1. S Trung Quc
Nguyn Hin L
http://vnthuquan.net/truyen
Mc Lc
McTrang
Ta
Thi nguyn thy v thi phong kin
Phn 1
Chng I/IKhi Trung Hoa01
Chng II/INgun gc09
Chng III/INh Thng15
Chng IV/INh Chu21
Chng V/INh Tn (221 - 206 TrCN) - (Thi ca php gia)45
Chng VI/IT TNG TRUNG HOA THI TIN TN53
PHN IIThi Qun Ch - Giai on u - Hn thnh, H cn yu75
Chng I/IINH HN (-206 - +220)77
Chng II/IITHI TAN R U TIN CA QUC99
Chng III(1)/II Thng Nht Tr Li ( 580 - 906)119
Chng III(2) /IIHa Phin Trn133
Chng IV/II TAN R LN NH (906- 960) NG I V THP QUC147
Chng V(1)/II THNG NHT V PHN CHIA LN III153
A.THNG NHT: BC TNG (960-1120)
Chng V ( 2)/IIB.CHIA HAI NAM BC - NAM TNG (1127-1279)179
Chng V ( 3)/II6. Tng, Kim v Mng C cui th k XII183
Chng V ( 4)/IIC. KINH T - X HI187
Chng V ( 5)/II4.i sng thnh th 191
5.Hng Chu - i sng cc gii.
Phn III
Chng VI(1)/IIIThi Qun Ch ( Tip) - Nh Nguyn ( 1277 - 1367 )193
Chng VI (2)/III4. Tnh m Mang Thm Quc.199
Chng VI (3)/IIITNH HNH X HI203
Chng VI ( 4)/III3 Nguyn Nhn suy vi 207
D. Vn Ha
Chng VII(1)/IIINH MINH( 1368 - 1644 ) 213
A. THI THNH
Chng VII(2)/III2- Hu - Lon tnh nn 217
THNH T ( 1403 - 1424 )
Chng VII (3)/IIIB- CHNH TR221
Chng VII ( 4)/IIINGAI GIAO 225
2. Ngi Trung Hoa Ra Hi Ngoi Lm n.
Chng VII (5)/IIID. SUY VONG229
Chng VII ( 6)/IIIE. NH MINH SP .235
Chng VII (7)/IIIG. VN HO 239
3. Vn Ngh
Chng VIII(1)/IIIDI S THNG TR CA MN CHU 245
NH THANH(1644-1911)
A. THI THNH TR
Chng VIII(2)/IIIKHANG HI (Thnh T 1662 1722)251
UNG CHNH (Th Tn 1723 1735).
CN LONG(Cao Tn 1736- 1795).
Chng VIII(3)/IIIChnh Tr - Vn Ha - X Hi257
Chng VIII(4)/IIIB. THI SUY: NI U V NGOI HON267
Chng VIII(5)/III4. Chin tranh nha phin th nh Anh Php lin qun.277
Chng VIII(6)/III5. Nga nhy v chia phn. 281
6. Triu nh Mn Thanh T Hi Thi Hu.
Chng VIII(7)/III7. Trung Hoa b xu x 287
8. Trung Nht chin tranh.
9. Lit cng qua phn Trung Quc.
Chng VIII(8)/IIIC. NH THANH SP 293
Chng VIII(9)/III4. Thanh d b lp hin m khng thc tm297
Chng VIII(10)/III5- Nhn li thi qun ch299
Phn IVTHI DN CH303
Chng I(1)/IVNHNG NM U CA CH CNG HA305
Chng I (2)/IV4- Ngoi Giao vi lit cng311
5- Ha Qun Phit Sau Khi Vin Cht
6. Ng T Vn ng
Chng I(3)/IVB- CHNH PH CCH MNG MIN NAM317
1- Tn Vn lp chnh ph , tip xc vi Nga
2. Hc thuyt Tn Vn
3. Cng ca Tn Vn
Chng I(4)/IVC - CCH MNG VN HO325
Chng I(5)/IV3. Cao tro cch mng (1917 1927)
Chng II(1)/IV Trung Hoa Dn Quc335
1- Tng Gii Thch
2- Tng lm Tng t lnh em qun Bc pht
- Bc pht, thng nht quc gia
Chng II(2)/IV Giai on nh ( 1927 37) : tn cng Cng339
Chng II(3)/IV3. Cuc Trng thnh ( 10-1934 n 10-1935 )343
Chng II(4)/IV D- LO CHO DN SINH349
Chng II(5)/IV E. BO V DN TC357
Chng II(6)/IV Cng sn Din An363
Chng II(7)/IVG. LI NI CHIN - TNG THUA369
Chng III(1)/IVTRUNG HOA CNG SN375
Chng III(2)/IV385
Chng KtKt phn t409
Ph lc
Ph lc I Bng cc triu i411
Ph lc II S VIC QUAN TRNG T 1911 n 1973415
420 Thnh-ct-t Hn v quc Mng C
S Trung Quc
Nguyn Hin L
Ta
NM 1979, vit xong cun Kinh Dch, mt tng hp Trung trit thi Tin Tn, ti tnh chm dt cng vic bin kho vit hi k, ri ngh ngi: gn tht tun ri. Nm 1981, b Hi k vit xong, ti sp t li cc t sch Si Gn v Long Xuyn, khng ng c ti non nm chc cun v lch s, vn minh Trung Hoa. Ti ly ra c li ht, mn thm c ca bn 6 -7 cun na; v cng nh trn ba chc nm trc khi tm hiu vn hc Trung Quc, ti va c va ghi chp, v rt cuc vit thnh b s ny, ngoi d nh ca ti. Trung Hoa ngy nay ln gn bng c chu u, dn s trn mt t (1 phn 5 dn s th gii), c truyn thng trng s, t th k th VIII trc Ty Lch (i Tuyn Vng nh Chu) c tn s, v t i no cng c nhng s quan chp s k lng, c cng tm, cho nn ti liu v s ca h nhiu v cng, rt c gi tr. Bn nm chc cun ti c c, ch nh mt bi cy trong mt khu rng rng, c thm g u, cho nn ti phi hn ch s tm hiu ca ti. Ti cho lch s Trung Hoa l lch s ca mt nn vn minh v cng c c (infiniment originale: Guillermaz), tuy ra i sau vi nn vn minh khc: Ai Cp, Lng H... nhng tn ti lu nht. Khong 3.000 nm trc, n xut hin t min trung du sng Hong H. Trong khi cc b lc chung quanh u bn khai th nh n (cui nh Thng) v nh Chu gii v nng tang, ng, c mt t chc x hi cht ch, mt tn gio c tnh cch x hi (th Thng , thn x tc, cha m...), rt t m tn, mt v tr quan duy vt (thuyt m dng) v mt li ch tng hnh, hi m mt s nh ngn ng hc hin nay khen l c th dng lm li ch quc t c; m s thc trong non 3.000 nm, n ng vai tr ngn ng quc t trong th gii ca Trung Hoa gm c chc dn tc ng . Vn minh truyn b ln ln ra cc min chung quanh m khng phi dng ti v lc; n thu phc ri khai ha, ng ha nhiu b lc d man, v cui thi Chin Quc n lan rng ra gn ht lu vc hai con sng ln nht ca Trung Quc: Hong H v Dng T giang. Ri nh Tn thng nht Trung Quc, chm dt ch phong kin, li m mang thm t ai ti h lu sng Ty Giang (Qung ng ngy nay). Pha ng l bin. Pha ty v pha bc l nhng cnh ng c, nhng sa mc mnh mng, bt ngn, t , cc dn tc du mc ht lp ny ti lp khc, t nhp vo t Trung Hoa, cp ph ma mng, sc vt..., ngi Trung Hoa phi xy trng thnh chn h; t nh hn phi chin u vi h, dn h v cc cnh ng c, mi u c l ch l t v, sau nhn m m mang thm b ci, thnh mt cuc tranh dnh t ai sut hai ngn nm, ti cui nh Thanh. H Hn (Trung Hoa) thnh th H (du mc) li v phng Bc i thi Hn suy vt trng thnh vo chim t: mi u h chim c mt phn min Hoa bc (cc tnh Thim Ty, Sn Ty...), ln ln h mnh ln, chim trn c Hoa bc, ti b sng Dng T, sau cng, i Nguyn, Thanh, c thi h lm ch hon ton non sng ca ngi Hn hai ln: ln u mt th k (Nguyn), ln sau hai th k ri (Thanh). H chim t, cai tr dn tc Hn, dng vn t, ngn ng Hn, ch trong vi th h Hn ha, thnh ngi Hn, v khi ngi Hn dnh li c ch quyn, th t ai ca H thnh t ai ca Hn, con dn H cng thnh con dn Hn, nh vy m sau thi Nam Bc triu dn tc Hn thm c dng mu Tin Ti, Ty Tng, Thc Bt, sau thi Ng i, thm c dng mu Sa ; sau thi Thanh thm c dng mu Mn, Mng, Hi Ht v quc ca h rng hn tt c cc i trc, tr i Nguyn. Hin tng c th ni l c nht trong lch s nhn loi. Hn na, h tip thu cc vn minh khc, mt cch c sng tc - theo ngn ng ngy nay - nh tip thu o Pht ca n m lm giu cho trit hc ca h, cho c trit hc n na. Ngy nay h ng tip thu vn minh phng Ty v c mun sa i chnh sch ca Nga: h cn d dm, ta ch xem h c thnh cng hay khng. Mt im na ti mun nhn mnh: nh hng ca Khng T ti lch s Trung Hoa. ng ch trng vua phi l ngi c ti, c; ngi vua khng truyn cho con m truyn cho ngi hin nh Nghiu truyn cho Thun, Thun cho V; nhng thi ng, s truyn t c t lu i, khng th b c; ng ch c th ci thin ch , o to nhng k s c ti, gip bn qu tc v ln ln thay h m tr nc. Nhng k s u c tuyn trong dn chng, v t Hn, ng tr i, ch qun ch Trung Hoa c tnh cch s tr, khng cn giai cp qu tc cha truyn con ni nm ht cc chc v ln trong triu, ngoi qun na. l mt tin b rt ln, ngi phng Ty phi khen. ng li gim bt quyn chuyn ch ca vua bng cch cao nhim v, t cch ca s quan, gin quan; dy cho vua, quan, k s v thng dn rng vua phi thng dn nh con, phi tn trng nguyn vng ca dn ...; phi chm lo cho dn n, ti sn trong nc phi qun bnh, ng c k ngho qu, k giu qu. Sut thi qun ch, ng vua sng lp mt triu i no cng ngh ngay n vn qun in, chia t cho dn cy trc ht. Ngy nay Tn Vn v Mao Trch ng cng theo chnh sch . Sau cng Khng T c tinh thn nhn bn rt cao. ng hiu hon trng trung dung, rt ght s tn bo, v a s cc vua cha Trung Hoa theo ng. Hc thuyt ca Thng ng, Hn Phi lm cho Tn mnh ln, thng nht c Trung Quc, nhng khi thng nht ri, dn tc Trung Hoa khng dng n na, t Hn ti Tng, trn 1.500 nm, khng c mt bo cha no nh Tn Thy Hong. Khi o Khng suy ri, nh Minh mi theo nh Nguyn (Mng C) dng chnh sch c ti; nh Thanh (Mn Chu) cng vy, v gn y, cn t hn na, Mao Trch ng t ho rng git k s gp trm ln Tn Thy Hong! Nhng ng ta cha cht th cch mng vn ha ca ng ta phi dp b. V vic phn chia thi i, ti khng theo cch ca a s hc gi phng Ty (v hc gi Trung Hoa bt chc h), chia thnh thi Thng C, Trung C, Cn C, Cn i, Hin i. Nhng danh t mn ca phng Ty, khng p dng vo lch s Trung Hoa c, tr hai danh t Thng C v hin i. V lch s Trung Hoa t Hn cho ti cui Thanh, tin u u, khng thay i g nhiu nh lch s phng Ty, khng lm sao phn bit c ti au l ht thi Trung C, ti u ht thi Cn c, ri Cn c vi Cn i khc nhau ra sao. V li nhng danh t khng cho ta mt nim g r rt, mi ngi mt khc. Chng hn danh t thi Cn i (Temps moderne), ngi th cho bt u t thi Nguyn (Eberhard), ngi li cho t cch mng 1911 (Dubarbier) khc nhau 632 nm, cn g v l bng! Ti ch chia lm ba thi i thi: - Thi Nguyn thy v thi Phong kin ti gom lm mt (phn 1) v khng bit chc ti u ht thi phong kin; v li thi nguyn thy khng c g ng chp, ch c 8 - 9 trang, khng tin t ring vo mt phn. - Thi Qun ch t nh Hn ti cch mng Tn Hi (1911). Thi ny di nht - trn 21 th k - ti tch lm hai: + T Hn ti cui Nam Tng, thi thnh nht ca vn ha (Phn II). + T Nguyn ti cui Thanh, thi suy ca dn tc Hn (Phn III). - Thi Dn ch t cch mng 1911 ti ngy nay (Phn IV) Ti ngh nh vy va gn va sng, ch c tn thi i chng ta cng hiu ngay c im ca n v bit n bt u t th k no, chm dt th k no. N.H.L Long Xuyn, ngy 15 thng 5 nm 1983 c v sa ti Si Gn, ngy 15 thng 10 nm 1983
Nguyn Hin L
S Trung Quc
Phn I
Chng I/I
Khi Trung Hoa
1. Mt khi bit lp
Nhn bn th gii chng ta thy trong cc nc thi thng c c mt nn vn minh rc r th Trung Hoa sng cch bit hn c, gn nh khng tip xc vi cc nn vn minh khc. Ai Cp, Lng H (Msopotamie), Ba T gn nhau, thng qua li vi nhau; nht l Hy Lp, La M trn b a Trung Hi, l ni cc thng thuyn ca Crte, Tiu , Phcinie, Ai Cp... lui ti hng ngy, trao i hng ha v vn minh, ngay n n , mt bn o mnh mng hnh tam gic hai cnh l b bin, nhng v pha ty st vi Ba T, ri t Ba T qua Lng H, a Trung Hi tip xc vi Hy Lp, Ai Cp; cn v pha ng th qua Min in, xung M Lai rt d dng. Ch c Trung Hoa l mt khi gn trn, ba pha Bc, Ty, Nam l ni cao, ng c v sa mc, pha ng nhn ra Thi Bnh Dng mnh mng; n nh quay lng li vi cc nc vn minh Trung , Ty , sng mt i sng ring bit. N tuy c b bin di y, nhng min Bc, b bin thp, ly, li thiu o gn, nn ngi Trung Hoa thi c khng mun mo him ra khi; cn min Nam (sau ny ln ln mi thuc v Trung Hoa) th b bin li khng bng phng, kh hu xu, dng t nhiu, khng c g l khuyn khch h c. Tm li ni v bin gn nh ngn chn nh hng ca cc nn vn minh Ty , khng cho nh hng ti Trung Hoa, v trong thi thng c, t nht l ti u k nguyn Ty lch, dn tc Trung Hoa sng cch bit vi cc dn tc vn minh khc. C ngi cho rng nh vy mt phn m vn minh Trung Hoa c nhiu nt c bit, c tnh cch th cu v duy tr c hn hai ngn nm. Nhng nu xt k th s cch bit cng ch l tng i. c s ta mi thy dn tc Trung Hoa chu nh hng kh nhiu ca cc nn vn minh khc chu . Trc ht, ngay t i Thng, khong 1.500 nm trc Ty lch, h hc c cc cch hp kim ch to ng ca Ty ; ri v sau cch dng chin xa, cch xy thnh ly thi Ty Chu, cch dng k binh thi Chin quc, nhng cch u do cc dn tc du mc phng Bc v Ty Bc truyn li cho h. T i nh Hn, h chu nh hng nhiu ca Pht gio n , ti i Lc Triu, i Nguyn, i Thanh, thm nh hng ca Th Nh K, Mng C, Mn Chu, Ba T, Rp... na, iu ai cng bit. Vy Trung Hoa ch bit lp ch khng cch bit hn vi cc nc khc v lch s Trung Hoa khng th no tch bit hn vi lch s cc nn vn minh khc chu . C s trao i vn minh ln nhau, i khi t on nhng khng bao gi tuyt hn. Nn vn minh no t xa ti nay cng nh vy ht; m trong lch s Trung Hoa, s giao thip gia dn tc Trung Hoa theo nng nghip v cc dn tc du mc pha Bc v pha ty l nhng yu t quan trng nht. c lch s Trung Hoa chng ta nn nh iu . 2. Khng nht tr
Khng k nhng min mi sau ny mi chim c, Trung Hoa vo u k nguyn Ty lch c hnh mt khi gn trn. V qu ln nn khi khng nht tr m gm nhiu nc, nhiu dn tc khc nhau v lch s, phong tc, li sng. Cc dy ni ln pha trong (pha ty) thng chy t Bc ti Nam; ngoi ra li c nhng dy ni nh, thp hn pha ngoi, hng t ty qua ng (pha bin), chia Trung Hoa thnh nhiu min cch bit vi nhau, ch thng vi nhau bng nhng o, nh o thng Thim Ty vi H Nam, Sn ty vi H Bc,Thim Ty vi T Xuyn, H Nam vi H Bc... Nhng o rt quan trng v phng din chin lc v thng mi, khin ch cc min c nh hng ln nhau rt mnh m d thng nht c. Li thm, cc con sng ln nh Hong h, Dng T, sng Hoi, Ty giang u chy t ty qua ng, hp vi cc dy ni m chia Trung Hoa thnh nhng min quan trng di y: - H du sng Hong H, gm cc tnh H Nam, H Bc, pha ty tnh Sn ng, pha bc tnh An Huy, ti thung lng sng Hoi. Min l ci ni ca vn minh Trung Hoa m trung tm trn b sng Hong H, tnh H Nam. - Bnh nguyn Sn Ty (nc Tn thi Chin quc). - Cnh ng Thim Ty (trung tm ca Ty Chu, sau l nc Tn thi Chin Quc). - Bn o Sn ng (nc T thi Chin Quc). l v phng bc. V pha Nam c: - Cnh ng trung lu sng Dng T (nc S thi Chin Quc). - Nhng cnh ng h lu sng Dng T: nc S, phn pha Nam Giang T, v nc Vit pha bc Chit Giang. - Min lng cho t T Xuyn, pha ty, ni gn ngn sng Dng T. Nhng min k trn c khai ph t thi Tin Tn (trc i Tn). - T i Hn, Trung Hoa li sp nhp thm cc tnh Phc Kin, Qung ng b bin, gi l min ng Nam; min ny nh thng mi, cng ngh hn l canh nng. - V cc tnh Qung Ty, Qu Chu, Vn Nam, gi l min Ty Nam, min ny nhiu ni, t ng rung, ngho, c nhiu dn thiu s: Miu, Thi, Lolo ... Din tch trng trt c c ni ch l 10%. Chng ta nn nh Trung Hoa rng bng c mt lc a; ni cnh ng T Xuyn ca h cng ln hn c nc ta, m tnh nh nht ca h cng rng hn Bc K ca ta. Do , Trung Hoa tuy thng nht t lu m cc min khc nhau v phong tc, ngn ng (mc du cng mt li ch vit) v thng c khuynh hng t tr. Tm li ba nt ln, cn bn ca Trung Hoa l rng mnh mng, a dng v phc tp[1]. *Phng Bc v phng Nam - Hong H v Dng T giangTuy a dng nh vy nhng xt chung th ta c th phn bit hai min ln: t lu vc sng Hong H tr ln l min Bc, t lu vc sng Dng T (cng gi l Trng Giang) tr xung l min Nam (xa gi l Giang Nam v pha nam Dng T giang). Hai min , a th v kh hu khc nhau, nn nh hng n con ngi cng khc. Min bc (cc nc Tn, Tn, T, V, L, Tng...) kh hu lnh lo, t ct kh khan, cy c tha tht, phong cnh tiu iu, sn vt him hoi. Ma rt t, tri quanh nm xanh bic, khng mt m my, t th mnh mng mt mu ct vng (hong th, ting Php gi l loess, ph sa ca sng Hong H), t c cy cao che tm con mt (Vng Chi Hon), ch ton mt loi c, khi gi o o thi, c rp xung, ta thy l nh nhng by b v d, dn trng la m, k v mc sc. Min Nam (nh cc nc S, Ng, Vit...) kh hu m p, cy c xanh ti, phong cnh tt p, sn vt phong ph. Ni lm chm, ht ngn ny n ngn khc, my trng ph quanh nm; sng rch quanh co un khc, nh bi hi luyn tic cnh xanh hoa thm m khng n ri (T Linh Vn). Ma nhiu, t ct ph nhiu, trng c la go m nng sut gp hai la m. Thng c nhiu cn dng hi hng, nhng khi tri tnh th cnh tht rc r, tri nc mt mu trong ti. Do a th v kh hu m dn phng bc phi gng sc kim n, cn, kim , chu cc kh, kin nhn, cng cng, trng dng sc, thin v l tr; cn dn phng nam th thch mt cuc i an vui, nhn tn, thin v tnh cm, o tng. Ngay t u thi Chin Quc, trong sch Trung Dung, ta thy phn bit gia tnh tnh ngi phng bc v phng nam: Khoan nhu m dy tha th k v o, l ci cng ca ngi nam, qun t theo . Nm trn o gip, binh kh, cht m khng s, l ci cng ca ngi bc, k anh hng theo . Ngi phng bc ch ngi phng nam l khinh bc, phng ng, khng chu suy ngh, thiu c thc t; ngi phng nam ch ngi phng bc l hung tn, hay gy g, t hp, thch nhng tiu xo. Nhng Bc Nam ln ln ho hp vi nhau, cng chu nh hng su m ca o Khng v o Lo, cng mt li sng, mt nn kinh t, thnh mt dn tc m nhng nt chnh l sing nng, kin nhn, t tin, a ho bnh, c tinh thn gia nh, gia tc rt cao. H c tinh thn gia nh, gia tc cao v theo ch tn php ca nh Chu (coi sau), trng s th phng t tin, trng ch hiu ca o Khng; h a ho bnh cng nh mi dn tc sng v nng nghip, m cng v hai trit gia ln ca h Khng v Lo, nht l Lo, u khng hiu chin; h t tin v khai ph c mt khu vc mnh mng, to c mt nn vn minh rc r, rt c bit, khin cho nhiu dn tc thng h v v lc ri cng phi ng ha vi h. Sau cng, h sing nng, kin nhn v t ai ca h ngho. t ai ca h tuy mnh mng m ch c hai ng bng ln: lu vc sng Hong H v lu vc sng Dng T; ngoi ra l nhng cnh ng, nhng bnh nguyn nh so vi din tch v dn s ca h, tr bnh nguyn T Xuyn sm c nhiu cng trnh thy li quan trng. Hin nay ch c 1/5 din tch l trng trt c v nhiu gia nh 5 ngi ch sng nh 4.000 thc vung. i khi a th ca h ca nh nc Vit ca chng ta: con sng Hong H c th v nh sng Hng H (tuy di hn, ln hn); cng c nhiu ph sa, cng thng b lt. C hai u pht nguyn t Ty Tng, u c nhiu ph sa, u thng gy lt. Ph sa ca sng Hng v sng chy qua nhiu vng t ; ph sa ca Hong H vng v sng chy qua min hong th ca ty bc Trung Hoa (Thim Ty). Lp hong th dy ti 400 mt, rt mu m. Mi nm Thim Ty b vi cn ging hong th, bi vng bay m mt, khng kh v mt tri u mt mu vng; khng mt vt g khng b bi ph; mt eo gc (vi tha xp 3 - 4 lp) m n cng chui vo mi, ming, tai c. Min i ni t cy, nn nc ma xi xung lng sng cun theo hong th, ti min ng bng Sn ng, ph sa lng dn xung, ln ln nng lng sng ln. T thng c dn chng phi p b hai bn sng ngn lt, do lng sng ngy cng mau nng ln, cao hn c ng rung hai bn; li phi p cao hn na, v mi khi v - m gn nh khng nm no khng v ni ny hay ni khc v di qu - th gy trn lt tai hi hn sng Hng ca ta nhiu. Tai hi nht l nn Hong H i dng sau mt v v , lt ln. T khi c s ti nay, n i dng h lu su ln, khi th vo Hong Hi, khi th vo Bt Hi nh ngy nay[2]. Mi khi n i dng th my tnh b tn ph, ng l tang in bin thnh thng hi, hng triu dn cht, hng chc triu dn khng c nh ca, rung nng; v chnh quyn phi bt dn p li hng ngn cy s . Ni no cng thng b hn hn, v min bc t ma; c ni lt xong th b hn hn, trung bnh c ba nm b hn hn mt ln. Nu hai nm lin b hn hn th li c c triu dn cht i. Do i sng ca nhn dn min bc rt cc; h rt qu t, lm rung m sn sc k lng nh lm vn: nng sut ca mi hecta cao nht th gii, nhng nng sut ca mi ngi li thp nht. Nn i Trung Hoa kinh nin, nh nn i n , cc nh cm quyn Trung Hoa khng c cch no gii quyt c, v thi ho T ng Pha i Tng ti h th rng c nm ngn cun sch cng khng tm c cch cu i cho dn. Min nam hn min bc, nh c sng Dng T, cng gi l Trng giang, v n l con sng di nht (5.000 cy s) ca Trung Hoa, v cng l mt trong nhng con sng di nht th gii. N cng bt ngun t Ty Tng, chy qua nhng min t kh ph nhiu T Xuyn, nhng h lu ca n nc trong xanh, nn ngi u cn gi n l Fleuve blue; nc sng cng ch ph sa, tuy khng nhiu nh Hong H nhng cng lm cho tam gic chu (delta) Thng Hi c khong 100 nm li ln ra bin c ba cy s. N ging sng Cu Long ca ta. C hai u bt ngun Ty Tng, u t ph sa, ma nng nc u trong, ma ma t gy lt tai hi, nh c h cha nc: Cu Long c h Tonlesap (cng gi l Bin H) v ng Thp Mi; Dng T c hai h ng nh v B Dng tnh H Nam. Nc sng dng ln cao qu th chy vo nhng h , khi nc sng h th nc h chy ra sng; nh vy m t khi c nhng trn lt ln, v c hai con sng Cu Long v Dng T u khng c . Tuy nhin, lu lu, sng Dng T cng gy lt tai hi. Nm 1931, h ng nh ma cn ch rng 3.300 cy s vung, ma ma, lt 10.000 cy s vung, v lm cht 140.000 ngi; 18 triu ngi t h ra ti bin khng c nh ca, i v mt ma. Tai hi nht l nm 1944, c Hong H ln Dng T u b lt, sau hn hn 1942. Dn chng H Nam v H Nam phi n c, v cy, c k c phn na! Hng triu ngi cht i. Sau bnh dch honh hnh, h cng cht nh r. Tht khng khip. Ngi ta bn em gi, con gi ly mt chn go. Min Nam cng t b hn hn min Bc v y thuc v min c gi ma, ma nhiu khng thiu nc, trng la go c. Dng T cn hn Hong H im tu b, thuyn lu thng quanh nm c (ma nng Hong H h lu cn qu, lng sng phi ct ln) trn ba ngn cy s, thnh mt dng huyt mch nui sng non mi tnh ca Trung Hoa. * Cng nh nc ta, cho ti nay Trung Hoa thiu kim loi, vng, bc, st, ng, mc du ni ca h c th c nhiu khong sn. Theo Eberhard trong Histoire de la Chine, thi no h cng thiu ng, v t khi h dng c tin th ai c ng cng c th em n l c c tin c. V thiu ng nn trong dn gian t c ng m dn chng thng dng gm; c th l mt nguyn nhn khin cho ngh lm snh, s Trung Hoa pht trin mnh. Trung Hoa ngho hn ta v rung mui. V t s chiu di b bin so vi din tch km ta m kh hu li lnh hn ta. Do mui rt qu, triu nh sm gi c quyn lm mui t i Hn, m thng nhn bun mui lm giu rt mau. Nhng h hn tt c cc dn tc khc l bit trng du nui tm, dt la, t 3 - 4 ngn nm trc, v nhng t la gm vc ca h hi u k nguyn Ty lch ch qua chu u bn t hn vng. 3. Nhng thng nht nh ch vit
So vi n , u Chu, Trung Hoa rt thng nht, t i Hn, trn 2.000 nm trc l mt quc ln, m quc khng tan r, li cn bnh trng thm v Hn ha c cc dn tc trong nhiu thi chim c n. N c n nh, gi c nn vn minh c bit ca n cho ti u th k ca chng ta, nh: - C mt t chc x hi v chnh tr hu hiu hn c dn tc La M thi xa, kt qu s dung ho o Khng vi hc thuyt thc tin ca php gia. - Nht l nh ch vit. Ta phi b nhng truyn thuyt cho rng Hong t ra vn t Trung Hoa t 4 - 5 ngn nm trc, ngy nay khng cn ai tin rng Hong l nhn vt c thc na. C thuyt Thng Hit m cc hc gi thi Chin Quc a ra cng khng chp nhn c v khng ai bit Thng Hit i no. Gn y ngi ta o c An Dng (H Nam) nhiu mu ra, xng loi vt, v ng trn c khc ch, v cc nh kho c on rng Trung Hoa c ch vit tr nht l u i Thng, khong mt ngn tm trm nm trc k nguyn Ty lch. Cng nh Ai Cp v nhiu dn tc vn minh thi thng c, ch vit Trung Hoa thi c tnh cch tng hnh (idograme), ngha l v phc vt mnh mun ch. Chng hn,mun ch mt tri, Trung Hoa v () (Ai Cp cng vy), sau thnh ch (); mun ch mt trng, Trung Hoa v () (Ai Cp v (), sau thnh ch (); mun ch dng nc, Trung Hoa v (), sau thnh ch (); mun ch khu rung, Trung Hoa v (), sau thnh ch (); mun ch cy ci, Trung Hoa v (), sau thnh ch (); mun ch ci ming, Trung Hoa v () (Ai Cp cng v (), sau thnh ch (). l giai on u, qua giai on nh, cng tng hnh m thm tnh cch biu nh () c ting Trung Hoa ln ting c Ai Cp u c ngha l ngy; () ting Trung Hoa ch thng na; ting Ai Cp cng dng cch ch thng: v mt mt trng, nhng thm mt ngi sao: () Qua giai on sau, mi hnh Ai Cp ch mt vn, nh () ch ci ming, m ming, ngi Ai Cp thi xa c l ra (hay re), cho nn vn ch thm vn ra (hay re). Giai on cui, mi hnh (gi l du cng c) ch mt m nh hnh () khng ch vn ra (hay re) na m ch ph m r. T , ch vit c Ai Cp khng cn l tng hnh (criture idographique) m thnh ra tng thanh (cng gi l k m (criture phontique)) nh cc ch ca Ty phng: Hy Lp, La M, Anh, Php ... v nh ch quc ng ca chng ta thi nay. Ch Trung Hoa tri li, ngng giai on hai, khng dng hnh ch vn, ghi m, m dng thm nhiu cch khc to ch mi nh hi , gi t, chuyn ch ..., tm li, vn gi tnh cch tng hnh m khng thnh tng thanh, mc du h cng c php hi thanh: dng thanh m ca mt ch ghi thanh m ca mt ch khc. V d dng ch thnh (), l nn, ghi m ch thnh () l thnh ly, ch thnh () l thnh thc; nh vy hai ch thnh sau, mi ch gm hai phn: mt phn ghi m (), mt phn ghi : th () l t (thnh bng t), ngn () l li (li ni thnh tht). Li ch c nhiu ci bt li: - Hc kh mt cng: hai ba nm mi nh c mt ch ca ba bn ngn t thng dng; nu dng li tng thanh th tn cng, nh ch quc ng ca ta tr em hc ba bn thng, ngi ln na thng l c, vit c tt c cac t. - Vit cng mt cng: c nhng ch trn hai mi lm nt. - In sch bo tn cng v rt rc ri, phi sp non vn ch, ch khng th dng ba bn chc t mu v du nh cc ch li tng thanh. - Khng nh tn hiu c: phi dng khong 8.000 du hiu (code), mi du hiu thay cho mt ch. - Khng dng my nh ch c, ti nh mt hc gi Trung Hoa (Lm Ng ng?) th ch to mt my nh ch, nhng rc ri qu, phi b. Nghe ni mi y (1983), ngi M sng ch mt kiu my dng trn 250 du (tape) nh c tt c cc ch Trung Hoa, khng phi dng ch La Tinh. Nhng ci li ca ch Trung Hoa cng hin nhin: - Nh mt ch ca mt t th ta t khi qun c ngha ca n, chng hn ch an () gm n ()(n b), di min () (mi nh), ngha l an (an n), hoc ch minh () gm nht () (mt tri), nguyt () (mt trng) ngha l sng; nh vy mi t ca Trung Hoa c ci g sng hn t ca phng Ty; v vy c mt bi th Trung Hoa vit bng ch Trung Hoa, ta thy c ngha hn, thch hn khi c cng bi th phin m ra ch quc ng. Ci th cn tng thm gp bi nu ta thng thc c nt bt ca ngi vit, v ai cng nhn ra mn th (vit ch) ca Trung Hoa l bc u ca mn ho, ngi Trung Hoa no vit ch p cng thnh mt ho s c. - Li ln nht cho dn tc Trung Hoa l nh li ch tng hnh h mau thng nht c nc h, d gi c quc ca h, vt c ht nhng d bit ca cc th ng, nhng hng ro ngn ng. H c bit bao th ng, nu dng mt th ch tng thanh, nh t mu La Tinh chng hn, th ngi Bc Kinh khng sao hiu c ngi Vn Nam, ngi T Xuyn khng sao hiu c ngi Sn ng..., m nc ca h b chia thnh nhiu tiu quc, dn tc ri, nh chu u c ngi , Php, c, Anh, B o Nha, Ty Ban Nha... Cng nh li ch ca h m bao nhiu Hoa kiu khp th gii t ng Nam ti u, M, mc du nc no th ni ting nc y m vn gi c nn vn ha c, vn gi c phong tc, truyn thng v dng bt m m hiu c nhau. Chnh ci li khin cho mt s hc gi chu u thch ch Trung Hoa, mun dng mt th ch tng hnh, biu nh ch Trung Hoa lm ch chng cho vn quc. T cuc cch mng Tn Hi (1911), Trung Hoa lm hai cuc ci cch v ngn ng v ch vit. thng nht Hoa ng, h dng th ng Bc Kinh, ting quan thoi lm ngn ng chnh thc cho ton quc; tt c cc trng trong nc ch dy mi th ting . N l th bch thoi ca min Bc Kinh. Nhng ting bch thoi ca cc min khc, tuy vn cn dng trong dn gian tng min, nhng khng c coi l chnh thc. S thng nht Hoa ng , ti nay c th coi l hon thnh, nh cng ca cch mng Tn Hi v ca chnh ph Quc dn ng; chnh ph Cng sn ch tip tc v xc tin n thi. V ci cch ch vit, ng Cng sn h ho La tinh ha ch vit, dng t mu la tinh tng thanh, b li vit tng hnh i, nhng ti nay ch mi phin m li theo ging Bc Kinh mt s nhn danh, a danh, li phin m bng t mu la tinh c coi l chnh thc v cc nc u, M ln ln dng n m b li phin m ca h trc kia. H to ra 5 - 6 chc du hiu ghi m v trong sch gio khoa, trong mt s t in, h in thm bn cnh mi ch nhng du hiu ch cch c theo ging Bc Kinh. V d, bn cnh ch () l ni, h in () ; bn cnh ch () l nc, h in (). Cn li trong nc th li phin m - tc l th ch Trung Hoa la tinh ha - cha c dng v n gy nhiu vn nan gii. Phi i khi no Hoa ng c thng nht ri, mi ngi u ni, vit ting quan thoi, c trong cng vic hng ngy th mi c th dng th ch la tinh ha c; nu ngi mi min cn dng th ng m la tinh ha tt c cc th ng th cn g l thng nht na, s cng li nh tnh trng ting la tinh chu u bin thnh ting , ting Php, ting Ty Ban Nha... ng Cng sn Trung Hoa hy vng rng sau vi ba th h na, mi ngi Trung Hoa mi ni ting quan thoi, lc c th la tinh ha ting c, m li ch tng hnh v c vn ca h s ch dy cho mt s t nh chuyn mn, cng nh ting La tinh cc nc phng Ty v ch nm nc ta ngy nay. Hin nay h mi ch lm c cng vic ny: quy nh li vit tt ca mt s (theo Chu n Lai l mt ngn) ch nhiu nt. V d ch xng () (xng th) h vit l (), ch linh () (linh thing) h vit l (), ch thng () (thng li) vit l (), ch sn () (sinh ) vit l (). Li vit tt khng mi m g. ---[1] Trong tit ny ti khng xt nhng min Mn Chu, Mng C, Tn Cng, Ty Tng m ngi Hn mi chim c t my th k nay.[2] Nm 1947, Lin Hip Quc gi mt on k thut gia M qua xy cho Trung Quc mt con rt ln min Khai Phong bt Hong H phi chy v phng bc v ra Bt HiNguyn Hin L
S Trung Quc
Chng II/I
Ngun gc
A. Huyn thoi Dn tc no cng to ra mt s huyn thoi ging gii ngun gc ca mnh; a th ca x s, do u m c ni, sng; t i c khai ph ra sao, v dn tc bt u vn minh ra sao...
1. Bn C Ngi Vit chng ta t cho l con Rng chu Tin, ngi Nht Bn t nhn l con chu n thn Mt Tri; ngi Trung Hoa bo t tin ca h ch l mt ngi, ng Bn C, nhng ng Bn C cn hn c Rng, Tin, v Mt Tri na. Theo mt hc gi Trung Hoa, ng Tsui Chi trong cun Histoire de la Chine et de la Civilisation Chinoise (Payot, 1949) th thi khai thin lp a, tri v t nh lng trng v lng trng g; ri ng Bn C sinh ra, ly nhng cht trong v sng to ra tri, nhng cht c v ti to ra t. Mi ngy ng ln ln c mt trng (khong 3 mt), tri cao thm c mt trng v t cng dy thm c by nhiu. ng sng c 18.000 nm, khi ng mt th tri cao lm v t cng dy lm ri. ng khc, nc mt ng chy xung tr thnh sng Hong H v sng Dng T, ng th thnh gi, ni th thnh sm, mt ng a qua chp li thnh chp? Khi ng mt, xc ng ri xung tng mnh thnh nm ngn ni thing Trung Hoa, tc Ng Nhc (Thi Sn, Hoa Sn...); hai mt ng thnh mt tri, mt trng, m ca ng chy ra thnh sng, bin v tc ng m r trong lng t, thnh cy ci.
2. Tam Hong Khng r bao nhiu nm sau khi Bn C cht th c nhng ng vua u tin ca Trung Quc; m ba ng vua - Tam Hong - l ai th cc hc gi Trung Hoa khng nht tr vi nhau. C t nht ba gi thuyt: a. Thin Hong, a Hong, Nhn Hong. b. Phc Hi, Thn Nng, Hong . c. Phc Hi, N Oa, Thn Nng (theo Tsui Chi, sch dn).
3. Ng Sau Tam Hong ti Ng . Cng c nhiu thuyt v Ng : a. Thi Ho, Hong , Thn Nng, Thiu Ho, Chuyn Hc. b. Phc Hi, Thn Nng, Hong , Thiu Ho, Chuyn Hc. c. Hong , Thiu Ho, Chuyn Hc, Khc, Ch (theo T Hi). d. Hong , Chuyn Hc, Khc, Nghiu, Thun (theo Tsui Chi). Tht l ln xn, cng mt ng, nh Thn Nng, khi th gi l Hong, khi gi l , khi th lm vua trc Hong (2b), khi th sau (3a). Nhng ng c nhc ti nhiu nht l: - Hong , mt ng c coi l to nn nn vn minh Trung Hoa: ch vit, cng ngh; b v ng dy cho dn tc Trung Hoa nui tm, dt la. - Thn Nng, dy dn cy rung, trng la, v tm c nhiu cy cha bnh. - Phc Hi (cng gi l Thi Ho), t ra bt qui, cn bn ca Kinh Dch. Nn k thm b N Oa, c cng luyn ng sc v tri khi tri sp v nhng cy ct chng tri gy. My v ton l do dn Trung Hoa tng tng ra c ri cho h tr v t khong 2.900 (du - trc con s c ngha l trc k nguyn Ty lch) ti khong 2.350. Ch c hai ng Nghiu, Thun l c th coi bn thc bn huyn (semi-historique). 4. T Nghiu, Thun ti cui nh H. Dn tc Trung Hoa tin rng thi i hong kim ca h l thi Nghiu, Thun, hai ng vua m h coi l bc thnh (Nghiu: - 2.356 2.255, Thun 2.255 2.205) rt bnh dn, sng trong nh l, n mc m bc, gin d nh dn, rt yu dn v gii tr nc: ngi dn no cng sung sng, n; khng c trm cp (ca khng phi ng, khng ai nht ca ri ngoi ng), khng c gic gi, cha th t, con th hiu, ngi gi c knh trng,khng ai c c, mun v mun chng ... ng qu nht l hai ng thnh bit la ngi hin ph t mnh, khi gn cht, khng ai coi ngi vua l ca mnh, khng truyn ngi cho con m truyn ngi cho ngi hin: Nghiu truyn ngi cho Thun, Thun cho V. Truyn thuyt c mt v huyn thoi. Ni mt iu vua Nghiu ngi ng mt trm nm cng cho ta ng ri. Nhiu hc gi cho rng Khng t to ra huyn thoi chng t tng chnh tr ca ng. C th nh vy. B s c nht ca Trung Hoa l Kinh Th c chp v Nghiu, Thun trong Ngu Th (s i Ngu, tc i vua Thun), nhng Ngu th li b cc hc gi ngy nay ng l ngu th do nh nho i Hn vit vo khong th k th hai sau Ty lch. Vy th tc phm u tin ni ti Nghiu Thun phi k l b Lun Ng, trong cc bi 18, 19 thin VIII, 4 thin XV, v I thin XX. Bi XX-1 (tuy khng ghi r l li Khng T, nhng c th tin c l t tng ca ng) chp li Nghiu khuyn Thun gi o trung chnh khi nhng ngi cho Thun, v sau Thun cng khuyn li V nh vy khi nhng ngi cho V. Cn hai bi thin VIII th khen s nghip ca Nghiu vi vi, v i nh tri (bi 19), v c ca Thun, V rt cao v c nhng ngi m chng ly lm vui, ngha l chng mng vinh hoa, ph qu (bi 18). Theo thin kin, Khng t khng th to nn mt huyn thoi, v c th huyn thoi m m c t c ngn nm trc, da trn mt cht s thc no , khi ch th tc chuyn qua ch phong kin, ch cng hu chuyn qua ch t hu, mu h chuyn qua ph h, m kinh t va sn, hi chuyn qua nng nghip, mc sc. Trong lch s nhn loi, mi khi c mt bin chuyn ton din, ln lao th lun lun c nhiu ngi tic thi n nh c v to ra mt thi i hong kim trong d vng. Nghiu v Thun ch l t trng ca mt th tc. C th Nghiu c nhiu b lc lin hip bu lm th lnh (mi b lc gm nhiu th tc). Nghiu, Thun ln ngi cch nhau c trm nm nh truyn thuyt chp li th kh c s Nghiu nhng ngi cho Thun c: lc Nghiu bao nhiu tui, Thun bao nhiu tui? C l Thun l th lnh nhiu b lc khc, sau chim c t ai ca Nghiu, ri thay Nghiu m lm thin t. Khng T sng cch i Nghiu khong 1.800 nm v thi Nghiu, Thun cha c tn s, cha c ch vit th mun t im cho Nghiu, Thun ra sao cng c. iu c th tin c l hai th ln l ngi c ti, c uy tn v dn chng thi ch th tc, ch cng hu nguyn thy tuy khng vn minh nhng khng ngho i, m c an nhn. * Thun nhng ngi cho V (- 2.205 2.197) cng gi l i V hay H V (v V l thy t nh H). V vn l b ti ca Thun, c cng tr thy. Tng truyn thi Trung Hoa b mt trn i hng thy, v Mnh t trong chng ng Vn Cng, thng, bi 4, bo V o chn con sng, vt bn con sng khc cho nc chy ra bin, lun tm nm mi xong, ba ln i qua nh mnh m khng vo. Thi u c dn, kh c lm cng vic thy li v i nh vy, bt qu V ch sa sang ngi lch nh Khng T ni trong bi VIII-21(Lun Ng) bt ng thy thi. Nhng Khng T cng khen V lm, bo khng ch V vo u c v V sng m bc m cng t qu thn th trng hu (ta nn hiu l i sng thi cn cht phc, v rt tin qu thn). Khi cht, V khng truyn ngi cho ngi hin m truyn ngi cho con l Khi. Mnh t trong chng Vn Chng, thng, bi 4, bo khng phi vy; thc ra V truyn ngi cho mt by ti m ng cho l hin, tc ng ch, nhng ch khng nhn, nhng ngi li cho con ng V l Khi, m i n ti chn ni K Sn; ch hu v bch tnh u ca ngi Khi ch khng ca ngi ch, nh vy l lng dn u hng v Khi, m dn l tri, tri cho Khi c lm vua, ch khng phi vua V cho. Khng T khng h ni nh vy. S thc Trung Hoa lc ch th tc bt u chuyn bin, khng cn bu th lnh na, m ngi th lnh truyn cho con hoc cho em c khong 440 nm (- 2205 - 1766), ti vua Kit, 18 i sau th mt nc. Kit mt ngi v tn bo, hoang dm, m nng Mui H, b dn chng ght. ng Thnh Thang nh bi Kit, ln ngi, sng lp ra nh Thng. l theo truyn thuyt, cn s thc ra sao th chng ta khng bit. Cho ti nay, cc cng trnh khai qut cha cho php kt lun g v i nh H c. V nhiu hc gi cng nghi ng nhng nin i trong s. Nh H khng bt u t - 2.201, kt thc nm 1.760, m bt u vo khong 1.800, kt thc vo khong 1.500. B. Cc v khai qut gn y Tr ln trn l ting ni ca truyn thuyt, c mu sc huyn thoi; t y ti cui chng l ting ni ca khoa hc. 1. Xng ngi Nm 1921, ngi ta tm thy trong mt ci hang min Chu Khu im (Bc Kinh) nhng b xng ngi vo hng c nht m chng ta c bit cho ti nay, c th vo khong 500.000 nm trc. Ngi ta gi ging ngi l ngi vn Bc Kinh (Sinanthrope). Hnh nh ngi vn Bc Kinh bit dng la, sng bng sn bt v hi tri cy, c th n c tht ngi na. Ch s s ca h di 1.000 cc (trung bnh ca loi ngi ngy nay l 1.400 1.450); h c c im ny: rng nanh nh ci xng (pelle). T 1921 n 1960, ngi ta thnh thong cn thy nhng b xng nh vy sng trc hay sau ngi vn Bc Kinh, tnh Sn Ty, Tingts ouen (?), ti Hoa Bc. Cc nh khoa hc sp h vo ging ngi Mongoloid (Mng C). Ging ny sng nhiu ni: Siberie, Nga, cc bc Chu M. Hoa Nam, nm 1935, ngi ta thy mt tim thuc bc ln Hng Cng bn nhng ci rng rt ln m ngi Trung Hoa gi l xng rng (long ct?) dng tr bnh. Cc nh bc hc ng rng khng phi l xng rng m l rng ngi. Qu nhin, hai chc nm sau, h khai qut c Qung Ty nhng rng v mnh hm nh vy ca mt ging ngi to ln l thng, gp ba, gp bn ngi ngy nay; v h gi l ging Giganpithque, rt gn gi vi ging ngi Mganthrope Java. H kt lun rng t lu lm, Hoa Nam c lin lc vi min ng Nam . Vy, i khi, t tin ca ngi Hoa Bc l ngi vn Bc Kinh; cn t tin ngi Hoa Nam l ngi Giganpithque, cng gc vi ngi M Lai. V thuyt t tin ngi Vit chng ta cng gc vi ngi M Lai khng phi l v cn c. Hin nay ta hy tm chp nhn thuyt . Khoa khai qut mi c mt th k nay, trong lng t cn cha nhiu b n lm, chng ta cha o bi c bao nhiu; nhng iu ti dn trn ca Gernet trong La Chine ancienne (Presses universitaires de France - 1964) v ca E.O.Reischauer, J.K.Fairbank trong East Asia - the Great Tradition, sau ny s c th phi sa i li nhiu. 2. Gip ct (mai ra v xng loi vt) T cui th k trc, ngi dn Trung Hoa An Dng, tnh H Nam (pha bc Hong H) o c mt t khc xng loi vt v mai ra c khc hnh, m h gi l xng rng dng cha bnh. Tin lan ra, triu nh nh Thanh on c nhng hnh trn gip ct l ch thi c v thu mua, c mi ch tr 100 gam bc (hai lng ri). Tin loan ti phng Ty, Anh v M phi ngi ti mua c kh nhiu cho vi Bo c vin ca h. Nm 1914, mt ngi Canada li An Dng lng mua c c trm ngn ming gip ct c khc ch. Mi n 1927, chnh ph Cch mng Trung Hoa mi cm dn khai qut min i An Dng, v phi nhn vin ti o bi tm c nn cc dinh th, cc tng thnh, lng tm, l c, gm, ng, chin xa... thuc v cc th k XIV ti XI trc cng nguyn (i Thng v n). T 1950, trn khp t Trung Hoa, u u cng khai qut c ng ( H Nam), st Yn (gn Bc Kinh), sn nc S,min Trng Sa (H Nam), c (palothique), mi (nolithique) nhiu v k, my ngn ni. Nh nhng khai qut , ngi ta bit c rng dn tc Trung Hoa tri qua: -Thi mi, c th vo khong thin nin k th t trc Ty lch. Trung lu sng Hong H c trng trt sm nht (coi bn cui chng); h t rng lm ry, lp c nhng cng ng nh. H lm c gm: - gm Ty An (Thim Ty). H sng thnh tng nhm, trong nhng h trn o trong t, hoc nhng chi trn ct trn mt t, chung quanh c l gm, lm v ngha a. H trng k (millet), cao lng... Kh c bng , trng gai, nui tm, nui ln, ch, b, cu. Kh c ca h bng o s si. - gm en, xut hin sau gm (c th vo i Nghiu, Thun) Sn ng, H Nam, Giang T. K thut canh tc tin b hn, cng c bng nhn, bn, n cy c. gm dng mt th t tt hn, bn hn. Nh ca cng nh thi gm , nhng lng xm c tng t vy quanh, c t chc hn. H th thn linh v dng xng b vai ng vt h la bi. - gm xm, xut hin sau cng H Nam, di lp t c nhng ng. Canh tc cng nh thi gm en. Xng ngi khai qut c thuc ging mongoloid. Mt im tin b l h bt u c t chc chnh quyn cui thin nin k th ba v u thin nin k th hai trc cng nguyn. 3. Thi i ng. Hnh nh dn tc Trung Hoa tin t thi i mi ln thi i ng mt cch dn dn. Ngi ta khai qut c nhiu ng nht An Dng (H Nam), v k thut lm ng An Dng tin b nht trong nhng th k XIV - XI trc cng nguyn. Trc , u thi Thng, nhng ni khc, ngi ta cng thnh thong o c t ng mng, trang tr s si, phn nhiu l dng c (dao) v kh gii (u mi tn). Cc nh khoa hc ngy nay on rng ng xut hin vo khong -1.700 (u i Thng). K thut c ng do ngi Trung Hoa tm ra, nhng c th chu nh hng ca mt s dn tc phng Ty nh min Msopotamie hoc min Nam nc Nga, v min Trung Hn na, thi , An Dng, trung tm vn minh Trung Hoa, c th cng lin lc vi Hoa Nam v cc x ng Nam , v ngi ta thy nhng ym ra rt ln dng bi m loi ra ln ch c thung lng sng Dng T; thy nhng bng ng (bronze)[1] chm hnh nhng ngi mt rng, trn, mi tt, thuc ging ngi Mlansie (ng Nam ); v li mun c th ng , cn c thic m Hoa Bc khng c. Sau cng, nhng hnh vt khc i Thng (v Chu) ging hnh trn nhng ct totem[2] trn b bin Ty Bc Bc M, khin ngi ta ng rng Trung Hoa v chu M c lin lc vi nhau qua eo bin Behring (La Chine ancienne - sch dn). Mt iu rt ng l tn nhng triu vua i Thng khc trn cc gip ct gn y ht vi tn trong b S K ca T M Thin.---[1] Ngi Trung Hoa gi l thanh ng. [2] Ct c chm tr hnh, thng l vt thing th phng ca cc b lc th dn (nh Bc M).
Nguyn Hin L
S Trung Quc
Thi nguyn thy v thi phong kin
Chng III/I
Nh Thng
Theo T Hi v cc b s c th nh Thng bt u t khong 1766 trc cng nguyn v chm dt nm 1122 trc cng nguyn[1]. Nhng theo Eberhard (sch dn) th nhng nin i c ghi nhn l sai. Nh H ch di khong 300 nm t 1800 n 1500 trc cng nguyn (phng chng) ch khng phi t 2201n 1760 trc cng nguyn, v nh Thng bt u t khong 1450, chm dt khong 1050 trc cng nguyn.
1. t ai, triu i Chng trn chp v thi i tin s, bt u t chng ny chng ta bc vo thi i c s, v s nh Thng c ngi i sau chp v nhng iu chp ng vi kt qu cc cng trnh khai qut. Ti 1964, ngi ta in v cng b 41000 hnh khc trn cc gip ct, v trong s 3000 ch khc thi , c hn 1000 ch nhn ra (identifi) c nh ba nh bc hc Trung Hoa: Le Tchenyu, Wang Kouowei v Teng Tsepin. Vn minh i Thng cao ri, nhng " quc gia"Thng thnh lp trong hon cnh no, dn Trung Hoa t vn minh nh H chuyn qua vn minh nh Thng ra sao th chng ta cn thiu nhiu ti liu lm. Chng ta ch bit i khi rng vua Thnh Thang khi dit vua Kit ri, khai sng nh Thng, quy t c nhiu b lc v t ai nh Thng gm cc tnh Sn Ty, Sn ng, H Bc, H Nam ngy nay. Kinh mi u t Bc, sau b cc dn tc du mc pha Ty ln, phi di ch by ln, ln cui cng ti n Kh (kh ngha l i) pha ng, gn An Dng, i quc hiu l n[2], v thi phi chin u rt thng xuyn vi cc b lc chung quanh. Khng T trong Lun ng khen Thnh Thang bit dng ngi hin l Y Don (bi XII-22) v c tinh thn trch nhim cao: dn chng m c ti th nhn l li ti mnh vng cai tr ch khng phi ti dn (bi XX-1). iu ta c th tin c mt phn v ng vua khai sng no cng c t nhiu c tt. Nh Thng gm tt c ba chc ng vua (theo cc gip ct), gn ng vi S k ca T M Thin, ch khc c nm ng. Mi ba vua u, anh truyn ngi cho em cng m, him lm mi c trng hp cha truyn cho con. Nhng n bn i vua cui th u truyn t v t thnh l cho tt c cc triu i sau.
2. X hi: Tn ngng - nng nghip ... Hai nt cn bn ca x hi i Thng l:
Mi u theo ch mu h cho nn vua cht th truyn ngi cho em cng m, ri ti cui theo ch ph h, truyn ngi cho con.
Tn gio a thn: thn sng, ni, ma, gi, sm..., nht l thn sinh sn (fcendit). Cao hn ht l Thng , hnh ngi, to ra ngi v vn vt; ri ti thn t, hnh mt ngi n b, sinh v nui vn vt.
Vua va cm quyn tr dn, va l i t t (grand prtre). cho t sn xut c nhiu, ma mng trng, ngi ta t l v git ngi, sc vt trong mi bui t. Cc cng trnh khai qut An Dng t 1950 chng t rng s ngi b hy sinh rt ln, nht l khi chn ct nh vua. C mt ngi m, ngi ta khai qut c chung quanh trn 300 b xng ngi, c b c ton vn, c b b cht u. Nhng b xng c th l ca hong hu, cung phi, cc k hu cn vua, v binh, nh xe, mt s quan tng na. Hn mt ngn nm sau, Mc T trong thin Tit Tng, h, mt st thi : Theo ch trng ma chay hu h (...), hng ch hu m cht th kho lm s trng rng v phi dng vng bc, chu bu trang sc y xc cht, dy thao buc o quan, xe v nga chn trong m, cng vi mn,trng, vc, trng (...). C chn nhng th vo m ri mi va , thnh th tng tng m nh di ch . [Li thm] Thin t v ch hu m cht, ngi tun tng [ngi sng chn theo ngi cht] nhiu th ti vi trm, t cng vi chc; tng, i phu m cht, k tun tng nhiu th vi chc, t cng vi ngi.Tc duy tr rt lu, mi n thin nin k th nht trc k nguyn Ty lch mi gn ht; v ngi ta ln ln thay nhng k b tun tng bng nhng hnh nm an bng tre, hay nhng tng ln nh ngi tht, bng , g hay t nung; sau cng bng nhng hnh nh bng t nung v nhng vng giy ( vng m) t trong m tng. Tc t hng m , ngy nay nc ta cng cha b hn C ngi cho rng tc chn ngi sng l chng c x hi Trung Hoa i Thng c ch n l nhng khng phi vy, v nhng k tun tng thng khng phi l n l, tri li l nhng ngi thn tn ca ngi cht.Trong cc v khai qut An Dng, ngi ta tm c rt nhiu gip ct ghi cc qu bi. Vua cha nh Thng th t tin trong nhng nh ring i sau gi l thi miu. Mi khi c vic g quan trng, h cng cu khn t tin ph h cho, hoc bi mt qu, xin t tin ch bo cho.H dng ym ra, xng vai, xng chu ca b, nga, di nhng l d nt, ri h la xng nt ra, ty theo vch nt m on. Bi cch th ch bit c c hay khng, tt hay xu thi.
y l mt qu trch trong cun East Asia - Thegreat tradition (Modern Asia Editions - Tokyo - 1962). Ba ch bn tri l , ba ch gia l , hai ch bn phi l , hai ch di cng l . ngha l: Ngy Tn mo hi qu thn (bi): hm nay, ngy tn, cng ma hay khng ma. Qu thn dy l khng ma.Chng ta thy ch thi nay cn phng pht nh ch thi nht l nhng ch :, :, :, : , :.Ch v (l ma), nht (l mt tri, ngy), r rng c tnh cch tng hnh: nhng git ma t trn my rt xung; hnh trn ca mt tri.- Nh Thng gi vua l , tri l Thng .t nh Thng cn hp (pha Nam tnh H Bc, pha ng tnh H Nam, pha ng tnh Sn.Ty v pha Ty tnh Sn ng) ch bng khong hai tnh ngy nay. S chp thi c ti ngn ch hu; c l ch mt s t gn kinh mi ty thuc nh Thng, cn xa kinh ch l nhng b lc tng i c lp. l ngun gc ca ch phong kin m chng ta s thy pht trin u i Chu ri suy tn cui i :Khong gia i Thng, c mt s thay i quan trng do nh hng ca nn vn minh du mc ca dn tc Mng C: ngi Trung Hoa bt u nui nga. C nga ri th c chin xa, m chin thut nh trn thay i hn. Chin xa ca Trung Hoa c nhiu lin quan vi chin xa ca cc nc Ty , c th ca Th Nh K. Khng r chin xa cui nh Thng ra sao, nhng chc cng khng khc g my so vi chic xe i Chu m Mercel Granet (trong La Civilisation chinoise- Albin Michel-1948) t. Xe c hai bnh, mt thng xe hp, ngn, bt pha trc, m pha sau. Pha trc c mt ci gng. Mi xa c bn con nga, ngi nh xe ngi gia xen cm cng, bn tri l mt chin s cm cung, bn phi l mt chin s cm thng. Nga v ba ngi trn chin xa u mc o gip bng da th. C ba chic mc bng g nh t pha trc xe che ch cho ba ngi trn xe. Mi ngi cn eo thm mt chic mc. Thm mt vi kh gii na t tm tay ngi cm thng: v kh cn di c mc, inh ba bng kim thuc mc, m qun ch. Ngi nh xe v chin s u giai cp thng lu. Lnh l thng dn, i b, chin s sai bo: o t, bc cu, chn nga, n cy, kim ci... H khng d chin, ch ng xa ng. T trc cc s gia cho rng nng nghip pht trin rt sm Trung Hoa v vn minh i Thng l vn minh nng nghip. C th iu sai. i Thng ch c t kh c bng ng; ngi ta sng bng sn bt hn l bng trng trt. Phi ti khi c kh c bng st, cui i Xun Thu, nng nghip mi tht pht trin, m lu vc sng Hong h, ri lu vc sng Dng T mi ln ln c khai ph. Nng dn i Thng cn dng nhng nng c rt th s, cha bit n li cy, ch dng cuc v mt th ba. Nhiu ni cn lm ry, trng ng cc; h bit a nc vo rung. H trng ng cc, nui tru, cu, ch, ln, v rt t nga. Bit lm ru, chng c l trn gip ct, ng thy khc hnh mt ci bnh vi ba git ru, hnh sau thnh ch tu () l ru. c s phn cng: n ng lm rung, sn bn, cu c, n b nui con, nui tm, dt la. Hnh (), mt khu rung vi mt ci cuc bn phi l mt hnh tng ch ngi n ng lm rung, sau gin d ho cui cng thnh ch nam () l n ng, con trai. H phn bit ma lm rung th ra ngoi ng, ma ng th trong nh; phn bit pha c nh nng, pha rp trong hai hnh.
Hnh s 1 gm hai phn: bn tri l sn ni hoc bc tng; bn phi, trn l mt tri ln khi chn tri, di l nhng tia sng mt tri chiu xung. Hnh tr pha c nh nng, pha sng; sau gin d ho thnh ch dng ().Hnh s 2, bn tri cng l sn ni, bn phi trn c nc nh, di c m my, do tr pha mt tri b che khut, khng c nh nng, pha ti; sau gin d ho thnh ch m ().Vy l t i Thng, ngi Trung Hoa c quan nim m, dng, v cui i , h dng quan nim m dng to nn bt qui, cch bi, Kinh Dch. H dng thp can (gip, t, bnh inh...) v thp nh chi (t, su, dn; mo...) ch ngy thng (coi qu bi trn), v chc chn h c m lch. Nng dn sng ng rung,th th cng sng thnh th. Cng ngh kh pht trin. gm c th tt, p gn nh s; ng c thnh hnh loi vt, c bnh hnh con cu, con voi, con t gic, con chim; d nhin h cng c kh gii bng ng, c ngh thut kh cao. Thnh th thi nh thi. Ngi ta khai qut c An Dng, thnh ln nht i nh Thng, tc kinh o cui cng ca i , m chu vi ch c 800 mt. Cung in ca nh vua hng v pha Nam, gm ba ci in (minh ng), in no cng ct bng g, nc c hai mi. Mt in gia l ch hp triu, pha ng in l nh thi miu, th t tin nh vua; pha Ty l ni th thn X Tc. pha Bc cung in, dng mt ci ch; pha Nam dnh cho cc triu thn, v mt s th th cng ch to v kh, chin xa,cc t kh bng ng... ng thi p nht th gii. Ch vit xut hin i Thng trn cc gip ct, ng. chng 2, ti xt ngun gc ca ch Trung Hoa, li v hi ca n, nn y khng nhc li. * Vua Tr Theo cc s gia thi xa th ng vua cui cng i Thng, Tn, hiu l Tr cng dng mnh, hoang dm (m nng t K), cng xa x, t ra thu kho nng n, bt dn dng lu i,xy h ao, cng hiu st, t ra nhng hnh pht thm khc, cng khng nghe li cn ngn ca cc gin thn, y ht vua Kit cui i H, v sau cng b cc nc ch hu em qun vo nh nh vua Kit, ch khc Kit b trut ngi v y cn Tr th t cung in, ri nhy vo la m cht. Theo Eberhard th Tr b vua Chu git. Vi hc gi thy hai truyn thuyt v Kit, Tr ging nhau qu, cho rng khng ng tin. Nhng Gernet bo c th s thc nh vy v cc cuc khai qut An Dng cho bit cui i Thng, cc vua rt xa x, tn bo; ngi v sc vt b hy sinh rt nhiu trong cc cuc t l, ma chay; m trong s cc bnh bng t nung, bng ng th bnh ru nhiu nht. i sau, nh Chu cng ch nh Thng qu ham tu sc. ---[1] Theo Gernet: 1112[2] cho nn s thng gi l nh n, nhng chng ti vn gi l nh ThngNguyn Hin L
S Trung Quc
Chng IV/I
Nh Chu
1. Cc thi k v nin i Ba i H, Thng, Chu, s gi l Tam i. i Chu di nht: 900 nm: 1121 - 221 trc Cng nguyn (theo T Hi). Nu theo thuyt ca Eberhard (u chng III) th phi sa l 1049 - 221 trc Cng nguyn, rt i 70 nm. Cc s gia trung Hoa chia i Chu lm hai thi k: thi k th nht ng t Phong, t Co (tnh Thim Ty by gi) gi l Ty Chu (1121 - 770 TrCN); n i Chu Bnh Vng, b cc dn tc du mc Him Don v Khuyn Nhung pha Ty uy hip, phi di qua Lc Dng (H Nam ngy nay) pha ng, t bt u thi k th nh gi l ng Chu. i ng Chu li chia lm hai thi k na: thi Xun Thu (722-479 TrCN) v thi Chin Quc (478-221 TrCN). S phn chia ny ch da trn mt b s bin nin ca Khng T, b Xun Thu. B ny chp s nc L t nm th nht i L n Cng (721 TrCN) n nm th 14 i L Ai Cng (481 TrCN), gm 240 nm, nm 479 l nm Khng T mt. Ch Xun Thu mi u ch mt nm (ngi ta ly ma xun v ma thu tng trng cho mt nm), ri ch nhng b s chp vic tng nm (v vy m ngoi b Xun Thu ca Khng T, cn nhiu b s khc nh ca T Khu Minh, Cng Dng, Cc Lng ... cng gi l Xun Thu). Nhiu hc gi thy nm 721 v nm 481 (hoc nm 479) khng nh du mt bin c ln lao no trong lch s, nn chia li nh sau: -Thi Xun Thu: 770-403 TrCN, t i Chu Bnh Vng ti cui i Chu Uy lit vng. -Thi Chin Quc:402-221 TrCN, t i Chu An Vng n khi nc Tn dit c T v thng nht Trung Quc. Li phn chia ny hp l hn, lp c ch trng t 770 n 721 TrCN, nhng cng vn l gng p v sut i ng Chu, lch s Trung Hoa chuyn bin lin tc, khng b gin on, t ch phong kin sang ch qun ch chuyn ch; m nm 403 TrCN cng khng c mt bin c no quan trng m u mt thi i. Di y ti chp li bng nin i ca Gernet (trong sch dn) t thi tin s n cui i Tn, u i Hn, khi Trung Hoa c thng nht. Bng c tnh cch rt phng chng. Nh trn ti ni, Eberhard cho cc nin i v nh H phi sa li l 1800 n 1500 TrCN, v nh Thng phi sa li l 1450 n 1050 TrCN; do nh Chu phi bt u t 1050. Mt im na: Gernet cho nh Thng chm dt nm 1112 TrCN, nh Chu bt u t 1111 TrCN; nhng theo T Hi th l 1122 v 1121 TrCN. C th Gernet cho nh Chu khng bt u ngay t khi Chu V Vng dit Tr (1122 TrCN), m t khi V Vng chim kinh ca nh Thng ri di ht dn nh Thng qua Lc p nm 1111 TrCN. Chi tit nh, khng ng k. 2.Thi Ty Chu - Ch phong kin A. Vn minh nh Chu. Ba ng thnh Nh Chu vn l mt ch hu ca nh Thng, pha Ty (tnh Thim ty) nn nh Thng gi l Ty di. Ch di ny c ngha l r, v h khng vn minh bng Thng. Cc hc gi ngy nay nh Eberhard, Gernet cho rng h l mt b lc Th (Turc) sng chung vi mt s ngi Ty Tng (Tibet). H ln ln chu nh hng ca nh Thng, mt tnh cch Th i m gn ng ho vi nh Thng. Ti i vua Tr, h c mt ng vua " hin minh, c thnh c"- theo cc s gia Trung Hoa - tn l Xng. ng Xng, khng hiu v l g, b vua Tr giam ngc Du L. Tng truyn khi trong ngc, ng nghin cu 64 qu dch v vit Thon t gii ngha ca mi qu. Sau Tr tha ng, phong ng lm Ty b (ch hu ln nht pha Ty), sai ng i dp lon, ng thng (nh bit dng L Vng), ri di qua t Phong (Thim Ty). Thi vua Tr b nhiu ch hu bt phc, b Tr theo ng, nhng theo truyn thuyt, ng vn trung thnh vi Tr, khng li dng thi c m dit Tr. ng mt, con ng l Pht ni ln lm Ty b, hi ch hu nh Tr. B Di v Thc t, con vua nc C Trc can, Pht khng nghe. V vy B Di, Thc T khng phc nh Chu, b i n ni Th Dng. Pht cm u 800 (!) ch hu - mi ch hu thi c l ch l mt b lc - git Tr, chim nh n[1], t xng l Chu V Vng, truy phong cho cha l Vn Vng. Vy l mt b lc pha Ty km vn minh v hiu chin (nh Chu) a dit mt b lc vn minh hn, yu hn (nh Thng) pha ng. S vic cn xy ra nhiu ln na trong lch s Trung Hoa. Dn Trung Hoa theo nng nghip, hiu ha, thi no cng b cc dn tc du mc pha ty ln,v phi lnh qua pha ng, i Thng vy; i Chu sau ny cng vy. Cui thi Chin Quc, nc Tn pha Ty, khai ha sau cc nc Chu, Yn, T pha ng, dit cc nc ny m thng nht Trung Quc. i Hn, ng, Trung Hoa cng thng b cc r Ty v Ty Bc uy hip, v cui i Tng th giang sn dn tc Hn b Mng C Ty Bc chim trn. l mt im c bit trong lch s Trung Quc. V Vng ngi khng c lu (7 nm) cha lp li c trt t trong nc th bng, con l Thnh vng cn nh ln ni ngi; em V Vng l n, tc Chu Cng, lm trng t, coi vic nc, dit c bn phn lon (nh bn em V Vng mun cp ngi ca chu, v bn theo con vua Tr chng li nh Chu), bt mt s dn kinh ri qua Lc p v ngi h cn trung thnh vi nh Thng. Nhng thnh cng ln nht ca Chu Cng n l t ta cc ch mi: ch phong kin, ch tn php, sa i tn gio, khng th thn sinh sn na,lm cho vn minh nh Chu rc r ln, thnh mt nn vn minh c bit Trung Hoa. V cng m cc s gia i sau t ng vo hng ba " ng thnh ca nh Chu" , sau Vn Vng v V vng. B.Ch phong kin Phong kin c ngha l vua phong tc cho mt by ti (hoc l mt ngi trong h nh vua, hoc l mt cng thn...) v cho ngi mt khu t ngi kin quc (lp nc). Ngi thnh mt ch hy ca vua. trn ti ni cui i Thng, ch manh nha ri, nhng phi i n i Chu n mi c Chu Cng quy nh, sa i dn dn. Cng do hon cnh bt buc. Nh Chu l mt nc nh, dn t, phi nh nhiu b lc gip mi dit c nh Thng, chim c nhiu t ai qu, khng sao cai tr ht c, nht l thi nhiu ni ch c nhng ng mn, khng dng chin xa c; v li chin xa mi xut hin, rt t; cn k binh mi ti i Chin Quc mi c. Vy mun cai tr nhng min xa, ch c cch lp ri rc nhng ci ** ( bn tho mt hai ch), v giao s ch huy cho mt ngi thn tn ca nh vua, hoc mt ngi c cng gip Chu dit Thng. B lc no trc lm ti nh Thng, nay chu phc tng cng phong tc cho. Vua Chu ch nm quyn trung ng Thim Ty (gn Ty An ngy nay), cn th chia t cho: - B con, nh phong con ca ng Chu Cng l B Cm L (L Cng); - Mt s ngi hin ca nh Thng, nh phong cho Vi T (ngi can vua Tr m Tr khng nghe) Tng; - Cng thn, nh phong cho L Vng T, cho hai v i thn khc, mt Yn, mt S. - V trn mt ngn t trng. Theo nguyn tc th t ca vua (vng) tc thin t c ngn dm vung v c vn c chin xa (vn thng)[2]; di vng c nm tc: cng, hu, b , t, nam. t phong ca hai bc cng v hu c trm dm vung, c ngn c chin xa (thin thng); bc b c by chc dm vung, c trm c chin xa; hai bc t, nam c nm chc dm vung, nm chc c chin xa. Tt c nhng nc nh gi chung l ch hu; mi ch hu sau li sp nhp thm mt hay nhiu nc nh, gi l ph dung, tc l ch hu ca ch hu. Tt c cc nc u lm phin du cho nh Chu, v dng mt hay nhiu n trn t ca mnh. Mi n ln hay nh l mt th trn c lu bng t bao quanh, v hai ng ch thp ct ngang t ng sang ty v t bc xung nam. Chung quanh n l nh ca dn chng m ngi ta gi l " l dn"(dn tc en); cn gii qu tc sng trong n th gi l " bch tnh"(trm h)[3]; danh t bch tnh thi sau mi c ngha l dn thng. Nguyn tc l vy, nhng thi cha bit c in th nhng s trm dm, by chc dm ch l phng chng, thin t mun gi bao nhiu t m chng c, v nhng cng, hu mnh ln mun m mang b ci th ai cm. V li, tr nhng bin gii thin nhin nh sng, ni, cn trong rng v cnh ng th lm sao vch c bin gii, ch p mt m t (gi l phong )[4] nh du m thi. Cho nn uy quyn ca mt ch hu lan ti u th l bin gii. Bn phn ca ch hu l mt hai nm mt ln phi li triu cng thin t - cng phm l sn vt trong nc - trnh by v tnh hnh cai tr trong nc; c s xch mch g vi ln bang th khng c t gii quyt ly bng v lc m phi thin t x; khi ch hu cht, truyn ngi li cho con th phi c thin t chp nhn. Ngc li bn phn ca thin t l phi che ch, gip cc ch hu: nc no b ngoi tc xm lng th em qun li cu; nc no mt ma thin t cng phi cu tr. V nm nm mt ln, thin t i thm ht cc ch hu mt lt, d nhin l ch ti nhng nc ln ri bo cc nc nh ti hp cng t l thn ni (ng nhc) v nghe cc nguyn vng ca h. Ti u thin t cng cho mi cc ng gi b c cao tui nht li chc mng v thm hi v dn tnh. Dn tc Trung Hoa c tc trng ngi gi vo thi . Thin t li quan st cc sn phm trong nc, nghe cc bn nhc, cc bi ht trong cc cuc t, l mi triu nh, cc bi ca dao trong dn gian v sai ngi chp li, bit phong tc mi noi, i sng, nguyn vng ca dn. Nhng bi ht trong dn gian c Khng T sau ny su tp thnh b Kinh Thi, nh vy chng ta bit c kh ng nhng tc l, ni vui bun, lo lng, on thn v tnh yu gia nam n Trung Hoa ca ba ngn nm trc. Trong cc cuc kinh l , thin t khen thng, khuyn khch ngi tt, trng tr, rn e k xu, khi tr v kinh , ng t l thi miu, trnh vi cc tin vng v cng vic ca mnh. Theo nguyn tc th nh vy, ch trong thc t th ch mt th k sau khi nh Chu dng nc, tc l tt p b qun dn i: thin t c khi c i khng ra khi nc m c ch hu 242 nm (nh nc L) mi triu cng thin t c ba ln. Ch phong kin c nhiu im tt: - N gip nh Chu cai tr c mt lnh th rng mnh mng gp mi t ca Chu m khng phi dng nhiu qun i, khng tn sc; - N lp c mt t chc c trt t, trn di u c quyn li v bn phn, m bn phn ca trn (thin t) nng hn ca di, cn quyn li ca trn th t: ch hu lu lu mi phi cng cho thin t mt cch tng trng, m thin t phi cho li h nhiu, phi gip khi c chin tranh, i km. - N cho mi nc c lp trong mt lin hip, do va to c tinh thn quc gia, va to c tinh thn t hi giai huynh . - Tinh thn quc gia nh n m khng hp hi v " t no cng l t ca nh Chu, ngi no cng l dn ca nh Chu."Cho nn ta thy dn mt nc khi khng chu c ch h khc ca nh cm quyn th b qua nc khc; mt k s khng c trn dng nc ny th b qua nc khc: Khng T, Mnh T v tt c cc k s thi Xun Thu v Chin Quc u nh vy. - N gip nh Chu em vn minh truyn b khp cc ch hu; danh t Trung Hoa (x vn minh trung tm) c th xut hin t hi ; - N trng dn v ho bnh, gii quyt c nhng mu thun gia cc nc nh m khng phi dng n v lc. N to ra mt hnh thc chin tranh " l " , " qun t"rt c bit, khp th gii khng thy u c, m Marcel Granet chp li rt k trong cun La Civilisation Chinoise (Albin Michel - 1948), phn II, quyn III, chng III. Ch c tng hai bn chin u vi nhau thi, qun lnh ng sau ng, y nh trong truyn Tam Quc Ch. Trc khi ra trn h bi, ri nh ngy, gi xp chin. H dng chin xa, khi gp nhau, h tng nhay mt bnh ru, cho hi nhau, nu chc tc ngang nhau th mi giao chin; nu mt bn chc tc ln hn th bn kia khng dm nh, s mang ting l v l. C ln chin xa ca Tn ln xung bn, khng tin c. Mt tng S ng nhn v khuyn ngi nh xe ca Tn cch thot ra khi ch ly. c bit nht l ln Tng Tng Cng giao chin vi qun S Thnh vng sng Hong. Cng t Mc Di bo Tng Tng cng: - Qun h nhiu, qun ta t, nn nh ngay khi h cha qua sng. Tng cng khng nghe. Qun S qua sng ri nhng cha by trn, Mc Di li bo: - Nn nh i. Tng cng bo: - i cho h by trn xong . Qun S by trn xong, qun Tng tn cng, v i bi. Tng cng b thng i. Ngi trong nc on ng, ng ni: - ng qun t ai li lm kh ngi khc trong lc ngi ta qun bch! H cho thng bi l do tri, m gi o c, l ngha l ci vinh d ca ngi qun t. D nhin nhng trng hp k trn kh him, v nhiu khi h m chm nhau cng rt hng. Nhng so vi thi nay, th mt tri bom m san phng mt thnh ph, git c my trm ngn dn lnh th chng ta phi nhn rng chng ta d man hn c ngi xa. Thi Trung c, phng Ty (nh Php chng hn) cng c ch fodalit m ta dch l phong kin, nhng s thc th fodalit khc phong kin Trung Hoa. Thi vua cha ca phng Ty suy nhc, cc r (nh Normand, Germain, Visigoth) chung quanh thng xm ln, cp ph cc thnh th, i khi c kinh na, ri rt lui. Cc gia nh cng hu thy sng kinh khng yn n, triu nh khng che ch c cho mnh, phi dt du nhau v in trang ca h, xy dng nhng chteaux forts va l lu i va l n lu kin c, chung quanh c ho; h c kh gii, tuyn qun lnh chng c vi gic. Nng dn chung quanh em rung t tng lnh cha hoc sung vo qun i ca lnh cha c lnh cha che ch. Do m mt s lnh cha kh mnh, t rng, qun ng, h hp lc nhau em qun cu triu nh, c phong tc cao hn, c khi ln p nh vua na, v sau triu nh phi tn cng dp h thng nht quc gia. Nguyn nhn thnh lp ch phong kin ng v Ty khc nhau nh vy nn khng th so snh vi nhau c. Mt hc gi Php bo ch phong kin ca nh Chu cn hu hiu hn Lin Hip Quc ngy nay. Phi, l thuyt th nh vy, nhng trn thc t n cng ch tt p c non 100 nm, ri sau suy tn dn, ho ra v hiu, nh sau ny chng ta s thy. C.Ch tn php Cui i Thng, Trung Hoa dn dn b ch mu h m chuyn sang ch ph h, h truyn ngi cho con chu ch khng truyn ngi cho em cng m. Chu Cng t ra nhng lut l cht ch i sau chp trong Kinh L, v gn y c nh Trung Hoa hc Php Lon Vandermeersch nghin cu t m trong cun Wangdao ou la Voie royale (Ecole franaise d Extrme Orient - Paris 1977). Di y ti ch gii thiu vi nt chnh. Hi u cc vua nh Thng truyn ngi cho em, khng c em mi truyn cho con; ngi em ln ngi, khi cht truyn ngi li cho con ca vua anh trc. Cui triu i nh Thng, l dn dn bi b: ngi vua lun c truyn cho con, ch khng cho em. Nh Chu bt chc nh Thng: Vn Vng mc du c my ngi em vn truyn ngi cho con l V Vng. Ch lp ch t t c Chu Cng, mt chnh tr gia c ti, em ca V Vng, quy nh, ri dn dn ngy cng c hon thin, b sung; trong s gi l tn (cng c l tng) php: (). Vua (thin t hay ch hu) la mt ngi con m truyn ngi cho - theo nguyn tc ch t l con trng ca hong hu - ch ngi c lm thin t hay vng cn nhng ngi khc th lnh nhng tc nh hn, lnh a cng nh hn, hoc lm ch hu, hoc lm khanh, i phu. Ngi con k v c gi l t vng hay t qun, lm ch t trong tn miu; nhng ngi con khc ch lm bi t. S tim v b coi l mt ti nng, Khng T rt ght. Cc gia nh i phu cng vy: ngi con k nghip lm ch t, gi l " i tn" , nhng ngi khc lm tiu t, gi l " tiu tn" . C nhng th ch quy nh tng chi tit trong cc cuc t . Trong gia nh thng dn, ngi con trng lun lun c hng gia ti, gi vic hng khi. a v ngi quan trng nht trong nh nhng trch nhim cng ln nht: lo cho mi ngi trong nh n mc, dy bo ngi di, chu s ch trch ca gia tc, x hi nu trong gia nh c k ngho i hoc h hng, b ti, lm nhc t tin. Ngc li, ngi v c v na, c ngi trn n, ngi di tun li. Khi em cn nh, chung nh th anh c quyn thay cha ( mt); em ln ri, ra ring, may m giu c, sang trng hn anh th v nh vn phi l php vi anh, c bn phn gip anh, m khng c khoe giu sang trc mt anh. Con gi khng c quyn tha k[5], ra ring ri th khng cn a v g trong nh na, thnh ngi ca gia nh bn chng (n nhn ngoi tc). Do c tinh thn trng nam khinh n (nht nam vit hu, thp n vit v). T chc i gia nh rt thch hp vi ch nng nghip t ai ca gia nh khng b phn tn vo tay ngi ngoi, m s khai thc chung c d dng, s tiu pha tn km. N to nn tinh thn gia tc: gip ln nhau, gi danh d chung cho nhau. Nhng n cng gy nhiu t m non na th k trc nhm T Lc vn on ca ta vch ra: n b buc c nhn qu, gy nhiu s bt cng, bt bnh nu gia trng khng ng hong, n khng khuyn khch tinh thn t lp, nhiu k ho ra n bm. Mun cho ch tn php c vng, i Chu to ra ch hiu v cao hiu : con phi hiu vi cha m, k di phi tn knh ngi trn v ai cng nhn rng dn tc Trung Hoa l dn tc coi trng ch hiu nht. V trng ch hiu, nn h ch trng n tang l, t t. S th phng t tin gn thnh mt tn gio. Ch tn php rt quan trng v chnh tr: n chm dt ch th tc m thay bng ch gia tc. Ngi vua khng cn do c th tc la ngi ti nng nht na, m do cha truyn cho con, khng truyn hin na m truyn t. Ch theo truyn thuyt, c t i H, nhng i Chu mi quy nh n r rng. Khi cn l mt b lc vi vn ngi l cng th c th truyn hin c; khi pht trin thnh mt nc c c triu ngi th s truyn t (qun ch) l mt giai on cn thit, trc khi nhn loi tin b, c iu kin thnh lp ch dan ch, i ngh. Nhng n cng c nhiu ci hi. Anh em, ch chu tranh ginh nhau, chm git nhau, khng triu i no trnh khi, m hong tc l h c nhiu k b bt c k t nht; li thm cng v ham ngi bu m v vua xen vo vic nc, ln ht quyn hnh ca ngi chng nhu nhc, hiu sc, hoc l ca con, nht l khi n cn nh, nn l nn ngoi thch; nn th ba l phi dng ton hon quan trong cung, s mt huyt thng m ngi bu vo tay mt k khng cng dng mu vi mnh. Hai nn ngoi thch v hon quan xy ra t i Chu (c th t i Thng na) v cng v sau cng t: c thi trong cung vua c ti ba ngn hon quan, c ng vua s vin thi gim nh s cha; nu m vua m mt thy cha gi lm hon quan th triu i b hai ci t ngoi thch v hon quan mt lc, nht nh l phi sp trong s nhc nh. T i Chu, c ngi cnh co vua cha v hai nn , v triu i no cng c mt hai ng vua tm cch cm ngt bn hon quan xen vo vic nc, t ra nhng hnh pht rt nng trng tr bn h, nhng khng hiu qu, v nh vy ch l tr ngn; gc l ch qun ch chuyn ch, ch a th, ch tn php. Rp, Ba T, Ai Cp ... u b nn c; phng Ty th khng c hoc c m rt t, v h khng c ch a th v ch tn php. Tn gio Cng nh hu ht cc dn tc khc, ngi Trung Hoa cho rng trong v tr phi c mt ng sinh ra vn vt, lm ch ht c. Chc hi u h c ng nh mt nguyn hu, c tai, mt, ch, tnh cm nh ngi, yu dn, cu gip dn, sinh ra cc ging la, ma thun gi ho nui dn,v h gi ng l , Thng . Thng cai qun cc qu thn, cng nh vua c bch quan. Nhng t cui i Thng, nhiu ngi khng tin rng tri c hnh dng nh ngi na, ch l mt ci l rt linh diu v h l m a ra thuyt m dng bin ho. H li ngh rng ngi c bm sinh ci thin l, lm vic g hp vi l tri l phi, nghch vi l tri l tri; thin o v nhn s quan h vi nhau. Quan nim " thin nhn tng d" l mt nt c bit ca tn ngng Trung Hoa. D khng tin Thng c hnh dng nh ngi na, nhng h vn cho rng vua c Thng giao cho vic tr dn, vua nh con c ca tri (thin t), phi cng t tri, v ch vua mi c quyn thay mun dn m cng t tri thi (t giao); cn ch hu th ai phng no cng t cc thn phng y: thn x (t ai), tc (ma mng: Thn Nng), thn ni, sng...; k s v dn thng th t t tin ca mnh, cng ng To, thn ti, thn sinh sn ( c ng con, c ma)... Ngoi ra, cng nh mi dn tc thi , dn Trung Hoa rt tin bn ng ct, thy php (h gi l vu hch) v cng ma qu chng khi lm hi mnh. H c im ny khc: vic g cn nghi ng, h cng hi t tin, qu thn ri mi quyt nh. i khi tn ngng ca ngi Trung Hoa i Chu nh vy. C th coi nh mt tn gio c khng? Nu l tn gio th gi n l g? a thn gio? Thng gio (Disme)? Nhng ngoi Thng ngi Trung Hoa cn th cng nhiu thn khc v t tin na. Hay l v tr gio (?) nh mt hc gi phng Ty - m ti qun tn - ngh? V li n khc xa cc tn gio Ki T, Do Thi, Pht, Hi: khng c gio ch (vua Trung Hoa ch thay mt ton dn m t tri thi, khng thuyt php cho dn), khng c t chc gio phm, ch c quan gip vua coi v thin s:lm lch, xem xt thin tng, nh thi tit cho vic canh nng, xem sao trn tri v quan thi bc coi vic bi (bc, ph) on vic ct hung; khng c kinh k, khng c gio ng g c. Nht l n khng quan tm cht g ti s cu ri, t c nhn, khng ni n lai sinh, khng bit n thin ng, a ngc, nit bn... Cho nn nhiu ngi bo Trung Hoa thi khng c tn gio; v Henri Maspro trong cun La Chine antique (PUF - 1965) tuy nhn n l mt tn gio, nhng cng khng t cho n mt tn no c, ch bo n l mt tn gio c tnh cch x hi (religion sociale) - ch x hi ny hiu theo ngha tri vi c nhn - mc ch ca n l mu hnh phc cho quc gia, x hi, ton th nhn dn: quc gia c thng bnh, x hi c trt t m nhn dn nh ma thun gi ho m c no m. cng l mt c im na ca dn tc, ca vn minh Trung Hoa. Khng c kinh k, khng c gio ng th lng tn ngng ca dn khng mnh, khng c a ngc th dn khng s; s chp mt ng vua i Thng vc cung ra sn bn tri v trong Kinh Thi c nhiu cu ca dao on tri. Ngay Khng T rt knh tri m cng ch nhc ti tri trong mi mt cu: " Tri c ni g u, bn ma thay i, vn vt sinh si, tri c ni g u,"c h ng ch coi tri l lut thin nhin thi. Sau ng, Mc T thy tn ngng ca dn sa st qu, mun gy li lng tn ngng thi n, Thng, lp mt t chc nh mt gio phi, quy t c mt s tn coi ng l gio ch, nhng t ai theo v cha c trm nm, ngay mn ca ng cng b lun. Phi ti i Hn, Trung Hoa mi c mt t chc ta nh mt tn gio t cho c nhn, ti s xt sau. D. T chc hnh chnh Triu nh - quan ch Bn cnh thin t c nhng chc quan ln m danh hiu mi triu i mt khc, do mi sch chp mt khc, c khi cng mt danh hiu m sch nay ch mt chc v ny, sch khc ch mt chc v khc, v d danh hiu trng t ch mt chc quan coi v cc vic ring (chc l trong cung) ca vua, theo Henri Maspro (La Chine antique); m trong Trung Quc s lc ca Phan Khoang, li ch mt chc coi vic hnh chnh trong nc. Chng ta ch cn bit i khi rng i Chu, triu nh c bn chc nh chc thng th i sau: t m coi vic binh, t khu coi vic hnh, t coi v canh nng, t khng coi v dn s, rung t, iu, ng s ... (tc nh b cng thi sau)[6] - Vy l cha c hai b: b li, b h, v cha cn thit, c th giao cho nhng quan nh. Ngoi ra c mt chc coi v vic ring ca vua (trng t?); mt chc coi v vic n ung ca vua (thin phu); mt chc coi v kho lm (truyn ph); mt chc dy thi t (s ph?); d nhin c mt quan coi cc hon quan na. triu nh c ba chc quan nh: Chc coi v thin s, t l, lch; Thi bc coi v bi...; v S coi v nhn s, chp li vic cc vng i trc, lu truyn nhng iu cc tin vng t ra. Nhng Kinh, Thi, Th,L, Nhc u do s quan lm ra. im ny rt c bit: khng dn tc no chp s k nh Trung Hoa. Ngoi kinh , nc chia ra lm chu, ri ti qun, l (lng), giao cho i phu hoc k s cai tr. in ch t no cng l ca nh vua. Vua ban t cho h hng, b ti h khai thc (t gi l t phong); h li giao cho mt ngi qun l, gi l t. Vin ny tuy l qun gia nhng rt c quyn, nhng nng dn trong t thuc quyn ca h, phi np cho h mt phn mi hoa li. Ngi ta thi hnh php tnh in (xt sau), chia rung lm ba hng: tt, trung bnh, xu; t trung bnh th s rung c chia bng hai s rung tt; t xu th c bng ba. Ti i Xun Thu, mt s nc nh Tn cho mi ngi c t tin khai ph t hoang, do pht sinh mt hng ch in, mt giai cp mi giu c, dn dn c hc.
Binh ch Nh Chu cho php trng binh. Lnh, chin xa, nga, b, dn phi np cho nh nc theo nh s. Qun i chia lm ng (nm ngi lnh), lng (nm ng) do mt t m cai qun, tt (bn lng), l (nm tt), s (nm l) do mt i phu lm su cai qun, qun (nm s) do mt vin tng cai qun. Theo nguyn tc, thin t c su qun, ch hu c ba hoc hai, mt tu theo ln nh. Nguyn tc t khi c theo. Php ch Php ch ca thi phn bit hai giai cp: qu tc (i phu) v dn thng (th dn). Qu tc m phm ti th x theo l, ngha l theo tc l ca gii qu tc; dn thng m phm ti mi b triu inh xt theo hnh lut, ti nng nht th b nhc hnh khc ch trn trn, ct mi, cht chn, thin, x t, x thy, lng tr, tru di tam tc (h cha, h m, h v). Ti nh hn th b gt u, hay (y i xa). Bn qu tc khng b nhc hnh, hoc b th c php np tin chuc ti, do c cu: con nh giu khng bao gi b cht chm, phi thy ch. Hnh lut mi u khng c ban b trong dn gian, nh vy triu nh mun p dng ra sao ty , dn khng c bit; dn dn v sau, mi c khc ln nh ng cng ch trong cung thi, ri khc ln g treo kinh v cc th t[7]. Gio dc T i Thng, Trung Hoa c ch vit, mi u khc trn gip ct, ln ng; ri sau, t u i Chu (?) khc bng dao hoc vit bng sn ln th tre; su na li vit bng sn trn la. C ch vit th c trng hc. Tn trng hc mi thi mt khc. Ta ch cn bit l trng chia lm hai cp: tiu hc cho nhng tr t 8 n 14 tui, i hc cho thiu nin t 15 n 20 tui. Tiu hc dy cho tr cch ng i, knh nhng v hc mt s ch. i hc dy lc ngh tc l, nhc, x (bn cung), ng (nh xe), th (vit ch), s (ton hc). Con nh bnh dn th hc hng hc (trng lng), con nh qu tc hc trng quc hc (kinh ). S chp nh vy, nhng u i Chu c l ch con nh qu tc mi c hc cp i hc, bit lc ngh sau ra lm quan, cn con bnh dn th may lm mt s rt t c hc vi nm tiu hc thi. Ti gn cui i Xun Thu, Khng T l ngi u tin m trng t thc dy tr em v thanh nin bt k thuc giai cp no. C th ng cng dy lc ngh, nhng ng ch trng nht ti s o to mt s thanh nin tun t (a s trong gii in ch mi v qu tc sa st nh chnh ng), dy h Kinh Thi, Kinh Th, Kinh L, Kinh Nhc (c th c Kinh Dch na), h thnh nhng ngi ti, c thay giai cp qu tc m gip vua cha. Mt s mn sinh ca ng gip cc vua v i phu ng thi, thnh nhng k s c danh vng. Sau ng, mn ca ng gn th nh Tng T, xa th nh Mnh T (hc tr ca chu ni ng, T T), Tun T v nhiu nh khc nh Mc T, Trang T... noi gng ng m trng dy hc, o to c giai cp k s; giai cp ny cng ngy cng ng, uy tn cng tn, chim c nhng a v cao trong chnh quyn, qua i Hn th gn nh thay th hn giai cp qu tc triu nh, trong dn gian. Vy ch huyt thng sm chuyn qua qu tc tr thc hai ngn nm trc phng Ty, khin ngi phng Ty rt ngc nhin v rt phc, khen vn minh Trung Hoa l v cng c sng. Ngi c cng u l Khng T; ng tht xng c mang danh hiu vn th s biu. E.X hi Nng dn t no cng ca nh vua. Nh vua chia u cho nng dn theo php tnh in. Ch c t i Thng, nh Chu khng thay i, ch tng thm din tch cp cho dn thi. Php nh sau: ngi ta rch ranh gii thnh tng khu vung vc 900 mu (i Thng l 700 mu); mi mu c sch bo tng ng 600 mt vung, c sch cho l 1200 mt vung. Mi khu chia lm chn phn bng nhau, mi phn 100 mu. Tm phn chung quanh chia cho 8 nng dn t 20 tui n 60 tui cy cy v nui v con. Khi con trai c 20 tui th c cp cho mt phn khc. Phn gia li mt t lm ch cho 8 gia nh, cn li bao nhiu 8 gia nh cy cy chung np la cho nh vua. Hnh ming t khi chia nh vy ging ch tnh nn gi l php tnh in. Theo mt s hc gi Trung Hoa gn y th php l ch cng sn nguyn thy cn st li ca Trung Hoa. Dn phi lo cy cy phn cng in gia ri mi cy cy phn t in ca mnh. Nh vy s la np cho nh vua cng vo khong mt phn mi s thu hoch ca mi gia nh. Khng c php trng cy ln trong rung, s mt t trng la, nhng c php trng du, rau, cy n qu chung quanh nh. Cng khng c php trng c mt ging la, s ging mt ma th s i. Dn Trung Hoa sut my ngn nm, thi no cng lo i. Mi gia nh phi nui nm con g mi v hai con ln ni. Nhng cn nhng khu t, v l ny l khc, nh vua khng chia cho dn, chng hn rng, t ly ch trng c sy, c lc, ay. Nhng t dn c t khai thc nhng phi ng thu cho vua. H t rng, lm ry nh ng bo Thng ca ta, sau 4-5 nm t cn ci, h i kim t khc. i sng nng dn rt vt v. Trong Kinh Thi c nhiu bi dn phn nn phi sn chn, mo rng, ln rng, hoc hi l du, dt vi cho qu tc. Ma ng th h phi ra th trn lm mi cng vic lt vt cho gii m thi xa gi l qun t. D sao ch cng c li cho dn l c mt i sng m bo. Khi ti 60 tui, khng lm vic c na th tr li t cho vua, cha; v c nh nc nui nng. Nhng con ci, k tn tt cng c tr cp? Nu c vy th h sng hn bn nng n (serf) ca chu u thi Trung C. u i Chu nng c cha tin b, phn nhiu bng mi, v ng him, rt t, cho nn s khai hoang cng tin chm. t rung l cng in, ca triu nh v qu tc (qu tc c vua phong cho mt khu ln, nh tu chc tc); triu inh v qu tc chia u cho dn lm, cung cp cho b trn v d sng, nn nh Chu khng cn dng n l nh Roma thi c. (Li sn xut khng ging li sn xut thi c phng Ty, Marx gi l li sn xut ca chu ). Khi thng mt dn tc no, nh Chu cng bt lnh v mt s dn ca ch mang v, bt lm n l, nhng khng dng vo vic sn xut m chia cho cc qu tc dng lm n t. Bn ny tuy c th b ch bn hay cho ngi khc c, nhng thng c i i mt cch nhn o, tnh cnh khng bi t nh n l phng Ty. V li tiu cng ngh ch mi hi pht t, v c tnh cch gia nh, cha truyn con ni, do c tc l ly tn ngh lm tn h (nh trn ti ni), m n l cng khng cn thit trong cng nghip. S trao i sn vt gia cc nc dn dn thnh ln, to nn mt gii thng nhn c a v kh. Ngi ta dng nhng ming ng, khc la, nhng mnh vng, nhng vin ngc lm tin t trao i hng ha[8]. V sau ngi ta c tin bng ng. ng, st, vng bc thi gi chung l kim (). Vng bc gi l qu kim, st, thic gi l c kim. Vy c sch Trung Hoa thi c, nu gp ch thin kim (chng hn tng ai thin kim, vt ng gi thin kim...) th khng nht thit l mt ngn lng hay mt cn vng u, c th ch l mt ngn ng tin bng ng, v thng thng thin kim ch c ngha l qu gi thi. Gii qu tc cai tr dn, bo v nc... thi gi chung l qun t (con ca vua, cng nh thin t l con ca tri), bt dn cung cp th; h c trng hc cho con chu, c nhng tc l ring v rt ham sn bn nh qu tc phng Ty. Ch h mi thng c tht n, cn dn th n rau, c. Ngi ta gi h l " bn n tht"(thc nhc gi). im cng ging phng Ty na. Ci hi Rung thng cch xa lng xm. Cui thu u ng cng vic ng ng xong, nng dn tr v lng , lm cc vic th cng. Ma xun h li tr ra rung, sng chung trong nhiu tri rung. Khi thin t lm l t giao ri th ma lm rung bt u; v lc cng l ma hi h ca nng dn. Mt vin quan gi l mi s (hay mi s: mei che) hoc cao mi tuyn b rng trai gi c php t do hi hp vi nhau. Thanh nam thiu n t 15 tui tr ln hp vi nhau thnh tng nhm hay tng cp, ra nhng ch ngoi ng m tc l nh trc, cng nhau ca ht, t tnh, giao hp gia tri[9]. C ma xun v ma h, h c t do i n nh vy, qua thu ng th b cm. Ti ma thu nu thiu n c mang th cp trai gi lm l ci nhau (c th mi mi s lm ch l), v c du v nh chng. C chng ri th ma xun h khng ra ng ht na. Nu ma thu, thiu n khng c mang, th ma xun sau h li i ht vi chng trai c hay mt chng trai no khc, tu . Nam c php " chi xun"theo cch ti 30 tui, n ti 20 tui. V h thnh gia tht ri th thi, h khng i ht na. Trong Kinh Thi, phn Quc phong (gm ca dao trong dn gian ca cc nc) c mt s bi chp v tc , chng hn bi ng mn ch vn (cao dao ca nc Trn) m ti trch di y bn cu do T Quang Pht dch (Thi kinh tp truyn - Si Gn 1969):
...Chn tm bui sng tt lnh, Phng nam ng phng dnh hi nhau. Gai thi chng ko dt u, Hp cng ma ht ngoi ch thi...
hoc bi Trn D V (ca dao ca nc Trnh), ti trch v dch ngha nh sau:
...Pha bn kia sng V, C mt ch rng ri thch th. Trai gi ti , Cng nhau n a, Tng nhau hoa thc dc.[10]
Tc rt ging tc Thi trng v Thi en Bc Vit gn y[11], ch khc l ngi Thi th sang hay hn u ti ma xun l ra ng giao duyn vi nhau, cn Trung Hoa thi xa ch l hng thng nhn, nng dn mi la bn trm nm theo cch [12]. Gii qu tc nghim khc hn: t 10 tui, con trai con gi d l anh em rut tht, cng phi sng cch bit; khi ci hi, phi nh ng mai hay b mai lm trung gian. Ring bn vua cha c tc ny cng l: mt cng cha nc ny c mt ng vua hay mt hong t nc khc ci, th khi v nh chng dt theo mt em gi v dm ba th n hu h mnh v c chng mnh nc ngi na. Vy l em gi v th n c th thnh cung phi ca chng. Chn ct Ngi ta khai qut c mt s m cc vua cha i Thng thy ng vua no cht cng c nhiu ngi b chn sng theo. Nh Chu b tc v c tc git ngi t thn na. Nhng ngi b chn sng theo vua c thay bng nhng tng g, , ng.. Ri nhng i sau li thay bng nhng b vng m. Tc ny truyn qua nc ta, ngy nay vn cha b c. S m tn sng dai tht! c Kinh L chng ta tht s chn ct i Chu theo nhng nghi thc rt phin phc, v nhiu khi rt xa x, nht l trong gii qu tc. Phi dng mt lp quan (ti) trong, mt lp quch ngoi, tt xu, dy mng tu cp bc. Ngi ta b nhiu chu bu vo trong quan ti, c thng dng ca ngi cht c ch ra m by hoc t, thnh th mt m tang c v nh mt m rc, di c cy s. u i Chin Quc, Mc t ch trch mnh thi . 3.Thi ng Chu A. Nguyn nhn suy vi Di ch qun ch th tp (cha truyn con ni) m khng lp hin th triu i no cng ch c vi ba ng vua gii, cn th ton l hng tm thng hoc u m, dm lon, tn bo. Triu i no may lm th khi sp b dit, c mt ngi trong hong tc c ti nng cu vn m phc hng c trong mt thi gian nh nh Hn Trung Hoa. Trong lch s nhn loi ch ngi Roma c hng mt cnh thnh tr di t nm 30 TrCN n nm 180 sau CN, nh mt lot minh qun ti gii ni tip nhau nm quyn: Nerva, Trajan, Hadrian, Antonius v Marcus Aurelius. c vy l nh Trajan, Hadrian u khng c con, cn cc con trai ca Antonius th cht sm; v cc ng vua la mt ngi c ti nng, nhn lm con nui, ch bo cho vic tr nc, ri dn dn giao ph quyn hnh cho. Ti i cui cng, Marcus Aurelius (mt hin trit ni ting) c mt ngi con trai l Commodus, ni ngi ng v ng qun khng ch nh ngi k v, tc th cnh hn lon bng pht lp tc, m nn ho bnh Roma (Pax Romana) cng chm dt. Vy thi rc r ca Roma l nh ch qun ch khng c tnh cch th tp m c tnh cch truyn hin. Theo truyn thuyt th dn tc Trung Hoa cng c mt thi thnh tr nh vy trong ba i vua: Nghiu, Thun, V. Nghiu khng truyn ngi cho con m truyn ngi cho mt hin thn l Thun. Thun cng truyn ngi cho mt hin thn l V, ri t V tr i, khng truyn hin na m truyn t. Khng T cho thi Nghiu, Thun l thi i hong kim ca Trung Hoa, coi hai ng l thnh, mu mc cho cc i vua sau; nh vy l ng cho rng ch truyn hin tt nht, ch truyn t ca H, Thng, Chu u khng bng, ng tm phi theo vy thi. Nh Chu ch thnh c trong khong trm nm u, ri t i Mc vng th k X trc ty lch, cc vua u tm thng, ti i vua th 12, U vng (th k VIII TrCN) th vo hng Kit, Tr, v m nng Bao T, b r Khuyn Nhung pha ty vo chim kinh ri git[13], ch hu lp con l Bnh vng ln thay. Bnh vng s b r pha ty tn cng na, nm 770 TrCN di sang pha ng, ti Lc p, ni V vng cho lp mt th trn di mt s dn nh Thng li v ngi h ni lon. T y bt u thi ng Chu, v cng bt u thi suy vi ca ch phong kin. Ch ny tuy c u im nh ti k nhng cng c nhc im. - N khng th vng lu c v phi da vo quyn ca thin t nh Chu. M nh Chu th phi ct dn t ai phong cho cc vng hu cng khanh nn mi ngy mt hp li, trng vo s cng hin ca ch hu th khng c bao nhiu, v danh ngha cn phi gip lng thc cho ch hu nhng nm h mt ma hoc c chin tranh, do cng ngy cng ngho i. Ch hu tri li, xa kinh nh Chu, t m mang t ai, thn tnh k yu chung quanh, hng c mt phng. V vy s b lc c gim dn t 1600 xung 1000, 500... 100, m cc ch hu hng cng t ai mi ngy mt rng, gp nm gp mi thin t. Nhng ch hu nh b ch hu ln c hip, cu cu vi thin t, thin t khng cu ni, th l ch ch cn c ci danh m khng c ci thc. - Mt l na l quc rng qu, s cai tr kh qu. Cc ch hu lo gii quyt nhng kh khn ca chnh h, khuch trng th lc ca h, khng quan tm ti chnh quyn trung ng na, khng bit ti thin t na. Do nhng l k trn m nh Chu Lc Dng mi ngy mt thu nh li, nh vua ch cn ci danh l thin t, mt ht quyn hnh, khng c qun i, tuy khi lo b cc r xm chim v c cc ch hu Bc v Ty che ch, nhng li phi tu thuc bn ch hu hng cng , c khi chnh h t mnh ln ngi thin t na thi hnh mi mt chc v l t Tri, t mi nm v lu lu ng mt vai tr trng ti bt lc v bt c d trong nhng v xung t nh gia cc ch hu. Triu nh nh Chu ch c mt s quan t i v v ti, chng c vic g lm v quyn hnh khng lan ra khi min ln cn ca kinh . Ti thi Chin Quc (coi sau), Tn c ln i chn ci nh ca Chu, Triu ly t in (rung m hoa li dng vo vic t l) ca Chu; v khi cc ch hu u t xng vng c - tc t coi mnh ngang hng vi vua Chu - th vua Chu cng phi khp np tng h ln l vng m t xng l tiu quc. B. Tht B Nh Chu suy th ch hu no mnh nht s ng ra thay quyn thin t, lm b ch cc ch hu, lin kt h bo v Chu, chng ngoi xm, v cng gii quyt nhng xch mch gia h vi nhau. Th k VII v VII TrCN l thi i ca cc b ch . S gia thi xa ch ni ti ng b, tc: - Hon cng nc T. - Vn cng nc Tn. - Mc cng nc Tn. - Tng cng nc Tng. - Trang vng nc S. m khng k ti hai v b cui i Xun Thu: - Hp L nc Ng. - Cu Tin nc Vit. C l v hai nc Ng Vit pha ng nam, di sng Dng T, tuy hng cng mt thi nhng khng vn minh nh cc nc lu vc sng Hong H. T Hon cng Nc T min Sn ng ngy nay, thi chim c ht bn o Sn ng, nn t ai rt rng, c ni, c bin, c nhiu ti nguyn (quan trng nht l mui), kinh t v thng mi thnh nht: ch ng, sau ny thm st na, t phng nam ln bng thuyn theo cc con sng, bn cho c min bc Trung Hoa; mui th bn cho c min ng Trung Hoa. T li c nhng ng tin u tin. Nh vy m T giu nht, v h giu th vn ho cng cao, vt hn nh Chu. Nhng tin b phn ln l cng lao ca Qun Trng, nh chnh tr c ti nht thi Xun Thu, c vua T rt tin v trng. Tuy Qun Trng xut thn trong gii bnh dn m Hon cng dng lm tng quc, quyn hn c cc " cha anh"ca nh vua. Qun Trng bit trng l ngha lim s, li c sng kin hiu triu cc ch hu trc sau chn ln (hay mi mt ln) th vi nhau (minh th) cng " tn vng"(tc tn vua Chu) v " nhng di"chng s xm lng ca cc " ngoi tc"(cc dn tc ngoi). ng em qun ui r ch, gip V lp li c nc, nn c ch hu tin. Nc S v bi li th, ng hp ch hy em qun pht S. Nh vy, bt chp thin t m ra lnh cho ch hu, nhng ng c cng vi Trung Hoa, cho nn i sau, Khng Tcng phi khen ng trong Lun ng: " Qun Trng gip Hon cng, khin Hon cng lm b cc ch hu, thin h quy v mt mi, nhn dn n ngy nay cn mang n ng. Nu khng c ng th ngy nay chng ta phi gic tc, mc o c vt bn tri (nh ngi Di ch) ri."Ti chnh tr ca ng im ng lp ra l " minh th"(n th) v gi n c sut i. Khng ai s thin t na th ng li dng lng s qu thn ca mi ngi. Cc vua ch hu hoc cc i din ca h ti d " minh th"kh khng ai c xm phm, v c qu thn che ch ri; v cc ch hu phi trng tr k phn c. Gia cc ch hu lin minh, c tnh anh em vi nhau, gip nhau, cht th phi phng iu. L nghi rt tn nghim. Cc ch hu hp nhau trn mt ci " n" , ngi ta ln ting khn qu thn, c bn vn li th, git mt con tru ri chn bn vn vi xc con tru hay mu ca n. Mi ngi qut vo mi mt t mu tru ri ln ting th. Cn nht l phi gi ch tn, th cc ch hu mi on kt v x hi mi khi lon. C th v vy m sau ny Khng T cao c tn, t n gn ngang hng vi nhn, l, ngha, coi n l c cn thit ca ngi qun t (ngi tr dn). l mt nt c bit ca o Khng, v mt s hc gi phng Ty ngy nay cng nhn rng khng dn tc no trng c tn bng dn tc Trung Hoa. Qun Trng t cch, ti nng bt cc ch hu gi ch tn (ng hp ch hu pht S, nc bi tn), nhng i sau (th k VI TrCN), c nhiu ch hu, nht l S, li dng l " minh th" chinh phc mt nc nh hn, sau cng " minh th"mt ht ngha v b b lun. - Sau T Hon cng, Tn Vn cng ln thay lm b, Chu li b r Xch ch quy nhiu, hi ch hu nh dp ri rc thin t v ngi; S lc b coi gn nh Di ch v cha vn minh, tranh dnh vi Tn, ng thng h ri hi ch hu m th " tn nh vua, khng c hi ln nhau" . Qua i sau, Tn v Tn tranh nhau a v b. Tn Mc cng c Bch L H lm tng, ui c r Ty Nhung, m rng thm t; xng b, nhng cha sc tranh ngi minh ch ca Tn. Tng Tng cng, sau khi Hon cng cht, nh thay lm minh ch, hi ch hu m vic khng thnh, sau li hi mt ln na, b S bt, cui cng em qun nh S, thua, cht. C s gia loi ng ra khi hng ng b. S Trang vng phng Nam mnh nht, t rt rng, dit c vi r, khai thc thm t ai, nh Tng, ph Tn, lm b ch ch hu, t xng vng, c nhm ng chn ci nh ca nh Chu. Cui thi Xun Thu, vua nc Ng l Hp L dng mt vong thn ca S l Ng T T, nh nc S, i thng, oai danh lng ly, sau nh vi Cu Tin b thng ri cht. Cu Tin, vua nc Vit, b chu Hp L l Ph Sai nh thua, phi xin ho, sau ti nhc sng mi nm mu tnh chuyn bo th, c Phm Li gip, by mu dng nng Ty Thi cho Ph Sai Ph Sai m sc m b b vic nc; rt cuc Cu Tin dit c Ng, thanh th chn ng khp ni (th k V TrCN), thnh b ch min ng Nam. Phm Li bit trc Cu Tin s git cng thn khi k th b dit nn b i n. C thuyt ni ng dt theo nng Ty Thi i chu du Ng h; c thuyt bo ng qua x o (?) i tn l Chu cng, khai ph t ai, mc sc, bun bn m giu ln. Vy thi Xun Thu, cc b hiu triu " tn Chu, nhng Di" , m s thc ch l mt c khuch trng th lc, thn tnh cc nc nh, m mang t ai, cng ngy cng gy thm s mt qun bnh gia lc lng cc nc ln, nh. u i Chu, c 1800 nc (c sch ni 800 nc), ti u thi Xun Thu cn khong 150 nc, cui i Xun Thu cn li khong bn chc nc m ch c by nc l mnh, cn nhng nc khc nh V, Trnh, ng, C... u thnh nc ph dung ca by nc mnh c. Xun Thu cng l thi xung t, i lp gia Nam v Bc. Bc gm nhng nc c trn lu vc sng Hong H, vn minh ri, phi ngn chn s xm ln ca cc nc phng Nam, nht l ca S, mt dn tc bn khai, khng c l ngha, hung hng, hiu chin, ch mun bnh trng. Nu S thi dit c cc nc phng Bc th vn minh Trung Hoa chc tht li mt thi kh lu. C. Thi i st Mi pht minh ln v k thut u c nh hng ti x hi, lm thay i c np songs, np suy t, tm tnh con ngi, khin cho nn vn minh qua mt khc quo, c vy th lch s nhn loi mi tin c. Thi trung c, phng Ty pht minh ra sng i bc m hu qu l chin tranh Thp t qun[14]. Th k XVIII s pht minh ra my chy bng hi nc, nh du bc u ca vn minh c gii v gy ra cc cuc cch mng chu u. Th k ca chng ta tm ra c cch lc du m v ch to c phi c dng trong th chin th nht; hin nay l thi i ca nng lng nguyn t v in t, v qua u th k sau th gii s c nhng bin chuyn ln lao v cng khng ai tin on c. S bin chuyn no mi u cng gy cnh hn lon trong x hi, ngi th cu th chn nn, bi quan,ngi tin tng th hung hng tn nhn, nhng dn dn - thi xa phi vi ba trm nm hay hn, thi nay ch khong dm by chc nm, mt trm nm - x hi s n nh theo mt trt t mi, nh vy l tin c mt bc mi. Mt thi gian sau li c nhng pht minh quan trng na, x hi li thay i na, c im tt hn m c th c im xu hn trc. Con ng tin ho ca nhn loi nh vy. i ngi trung bnh ch c 60 - 70 nm, c l bao. c lch s nhn loi chng ta mi cm thng c vi c nhn v vi ngi thi i chng ta na. Trung Hoa s xut hin ca ng nh du bc u vn minh i Thng; ri khong 1.200 nm sau, s xut hin ca st cn quan trng hn nhiu, ch trong khong 250 nm, lm cho x hi Trung Hoa xo trn v mi phng din, nhng chnh nh m cnh hn lon thi Xun Thu v Chin Quc mau chm dt c ri thng nht thnh mt quc rt ln.Theo cc s gia th th tch c nht ni v k thut nu st vit vo nm 513 TrCN, m theo nhng cuc khai qut gn y th nhng bng gang xut hin vo khong u th k th V TrCN. Vy c th ni rng thi i st ca Trung Hoa bt u vo khong 500 nm trc Ty lch, m k thut nu st Trung Hoa c trc phng Ty non 1.600 nm[15] (Gernet, sd, tr. 79). Trc , Trung Hoa ch c bng gang d gy. T khi nc Vit v nc Ng tm c phng php kt hp s nu st v rn st th st phng Nam tt hn phng Bc nhiu, bn hn m khng d gy; n ni c truyn thuyt v hai thanh gm Mc Da v Can Tng ca nc Ng. Chng l Can Tng, mt th luyn kim, nu mi, st khng chy; v l Mc Da, thy vy ct tc v mng tay b vo l (c thuyt bo l nhy vo l), lc st mi chy, v h luyn c hai cy gm rt tt, mt cy ly tn chng, mt cy ly tn v.[16]Nh k thut , ngi ta mi c c nhng cng c rt tt nh cy, ba, cuc, o su c, nhng dao ba ph rng, khai hoang, nhng o knh lm thy li. Din tch t canh tc c tng ln rt nhiu. Mun m mang cho mau, ngi ta b php tnh in i, cho dn t do khai ph thm, nhng t mi, thu thu bng la cho c nhiu. Khng cn ci cnh tm gia nh cng lm chung mt khonh rung cng na. Theo Maspro (La Chine antique) th Tn l nc u tin b tnh in t i Xun Thu, nhng theo T Hi th Tn mi bt u b php t nm 350 TrCN. Mnh T i chu du cc nc khuyn cc vua ch hu dng tr li php tnh in, nhng khng ai theo: li thi ri. Thy phng tin lm giu c th ai m chng mun lm giu. Nh cm quyn cng mun cho dn giu, dn c giu th mi thu thu c nhiu m nc mi mnh. Cng vic thy li: o knh dn nc v tho nc nhiu v k. Nc Ng l nc u tin o nhng con knh ln ni sng Dng T vi sng Hoi (486 TrCN), ri bn nm sau li o ni n ln ti con sng pha nam Sn ng; nc Ngy noi gng, cng o nhiu knh ranh gii H Nam v H Bc, mt con knh ni mt h ln vi sng Hong H, mt knh khc min Khai Phong ngy nay (339 TrCN). Cui th k III TrCN, Tn o mt con knh ln pha Bc sng V, song song vi n, lm cho t canh tc tng ln rt nhiu, m Tn tr nn rt giu. Nhng ni trng, thp th o su thm, vt, lm h cha nc. Ngi ta p chng lt, xy p, i hng ca dng nc, xy ca cng iu chnh lu lng ca mt con sng. Cng trnh thy li ln nht thi c lm vo khong 300 TrCN thng lu sng Minkiang (Mn giang?), mt nhnh ln ca sng Dng T. Sau khi Tn chim c cnh ng Thnh (T Xuyn); mt ci p ln ngn dng Minkiang bt n chy vo mt hm ni o xuyn qua mt ngn ni. T Thnh thnh vng ln, cy cy c m khng s ngp lt na. Ti th k IV v III TrCN, tt c cc nc u ua nhau pht trin thy li. Nh vy dn s Trung Hoa tng ln. C sch ni rng dn s thi Xun Thu l 20 triu, khi nh Tn thng nht Trung Hoa ri, c 40 triu, i Hn, u k nguyn Ty lch, 60 triu, ng nht l min T Xuyn, Thim Ty. T Xuyn nh cng vic thy li thnh mt min giu c, ln bng c nc Php, kh hu tt, c cc ngun li thin nhin, i sau sinh c nhiu nhn ti. Cng nghip, nh c st m pht trin mnh, nh no cng mun c cy, dao, ba bng st, chnh quyn th mun c kh gii bng st. Thng mi rt thnh. Hm Dng Tn, Lm Tri T, Hm an Triu, i Lng Ngy u l nhng th trn pht t v thng mi, dn chng cc ni di c li thnh mt hng th dn rt ng. Lm Tri c ti 300.000 dn. Bn ph thng c tn tui ghi trong s nh Phm Li, oan Mc T. H chng nhng mun bun hng ho m cn mun bun c vua na nh L Bt Vi. Chnh bn rt mong mun thng nht Trung Quc hng ho d lu thng t min ny qua min khc, khi phi tr thu khi phi qua nhiu ca i vo mt nc khc. Nng vn cn l " bn"(gc), nhng cng thng khng cn l " mt "(ngn) na, khng cn ch trng " c thng"c na, v c nhiu ng vua thiu tin phi vay ca h, nhiu cng t (con vua) khi cn ngho, lm con tin phi nh h gip tin, gip sc ri mi v c nc m ln ngi. Ngoi cc th tin ng m mi min dng mt kiu (min H Bc dng mt kiu ging li, min Sn ng dng ao tin - nh li dao - min Thim Ty dng ng tin trn c l cng trn), ngi ta cn dng mt th tin vng nc S. Ngi ta lp vi nhau nhng giao ko bng g hay tre, ghi nhng li giao hn ca hai bn, ri ch i, mi bn gi mt na, khi ghp li vi nhau va kht th l ng tin. Cch chnh l cch triu inh dng ph tit ban lnh quan trng cho cc tng ngoi mt trn. Thng nhn c nhiu tin th mua t ca nhng qu tc sa st, v sng nh cc qu tc. Triu nh nhiu khi phi nh h i thu thu rung. H giu, d tin, thng mua la tr, c th ng trc mt s la cho triu nh ri tr vo s la h s thu c. Cch li cho c hai bn, nhng dn gp la cho h ri, dn dn ph thuc vo h, v chng bao lu h c quyn ngang vi nhng quan ln nht ca tnh, nh bn fermiers gnraux (quan trng thu) ca Php thi trung c. Cc th trn mi ngy mt ng, m rng ra: Lm Tri, kinh ca T gm 7 vn gia nh, trn 30 vn dn. Mi ngh c mt khu ring: khu gm, khu ng, khu thng mi...; c c mt khu cho bn mi dm na, tng truyn do Qun Trng lp ra phc v s on cc nc. Vng thnh cc n thi Xun Thu ch di t 400 n 600 mt. Th k IV v III TrCN c nhng vng thnh di ba cy s, nh vy dn trong thnh c ti my vn ngi. C khi thm mt vng thnh na gi l quch. Ch cai tr thay i Thi Xun Thu, vua cc nc ch hu theo ch phong kin ca nh Chu, dng bn cha anh m nhim triu chnh, phong cho h nhng chc tc nh tng quc, khanh, i phu... rt t khi dng ngi ngoi cng tc. Mt s cha nha c chia cho mt khu trong nc cai tr, h nh mt ng vua nh. Ti ly v d nc L thi Khng T. Khi Khng T lm tng( trng hp hi c bit v ng khng phi l ngi trong cng tc, ch nh c ti, c m c ct nhc nh vy), L c ba " nh"gi l tam Hon: Qu Hon T, Thc Hon T v Mnh Hon t (u l hu du ca L Hon cng). H ln ht quyn ca vua L (Chiu cng). H Qu mnh nht, chim ti na nc, c thnh ph pha ng; h Thc chim pha Ty, h Mnh chim pha bc, min bin gii T-L. H thu thu, nm binh quyn, c gia thn (b ti ring), triu nh ring, thnh tr, qun i ring; ngnh ngang, hng hch, sng xa x hn vua L. Nht l h Qu mun tim l thin t, tc ch l i phu ca mt ch hu m dng v (iu ma) Bt Dt ca thin t (Lun ng, III- 1); c ba nh u cho ht th Ung khi dp t l trong nh h, m theo l ch thin t khi t tn miu mi cho ht th . Khng t bt bnh, mun dp thnh tr, triu nh ca h m khng c. Mt phn v vy m ng khng gip L na, i tm mt ng vua khc. Nh vy l quyn ca nh vua b phn tn, nu vua nhu nhc, bt ti th ch cn h v, nc s yu. Ti thi Chin Quc, th k V, IV TrCN, nhiu nc mun mnh ln, thay i chnh sch, dp cc nh c quyn hnh ln, t ra cc qun, huyn , dng nhng quan li trc thuc triu nh cai tr mi qun huyn. Bn quan li c tr lng bng la, cui mi nm phi bo v triu nh cng vic cai tr ca mnh, h c th b cch chc nu bt lc hoc tham nhng. Ngy cui th k V TrCN ci cch hnh chnh mnh hn c, cc nc khc bt chc. l bc u tin ti s trung ng tp quyn, thng nht quc gia, mt n mnh nh vo ch phong kin, sau ny s a ti s thng nht Trung Quc.
o ln a v x hi i Xun Thu, vi ba v b cn mn danh thin t nh Chu tp hp ch hu mu tnh ci li chung cho ch hu (nh T Hon cng), hoc li ring cho mnh; qua i Chin Quc h khng thm mn danh thin t na, khng bit c vua Chu na, m vua Chu cng ch cn h yn cho mnh gi chn ci nh (tng trng cho cu chu, ton th thin h) c thm nm no hay nm y. Thm ch k s danh ting nh Hn Phi, cc bc qun t nh L Trng Lin cng khng mt ai ln ting nhc nh thin h trng nh Chu c. Ngay n Mnh T, noi gng Khng T mun duy tr ch phong kin, m cng qun vua Chu i; ng i thuyt phc khp cc vua ch hy, k c mt nc rt nh nh nc ng, vy m khng bao gi gh Chu, ch mun tm mt ng vua nhn t, khng ham git ngi th. S ch hu gim nhiu. Mi khi mt nc nh b thn tnh l mt s qu tc b mt a v, tt xung hng s hay dn thng. Trong x hi, thm giai cp ph nng, ph thng m quyn hnh ln bn qu tc. iu ng k nht l s thng tin ca k s. Giai cp s mt phn l qu tc b mt a v, mt phn l do Khng T, Mnh T, Mc T gy phong tro gio dc bnh dn, o to nn. H mi ngy mt ng, ti i Chin Quc gm ba hng chnh: - Hc s nh cc nh theo Nho, Mc, Lo. - Sch s, cng gi l bin s, tc cc nh gii bin lun, du thuyt bn cm quyn, thng theo phi danh gia, php gia (ti s gii thiu sau) nh T Tn, Trng Nghi. - Phng s