I n l e i d i n gt ot de a l gemen ee c o nomi e 1 . He t ec onomi sc hpr obl ee m: ve el vul di ge behoef t e nve r s us s chaar se mi ddel en. I nd eec o nomi e b es t ud ee r t men d ek eu z e pr ob l ema t i e k . De z e p r ob l ema t i e k h ou dt de ve e l v ul d i ge b ehoef t env an de s amen l e v i ngi n v e r s u s d es c haar s emi d de l e n. Oo k t i j denbe s c h i k ba r emi dd e l ens pe l e nh i e r i neen be l a n gr i j k er o l . Ec o nomi s c h ean al y s e gaa t naho e me ns en, be d r i j v e n, o v e r he den en a l l e r l e i o r ga n i s at i es k eu z e s ma k e n e nwa t d aa r v an d ema at s c hap pe l i j k ege v o l gen z i j n . 1 . 1. Me ns el i j k e en ma at s c hap pe l i j k e b ehoe f t en Beho ef t enk u nnen z o we l v an ma t e r i e l ea l s v a ni mma t e r i l e aa r dz i j n ,a l s v a ni nd i v i du el e of c o l l e c t i e v e a a r d. El k i n di v i du be hoo r t i mme r st ot ee ngemeen s c ha pwaa r u i t t y pi s c hc o l l e c t i e v e b ehoef t en v o o r t v l oe i en . ( v b. o r de , na t i on al ev e i l i ghe i d, )Beh o ef t enz i j n ve r s c h i l l end v an p e r s oon t o t p e r s o onenhet i s n i etu i t ge s l o t en da t na ee nv e r l oo pv an t i j d p r ef e r e nt i es z i c ha anp as s en .Ook k unn enbeho ef t en doo r a l l e r l e i oms t an d i gh ede nv e r a nde r e n. Vb.b ehoef t ea anf r i s d r a nk a l s h et wa r mi s . 1 . 2. Sc h aa r s emi d de l e ne nd en ood za a k t e k i e ze n Ec o nomi s c h egoe de r en z i j nd es c ha a r s e mi dd e l en waa r v an ho ge rs p r a k e i s . De z e go ede r enk u nnen of we l ma t e r i eel z i j n a l s i mmat er i l ed i e ns t en . Zi j hebb enp r e c i es de ei ge ns c h apdat z eeen be hoef t ege hee l of gedee l t e l i j k k u nne no pv a n gen , opeen d i r e c t eof i nd i r ec t ewi j z e . Be i d ee l eme nt e ns c haa r s t e en nu t moet ena an we z i gz i j n om v a n e c on omi s c he go ede r e nt es pr e k e n.Ni e t - s c ha a r s egoe de r en no emt mi j n v r i j e go ede r e n. He t t r ad i t i one l ev o o r bee l d h i e r v an i s l u c ht .He t f e i t da t s c haa r s e mi dd e l enop v e r s c h i l l e nde wi j z e n k u nnen wo r den a an ge we nd , l e i d t t o t h et k eu z ep r o bl eemi nd ee c o nomi e. Weneme n a l s e x t r eemv oo r b ee l deen Rob i ns on Cr u s o - ec on omi e . Een bo otz i n k t eneen pe r s oo nd r i j f t aan op ee ne i l a nd. Hi j heef t en k e l ea an ge s p oe l de s pu l l e ne nd en at uu r omz i c h. Hi j k a ne enhut of e enb oot bo u wen maa r moe t k i e z en . Kann i et be i dema k e n. Di t p r i nc i peb l i j f t ge l d i gi nge a v anc ee r d emod e r ne e c onomi en . Vee l men s enwi l l e n een aa n gen amej o b, wone ngr aa gi n ee na an t r e k k e l i j k eomge v i n g, n i e t t e v e r v a n he t wer k , . He l aa s i s h unbud get be per k te nk an no oi t aana l l ebeho ef t en vo l d aan wo r d en. Bo v end i e nk an el k e e u r os l e c h t s 1ma al be s t eed wo r d enenk a nme nd et i j do ok maa r o p1ma ni e r d oo r b r enge n. De z e l f de ge s c het s t ep r ob l emat i ek d oet z i c h oo k v o o r i nhe tb ed r i j f s l e v en . Mo et e nwe mee r mi dd e l en i n z et t en omde l o k a l e mar k tt ev e r r u i menof o ns r i c ht e no pex p o r t ?Ten s l o t t e k amp t o ok de o v e r h ei dme t s c haa r s t ep r o bl emen en moe t e n mo ei l i j k e k e u z es gema ak t wo r den. He t k an maa t s c h appe l i j k er g v e r d ed i gb aa r z i j n mee r ge l d t ei n v e s t e r en i nonde r wi j s , o penb aa rv e r v o e r , . Ma a r debud get t a i r e mo ge l i j k h ede nz i j n bep e r k t . Waar l e gtd eo v e r he i dz i j n n ad r u k op? Zi j n p r i o r i t e i t en? Ee nand e r emoe i l i j k ema at s c happ e l i j k e k eu z ei s d i et us s enef f i c i nt i e e ngel i j k h ei d.Ef f i c i n t i en a s t r e v e nb et e k e nt da t d eo ve r he i d er v o o r z o r gt he tma x i mumt e ha l en u i t de be s c h i k b a r emi d de l en . Ge l i j k h e i d d aa r en t e genheef t t e mak en met d ev e r d el i n gv a ndev o o r de l e nv and egeb r u i k t e mi dd el en. 1 . 3. He t ma k e nv an k e u ze s en op po r t u ni t e i t s k o s t en De een v o ud i gs t ev a s t s t e l l i n gi s da t me nd e z e l f demi dd e l en en t i j dge en 2maa l k ani n z et t en . Di t l e i d t t ot ee ne s s en t i ee l i n z i c h t dat i n d i tb oe k n o gv a ak aa nb odz a l k omen : d ewe r k e l i j k e k os t en v an eenge maa k t ek eu z e z i j n n i et s ande r s dan de waa r dev a n he t b es t ea l t e r na t i ef d at me no p geef t do o r d e z ek eu z e t e ma k e n. Mennoemtd e z ewaa r dedeo ppo r t un i t e i t s k os t v andegemaak t e k eu z e . Vb: af ge s t u dee r d es t u den t emoet be s l i s s enof zeeen v as t e baa nga atz o e k en of n o gee nj aa r t j e b i j s t ud ee r t . De k os t env o o r d at e x t r as t u d i e j aa r z i j n n i e t e nk e l d eb oe k e nma a r o ok he t l oo nd at z i j hadk un nen v er d i en en a l s z ev o o r e en v o l t i j d s e baa nh adge k o z en . Al d ati s wa t z e op geef t v oo r een j aa r ex t r a t es t u de r e n. Het ged e r f del oo n b ehoo r t t o t d eop po r t un i t e i t s k o s t e nv an he t e x t r as t ud i e j aa r . Vb2: men de nk t e r aan een e c o l ogi s c hwa a r de v o l b os t e r oo i enenheth out t egeb r u i k en i ndewo n i n gbou w. Ne emo ok v oo r de ee n v oud aa n d at de z ehou t s oo r t geen a l t e r na t i e v e geb r u i k s waa r deheef t i na nd e r e i nd us t r i e n. Al s me nb es l i s t he t b os t e r oo i en, da nz i j nde o ppo r t un i t e i t s k os t e nv an he t gebr u i k t eh out de e c o l o gi s c h ewaa r dev a n he t b os : d i t i s wa t me no p geef t do or d eb es l i s s i n gdebomen om t eh ak k e n. 1 . 4. Ec o no mi e : een d ef i n i t i e Er z i j nt a l l o z edef i n i t i e s v andee c o nomi ea l s wet en s c hap . Al l en h ebbe nz e gemee nd at s c ha a r s t edees s e nt i e v o r mt v an he te c o nomi s c h k eu z e p r ob l e em. En v a n de mee s t een v o ud i gs t e eno pe r a t i one l e d ef i n i t i es v an e c onomi e i s d i e va nTi b o r Sc i t o v s k y . Hi jd ef i n i e e r t e c onomi e a l s e enwe t ensc ha pdi et ot voor wer pheef the t beheer va ns chaar se mi ddel en. Ve r d e r a r gume nt e e r t h i j d at d i tb ehee r v an de be s c h i k ba r e mi dde l e n3 t y p ep r ob l emenomv at , name l i j ke enp r ob l e emv an a l l o c a t i ev an mi dd e l en , e env e r de l i n gs p r o b l eemen e ens t ab i l i s at i e pr o bl eem:- Hoemoe t de a l l oca t i eof t oewi j z i ngva ndesc ha ar s emi ddel e n naa r de di ve r seaa nwendi nge nge be ur en?Di t i s ee npr obl ee m va na l l oca t i eva nmi dde l e n- Hoemoe t e ndevoor de l e nva nde ge pr oducee r de goeder e ne n di e ns t e nwor denve r de el dove r de be vol ki ng?Da t i s he tve r de l i ngs pr obl e em - Eengoedbe heer va nsc h a ar semi ddel enve r e i st he t nas t r e ve n va ndevol l edi ge aa nwendi ngva ndebes chi k ba r e mi dde l e n; di tnoemt menhe t s t abi l i sa t i e pr obl ee m. 1 . 4. 1. Wat ? Hoe v ee l ?I nd eec o nomi e wo r d t opeen of a nde r e man i e r be s l i s t we l k e go ed e r ene nd i e ns t en a ant eb i ede ne ni n we l k eh oe v e el hed en, r e k en i n g h oude nde met de n i e t o nu i t put t el i j k eb es c h i k ba r emi dde l e n. Hoe b epaa l t me ni n ee nma at s c hap pi j h oe v ee l wo n i n gen ge bou wd moe t e n wo r d en?Waar omz i j n d i eme e r c omf o r t a be l e r dan v r o e ge r ? 1 . 4. 2. Hoe ? Ge ge v e nh oe v eel he den p r o du c t i ek u nne nd oo r ga an s ge r e al i s e e r d wo r d enmet v e r s c h i l l end ec omb i na t i e s v an s c h aa r s ep r od uc t i ef ac t o r en z o a l s a r be i d , mat e r i a l enenk a p i t aa l . Gr a an - end r ui v e no o gs t e nwo r d en i n s ommi gel ande nb i n nen geh aa l d met we i n i gge br u i k v a nma c h i n ese nv ee l han den ar b ei de ni n an der e l and engeb eu r t d i t d anwe e r me th oo gt e c hno l o gi s c he ma c h i ne s . Ze l f s be paa l d ec hi r u r gi s c he i n gr e pe n k un nen ee r d e r k a pi t aa l i nt e ns i ef u i t ge v oe r dwo r de nof ee r de ra r be i d s i nt en s i ef . 1 . 4. 3. Waa r ?I nd emo de r n eec on omi ei s d oo r d et oe genome ngl o ba l i s e r i n gdev r a a gwaa r t ep r o d u c e r en no gb el an gr i j k e r ge wo r d endan v oo r he en .El k bed r i j f z a l mo et e nb es l i s s enwa a r z i c h t ev e s t i gen , r e k en i n g h oude nde met de l o c at i ev an de ma r k t d i e he t wi l bed i e nen en del o c a t i ev an de i np ut ma r k t en. Maar def l e x i b i l i t e i t e nd e a anpa s s i n gs mo ge l i j k hed en z i j n dr a s t i s c ht oe gen ome nd oo r r ec ent et ec hno l o gi s c h eon t wi k k e l i n gen . Zo be s t ede nv ee l t ec hno l o gi ebe d r i j v e n v i a het i nt e r ne t s of t wa r e ont wi k k e l i n gen u i t aa nl a ge l oo nl and enz o al sI nd i a . Wannee r he ef t e enbed r i j f e r v oo r d ee l b i j ac t i v i t e i t en na a r h etl a ge l oon l and ent e v e r p l aa t s en? Waar omc o nc ent r e r enbepa a l des e c t o r enz i c hz ee r s t e r k i n de r u i mt e? 1 . 4. 4. Voo r wi e ?Naa r wi egaa nde v oo r d el env a nd ep r odu c t i e i n ee nma at s c hap pi j ? i nr u i l v o o r e enl oon b i ed en men s ena r be i d s p r es t a t i es a an. Me t d at l oo n k un nen z ez i c h da n goede r enend i e ns t en aa ns c haf f en. Wi eeenh o ge r e v e r go ed i n gk r i j gt z al z i c hu i t e r aa r d mee r go ede r enk u nnena an s c h af f en. De b et a l i n gv an de p r i j s d oo r dec o ns ume nt l aat dep r odu c en t en da nwe e r t oe omde i n ge z et t ep r odu c t i ef ac t o r en t e v e r go ede n ( waa r o nde r a r be i d ) . We l k e f ac t o r en bep al ende hoo gt e v a ni ema nd s l o on?Wa a r omv e r d i ent ee nl aa gge s c ho ol d emi nd e r d anee n h oo gges c h oo l de? 1 . 5. Mi c r o - e nma c r o - e c o no mi e Ten s l o t t e me r k en weopdat e r d i k wi j l s een v e r s c h i l wo r dt gemaa k tt us s e nmi c r oenma c r o e c onomi e. Mi c r o - e c onomi e he ef t d oo r ga ans t e ma k e nme t h et al l o c at i e - e nd i s t r i bu t i ep r ob l eem. De mi c r o - ec onomi ewi j d t z i c h do o r ga an s a andes t ud i e v an he t ged r a gv an de i nd i v i d ue l e e c o nomi s c h ea ge nt ( c on s ume nt e n, bed r i j v en , . . ) . Typ i s c he ond e r we r p en wa a r v o o r d emi c r o - ec o n omi s c hep ol i t i e k b e l an gs t e l l i n gh eef t z i j n t r an s po r t be l e i d, c o nt r o l e v an huu r - enene r gi ep r i j ze n, mi l i eu be l e i d , He t s t a b i l i s a t i epr o bl eemdaa r ent e gen ( v o l l ed i ge t e we r k s t e l l i n g, p r i j s s t ab i l i t ei t , . . ) ma ak t v oo r we r pui t v an de ma c r o -e c o nomi e. Daa r k omt de i n v l oed v a n he t ged r a gop de gl o ba l e e c o nomi s c h egr oo t he den ( n at i o naa l p r od uc t , a l geme enp r i j s n i v ea u, . . )a anbod . He t mac r o- ec onomi s c hbe l e i d i s ge r i c h t opl a ge i nf l a t i e e n we r k l oo s h ei d, e en aa n v aa r db a r ee c o nomi s c h egr oe i , .Ma at s c happ e l i j k - e c o nomi s c h ep r o bl emen k unn enn i e t z omaa ri n gede el dwo r den i neen ma c r o - of mi c r o - ec onomi s c h p r o b l eem. Zo i sd ep r ob l ema t i e k v a n de we r k l oo s h ei de en du i d el i j k ma c r o e c o nomi s c h p r o bl eem( hoe k unn enwe me e r me ns en aa ne enj ob h el pen ? ) ma a r oo k mi c r o - e c onomi s c h ei n z i c ht ens p e l en h i e r b i j ee n b el an gr i j k er o l . ( Hoe be pa l e nb edr i j v e nhoe v e el a r b ei de r s z e wi l l e n a an we r v en ? )He t i s d anoo k du i d e l i j k da t e env o l l ed i geana l y s e v anz o wa t a l l e b el an gr i j k emaat s c happ e l i j k e p r ob l emenz o we l e l ement env a nd e mi c r o - al s va nde ma c r o - ec onomi e v e r e i s t ; v anu i t p eda go gi s c h s t a ndp unt b l i j f t h et ond e r s c h ei de c h t e r no ge r gr e l e v a nt . 2 . He t pr oduc t i epr oc es2 . 1. De p r od uc t i e f a c t o r en Opma c r o - ec onomi s c h v l ak z i j nde s c h aa r s emi d de l e ni n de e c on omi ea r be i d, k a p i t a a l en na t uu r . Ar be i d : omv at al l e mo ge l i j k ea r be i d s p r es t a t i es ( z o we l v an f ys i s c hea l s v a ni n t e l l e c t u el ea a r d ) . Wor dt mee s t a l geme t e ni n aa nt a l uu r ofd a gen maa r d i t i s e r gr u d i men t a i r : hoe k andeb i j d r a gev a n1 ua r b ei d v a n ee np e r s onee l s d i r e c t eu r v e r ge l e k e nwo r den me t 1 u h ande na r b ei d?De be hoef t e nn aa r a r be i d z i j ngr oot maa r he t aan bodv a n a r b ei de r s me t ges c h i k t ek wal i f i c a t i es i s r e l a t i ef k l e i n . Fa c t o r e n z o a l s s c ho l i n gs gr a ad, pen s i oe n ger e c h t i gde l eef t i j d , j aa r l i j k s ev a k an t i e s , e engr ot er o l i ndeomv an gv an de bes c h i k b a r e h oe v ee l h ei da r be i d . Na t u u r : omv at al l e na t uu r l i j k er i j k domme nz oa l s d eb odem,gr o nd s t of f en, e r t s en , wa t e r , l u c h t , . De z e p r od uc t i ef a c t o r wo r d t o okv a a k aan gedu i da l s l a nd of gr o nd . Het s p r ee k t v an z e l f da t de n at u u r l i j k e r i j k d omz e e r o n ge l i j k v e r d ee l di s ond er dev e r s c h i l l en del an den , endat hu ne c o nomi s c h nu t s t e r k af han gt v a n de p r e c i e z el i ggi n g, de be r ei k ba a r he i d en de mo ei l i j k he i ds gr aa dv an on t gi n ni ng.He t i s h i e r o ok ze e r mo ei l i j k omd eomv a n ge x ac t t e met en. Kap i t aa l : omv a t a l l er e l ek a p i t a al goe de r en =he t gehe e l v an dedoo rme ns engep r o duc ee r dep r odu c t i emi dd e l en . Co nc r e t ev o o r be el denh i e r v a nz i j ndef a b r i ek s gebo u wen en he t mac h i ne pa r k . Oo k de i nf r a s t r u c t uu r v an ee nl a ndwo r dt t o t d en at i o na l ek a p i t a a l vo o r r aadge r e k end . He t e r o gen i t e i t i s opn i e u wee npr ob l e emv o o r a g gr e gat i e .Bo v end i e nz i j nv e r oude r demac h i n es du i d e l i j k mi nd e r r e l k ap i t aa ld anni eu we en ve r t e gen woo r di gen ee nl a ge r e p r od uc t i e v ec a pac i t e i t . 2 . 2. He t p r odu c t i e p r o c es He t p r odu c t i ep r oc e s d oo r l oo pt v er s c hi l l ende s t a di a . Al l e r ee r s t wo r d en a r be i denmac h i n es i n ge z e t omgr o nd s t of f ent e o nt gi n nen en t e v e r we r k en t ot i nt e r med i a i r e p r od uc t e n; d i e wo r de nophun be u r tv e r d er af ge we r k t doo r he t geb r u i k v an a r b e i denk ap i t aa l t o te i n dp r o du c t e n. Zo d r adeec onomi s c hegoe de r en al s z od an i g v e r v a a r d i gdz i j n mo et e nz eno gaa nd el e den v and egemeen s c ha pt e rb es c h i k k i n gwo r d enge s t e l d o pde p l aa t s e nh et t i j d s t i p waa r opde z ed egoede r enwi l l e n. Van daa r da t o ok he t v e r v oe r e nd eh ande lp r odu c t i e v e a c t i v i t e i t en z i j n . El k e f as e waa r b i j de waa r d ev an eenp r odu c t t o ene emt be hoo r t t ot he t p r od uc t i ep r o c e s . Sc h emav a nh et p r odu c t i e p r o c e s * Me r k o pd at der o l v ank a pi t aa l go ede r e nv e r s c h i l t v an d i e va nar be i de nn at u u r l i j k e hul pb r onn en. Ke nme r k e ndv oo r k ap i t aa l go ede r eni s d atz e n i et d i r e c t i na anme r k i n gk ome nv oo r c on s umpt i eomop d i e wi j z ea anmen s e l i j k e be hoef t e nt ev o l do en. Zewo r den e nk el aa n ge we nd om we e r aa na nde r eec onomi s c he goe de r en t ep r odu c e r endi eh i e r v oorwe l i na anme r k i ngk omen . Opd i eman i e r d r a genk a pi t aa l goe de r eni nd i r ec t b i j t o t de u i t e i nde l i j k ebe v r e di gi n gv anbe hoef t e n= omwe gp r o du c t i e . I n t e gen s t e l l i n gt o t d ep r i mai r ep r odu c t i ef a c t o r ena r be i denna t uu r i s k a p i t a a l e enaf ge l e i dep r od uc t i ef ac t o r .* h et ve r ho genv a nd eh oe v ee l h ei d k ap i t aa l go eder e n=i n v es t e r e n* Deui t e i n de l i j k f i na a l gep r od uc ee r deout put i nee ngea ggr e ge e r dee c o nomi ebe s t a at u i t c on s ump t i ego ede r enenk a pi t aa l go ede r e n. On de rc on s ump t i e wo r dt v e r s t a anhet aa nk open v an e c on omi s c he go ede r e n d oo r ge z i nne nme t o o gop ve r b r ui k of geb r u i k e r va n. 2 . 3. De p r od uc t i e f un c t i e =t e c h ni s c he r e l a t i et u s s ende ho e v ee l he i d p r o du c t i ef ac t o r en ( i n pu t s )e nd eo ut p ut ( h oev e e l h e i dec onomi s c hegoed e r en ) d i e da a r meege p r od uc ee r d wor d t . Zek an z o wel bet r ek k i n ghe bb enopdep r oduc t i ev a n ee nge ge v enbed r i j f a l s opde p r o du c t i e v ane enhe l e s e c t o r i n deAr be i d Na t uu r Kap i t aa lPr odu c- t i e ( b ed r i j- v e n ) I n v es t e r- i n genEc o . goed e r enCo n s u m-Pt i e v / dg e z i n n ee c o nomi e. Eenge a ggr e gee r dep r o du c t i ef un c t i e v o o r e enbepa a l d p r odu c t i neen ec on omi ek an a l gemeen a l s v o l gt ge s c h r e v e nwo r de n:( 1 ) X=f ( L , N, K)Waar b i j Xd eo ut p ut v o o r s t e l t , L i s d eh oe v ee l h e i di n ge z e t t e a r b e i d, N d eh oe v ee l h ei dv a nd ep r odu c t i ef a c t o r n a t u u r , en Kde ho e v ee l he i dk ap i t aa l . Ty p i s c h wo r d t d er ea l i s t i s c h ev e r o nde r s t el l i n ggema ak t d at eenv e r h o gi n gv ane l k ep r od uc t i ef ac t o r aa nl e i d i n ggeef t t o t een v e r hogi n g v a n de ou t pu t . I n he t ge v a l v an a r be i dbet ek ent d i t d at he t ma r gi n aa lp r odu c t v ana r be i d , de t o enamei np r od uc t i et en ge v o l gev an ee n k l e i ne v e r ho gi n gv a nd ei n ge z et t e ho e v ee l he i d a r b ei d, p os i t i ef i s . Tab e l 1 . 1. de p r o du c t i ef un c t i e Pr od uc t i ev a ngr aanHoe v e e l he i d Ho e v ee l he i d a r be i d gr aa nPr o du c t i e v a n k l ed i n gHoe v e e l he i d Ho e v ee l he i da r be i d k l e d i n g1 5 1 12 9 2 23 123 34 14 4 45 15 5 5 Hoe v ee l h ei dgr a anhoe v e el he i d k l ed i n g Hoe v ee l h ei dHoe v ee l h ei d a r be i da r b e i d De p r od uc t i ef un c t i ev oo r gr a anwe e r s pi e ge l t wa t me nn oemt ee n af nemend ma r gi n aa l p r odu c t , ook af nemend ef y s i s c he me e r opb r en gs t en ge noemd . Ana l o o gv o o r d ep r odu c t i ef unc t i ev a n k l ed i n g. 3 . De pr oduc t i emoge l i j k he de nva nee nl a nd: de c ur ve va ndepr oduc t i emogel i j k he de n I nh et e c onomi s c h s y s t e emmo et en du s 3b ehe e r s p r ob l eme nwo r d eno p ge l o s t name l i j k a l l o c a t i e , d i s t r i b ut i e en v o l l ed i ge aa n wend i n gv anmi dd e l en . Omd ez e p r ob l emat i e k t ei l l u s t r er en i s h et nu t t i gt ev e r t r ek k e nv an ee ne en v oud i gev o o r s t e l l i n gv andep r odu c t i emo ge l i j k he den v aneen l an d. Vo o r me e r r e al i s t i s c hee c o nomi e nz i endep r od uc t i emoge l i j k he den e r u i t e r aa r dv ee lc omp l e x e r u i t ma a r h et p r i n c i pe b l i j f t het z e l f de : i n e l k l an dz i j nerme t d ege ge v e nh oe v ee l h ei dv an b es c h i k ba r ei n put s a r be i d, k ap i t aale nn at u u r l i j k e r i j k domme n, be pe r k t e mo ge l i j k h eden . Bi nne nd e z e mo ge l i j k h ede nmo et een l an dd ank e u z es ma k en omz i j nb ehee r s p r ob l eme no pt el o s s en . St e l a l s v oo r h een da t een l and en k e l gr aa ne nk l e di n gp r od uc ee r t en n eemaan da t d et o t a l e be s c h i k ba r eh oe v ee l h ei da r be i dge l i j k i s aa n 5 . Enbo v end i enh oude nwe de v er o nde r s t el l i n ga an da t dei n ge z et t eh oe v ee l h eden k ap i t aa l en na t uu r b i j de p r od uc t i ev a n gr a anen k l ed i n gc on s t ant b l i j v e n. Hoebep al enwe d ana l l e be s c h i k ba r ep r odu c t i emo ge l i j k he den? Debe s c h i k ba r e 5 een he den a r be i dk unn en o pv e r s c hi l l en deman i e r e na an gewe n dwo r den . Tab e l 1 . 2. Al t e r na t i e v ep r odu c t i emo ge l i j k h ede nv a ngr aan en k l e di n g Pr odu c t i emo ge l i j k he i d Hoe v e e l he i d gr a an Hoe v e e l he i d k l ed i n gA1 50 B1 41 C1 22 D93 E54 F05 Pr odu c t i emo ge l i j k he i d Aho udt i ndat a l l e a r b ei di n ge z et wo r d t b i j d e p r odu c t i e v an gr a anendat e r dan ge ena r be i d me e r b es c h i k ba a r i sv o o r de p r o duc t i e v ank l e di n g. ( z i e v o r i ge t a be l ) . Mo ge l i j k h e i dBs t e l tv o o r da t e r 1 hoe v e el he i d a r be i dwo r dt af ge s t aanaan de p r o du c t i ev a n k l ed i n gen 4hoe v e el hed enbi j dep r odu c t i ev a ngr aan .Mo ge l i j k h e i dC. Pr odu c t i emo ge l i j k he i d c u r v e v angr a anenv a nk l edi n g Hoe v e e l he i d k l e di n g Hoe v ee l h ei dgr aan De c u r v ei l l u s t r ee r t o po v e r t u i gen dewi j z e een aan t a l be gr i p pen d i ee e r de r we r de nge nt r odu c e e r d. De s c h aa r s t e aa nmi dd e l en k omtb i j v oo r bee l d du i d el i j k t o t u i t i n g: z o i s b i j v o o r be el d ee n p r odu c t i e c omb i na t i ez o a l s pun t z n i et be r e i k baa r me t d eh u i d i geh oe v ee l h eden bes c h i k b a r ep r od uc t i ef a c t o r en. Ook h et be gr i p o ppo r t un i t e i t s k os t wo r dt du i de l i j k ge l l u s t r ee r d : a l s menmee r gr a an wi l p r odu c e r e nz a l men mi nde r k l e di n gk u nne np r o du c e r en . Da t z i j nd ewe r k e l i j k ek os t e nv an de e x t r a gr a anp r o du c t i e. Me r k opdat de v o r mv a nd ec u r v e s ame nha n gt me t d ep r odu c t i ef un c t i e s v a ngr aa ne n k l ed i n g. Deaf neme nde mee r o pb r e n gs t e ni n de p r o du c t i e v angr aanl e i d ene r t o ed at d ec u r v egee nr ec ht ei s . De z ec ur v e i l l u s t r ee r t ookd ui de l i j k he t k e uz e p r ob l eem: Wel k p unt v ande c u r v e z a l i n dee c o nomi ege k o z e nwo r d en? De c u r v ei s o ok n o gnut t i gom2 v a n de be hee r s pr o bl emen v an Sc i t o v s k y gr af i s c ht e i nt er p r et e r e n. Het ee r s t ebe hee r s p r o b l eem,v o l l ed i geaan wen di n gv a nmi d de l e n, be t ek ent gr af i s c hdat ee n e c o nomi ee r n aar moet s t r e v e nee np r odu c t i e c omb i n at i e op de c u r v et es e l e c t e r en . Zo i s de p r o du c t i ei np unt u b i j v oor b ee l dec onomi s c h ge z i e ni n ef f i c i nt aa n ge z i en d ebe s c h i k ba r e p r o du c t i ef ac t o r en n i etv o l l ed i gwo r d enb enu t . Een ge dee l t ev a nd ea r be i d b l i j f t o n geb r u i k t .De o v e r ga n gv a nhet p unt unaa r e enpun t o pd ec u r v e maa k t he tmo ge l i j k v anbe i d egoede r enmee r t e p r o du c e r e n. De c u r v e i sn ame l i j k een v e r z a me l i n gv an a l l e ef f i c i nt ep r odu c t i emo ge l i j k he de n.He t t weed eb ehee r s p r o b l eem, d ea l l o c a t i ev a nmi d de l en , k omt t otu i t i n gi nd ev r aagho e v ee l gr aan e nk l ed i n gm. a. w. i n we l k pu nt e rge p r od uc ee r d z al wo r den . El k pun t k omt i mme r s o v e r een met ee n a nde r e a l l o c a t i eof a an we nd i n gva np r odu c t i ef a c t o r en. Doo r ee na an gepa s t ek eu z e v an de r e l e v an t e e c onomi s c he goe de r enk an de c u r v ev an de p r o du c t i emo ge l i j k h ede nt ens l o t t e o ok ge br ui k two r d enomv e r s c h i l l e nt ei l l u s t r er e ni n de k eu z en d i e l an den he bbe n ge maa k t .- d ek eu z e t u s s en c on s ump t i e goede r enenk a pi t aa l go ede r en. Zo n ei gt de k eu z ei n de VSe e r de r na a r c on s ump t i e go ede r e nt . o . v .b i j v oo r bee l d de v r o e ge r e So v j et - Un i e .- He t v e r s c h i l t us s e ne enec onomi ei no o r l o gs t i j d en i n v r e d es t i j d ( mee r n ad r u k opmi l i t a i r e go ede r e n )- 5 . He t ve r r ui menva ndepr oduct i emoge l i j k he denva ne enl and De t e r mi na nt e nal s t ec hn i s c hev oo r ui t ga n g, t oen eme ndea r be i d s v e r de l i n genv e r bet e r i n gen i ndeec on omi s c he o r d en i n gz o r ge n e r v o or d at dec ur v e v a np r odu c t i emo ge l i j k hed ens t e ed s v e r d e r v an deo o r s pr on gv e r s c h ui f t . Ar be i d s v e r de l i n g=s pe c i a l i s at i e i n he t pr odu c t i epr o c e s . I nd e mo de r ne maa t s c h app i j v e r v u l t d emen s ma a r e enk l e i ne de e l t a ak i nh et p r od uc t i e p r oc e s . Het ge v o l gh i e r v a ni s d at i nv e r ge l i j k i n gme t hetv e r l ed endea r bei d s p r o du c t i v i t e i t i s t oe genome n, u i t ged r uk t a l s de p r odu c t i e pe r a r b ei ds een he i d. Ve r k l a r i n gen h i e r v o o r z i j no nde ra nde r e :- k an s opaan gepas t e s c h o l i n gen o pl e i d i n g- r o ut i ne v e r ho o gt me e s t a l de v ak be k waamhe i d- . Eent y p i s c h v oo r b ee l dv a na r be i ds v e r de l i n gi s e en p r o du c t i ep r oc es i ne ens p el denf ab r i e k ( A. Smi t h ) waa r 18 v e r s c h i l l e nd ed ee l op e r at i eswo r d enond e r s c he i d en. Eennade l i gge v o l gi s de v e r v r eemd i n gt . o. v .d ep r odu c t i e ( K. Ma r x ) . Dea r be i de r i s v e r v r eemd v a n he t e i ndp r o du c twa a r i nh i j nau we l i j k s z i j n pe r s oon l i j k eb i j d r a gek a nh e r k enne n. De a r be i ds p r oduc t i v i t e i t e nb i j gev o l gde p r od uc t i emo ge l i j k hed en wo r d enoo k v e r ho o gd doo r de v oo r ui t ga n gi nd et e c h no l o gi s c hek en ni s . Voo r u i t ga n gi n d e t ec hnol o gi s c he k enn i s ge ef t v ee l a la an l e i d i n gt ot n i e u wee nme e r gep e r f ec t i onee r de k ap i t aa l goede r en . ( v b. u i t v i nd i n gs t oomma c h i ne d r a s t i s c he v e r h o gi n ga r b ei ds p r o duc t i v i t e i t en ee no n ge k en det oe name i nde p r odu c t i e i ndus t r i l e r e v o l u t i ei n En ge l an d ) . Ten s l o t t e k unn en oo k wi j z i gi n ge n i nec onomi s c he o r d en i n gz e l f dep r odu c t i emo ge l i j k he den v er ho gen. Vb. v e r l en gi n gv a n s c h oo l p l i c ht ,af s c h af f i n gbe r oe ps p r i v i l e ges , i nv o e r i n gv e r p l i c h t e s l ui t i n gs d a gen,e n z . . De e c on omi s c h eor den i n gomv at he t gehe l e i n s t i t ut i o ne l ek a de rwa a r b i nne neen e c o nomi eope r eer t . Ar be i d s v e r de l i n gens p ec i al i s a t i e, v oo r u i t ga n gi nt ec hno l o gi s c h e k en ni s en v e r be t e r i n gen i ndeec o nomi s c h eo r deni n gv e r s c h u i v end e c u r v ev a np r oduc t i emo ge l i j k hed en v e r de r we gv an de oo r s p r on g.Pr odu c t i ef unc t i es d i ev r oe ge r onb e r e i k baa r wa r en k unn ennuwe lge p r od uc ee r d wor d en. Samen v at t e ndwo r den de z e3e l emen t en a l st ec hn i s c hev oo r ui t gan ga an ge du i d . Omh i e r mee r e k e ni n gt e ho ude n k an de p r o du c t i ef un c t i e a l gemeen ge s c h r e v en wor d enal s : ( 2 ) X=f ( L, N, K, T)Waar b i j Tde s t an dv an de t e c h no l o gi ewe e r ge ef t . De t e c h n i s c he v o o r u i t gan gdo et z i c h n i e t i na l l e s e c t o r enmetd e z el f de i n t en s i t e i t v oo r . De s t i pp el l i j n op de c u r v e v a n p r odu c t i emo ge l i j k he den v aneen l an dl a at du i d el i j k me r k e nd at det ec hn i s c hev oo r ui t gan gz i c h v oo r a l heef t v oo r geda anbi j de p r o duc t i ev a n k l ed i n g. De ma x i ma l e p r o du c t i ei s h i e r b i j v oor b ee l d7, 5 ( t oe namev a n 50 %) endema x i ma l e ho e v ee l h e i dv a ngr aani s nu18 een hede n s l e c ht s een t o enamev an 20 %. 6 . He t mar k t me cha ni sme ve r s usce nt r al e pl a nni ng Omi n ee n e c on omi e he t a l l o c a t i e - end i s t r i bu t i ep r o bl eemopt e l o s s enb es t aa ne r t we eu i t een l ope nde s y s t emenn l . he t ma r k t mec han i s mee n d ec en t r a l e p l ann i n g. 6 . 1. Cen t r a l e p l an ni ng Me nk an s t e l l en d at i ne enc e nt r a al ge l e i de e c onomi e a l l e r e l e v an t e b es l i s s i n gen aa neen c ent r aa l o r ga an wo r de nt oev e r t r ou wd , d at z ev a s t l e gt i ne enpl an . Bi j e enc e nt r a al ge l e i de e c on omi ei s d ei n t e r n e c on s i s t e nt i e v anhet v a s t gel e gd ep l an c r uc i a a l . Zo moe t en de v e r e i s t e h oe v ee l h eden i nt e r med i a i r egoede r enj u i s t wo r d en af ge l e i d . Oo k ma g d et ot al eb eno di gd ehoe v ee l he i dv a nd ep r odu c t i ef a c t o r ende b es c h i k ba r emi dd el enn i et o v e r t r ef f en. Bi j deui t v o e r i n gv a nh et p l a n mo et e nv oo r de d i v e r s e i nd i v i due l e p r o du c t i e - een hede n p r odu c t i e quo t abe paa l d en be r e i k t wo r d en.Cen t r a l e p l a nn i ngb l i j k t v o or a l s uc c es v o l b i j h et s t i mul e r en v ande p r odu c t i e v an k ap i t aa l goed er en t e nk o s t e v a nd ep r od uc t i ev a n c on s ump t i e goede r en. Va nda a r da t d e z eo r gan i s at i e v o r ms omsa an ge we z e ni s v o o r we i n i go nt wi k k e l de e c onomi e n, aan ge z i en dei n v e s t e r i n ge nb i j deec onomi s c h egr oe i een s l eu t el r o l v e r v u l l e n.Daa r t e geno v e r s t aat d at debu r ea uc r at i s c h ec on t r o l e d i e me t d e c en t r a l e p l an n i ngs amen gaa t a dmi n i s t r a t i e v ei nef f i c i nt i es c r eer t ene ent e k o r t aa nf l e x i b i l i t ei t v e r t oon t . Het af neme nd be l a n gva n c en t r aa l ge l e i dee c o nomi e nh eef t a l l e s t e ma k en me t mo e i l i j k h edenv a n i nf o r mat i e doo r s t r omi n g, geb r e k k i ge mot i v a t i ev a nwe r k n eme r s en b ed r i j f s l e i de r s , af we z i ghe i dv an k wa l i t e i t s no r menen - r e gl eme nt e r i n g e ne engeb r e k aa nc on c u r r e nt i e d oo r dec o nc ent r a t i ev a nd e i nd us t r i l e p r od uc t i e v anbep aa l de p r o du c t e ni n nof een han d vo lz e e r gr o t eenmoe i l i j k b ehee r s b a r e on de r nemi n gen . 6 . 2. He t ma r k t me c h an i s me De ma r k t i s een t we ede mo ge l i j k me c h an i s meome enec onomi e t e o r gan i s e r e ne nde ge noemd eb ehe e r s pr ob l eme nop t e l o s s en. Hi e r b i js t a at de p r i j s v o r mi n gc en t r aa l . De ma r k t moe t i n d e z eo pt i e k t r ouwe n sr u i mop ge v at wor d en, waa r b i j n i et i n de ee r s t ep l a at s e en ge o gr af i s c h el o c a t i ewo r dt be doel d . De ma r k t i s ee nt heo r et i s c he i n s t el l i n gwa a r v r a a genaanb odwo r d t ge c onf r on t e e r den r u i l v oo r wa a r de nwo r d env a s t ge l egd .He t p r i j s me c ha ni s mev e r v u l t i n de ma r k t e c o nomi eeen d r i e v ou d i ger o l :- p r i j z en v e r s c h af f e ni nf o r ma t i eaan gaan deder e l at i e v e s c h aa r s t e enh et r e l at i e v en ut v a nd ev e r s c h i l l e nde goe de r e n.- Pr i j z en ge v e ns i gn a l en aa nc on s ument enenp r o du c e nt e nd i e e r hu n b es l i s s i n gen op b as e r en .- He t p r i j s me c ha ni s mebep aa l t de i n k omens v o r mi n g De ma r k t e c o nomi e wo r d t gek enme r k t do o r e ens t e r kge de c en t r a l i s ee r d eo r gan i s at i e. Er k omt ge enenk e l c e nt r a al o r gaa n t us s e nbe i d eb i j h et neme nv an c o ns umpt i e - en / ofp r odu c t i e be s l i s s i n gen . Bi j ee ni de al ema r k t we r k i ngwo r de n b es l i s s i n gen ge ba s e e r dopf ou t i ev e i nf or mat i e o v e r de v oo r k eu r va n d ec on s ume nt enge s anc t i on ee r d me t v e r l i e s . Deh o ge mat ev anef f i c i n t i edi ee en ge de a l i s e e r dema r k t e c on omi eb e r e i k t wo r dt doo rv e l e e c onomenon de r s c h r e v en ( A. Smi t h - i n v i s i b l ehan d ) .Ni e t t e gen s t aande de z e ef f i c i nt i e s c h i et het p r i j s me c h an i s me s c h r ome l i j k t ek or t op 4 pu nt e n:- ma r k t enb l i j k e nn i e t goe dt ef un c t i one r e nwa nne er det e s t e r k e e c o nomi s c h emac ht v an bed r i j v en de s i gnaa l f un c t i ev an he tp r i j s me c ha ni s meaan t a s t- e r be s t aan go ede r endi ed oo r hun s pe c i f i e k e k enme r k en n i e t aand ema r k t k unn enwo r den o v e r ge l a t en . ( r i j k s wa c ht , b u r ge r l i j k e s t a nd, )- d ev a s t s t el l i n gda t p r odu c t i ei n ee nmo de r ne e c on omi egepa a r d ga at met e enhee l gamma on ge pr i j s deenmee s t al on ge we n s t en e v enef f ec t en ( ex t e r neef f ec t e n ) .- De i nk omen s v e r d el i n gd i egeba s e e r di s opdemar k t wa a r de v andege l e v e r de p r e s t at i es n i e t n ood z ak e l i j k s oc i aa l a an v a a r dba a r wo r dtge a c ht . A. Smi t h ( 1 723 - 1 790) Smi t hv e r ded i gt h et ec onomi s c hl i be r a l i s me op a l l e n i v eau s : d ev r i j ep r i v a t eonde r nemi n ga l s b r onv an we l v aa r t i n de b i n nen l a nd s e e c o nomi e; de v r i j e han de l t u s s enmo ge ndhe den a l s mo t o r v ande we l v a a r t i n de he l e we r e l d.Vo l gen s Smi t hdr a gen ond e r neme r s d i ehun e i gen be l an gb eha r t i ge n ( = n as t r e v en v anee nz ogr oo t mo ge l i j k ewi n s t ) b i j t o t h et v e r gr o t en v a nd ema at s c hap pe l i j k ewe l v aa r t . Een z o ge naamd eon z i c ht ba r e han d s pe el t een c o r di ne r end er o l . Voo r wa a r de op dat d i t i n di v i d ue l e s t r e v e ne nd ec ol l e c t i e v e we l v aa r t c on v e r ge r en i s d at o v e r a l v r i j e c on c u r r e nt i e he er s t , e nh et p r i j s me c h an i s meo pt i ma al k anf un c t i o ne r en . Smi t ht oon dez i c hoo k een v oo r s t a an de r v a n v e r r e gaan des p ec i a l i s at i e . Oo k da a r doo r k on ec on omi s c he we l v aar tv e r h oo gd wo r d en. Zi j nv oo r bee l d v a n ee ns pe l d enf ab r i e k wa a r h i j 1 8 b e we r k i n gen wi s t t eo nde r s c he i de nv o r mt ee np l ei do o i v oo ra r be i d s v e r de l i n gt u s s en pe r s on en . Ma a r o ok on de r nemi n gen, r e gi o se nl an den moe t en z i c h s pe c i a l i s er e nomz od en at i on a l een i n t e r na t i on a l ewe l v aa r t opt e vo er e n.Smi t ht r e k t t e ns t r i j d et e genel k eh i nde r paa l v o o r ec onomi s c hev r i j h e i d : de i nt er v e n t i on i s t i s c hes t a at d i e met haa r be l a s t i n gs t e l s e ld ec on c u r r e nt i e v e r v a l s t enmono po l i e s c r e r t of t oe s t aa t ; deme r c an t i l i s t i s c h es t aa t d i ed ei n v o e r t enon r e c h t ebe l emme r t endeu i t v oe r k u ns t mat i gs t i mu l ee r t . Maa r oo k b e r o eps v e r en i gi n genen degr o t e c on gl ome r a t en on de r gr a v en he t s t e l s e l v andev r i j eme ded i n gi n g.Te genhet e i n dev a n Smi t h s l e v en b r a k e nv e r s c he i d enema at s c happ e l i j k e v e r an de r i n gend oo r , waa r v oo r Smi t hgep l e i t had . 6 . 3. De mode r nege me ngde e c ono mi e : ma r k t we r k i n gme to v e r he i d s i nt e r v en t i e Ui t v oo r ga and eb l i j k t da t z o we l h et ma r k t me c ha ni s meal s dep l a ne c on omi ed ui de l i j k hun t e k o r t e nh ebbe n. Wege ns de v oo r afge noemdet e k o r t e nwo r d t het ma r k t me c h an i s meaa n ge v u l d meto v e r he i d s c o r r e c t i e .I nd epub l i e k e s e c t o r g e l dt he t bu d ge t me c han i s me a l so r den i n gs s y s t eem. Vi a po l i t i e k eb es l u i t v o r mi n gwo r den a l l e r ha nde c o l l e c t i e v e go ede r env e r dee l d engef i nan c i e r d . Vo o r d e z egoede r e n wo r d t het ma r k t me c h an i s med us geh ee l of ged eel t e l i j k u i t ges c h ak e l d ,h et z i j omd at de go ede r eng ee nma r k t p r i j s heb ben , h et z i j omdat z e t es t e r k ond e r p r i j s dwo r den . Dat l aat s t ege l d t v oo r de z o ge naamd e v e r d i e ns t e goed er e nwaa r v a nd eo v e r he i ddec o ns ump t i ewi la anmoe d i gen .De o v e r he i dk an o ok i nhet ma r k t me c h an i s mez e l f t u s s en k ome nd oo rma r k t - of p r i j s i nt e r v e nt i e . Ten s l o t t e s pee l t i n v ee l ont wi k k e l i n gs l a nden oo k he t h i r a r c h i s c hb e gi n s e l no geen be l a n gr i j k er o l . Al l o c a t i eend i s t r i b ut i e z ul l endu so p ge l o s t wo r d endoo r r e gel s v ant r ad i t i eenh i r ar c h i e . 6 . Me t hodol ogi sc he as pe c t e nva ne c onomi s chea na l ys e El k e wet en s c happ r ob ee r t v anu i t d ee i gen ge z i c ht s ho ek be paa l d e v e r s c hi j ns el enl ogi s c ht eo r de nenenond e r l i n ge s amenha n gt eo nt d ek k e n. Deec on omi s c he wet en s c hap b es t ud eer t he t men s e l i j k e k eu z e ged r a gv anu i t d ege z i c h t s ho ek v andes p ann i n gt u s s ens c haa r s emi dd e l en en v ee l v u l d i geb ehoef t en . De e c on omi ei s b i j ge v o l geenh umane wet en s c h ap; an de r e a s pe c t env a nh et me ns el i j k hand e l env o r men h et s t ud i e dome i n v anande r ewe t en s c hap pe nz oa l s s o c i o l ogi e ,p s y c ho l o gi e, He t i s o ok n i e t v er wo n de r l i j k da t er d i v e r s e r aa k v e l d en z i j n me t de z eand e r ewe t en s c ha pp en. Omhe t e c on omi s c hk eu z ep r ob l e emaa nt epak k e ns t eu nt de ec onomi eopen k e l eh y p ot h es en. 6 . 1. Hy po t he s en * Ee ne e r s t eba s i s h y po t he s e i s dat men s e nr e a ge r e no pp r i k k e l s , end at z e du s hun ge d r a gaan pa s s enaf han k e l i j k v an d ep r i k k e l s d i e zee r v a r e n. Hee l demet h odo l o gi ev a ne c o nomi s c h ea na l y s e i s h i e r opge ba s ee r d. Men n eemt aa nd at he t me ns e l i j k gedr a gt ot op z ek e r eh oo gt ege s t u u r dk an wo r de nd oo r het ge ve nv an de j u i s t e p r i k k e l s .Voo r be e l de nv anp r i k k e l s z i j nb i j v o o r bee l d p r i j s s t i j gi n gen , v er and er i n g v a n r e gl ement en, i n k ome ns v e r a nd e r i n gen z . . * Ee nt we ede h y po t he s e d i e de e c o nomi s c h ea na l y s ev o o r op s t e l t , i sd at menhe t geob s e r v ee r dged r agv a npe r s on en, b ed r i j v enen o r gan i s at i es k anv e r k l a r e nenv oo r s p el l endoo r er v a n u i t t e gaan d atd i t ged r a gh et ge v o l gi s v an op t i ma l i s e r e ndged r a g. Zowo r d tb i j v oo r bee l d aa nge nome nd at de i n z e t v an a r b ei de r s , mat e r i al enenma c h i n es d i e men i nhet be d r i j f s l e v e nv a s t s t e l t he t ge v o l gi s v a nd e b ek omme r n i s v an de p r o du c en t en omhun p r o du c t i et er ea l i s e r ent e ge nd el a a gs t mo ge l i j k e k o s t e n. Ana l oo ggaat me ne r v a nu i t d ati nd i v i du e l ec o ns ument enbe s l i s s i n gen neme nd oor dev o o r - e n n ade l e nv an de v e r s c hi l l ende a l t e r nat i e v e nt ev er ge l i j k en en h etb es t ea l t e r nat i ef k i e z e n. Oo k al k u nnen de h y po t he s e nn i e t be we z e n wo r d enmenk a nwe l na gaan of de v oo r s pe l l i n gens t r o k en met der e al i t e i t . * Ee nd e r de h y pot he s ed i ed i k wi j l s , ma a r z e k e r n i et a l t i j d, wo r d tge maa k t i s de z oge naamdec e t e r i s p a r i bu s as s ump t i e.=Al s a l he t o v e r i ge ge l i j k bl i j f t ; o nde r ge l i j k e oms t a nd i gh ede n.Soms i s men a l l e enge nt e r es s ee r di n s amenh angt u s s en en k e l e e c o nomi s c h ev a r i ab e l en en wo r d t de z es amenh angon de r z oc ht metu i t s l u i t i n gv anev e n t ue l e an de r e i n v l oe den , waa r v a nme t we et da t z eb es t aa nma a r waa r v a nme nv e r mo edt da t hun ef f e c t op he to nde r z o c ht ef enomeen bep e r k t i s . Di t l i j k t o v e r i ge ns v e r an t woo r d z o l an gd eef f ec t e no pd ea nde r e ma r k t enonb el angr i j k z i j n. I s dat n i e th et ge v a l dan k an men ge b r u i k ma k e nv an mod el l e nv an a l gemeen e c o nomi s c h e v en wi c ht waa r b i j a l l e ma r k t e ns i mu l t aan wo r de n b es t ud ee r d . 6 . 2. He t b el ang v an ma r g i n aa l d en k en He t a d j e c t i ef mar gi n aa l v e r wi j s t t e l k en s n aa r dei n v l oe dv an ee n k l e i ne v e r an de r i n gi n ee nb epaa l d ev a r i ab e l eope enande r e. Zoz i j nb i j v oo r bee l d de ma r gi na l e k os t en de t oenamei n d ek o s t e nwa nn ee re enbed r i j f ee nk l e i n ep r odu c t i et oe name doo r v o e r t . De z e ben ade r i n gi s n i et v e r won de r l i j k , maa r z e he ef t v e r r e gaan deen s oms v e r r a s s ende ge v o l gen. Zei s n i et v e r wo nde r l i j k omd at ve l e b es l i s s i n gen d i e ge nome nmo et e nwo r den v aa k gee n a l l e s of n i e t s b es l i s s i n gen z i j nmaa r ee r d e r b es l i s s i n geno v er r e l a t i ef k l e i nev e r a nde r i n gen i neen be s t aan dac t i e pl an .He t p r i nc i p ev anma r gi na a l d en k e ngeef t een u i t e r s t s i mpe l e r e ge l om a c t i v i t ei t e nt ee v a l u e r en : a l s de ma r gi na l e k os t en ( nade l en ) gr ot er z i j nd andema r gi n a l e op b r en gs t en ( v o o r de l e n ) k i e s t de r at i one l eb es l i s s i n gs nemer e r v oo r deaan pa s s i n gn i et do o r t ev oe r en. Di t ee n v oud i gepr i n c i pe he ef t e c ht e r b e l an gr i j k e ge v o l gen. Zot oo ntma r gi naa l den k en aa nd at he t z ee r wi ns t ge v e ndk a nz i j neen p r odu c tof d i en s t t e v e r k o pen t e gen ee np r i j s d i ev ee l l a ge r l i gt da nd e ge mi dde l d ek o s t e n. Wat t e l t i s i mme r s deaf we gi n gv an de e x t r ao pb r en gs t en v anhet p r o du c t v e r s u s d ee x t r ak o s t en; d egemi dde l d e k o s t e ns pe l enhi e r bi j ge enr ec ht s t r ee k s er o l .Vb. t e l ef o on ge b r u i k , men s t e l t v as t da t d egemi dde l d ek o s t ent i j den sd ed al u r en ho ge r l i ggen da nd egemi d de l de k o s t en t i j d en s d ed a g. De r e den i s een v o ud i gda t e r s n ac h t s mi nd e r gebe l d wo r d t . De ma r gi na l e k os t en z i j n s n ac h t s e c h t e r z e e r l a a g, p r e c i e s omda t e rd anwe i n i ggebe l d wo r d t e nd ei nf r a s t r uc t uu r v e r be nede nh aa rc ap ac i t e i t wo r d t ge b r u i k t . Mo et de t e l ef oonma at s c ha pp i j t i j den s ded al u r en da ne enp r i j s v r a gend i ed eh o ge gemi d del de k o s t e nd ek t ? Ui t er aa r d n i e t , z ek a nh et be s t een t a r i ef v r a gen da t v e r ben ede ndege mi dde l d ek o s t e n l i gt , z o l an gd ee x t r a opb r en gs t v a ne enge s p r ek d e ma r gi na l e k os t en maa r de k t . 6 . 3. Pos i t i ev ee nno r ma t i e v eec on o mi s c he an a l y s e Vb. Het v e r ho gen v anhet mi n i muml o on. Pos i t i e ve an al y s e be s t aat e rd ani n d at menal l e ge v o l geneni mp l i c at i es v oo r d ewe r k ge l e gen he i de nd ewe r k i n gv an de a r b ei ds ma r k t be s c h r i j f t en gr o nd i gan al y s ee r t .Me nl ee r t daa r d oo r de i mp l i c at i e s v a nd ema at r e ge l i ndet ai l k enne n.No r ma t i e v eana l y s e s t e l t z i c hdaa r ent e gen de v r aa gof het v e r ho ge n v a n he t mi n i muml oo ne en maa t r ege l i s d i e we n s e l i j k i s v anu i tma at s c happ e l i j k o o gpu nt . 6 . 4. St a t i s c he v er s u s d y n a mi s c heana l y s e St a t i s c he an a l y s e be s t ude e r t ec on omi s c he v e r s c hi j n s e l en ( end o gen e v a r i ab e l en ) met a l s ui t gan gs pu nt dat d er e l e v a nt e v e r k l ar end e f ac t o r e n ( e x o ge ne v a r i abe l en ) onmi dd e l l i j k o phet f en omee ni n we r k ene nz e l f ge du r en de de an a l y s e onge wi j z i gd b l i j v en. Te l k en s a l s eenv e r a nde r i n gi n de e x o gene v a r i ab el enwo r dt aa nge b r a c h t wo r d t ee n n i e u wee v en wi c ht s t oe s t and af ge l e i d en v e r ge l ek en met de v o r i get oe s t a nd ( c ompa r a t i e v es t at i c a ) . De d y nami c aond e r z oek t het t i j ds pa de nh et aanp as s i n gs p r oc es b i j deo v e r gan gv an deene e c on omi s c he s i t ua t i enaa r de an de r e . 6 . 5. Ded uc t i e v ee ni nd uc t i e v eme t hod e Bi j ded uc t i e wo r d t u i t ge gaa nv ana x i oma s waa r ui t n i e u webe s l u i t e n wo r d enaf ge l e i d . Menk a nd annaga an of d i e c on c l u s i e s r e a l i s t i s c hz i j n . Weneme nb i j v oo r bee l d de h y p ot h es ed at c o ns umen t en s t r ev e nn aa r een ma x i mal e beh oef t e be v r ed i gi n g, ge ge ve nh un b ud ge t be pe r k i n g. Hi e r u i t k an de v r a a gn aa r ben z i n eaf ge l ei dwo r de n e nk an men z i endat e r ee nr e l a t i e be s t aat t us s e ndep r i j s en dege v r a a gd eh oe v ee l h e i d. Bi j de i ndu c t i e v emet h ode wo r d t u i t ge gaan v an f ei t e l i j k e ob s e r v a t i e s .Al du s k an op emp i r i s c hewi j z e t ot u i t i n gk omenda t o pt i j ds t i pp en wa a r opdep r i j s s t e e gdev r a a gna a r b en z i nev e r mi nd e r de ena nde r s om. Vi ai nd uc t i ewo r dt da neen ne gat i e v er e l a t i e v as t ge l e gdt us s e nv r aa ge np r i j s . 6 . 6. Ec o no me t r i e, s pe l t heo r i ee ne x p e r i me nt e l eec on o mi e Ec o nome t r i ec omb i n ee r t e l ement enu i t de e c onomi s c h et he o r i e, d e wi s k u nde en de s t a t i s t i e k e ni s er gge s c h i k t omec o n omi s c het heo r i e nemp i r i s c ht ev e r i f i r en.Oms t r a t e gi s c hge d r a gv anec onomi s c h ea gen t en t ea na l y s e r en wor d tge b r u i k gemaa k t v a nd es pe l t he or i e , e enr e l at i ef n i e u wo nde r dee l v a n d et oe gepa s t ewi s k unde d i e he t mo ge l i j k maa k t de v e r wa c ht er e ac t i e sv a n de op pone nt e no pb epaa l des t r a t e gi s c he a c t i e s v a ne ena ge nt i nz i j n b es l i s s i n gp r o c e s t e i nc o r po r e r en.L abo r a t o r i ume x pe r i me nt e nk un nen i ndeec onomi e moe i l i j k wo r d ent oe gepa s t . To c h ma ak t e enr ec ent on t wi k k e l des t r omi n gi n deempi r i s c he e c onomi e ge b r u i k v an de s k un di go p ge z e t t e e x pe r i men t enomde v a l i d i t e i t v a n be s t aan deec on omi s c he t heor i e nt ev e r i f i r en .Hoofdstuk 2 : Het marktmechanisme 2 . De ma r k t v r aag2 . 1. Al g e men ef or mu l e r i ng De ma r k t v r aa gna a r e enbepa a l dgo ed of ee nb epa al ded i en s tr ef e r e e r t aan de t ot a l eh oe v ee l h ei d d i e a l l ec o ns ume nt e ns ame n b e r e i dz i j n t e k op enaf han k e l i j k v a n ee na ant a l de t e r mi na nt e n.Be l an gr i j k i s dat het gaat omdege we n s t e ho e v ee l h e i denn i et de f e i t e l i j k e. Me r k oo k opdat de ma r k t v r aa ge ens t r oombe gr i p i s : h etga at omeen ho ev e e l h e i dpe r t i j ds ee nhe i d ( we ek , ma and , j aa r , ) De ma r k t v r aa gha n gt af v an ee ngr o ot aa nt a l f ac t o r en. Ee na l geme ne f o r mu l e r i n gv an e env r a a gf un c t i e, d i e he t v e r band be s c h r i j f t t us s e n d ege v r aa gd ho ev e e l h e i dv a ne enbep aa l d p r od uc t i n een ge ge v en p e r i ode en de bel an gr i j k e de t e r mi n ant eni s dev o l ge nde : Xv=xv( px, y, u, pz, pw, . . . , n, a)Waar b i j xvdegev r a a gde hoe v e e l h ei di spxde pr i j s v an he t goedy : i n k omenu : s maa k of v oo r k eu rpz , w , . .: p r i j z en v anand er e go ede r e nn : aant a l c on s ument ena : a nde r ef ac t o r e nz oal s v e r wa c h t i n ge no v e r t oe k oms t i gep r i j z en Voo r z o wa t a l l ego ede r env e r wa c h t me nd at a l s de p r i j s s t i j gt d e v r a a gn aa r dat go edaf neemt .De i n v l oed v anhe t i n k omenz a l vo o r v e l e goe de r en po s i t i ef z i j n :n aa r ma t ehet i n k omens t i j gt wo r dt e r mee r ge v r aagd v an ee ngr ootga mmagoed e r enend i en s t en. Goe de r en waa r v o o r dege v r aa gdeh oe v ee l h ei dd aa l t b i j i nk omen s s t i j gi n gz i j ni nf e r i eu r egoede r en.Naa s t d ep r i j s en he t i n k omens p el en oo k d es ma ak en dep r ef er ent i e s v andec o ns umen t ee nr o l maa r k unne no ok p r i j z env a n a nde r e go ede r enbe l an gr i j k z i j n . Me no nde r s c he i dt i n d i t ge v a lc omp l ement enen s ub s t i t ut e n. I nhet ge va l v an c ompl emen t a i r ego ede r enz a l een p r i j s v e r ho gi n gv a n he t e nego ed de ge v r a a gdeh oe v ee l h ei dv an h et and e r egoed d oen af nemen . Bi j s ub s t i t u t en heef td ep r i j s v an he t e negoed ee npos i t i e v e i n v l oed op de v r aa gna a r h eta nde r e go ed.Ops ommi gema r k t e ns pe e l t oo k h et aan t a l c o ns ume nt e ne enr ol . Da tk an z o we l e enpo s i t i e v e a l s e en n e ga t i e v ei n v l oed op de ge v r a a gd e h oe v ee l h ei du i t oef en en. Het ee r s t ek an t ema k e nh ebbe nme tmo de v e r s c h i j n s el en of z o gena amd en et we r k ef f ec t e n. Het t wee de do etz i c h v oo r op ma r k t e nv an p r o du c t e nme t e en ho ge e x c l us i v i t e i t s waa r de. Ten s l ot t e z i j n o ps ommi gema r k t eneen aa nt a la nde r e f ac t o r e n ( b i j v oo r bee l d he t we e r , r e c l ame , ) v a nb e l an g. Het i sh i e r nu t t i gv oo r al t e wi j z en op d er o l v an de v e r wa c h t i n ge nv an dec on s ume nt . Al s z i j n e en p r i j s s t i j gi n gv e r wa c h t en z a l de z eoo k s t i j ge n. 2 . 2. Gr af i s c hev o o r s t e l l i ng Ec o nomi s t en z i j nv o o r a l ge nt e r es s ee r d i nhet bes t u de r e nv an dep r i j s v o r mi n gop d ema r k t . De t y pi s c hebena de r i ngbe s t aat e r i n i neene e r s t es t ap a l l ea nde r e de t e r mi na nt e nv an de v r aa gh y p ot h et i s c h c on s t ant t ev e r on de r s t e l l e nz od at de ge v r a a gd eho e v ee l he i d en k e ln o gaf han gt v an d ee i gen p r i j s . Tab e l 2 . 1. De gev r a a gde hoe v e e l h ei de nhun p r i j s Pr i j s pe r CDHoe v e e l he i d ge v r a a gde CD s2 5 2 0 1 5 1 0 5 1 0 2 0 3 0 4 0 5 0 P X Er wo r d endu s me e r CD s ge v r a agd n aa r ma t edep r i j s d aa l t . De c u r v ege ef t ook de b et a l i n gs be r e i d he i dv a nd ec on s umen t en wee r . Dec on s ume nt e nmen ent e be k en nenwa t wev oo r ee nbep aa l deh oe v ee l h ei dwi l l e nge v en. Neemt dehoe v e el he i d t oeen daa l t d ep r i j sd andaa l t o ok debet a l i n gs be r e i dh ei dv an de c on s ument . I nd i ez i n ge ef t dec u r v e i nf o r mat i ewe er o v e r de waa r d ed i ec o ns umen t enh ec ht e na anb i j k omende ee nhe den .De v ol gen des t ap i s du s nat e gaa nwa t d ei n v l oed i s v ande v e r a nde r i n gen i ndev a r i abe l e nd i e h y po t he t i s c h c o ns t an t we r denv e r o nde r s t e l d. Bi j een t o ename v a nh et i nk omen z a l dev r a a gc u r ven aa r r ec ht s v e r s c hu i v en . Al s de p r ef er ent i e s v andec o ns umen t en wi j z i ge n en z ege enCD s me e r wi l l en k ope nv e r s c hu i f t de v r a a gc u r v en aa r l i n k s .P Ve r and e r i n geni n de p r i j s r e s u l t e r eni n ee nbe we gi n gl an gs de v r a a gc u r v e en wi j z i gi n ge ni n an de r ed et e r mi n ant en r e s u l t e r en i nee n v e r s c hu i v i n gv a ndev r a a gc u r v e. Opd ev o l gend egr af i e k i s dev r aa gn aa r ben z i ne u i t ge t e k end . De f i guu r geef t aa nd at een p r i j s s t i j gi n gde v r aa gz a l d oen v e r mi nde r en .Opd eande r egr af i e k i s d ei n v l oe dv an ee nt oenamev an de p r i j s v a n a ut o s opdev r aa gn aa r ben z i ne u i t ge t e k end . Aange z i e na ut o s en b en z i nec omp l eme nt e nz i j ni s de i n v l oed ne gat i ef e nv e r s c hu i f t d e v r a a gc u r v e na a r r e c h t s . PP X X 3 . He t mar k t aa nbod 3 . 1. Al g e men ef or mu l e r i ng He t ma r k t aan bodv a ne engoe dr ef e r ee r t a ande t ot a l ehoe v ee l he i d d i e a l l e p r o du c en t en s amen be r ei d z i j n t ep r odu c e r enaf han k e l i j k v a ne enaan t a l ec onomi s c he de t e r mi n ant en. Deaan ge bode nh oe v ee l he i dh an gt af v an d ep r i j s v an he t p r od uc t , v an de p r i j z e nv an de b i j de p r odu c t i e be nod i gd ei n pu t s , v an d et ec hno l o gi e, v a n de v e r wa c ht et oe k oms t i gep r i j z e n en z o v oo r t . Di t i s e c h t e r het ge endep r odu c e nt en b e r e i dz i j n t e p r o du c e r en , ni et de e i ge n l i j k e p r o du c t i e. Een a l geme ne s pe c i f i c a t i ev an d ea anbo df unc t i e k ana l s v o l gt wo r den ge s c h r e v en :xa=xa( px, r, w, , pz, pw , , t , n, a)waa r b i j xa: deaan gebo den hoe v e el he i dpx: d ep r i j s v an he t go edr , w, : d ep r i j z en va nd ep r odu c t i ef a c t o r enk ap i t aa l , a r be i d, pz , w , . .: de p r i j z en van an de r e goe de r e nt : ee ni nd i c a t o r vo o r des t and v an det e c hn o l o gi en: h et aan t a l p r od uc en t ena: a nde r e f ac t o r e n, wa a r on de r v e r wa c h t et oe k oms t i gep r i j z en Me nv e r wa c h t v oo r z o wat a l l e mar k t e ne enpo s i t i ef v e r ba ndt u s s ende a an ge bod enhoev e e l h e i dendepr i j s v an he t a an ge bode np r odu c t .Hoe we l h et f o r me el aa nt onen v an he t pos i t i ef v er b and een gr o nd i ges t u d i ev a nh et p r o du c en t en ged r agv e r e i s t k a nd ei n t u t i eeen v o ud i g wo r d enbe gr epen . Een ho ge r ep r i j s wi j s t e r opdat het goed r e l at i efs c haa r s e r i s ge wo r den . De z eh oge r ep r i j s i mpl i c e e r t t oe neme nde wi n s t mo ge l i j k hed enenz e t d epr o du c en t en aan omgr ot e r e h oe v ee l h eden opdema r k t t eb r en gen .De p r i j z env a nde i npu t f ac t o r e n ( a r be i d, k a p i t a a l , . . ) he bbe ne en n e ga t i e v ei n v l oed op de ho e v ee l h ei dd i eb ed r i j v en op de ma r k twe n s e na ant e b i e den . Ho ge r e l on eni n d ec he mi s c he b i j v e r he i db i j v oo r bee l d v e r h o gen , c et e r i s par i bu s , d ep r odu c t i ek os t en v an s c he i k und i gep r od uc t en en v e r mi n de r en du s , b i j ge l i j k b l i j v endep r i j z en op de mar k t , d ewi n s t mo ge l i j k hed en va nde p r o du c en t en . Ook de p r i j s v anand e r egoed e r en k anhet aa nbod b e n v l oed en . De nkma a r a anc ompl eme nt e nof s ub s t i t ut e n. Al s b i j v oor b ee l di nd e z e l f def ab r i e k ge z i ns wa ge nens p o r t wa ge ns de el s op de z e l f dep r odu c t i e l i j n enwo r d enge r e al i s e e r ddan k aneen t o enamev an de p r i j sv a n ge z i n s wa gens h et aan bod v an s po r t wa gen s do end a l en . We h ebbe nd ant e ma k e nme t s ub s t i t u t en i ndep r od uc t i e . Ook de s t a ndv an de t ec h no l o gi eheef t ee ni n v l oed op he t aanb od. Al sme nt e ge ne enl a ge r e p r od uc t i e k o s t k an p r od uc e r e nz a l mengenei gdz i j n me e r t ep r od uc e r en . Ten s l ot t es p el en oo k het aa nt al a anb i e de r s e nde v e r wa c ht i n gen e en r o l . Eengr ot e r aa nt a l aa nb i ed e r s v e r hoo gt het aan bod v aneenge ge v en p r o du c t . Een t oenamev a nd ev e r wa c h t et oe k oms t i gep r i j sh eef t een i n v l oed omd at , wan neer p r od uc t en s t o c k ee r baa rz i j n , b ed r i j v enhet aa nbo dk un nenv e r s c hu i v en i n d et i j d. 3 . 2. Gr af i s c hev o o r s t e l l i ng I nd et ab el wo r d t een h y po t he t i s c h v e r ba ndge l e gd t u s s en dea an ge bod enhoev e e l h e i dv a ne engoe de nd ep r i j s , b i j ge ge v enwa a r den v ana l l eand e r edet e r mi na nt e n ( t e c h no l o gi e , i n put p r i j z e n, . . ) Pr i j s pe r CDAan gebod enhoev e e l h e i dCD s5 1 0 1 5 2 0 2 5 0 1 5 3 0 4 5 6 0 De aan bod c u r v e i l l u s t r e e r t he t p os i t i ef v e r b and t us s enp r i j s ena an ge bod enhoev e e l h e i d; ho ge r ep r i j z e nz e t t e npr o du c en t en aan om me e r o pd ema r k t t eb r en gen. Zek an oo k no gan de r s wo r denge n t e r p r et e e r d. Zei l l u s t r ee r t d emi n i ma l e p r i j s d i e p r o du c en t enwi l l e n on t v an ge nomb i j k ome nde e enhe den aa nt eb i ede n. Me r k o pdatd ea anbo dc u r v ewe e r geef t da t b ed r i j v en b i j een er gl a ge p r i j s t oc hb e r e i dz i j n ee nbe pe r k t aan t a l een hede no pd ema r k t t eb r en ge n.Omge k ee r db et ek en t d i t dat z e , b i j een be pe r k t aa nbod , be r e i dz i j ne x t r ae enh eden a ant e b i ed ent ege nl a ge r e p r i j z en . Bi j ee ngr ot ep r odu c t i e da a r ent e ge nv r a genp r od uc ent enho ge r ep r i j z e nomee n t oen amei n h et aa nbod t er e a l i s er e n. Grafische voorstelling van de aanbodcurve De ge t e k end eaan bod c u r v ehou dt h y pot het i s c hdewa a r de v an a l l e a nde r e de t e r mi na nt e nv an he t aan bod c on s t a nt . Ee nv e r a nde r i n gv a n nv a nd e z ef ac t o r enz a l ee nv e r s c hu i v i n gv and ea anbo dc u r v e v e r o or z a k e n. Dei nt r o du c t i e v ane enni eu we k os t e nbe s pa r end e t ec hno l o gi ez a l d ea anbo dc u r v ev a n A1 na a r A2d oenv e r s c hu i v en ( n aar r ec ht s ) . Ee nt oe name i nd el o ne ni n d i e s ec t o r k anl e i d ent o t e env er s c hu i v i n gv a nA1 na a r A3 ( na ar l i n k s ) . Het i s du swe e r b e l an gr i j k e enbe we gi n gl an gs de aa nbod c ur v e t e ond e r s c h ei de n v a n ee nv e r s c hu i v i n gv a ndeaanb od c u r v e. Ee nv e r s c hu i v i n gl an gs d e a anbo dc u r v ed oet z i c h en k e l v oo r a l s de p r i j s v an h et p r od uc t o pdema r k t wi j z i gt . 4 . He t mar k t e venwi c ht4 . 1. He t b eg r i pma r k t ev enwi c ht Er i s s p r a k ev a ne v en wi c ht wanne e r t e ge nd ege l d ende p r i j s d e h oe v ee l h ei dd i ed egeb r u i k e r s wi l l en k ope np r ec i e s ge l i j k i s aa nd e h oe v ee l h ei dd i ed eb ed r i j v enwi l l e na anb i e den . Me nn oemt de z es i t u at i e ee ne v en wi c ht omda t e r b i j af wi j k i n gen v a n de z e t o es t an d a ut omat i s c hek r a c h t en i nwe r k i ngt r e den d i e de ma r k t u i t k oms t e n o pn i eu wna a r h et e v en wi c h t d r i nge n. 4 . 2. Gr af i s c hev o o r s t e l l i ng d et abe l c onf r ont ee r t de ma r k t v r a a gnaa r CD s me t h et ma r k t a anbo d t e ge na l t e r n at i e v e p r i j z en. Al l e ov e r i ge de t e r mi n an t en v anv r a a gena anbo db es c h ouwe n we a l s c on s t ant , daa r nabek i j k enwe d ei n v l oe d v a n e v en t ue l e wi j z i gi n ge ni n de z e v a r i abe l enoph et ma r k t e v en wi c ht . Pr i j s pe r Cd Ge v r aa gde Aan gebod enh oe v ee l h ei d h oe v ee l h ei dRe l a t i ege v r aa gdev e r s u s a an ge bode n h oe v ee l h ei d2 5 2 0 1 5 1 0 5 1 06 0 2 04 5 3 03 0 4 01 5 5 0 A>V A>V A=V ATKi s e r s p r a k e v anec onomi s c h e wi n s t . He t i s d us ec onomi s c hv e r s t a nd i gt o t dei nd us t r i et oe t et r ed en z o l an ge r e c on omi s c h ewi n s t eno v e r bl i j v en : de p r odu c t i ef a c t o r enr e nde r e ne r be t er dan i nand er ei n du s t r i e n. I n he t l i c ht v an he tv o o r gaan dewo r dt e c on omi s c h ewi n s t v aa k oms c h r e v e n a l s i n no v at i ewi n s t : z ek an he t ge v o l gz i j n v an ee nb i j z on de r a l e r t opt r eden v a nd e o nde r n emi n gd i en i eu we p r o du c t e no nt we r p t , t ec h no l o gi s c hei nn o v at i e s e x p l o i t ee r t , n i eu we af ze t ma r k t e na anb oo r t e n z . Eenomge k ee r dp r oc es wo r d t o pga n ggeb r ac ht wa nnee r i ndeu i t gan gs s i t uat i eh et t y p i s c h eb edr i j f ee nv e r l i e s op l o opt . Doo r de v e r l i e z en v e r l at en be d r i j v e nd ei nd us t r i e. Deaan bo dc u r ve v e r s c h u i f tn aa r l i n k s e nd ema r k t p r i j s s t i j gt . Hi er doo r da a l t he t v e r l i e s v a nh ett y p i s c he r e s t e r en debed r i j f i ndei ndu s t r i e . Ui t e i nd el i j k t en dee r t der e p r es en t at i e v e o nde r n emi n gnaa r de l an get e r mi j n e v en wi c ht s s i t u at i ewa a r b i j h et v e r l i e s v o l l e d i gi s we gge we r k t en de wi n s t nu l i s . 4 . Mo nop ol i e Bi j mono po l i e i s e r s l ec ht s nen k e l e on de r n emi n gd i e h et geh el ea anbo dv oo r ha ar r ek en i n gne emt . Wenemenaan d at de v r a a gz i j dev e r t e ge n woo r d i gt wo r d t doo r ve l ev r a ge r s . Omd at e r e c ht e r ma a r 1 a anb i e de r i s v a l t dema r k t v r aa gs amenmet dev r aa gz oa l s z i j z i c h a and i e nt vo o r d emono po l i s t . Dema r k t hoe v ee l he i d i s oo k ge l i j k aa n d eh oe v ee l h ei dge p r od uc ee r d doo r de mon opo l i s t . 4 . 1. Oo r z ak env a nmo nopo l i e - He t b es t aa nv an k o s t e n v oo r de l env o o r e enbep aa l d be d r i j f ( v b .b e z i t e r t s mi j n , e i ge naa r v an een s up e r i eu r e t e c h no l o gi eof be t e r eo r gan i s at i emet ho de s ) .- Bepe r k i n genopd et oe t r ed i n gt ot dei nd u s t r i e( v b. we t t e l i j k e b epe r k i n gen, i n v o e r i n gv a ne enpa t en t , c op y r i ght o pe enp r odu c t ,ge he i mh oude nv a nn i e u wet e c hno l o gi en e n z . )- Toe t r ed i n gs be l emme r i n gen d i e he t ge v o l gz i j n v an dek o s t e ns t r u c t u u r v o o r he t b et r ef f en degoed of d i ens t . Na t uu r l i j k e mo nopo l i e s z i j n i n du s t r i e nwa a r i n de k os t en s t r uc t uu r z o dan i gi sd at n be d r i j f he t p r odu c t go ed k o pe r k a na anb i ed env o o r d eh el e ma r k t da nd at me e r de r e be d r i j v en d i t z oud enk u nn en. Het i s du sn i e t v e r s t and i gme e r de r e be d r i j v e nt oe t e l at ent o t d ema r k t omda td an het go ed/ d i en s t du u r de r z a l wo r d enaan gebod enaan dec on s ume nt e n. 4 . 2. He t v e r l oo pv a n de t o t a l e , gemi dd e l de en ma r gi n a l eopb r e n gs tv o o r ee nmo nopo l i s t Al s demono po l i s t z i j n wi n s t wi l ma x i ma l i s e r en mo et h i j e r v o or z or ge n d at de ma r gi na l eopb r en gs t v ande l aa t s t e een he i d p r e c i e s ge l i j k i sa andema r gi na l e p r o du c t i e k o s t en v and i eeen he i d :MO( x ) =MK( x )wa a r b i j d eh oe v ee l h e i dx oo k d ema r k t hoe v ee l he i d r ef l ec t ee r t x =X.De mono po l i s t k a no nde r ge l i j k b l i j v e nd eoms t and i gh ede ns l e c ht s me e rv e r k ope na l s h i j z i j n p r i j s doe t d al en . Di e ee n v oudi ge v a s t s t e l l i n g h eef t 2b el an gr i j k ege v o l ge n: d ep r i j s i s gee ne xo geen ge ge v en , e n d et ot al eo pb r e ngs t v an een mono po l i s t v e r t oon t ge en l i nea i r s t i j ge nd v e r b and met de v e r k o c ht ek wan t i t e i t e n; gr o t e r e ho e v ee l he den k unn ens l e c ht s t e genl age r ep r i j z e nv e r k o c h t wo r den . Al s demono po l i s t mee r een hed en wi l v e r k ope nz a l h i j z i j np r i j smo et e nl a t en da l e n, h i j v er k o opt da nmi s s c h i e nwel mee r eenh ede n ma a r t e ge ne enl a ge r e p r i j s waa r d oo r z i j nt o t a l e o pb r en gs t daa l t . Hi jk an da nb e t e r mi n de r v e r k op enma a r t e ge ne enhoge r ep r i j s . Dea dd i t i o ne l e opb r e n gs t pe r v e r k o c h t eeen he i d i s ee r s t po s i t i ef wo r d td annu l omv e r v o l gen s n e ga t i ef t e wo r de n. ( c . f . t a be l p a gi n a2 27 ) . De t o t a l e op b r engs t enk u nne nges c h r e v en wo r de na l s :TO( x ) =p ( x ) * xDe ma r gi n a l eendegemi dd e l de o pb r en gs t en wo r d enbe r e k en da l sv o l gt :GO( x ) =TO( x ) =p ( x ) * xxxMO( x ) =dTO( x )dx De waa r d ev an de ma r gi n a l eopb r e n gs t i s n i et c ons t a nt maa r wo r dtme debepa a l ddoo r de p r i j s e l a s t i c i t e i t v a nd ema r k t v r a a g. De ma r gi na l e opb r en gs t en v aneen t o ename i nde ver k op enz i j npo s i t i efz o l an gd ev r aa gp r i j s e l a s t i s c hi s . 4 . 3. He t ged r a gv a n de mon opo l i s t De mono po l i s t i s een p r i c e - ma k er i nd i e z i ndat z i j n b es l i s s i n gee n b epaa l dehoe v eel he i dt ep r odu c er e no ok onmi d del l i j k de p r i j sv a s t l e gt .He t e v e nwi c h t v a nd emo nopo l i s t De Le r n e r - i n de x v a nd ema r k t v r aa g: h oegr ot e r de p r i j s e l a s t i c i t e i t ,h oebepe r k t e r demono po l i ema c h t , i n de z i n da t he t b ed r i j f ee np r i j sz a l v r a gen d i emi nd e r s t e r k af wi j k t v andema r gi na l e p r o du c t i e k o s t en. 5 . Ol i gop ol i e =i ndu s t r i et a k me t v e r s c he i d ene o nde r n emi n ge ne nwaa r bo v e nd i e n b epe r k i n genopd et oe t r ed i n gt ot dema r k t be s t a an . Bed r i j v en wet e n v a n e l k aa r s bes t a ana f en moe t en du s b i j h et u i t s t i ppe l e nv an hu n b el e i dr ek en i n gh oude nme t demo ge l i j k e r ea c t i e s v a nh un c on c u r r e nt e n. He t o nde r nemi n gs ge d r a gk r i j gt dan he t k a r a k t e r v a n e ens t r at e gi s c h s pe l waa r b i j ac t i e s enr ea c t i e s v o o r t d u r end t . o . v .e l k aa r af ge wo gen wo r de n.De mode r neana l y s e v an o l i go po l i e i s ge ba s ee r d op s pe l t heo r i e , eenwi s k u nd i ge t heo r i e s pe c i f i e k o nt wi k k el dv oo r de an al y s e v an s t r a t e gi s c hged r a g. 5 . 1. Kl a s s i e k eo l i go po l i emo de l l en5 . 1. 1. Ol i go po l i emet n d omi nan t b ed r i j f De z e s i t ua t i eont s t aa t s oms d oo r d at he t d omi nan t e be d r i j f eenk o s t e n v oo r de e l h eef t i n v e r ge l i j k i n gme t d ea nde r e be d r i j v e ne na l sd us dan i ga l s domi na nt doo r de r e s t v an de s ec t or wo r dt e r k en d. He tk an b i j v oo r b ee l dz i j n da t h et domi na nt e b ed r i j f v r o e ge r eenmo nopo l i e po s i t i ehad d i e s t i l aan wo r d t doo r b r ok en . He t i s danmo ge l i j k da t h et d omi nan t ebed r i j f de p r i j s o pd ema r k t be paa l d end at de and e r ebed r i j v en de z e p r i j s a l s een e x o geen ge ge v enb es c ho u wen . Ol i gopo l i e me t nd o mi nan t bedr i j f Oph et l i nk e r l u i k wo r dt de ma r k t v r a a gc u r v eVv oor ge s t e l d s amen me th et aan bod Ac f va na l l e c ompe t i t i e v e on de r nemi n ge ns ame n( = c omp et i t i v e f r i n ge ) ; d i t i s het t o t a al aa nbo do pde ma r k t ge l e v e r d d oo r al l eb ed r i j ve nme t u i t z ond e r i n gv an he t d omi n ant eb ed r i j f .Oph et r e c ht e r l u i k b ek i j k e n wehet be s l i s s i n gs p r o c e s v a nu i t he ts t a ndp unt v anhe t d omi nan t bed r i j f . De v r aa gc u r v e v anu i t h ets t a ndp unt v anhe t d omi nan t bed r i j f , Vd om, wo r dt ge v o nde nd oo r na t ega an , b i j v e r s c h i l l en dep r i j z e n, we l k het v e r s c h i l i s t u s s e nde h oe v ee l h ei dd i ewo r d t ge v r aa gde nd eh oe v ee l h ei d d i e doo r dec omp et i t i e v e be dr i j f j e s s amenwo r d t a an gebod en. ( v b . p r i j s =100 ,d anwo r dt de gev r a a gde hoe v e e l h ei dv o l l e di gd oo r de c ompe t i t i ev eb ed r i j v enge l e v er d en i s Vd om=0 . Bi j l a ge r ep r i j z e n ne emt dev r a a g v o o r de domi n ant ef i r mat oe )He t d omi nan t e be d r i j f houd t r ek en i n gme t het ge dr a gv an de an de r eb ed r i j v eni n d i e z i n dat he t der es i due l ev r aa g, Vd om, d i eb i j ee n ge ge v en p r i j s n i e t d oo r de and e r e be d r i j v e nwo r dt ge p r od uc ee r d al sh aa r r el e v ant ev r a a gc u r v eb es c ho u wt . Af ge z i en da a r v anged r a a gt h etb ed r i j f z i c hec ht e r a l s z u i v e r e mo nopo l i s t . 5 . 1. 2. Pr i j s r i gi d i t e i t e no po l i gopol i s t i s c h ema r k t en : de ge k n i k t e v r a a gc u r v e o l i gopo l i s t i s c hema r k t enge k enme r k t do o r s t r at e gi s c hged r a geno n z ek e r he i d o v er het ge d r a gv andec o nc u r r en t enk u nne na an l e i d i n g ge v e nt ot z ee r b i t t e r e c on c u r r e nt i e . To c h s t e l t men d i k wi j l s v a s t da td ema r k t enee r de r s t ab i el z i j n. Ze wo r de ni n s ommi ge ge v a l l e n ge k enme r k t doo r l an gd u r i ge p r i j s r i gi d i t e i t en. Det h eo r i ev a nd e ge k ni k t ev r a a gc ur v e b i ed t e enmoge l i j k e v e r k l a r i ngaa nv oo r de z er i gi d i t e i t en. Ui t gan gs p unt v oo r de t h eo r i e i s d at de c o nc u r r ent env a ne en o l i gopo l i s t we l di en s p r i j s v e r l a gi n gen z ul l env o l ge n, do c hz i j np r i j s v e r ho gi n ge nn i et . De v r aa gc u r v e v oo r een o l i go po l i s t i s ve e le l a s t i s c he r v oo r p r i j s v e r h o gi n ge ndan v oo r p r i j s v er l a gi n gen . Doo r da td ev r aa gc u r v e z e e r e l a s t i s c h wor d t b i j p r i j s v e r l agi n gen , v e r t oon t de z e v r a a gc u r v e ee nk n i k t e r h oo gt ev a nd ea c t ue l e p r i j s . De v r aa gc u r v ev o o r d eo l i gopo l i s t wo r d t we e r ge ge v e nd oo r deGOc u r v e, d i e ge k n i k t i s t e r ho o gt ev a n n, du s b i j d eac t ue l ep r i j s p* . Al sge v o l gv an de k ni k i n de v r aa gc u r v e i s deMOc u r v e d i s c o nt i nu . Me n k an aa nt o nen dat he t out put n i v eau me nh et p r i j s ni v e au p * o pt i ma alb l i j v en z ol an gde ma r gi n a l ek o s t e nc u r ve t us s e nMK1en MK2l i gt o fme t nv a nb e i d es ame n va l t . Du s , b i j k o s t enf l uc t u at i e s b i nne ne en b epaa l di n t e r v a l h eef t deol i gopo l i s t gee nr e den z i j n p r i j s t e v e r a nde r e n. De t h eo r i e v ande ge k n i k t ev r aa gc u r v el e ve r t geen be v r e di gen de a na l y s e v an de ol i go po l i e s i t u at i e :1 )z e l e v e r t ge e nv e r k l a r i n gv oo r de wi j z e waa r opde hu i d i gei ni t i l e e v e n wi c h t s p r i j s e n hoe v ee l he i dt o t s t and k omt2 )d et heo r i e gel dt e nk el a l s b ed r i j ve ni nd e r da adhet s o o r ta s y met r i s c he r ea c t i es he bben op p r i j s wi j z i gi n ge n v anc o nc u r r en t e n wa a r opdet h eo r i e i s ge s t eun d.ge ef t WELeen mo gel i j k e v e r k l a r i n gv an de p r i j s s t ab i l i t e i t ( h i e r metn amewa a r omhet p r i j s n i v eau p * l a n gdu r i gb ehou de nb l i j f t ) Re c en t e r we r daa n ge t oon dd at ee na nde r e v e r k l ar i n gv oo r dev e r r a s s end es t ab i l i t e i t d i emens oms opo l i gop o l i s t i s c hema r k t ena ant r ef t , l i gt i nd eo n z ek er he i d o v e r he t ged r a gv a n dema r k t pa r t i c i pa nt e ne ne r z i j ds , eni nd emo ge l i j k he i d v an t o ek oms t i ger e p r es a i l l emaa t r e ge l en do o r a nde r eb ed r i j v eni n h et ge v a l v a n af wi j k e ndged r a gand e r z i j d s . 5 . 2. St r at e gi s c hge d r a gen s pe l t he o r i e St e l 2b ed r i j v en me t e en z e l f dep r o du c t d i ebe i de nophe t ze l f demoment hu np r i j z e n moe t en v as t l e ggen , n i et wet en dewa t deand er a l sp r i j s z a l s t e l l en . El k be d r i j f heef t 2mo ge l i j k es t r at e gi e n: e enhogep r i j s of een l a gep r i j s s t e l l en . Er z i j n du s u i t e i n de l i j k 4 mo ge l i j k e u i t k oms t en , e l k eu i t k oms t geef t aa nl e i d i n gt ot ande r ewi n s t e nv oo r de b ed r i j v en. BEDRI J F2La gep r i j s Ho gep r i j s BL a ge p r i j s 12 , 12 2 0, 4E D R I JF 1 Ho gep r i j s 4 , 20 16 , 16 Voo r dek ommai s d ewi n s t v anbe d r i j f 1 , n ad ek omma de wi ns t v anb ed r i j f 2. Ze k unn eneen k a r t e l vo r menenbe s l i s s e nombe i d eeen h o ge p r i j s v as t t e s t e l l e ne nz ona a r ma x i ma l e wi n s t t es t r e v e n. Di t i sn i e t a l t i j d zo z e k e r aa n ge z i en 1v a nd e2 be d r i j v en be d r o gk anpl ege n e ne enl a ge r e p r i j s k an v as t l e ggen , z o i s h i j z e k e r v a nd egr oot s t e wi n s t . Ho o gs t waa r s c h i j n l i j k z u l l en be i d ebed r i j v en k i e z env o o r d el a gep r i j s omdat z eni e t we t en wat h unc o nc u r r en t z a l do en.Wes t e l l e nd us va s t a l h oe we l het v o o r b e i de be t er i s deho gep r i j s t e v r a ge n, de mee s t waa r s c h i j n l i j k eu i t k oms t e r i nbes t a at da t z e be i ded el a gepr i j s z u l l e nv r a gen =Pr i s onn e r s d i l emmaHe t p r i s on ne r s d i l emmai s e ener n s t i gp r ob l eemwa a r i nb ed r i j v enop o l i gopo l i s t i s c hema r k t eni nk un ne nv e r z e i l en . Er z i j n 2 b el an gr i j k er e dene nwa a r omi nh et c i j f e r v oo r b ee l dhe t h oo gs t wa a r s c h i j n l i j k i s d atb ei debed r i j v en v o o r de l a ge p r i j s gaan op t e r e n.1 )d eu i t k oms t 1 2, 12 i s ee nn as h - e v e n wi c h t . Di t i s ee nt oe s t a ndz o da te l k e s pe l e r i ne en s t r a t e gi s c hs pe l de be s t mo ge l i j k eu i t k oms tr e al i s e e r t , c ond i t i onee l op de bes l i s s i n genv a na l l e and e r e d ee l neme r s .2 )He t v r a genv a ne enl a ge p r i j s i s v o o r be i d eb ed r i j v e n ee n d omi nan t es t r at egi e . Dat i s een s t r at e gi ed i eopt i ma al i so naf han k e l i j k v an wat de op pon en t d oe t . Er z i j nv e r s c hi l l en der eden enwa ar omk a r t e l s n i et s t a ndh oude n1 )me nmo et t o t e en o v e r e enk oms t k ome no v e r de pr i j s ,wi n s t v e r d e l i n gen z .2 )ma r k t v r a a gma g n i e t t e p r i j s el as t i s c hz i j n, wa nt a nde r s heef t hetk a r t e l we i n i gmon opo l i ema c h t eni s e r we i ni gmoge l i j k he i dd ep r i j st el a t en s t i j ge nb o v enc omp et i t i ev e n i v eau s 5 . 3. Spe l t heo r i e e nh et ged r a gv an be d r i j v e no po l i go po l i s t i s c h e ma r k t en5 . 3. 1. Debena de r i n gv an Cou r no t : Na s h - e v en wi c ht met homo gen e p r odu c t en He t o o r s p r on k e l i j k Cou r not mo de l v e r ond e r s t e l de ee no l i gopo l i e o p e enma r k t v oo r ee nh omo ge enp r o du c t . I nd at ge v a l ge l d t e r s l e c ht s 1 ma r k t p r i j s en z al debe s l i s s i n gs v a r i a be l e d i e bedr i j v e nhan t e r e nom e l k aa r t eb ec on c u r r er en de hoe v e el he i d z i j n d i e z e opdema r k tb r en ge n. El k b edr i j f moe t b es l i s s e nh oe v ee l ou t pu t z e op de ma r k twi l l e n b r en gen , z e moet ende z eb es l i s s i n gs i mu l t a anmak enz o nde r deb es l i s s i n gen v andec o nc u r r en t ent e k enne n. Wel we e t e l k be d r i j f d atd ema r k t p r i j s af ha n gt v anhet t ot a l e aa nbo dv an a l l e be d r i j v e ns ame n. Cou r not on t wi k k e l d ed ei d eev a neen e v en wi c ht v o o r o l i gopo l i s t i s c hema r k t en, name l i j k e ent oe s t and wa a r b i j a l l e be d r i j v e n hu nwi n s tma x i me r e n, ge gev e n he t ged r a gv a nd ea nde r e bed r i j v en , e ndus ge en e nk el er e den heb ben hun ou t p ut t ewi j z i ge n . Een d e r ge l i j k e v en wi c hti s e enNas h - e v en wi c ht : e l k b ed r i j f do et v o o r z i c hz e l f he t bes tmo ge l i j k e , ge ge ve nwa t d ec on c ur r e nt e nd oen . Nume r i ek v oor b ee l dz i e bo ek p a gi na 24 2 - 243 5 . 3. 2. Co l l u s i een k a r t e l v o r mi n g Mo c h t e l k bed r i j f z i j n op pone nt vo l l e d i gk u nnen ve r t r ou we n, danz o u den de be i d ebed r i j v en e r be t e r aa nt oe z i j n i n di enz e z oud en s ame n we r k en. De be d r i j v e nz ou de nz i c hd ank u nne no ps t e l l en a l s n k a r t e l e nz i c hged r a gen a l s e enmo nopo l i s t i s c hbe d r i j f . Ee nk a r t e ll e v e r t b et e r ewi ns t e no pd aneen Na s h e v en wi c ht . Maa r we gen s d e o n z ek e r he i d o v er het ge d r a gv andeopp onen t i s h et Cou r no t - Na s h -e v e n wi c h t e enr ea l i s t i s c he r e u i t k oms t op o l i gopo l i s t i s c hema r k t endank a r t e l v or mi n g. 5 . 3. 3. Het l e i de r - v o l ge r mode l He t l e i d e r - v o l ge r mode l v e r t r e k t v a nd ev e r o nde r s t e l l i n gd at 1b ed r i j fz i j n b es l i s s i n gomt r ent de v a s t s t e l l i n gv an de p r i j s s ne l l e r be k e nd ma ak t d anhet an de r e . He t t r eedt op a l s l e i de r en he t ande r eb edr i j fv o l gt . Het p r ob l eemv anhet t we ed eb ed r i j f i s eenv o u di g. Het wa c h tge wo on de be s l i s s i n gv a nd el e i d e r af e nneemt v e r v o l ge ns de v an ui th aa r s t and pun t op t i ma l e be s l i s s i ng. He t p r ob l e emv a n de ee r s t ei si e t s c omp l e x e r . Hi j mo et z i j n wi ns t ma x i me r e nde ou t pu t bepa l en,r e k e ni n ghou dend met he t f e i t d at he t t wee debedr i j f v anu i t z i j n s t a ndp unt op t i ma al z a l r e a ge r en. de wi n s t va nd el e i d e r i s gr ot e r on de r het Cour n ot - mode l .5 . 3. 4. Pr i j s c o nc ur r e nt i e met he t e r o gene p r o du c t e n: het Ber t r an d mo de l De Fr an s eec onoomBe r t r an dwe r k t e he t Nas h - e v e n wi c h t ui t wa nne e rb ed r i j v enc o nc ur r e r endoo r he t v r a gen v anv e r s c h i l l en dep r i j z e nv oo rge d i f f er en t i ee r de p r o du c t e n. Ook h et l e i de r - v o l ge r mod el k anma k k e l i j k v e r a l gemeend wo r d enn aa r p r i j s c on c u r r e nt i e . I nhet gev a lb ed r i j v enc o nc ur r e r env i a de p r i j z e n , i s h et Be t r an d - Nas h - e v e n wi c hte ent oe s t and waa r bi j a l l e bed r i j v e nd ewi n s t ma x i me r ende p r i j sv r a ge n, c ond i t i on ee l o pdep r i j s be s l i s s i n gen v and ec on c u r r e nt e n. 6 . Mo nop ol i s t i s c h ec on c u r r e nt i e Di t i s i nwe r k e l i j k he i d ee nv ee l vo o r k omend ema r k t v o r m. He t a ant a lo nde r n emi n ge ni s we l z ee r gr oo t ma a r d ep r odu c t e nz i j nhet e r o gee n.Di t i s ee nb el angr i j k o nde r s c he i d met z u i v e r eme ded i n gi n g. Er zi j nge en ono v e r k ome l i j k en i et r e c upe r ee r ba r ek o s t e nene r i s v r i j et oe e nu i t t r e d i n gt o t d ema r k t . De h et e r o gen i t e i t v an he t p r odu c t be t e k e ntd at s t r i k t genome nd eo nde r n emi n ggeen p r i j s neme r i s . Zi j k an bi nn en h aa r ma r k t s e gme nt haa r p r i j s b e n v l o ede ne nt o c h ha a r t r ou wek l an t en beh oud en . De p r i j s ma gd anwe l n i e t t eho o gge s t e l d wo r d en.De v r aa gi s du s n i e t p e r f ec t el as t i s c hmaa r we l el a s t i s c he r a l s b i jmo nopo l i e . Twee be l a n gr i j k et he o r i en k unn en wei nt u t i ef v er o nde r s t el l en:1 )d eo nde r n emi n gz a l het k l e i nbeet j emo nopo l i emac ht da t z e he ef tu i t bu i t en omeenp r i j s t e v r a ge nd i e ho ge r l i gt dan de ma r gi n a l e p r od u c t i e k o s t en2 )a l s bed r i j v en op k o r t et e r mi j nwi ns t ma k en z al e r t o et r e di n gz i j nv a n n i eu we b ed r i j v e n d i e de wi ns t opl an get e r mi j nz u l l e nui t ho l l e n t ot de e c onomi s c h ewi n s t nu l bedr a a gt . Eenbe l an gr i j k ve r s c h i l me t z u i v e r eme ded i n gi n gi s dat o ok op l an ge t e r mi j nd epr i j s b o v endema r gi na l e k o s t e nl i gt z o dat de on de r nemi n g n i e t p r odu c e e r t t e gen de l aa gs t mo ge l i j k e gemi dd el dek o s t en . Ko r t e t e r mi j ne v e nwi c h t De v r aa gc u r v ena a r e enp r odu c t v a n ee ni nd i v i due el be d r i j f heef t e en n e ga t i e v eh e l l i ng: ee np r i j s v e r ho gi n gz e t c o ns ume nt e na anu i t t ek i j k e nn aa r een a nde r , gel i j k s oo r t i g, p r od uc t . Dev r a a gc u r v e i swe ge n s h et be s t a anv a nn au we s u bs t i t u t en v r i j e l a s t i s c h. Aa n ge z i e n p r odu c t di f f e r en t i a t i een i ge mon op ol i ema c ht op l e ve r t wo r dt he twi n s t ma x i me r end o u t pu t n i v ea ux * n et zo a l s b i j de mon opo l i s t bep aa l d d oo r MO=MK. De op t i ma l ep r i j s p * i s af t e l e z en op de v r aa gc u r v e .De i mp l i c at i e s op k o r t e t e r mi j nz i j n du i d el i j k : het be d r i j f bu i t z i j n b epe r k t emo nopo l i emac ht u i t en v e r k oop t t e genee np r i j s d i ed e ma r gi na l e p r od uc t i e k o s t eno v e r t r ef t .Opl a n ge t e r mi j nv o l t r e k k enz i c hv e r s c hi l l endea anpa s s i n gs me c h an i s men. Er k un nen z o we l c ap ac i t e i t s aanp as s i nge n ge beu r ena l s v e r a nde r i n gen i ndek a p i t a a l vo o r r aad . I nd i e ne r op k o r t e t e r mi j nwi n s t i s ge maa k t z u l l enni eu we b e d r i j v ent ot de ma r k tt oet r ede nd i ee r v o o r z o r gen da t d ev r aa gn aa r het p r o du c t v anheti nd i v i du ee l bed r i j f af neemt . Het ge v o l gv an v r aa gd al i n gi s dat dek o r t et e r mi j nec on omi s c he wi n s t en v anbe s t a and ebed r i j v en af neme n.He t l a n ge t e r mi j n e v en wi c ht wo r d t b e r e i k t a l s e l k i nd i v i due el be d r i j fz i j n wi n s t ma x i me e r t maa r deopt i ma l e wi n s t af gen omen i s t o t nu l . L ange t e r mi j ne v e nwi c h t bi j mon op ol i s t i s c he c on c u r r ent i e Toe t r ed i n gv an ni eu we b ed r i j v enz o r gt e r v o o r d at d ev r aa gc u r v e na a rl i n k s v e r s c h u i f t t o t z e aan de GK- c u r v e s n i j dt . El k b ed r i j f z etMO=MK, de op t i ma l e p r o du c t i e en p r i j s be d r a genr es pe c t i e v e l i j k x0enp0. Aan ge z i e nde op t i ma l e p r i j s p r ec i e s ge l i j k i s a andeGKb i jh oe v ee l h ei dx0i s d ewi n s t nu l . He t b ed r i j f he ef t no gs t e ed s e n i gemo nopo l i emac ht , maa r c ompet i t i emet bed r i j v en d i e na u wes ub s t i t ut en a anb i e den , d r i j f t dewi n s t n aa r nu l . Ook op l an get e r mi j nl i gt dep r i j s bo v en de ma r gi n al e p r odu c t i e k o s t en . Een p r i j s d i e n i e t d ema r gi na l e k o s t e nr ef l e c t e e r t i si nef f i c i n t . I n d i e z i ni s mo no po l i s t i s c hec o nc u r r e nt i e du s n i etef f i c i n t . Maa r di t moe t bek ek enwo r d ens amenme t e en t wee de o pme r k e l i j k k enme r k name l i j k d at b i j deopt i ma l ep r od uc t i ex0d eGK h o ge r z i j n da nhe t mi n i mumv an d eGK. Deec onomi s c h ei n t e r p r et a t i e l i gt v oo r de ha nd: i nd i en he t bedr i j f mee r dan x0z o u p r o duc e r en ,z o u den de k os t en pe r ee nhe i d nogk unn enda l en . Er b l i j v enm. a . w. i n h et l an get e r mi j ne v en wi c ht no gni e t - ge x p l o i t ee r d es c haa l v oo r de l e n o v e r . Di t l aa t s t ei l l u s t r e e r t een be l an gr i j k et r ade - of f opma r k t en me tmo nop o l i s t i s c he c on c u r r e nt i e . Denad el en va npr od uc t i et e genho ge r e d anmi n i ma l ek os t e nmo et e nwo r d enaf ge wo ge nt e gen de v oo r de l e n v a n ee ngr ot e r ev a r i t e i t aa na ange bod enp r od uc t e n. ( v b . bi e r , e rb es t aa nv e r s c hi l l en des o o r t e n, s ma k e n, wa a r doo r a l l e b r ou we r i j e n n i e t hun v o l l ec ap ac i t e i t be nut t enwa nt da nz ou he t b i e r n i et v e r k o c h tr a k e n. Dus of we l wo r den s ommi ge b r o u we r i j en ges l ot enwa a r do o ra nde r e hu nv o l l ec a pa c i t e i t k un ne nb enu t t e noma andev r a a gt e v o l do enenz o t ege nl a ge r e gemi d de l de k os t en p r o du c e r en , z ov e r d wi j ne ne r b r o u we r i j en waa r do o r e r mi nde r v ar i t e i t i nhet aa nb od k omt , of we l l aat j e a l l e s z oa l s het i s . ) 7 . Voo r s pe l l e nv a nma r k t u i t k oms t eni nd ep r ak t i j k Naa r mat e de mar k t s t r u c t uu r v e r s c h i l t oo k het ma r k t ged r a gv an dea anb i e de r s . Pr i j s - e nwi n s t v e r l oo pk un nen s t e r k v a r i r e nn aa r gel an g v a n de ma r k t . 7 . 1. Ma r k t v o r men en ma r k t u i t k oms t e n Cr i t e r i ad i egeb r u i k t wo r de nomv e r s c h i l l end ema r k t v o r me nt e o nde r s c he i d enge v e ns l e c ht s eenl e i d r aa dv oo r he t a na l y s e r en en v o o r s pe l l env a nma r k t u i t k oms t e nopc o nc r et e ma r k t e n. Toc hmo et me n i n a l l ege v a l l en h ee l n au wk eu r i ga l l e r e l e v an t e ma r k t oms t an d i ghed en b ek i j k en a l v o r ens c on c l u s i e s o v er dema r k t u i t k oms t e nt et r e k k en. Zos t e l t men b i j vo o r bee l dv a s t dat op s ommi ge mar k t e nwa a r s l e c ht s nbed r i j f of e nk e l e bed r i j v en we r k z aamz i j n ( me nd en k t aanmo nopo l i s t i s c he u i t k oms t en ) , t o c h u i t k oms t enge l d endi ede z ev anz u i v e r e mede d i ngi n gs t e r k be nade r en. 7 . 2. Con c u r r ent i e a l s d y n ami s c h p r oc es I ne en d y nami s c h ec on t e x t d r a gen 4k r a c h t en b i j t ot wi j z i gi n gen i n dei n t en s i t ei t v a nde c on c u r r en t i e .1 )c on c en t r a t i ei n de mat ed at z ed es t r u c t u r el es ame nhan gv an deb ed r i j v env a ne en s ec t o r wee r geef t2 )c on t e s t e e r ba ar he i d v an de be dr i j f s t a k , de z ebep aa l t d ema t ewa a r i nn i eu weaa nb i ed e r s i ndema r k t k unn enb i n nend r i n gen3 )s ame n we r k i n gs be l e i dv an de on de r nemi n geni n ee nb ed r i j f s t akb e n v l oe den e v en een s dec o nc ur r e nt i e4 )d eo n z ek er he i d s pe el t oo k e enr o l , d es t ege r i n ge r de i nf o r mat i e o v e r he t ged r a gv a n de an de r e aa nb i ed e r s en de e v o l u t i e va nd e ma r k t , de s t es t er k e r dec o nc u r r en t i e.I nd epr ak t i j k s pe l e nd e z e4 k r a c h t en t e ge l i j k e r t i j d . Al s z ei n de z el f de r i c ht i n gwe r k e nv e r s t e r k e nz ee l k aa r . Ze k unne ne c h t e r oo k e l k a araf z wa k k e nof n eu t r a l i s e r en . Een wi j z i gi n gi n1 of me e r v an de v i e rc on c u r r e nt i e k r a c h t en b r e n gt ee nv e r a nde r i n gi n de i nt e n s i t e i t v an d e c on c u r r e nt i e t e we e genbe n v l oed t t e v en s degemi dd e l der e nt a bi l i t e i t s p os i t i ev an de s ec t o r . Al s een on de r nemi n gha a r l a n ge t e r mi j nr e nt a b i l i t e i t s po s i t i e wi lv e r b et e r en, da ns t a andaa r i nhoof d z aa k t wee wege nopen . Ze k anp o gen de i n t en s i t e i t va ndec o nc u r r ent i e b i n nen h aa r bed r i j f s t ak t e v e r mi nd e r en , of z e k a np o r be r e nh aa r r el at i e v e po s i t i e t enop z i c ht e v a n ha a r c on c u r r e nt e nt ev e r b et er e n. Daa r t oemoe t en r e s pe c t i e v el i j kc on c u r r e nt i e v e r mi nd e r en deenpo s i t i e v e r bet e r end es t r a t e gi enwo r d enaan ge wen d.c on c u r r e nt i e v e r mi n de r e nde s t r a t e gi e n . Doo r i n t e s pe l e no pdek r a c ht end i edec on c u r r e nt i e be pa l e nk an ee nond e r nemi n gt r ac ht e n d ec on c u r r e nt i e i n ha a r s e c t o r t ed r uk k en , wa a r doo r de gemi d de l de eno ok ha a r e i genr e nt a bi l i t e i t z a l s t i j gen . Zek a n d oo r f us i e of d oo ro v e r name de c o nc en t r at i ev e r gr ot e n. Zek an p r o ber e nd et oe t r ed i ng v a n n i eu we a anbi ed e r s t eb emoe i l i j k en. Zek a no ok s ame n we r k enme ta nde r e on de r n emi n genu i t de s ec t o r . Ze k ant e ns l ot t eoo k p o ge nde o n z ek e r he i d b i nn endebed r i j f s t ak t er edu c e r e n.p os i t i e v e r be t er e nde s t r at e gi en . De on de r n emi n gk an t r a c h t en d e p r odu c en t t ewo r d enmet de l aa gs t e gemi dde l d ek o s t env a nh aa rs e c t o r . Oo k d oo r p r od uc t d i f f er e nt i a t i ek a ne enond e r nemi n gh aa rp os i t i ev e r b et e r en . Ande r emo ge l i j k hed enz i j n : z i c hr i c h t en op nb epaa l dma r k t s egment , v e r t i c a l ei n t e gr a t i e , d i v e r s i f i c at i e e n i n t e r na t i on a l i s e r i n g. He t s p r e ek t v an z e l f d at wann ee r e enonde r nemi ngpo o gt ha a r p os i t i e t ev e r b et e r en, r ea c t i es v andec on c u r r e nt i e n i e t z u l l e nu i t b l i j v en. Zo o nt s t a at een p r oc e s v an s t r a t e gi s c hei nt e r ac t i e s . Hoofdstuk 6 : Marktimperfecties en de rol van de overheid 1 . Wel va a r t s i mp l i c at i e s v andewe r k i n gv an de v r i j e ma r k t1 . 1. Ec o nomi s c h ewel v a a r t e nd ema r k t u i t k oms t en Omde we l v aa r t v a n de c on s umen t en t eme t en b i j een ge g e v enma r k t p r i j s en een ge ge v en hoe v ee l h e i ds t e l l en e c o nomen v oo r he tv e r s c hi l t eb epa l e nt us s e ne ne r z i j d s det o t a l ebet a l i n gs be r e i d