LXXII Liceum Ogólnokształcące

im. gen. Jakuba Jasińskiego w Warszawie

Szlakiem powstania

kościuszkowskiego

w Warszawie

- projekt ,, O samowładność narodu’’

Projekt edukacyjny dofinansowany przez Biuro Edukacji Urzędu Miasta Stołecznego

Warszawy w ramach programu Warszawskich Inicjatyw Edukacyjnych

Warszawa 2014

1

Spis treści

Przebieg powstania kościuszkowskiego w Warszawie ………………………….s. 3

Wojsko ……………………………………………………………………...……s.10

Fortyfikacje ……………………………………………………...………….……s.11

Bohaterowie powstania w Warszawie …………….…………….………….……s.14

Bibliografia ……………………………………………………...…………….…s.17

2

Insurekcja kościuszkowska była pierwszym w naszej historii zrywem narodowym

,,dla obrony całości granic, odzyskania samowładności Narodu i ugruntowania powszechnej

wolności’’. 1 Racławice, Maciejowice, rzeź Pragi to wydarzenia, które trwale wpisały się

w świadomość historyczną Polaków utrwalaną nie tylko na lekcjach historii, ale także

w literaturze i sztuce.

Szczególnie tragicznym wydarzeniem była rzeź mieszkańców Pragi dokonana przez wojska

rosyjskie pod dowództwem gen. Aleksandra Suworowa.

W związku z przypadającą w tym roku 220 rocznicą wybuchu insurekcji chcemy

przypomnieć tamte wydarzenia zapraszając do udziału w grze miejskiej ,, Szlakiem powstania

kościuszkowskiego w Warszawie.’’

Mamy nadzieję, że udział w tym przedsięwzięciu pozwoli na poznanie historii stolicy

i przybliżenie społeczności lokalnej jej obrońców, ponieważ ,,Warszawa w powstaniu

kościuszkowskim odegrała zasadniczą rolę. W ogniu walki tu właśnie dojrzewały

najciekawsze, najbardziej postępowe programy polityczne, tu rozegrały się główne walki

decydujące o dziejach powstania i kraju. Zasoby miasta stanowiły najważniejszą szansę

walczącej Polski. Właśnie w okresie powstania kościuszkowskiego Warszawa dojrzewała

do roli ideowej stolicy Rzeczypospolitej.’’ 2

Uczniowie LXXII LO

im. gen. J. Jasińskiego wraz z opiekunami

1 Tadeusz Kościuszko, Przysięga na Rynku w Krakowie, 24 marca 1794

2 A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985, s. 342

3

Przebieg powstania kościuszkowskiego w Warszawie

Insurekcja warszawska kwiecień 1794

Warszawa stała się teatrem walk już 17 kwietnia. Wybuch insurekcji przyspieszyła

wiadomość o planach pacyfikacji stolicy przez Rosjan w Wielką Sobotę. Sygnałem do

rozpoczęcia walk był wystrzał armatni z okolic Arsenału i bicie dzwonów w wielu kościołach

o piątej rano.

Ok. 3:30 na dziedzińcu koszar Gwardii Pieszej Koronnej na Żoliborzu oficerowie

sprzysiężeni zaczęli szykować swój regiment do wymarszu. Gwardia wymaszerowała

do koszar artylerii i poderwała do walki mieszkańców stolicy.3

O 4:00 pułk Gwardii Konnej zaatakował wojska

nieprzyjacielskie przy Żelaznej Bramie oraz

posterunek rosyjski na ul. Chłodnej4.

Ok. 5:30 - 6:00 toczyły się walki na Nalewkach,

Bonifraterskiej, Lesznie. Wojskami rosyjskimi

dowodził gen. Iwan Nowickij. 5

Ok. 6:30 – 7:00 walki na ul. Miodowej. Tutaj

głównym celem ataku stała się siedziba ambasadora

rosyjskiego Osipa Igelströma. Budynek ostrzeliwano

z Pałacu Krasińskich (w 1794 r. siedzibę miała tu Pałac Morsztynów, w 1794 r. siedziba

Komisja Skarbu) zwanego też Pałacem ambasadora rosyjskiego Osipa Igelströma,

Rzeczypospolitej oraz z okolic Kolumny Zygmunta. ul. Miodowa 10

Atak ludu wsparła Gwardia Piesza Koronna zmuszając przeciwnika do wycofania się

w kierunku Kościoła Kapucynów.

Ambasada została zdobyta następnego

dnia. Igelström wycofał się

w kierunku Powązek. Z ambasady

uwolniono polskich więźniów

i zdobyto ukryte w piwnicach

archiwum ambasady wraz z listami

płatnych zdrajców.

Jan Piotr Norblin, Walki powstańcze

na Krakowskim Przedmieściu

3 Tamże, s. 86

4 A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985, s. 86

5 Tamże, s. 86

4

Ok. 8:00 toczyły się walki na Krakowskim Przedmieściu w okolicach kościoła Św. Krzyża:

X Regiment Piechoty Działyńskiego z 3 kompaniami Rosjan pod dowództwem

gen. Wasyla Miłaszewicza.

18 kwietnia - dowództwo nad

powstaniem objął gen. mjr

Stanisław Mokronowski.

Sprowadzono więcej armat

i rozpoczęto ostrzał pozycji

rosyjskich w kilku budynkach na

ulicy Miodowej. Pozorując obronę

Igelström w rzeczywistości

rozpoczął odwrót w kierunku

pozycji pruskich na Powązkach.

Manewr ten przypłacił

wykrwawieniem swojego

oddziału, który dostał się w polski

ogień krzyżowy w rejonie Nowego

Miasta. Po połączeniu z Prusakami

wycofał się do Zakroczymia.

19 kwietnia - zlikwidowano

jeszcze sporadyczne punkty

oporu wojsk rosyjskich. Według

relacji posła austriackiego w Warszawie Benedykta de Caché, w insurekcji wzięło udział

40 000 uzbrojonego ludu, w tym wielu Żydów.6 W tym dniu lud zmasakrował kolumnę

83 jeńców rosyjskich, którzy próbowali się uwolnić.

Utworzenie Rady Zastępczej Tymczasowej.

Szwedzki ambasador Johan Christopher Toll pisał do księcia Södermanlandu: ,, Wybuchła

tutaj rewolucja, której porównania nie znajdzie się w książkach zajmujących się historią.

Garnizon polski, liczący około 2 tysiące żołnierzy i pospólstwo miejskie wczesnym rankiem

rozpoczęły walkę z garnizonem rosyjskim w sile 5 tysięcy żołnierzy, Arsenał, składały broni

i amunicji zostały otwarte. Widziano nawet uzbrojonych Żydów broniących udział w walce.”7

21 kwietnia uruchomienie ludwisarni warszawskiej

24 kwietnia powstanie klubu jakobinów polskich

6 A. Storozynski, Kościuszko. Książę chłopów, Warszawa 2011, s. 262

7 Tamże, s. 263

A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim,

Warszawa 1985, s. 91

5

Wieszanie zdrajców

9 maja sąd kryminalny wydał wyroki śmierci na czterech targowiczan: hetmanów Piotra

Ożarowskiego i Józefa Zabiełłę,

przewodniczącego Rady Nieustającej – Józefa

Ankwicza i biskupa Józefa Kossakowskiego

28 czerwca lud Warszawy wdarł się

do więzień i bez sądu powiesił kilku

targowiczan – Antoniego Czetwertyńskiego,

biskupa Ignacego Massalskiego, szambelana

Grabowskiego. Po ulicach i rynkach śpiewano

znamienną piosenkę:

,, My krakowiacy nosim guz u pasa, powiesim

sobie króla i prymasa’’

Jan Piotr Norblin, Wieszanie portretów

targowiczan na szubienicach

Jan Piotr Norblin, Wieszanie zdrajców

w 1794 roku na rynku starego miasta

Przygotowanie do obrony stolicy

14 czerwca generał Józef Orłowski komendantem Warszawy i Księstwa Mazowieckiego

26 czerwca – początek ofensywy rosyjsko-pruskiej na Warszawę

Cała Warszawa była w ogromnym ruchu. Tysiące mieszczan, służących, wyrobników,

żołnierzy, księży, zakonników, kobiet prostych i dam eleganckich szło gromadami wielkiemi

ze śpiewami i chorągwiami na okopy za miasto do sypania wałów’’.8

- Michał Starzeński, ochotnik w armii Kościuszki

8 Tamże, s. 275

6

Obrona stolicy lipiec – wrzesień 1794

7-10 lipca bitwa na przedpolu Warszawy

13 lipca zaczęło się oblężenie stolicy przez

Prusaków i Rosjan. Od zachodu nadciągnął

król Prus Fryderyk Wilhelm II z 25 tys. armią

od wschodu rosyjski gen. Iwan Fersen

z armią 41 tys.9 Polacy mieli 16 tys.

regularnego wojska, ok. 18 tys. chłopów

z kosami i pikami, a ponadto 15 tys.

uzbrojonych mieszczan gotowych bronić

swojego miasta

19 lipca Zarządzenie Wydziału Żywności

dotyczące zasad powstańczej polityki

aprowizacyjnej

24 lipca ogłoszenie pierwszego wyroku

na oskarżonych za wydarzenia 28 czerwca

27 lipca Prusacy zajęli bronioną

przez Zajączka Wolę i Szwedzkie Góry S.Herbst, Z dziejów wojskowych powstania

(Bemowo) kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983, s.247

2 sierpnia kontratak Jana Henryka Dąbrowskiego w kierunku Wilanowa. Król Fryderyk

Wilhelm II domagał się od króla Stanisława Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszki poddania

się Warszawy. Naczelnik odpisał: ,,Miasto Warszawa nie jest w przypadku potrzeby poddania

się’’10

6 sierpnia opanowanie Szwedzkich Gór przez księcia Józefa Poniatowskiego

19-23 sierpnia utworzenie przez Kościuszkę Sądu Kryminalnego Wojskowego i powierzenie

go jakobinom

26 sierpnia wojska pruskie zajęły bronione przez księcia Józefa Poniatowskiego Góry

Szwedzkie i Wawrzyszew

28 sierpnia wojsko pruskie przeprowadziło szturm w kierunku Powązek, jednak fortyfikacje

bronione przez wojska Jana Henryka Dąbrowskiego oraz Tadeusza Kościuszkę nie zostały

zdobyte

29 sierpnia zgoda Rady Najwyższej Narodowej na otwarcie teatru. Otwarcie szkół pijarskich.

9 Tamże, s. 274

10 Tamże, s. 277

7

31 sierpnia generalny atak

gen. Rymkiewicza na Wawrzyszew

1 września atak polski na pozycje

pruskie na Woli. Odezwa Berka

Joselewicza o tworzeniu pułku

żydowskiego

6 września wobec wybuchu powstania

w Wielkopolsce wojsko pruskie

odstąpiło od oblężenia podobnie

uczyniło wojsko rosyjskie, które

wycofało się za Pilicę

13 września odezwa Wydziału Instrukcji nawołująca do otwierania szkół

4 października przekroczenie Wisły przez rosyjskiego generała Fersena

28 października skierowanie delegatów Rady Najwyższej Narodowej do cyrkułów

Warszawy w celu kontroli i reorganizacji milicji

Rzeź Pragi – 4 listopada 1794

3 listopada rozpoczął się ostrzał

artyleryjski ze strony Rosjan. Miał on

na celu odwrócenie uwagi Polaków,

którzy byli przekonani, że Suworow

przystąpi do długiego i regularnego

oblężenia Warszawy

4 listopada o godzinie 3:00 wojska

rosyjskie pod dowództwem

Aleksandra Suworowa sprawnie i w

największej ciszy zajęło wyznaczone

miejsca.11

Aleksander Orłowski, Rzeź Pragi, Muzeum Narodowe w Krakowie.

5:00 sygnalna rakieta rozbłysła na niebie i na ten znak cztery pierwsze kolumny wojsk

rosyjskich ruszyły do szturmu. Dowództwo polskie wprowadzone w błąd poprzedniego dnia,

oczekiwało jakichś dłuższych prac oblężniczych ze strony rosyjskiej, a nie gwałtownego ataku.

Nie doceniano Suworowa i szybkości jego posunięć. 12

Naczelnym dowódcą obrony Pragi

został gen. Józef Zajączek, który dowodził centralnym odcinkiem obrony. Na jego lewym

11

A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985, s. 327 12

Tamże, s. 327

Jan Piotr Norblin, Obóz Kościuszki na Mokotowie

8

skrzydle obroną dowodził gen. Jakub Jasiński, a

prawym, czyli południowym, płk Władysław

Jabłonowski. 13

I kolumna rosyjska uderzyła na północny odcinek

szańca w miejscu około 1500 metrów oddalonym

od Wisły, obok niej szła II kolumna, III atakowała

fortyfikacje koło Pieskowej Skały, a IV runęła na

samą Pieskową Skałę. Zmagania na odcinku

atakowanym przez I kolumnę trwały godzinę.

Polacy bronili się dzielnie, ale już o godzinie 6:30

Rosjanie przekroczyli stary wał i uchwycili

przyczółek mostowy.14

I i II kolumna rosyjska

opanowały szaniec północny, III i IV walczyły na

szczycie umocnień praskich. Tego odcinka

fortyfikacji bronił gen. Jakub Jasiński. Ciężkie

straty poniosła szczególnie IV kolumna rosyjska. 15

Najdłużej stawiał opór gen. Jasiński, który poległ

na polu bitwy.

Walka o szaniec wschodni, gdzie dowodził gen.

Zajączek była najkrótsza. Kolumny rosyjskie V i VI

opanowały szaniec w godzinę, bez trudu przekroczyły

stary wał i dostały się na ulice Pragi. 16

Załamała się

też obrona Saskiej Kępy, Jabłonowski poddał się

widząc beznadziejność sytuacji. 17

Walka o Pragę

trwała cztery godziny.

,, Straszny był przelew krwi, place zasłane były

trupami, ostatnia i najstraszniejsza rzeź dokonała się

na brzegu Wisły w oczach ludu warszawskiego. Na ten

straszny widok zadrżeli Polacy (…) Na Pradze ulice

i place zasłane były ciałami zabitych, krew lała się

strumieniami, zaczerwienione wody Wisły niosły ciała

tych, którzy szukając ratunku utonęli w jej nurtach.

Widząc swą straszną hańbę zadrżała wiarołomna

stolica’’. 18

Szturm Pragi w godzinach 7.00-9.00 19

13

L. Królikowski, Warszawa-Dzieje fortyfikacji, Warszawa 2011, s. 123 14

A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa1985, s. 329 15

Tamże, s. 329 16

Tamże, s. 330 17

Tamże, s.330 18

Z raportu gen. Suworowa, dowódcy wojsk rosyjskich, złożonego carycy Katarzynie 19

Szturm i rzeź Pragi 1794 r. Analogia tekstów historycznych i literackich. Opracowanie M. M. Drozdowski,

Towarzystwo Miłośników Historii w Warszawie, Warszawa 1994, s. 18-19

Szturm Pragi w godzinach 5.00 – 7.00

9

Ok. 20:00 delegacja magistratu warszawskiego w składzie: Franciszek Makarowicz, Dominik

Borakowski i Stanisław Strzałkowski udała się na Pragę w celu omówienia warunków

kapitulacji – „Do obozu rosyjskiego dotarła około godziny 22:00, a po drodze została

obrabowana przez kozaków z zegarków, pierścieni i dewizek. Suworow nie przyjął delegatów

natychmiast, ale kazał zaopiekować się nimi generałowi dyżurnemu, Isleniewowi. Ten

zapewnił Polaków, że posłuchanie odbędzie się w dniu następnym, od siebie zaś dodał, że

Suworow jako dowódca znany z humanitaryzmu na pewno łaskawie przyjmie kapitulację.’’20

5 listopada kapitulacja wojsk

broniących Warszawy

8 listopada miasto opuścił

naczelnik Tomasz Wawrzecki

9 listopada Warszawę zajęli Rosjanie

Aleksander Orłowski, Wzięcie Pragi, 1797,

Muzeum Narodowe w Krakowie. Zbiory

Czartoryskich

,, W przeciągu jednej nocy wymordowano dziewięć tysięcy bezbronnych mieszkańców,

których jedynym schronieniem, a zarazem grobem były obracane w perzynę domostwa!.

Z zamku królewskiego, położonego nad Wisłą, której szerokość jedynie dzieliła nas od

przedmieścia Pragi, słyszeliśmy wyraźnie jęki ofiar i wrzaski katów. Można było nawet

rozróżnić krzyk i płacz kobiet i dzieci – wycie i złorzeczenie ojców i mężów, ginących w

obronie tego, co najdroższe sercu człowieka Grozę potęgowały jeszcze głębokie ciemności.‘’21

- wspomnienia hrabiny Anny Potockiej

20

A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa1985, s. 333

21

A. Storozynski, Kościuszko. Książę chłopów, Warszawa 2011, s. 291

10

Wojsko

W obronie stolicy najbardziej zasłużyły się następujące jednostki:

Pułk Gwardii Konnej Koronnej

w Koszarach Mirowskich liczył 364

kawalerzystów, 104 konie. Szeregowcy byli

silnie związani z miastem. Pułkiem dowodził

płk Dionizy Poniatowski. 22

Regiment Gwardii Pieszej Koronnej – stacjonował w koszarach na Żoliborzu przy

ul. Bitnej. Szefostwo tego regimentu sprawował hetman Piotr Ożarowski, dowodził nim zaś

pułkownik August Hiż. Regiment liczył około 950 bagnetów. 23

Po przegranym powstaniu

listopadowym na tym terenie zbudowana została Cytadela. Pierwsze koszary wybudowane

zostały w latach 1719-1721 przez podskarbiego litewskiego, Stanisława Poniatowskiego.

X Regiment Piechoty Działyńskiego

stacjonował w koszarach ujazdowskich. Jego

żołnierze pochodzili przeważnie

z Warszawy i okolic. Regiment liczył około

600 bagnetów. Dowodził nimi pułkownik

Hauman. 24

W 1784 roku król przekazał

pałac na koszary Gwardii Pieszej Litewskiej.

22

Tamże, s. 78

23

A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985, s. 77 24

Tamże, s. 77

Budynek dawnych koszar Gwardii Konnej

Koronnej naprzeciwko Hal Mirowskich.

Obecnie siedziba Jednostki Ratowniczo-

Gaśniczej nr 4 Państwowej Straży Pożarnej

w Warszawie (fot. P. Murawski)

Zygmunt Vogel, Widok Koszar Ujazdowskich

od wschodu, 1789, zbiory Muzeum Narodowego

w Warszawie

11

Artylerzyści mieli swe koszary przy

ul. Dzikiej. Było ich 261, a dowodził

pułkownik Godfryd Deybel. 25

Zygmunt Vogel, Ulica Dzika. Koszary

Artylerii Koronnej – widok od północy,

1784-1788, Muzeum Narodowe

Fortyfikacje

,, Siła twierdzy zależy nie od siły dział

i fortów, lecz od ducha załogi

i wartości komendanta twierdzy’’26

.

Te słowa rosyjskiego fortyfikatora

Konstantego Wieliczki sprawdziły się

latem 1794 r., kiedy Warszawa musiała

odpierać atak wojsk rosyjskich i

pruskich. Zdobycie stolicy było

wówczas głównym celem wojsk

nieprzyjacielskich. Dlatego też

najpilniejszą sprawą z punktu widzenia

wojskowego stanowiło należyte

ufortyfikowanie Warszawy. Stolica

była miastem otwartym, a jedyne

zabezpieczenie dawały okopy

Lubomirskiego wzniesione w 1770 r. Przystąpiono więc do jego naprawy, w celu zaś

zorganizowania obrony bocznej usypano co 300 metrów bastiony. 27

Obrona Warszawy

latem 1794 r. należy do najpiękniejszych kart polskiej wojskowości. Oparta została na

rozbudowanym i wówczas bardzo nowoczesnym systemie fortyfikacji. 28

21 kwietnia 1794 roku komendant Korpusu Inżynierów płk Karol Sierakowski otrzymał

25

Tamże, s. 78 26

L. Królikowski, Warszawa-Dzieje fortyfikacji, Warszawa 2011, s. 227 27

A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985, s. 118 28

L. Królikowski, Warszawa-Dzieje fortyfikacji, Warszawa 2011, s. 115

Królikarnia – siedziba sztabu Tadeusza Kościuszki

(fot. P. Murawski)

12

od Kościuszki rozkaz ufortyfikowania Warszawy.

Plan przedstawiony przez Sierakowskiego

przewidywał wzmocnienie sześcioma ziemnymi

bastionami odcinka wału od Wisły do skarpy oraz

od skarpy do placu Zawiszy, a także licznymi

innymi działami odcinka zachodniego

i północnego. W wyniku działań Sierakowskiego,

Orłowskiego, Kościuszki i innych oficerów, wokół

Warszawy zbudowano system fortyfikacji, który

jak się później okazało- skutecznie wytrzymywał

prusko-rosyjskie oblężenie. 11 lipca Kościuszko

dokonał przeglądu umocnień Warszawy. Zdaniem

Stanisława Herbsta przyczyniły się one w dużej

mierze do sukcesu polskiej obrony.

Mogły tu zaważyć doświadczenia amerykańskie Kościuszki i samodzielne studia

Sierakowskiego nad fortyfikacją staropolską, które były nie tylko samodzielnym, twórczym

rozwiązaniem konkretnego zadania, i zgodnym z rozwojem sztuki fortyfikacji owych czasów,

ale i wyprzedzającym obce rozwiązania. Po raz pierwszy wtedy pod Warszawą stworzono tak

rozległy zespół umocnień wyzwolony od schematu narysów tradycyjnych, a doskonale

zespolony z morfologią terenu. Było to możliwe jedynie wokół wielkiego, rewolucyjnego

miasta, skupiska mas ludowych broniących wolności nie tylko karabinem czy piką, ale

i łopatą.29

Duży wkład przy budowie fortyfikacji miała ludność stolicy – ochotnicy. Najczęściej były to

jednak kontyngenty robotników wymuszane na władzach miejskich przez dowódców

wojskowych. W znacznym stopniu do prac tych wykorzystywano jeńców wojennych. Latem

1794 roku było ich w stolicy około 2000, w tym 200 oficerów, którzy wyłączeni zostali

z obowiązku pracy. Do prac fortyfikacyjnych zatrudniono około 1100-1200 jeńców.30

Nie można pominąć dwóch podstawowych zbrojowni

stolicy: arsenału i prochowni. Arsenał warszawski był

najważniejszą zbrojownią Rzeczypospolitej i znajdował

się przy ul. Długiej nr 563. Odegrał on w powstaniu

ogromną rolę, gdyż zgromadzone w nim zasoby stały

się główną bazą uzbrojenia całej armii powstańczej. 31

Prócz arsenału Warszawa miała prochownię, gdzie

magazynowano proch. Do tego celu służyła stara baszta

mostowa nad Wisłą. Dopiero w 1767 r. przeniesiono

prochownię poza wał okalający miasto w pobliżu Woli

do specjalnie w tym celu zbudowanych dwóch

magazynów.32

29

S. Herbst, Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983, s. 340 30

L. Królikowski, Warszawa-Dzieje fortyfikacji, Warszawa 2011, s. 121 31

A. Zahorski, Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985, s. 26 32

Tamże, s. 27

Arsenał. Obecnie mieście się tu Państwowe

Muzeum Archeologiczne (fot. P. Murawski)

Prochownia przy ul. Boleść.

Fot. P. Murawski

13

Fortyfikacje Pragi

Przedmiotem szczególnej troski Kościuszki była Praga. 18 lipca nakazał skierować

do robót fortyfikacyjnych na Pradze część jeńców. 33

Bardziej energicznie umocnienia praskie zaczęto budować po 12 października. Tego dnia

prezydent Warszawy otrzymał rozkaz dostarczenia następnego dnia na Pragę 1300 ludzi

z łopatami, 500 z siekierami oraz 200 z motykami, co jednak wykonane było w niewielkim

stopniu. W tej sytuacji postanowiono płacić robotnikom, co niewiele poprawiło sytuację,

ponieważ płacono pieniędzmi papierowymi, który tracił na wartości. 34

Komendantem

wojskowym Pragi został wyznaczony gen. Franciszek Łaziński, a kierownikiem prac

fortyfikacyjnych płk Jan Bakałowicz.

Fortyfikacje praskie tworzyły trójkąt, którego podstawą była Wisła. Wierzchołkiem

trójkąta była Pieskowa Góra, jedna z wydm, których kulminacja znajdowała się w rejonie

cmentarza żydowskiego na Bródnie. Sąsiednia wydma porośnięta laskiem nosiła nazwę

Zwierzyńca. Obecnie wydmy te uległy niwelacji i jedynym po nich śladem jest wzniesienie

obok cmentarza na Bródnie, objęte ulicami Rogowską, Odrowąża i Św. Wincentego. 35

Od

Pieskowej Góry do Wisły w rejonie Golędzinowa ciągnął się pas fortyfikacji o długości około

2 km Drugi bok trójkąta fortyfikacji – o długości około 3 km ciągnął się od Pieskowej Góry

na południe, do błotnistego dopływu Wisły w miejscu, gdzie obecnie ulica Międzynarodowa

przecina aleję Waszyngtona. Między błotami owego dopływu wiślanego a Wisłą usypano wał

z ziemi, który miał bronić dostępu do Saskiej Kępy. Na rzeczce tej znajdowały się most

i grobla, łączące Saską Kępę z Pragą. Dalej na południe, czyli od dzisiejszego skrzyżowania

alei Waszyngtona z ulicą Międzynarodową do brzegu Wisły, nie było fortyfikacji. 36

Fortyfikacje te nie zostały ukończone przed atakiem Rosjan. Ponadto były wykonane

w bardzo niesprzyjającym terenie.

33

S. Herbst, Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983, s. 308 34

L. Królikowski, Warszawa-Dzieje fortyfikacji, Warszawa 2011, s. 122 35

Tamże, s. 122 36

Tamże, s. 122

Michał Stachowicz, Plan oblężenia

Warszawy w 1794 r.

14

Bohaterowie powstania

Gen. Jakub Jasiński (1761- 1794)

zorganizował i dowodził insurekcją wileńską. Podczas obrony

Pragi 4 listopada 1794 r. był dowódcą frontu północnego – od

Wisły do Targówka. Nie chcąc wycofać się z pola walki zginął

w obronie bastionu Zwierzyńca, ostatniego punktu oporu na

Pradze.

Jan Kiliński ( 1760-1819)

w dniach wybuchu insurekcji warszawskiej (17-18 kwietnia

1794 r. ) dowodził ludnością Warszawy. Był członkiem Rady

Najwyższej Narodowej. 2 lipca 1794 został mianowany przez

Kościuszkę pułkownikiem milicji mazowieckiej. Bronił

Warszawy przed oddziałami pruskimi. W październiku 1794

r. wysłany do Poznania, został aresztowany przez Prusaków

i wydany Rosjanom.

Berek Joselewicz ( 1764 – 1809 )

zorganizował w Warszawie Pułk Lekkokonny Starozakonny

(żydowski). Oddział ten brał udział w obronie warszawskiej

Pragi, podczas której został rozbity. Joselewicz dostał się

wtedy do niewoli rosyjskiej.

15

Gen. Jan Henryk Dąbrowski (1755 - 1818)

brał udział w obronie Warszawy (szczególne zasługi

28 VIII pod Powązkami). Stał na czele wyprawy do

Wielkopolski. 18 listopada 1794 pod Radoszycami dostał

się do niewoli rosyjskiej.

Gen. Karol Józef Sierakowski (1752 -1820)

dowodził w zwycięskich bitwach pod Słonimem

i Krupczycami i przegranej pod Terespolem. W bitwie

pod Maciejowicami został ranny i dostał się do niewoli.

Ignacy Wyssogota Zakrzewski (1745 - 1802)

był członkiem sprzysiężenia, przygotowującego wybuch

powstania kościuszkowskiego, w kwietniu 1794 po

wypędzeniu Rosjan ze stolicy został prezydentem miasta.

Stał na czele Rady Zastępczej Tymczasowej i był

członkiem Rady Najwyższej Narodowej. Po upadku

powstania został uwięziony w Petersburgu.

16

Gen. Stanisław Mokronowski (1761 - 1821)

w insurekcji 1794 był komendantem miasta Warszawy

i Siły Zbrojnej Księstwa Mazowieckiego. Odegrał znaczną

rolę w obronie Warszawy przed wojskami pruskimi.

Książę Józef Poniatowski (1763 -1813)

generał, walczył w obronie Warszawy przed Prusakami

i prowadził skuteczne akcje ofensywne w okolicach Gór

Szwedzkich (obecne Bemowo). Ranny podczas obrony Powązek.

Walcząc na linii Bzury osłaniał odwrót wojsk gen.

J. H. Dąbrowskiego.

Gen. Józef Zajączek (1752- 1826)

walczył w bitwach pod Racławicami, pod Chełmem i pod

Gołkowem. Był członkiem Rady Najwyższej Narodowej, Sądu

Kryminalnego Wojskowego i komendantem obrony Warszawy.

Jego działalność na tym ostatnim stanowisku jest krytycznie

oceniana.

Gen. Tadeusz Korsak (1741 - 1794) - jeden z przywódców

insurekcji na Litwie. Dowodził pospolitym ruszeniem ziemi

wileńskiej. Zginął podczas rzezi Pragi.

17

Bibliografia

1. Drozdowski M. M., Historia Warszawy, Warszawa 1972

2. Herbst S., Z dziejów powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983

3. Królikowski L., Warszawa- Dzieje fortyfikacji, Warszawa 2011

4. Storozynski A., Kościuszko. Książę chłopów, Warszawa 2011

5. Szturm i rzeź Pragi 1794 r. Analogia tekstów historycznych i literackich. Opracowanie

M. M. Drozdowski, Towarzystwo Miłośników Historii w Warszawie, Warszawa 1994

6. Zahorski A., Warszawa w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1985