzie w 1943 r. Niemcy rozstrzelali kilkudziesięciu więźniów,

przywiezionych z Pawiaka – na postrach mieszkańcom Pruszkowa.

Rzeźba przetrwała zaś wojnę i przez długie lata przechowywana

była w kościele św. Kazimierza. Dopiero w 2008 r. ustawiono ją

ponownie, tym razem na terenie kościelnym, w sztucznej grocie –

nie mającej niestety jednak nic wspólnego z jej pierwotną oprawą

architektoniczną.

Stary Pruszków 33

Szpital Tworkowski (1891)W 1891 r. oddano do użytku świeżo wzniesione gmachy Warszawskiej

Lecznicy dla Obłąkanych. Reportaż o otwarciu najnowocześniejszej

placówki szpitalnej w całym Imperium Rosyjskim zamieścił „Ty-

godnik Illustrowany” i oczywiście (do czego obligował wszak tytuł

czasopisma) zilustrował go – rysunkami Stanisława Masłowskiego.

Biegnąca na pierwszym planie droga, to dzisiejsza ul. Partyzantów.

Najwyższy z budynków to gmach administracyjny. Symetrycznie, po

jego lewej stronie widoczny jest pawilon II (żeński), zaś po prawej

– pawilon I (męski). Na lewym skraju zdjęcia widać również część

pawilonu VI (żeńskiego), zaś w głębi – kaplicę prawosławną. Nad da-

chami pawilonu II wznosi się także wieża ciśnień i komin – elementy

pawilonu gospodarczego, mieszczącego także elektrogenerator,

kuchnię i pralnię. Dziś podobnego zdjęcia nie udałoby się wykonać

– perspektywę taką skutecznie zasłania nowsza zabudowa ul. Par-

tyzantów, dodatkowo przeciętej torami kolejowymi WKD, oraz nowe

budynki szpitalne, wzniesione w okresie międzywojennym.

Stary Pruszków

34

Kościół Przemienienia Pańskiego (ok. 1910)Widoczną na zdjęciu prawosławną cerkiew szpitalną wznie-

siono w 1906 r. w unikatowym dziś, w skali całego kraju, stylu

ormiańskim. Charakterystyczne dla niego są świątynie na planie

centralnym, ze stosunkowo dużą kopułą o wysokim, wielokątnym

tamburze, wspartą na czterech kolumnach. Choć nasz tworkowski

kościółek znacznie ustępuje wielkością katedrom w Erywaniu czy

Eczmiadzyniu, jego podobieństwo do owych świątyń jest zauważal-

ne. Odstępstwem jest tylko wysoka dzwonnica – rzadka w Armenii,

z uwagi na częste w tym kraju trzęsienia ziemi. Świątynię otwar-

to ponownie w 1930 r., jako kaplicę szpitalną, po przystosowaniu

wnętrz do wymogów liturgii rzymsko-katolickiej. Szczęśliwie po-

zostawiono bez zmian jej bryłę zewnętrzną, będącą po dziś dzień

jedną z perełek pruszkowskiej architektury. W 1951 r. utworzono

tu filię parafii żbikowskiej pw. św. Edwarda, ale starania o budo-

wę dużego kościoła i usamodzielnienie parafii były jeszcze długo

torpedowane przez władzę ludową. Udało się tego dokonać dopiero

w 1984 r., a przyczynił się do tego upór ks. Romana Indrzejczyka

– wieloletniego kapelana szpitalnego, poety, katechety, działacza

opozycyjnego – który, jako kapelan Prezydenta RP Lecha Kaczyń-

skiego, zginął wraz z nim w katastrofie lotniczej 10 kwietnia 2010 r.

Stary Pruszków 35

Ulica Bolesława Prusa (ok. 1910)Zdjęcie jednej z głównych pruszkowskich ulic wykonano z balkonu

kamienicy nr 21. Widać tu dom Mendla Kirszenbauma – zarządcy

pruszkowskiej gminy żydowskiej i radnego miejskiego (nr 42; nad-

budowany jeszcze w okresie międzywojennym), w którym mieścił

się zajazd i podawano „Śniadania-Obiady-Kolacje” – jak głosi szyld.

Między dwoma bliźniaczymi domami Mordechaja Gutowicza (nr 40

i 38) – współzałożyciela tejże gminy, istnieje wąskie przejście, zwane

„szczękami”, prowadzące na podwórze z drewnianą synagogą i mu-

rowaną mykwą. Za nimi pusta działka, zabudowana dopiero około

1935 r., dalej wysoki, czarny dach domu nr 34, ze sklepem kolonial-

nym Stanisława Timmego, zaś za ul. Niecałą – dom i apteka Józefa

Bielawskiego (nr 32), a jeszcze dalej, dwie kamienice – nr 26 i 24,

flankujące wylot ul. Kościuszki. Na samej ulicy widać zaparkowany

wóz konny, ale większą ciekawostką są uwiecznione na zdjęciu tory

wspomnianego już tramwaju, który w owym czasie łączył pruszkow-

ski dworzec kolejowy z letniskiem w Komorowie.

Stary Pruszków

36

Ulica Tadeusza Kościuszki (ok. 1910)Druga z głównych ulic naszego miasta została uwieczniona przez

fotografa, stojącego mniej więcej pod budynkiem, mieszczącym

obecnie pocztę. Jego pracą żywo interesowało się, widoczne przy

lewej krawędzi zdjęcia, uśmiechnięte dziecko. Ulica jest brukowana,

biegnie nią też tor tramwaju. Kolejno od prawej strony widać domy

w południowej pierzei: murowany nr 21 i drewniany nr 17 – oba już

nieistniejące; w ich miejscu przebiega Al. Wojska Polskiego. Do

drewniaka przylega dom nr 15 – niedawno otynkowany i podwyż-

szony. Jasna ściana szczytowa to wąski od frontu, ale posiadający

długą oficynę boczną dom Moszka Gerszyniaka (nr 7). Za nim jeszcze

widoczny, narożny z ul. Prusa, dom nr 1 – niedawno również podwyż-

szony. Przy tym skrzyżowaniu, w głębi zdjęcia, widoczny jasny mur

majątku Potulickich, a w nim – ciemny zarys wspomnianej już groty

z figurą Matki Boskiej.

Stary Pruszków 37

Ulica Józefa Ignacego Kraszewskiego (ok. 1910)Kolejne ujęcie uliczne wykonano z obszernego placu targowego, na

którym już chyba trwała budowa nowego kościoła. Po prawej widocz-

na kamienica nr 32 w północnej pierzei – zburzona w 2009 r. Następ-

nie – główna brama wjazdowa i mur graniczny majątku Potulickich,

spod którego fotografowi przygląda się bacznie dwóch mundurowych.

Zaraz za nim znajdowała się remiza straży ogniowej, zorganizowanej

przez A. Potulickiego, zaś w okresie międzywojennym J. Potulicka

sprzedała pod zabudowę place, flankujące wjazd do majątku – stanę-

ły tam istniejące do dziś kamienice nr 34 i 36. Dalej widoczne domy:

Gutmana Rozenbluma (nr 38), podwyższony jeszcze przed wojną,

Abrama Borensztajna i Mindla Najcha (nr 40) – kilka lat temu grun-

townie przebudowany i podwyższony, nr 42 – zachowany do dziś bez

zmian, następnie pusta podówczas działka (później zabudowana do-

mem Dawida i Blumy Wilnerów) i nr 46 – również zachowany do dziś.

W głębi widoczne domy przy ul. Prusa 38 i 40, opisane już wcześniej.

Natomiast czarny cień po lewej stronie to najprawdopodobniej ściana

szczytowa domu Henocha Kenigsztejna (nr 29). Warto zwrócić uwagę

na niewybrukowaną jeszcze nawierzchnię ulicy.

Stary Pruszków

38

Ulica Henryka Sienkiewicza (ok. 1910)Zdjęcie, wykonane spod dworca kolejowego, przedstawia zabudowę

południowej pierzei ulicy. Po prawej stronie widoczna ściana szczy-

towa domu nr 5, zwróconego swą zachodnią elewacją do terenu fa-

bryki ołówków. Jeden z szyldów, umieszczonych nad nieużywanymi

obecnie drzwiami od strony ulicy, informował o możliwości zakupu

pieczywa i wędlin, drugim zapraszał do skorzystania ze swoich usług

fryzjer Julian. Druga kamienica powstała w 1901 r. i była własnością

Kazimierza Gogolewskiego. Trudno ocenić, czy wystający zza niej niski

budynek z dwuspadowym dachem to dom nr 1, w którym mieściła się

restauracja, prowadzona przez rodzinę Bednarskich. Może to być jednak

również, położona już po przeciwnej stronie ul. Kościuszki, stróżówka

parku Jana Bersohna – założonego według projektu Karola Sparmanna,

a rozparcelowanego pod zabudowę w okresie międzywojennym. Do dziś

pozostał jednak po nim zaniedbany nieco skwer z równie zaniedbanym

pomnikiem Pruszkowian – ofiar II Wojny Światowej, a także szereg wie-

kowych drzew, rosnących tam oraz na okolicznych posesjach.

Stary Pruszków 39

Ogólny widok miasta (ok. 1910)Aby wykonać jedno z najciekawszych ujęć rozwijającej się osady, fotograf musiał

wspiąć się na dach zabudowań Fabryki Fajansu Jakuba Teichfelda. Na pierwszym

planie widać, zasłane cembrowinami, place gospodarcze Fabryki Ultramaryny Emi-

la Sommera i Dawida Nowera. Po prawej stronie na dole – malutki skrawek jej

budynku fabrycznego. Za płotem biegnie ul. Kościelna, przy której widoczny jest

dom rodziny Mirackich nr 26 na rogu z ul. Prusa i fragment domu nr 22 na rogu

z ul. Potulickiego. Między nimi, wewnątrz kwartału, sięgającego ul. Kraszewskiego,

widoczne są oficyny, budynki gospodarcze, a nawet mały sad z pobielonymi wap-

nem drzewkami. Na tle parku pałacowego widać wysoki dom nr 46, zaś pomiędzy

drzewami – zabudowania pałacowe. Po lewej stronie biegnie ul. Prusa z szeregiem

niezabudowanych jeszcze parcel, a dalej, kolejno, opisane już uprzednio domy

nr 42, 40 i 38, dach domu nr 34, dom i aptekę Bielawskiego (nr 32) oraz budynki

narożne z ul. Kościuszki – nr 26 i 24. Widoczne są również ściany szczytowe domów

w przeciwnej pierzei (nr 21, a dalej 13 i 11). W głębi po lewej stronie widać zaś

zabudowania fabryki farb drukarskich Karola Rattnera przy ul. Niecałej 4. O ile za-

budowa mieszkalna zachowała się niemal w całości do dziś, o tyle nie przetrwały

zakłady przemysłowe. Po „Porcelicie” pozostał tylko podniszczony pałacyk właści-

ciela, na terenie po wyburzonej fabryce farb działało swego czasu słynne targowi-

sko „Manhattan”, zaś na pustym do dziś placu po fabryce ultramaryny można wciąż

znaleźć w ziemi niebieskie bryłki tego barwnika.

Stary Pruszków

40

Szpital na Wrzesinie (ok. 1960)We wrześniu 1905 r. na posesji, wydzielonej ze wsi Wyględówek,

rozpoczęto budowę prywatnej kliniki dla psychicznie i nerwowo

chorych. Założyło ją czterech lekarzy, spośród których kierownikiem

nowej placówki został dr Edward Steffen – równocześnie pracownik

szpitala tworkowskiego. Widoczny na zdjęciu szpital był gotów do

przyjęcia pacjentów dokładnie po roku, we wrześniu 1906 r. – przeto

nadano mu nazwę „Wrzesin”. W rękach dr Steffena pozostawał do

1941 r., kiedy Niemcy przenieśli do niego część oddziałów szpitala

miejskiego. Własnością miejską pozostał też po powojennej na-

cjonalizacji – nadbudowano mu wówczas piętro. Lekarską ścieżkę

kariery obrał także syn dra Steffena, również Edward – internista,

ale i żołnierz wojny 1920 r. Do kierowanej przez siebie poradni prze-

ciwgruźliczej sprowadził pierwszy w naszym mieście aparat rentge-

nowski. Po wojnie przez długie lata pracował w wielu pruszkowskich

placówkach służby zdrowia, pozostając aktywnym do późnej starości.

Zmarł w 2006 r. w wieku 105 lat.

Stary Pruszków 41

Dom Jana Szczepkowskiego (ok. 1900)Południowa pierzeja ul. Kościuszki na odcinku między ulicami Cho-

pina a Daszyńskiego do niedawna zabudowana była trzema kamie-

nicami, reprezentującymi trzy style architektoniczne i związanymi

z trzema znanymi pruszkowskimi rodzinami. Dom nr 43 wznieśli

Zaborscy – współwłaściciele fabryki ołówków, dom nr 45 – doktor

Leszek Aleksander Wolfram, zaś przedstawiony na zdjęciu dom nr 47

powstał ok. 1890 r. i był własnością rodziny Rokickich. Jednak jego

najbardziej znanym lokatorem był zięć właścicieli, Jan Szczepkowski

(1875-1963) – podróżnik, literat, działacz społeczny i samorządowy,

wreszcie – jeden z pierwszych burmistrzów naszego miasta (sprawo-

wał ten urząd przez kilka miesięcy 1920 r.). Był on m. in. współza-

łożycielem pruszkowskiej biblioteki publicznej, która funkcjonowała

w tej kamienicy od 1907 r. (początkowo, nieoficjalnie, jako biblioteka

przyfabryczna) do 1973 r., a przez kilkanaście późniejszych lat istnia-

ła tu jeszcze jej filia. Ostatnio dom znajdował się jednak w katastro-

falnym stanie technicznym i w 2009 r. został zburzony.

Stary Pruszków

42

Dom Jana Szczepkowskiego (ok. 1948)Historia tej kamienicy jest jednak bogatsza. W 1919 r. odbywały się

w niej zebrania Rady Delegatów Robotniczych – „organu władzy”

robotników i chłopów, próbującego zaszczepić na pruszkowskim

gruncie ideologię komunistyczną. Według lokalnej legendy, tutejszą

RDR zaszczycił nawet swoją wizytą sam Feliks Dzierżyński. Robotni-

czy Pruszków okazał się jednak odporny na agitację – po półrocznej

działalności i zorganizowaniu dwóch demonstracji ulicznych, czołowi

działacze zostali aresztowani i RDR przestała istnieć. W okresie PRL

epizod ten upamiętniono tablicą, zawieszoną na ścianie kamienicy,

zawierającą jednak fałszywe daty „1918-1919”. Niniejsze zdjęcie

pochodzi z serii ujęć, przedstawiających budynki, związane z prusz-

kowskim ruchem komunistycznym, a wykonano je przed 1950 r., gdyż

na ul. Kościuszki nie ma jeszcze asfaltu. Przy ścianie budynku do-

strzec można natomiast „szafkę” telefoniczną – kable zaś położono

pod ziemią najprawdopodobniej w 1939 r., wraz z oddaniem do użytku

nowoczesnej centrali automatycznej.

Stary Pruszków 43

Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki (ok. 1910)Ten dość okazały (jak na pruszkowskie realia z początku XX wieku),

wolnostojący budynek jest najstarszą w naszym mieście, nieprzerwa-

nie użytkowaną, siedzibą szkoły. Umieszczona nad wejściem tablica

z dwugłowym orłem informuje zapewne o mieszczącej się tu szkole

elementarnej – założonej w 1895 r. z inicjatywy Antoniego Potulickiego.

On również, wespół ze Stanisławem Majewskim – współwłaścicie-

lem fabryki ołówków, ufundował w 1905 r. przedstawiony na zdjęciu

budynek, przed który wybiegła właśnie gromadka uczniów. W 1917 r.

szkole i ulicy nadano imię Kościuszki, zaś po odzyskaniu niepodległo-

ści, zgodnie z nową strukturą szkolnictwa, przekształcono ją w szko-

łę powszechną, nadbudowując w 1931 r. dwa piętra. W czasie wojny

budynek zajęło wojsko niemieckie, ale szkoła funkcjonowała legalnie,

w wynajmowanych pomieszczeniach. Dalszą rozbudowę i modernizację

gmachu przy ul. Kościuszki 38 przeprowadzono po wojnie, kiedy stał się

siedzibą drugiego w Pruszkowie liceum ogólnokształcącego, wywodzą-

cego swe tradycje od utworzonej w 1951 r. jedenastoklasowej szkoły

ogólnokształcącej. Główny korpus budynku do dziś skrywa jednak

w sobie ową ceglaną szkołę, widoczną na niniejszym zdjęciu.

Stary Pruszków

44

Apteka Jana Bielawskiego (ok. 1910)Dom ten, stojący przy ul. 3 Maja 27, wzniósł wspomniany już

farmaceuta, Józef Bielawski, dla swojego syna Jana – również

farmaceuty. Jak widać, syn prowadził jednak swoją aptekę pod

szyldem firmy ojca. Rodzina Bielawskich zasłużyła się dla nasze-

go miasta także na niwie działalności społecznej i samorządowej

(Józef był radnym miejskim) zaś żbikowska apteka była świadkiem

jednego z ważnych wydarzeń w historii XX-wiecznego Pruszkowa.

Ulokowano w niej konspiracyjny punkt kontaktowy Polskiej Orga-

nizacji Wojskowej, której komendantem był pracownik apteki, Jan

Ptasznik. Pod jego dowództwem 11 listopada 1918 roku peowiacy

wyruszyli z apteki w miasto, aby rozbroić okupacyjne posterunki

i przejąć władzę. Niemcy nie stawili oporu, zatem akcja zakończyła

się pełnym sukcesem. Pruszkowski oddział POW włączony został

wkrótce do formowanego w Warszawie 3. pułku ułanów. W 1933 r.

wydarzenia te upamiętniono tablicą, wmurowaną w ścianę apteki,

w 1936 r. dodano do niej medalion z popiersiem Marszałka Pił-

sudskiego. Tablica i medalion przetrwały do lat czterdziestych;

ponownie odtworzono je w 1992 r.

Stary Pruszków 45

Zniszczenia w Fabryce Ołówków (1914)Pruszków znalazł się na linii frontu w połowie października 1914 r.

Po kilkudniowych walkach, Rosjanie odrzucili Niemców na linię

rzeki Rawki. Pierwszy pochówek na nowym pruszkowskim cmen-

tarzu objął poległych w tym właśnie boju. Osada ucierpiała dość

znacznie, ale największe spustoszenie ostrzał artyleryjski spo-

wodował w widocznej na zdjęciu Fabryce Ołówków. Było to ponoć

celowe działanie niemieckiego oficera rezerwy – w cywilu, pracow-

nika konkurencyjnej fabryki tej samej branży w Norymberdze. Cał-

kowite załamanie się pruszkowskiego przemysłu spowodowała zaś

rok później ewakuacja wyposażenia tutejszych fabryk w głąb Rosji

– gdzie przepadło ono w wirze Rewolucji Październikowej. Co się

jeszcze ostało, wkrótce zarekwirowali do swych potrzeb Niemcy.

Niemal na gorzki żart zakrawało więc w zaistniałej sytuacji nada-

nie spustoszonej osadzie fabrycznej praw miejskich, co nastąpiło

9 grudnia 1916 roku, na zarządzenie generała-gubernatora Hansa

von Beselera.

Stary Pruszków

46

Tu spadła bomba (ok. 1975)Ceglany budynek przy ul. Prusa 58, narożny z Al. Niepodległości, wznie-

siony został w ostatnich latach XIX w. przez rodzinę Pawłowskich, po-

siadających wówczas niewielką cegielnię. Najprawdopodobniej latem

1915 r., przelatujący niemiecki aeroplan zrzucił tu bombę – choć chyba

raczej niezamierzenie. Bomba przebiła dach i eksplodowała w miesz-

kaniu na piętrze, wynajmowanym przez Władysława Szymańskiego

– inżyniera pobliskiej Fabryki Ultramaryny. Z wyposażenia nie ocalał

wprawdzie w całości żaden mebel, ale na szczęście żadnych obrażeń

nie odnieśli mieszkańcy domu. Dwadzieścia lat później nie ominęła

ich jednak tragedia – córka właścicieli, w przeddzień swojego ślubu,

zginęła podczas kąpieli, porażona prądem elektrycznym. Budynek,

od lat siedemdziesiątych stojący pusty i niszczejący, wyremontowano

i obecnie mieści się w nim dom handlowy. Jednocześnie przebudo-

wano gruntownie, widoczny na zdjęciu, sąsiedni parterowy dom przy

Al. Niepodległości 3. W tle widać blok PSM nr 5, w którego przyziemiu

nieprzerwanie od lat działa przychodnia lekarska.

Stary Pruszków 47

Pomnik Tadeusza Kościuszki (1927)W 1917 r. ziemie polskie były wprawdzie jeszcze zajęte przez Państwa

Centralne, ale okupantom, odczuwającym coraz dotkliwiej skutki

długotrwałej wojny, zależało na zjednaniu sobie ludności polskiej,

a w perspektywie – na pozyskaniu jej, jako świeżego mięsa armat-

niego, do wojny z Rosją. Jednym z objawów zelżenia ucisku była moż-

liwość organizowania demonstracji i uroczystości patriotycznych,

które nasiliły się zwłaszcza jesienią owego roku, w związku z setną

rocznicą śmierci Kościuszki. Podobnie jak w wielu innych miastach,

także w Pruszkowie odsłonięto wówczas pomnik Naczelnika, a jego

imię nadano ulicy Starowiejskiej oraz stojącej przy niej szkole. Po-

mnik usytuowany pierwotnie na ziemnym kopcu pod murem Warsz-

tatów Kolejowych, zniszczony został w czasie kolejnej wojny, ale

zrekonstruowano go już w 1946 r. W 1962 r. przeniesiono go do Parku

„Sokoła”, ale w 1974 r. zwrócono na Żbikówek, gdzie do dziś stoi na

placu, utworzonym u zbiegu ulic 3 Maja, Warsztatowej, Narodowej

i POW.

Stary Pruszków

48

Rozbudowa Warsztatów Kolejowych (1925)Rosjanie, ewakuując się ostatecznie z ziem polskich, wywieźli z warsz-

tatów cały majątek ruchomy, a większość budynków wysadzili w powie-

trze. W takim też stanie żbikowski zakład przejęła odrodzona Rzeczpo-

spolita. Hale i magazyny trzeba było wówczas właściwie zbudować na

nowo. Projektantem niektórych obiektów był Pruszkowiak, konsultant

budowlany Magistratu, a zarazem szef Działu Budynków Warszawskiej

Dyrekcji Kolejowej – inż. Władysław Świrczewski (z jego deski kreślar-

skiej zeszły także projekty przebudów szkół im. T. Zana i T. Kościusz-

ki). Tuż przed wojną oddano również do użytku pierwsze w Pruszkowie

nowoczesne osiedle mieszkaniowe przy ul. 3 Maja, przeznaczone dla

tutejszych robotników. Rozbudowę Warsztatów kontynuowali Niem-

cy w latach czterdziestych, wznosząc także ceglane wieże do obrony

przeciwpartyzanckiej zakładu oraz schron przeciwlotniczy przy blokach

kolejowych. Absolutnie unikatowym zabytkiem jest natomiast wieża

pociągu pancernego radzieckiej konstrukcji, postawiona wówczas przy

wejściu głównym, jako opancerzona wartownia.

Stary Pruszków 49

Nowa nastawnia (1928)

Miły dla oka budyneczek nastawni kolejowej był typową kon-

strukcją, wznoszoną przez PKP w okresie międzywojennym na

różnych stacjach. Ten pruszkowski nie przetrwał niestety wojny

i nawet nie wiemy dokładnie, w którym miejscu się znajdował.

Prawdopodobnie najbliższy identyczny obiekt obejrzeć można

dziś w Czarnocinie nad Wolbórką. Przy tej okazji wspomnijmy

i inne budowle, o które nasze miasto wzbogaciło się w tym

okresie, a o których nie opowiemy już przy innych zdjęciach.

Tuż obok Elektrowni, przy ul. Waryńskiego 5, powstała w 1936 r.

fabryka materiałów izolacyjnych „Kemi” (ta dość dziwna nazwa

pochodziła z języka duńskiego – gdyż takiej narodowości byli

właściciele firmy – i oznaczała „chemię”). Większość jej ce-

glanych zabudowań wyburzono w 2010 r. Pracownicy szpitala

tworkowskiego otrzymali do użytku nowe domy mieszkalne przy

ul. Partyzantów 6, zaś na terenie samego szpitala wzniesiono ki-

noteatr, pawilon obserwacji sądowych oraz nowy gmach admi-

nistracyjny. W 1939 r. zdążono uruchomić przy ul. Sienkiewicza 2

ostatni krzyk techniki – automatyczną centralę telefoniczną,

jakiej posiadaniem w owym czasie mogły się poszczycić nie-

liczne miasta. Od tej pory nie trzeba było kręcić korbką, czekać

na zgłoszenie telefonistki i prosić o połączenie z inną centralą

i konkretnym numerem, lecz wykręcało się go od razu na wła-

snym aparacie. Powstały też oczywiście liczne domy mieszkal-

ne i kamienice czynszowe, jak na przykład funkcjonalistyczny

dom rodziny Zaborskich przy ul. Szopena 2, kamienice przy

ul. Łączniczek AK 7, Majowej 7, Pięknej 13 i szereg innych.

Stary Pruszków

50

Mostek w Tworkach (1930)Czy może być coś ciekawego w zdjęciu niepozornego, zwykłego mostka?

Najwyraźniej chyba tak, skoro nasz pruszkowski, przerzucony nad bezi-

miennym kanałem, przecinającym ul. Partyzantów, zawędrował w 1930

r. na łamy fachowego czasopisma branży budowlanej – miesięcznika

„Cement”. Zaszczytu tego dostąpił dzięki swej betonowej konstrukcji

– niezbyt jeszcze popularnej dla obiektów tego typu, zważywszy, że

powstał wcześniej, bo w 1924 r. Datę tę, odciśniętą na zachodniej (nie-

widocznej na zdjęciu) ścianie, można odczytać do dziś, jako że mostek

nadal z powodzeniem spełnia swą funkcję na dość uczęszczanej ulicy,

prowadzącej do tworkowskiego szpitala. Na łamach wspomnianego

czasopisma znaleźliśmy jeszcze jedno pruscovianum – fotoreportaż

z Malich, gdzie rodzina Domalskich budowała swe obejście z pustaków

własnej produkcji. Jak więc widać, przedwojenny Pruszków przodował

w wykorzystaniu najnowocześniejszych technologii budowlanych.

Stary Pruszków 51

Fabryka „Mechaników” (ok. 1935)

Powojenny przemysł obrabiarkowy, z którego w okresie

PRL zasłynęło nasze miasto, miał zaczątek w postaci fa-

bryki Stowarzyszenia Mechaników Polskich z Ameryki, za-

łożonego przez inżynierów-reemigrantów z USA w 1923 r.

Przybyli oni do Pruszkowa z głowami pełnymi pomysłów

i kieszeniami pieniędzy, ale bez większego rozeznania

w realiach gospodarczych odbudowywanego państwa. Wy-

kupili m. in. zabudowania wspomnianej już fabryki Troet-

zera – puste i zdewastowane, oraz poczynili kilka innych,

niezbyt trafnych inwestycji. Dopiero pomoc władz pań-

stwowych pomogła stanąć na nogi fabryce, która oprócz

obrabiarek, produkowała później także znakomite armaty

przeciwpancerne i przeciwlotnicze na licencji szwedzkiej

firmy „Bofors”. Z tego prawdopodobnie okresu pochodzi

niniejsze zdjęcie. W czasie wojny fabryka została przejęta

przez Niemców, a w przeddzień ich odejścia z Pruszkowa

w 1945 r. – wysadzona w powietrze. Po wojnie, odbudowa-

na i upaństwowiona, kontynuowała produkcję obrabiarek

pod nazwą Zakładów Przemysłowych im. 1 Maja. Upadła

ona w 2000 r., a jej budynki są już częściowo wyburzone.

Przetrwał natomiast ośrodek naukowy – Centrum Badaw-

czo-Konstrukcyjne Obrabiarek, istniejący od 1950 r., zaś

od 1970 r. mający siedzibę we własnym biurowcu przy ul.

Staszica 1.

Stary Pruszków

52

Elektryczna Kolej Dojazdowa (ok. 1930)W połowie lat dwudziestych przez południowe dzielnice naszego mia-

sta poprowadzono bocznicę kolejową do Komorowa (istnieje ona do

dziś i popularnie zwie się „żeberkiem”). Z Komorowa zaś, we dwie

strony rozpoczęto budowę prywatnej kolei, mającej połączyć Warsza-

wę z Żyrardowem, biegnącej jednak w odległości nie mniejszej niż 2

km od istniejącej kolei państwowej. Kolej ta miała być zelektryfiko-

wana (prądem z pruszkowskiej elektrowni), co w owych czasach było

absolutną nowinką techniczną. Pierwszy pociąg wyjechał na szlak

11 grudnia 1927 r. Do Żyrardowa kolejki jednak nie doprowadzono,

podobnie jak do Nadarzyna – choć w Komorowie do dziś czeka na

nią szeroki pas zieleni wzdłuż ul. Nadarzyńskiej. Końcową stacją stał

się Grodzisk; przed wojną powstały jeszcze odgałęzienia do Włochów

i Milanówka, trasę w samym Grodzisku przedłużono pod dworzec PKP.

Zdjęcie niniejsze przedstawia skład EKD na nasypie pomiędzy Twor-

kami a Pruszkowem, sfotografowany od strony ul. Lipowej. Wysokie

dachy po prawej stronie to zabudowa wsi Wyględówek.

Stary Pruszków 53

Most EKD nad Utratą (1927?)Kremowo-granatowe wagoniki EKD wykonane zostały na specjal-

ne zamówienie aż w Wielkiej Brytanii, w liczbie czterdziestu sztuk

– dwudziestu silnikowych (z pantografem) i tyluż doczepnych. Na

zdjęciu widzimy taki właśnie dwuwagonowy skład, przejeżdżający

pod drewnianą bramką, podtrzymującą sieć trakcyjną i wjeżdżający

na istniejący do dziś most na Utracie między przystankami Tworki

i Pruszków. Jego konstrukcja jeszcze nie jest ukończona – brakuje

barierek. Prawdopodobnie zdjęcie to wykonano we wrześniu 1927 r.,

na trzy miesiące przed otwarciem regularnego ruchu pasażerskie-

go. Znane jest bowiem inne zdjęcie, ze składem EKD stojącym na

nieukończonym tworkowskim moście i z grupą zaproszonych gości,

pozującą na jego tle. Pierwsza w Polsce kolej elektryczna wzbudzała

bowiem zrozumiałe zainteresowanie inżynierów, techników czy dzien-

nikarzy, więc specjalnie dla nich organizowane były takie właśnie

pokazowe przejazdy. Ale zafascynował się nią także poeta – K. I. Gał-

czyński, który uwiecznił ją w „Piosence o dworcu EKD”…

Stary Pruszków

54

Przystanek EKD Pruszków (ok. 1930)Następne zdjęcie kolejki EKD wykonano z poziomu wiaduktu na

Al. Armii Krajowej – wówczas jeszcze drewnianego. Pociąg odjechał

właśnie z pruszkowskiego przystanku i zmierza do Komorowa. Na

drugim peronie zgromadziło się już zaś kilkoro podróżnych, oczeku-

jących na pociąg do Warszawy. Na obu peronach widać drewniane

poczekalnie, zaś w głębi, obok charakterystycznego słupa trak-

cyjnego w kształcie litery „H” – podstację elektryczną. Jeszcze

dalej bieleje linia muru szpitala tworkowskiego. Na prawo od torów

widoczne są zabudowania wsi Wyględówek – po której dziś został

jedynie szpaler potężnych drzew wzdłuż ul. Ewy i pojedyncze ich

stare okazy, rozsiane wśród bloków nowego osiedla. Po lewej zaś

stronie uwagę zwraca, dość egzotyczny w mazowieckim krajobrazie,

dom z wysokim półszczytowym dachem, zwieńczonym szparogami

– stojący w rejonie dzisiejszej ul. Pawiej.

Stary Pruszków 55

Przystanek EKD Tworki (ok. 1930)Na niedatowanym zdjęciu widoczna jest drewniana poczekalnia,

przyklejona do muru szpitala tworkowskiego. Uwagę zwraca zu-

pełnie inne niż dziś ukształtowanie terenu przystanku – tory po-

łożone są na ledwo widocznym nasypie, zaś do pociągu wsiada się

z poziomu gruntu. Nie bez przyczyny wszak pierwsze wagoniki EKD

miały zainstalowane w drzwiach stopnie, dotykające niemal zie-

mi. Na wysokie perony i niskopodłogowe składy (na razie jeden,

ale miejmy nadzieję, że niebawem sytuacja się polepszy) trzeba

było zaczekać jeszcze kilkadziesiąt lat. Dodajmy tu, że kolejka,

biegnąca początkowo przez tereny niemal niezamieszkałe, stała

się bodźcem do realizacji modnej w okresie międzywojennym idei

miast-ogrodów; miejsc, harmonijnie łączących funkcje mieszkalne

z naturalną zielenią. Najpełniej ideę tę udało się zrealizować w

Podkowie Leśnej, w nieco mniejszym stopniu w Komorowie, zaś

raczej nieudaną była próba stworzenia podpruszkowskiego miasta-

-ogrodu Ostoja – o którym opowiemy jeszcze dalej.

Stary Pruszków

56

Szkoła Kolejowa (1928)Zdjęcie przedstawia szpital robotniczy, należący do Warsztatów Kolejo-

wych, wybudowany ok. 1900 r., usytuowany przy ul. Broniewskiego 3.

W 1919 r. przekazano go powracającej z Rosji szkole kolejowej –

o której jeszcze wspomnimy dalej. Nie zmieściła się ona jednak

w całości – młodsze klasy i przedszkole ulokowano w budynku przy

ul. 3 Maja 6. Gmach przy Broniewskiego w okresie międzywojennym

rozbudowano o salę gimnastyczną i teatralną, zainstalowano także na-

tryski, urządzono pracownię stolarską, założono sad z drzewkami mor-

wowymi w celu hodowli jedwabników. W 1937 r. szkoła otrzymała imię

Marii Skłodowskiej-Curie, a uroczystość wręczenia sztandaru zaszczyci-

ła swą obecnością siostra zmarłej noblistki. W czasie II Wojny Światowej

budynek zajęli Niemcy i urządzili w nim internat dla niemieckich dzieci,

uczących się w szkole ewangelickiej na ul. Topolowej 10. Polska szko-

ła, pozbawiona imienia patronki, za to z nadanym numerem 5 istniała

jednak przez cały okres okupacji i powróciła do swej siedziby w 1945 r.

Funkcjonowała tu do 1974 r., kiedy to została rozwiązana. Później dzia-

łał tu hotel i schronisko turystyczne, zaś obecnie, od kilkunastu już

chyba lat, budynek stoi pusty i niestety niszczeje.

Stary Pruszków 57

Szkoła Powszechna im. Marii Konopnickiej (1928)Widoczny na zdjęciu dom Seweryna Kuklińskiego przy ul. Szkolnej 3

już od przeszło wieku związany jest z pruszkowską oświatą. W 1902 r.

zakupił go zarząd Warsztatów Kolejowych w celu przeniesienia tam

z Papierni szkoły dla dzieci swoich pracowników. Dzięki zaangażowaniu

pedagogów i hojności dyrekcji kolejowej, szkoła ta wkrótce osiągnęła

bardzo wysoki poziom nauczania. W 1915 r. została ewakuowana do

Połtawy, gdzie działała przez kolejne trzy lata jako szkoła dla dzieci

polskich kolejarzy. Podczas jej nieobecności budynek zajął internat

i bursa dla sierot wojennych, prowadzona przez Radę Główną Opiekuń-

czą. Jej kierownikiem był Aleksander Kamiński – komendant prusz-

kowskiego hufca ZHP, późniejszy autor „Kamieni na Szaniec”. Szkoła

kolejowa już tu nie wróciła, zaś po likwidacji bursy ulokowano tu na

krótko szkołę powszechną im. Marii Konopnickiej. Jednym z jej na-

uczycieli był Marian Fuks, który za namową słynnej pedagożki, Marii

Grzegorzewskiej, utworzył klasę, a następnie szkołę specjalną, której

kontynuatorem jest dzisiejszy Ośrodek Szkolno Wychowawczy przy

ul. Wapiennej 2. Przy ul. Szkolnej umieszczono, funkcjonujący do dziś,

Specjalny Ośrodek Wychowawczy Sióstr Benedyktynek Samarytanek,

które prowadzą w Pruszkowie także Dom Pomocy Społecznej dla Dzieci

przy ul. Żbikowskiej 40.

Stary Pruszków

58

Ulice: Majowa i Piękna (ok. 1930)

W 1961 r. oddano do użytku wiadukt nad torami kolejowymi, zamykając jednocześnie funk-

cjonujący od przeszło stu lat przejazd na ul. 3 Maja. Odcięta w ten sposób część ulicy, bliższa

Tworek, nazwana została ul. Majową. Na zdjęciu widać tę ulicę oraz jej przecznicę – ul. Piękną.

Duża kamienica po lewej stronie to dom Radziszewskiego (Majowa 14), w którym w okresie

międzywojennym mieścił się ośrodek zdrowia, zaś po wojnie – Sanepid. Za nią widać halę

naprawczą taboru spalinowego, która, mimo swej wojennej historii i wpisu do Rejestru Zabyt-

ków, została zburzona ok. 2000 r. Niski dom (ul. Piękna 3) to własność rodziny Bagdachów,

na której gruntach wytyczono tę ulicę. Widać także ścianę szczytową kamienicy nr 5 i dalsze

domy, ze sterczącą nad nimi wieżą siedziby zarządu Warsztatów. Jasny budynek na pierwszym

planie, z nieotynkowanymi narożami i gzymsami, to Szpital Miejski (ul. Piękna 4). Mniej-wię-

cej w miejscu, z którego wykonano zdjęcie, w 1933 r., prawdopodobnie w efekcie porachunków

wewnątrzpartyjnych, został zatłuczony pałkami i zastrzelony wiceburmistrz Pruszkowa, Sta-

nisław Berent – członek skrajnie lewicowego odłamu PPS. Jego imieniem nazwano później

ulicę, biegnącą… przy kościele.

Stary Pruszków 59

Liceum Ogólnokształcące im. Tomasza Zana (ok. 1935)Najstarsza (a przed wojną jedyna) pruszkowska szkoła średnia

powstała w 1921 r. jako Państwowe Gimnazjum Koedukacyjne

im. Tomasza Zana i wynajmowała początkowo kamienicę przy

ul. Narodowej 23. W 1930 r. otrzymała ukazaną na zdjęciu własną

siedzibę, w dwóch połączonych i przebudowanych kamienicach przy

ul. Daszyńskiego 6. Zaznaczyć należy, że w omawianym okresie

gimnazjum było ośmioletnie, a nauka w nim kończyła się maturą.

Dopiero reforma oświaty, wprowadzana w życie w latach 1932-1939,

podzieliła cykl kształcenia średniego na dwa etapy i powołała do

istnienia licea ogólnokształcące. W 1939 r. polskie szkoły średnie

zamknięto, gmach zajęło wojsko niemieckie, ale grono pedagogicz-

ne kontynuowało kształcenie młodzieży na tajnych kompletach. Po

wojnie Liceum wróciło do swojej siedziby i użytkuje ją do dziś.

Po lewej stronie zdjęcia przeziera zaś zza drzew kontur kamieni-

cy rodziny Darków, wzniesionej w 1912 r. (nr 3) – w jej oficynie,

posiadającej charakterystyczny, wysoki komin, mieściła się jedna

z pruszkowskich piekarni. Jako ciekawostkę dodajmy, że widoczny

na zdjęciu fragment ulicy jeszcze przed 1939 r. pokryto pierwszą

w Pruszkowie nawierzchnią asfaltową – aby wyciszyć turkot wo-

zów, przejeżdżających pod oknami szkoły.

Stary Pruszków

60

Zobacz, czy kolarze nie jadą (1933)Niski budynek, położony tuż przy moście nad Utratą, posiadał w okresie

międzywojennym adres nieistniejącej ul. Nadrzecznej 2. Z początku był

siedzibą Kasy Chorych, ale w 1928 r. rodzina Krupińskich otworzyła w nim

łaźnię publiczną. Krótkie skrzydło od ul. Prusa zajmowały stowarzysze-

nia sportowe – Robotniczy Klub Sportowy „Znicz”, działający w naszym

mieście nieprzerwanie od 1923 r., oraz Towarzystwo Cyklistów, którego

członków widzimy na niniejszym zdjęciu. Sportowcy mieli tu swoje szat-

nie, z których na znajdujące się po przeciwnej stronie ulicy boisko, musieli

wybiegać… przez jezdnię. Obiektów sportowych z prawdziwego zdarzenia

„Znicz” doczekał się na rozległej posesji przy ul. Bohaterów Warszawy 4

dopiero po wojnie. W ostatnich latach cały ten kompleks poddany został

gruntownej modernizacji. Od podstaw zbudowano w 2008 r. kryty tor ko-

larski na Wyględówku – jeden z najnowocześniejszych na świecie, który

stał się również siedzibą Polskiego Związku Kolarskiego.

Stary Pruszków 61

Widok ogólny miasta (ok. 1935)Zdjęcie niniejsze wykonane zostało z dachu domu przy ul. Kościusz-

ki 44. Po lewej stronie, na pierwszym planie, widoczna jest charak-

terystyczna wieżyczka sąsiedniej kamienicy nr 42. Po drugiej stronie

ulicy widać, kolejno od prawej, kamienice: 39 i 37, pustą działkę

nr 35 i kamienicę nr 33. Kolejny dom to prawdopodobnie nr 29. Dal-

sza zabudowa tej pierzei opisana została już przy okazji pocztówki

z ok. 1910 r. – tu zwraca uwagę zwłaszcza długa ściana boczna

oficyny nr 7. Na tle drzew Parku Potulickich widać fragment apteki

Bielawskiego przy ul. Prusa 32 i zaraz na prawo – elewację wysokiej

kamienicy nr 11 Zylberbarta i Bigielmana, mieszczącej wówczas ośro-

dek zdrowia. Na tyłach apteki stoi fabryka Rattnera (ul. Niecała 4).

Na lewo od kościoła widać charakterystyczne zwieńczenie dużej ka-

mienicy Dawida i Racheli Rozenmanów, przy ul. Kraszewskiego 36.

W głębi, po prawej stronie, widoczne są podwórzowe elewacje kamie-

nic przy ul. Prusa, od nr 36 poczynając – opisane już również powyżej.

Dalej widać jeszcze kominy fabryk: ultramaryny i fajansu. Na hory-

zoncie, pośrodku zdjęcia, widoczny jest prawdopodobnie maszt stacji

nadawczej Polskiego Radia w Łazach.

Stary Pruszków

62

Widok ogólny miasta (ok. 1935)Ujęcie wykonano z tego samego dachu co poprzednie, jednakże w przeciw-

ną stronę, na rozparcelowane grunta Parku Bersohna. Przy lewej krawędzi

zdjęcia widać oficynę na posesji przy ul. Sobieskiego 17, fragment domu

nr 15, zaś w głębi – kamienicę rodziny Bednarskich pod nr 2. Spomiędzy

drzew prześwitują domy nr 7 i „Willa Małsiostrówka” pod nr 1 – własność

rodzin Sucheckich i Filingerów, a od 1939 – Czyżewskich. Na dalekim pla-

nie, pośrodku – facjatka oficyny na posesji przy ul. Owocowej 4 i ściana

szczytowa kamienicy rodziny Syseckich pod nr 2. Przed nimi – oficyna pod

nr 8. Po prawej stronie – domy nr 1, 3, 5 7 oraz fragment oficyny pod nr 13,

należącej do Felicji Wasiak – nauczycielki, która w okresie II Wojny Świa-

towej prowadziła tu podziemne przedszkole. Na bliższym planie widoczne

są zaś kolejno domy nr 16 i 14 oraz willa rodziny doktora Alojzego Fitkała

– pruszkowskiego lekarza miejskiego – pod nr 12. Gdyby fotograf przesunął

kadr nieco w lewo, wówczas na zdjęciu pojawiłaby się także ciekawa willa

przy ul. Sobieskiego 18, wzniesiona w 1929 r. przez Józefa Kwasiborskiego

– radnego miejskiego, na którego wniosek w latach 1929-31 w Pruszkowie,

jako jedynym mieście ówczesnej Rzeczypospolitej, obowiązywała prohibicja.

Dom ten był bodaj pierwszym funkcjonalistycznym budynkiem w naszym

mieście – szkoda więc, że podczas przebudowy w 2009 r. zatarto niektóre

detale jego pierwotnego wystroju.

Stary Pruszków 63

Dom Kultury Kolejarza (ok. 1970)Powojenne zdjęcie przedstawia funkcjonalistyczny budynek przy ul.

Prusa 8, ukończony w stanie surowym latem 1939 r., będący dziełem

pary sławnych, awangardowych żoliborskich architektów – Barbary

i Stanisława Brukalskich. Pierwszym jego użytkownikiem stały się

jednak niemieckie władze okupacyjne, które urządziły w nim Deutsches

Haus – lokalny ośrodek kultury dla aryjskich übermenschów. Prawo-

wity właściciel – Związek Zawodowy Kolejarzy – musiał zaczekać na

objęcie budynku w posiadanie do 1945 r. Tu mieściło się także jedno

z pruszkowskich kin – „Oświata”; tu również liczne roczniki prusz-

kowskiej młodzieży płci męskiej stawały oko w oko z komisją, odzianą

w mundury i fartuchy, decydującą o przyznaniu delikwentowi literki,

decydującej o jego dalszych losach (najbardziej chyba pożądaną była

„D”)… Dzieło Brukalskich rozebrano w 2000 r.; wówczas też przepadła

bez śladu pamiątkowa tablica, zdobiąca jego ścianę frontową.

Stary Pruszków

64

Remiza z prawdziwego zdarzenia (1932)Założona w 1912 r. Ochotnicza Straż Pożarna dysponowała z po-

czątku prowizoryczną remizą, znajdującą się zaraz za bramą wjaz-

dową do majątku Potulickich. W 1924 r. przeniosła się do ada-

ptowanej kamienicy przy ul. Niecałej 5. Widoczny powyżej projekt

Czesława Kosteckiego z 1932 r. zakładał wzniesienie w Pruszkowie

budynku dla straży ochotniczej, w którym siedzibę znalazłyby

także ZHP, Przysposobienie Wojskowe i Liga Obrony Powietrznej

i Przeciwgazowej, a który w miarę rozwoju pruszkowskiej jednost-

ki strażackiej mógł zostać niewielkim kosztem przebudowany na

siedzibę straży zawodowej. Ambitny ten projekt nigdy jednak nie

został zrealizowany. Nowa, skromniejsza remiza powstała dopiero

w 1938 r. przy ul. Ołówkowej 3. Służy ona pruszkowskim strażakom

do dziś, ale w bieżącym roku oddano do użytku nowoczesny obiekt

przy ul. Staszica.

Stary Pruszków 65

Żniwa pod Pruszkowem (1934)Idylliczne zdjęcie zamieszczono w „Gazecie Świątecznej” i podpisa-

no: „Początek żniw pod Pruszkowem koło Warszawy. Podbieraczki

wiążą od ręki bez pośpiechu, bo żytko liche, jak widać.”. Dowodzi

ono, że mimo intensywnego rozwoju licznych zakładów przemysło-

wych i stałego zapotrzebowania na nowych pracowników, w latach

trzydziestych rolnictwo w Pruszkowie bynajmniej nie zanikło. Nie

udało się nam niestety zidentyfikować zabudowy fabrycznej, wi-

docznej w tle zdjęcia. Przypuszczalnie mogło być ono wykonane

na zachodnich obrzeżach miasta, zaś komin i wysoki budynek (być

może wieża ciśnień) należą do cukrowni w Józefowie.

Stary Pruszków

66

Pierwsze dni okupacji na Żbikówku (1939)To zdjęcie przebyło długą drogę. Wykonane zostało w Pruszkowie przez

niemieckiego żołnierza z nieustalonego oddziału. Zbiór jego zdjęć zdobył

kilka lat później żołnierz amerykański i wywiózł za Ocean jako trofeum

wojenne. Po kilkudziesięciu latach, zdjęcia wystawione zostały tam na

aukcji. Po zażartej licytacji, to jedno powróciło ostatecznie do miasta,

w którym było wykonane. Widoczny na nim sklep firmowy Masarni War-

szawskiej ma dziś adres 3 Maja 20. Pośrodku zdjęcia biegnie ul. Naro-

dowa – widać jasną kamienicę nr 3, a dalej nr 5 – z charakterystycznym

zwieńczeniem fasady. Nie istnieje obecnie parterowy dom, widoczny po

prawej stronie zdjęcia, zachowały się natomiast kamienice, stojące kolej-

no za nim: nr 2, z szybami zaklejonymi pasami papieru, parterowa nr 4 –

widoczna tylko częściowo, oraz nr 6 – której widać tylko ścianę szczytową

z oknem. Widoczni na zdjęciu Żbikowianie zatrzymali się zaś i patrzą – być

może, na wkraczające ul. 3 Maja wojska niemieckie?

Stary Pruszków 67

Wojna w Tworkach (1939)Mały budynek kwiaciarni, stojący przy ul. Partyzantów, ma rów-

nież szyby zaklejone pasami papieru – znak to, że zdjęcie wyko-

nano pierwszej wojennej jesieni. Pobliskiemu szpitalowi przypadła

w tym trudnym czasie rola szczególna – Niemcom potrzebny był

jeden faktycznie działający szpital psychiatryczny w Generalnym

Gubernatorstwie, aby móc zawiadamiać rodziny pomordowanych

pacjentów innych placówek, że chorzy tam właśnie zostali prze-

niesieni, po czym zmarli śmiercią naturalną. Tymczasem, w myśl

hitlerowskiej ideologii, osoby takie podlegały bezwarunkowej

eksterminacji, jako jednostki zbędne społeczeństwu. Spośród

tworkowskich pacjentów Niemcy wyselekcjonowali i zamordowali

kilkadziesięcioro Żydów, jednak dzięki heroicznej postawie pol-

skich lekarzy, zdecydowana większość chorych przeżyła wojnę. Co

więcej, personel szpitala niósł także pomoc żołnierzom, rannym

w kampanii 1939 r., zaś w 1944 r. – wypędzonym Warszawiakom.

Świadkami tych dni są groby wojenne, zajmujące znaczną część

najmniej chyba znanego pruszkowskiego cmentarza – położonego

w głębi terenu szpitalnego, w lesie, blisko Utraty.

Stary Pruszków

68

Koń, jaki jest, każdy widzi (ok. 1942)Tu widać zaś konkretnie konia artyleryjskiego, odzianego w uprząż

szorową, ale i noszącego na grzbiecie siodło dla jezdnego kanoniera.

Zdjęcie, wykonane przy kolejowym magazynie towarowym, przedsta-

wia formowanie niemieckiego transportu wojskowego. Konie czekają

na załadunek, podczas gdy artylerzyści wnoszą słomę do wagonów.

Trudno powiedzieć coś bliższego o samej jednostce, która w naszym

mieście bawiła raczej przejazdem. Wprawdzie już w okresie między-

wojennym istniały plany budowy w Pruszkowie koszar dla dywizjonu

artylerii zmotoryzowanej, ale nie zrealizowano ich nigdy, więc kwateru-

jące w naszym mieście oddziały (1. ochotniczy pułk Obrony Warszawy,

a następnie 11. pułk strzelców konnych granicznych – oba w 1920 r.;

69. pułk piechoty w czasie Przewrotu Majowego w 1926 r., liczne jed-

nostki niemieckie w czasie wojny, radziecki sztab 61. Armii w 1945 r.)

z reguły zajmowały odpowiednio zaadaptowane budynki fabryczne

i szkolne. Przedstawiony na zdjęciu magazyn nie zachował się do dziś,

ale podobne stoją m. in. na terenie bazy kontenerowej.

Stary Pruszków 69

Wehrmacht w Pruszkowie (ok. 1942)Prezentowane zdjęcie wykonane zostało przy podobnej okazji, jak po-

przednie, ale w chłodniejszej porze roku – nie świeci słońce, a żołnie-

rze ponakładali płaszcze. Trudno powiedzieć, czy widoczne na zdjęciu

samochody osobowe i ciężarowe zostały załadowane w Pruszkowie, czy

też zdjęcie dokumentuje chwilowy postój transportu na pruszkowskiej

stacji, na przykład w drodze na front wschodni. W samym Pruszko-

wie Niemcy utrzymywali stale tylko niewielkie siły, przeznaczone do

ochrony obiektów przemysłowych. Przez pruszkowską stację, zmo-

dernizowaną zresztą przez Niemców (w okresie wojny powstała wieża

wodna, licowana charakterystyczną cegłą klinkierową i podłączone do

niej krany-żurawie do nawadniania parowozów), ciągnęły jednak liczne

transporty wojskowe, a nasze miasto było dla nich często punktem

przeładunkowym. Tak właśnie niespodziewane „odwiedziny” dywizji

spadochronowo-pancernej „Hermann Göring” w lipcu 1944 r. skutecz-

nie pokrzyżowały plany działania pruszkowskich oddziałów AK, mają-

cych zabezpieczać powstanie w Warszawie.

Stary Pruszków

70

„Tędy przeszła Warszawa” – Durchgangslager 121 (1944)Istnieją liczne książki, opisujące funkcjonowanie obozu przejściowego

w Pruszkowie. Tutaj trudno byłoby w paru zdaniach streścić tragedię

Warszawiaków, wypędzonych przez Niemców ze swego miasta po wy-

buchu Powstania. Przez obóz, urządzony w Warsztatach Kolejowych,

których wyposażenie zawczasu już zostało wywiezione w głąb Rzeszy,

według najostrożniejszych szacunków przewinęło się około 400 000

ludzi. Wielu z nich przeżyło tylko dzięki wielkiej ofiarności mieszkań-

ców naszego miasta, którzy zapewnili im opiekę medyczną, dostarczali

żywność, pomagali w ucieczce. Z licznych ilustracji wybraliśmy zdjęcie

przedstawiające stojącą do dziś w głębi terenu Warsztatów, a więc

mało znaną, halę nr 7. Była to dawna stolarnia, wzniesiona ok. 1935 r.,

w której izolowano powstańców, posiadających status jeńców wojen-

nych. Na podeście, z aparatem w ręku, stoi dr Paul Wyss, Szwajcar, szef

delegacji Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, która przybyła zbadać

panujące w obozie warunki. Inni delegaci rozmawiają z niemieckimi

żołnierzami i polskim w większości personelem medycznym; całej

grupie przygląda się zaś komendant obozu – płk Kurt Sieber, stojący

po prawej stronie.

Stary Pruszków 71

Szarik, do wozu! (1945)W 1945 r. Niemcy nie stawili oporu w Pruszkowie, ale na dzień przed

opuszczeniem miasta wysadzili w powietrze elektrownię i „Mecha-

ników”, jak również składy amunicyjne w lesie komorowskim, od

których fala uderzeniowa uszkodziła szereg budynków. W nocy zaś

dalszych zniszczeń dokonało radzieckie lotnictwo, profilaktycznie

bombardując Pruszków na oślep. Miasto wyzwolone zostało przez

1. Brygadę Pancerną im. Obrońców Westerplatte, choć w filmie

„Czterej Pancerni i Pies” wydarzenie to niestety przemilczano… Część

jej sił wjechała ul. Pęcicką, która z tego powodu przemianowana

została później na ul. 17 Stycznia; czołgi nadjechały też od strony

Helenowa i Piastowa. Zdjęcie powyższe wykonane zostało podobno na

ul. Bohaterów Warszawy, ale nie udało się dokładnie zlokalizować

widocznych na nim budynków. Zaraz za Wojskiem Polskim wkroczyli

Rosjanie, którzy podstępem zwabili do Pruszkowa szesnastu przy-

wódców Polski Podziemnej. Aresztowanych, wywieziono do Moskwy

i postawiono przed sądem pod zarzutem antyradzieckiej dywersji.

Trzech z nich (w tej liczbie gen. Leopold Okulicki-Niedźwiadek, ostat-

ni dowódca AK) nie wróciło już z ZSRR. Wydarzenie to upamiętnia po-

mnik, usytuowany pod dawną siedzibą NKWD przy Al. Armii Krajowej

3 – jak również sama nazwa ulicy.

Stary Pruszków

72

Ulica Potulickiego (ok. 1948)Dawne zdjęcie niepozornych domów przy ul. Potulickiego posiadamy

prawdopodobnie tylko dlatego, że w okresie międzywojennym w jednym

z nich mieściła się zakonspirowana biblioteka Komunistycznego Związku

Młodzieży Polskiej. Widoczne są na nim, istniejące do dziś, domy nr 4, 6

i 8. Pod nr 4, w domu Hammersztajna, mieściła się również Biblioteka

Młodzieży Żydowskiej im. I. Pereca, o księgozbiór której bój toczyły ry-

walizujące ze sobą żydowskie ugrupowania polityczne – Syjoniści i Bund.

Tu także zorganizowano klub kulturalny imienia tego samego patrona,

w którym odbywały się spotkania młodych żydowskich aktywistów poli-

tycznych, zrzeszonych w licznych organizacjach. Podwórko tego domu po-

zostaje do dziś zaś swoistym, zapomnianym żydowskim cmentarzem – we

wrześniu 1939 r., przeczuwając najgorsze, działacze organizacji „Frajhajt”

zakopali tutaj dokumenty organizacyjne oraz cały księgozbiór wspomnia-

nej biblioteki, liczący blisko dwa tysiące woluminów.

Stary Pruszków 73

Wyględówek i Ostoja (ok. 1948)Ostatni drewniak – relikt dawnego Wyględówka przetrwał przy

ul. Kazimierza Sprawiedliwego do lat dziewięćdziesiątych, by znik-

nąć podczas budowy nowego basenu. Dysponujemy jednak jego

zdjęciem, gdyż w okresie międzywojennym był miejscem spotkań

członków zdelegalizowanej Komunistycznej Partii Polski. O samej

wsi Wyględówek wiadomo niewiele. Niegdyś była częścią wsi Józe-

fów w gminie Skorosze i, jak mówią stare mapy, nie liczyła więcej

niż kilka-kilkanaście zagród. W 1927 r. otaczające ją tereny mająt-

ków Pruszków i Pęcice rozparcelowano i zaczęto sprzedawać pod

zabudowę jako Miasto-Ogród Ostoja. Przedsięwzięcie to nie dało

jednak spodziewanych zysków – do wybuchu wojny z 380 działek

było zabudowanych tylko około 40. Intensywny rozwój Ostoi nastą-

pił dopiero po wojnie, choć sama nazwa dzielnicy przesunęła się na

rejon, ograniczony Al. Armii Krajowej, torami WKD i granicą miasta.

Mało kto wie, że historyczna Ostoja obejmowała także willową

część Wyględówka koło Kaprów, a nawet ulice: Lipową, Hubala

czy Kraszewskiego – przy której, pod nr 18, powstała willa Karola

Siemiatycza, zarządcy Fabryki Ultramaryny. Wystarczy zajrzeć przez

płot, by zrozumieć, dlaczego przylgnęła do niej nazwa „Domu pod

Bocianem”…

Stary Pruszków

74

Dom przy Al. Armii Krajowej (ok. 1970)Oto jeszcze jeden nieistniejący dom z mansardowym dachem, noszący

najprawdopodobniej adres ul. 17 Stycznia 41, którego zdjęcie posia-

damy dlatego, że mieszkał tu Marcin Żyrek – działacz spółdzielczy

i aktywista PPR, a w jego mieszkaniu w latach 1942-43 odbywały

się konspiracyjne posiedzenia Komitetu Centralnego tej partii. Fakt

ten upamiętniała tablica, zawieszona w 1967 r. Już jednak w latach

siedemdziesiątych planowano wyburzenie starej zabudowy w tej pie-

rzei ulicy i wystawienie ciągu pawilonów handlowych, przeznaczonych

głównie dla mieszkańców osiedla ZOR. Pomysłu tego wówczas nie zre-

alizowano. Dopiero w latach osiemdziesiątych, w trakcie budowy osie-

dla „Ceglana”, niemal dokładnie w miejscu opisanego domu powstał

jeden budynek, z uwagi na swą specyficzną architekturę ochrzczony

„bunkrem”, w którym ostatecznie działa tylko sklep spożywczy i kilka

punktów usługowych.

Stary Pruszków 75

Egzotyczny patron (ok. 1970)Podniosła uroczystość miała miejsce w Zakładach Naprawczych Taboru

Kolejowego 9 września 1969 roku. W dniu pogrzebu przewodniczącego

Partii Pracujących Wietnamu, prezydenta Demokratycznej Republiki

Wietnamu, toczącej wówczas śmiertelny bój z imperialistycznym na-

jeźdźcą, pruszkowskiemu zakładowi nadano imię Ho Chi Minha. Akt miał

charakter ewidentnie polityczny – uhonorowany nieboszczyk prawdopo-

dobnie nigdy w życiu nie miał nic wspólnego z kolejnictwem. Wkrótce

też upamiętniono go pomnikiem, wzniesionym tuż za bramą wjazdową od

strony ul. 3 Maja. Dziś w tym miejscu stoi figura patronki kolejarzy – św.

Katarzyny, zaś płaskorzeźba wodza bratniego narodu zaginęła.

Stary Pruszków

76

Spotkajmy się przy czołgu (ok. 1970)Fotografia, wykonana prawdopodobnie przy okazji przygotowań do

jakiegoś święta, przedstawia najbardziej chyba charakterystyczny

pruszkowski pomnik – czołg IS-2, upamiętniający wyzwolenie miasta

przez 1. Brygadę Pancerną im. Bohaterów Westerplatte. Ustawiono go

w 1968 r. na rogu alej Niepodległości i Wojska Polskiego. Pod nim lo-

kowano zwykle trybuny honorowe podczas uroczystości państwowych,

pomimo że lufę miał nieustannie skierowaną w… budynek Komitetu

Miejskiego PZPR. Przez otwarty właz w podwoziu można było się dostać

do jego wnętrza – był więc jednym z ulubionych miejsc zabaw małych

Pruszkowiaków. Na kadłubie malowano mu zwykle napis „RUDY”, a na

wieży – numer „102”, choć czołgów tego typu w ogóle nie używano

w 1. Brygadzie. W 1991 r. wywieziono go na lawecie do Muzeum Wojska

Polskiego, gdzie jest eksponowany do dziś, jako jeden z nielicznych za-

chowanych w Polsce czołgów IS-2. Pruszkowiacy do dziś jednak spoty-

kają się „przy czołgu”, a kierując przyjezdnych, nierzadko mówią: „po-

jedzie pan prosto, a przy czołgu skręci w lewo”. Tylko gdzie ten czołg…?

Stary Pruszków 77

Poleszuczka z Belwederu (ok. 1980)Stojąca nie tak dawno jeszcze w parku „Anielin” rzeźba matki z dziec-

kiem, była przedwojennym darem Poleszuków dla Marszałka Piłsud-

skiego, eksponowanym w Belwederze. Wykonała ją kobryńska rzeźbiar-

ka, Balbina Świtycz-Widacka, po wojnie ekspatriowana do Olsztyna.

Rzeźba ta, podobnie jak eksponowany w Parku „Sokoła” „Leżący pies”

dłuta Leona Perraulta, oraz dwie inne rzeźby, były depozytem-darem

od dyrektora Muzeum Narodowego, Stanisława Lorentza, który w ten

sposób chciał nagrodzić nasze miasto za pomoc w ratowaniu zbiorów

muzealnych podczas wojny. Z Pruszkowa bowiem, po stłumieniu Po-

wstania Warszawskiego i wydaniu przez Hitlera rozkazu o zrównaniu

Warszawy z ziemią, wyruszały codziennie ekipy historyków sztuki,

które za zgodą Niemców wynajdywały w skazanym na śmierć mieście

co cenniejsze zabytki ruchome. Miały one być wywiezione do Niemiec,

ale sporą część udało się po drodze ukryć (w podziemiach żbikowskie-

go kościoła wojnę przetrwały na przykład rękopisy Norwida). Wstyd

to rzec, ale w powojennym Pruszkowie rzeźby nie zaznały spokoju –

zwłaszcza pies, który był systematycznie dewastowany. Dzieła wróciły

do Muzeum Narodowego w 1993 roku.

Stary Pruszków

78

Narodziny Narcyza (1979)Latem 1979 r. na Kaprach odbył się plener rzeźbiarski dla studentów

warszawskiej ASP. Pod kierunkiem dwóch profesorów i przy zaanga-

żowaniu i pomocy licznych pruszkowskich instytucji i zakładów pracy,

powstało wówczas jedenaście rzeźb. Rok później władze ASP przeka-

zały owe dzieła na własność naszemu miastu. Dziś najbardziej chyba

rozpoznawalnym z nich jest zapatrzony w swe odbicie w wodzie Narcyz,

stojący przed Pałacem Potulickich – żal tylko, że nie znamy nazwiska

jego autora. Plonem owego pleneru jest także pomnik nauczycieli, sto-

jący przed dawnym Domem Kultury Pedagoga, jak również nieistniejący

już pomnik ruchu robotniczego, stojący przed również nieistniejącym

Komitetem Miejskim PZPR. Rzeźba „Norwid” zdobi zaś, odnowiony

niedawno, skwer przed Biblioteką. Natomiast kolejne rzeźby, również

po części już nieistniejące, stanęły w parkach: Potulickich, Anielin

i „Sokoła” oraz na osiedlu PSM „Parkowe”.

Stary Pruszków 79

Ostatnie chwile starych wagoników (ok. 1970)Jak widać, opowiadając o historii naszego miasta, trudno jest się

rozstać z kolejką, funkcjonującą od 1951 r. pod nazwą Warszaw-

skiej Kolei Dojazdowej. Stary jeszcze skład, wjeżdżający na pod-

wyższony już pruszkowski peron, mija nowy, stalowy słup trakcyjny.

W głębi pośrodku widać zaś charakterystyczny płot pruszkowskiej

podstacji elektrycznej. Gdy wykonywano to zdjęcie, po próbach był

jednak już prototyp nowego składu, konstrukcji wrocławskiego

Pafawagu, przez pasażerów rychło ochrzczony „szklarnią”. Silnie

przeszklone, stalowe nadwozie podczas upałów nagrzewało się po-

noć niemiłosiernie. Przekonstruowane wagony seryjne, w liczbie 39

sztuk, wprowadzono do użytku w 1972 r. i po kilku modernizacjach

pozostają one w służbie do dziś. Rok później wycofano z użytku wa-

gony angielskie, niemal wszystkie przeznaczając niestety na złom.

Ocalał tylko jeden wagon silnikowy, będący dziś najcenniejszym

eksponatem grodziskiej Izby Tradycji EKD/WKD – do odwiedzenia

której gorąco w tym miejscu zachęcamy. Troskliwie odrestaurowa-

ny, przy okazji niektórych uroczystości bywa czasem jeszcze pusz-

czany na swą dawną trasę.

Stary Pruszków

80

Stara poczekalnia (ok. 1975)Z późniejszego nieco okresu pochodzi zdjęcie drewnianej poczekalni,

stojącej przy peronie, z którego odchodzą pociągi w stronę Warsza-

wy. Przetrwała ona do początku lat osiemdziesiątych, a w 1983 r.

jej funkcję przejął istniejący do dziś budynek stacyjny. Dłużej prze-

trwał natomiast charakterystyczny zegar, widoczny jeszcze na zdję-

ciach z początku następnej dekady. Na końcu peronu stoi murowany

szalet, po którym obecnie pozostały tylko nikłe ślady podmurówki.

Za drzewami, w miejscu dzisiejszej ul. Ewy, widać wykopy i betonowe

cembrowiny. Trwała tam bowiem wówczas budowa nowego osiedla

mieszkaniowego PSM – Wyględówka, na którym bloki oddawano do

użytku od 1976 r. Podczas jego budowy zniszczono całkowicie pozo-

stałości dawnej wsi.

Stary Pruszków 81

Oranżeria, powozownia, muzeum (ok. 1980)Oficyna pałacowa powstała po 1869, a przed 1877 r., kiedy majątek prusz-

kowski nabył Stanisław Wołowski – ojciec późniejszej ostatniej właści-

cielki. W wieży mieścił się zbiornik wody, służącej do podlewania ogrodu.

Wielkie okna, skierowane na stronę południową, wskazują, że oficyna mie-

ściła oranżerię. Obszerne wrota w zachodniej ścianie sugerują zaś – chyba

wtórną – funkcję powozowni. W każdym razie oba określenia funkcjonują do

dziś. Po upaństwowieniu majątku, w części mieszkalnej działała świetlica,

ognisko muzyczne, przez pewien czas była tam nawet siedziba PTK-N. Okna

oranżerii zamurowano, a wewnątrz składowano maszyny rolnicze. W 1975 r.

oficynę wywalczył na potrzeby nowego muzeum Stefan Woyda – archeolog,

odkrywca mazowieckiego ośrodka metalurgicznego z okresu II w. p. n. e.

– IV w. n. e., nastawionego głównie na produkcję broni. Remont oficyny

trwał kilkanaście lat, jako że w okresie stanu wojennego zakwaterowano

tu oddział ZOMO, który pogłębił dewastację obiektu. Muzeum Starożytnego

Hutnictwa Mazowieckiego mogło rozpocząć tu swoją działalność dopiero

w 1990 r. Warto doń zajrzeć, by przekonać się, jaką technologię opanowały

ludy, zwane barbarzyńskimi, a nawet na własne oczy obejrzeć wytop żelaza

w starożytnym piecu hutniczym.

Stary Pruszków

82

Ślad po zgładzonych (ok. 1980)Cmentarz żydowski przy ul. Bazaltowej jest pamiątką po niezbyt licznej

w naszym mieście ludności żydowskiej. Powstał w 1904 r., wraz z zało-

żeniem tutejszej gminy wyznaniowej. Dość aktywnej, ale niewielkiej spo-

łeczności nie było jednak stać choćby na okazałą synagogę – jej funkcję

pełnił prosty, drewniany budynek, położony na podwórku przy ul. Prusa

38/40; obok niego wzniesiono zaś rytualną łaźnię. Inne instytucje religijne

i kulturalne były natomiast rozsiane po prywatnych domach. Jesienią

1940 r. Żydzi stłoczeni zostali w getcie między ulicami: Komorowską,

Ceramiczną, Polną i Armii Krajowej a 30 stycznia 1941 r. wywiezieni do

getta warszawskiego, a stamtąd – do Treblinki. Niemcy nie zdążyli jednak

zniszczyć cmentarza, który wraz z odrestaurowanym domem przedpogrze-

bowym jest obecnie jednym z największych zachowanych na Mazowszu.

Swoistą pamiątką po pruszkowskich Żydach jest również posadzka daw-

nej łaźni, istniejąca do dziś na wspomnianym podwórku przy ul. Prusa.

Stary Pruszków 83

Most nad Utratą (ok. 1950)Na zdjęciu uchwycona została brukowana jeszcze nawierzchnia ul.

Bohaterów Warszawy, tuż przed istniejącym do dziś mostem drogo-

wym na Utracie. Niski budynek, noszący nr 1, to wspomniana już

wcześniej dawna łaźnia miejska i siedziba RKS „Znicz”. Po rozbu-

dowie obiektów „Znicza” po drugiej stronie ulicy, w budynku funk-

cjonowała pracownia tapicerska i hotel robotniczy. Później jeszcze

PSS „Społem” miała tu magazyn warzyw i owoców. Budynek został

rozebrany w 1975 r. Mniej więcej w tym samym okresie przestał

istnieć drugi i ostatni dom przy nie wytyczonej nigdy, ale formalnie

istniejącej, ul. Nadrzecznej 6. Zamieszkiwany był on przez trzy rodzi-

ny, którym wezbrana Utrata niejednokrotnie odcinała komunikację

lądową z resztą miasta.

Stary Pruszków

84

Pruszków mocarstwowy (ok. 1970)

Niezbyt ostre, niestety, zdjęcie przedstawia interesujące

propagandowe malowidło naścienne, umieszczone na

ścianie szczytowej domu przy ul. Kościuszki 22 – tak, aby

było dobrze widoczne z przelotowej Al. Wojska Polskiego.

Istnieje ono zresztą do dziś, ale większą jego część zakry-

wają plansze reklamowe. Malowidło to przedstawiało plan

Pruszkowa z istniejącymi i projektowanymi elementami

infrastruktury miejskiej. Widać na nim rozległe połacie

nowych osiedli – z których nie zrealizowano tylko osiedla

gąsińskiego. Na północy widać imponującą autostradę

z wielkim węzłem rozjazdowym – zauważmy, że jej realiza-

cję rozpoczęto dopiero 40 lat po wykonaniu tego zdjęcia!

Wzdłuż torów WKD biegnie wciąż nieistniejąca Trasa Ksią-

żąt Mazowieckich. Nieprawdopodobne jest dziś również

przebicie Al. Niepodległości przez teren Fabryki Ołówków

i tory kolejowe do ul. Waryńskiego. Bardziej możliwe jest

już przedłużenie ul. Błońskiej do ul. Poznańskiej. Park

„Mazowsze” na dawnych gliniankach Hoserów doczekał się

uporządkowania dopiero w ostatnich latach, mimo snutych

już dawno planów stworzenia tam np. małego skansenu wsi

mazowieckiej. Zupełnie zrezygnowano zaś chyba z budowy

szpitala na południe od ul. Brzozowej.

Stary Pruszków 85

Aleja w trylince (ok. 1970)

Zdjęcie wykonane zostało ze zjazdu z wiaduktu nad tora-

mi WKD. Po prawej stronie widoczne bloki przy Al. Armii

Krajowej nr 24, 28 i 32, należące do osiedla o zapomnia-

nym dziś już niemal zupełnie imieniu gen. Jarosława Dą-

browskiego, wzniesione w latach 1950-55 przez Zakład

Osiedli Robotniczych na gruntach niedoszłego Miasta-

-Ogrodu Ostoi. Stojąca między nimi kotłownia została

wyburzona w 2007 r., mimo, że istniał projekt zaadap-

towania jej na siedzibę Państwowej Szkoły Muzycznej

i urządzenia wewnątrz sali koncertowej. Biegnąca po-

środku Al. Armii Krajowej pokryta jest jeszcze betonową

trylinką. Po lewej stronie widoczna jest zabudowa, która

ustąpiła miejsca osiedlu „Ceglana” – niski dom, naj-

prawdopodobniej o numerze 37, a dalej wspomniany już

dom nr 41. Na pustych posesjach za ul. Polną w latach

osiemdziesiątych rozstawiano wesołe miasteczka i na-

mioty cyrkowe. Jeszcze dalej widoczne domy 57, 59, 67

i 69, zaś w głębi – blok PSM przy Al. Niepodległości 12.

Stary Pruszków

86

Niech się święci pierwszy maja! (ok. 1970)

Zdjęcie to nie wymaga chyba szerszego komentarza. Widoczne są na nim ściany szczytowe bloków

przy Al. Wojska Polskiego 28 i Al. Niepodległości 10, zaś w głębi – blok przy Al. Niepodległo-

ści 12, ozdobione okazjonalnymi, pierwszomajowymi hasłami propagandowymi.

Stary Pruszków 87

Dom „pod pistoletami” (ok. 1980)Tenże blok PSM, od charakterystycznego układu okien i drzwi balkono-

wych przezwany „domem pod pistoletami”, zwrócony jest frontem do

placyku, sięgającego Al. Wojska Polskiego. W latach siedemdziesiątych

tu właśnie planowano stworzyć centralny plac, miejskie forum, albo po

prostu namiastkę rynku, którego nasze miasto z przyczyn historycznych

jest pozbawione. Zabrakło jednak konsekwencji w realizacji tego intere-

sującego pomysłu. Od biedy jeszcze za południową pierzeję takiego rynku

można by uważać widoczny na zdjęciu blok przy Al. Niepodległości 10.

Po północnej stronie tej alei stanęły jednak wieżowce, sam zaś placyk,

zwłaszcza po usunięciu z niego czołgu-pomnika, zamienił się w zwykły

parking, który w połączeniu z niezbyt zadbaną zielenią tworzy dość smut-

ny obraz, nie mający nic wspólnego z reprezentacyjnym punktem miasta.

O pruszkowskim „rynku” wspomnimy jeszcze za chwilę, tymczasem na

pocieszenie dodajmy, że w przyziemiu „domu pod pistoletami” działa nie-

ustannie Klub PSM, będący organizatorem licznych imprez kulturalnych,

promocji książek i spotkań z ciekawymi ludźmi.

Stary Pruszków

88

Dzień Dziecka (ok. 1970)Zdjęcie przedstawia festyn z okazji Dnia Dziecka, odbywający się na

odcinku nieukończonej jeszcze Al. Wojska Polskiego przy skrzyżowa-

niu z Al. Niepodległości i pozwala dokładnie umiejscowić wspomniany

centralny plac Pruszkowa – który jednakże nigdy nie zaistniał. W głębi,

kolejno od lewej widać domy przy ul. Drzymały, nr 19/21 (dziś prze-

budowany, mieści przychodnię), 15/17, 13, 11, 9 i 7, oraz dom przy

ul. Niecałej 15, zaś nieco dalej na prawo od niego – fragment białej

ściany frontowej urzędu pocztowego przy ul. Kościuszki 30. Intrygują-

cym obiektem o nieustalonym przeznaczeniu jest zaś niski drewniany

pawilon z wieżyczką.

Stary Pruszków 89

Osiedle przy niedoszłej trasie (ok. 1970)Na zdjęciu uwieczniona została budowa bloków przy ul. Lipowej 25, 21 i 19.

W tle widoczne są kamienice, zbudowane w latach pięćdziesiątych przy

ul. Kraszewskiego 2 i 4, na rogu z zanikłą już właściwie ul. Pawią – przy któ-

rej dziś nie stoi żaden budynek. Niedługo po wykonaniu zdjęcia, ten widok

przesłoniony został kolejnym blokiem – nr 23. Przy prawej krawędzi zdjęcia

widać zaś, zbudowany ok. 1939 r. dom przy ul. Książąt Mazowieckich 6 –

stojący wcześniej w szczerym polu. Wzdłuż jego wschodniej ściany planowa-

na jest od lat budowa Trasy Książąt Mazowieckich, mającej połączyć Tworki

z Helenówkiem, odciążając w ten sposób centrum Pruszkowa. Realizację tej

inwestycji odłożono jednak na bliżej nieokreśloną przyszłość.

Stary Pruszków

90

Osiedle „Parkowe” (ok. 1980)Zdjęcie przedstawia ul. Kopernika, będącą osią osiedla „Parkowego”. Po

prawej stronie widać bloki nr 6, 8, 10 i 12, zaś za ostatnim, ledwo widoczną

zza drzew, elewację Szkoły Podstawowej nr 12 im. Janusza Kusocińskiego,

oddanej do użytku w 1973 roku. Po lewej, w głębi, bloki nr 3, 7 i 9, zaś

na pierwszym planie – parterowy pawilon handlowy nr 1, w którym, obok

istniejącej do dziś księgarni i sklepu spożywczego, mieścił się także sklep

rzeźniczy oraz – przepełniony wszelkimi atrakcyjnymi dobrami, pochodzą-

cymi z Europy Zachodniej czy USA – sklep „Pewexu”. Specyfika tej sieci

sklepów, będących jednym z symboli PRL-owskiej rzeczywistości, polegała

na sprzedaży niedostępnych gdzie indziej towarów wszelkiego rodzaju, jed-

nakże za dolary lub inne waluty wymienialne. Tych z kolei jednak nie można

było legalnie kupić, wobec niewymienialności złotówki...

Stary Pruszków 91

Siedziba pttk (ok. 1980)Niewielki budynek, położony nad brzegiem pruszkowskiego sta-

wu (ul. Prusa 3), wzniesiony został ok. 1975 r. z przeznaczeniem

na siedzibę Oddziału Miejskiego PTTK, powołanego do istnienia

w 1963 r. Stąd wyruszały wycieczki i rajdy turystyczne; tu orga-

nizowano spotkania z podróżnikami i krajoznawcami. Intensywna

działalność Oddziału zamarła w latach dziewięćdziesiątych, bu-

dynek przez pewien czas stał pusty, a w końcu strawił go pożar.

Odkupiony został przez prywatnego właściciela, który po remoncie

otworzył tu, działający do dziś bar. Budynek nadal pozostaje siedzi-

bą Oddziału Miejskiego PTTK, którego trzon obecnie stanowią mi-

łośnicy żeglarstwa, stowarzyszeni już od 1963 r. w Pruszkowskim

Klubie Wodniaków PTTK „Cirrus”.

Stary Pruszków

92

Stare i nowe (ok. 1970)Intrygujące zdjęcie, wykonane zostało z wieżowca przy Al. Niepodległo-

ści 9. Na pierwszym planie widoczne podwórka kamienic przy ul. Prusa

44 i 48. Pośrodku – północna pierzeja ul. Kraszewskiego z domami nr

46-38. Naprzeciw nich – dachy domów w pierzei południowej, w tym,

nieistniejących już nr 33 i drewnianego nr 35. Po prawej – fragment

najstarszego bloku Pruszkowskiej Spółdzielni Mieszkaniowej przy ul.

Kraszewskiego 31. Uwagę przyciąga jednak przede wszystkim rytmicz-

ny układ świetlików klatek schodowych bloków osiedla „Parkowe”

– pięciu (nr 17, 15, 13, 11, 9) położonych przed ul. Hubala i czterech

dalszych (nr 10, 8, 6, 4) za nią. Bloki nr 17 i 15 są jeszcze nieukończo-

ne – widać rusztowania i nieotynkowane ściany. Punktowca nr 12 nie

wzniesiono zaś jeszcze w ogóle.

Stary Pruszków 93

Osiedle im. Stanisława Staszica (ok. 1980)Najrozleglejsze pruszkowskie osiedle budowane było w latach 1978-

1986 i do 1986 r. nosiło nazwę „Nowa Wieś”, gdyż powstało na gruntach

tzw. Parceli Nowowiejskiej. Była to pozostałość po parcelacji majątku

parzniewskiego, położona na południe od obecnej ul. Powstańców,

wcześniej zwanej Krańcową i wyznaczającą południową granicę naszego

miasta. Zdjęcie, wykonane zapewne z bloku przy ul. Powstańców 105,

przedstawia na pierwszym planie bloki nr 101 i 99 przy tejże ulicy oraz

przy ul. Zgody 6 i 4. Prostopadle do tych ostatnich ustawione są bloki

nr 9 i 7. Koło ściany szczytowej bloku nr 7 widać stary dom – relikt

dawnej Parceli Nowowiejskiej, stojący przy ul. Helenowskiej 2. Wysoki

blok w głębi ma adres ul. Zgody 3; obok niego widać zaś dźwig i ledwo

zaczęty blok nr 2. Po drugiej stronie ul. Plantowej i toru kolejowego

gotowych bloków jeszcze nie ma w ogóle, ale wyłaniający się zza bloku

nr 3 drugi dźwig wskazuje na trwające tam już prace budowlane.

Stary Pruszków

94

Rower wodny? (ok. 1980)Nieco surrealistyczne ujęcie rowerzysty wodnego (czy raczej konkret-

nie basenowego), wykonane zostało na zasadniczo nieistniejącym już

basenie, położonym przy ul. Andrzeja 1/3. Basen, otwarty w latach

sześćdziesiątych jako największy w województwie, posiadał wadliwą

konstrukcję – przesiąkała do niego woda ze stawów rybnych, a dno

zarastało roślinnością wodną. W latach osiemdziesiątych obiekt ten

popadł właściwie w zapomnienie, budynek administracyjny spłonął

całkowicie w pożarze, ale przez liczne dziury w płocie amatorzy moc-

nych wrażeń mogli dostać się na jego teren i popływać w mętnej wo-

dzie. Próba reaktywacji kąpieliska, podjęta przez prywatnego najemcę

kilka lat później również okazała się niewypałem finansowym. Obecnie

niecka basenu, położona na tyłach nowej, krytej pływalni i obok toru

kolarskiego, stała się elementem urządzonego tam niedawno małego

parku. Wspomnijmy zaś w tym miejscu jeszcze jeden pruszkowski ba-

sen, tym razem kryty, położony na terenie Fabryki Ołówków, którego

charakterystyczny, sięgający ziemi, dwuspadowy dach z żółtego two-

rzywa sztucznego witał przez wiele lat osoby wychodzące z dworca PKP.

Oddany do użytku w 1969 r. rozebrany został całkowicie w 2005 r.

Stary Pruszków 95

Herb miasta (ok. 1980)Na tablicach, informujących o wjeździe do naszego miasta, znajdował

się jego stary herb, przyjęty w 1965 r., a zaprojektowany przez Jerze-

go Chyrka. Jego tarcza herbowa była dwudzielna w słup; pole lewe,

czerwone, symbolizowało tradycje robotnicze, zaś pole prawe, zielone

– kilkuwiekową wiejską i letniskową przeszłość. Pośrodku widniało

czarne koło zębate, symbolizujące rozwijający się wówczas w Prusz-

kowie przemysł maszynowy, a w koło wpisany był biały monogram

„P”, stylizowany na Krzyż Walecznych – symbolizujący działania

zbrojne na terenie miasta, zwłaszcza w okresie II Wojny Światowej.

Po 1989 r. wiele miast wróciło do swoich dawnych herbów, zmienio-

nych całkowicie lub częściowo w okresie PRL. Pruszków, nigdy wcze-

śniej w swej historii nie posługujący się herbem, nie miał wprawdzie

do czego wracać, niemniej jednak, w 1997 r. przyjęto obowiązujący do

dziś, nowy, historyzujący herb, projektu ks. Pawła Dudzińskiego. Zło-

te pole i czerwony mur z trzema blankowanymi wieżami to elemen-

ty herbu Grzymała, którym pieczętował się, zasłużony dla rozwoju

pruszkowskiej osady, Antoni Potulicki. Głowa żbika symbolizuje zaś

najstarszą dzielnicę naszego miasta – Żbików.