1

Style tożsamości a otwartość na doświadczenie i struktura rodziny.

Autorzy: Małgorzata Fidera, Michał Jóźwiak, Alicja Kalinowska, Natalia Woźniak, Marta

Wudel

Streszczenie

W badaniu postanowiliśmy sprawdzić, co wpływa na kształtowanie się stylów

tożsamości w celu odnalezienia potencjalnych przeszkód w tworzeniu się tożsamości

młodego człowieka, a co za tym idzie, umożliwienia rozważań nad sposobami pomocy

i wspierania osób narażonych na oddziaływanie niesprzyjających czynników.

Zdecydowaliśmy się na eksperymentalny model badawczy. Nie przeprowadzaliśmy

eksperymentu, ale kontrola nad liczebnością grup pod względem sytuacji rodzinnej pozwala

nam wykorzystać analizę wariancji jednej zmiennej, metody odpowiadającej

eksperymentalnemu modelowi badawczemu.

Grupa osób badanych liczy 45 osób (12 mężczyzn i 33 kobiety), w wieku 18-26 lat. Są

to studenci uczelni wyższych oraz pełnoletni uczniowie szkół średnich. Zastosowano dobór

celowy, aby wyrównać liczbę osób w grupach osób wychowanych w pełnej rodzinie oraz

wychowanych w rodzinie niepełnej.

Zmienne analizowane to:

- sytuacja rodzinna, zmienna nominalna, wyjaśniająca;

- otwartość na doświadczenie, zmienna ilościowa, wyjaśniająca;

- orientacja informacyjna, zmienna ilościowa, wyjaśniana;

- orientacja normatywna, zmienna ilościowa, wyjaśniana;

- orientacja dyfuzyjno- unikowa, zmienna ilościowa, wyjaśniana.

Hipotezy, jakie założyliśmy:

1) Otwartość na doświadczenie wpływa na styl przetwarzania informacyjnego; osoby

o wysokiej otwartości na doświadczenie osiągną wyższe wyniki na skali orientacji

informacyjnej niż osoby o niskim poziomie otwartości na doświadczenie.

2

2) Kontekst rodziny wpływa na kształtowanie się stylów tożsamości; osoby wychowane

w pełnej rodzinie będą osiągały wyższe wyniki na skali orientacji informacyjnej niż

osoby wychowane w rodzinie niepełnej.

3) Interakcja otwartości na doświadczenie oraz sytuacji rodzinnej wpływa na

kształtowanie się stylów tożsamości.

Wykorzystując analizę wariancji jednej zmiennej, sprawdziliśmy czy otwartość na

doświadczenie, sytuacja rodzinna oraz interakcja tych czynników różnicuje wynik

uzyskiwany na skali każdego ze stylów tożsamości. Istotna (p=0,026) okazała się jedynie

różnica średniego wyniku na skali stylu normatywnego pomiędzy grupą osób

wychowywanych w rodzinie pełnej oraz osób wychowywanych w rodzinie niepełnej - osoby

z rodzin pełnych uzyskiwały wyższy wynik.

Słowa kluczowe: style tożsamości, otwartość na doświadczenie, kontekst rodziny.

3

1. Wstęp teoretyczny.

1.1. Michaela Berzonsky’ego model stylu tożsamości (the identity style paradigm):

Terminu 'tożsamość ego' jako pierwszy użył Erik H. Erikson (1964, 1968; za:

Brzezińska, Piotrowski, 2010), odnosząc się do struktury Ja, którą za Jamesem Marcią

możemy zdefiniować jako 'wewnętrzną, stworzoną przez człowieka, dynamiczną organizację

popędów, zdolności, przekonań i indywidualnego doświadczenia' (1980, s. 159). Podstawowe

poczucie tożsamości zapewnia człowiekowi zgodność, konsekwencja, ciągłość i identyczność

(Erikson, 1997, s. 257), czyli świadomość bycia tą samą osobą zarówno w perspektywie całej

historii swojego życia, jak i niezależnie od wielości pełnionych ról społecznych i od sytuacji.

Formowanie się tożsamości jest procesem długotrwałym i złożonym. Tradycyjne ujęcie tego

zjawiska opiera się na podejściu Jamesa Marcii (1966, 1980; za: Brzezińska, Piotrowski,

2010), który opisał teorię dwuetapowego rozwoju tożsamości człowieka, wprowadzając przy

tym pojęcie statusów tożsamości (the identity status paradigm), których osiągnięcie

decyduje o jakości życia jednostki w perspektywie osobistej i społecznej. Zdaniem Marcii

(1980; za: Senejko, 2010) tożsamość rozwija się stopniowo, głównie w okresie adolescencji,

przede wszystkim w ramach trzech sfer, tj. orientacji seksualnej (sexual orientation),

ideologicznej (ideological stance) i zawodowej (vocational direction). W procesie eksploracji

możliwości, jakich dostarcza otoczenie, młody człowiek ma szansę poznać własne preferencje

i wartości, a następnie podjąć decyzję, co do zaangażowania się w wybrane, odpowiadające

mu zobowiązania. Tym samym osiąga określony status tożsamości – osiągnięty, przejęty,

moratoryjny bądź dyfuzyjny. W świetle obecnego podejścia do rozwoju tożsamości,

w którym akcentuje się jego dynamiczny, relatywistyczny i płynny charakter odpowiadający

wymaganiom rzeczywistości postmodernistycznej XXI wieku (Rattansi, Phoenix, 1997; za:

Berzonsky, 2005), teoria Jamesa Marcii ma jednak charakter zbyt statyczny i niedostosowany

do realiów współczesnego świata. Obecnie uważa się, że proces formowania się tożsamości

może trwać przez całe życie (nie tylko w okresie adolescencji) i przebiega na wielu

płaszczyznach, także tych nieujętych w teorii Marcii, tj. w relacjach intymnych

i interpersonalnych oraz w szerszym kontekście społecznym (np. problem globalizacji). Nową

propozycję alternatywnego podejścia do zagadnień kształtowania się tożsamości, która

wydaje się lepiej oddawać naturę tego zjawiska, prezentuje Michael Berzonsky (1992)

w swoim modelu stylu tożsamości (the identity style paradigm).

4

Teoria Berzonsky'ego nawiązuje do społeczno-poznawczego modelu przetwarzania

informacji. Styl tożsamości to preferencje jednostki do używania określonych strategii

społeczno-poznawczych w angażowaniu się bądź unikaniu zadań związanych z tworzeniem

się i utrzymywaniem poczucia tożsamości (Berzonsky, 2008). Model podkreśla

konstruktywistyczny charakter tworzenia się tożsamości (proces), który prowadzi do

kształtowania się poznawczej struktury (teoria ja), stanowiącej odniesienie (reference) dla

interpretacji osobistego doświadczenia, informacji odnoszących się do ja, odpowiedzi na

pytania związane z rozumieniem, znaczeniem i celami życiowymi (Senejko, 2010). Struktura

ta pozwala odkodowywać informacje odnoszące się do ja, utrzymywać spójny obraz ja

i świata, efektywnie radzić sobie ze stresorami i konfliktami, relacjami interpersonalnymi oraz

kontrolować własne życie. Rozwój tożsamości w ujęciu Berzonsky'ego jest ciągiem

wzajemnie zachodzących procesów asymilacji kontrolowanej przez strukturę ja oraz

akomodacji do społecznego i fizycznego kontekstu życia człowieka (2003, 2005; za: Senejko,

2010).

W ramach tak rozumianego rozwoju, pomiędzy ludźmi powstają różnice w sposobie

przetwarzania informacji i ich restrukturyzacji w zakresie własnych struktur ja. Odzwierciedla

się to w określonym, spośród trzech wyróżnionych przez badacza, stylu tożsamości

określającym daną jednostkę: informacyjny, normatywny i dyfuzyjno- unikowy

(Berzonsky, 1994, 2003). Charakterystyka każdego z podanych stylów znajduje się

w poniższej tabeli 1:

Tab.1. Charakterystyka stylów tożsamości wg Berzonsky'ego.

Styl

tożsamości:

Charakterystyka osób:

Informacyjny

→ autorefleksyjne

→ aktywnie poszukują informacji o ja, eksplorują otoczenie i własną

samoświadomość

→ krytyczne w odniesieniu do przekonań na własny temat i świata, sceptyczne

→ otwarte na nowe informacje, preferują sytuacje wymagające i złożone

→ skłonne do sprawdzania i ewentualnej modyfikacji aspektów ich tożsamości

5

→ stosują strategie radzenia sobie zorientowane na problemie

→ ich teoria ja składa się relatywnie dobrze wydzielonych, zintegrowanych

konstruktów i przekonań

→ postrzegają się jako indywidualne jednostki, konstruujące własną tożsamość

oraz mające wpływ na otaczającą ich rzeczywistość

Normatywny

→ przejmują oczekiwania, wartości, przepisy od znaczących osób

→ chronią własne poglądy na życie i bronią się przed informacją rozbieżną z

własnymi głównymi wartościami i przekonaniami

→ posiadają słabą tolerancję wobec ambiwalentnych i niejasnych, niepewnych

wymiarów egzystencji

→ posiadają wysoką potrzebę zachowania struktury bez konieczności zmiany

→ są poznawczo zamknięte

→ ich teoria ja składa się z odpornych na zmianę, sztywno zorganizowanych

konstruktów ja

→ definiują się w ramach wartości kolektywnych (np. religia, naród), postrzegając

siebie jako część zbiorowości, kształtującej je

Dyfuzyjno-

unikowy

→ odkładają podejmowanie problemów na później

→ wykazują niechęć do konfrontowania się i radzenia sobie z zadaniami,

konfliktami (tożsamościowymi)

→ stosują unikowe, oparte na emocjach strategie radzenia sobie z zadaniami

→ jeżeli podejmują odwlekane zadania wynika to z zachowań konformistycznych,

uległych wobec wymagań i nacisków społecznych

→ ich teoria ja jest 'pusta', wymaga ponownego uzupełniania poprzez przyjemne

doświadczenia, konsumowanie rzeczy, aprobatę innych, itp.

→ koncentrują się na swoim publicznym self, definiują siebie poprzez atrybuty

społeczne takie jak reputacja, popularność, wrażenie wywierane na innych

Źródło: opracowano na podstawie: Berzonsky 2003, 2008; Senejko 2010

6

Informacyjny styl tożsamości utożsamiany jest wg Berzonsky'ego z tożsamością

osiągniętą i (lub) moratoryjną w teorii Marcii. Normatywny styl tożsamości odpowiada

tożsamości przejętej, natomiast dyfuzyjno-unikowy styl tożsamości - tożsamości dyfuzyjnej

w modelu Marcii.

W swoim modelu Berzonsky opisuje jeszcze jedną kategorię – zaangażowanie, które,

zdaniem badacza, dostarcza jednostce poczucia celu i kierunku. O ile ustabilizowane, może

odgrywać dużą rolę we wspomaganiu własnego funkcjonowania, gdyż służy monitorowaniu

zachowania oraz ocenie informacji zwrotnej poprzez określanie siły i jasności norm,

przekazów, celów, itp.

Wydaje się, że takie poszerzone spojrzenie na zjawisko rozwoju tożsamości człowieka

lepiej odzwierciedla ten proces, opisując go w sposób dynamiczny i konstruktywistyczny,

uwzględniając realia wymagań współczesnego społeczeństwa.

1.2. Relacyjna teoria formowania się tożsamości:

Na proces rozwoju tożsamości u jednostki wpływają zarówno czynniki społeczne,

zewnętrzne, jak i wewnętrzne właściwości jednostki. W ramach naszej pracy spróbujemy

zbadać wpływ dwóch czynników, mogących mieć wpływ na osiągnięcie danego stylu

tożsamości w świetle teorii Berzonsky’ego. Jeden z nich odnosi się stricte do wpływów

środowiska rodzinnego jednostki, a dokładniej rodziców, na dorastającą jednostkę. Drugi to

czynnik wewnętrzny, osobisty jednostki, co więcej taki, który uznaje się za cechę wrodzoną,

temperamentalną, czyli otwartość na doświadczenie (w rozumieniu teorii Wielkiej Piątki;

Pervin, John, 2002).

Przyjmując, iż tożsamość to także specyficzna relacja między osobą a światem (Oleś,

2008), możemy założyć, że tworzy się ona i wyraża w relacjach. Ja zyskuje wyrazistość

i klarowność, gdy konfrontuje się ze światem. Tożsamość pozostaje w relacjach do świata

i w nich się ugruntowuje, rozwija, klaruje, umacnia, ale też gubi, zmazuje albo odpływa

(Amiot i in., 2007, Giddens, 2007; za: Oleś, 2008).

Relacyjny charakter tożsamości ujawnia się w kontakcie z ludźmi:

tożsamość tworzy się pod wpływem innych ludzi, środowiska społecznego

i wytworów kultury,

osobiste przekonania, uczucia i zachowania konfrontowane są z przekonaniami,

7

uczuciami i zachowaniami innych ludzi,

wartości i ideały osobiste pochodzą z relacji ze światem społecznym,

autentyczny kontakt z drugim człowiekiem i głębokie zrozumienie drugiej osoby

sprzyjają rozumieniu siebie i klarowaniu tożsamości (konieczność samookreślenia

w kontakcie z drugim Ty),

kontakty zarówno indywidualne, jak i z grupą, stanowiące zaprzeczenie dla

tożsamości, pozwalają uświadomić ją sobie jaśniej,

zachowania, uczucia i myśli wyrażające tożsamość odnoszą się do innych ludzi

i w kontakcie z nimi mogą się ujawniać (Oleś, 2008).

Tożsamość krystalizuje się zatem w kontaktach z innymi ludźmi i hartuje

w konfrontacji ze środowiskiem i w procesie realizacji zadań życiowych. Proces interakcji

między „ja” a społeczeństwem pozwala powiązać osobisty świat jednostki ze światem

publicznym. Środowisko kulturowe i społeczne jest czynnikiem kształtującym naszą

tożsamość, ale centralne znaczenie ma jednostkowe działanie i dokonywanie wyborów

(Giddens, 2007). Stąd też niezwykle istotne wydają się być relacje jednostki z rodzicami i jej

ustosunkowanie do ich przekazu kulturowego.

1.3. Otwartość na doświadczenie jako cecha osobowości w modelu Wielkiej Piątki:

Otwartość na doświadczenie jest jedną z pięciu cech opisujących osobowość

w modelu tzw. Wielkiej Piątki autorstwa Costy i McCrae (1989). Do opisu osób znajdujących

się wysoko na skali Otwartości pasują takie określenia jak: odważny, posiadający liczne

i szerokie zainteresowania, twórczy, oryginalny, niekonwencjonalny, obdarzony bujną

wyobraźnią. Osoby otwarte na doświadczenie aktywnie poszukują nowych wrażeń i doznań.

Badacze wyróżnili także sześć bardziej szczegółowych komponentów tworzących tę cechę:

wyobraźnia, poczucie piękna, uczuciowość, pomysłowość, inicjatywa w działaniu, a także

wartości, które w polskiej adaptacji inwentarza do diagnozy cech Wielkiej Piątki zostały

pominięte.

Zgodnie z zaproponowaną przez autorów teorią pięcioczynnikową, otwartość –

podobnie jak pozostałe cztery wymiary – jest w znacznym stopniu zdeterminowana

genetycznie. Wpływ środowiska na rozwój tej cechy jest niewielki (Pervin, John, 2002).

Z dotychczasowych badań dotyczących korelatów stylów tożsamości wynika, iż

pozytywnie z otwartością na doświadczenia koreluje styl informacyjny (Berzonsky,

8

Sullivian, 1992; Dollinger 1995; Soenens, Duriez, Gusens, 2005). Wydaje się, że owe wyniki

odpowiadają założeniom teoretycznym modelu Berzonsky'ego, który jednostkom o stylu

informacyjnym przypisuje takie atrybuty jak otwartość na nowe informacje, aktywną

eksplorację otoczenia i własnej samoświadomości oraz preferencję konfrontacji z sytuacjami

niejasnymi i wymagającymi (por. tabela 1).

2. Hipotezy:

Początek nowego stulecia jest dla młodych ludzi czasem wielu przemian społecznych.

Otoczenie kładzie znacznie większy nacisk na indywidualizm, samodzielne kreowanie siebie

i swojej ścieżki zawodowej, oferując w zamian coraz węższy zakres wsparcia. Jednostka musi

samodzielnie radzić sobie w złożonej rzeczywistości.

Osoby w późnej adolescencji i we wczesnej dorosłości coraz częściej podejmują

decyzje prowadzenia kilku kierunków studiów równolegle, co może się wiązać z odraczaniem

motywacji do pełnienia ról społecznych (zawód, praca, rodzina). Wśród młodych ludzi w XXI

wieku obserwuje się przedłużenie moratorium, dlatego w naszej pracy zajmiemy się

sprawdzeniem poniższych hipotez u badanych w wieku późnej adolescencji i wczesnej

dorosłości.

Zakładamy, że będzie zachodził istotny związek pomiędzy otwartością na

doświadczenie a stylami tożsamości. Jednostki o wysokiej otwartości na doświadczenie będą

podejmowały więcej działań o charakterze eksploracyjnym niż osoby o niskim natężeniu tej

cechy. Dostęp jednostki do wielu źródeł, wynikający z szerokiej eksploracji, wpłynie

pozytywnie na styl przetwarzania informacyjnego, który przypuszczalnie zostanie osiągnięty

wcześniej niż u osób z niską otwartością na doświadczenie (tj. u osób eksplorujących mniej).

Zakładamy, że także kontekst rodziny badanego będzie miał wpływ na kształtowania

się stylów tożsamości. Zgodnie z relacyjną koncepcją tożsamości osobiste przekonania,

uczucia i zachowania wyznaczające tożsamość konfrontowane są z przekonaniami, uczuciami

i zachowaniami innych ludzi (Oleś, 2008). Osoby wychowywane przez obojga rodziców będą

miały możliwość konfrontowania swoich przekonań, uczuć i zachowań zarówno z matką, jak

i ojcem, czyli poznania dwóch różnych wzorców przekonań, uczuć i zachowań, co ułatwia

budowanie tożsamości. Osoby wychowywane przez jednego rodzica takiej możliwości nie

mają. Można zatem przewidywać, że w tej grupie rzadziej będzie spotykany styl

przetwarzania informacyjnego niż w grupie osób wychowywanych przez obojga rodziców.

9

3. Metoda.

Zmienną wyjaśnianą są style tożsamości wg Berzonsky’ego. Do ich zdiagnozowania

wykorzystano polską adaptację Inwentarza Stylu Tożsamości (ISI- Identity Style Inventory)

w opracowaniu A. Senejko (2010, wersja ISI3). Kwestionariusz składa się z 40 twierdzeń,

odnoszących się do przekonań, postaw i sposobów radzenia sobie z różnymi sytuacjami

życiowymi. Osoba badana ustosunkowuje się do danego stwierdzenie, odpowiadając na skali

od 1 (zdecydowanie mnie nie dotyczy) do 5 (zdecydowanie mnie dotyczy), za pomocą której

określa stopień, w jakim go charakteryzuje. ISI diagnozuje 3 style tożsamościowego

przetwarzania oraz zaangażowanie:

• na skalę (orientację) informacyjną (OI) składa się 11 pozycji,

• na skalę (orientację) normatywną (ON) składa się 9 pozycji,

• na skalę (orientację) dyfuzyjno / unikową (OD) składa się 10 pozycji,

• na zaangażowanie (Z) składa się 10 pozycji.

Wskaźnikiem stopnia nasilenia poszczególnych stylów oraz zaangażowania jest suma

punktów otrzymanych z odpowiedzi diagnostycznych. Berzonsky jest zwolennikiem

wprowadzania zaangażowania jako dodatkowej zmiennej wtedy, gdy jest to istotne dla

badania (Berzonsky, 1992, 2003; za: Senejko, 2010). W naszym badaniu nie zostało ono

uwzględnione.

W badaniach Senejko (2010) sprawdzono też dla wszystkich skal kwestionariusza ISI

w wersji ISI3 współczynniki zgodności wewnętrznej liczone za pośrednictwem metody

α-Cronbacha. Na podstawie przeprowadzonych 11 badań (liczba osób badanych od N= 60 do

N= 366; wiek badanych: 14- 35 lat) sprawdzono też dla poszczególnych skal, w jakich

granicach mieszczą się wyniki przedstawione w postaci średnich (M), odchyleń

standardowych (SD). Otrzymano następujące rezultaty:

STYL INFORMACYJNY(OI):

Średnia: od M = 35.45 do M = 37.95; (Min.: 21, Maks.: 54). Odchylenie standardowe od

SD=4.88 do SD = 7.03

Alfa Cronbacha: od α=.68 do α=.79

STYL NORMATYWNY (ON):

Średnia: od M = 27.78 do M = 34.46; (Min.:13, Maks.: 53). Odchylenie standardowe od

SD=3.84 do SD = 6.84

Alfa Cronbacha: od α=.60 do α=.77

10

STYL DYFUZYJNO-UNIKOWY (OD):

Średnia: od M = 28.79 do M = 33.08; (Min.:14, Maks.: 46). Odchylenie standardowe od

SD= 5.58 do SD =7.50

Alfa Cronbacha: od α=.71 do α=.83

ZAANGAŻOWANIE (Z):

Średnia: od M = 30.75 do M = 37.68; (Min: 17, Maks.: 46). Odchylenie standardowe od

SD=3.42 do SD =6.65

Alfa Cronbacha: od α=.59 do α=.78

Analiza porównawcza tych danych pokazała, że bardziej jednorodne parametry

otrzymano dla skal informacyjnego i dyfuzyjno-unikowego stylu, niż dla stylu normatywnego

i zaangażowania. Przede wszystkim mniejszy jest rozrzut wyników z poszczególnych badań

zarówno w zakresie współczynników zgodności wewnętrznej α-Cronbacha jak i w zakresie

średnich (M) i odchyleń standardowych (SD) (Senejko, 2010).

Pierwszą zmienną wyjaśniającą jest otwartość na doświadczenie (w ujęciu Costy

i McCrae). Jest to zmienna porządkowa. Wynik surowy zostaje przeliczony na

znormalizowany i przyjmuje wartości od 1 do 10. Do wyznaczenia wartości zmiennej

wykorzystano część pytań (odpowiadających Otwartości na doświadczenie) z Inwentarza

Osobowości NEO-FFI (Costa, McCrae, 1989; w adaptacji Zawadzkiego, Strelaua,

Szczepaniaka oraz Śliwińskiej, 1998). Narzędzie zostało dobrane z powodu jego

przejrzystości i łatwości w zastosowaniu. Współczynnik α-Cronbacha dla wymiaru

Otwartości Inwentarza osobowości NEO-FFI Costy i McCrae wynosi α=.68 (Zawadzki,

Strelau i in., 1998).

Drugą zmienną wyjaśniającą jest obecność obojga rodziców w procesie

wychowywania. Jest to zmienna nominalna przyjmująca dwie wartości: „tak” (gdy osoba

badana wychowywana była przez dwoje rodziców) oraz „nie” (gdy osoba badana była

wychowywana tylko przez jednego rodzica lub innych krewnych czy opiekunów). Wartość

zmiennej została przypisana osobie badanej na podstawie odpowiedzi na postawione pytanie:

„Czy do 21. roku życia byłeś/aś wychowywany/a przez oboje rodziców?”.

11

Każda osoba przed rozpoczęciem badania kwestionariuszowego otrzymała instrukcję:

Poniższy kwestionariusz powstał na potrzeby pracy zaliczeniowej z przedmiotu „Praca

empiryczna” dla studentów II roku psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza

w Poznaniu. W naszym badaniu staramy się wykryć ewentualne związki

łączące sposoby tworzenia się i utrzymywania poczucia tożsamości z sytuacją

rodzinną i cechami osobowości. Wynik testu nie służy do diagnozy, nie można w nim

wypaść ani 'dobrze' ani 'źle'. Test jest poufny, a zebrane dane posłużą wyłącznie do

celów edukacyjnych. Wyniki całościowe naszego badania będą dostępne dla każdego

uczestnika, jeśli jesteś zainteresowany/a ich otrzymaniem, to prosimy o podanie adresu

e-mail lub wysłanie wiadomości na adres pracaempiryczna2012@gmail.com.

Prosimy o szczere i rzetelne odpowiedzi, a także upewnienie się, że nie

pominąłeś/pominęłaś żadnego z pytań, gdyż tylko tak wypełniony kwestionariusz

będzie dla nas przydatny. Udział w badaniu jest całkowicie dobrowolny, co oznacza, że

możesz w każdej chwili przerwać wypełnianie kwestionariusza, a także – po jego

wypełnieniu - zażądać usunięcia Twoich wyników z badania.

Badanie było przeprowadzane indywidualnie. Składało się z dwóch kwestionariuszy

i jednego pytania pomocniczego, przytoczonego powyżej, w celu uzyskania informacji

dotyczącej struktury rodziny osoby badanej. Miało ono dwa warianty odpowiedzi:

• tak

• nie (śmierć rodzica, rozwód itp.)

Podmiot badania był proszony o podpisanie oświadczenia zgody na udział w badaniu

(wzór w załącznikach). Czas trwania wynosił średnio od 10 do 15 minut. Osoby biorące

udział w badaniu (studenci Szkół Wyższych oraz pełnoletni uczniowie szkół średnich) zostali

poinformowani o możliwości otrzymania raportu z wynikami po wysłaniu wiadomości na

adres mailowy pracaempiryczna2012@gmail.com podany w instrukcji.

12

4. Wyniki i rezultaty.

W badaniu przebadaliśmy grupę 45 osób (12 mężczyzn i 33 kobiety) w wieku od 18

do 26 lat. Zakładaliśmy, że wysoka otwartość na doświadczenie będzie miała wpływ na

informacyjny styl tożsamości. Osoby wychowywane przez jednego rodzica rzadziej będą

osiągały styl przetwarzania informacyjnego niż osoby wychowywane przez oboje rodziców.

Zastosowaliśmy analizę wariancji dla danych niezależnych w celu weryfikacji naszych

hipotez.

Sytuacja rodzinna, którą rozumiemy jako wychowywanie przez jednego lub oboje

rodziców potraktowaliśmy jako zmienną nominalną wyjaśniającą osiągnięcie stylu

tożsamości. Zmienna „sytuacja rodzinna” przyjmowała dwie wartości (wychowywany

w pełnej rodzinie, wychowywany w niepełnej rodzinie). Wartości tej zmiennej uzyskaliśmy

za pomocą pytania kwestionariuszowego: Czy do 21. roku życia byłeś/aś wychowywany/ana

przez oboje rodziców (tak/nie)? Odpowiedź „tak” skutkowała przypisaniem wartości

zmiennej „wychowany/ana w pełnej rodzinie”. Z 45 przebadanych, 26 osób (57,8%)

stanowiły osoby wychowywane w pełnej rodzinie, 19 (42,2%) - osoby wychowywane

w rodzinie niepełnej.

Dla otwartości na doświadczenie przyjęliśmy trzy wartości (niska, średnia, wysoka).

Wartość przypisywana jest osobie badanej na podstawie odpowiedzi uzyskanych

w kwestionariuszu, następnie wynik surowy został przeliczony na steny. Stenom 1-3

odpowiada wartość „niska”, stenom 4-7 - „średnia”, a stenom 8-10 odpowiada wartość

„wysoka”. Mediana uzyskana w badaniu wynosi 2,00, co oznacza, że połowa osób badanych

miała otwartość na doświadczenie średnią lub niską, a połowa- średnią lub wysoką.

Dominanta wynosi 2,00, co oznacza, że najwięcej osób miało średnią otwartość na

doświadczenie; wartość minimalna 1, czyli otwartość niska; wartość maksymalna 3, czyli

wysoka otwartość. Percentyle rozkładają się następująco dla 25 - 2, co znaczy, że jedna

czwarta osób badanych ma otwartość niską lub średnią, 50 - 2, 75 - 2, co oznacza, że jedna

czwarta osób ma otwartość średnią lub wysoką. Niska otwartość na doświadczenie wystąpiła

u 2 osób badanych, średnia otwartość na doświadczenie u 34 osób, natomiast wysoka

otwartość na doświadczenie u 9.

Zmiennymi wyjaśnianymi w badaniu była orientacja informacyjna, normatywna

i dyfuzyjno-unikowa. Orientacja informacyjna to zmienna wyjaśniana, ilościowa. Wartość jest

przypisywana na podstawie wyniku, jaki osoba badana uzyskała w kwestionariuszu ISI-3

w skali stylu informacyjnego. W badaniu uzyskaliśmy średnią osób badanych 26,3111.

13

Mediana wynosi 26,00, co znaczy, że połowa osób badanych uzyskała wynik niższy lub

równy 26, a połowa wyższy lub równy 26. Dominanta równa 24,00 oznacza, że największa

liczba osób uzyskała wynik 24. Odchylenie standardowe wynosi 5,62794, co znaczy, że

połowa osób badanych osiągnęła wynik mniejszy lub większy o 5,62794 od średniego

wyniku. Wartość minimalna u osób badanych wyniosła 13, wartość maksymalna natomiast -

37.

Orientacja normatywna to kolejna zmienna wyjaśniana, ilościowa. Wartość jest

przypisywana na podstawie wyniku, jaki osoba badana uzyskała w kwestionariuszu ISI-3

w skali stylu normatywnego. W badaniu uzyskaliśmy średnią osób badanych 19,9778.

Mediana wynosi 20,00, co oznacza, że połowa osób badanych uzyskała wynik niższy lub

równy 20, a połowa wyższy lub równy 20. Dominanta jest równa 16,00, co znaczy, że

największa liczba osób uzyskała wynik 16. Odchylenie standardowe wynosi 4,58004, co

znaczy, że połowa osób badanych osiągnęła wynik mniejszy lub większy o 4,58004 od

średniego wyniku. Wartość minimalna u osób badanych wyniosła 9, wartość maksymalna -

31.

Ostatnią zmienną wyjaśnianą jest orientacja dyfuzyjno- unikowa, jest to zmienna

ilościowa. Wartość jest przypisywana na podstawie wyniku, jaki osoba badana uzyskała

w kwestionariuszu ISI-3 w skali stylu dyfuzyjno- unikowego. W badaniu uzyskaliśmy średnią

osób badanych 16,6000. Medianę 16,00 oznacza, że połowa osób badanych uzyskała wynik

16 lub mniejszy, a połowa- wynik 16 lub większy. Dominanta wynosi 14,00, co oznacza, że

największa liczba osób uzyskała wynik 14. Odchylenie standardowe jest równe 6,48915, co

znaczy, że połowa osób badanych osiągnęła wynik mniejszy lub większy o 6,48915 od

średniego wyniku. Wartość minimalna u osób badanych wyniosła 6, wartość maksymalna

z kolei - 32.

14

Pierwszym pytaniem, na które szukaliśmy odpowiedzi było: Czy otwartość na

doświadczenie i sytuacja rodzinna różnicują orientację normatywną? Hipotezy zerowa

postawione przez nas w teście anova to:

H0 Otwartość na doświadczenie nie różnicuje orientacji normatywnej.

H0 Sytuacja rodzinna nie różnicuje orientacji normatywnej.

H0 Interakcja czynników: otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna nie różnicuje

orientacji normatywnej.

Do weryfikacji hipotez zastosowaliśmy analizę wariancji jednej zmiennej.

Tab. 2. Statystyki opisowe analizy wariancji zmiennej zależnej: Orientacja normatywna.

Statystyki opisowe

Zmienna zależna: Orientacja normatywna

Otwartość na

doświadczenie

[porządkowa] Sytuacja rodzinna Średnia

Odchylenie

standardowe N

wychowany/a w pełnej

rodzinie

27,0000 1,41421 2 Niska

Ogółem 27,0000 1,41421 2

wychowany/a w pełnej

rodzinie

21,1000 4,48272 20

wychowany/a w niepełnej

rodzinie

18,5714 3,25137 14

Średnia

Ogółem 20,0588 4,16290 34

wychowany/a w pełnej

rodzinie

20,7500 3,59398 4

wychowany/a w niepełnej

rodzinie

16,0000 5,70088 5

Wysoka

Ogółem 18,1111 5,23078 9

wychowany/a w pełnej

rodzinie

21,5000 4,42041 26

wychowany/a w niepełnej

rodzinie

17,8947 4,02623 19

Ogółem

Ogółem 19,9778 4,58004 45

Wyniki testu dla otwartości na doświadczenie:

F=2,042, df=2, p=0,143.

p>0,05, brak podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej. Otwartość na doświadczenia nie

różnicuje orientacji normatywnej.

Wyniki dla zmiennej rodzina:

15

F=5,375, df=1, p=0,026.

p<0,05, odrzucenie hipotezy zerowej. Sytuacja rodzinna istotnie różnicuje orientację

normatywną. Średni wynik na skali orientacji normatywnej jest wyższy w grupie osób

wychowywanych w pełnej rodzinie niż w grupie osób wychowywanych w niepełnej rodzinie.

Interakcja czynników otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna:

F=0,501, df=4, p=0,483.

p>0,05, brak podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej. Interakcja otwartości na

doświadczenie i sytuacji rodzinnej nie różnicuje orientacji normatywnej.

Mimo, że otwartość na doświadczenie nie różnicuje w sposób istotny statystycznie

orientacji normatywnej u osób badanych, to w świetle uzyskanych wyników widoczny jest

trend rozkładu wyników średnich zgodny z naszymi wcześniejszymi założeniami.

Osoby o niskiej otwartości na doświadczenie uzyskują wysokie wyniki na skali stylu

normatywnego. Osoby badane o wysokiej otwartości na doświadczenie uzyskały niskie

wyniki na skali stylu normatywnego. Co ciekawe podobny trend rozkładu średnich

w wynikach osób badanych widoczny jest zarówno u osób wychowywanych przez oboje

rodziców, jak i u osób wychowywanych w niepełnych rodzinach.

Kolejne pytanie, na które szukaliśmy odpowiedzi dotyczyło orientacji informacyjnej.

Dokładniej: Czy otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna różnicują orientację

informacyjną? Hipotezy zerowe postawione w teście brzmiały:

H0 Otwartość na doświadczenie nie różnicuje orientacji informacyjnej.

H0 Sytuacja rodzinna nie różnicuje orientacji informacyjnej.

H0 Interakcja czynników: otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna nie różnicuje

orientacji informacyjnej.

Do weryfikacji hipotez użyliśmy testu ANOVA. Tab. 3. Statystyki opisowe analizy wariancji zmiennej zależnej: Orientacja informacyjna.

Statystyki opisowe

Zmienna zależna: Orientacja informacyjna

Otwartość na

doświadczenie

[porządkowa] Sytuacja rodzinna Średnia

Odchylenie

standardowe N

wychowany/a w pełnej

rodzinie

24,5000 2,12132 2 Niska

Ogółem 24,5000 2,12132 2

16

wychowany/a w pełnej

rodzinie

26,9500 5,53910 20

wychowany/a w niepełnej

rodzinie

24,0000 6,42112 14

Średnia

Ogółem 25,7353 6,00661 34

wychowany/a w pełnej

rodzinie

27,7500 5,56028 4

wychowany/a w niepełnej

rodzinie

29,8000 2,16795 5

Wysoka

Ogółem 28,8889 3,88730 9

wychowany/a w pełnej

rodzinie

26,8846 5,27126 26

wychowany/a w niepełnej

rodzinie

25,5263 6,14065 19

Ogółem

Ogółem 26,3111 5,62794 45

Wyniki dla otwartości na doświadczenie:

F=1,318, df=2, p=0,279.

p>0,05, brak podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej. Otwartość na doświadczenie nie

różnicuje orientacji informacyjnej.

Wyniki dla sytuacji rodzinnej:

F=0,046, df=1, p=0,831.

p>0,05, brak podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej. Sytuacja rodzinna nie różnicuje

orientacji informacyjnej.

Wyniki dla interakcji czynników otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna:

F=1,417, df=4, p=0,241.

p>0,05, brak podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej.

Interakcja otwartości na doświadczenie i sytuacji rodzinnej nie różnicuje orientacji

informacyjnej.

Ponownie w świetle przeprowadzonych testów statystycznych i uzyskanych wyników,

okazało się, że otwartość na doświadczenie nie różnicuje w sposób istotny statystycznie

wyników osiąganych przez osoby badane na skali stylu przetwarzania informacyjnego. Mimo,

że wynik okazał się nieistotny statystycznie, chcemy zwrócić uwagę na trend uzyskiwany

w wynikach badanych. Osoby o wysokiej otwartości na doświadczenie osiągały minimalnie

wyższe wyniki na skali stylu przetwarzania informacyjnego niż osoby o niskiej otwartości na

doświadczenie. Przedstawiony przez nas trend w rozkładzie średnich jest zgodny

17

z założeniami przyjętymi przez nas w badaniu. W przypadku stylu przetwarzania

normatywnego również występuje podobny trend rozkładu średnich w wynikach osób

wychowywanych przez oboje rodziców jak i u osób wychowywanych w niepełnych

rodzinach: osoby z niższą otwartością na doświadczenie uzyskiwały wyższy wynik na skali

orientacji normatywnej niż osoby o wyższej otwartości.

Pytaniem, na które również szukaliśmy odpowiedzi było pytanie: Czy otwartość na

doświadczenie i sytuacja rodzinna różnicują orientację dyfuzyjno-unikową? Postawione

hipotezy zerowe to:

H0 Otwartość na doświadczenie nie różnicuje orientacji dyfuzyjno-unikowej.

H0 Sytuacja rodzinna nie różnicuje orientacji dyfuzyjno- unikowej.

H0 Interakcja czynników: otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna nie różnicuje

orientacji dyfuzyjno-unikowej.

Ponownie do weryfikacji hipotez zastosowaliśmy test ANOVA. Tab. 4. opisowe analizy wariancji zmiennej zależnej: Orientacja dyfuzyjna.

Statystyki opisowe

Zmienna zależna: Orientacja dyfuzyjna

Otwartość na

doświadczenie

[porządkowa] Sytuacja rodzinna Średnia

Odchylenie

standardowe N

wychowany/a w pełnej

rodzinie

8,5000 2,12132 2 Niska

Ogółem 8,5000 2,12132 2

wychowany/a w pełnej

rodzinie

18,6000 7,45795 20

wychowany/a w niepełnej

rodzinie

15,7143 5,90213 14

Średnia

Ogółem 17,4118 6,91558 34

wychowany/a w pełnej

rodzinie

15,2500 4,85627 4

wychowany/a w niepełnej

rodzinie

15,4000 2,79285 5

Wysoka

Ogółem 15,3333 3,57071 9

wychowany/a w pełnej

rodzinie

17,3077 7,31447 26

wychowany/a w niepełnej

rodzinie

15,6316 5,18770 19

Ogółem

Ogółem 16,6000 6,48915 45

18

Wyniki dla otwartości na doświadczenie:

F=2,115, df=2, p=0,134.

p>0,05, brak podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej. Otwartość na doświadczenie nie

różnicuje orientacji dyfuzyjno-unikowej.

Wyniki dla sytuacji rodzinnej:

F=0,324, df=1, p=0,572.

p>0,05, brak podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej. Sytuacja rodzinna nie różnicuje

orientacji dyfuzyjno-unikowej.

Wyniki dla interakcji czynników otwartości na doświadczenie i sytuacji rodzinnej:

F=0,399, df=4, p=0,531.

p>0,05, brak podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej. Otwartość na doświadczenie i sytuacja

rodzinna nie różnicuje orientacji dyfuzyjno-unikowej.

Dla stylu rodziny otrzymaliśmy jeden wynik istotny statystycznie. Sytuacja rodzinna

istotnie różnicowała orientację normatywną. Średni wynik na skali orientacji normatywnej

był wyższy w grupie osób wychowywanych w pełnej rodzinie niż w grupie osób

wychowywanych w rodzinie niepełnej. Oznacza to, że sytuacja rodzinna ma wpływ na

osiągniecie stylu tożsamości normatywnej u osób w okresie wczesnej dorosłości. Interakcje

czynników otwartość na doświadczenie i sytuacja rodzinna nie wykazały w żadnym

z przeprowadzanych testów istotnych różnic.

Na podstawie przeprowadzonych testów statystycznych, odnosząc się do wcześniej

postawionych hipotez, stwierdzamy, że otwartość na doświadczenie nie ma istotnego wpływu

na styl przetwarzania informacyjnego. Osoby wychowywane przez jednego rodzica równie

często będą osiągały styl przetwarzania informacyjnego jak osoby wychowywane przez oboje

rodziców. W uzyskanych wynikach średnich zauważamy jednak pewną prawidłowość.

Pomimo braku różnic istotnych statystycznie, trend rozkładu średnich wyników w grupach

z niską, średnią i wysoką otwartością jest zgodny z przyjętymi przez nas założeniami,

zarówno u osób wychowywanych w pełnych, jaki i niepełnych rodzinach.

19

5. Dyskusja.

Wyniki przeprowadzonych badań nie potwierdziły związków wynikających

z założonych przez nas hipotez. Okazuje się, iż otwartość na doświadczenie, wbrew

dotychczasowym badaniom, nie różnicuje stylów tożsamości u osób badanych. Otwartość na

doświadczenie (OTW) stanowi czynnik temperamentalny, którego nasilenie odpowiada m.in.

za takie cechy jak odwaga, twórczość czy szerokie zainteresowania. Jednostki o wysokim

wyniku na skali otwartości na doświadczanie naturalnie powinny podejmować więcej działań

eksploracyjnych, co wynikałoby z ich konstytucji temperamentalnej. Cechy te odpowiadają

Berzonsky'emu stylowi informacyjnemu, który przypisuje takim jednostkom tendencję do

eksplorowania otoczenia i własnej samoświadomości czy aktywne poszukiwanie i otwartość

na nowe informacje. Nasze badania nie wykazały jednakże związku OTW ze stylem

informacyjnym. Co więcej ta cecha temperementu nie koreluje z żadnym ze stylów

tożsamości wyróżnionych przez Berzonsky'ego. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że

mimo iż wyniki okazały się nieistotne statystycznie, to trendy rozkładu średnich stylu

przetwarzania informacyjnego i stylu przetwarzania normatywnego u osób badanych są

zgodne z naszymi założeniami przyjętymi w badaniu. Otrzymane wyniki mogą być

motywacją do przeprowadzania kolejnych badań w tym kierunku.

Hipoteza o związku sytuacji rodzinnej ze stylami tożsamości jednostek jest pionierska

i nie jest tak bogato podparta teorią, jak związek z OTW. W świetle relacyjnej koncepcji

tożsamości, hipoteza o wpływie struktury rodziny na kształtowanie się tożsamości wydaje się

być uzasadniona. Fakt bycia wychowywanym przez jednego bądź oboje rodziców wydaje się

mieć duże znaczenie w procesie rozwoju. Osoby wychowane w pełnych rodzinach mogą mieć

możliwość szerszej eksploracji w zakresie przekonań, uczuć i zachowań, zarówno

w kontakcie z matką, jak i ojcem. Dzieci posiadające jednego rodzica wydają się posiadać

ograniczoną możliwość konfrontowania na co dzień poglądów czy przekonań z więcej niż

jedną osobą (z bliskiej rodziny). Może to sugerować, iż w tej grupie rzadziej będzie

spotykany styl przetwarzania informacyjnego niż w grupie osób wychowywanych przez oboje

rodziców, odpowiadającego za cechy otwartości na informacje, konfrontowanie się

z wielością poglądów, szerszą eksplorację otoczenia. Wyniki badań nie wykazują jednak

zakładanej zależności. Wydaje się, że wytłumaczeniem tego może być fakt, iż człowiek, jako

istota społeczna, należy na przestrzeni swojego życia, do więcej niż jednej grupy

przynależności czy odniesienia. Dziecko z rodziny niepełnej jest w stanie konfrontować

20

poglądy i eksplorować otoczenie także w kontakcie z innymi znaczącymi osobami w jej życiu

– dziadkami, dalszą rodziną, rówieśnikami, autorytetami (np. nauczyciele, przewodnicy

duchowi itp.). Fakt bycia wychowywanym tylko przez jednego z rodziców nie wydaje się

ograniczać możliwości szerokiej eksploracji możliwości, jakich dostarcza nam świat, a tym

samym zmniejszać szansę na wypracowanie informacyjnego stylu tożsamości.

Nasze badania wykazały jednakże niezakładany w hipotezach związek pomiędzy

pochodzeniem z rodziny pełnej a normatywnym stylem tożsamości. Zależność ta wydaje się

wręcz zaprzeczać poprzednio omówionej hipotezie. Fakt bycia wychowywanym przez oboje

rodziców powoduje, iż jednostki mogą przejmować oczekiwania, wartości od znaczących

osób, a tym samym wykazywać konserwatyzm w swoich postawach życiowych. Podobne

poglądy reprezentowane zarówno przez matkę, jak i ojca, mogą wywierać nawet większą

presję na dziecku do ich przyjęcia. Osoby takie definiują się w ramach wartości kolektywnych

– rodzina, ale także tradycja, religia, stanowią dla nich istotną wartość, kształtującą ich

tożsamość. Wbrew naszym założeniom zatem to nie otwartość na eksplorację, lecz przeciwny

jej konserwatyzm postaw i preferencja stałej struktury i pewnej sytuacji jest domeną osób,

wychowywanych przez oboje rodziców. Pochodzenie z pełnej rodziny dostarcza gotowego

wzorca zależności, w odróżnieniu od rodzin niepełnych, w których nowa struktura relacji

(z nowymi rolami i zasadami) musi zostać ustalona. Tym samym to osoby wychowywane

przez jednego rodzica mogą mieć większą tendencję eksplorowania, gdyż wchodzą w dorosłe

życie niejako z białą kartą nt. społecznie pożądanych relacji z innymi. Dzieci obojga

rodziców otrzymują gotowy model, który pielęgnują we własnym życiu.

Należałoby również zaznaczyć, iż mała próba badanych może zniekształcać wyniki

i zmniejszać ich trafność oraz rzetelność. Podążanie jednak w kierunku badań nad wpływem

struktury rodzinnej na kształtowanie się tożsamości jest obiecującym polem dla wyjaśniania

i interpretacji skutków, jakie niesie ze sobą fakt bycia wychowywanym w rodzinie pełnej lub

niepełnej. Jest to szczególnie istotne w obecnych czasach, kiedy coraz częściej rodziny

odchodzą od tradycyjnej struktury ojciec+matka, a rodziny patchworkowe, samotni rodzice

czy rodzice homoseksualni (na razie przede wszystkim w krajach rozwiniętych Zachodu)

stanowią całkiem nowy kontekst kształtowania się tożsamości dzieci.

21

Literatura:

Berzonsky, M. D. (2005). Ego Identity: A Personal Standpoint in a Postmodern World,

Identity: An International Journal of Theory and Research, 5 (2),125-136.

Berzonsky, M. (2008). Identity formation: The role of identity processing style and cognitive

processes, Personality and Individual Differences, 44, 643-653

Berzonsky M. D. (1992) Identity style and coping strategies. Journal of Personality, 60,

771- 787

Berzonsky M. D. (2003) Identity Style and Well-Being: Does Commitment Matter? Identity:

An International Journal of Theory and Research, 3, 131-142.

Berzonsky M. D. (1994). Self identity: The relationship between process and content. Journal

of Research in Personality, 28, 453-460.

Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2010). Formowanie się tożsamości a poczucie dorosłości i

gotowość do tworzenia bliskich związków. Czasopismo Psychologiczne, 16 (2), 265-

274.

Erikson E.H. (1997), Dzieciństwo i społeczeństwo. REBIS, Poznań.

Giddens A. (2007). Socjologia (s. 51-53). Wydawnictwo Naukowe PWN.

Hall, C. S., Lindzey, G., Campbell, J. B. (2004). Teorie osobowości (wyd. 4). Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN.

Oleś, P. K. (2008). O różnych rodzajach tożsamości oraz ich stałości i zmianie. W: Oleś, P. K.,

Batory A. (red.), Tożsamość i jej przemiany a kultura (s. 41-84). Lublin:

Wydawnictwo

Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Pervin, L. A., John, O. P. (2002). Osobowość. Teoria i badania (wyd. 1, s. 265 - 312).

Kraków: Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Senejko, A. (2010). Inwentarz Stylów Tożsamości (ISI) M. Berzonsky’ego – dane

psychometryczne

polskiej adaptacji metody. Psychologia Rozwojowa, 15 (4), 31-48.

Zawadzki B., Strelau J., Szczepaniak P., Śliwińska M. (1998). Polska adaptacja podręcznika

do Inwentarza osobowości NEO – FFI Costy i McCrae. Warszawa: Pracownia Testów

Psychologicznych PTP (s. 77 – 101).

22

Spis Załączników:

1. Oryginalny egzemplarz kwestionariusza użytego w badaniach.

2. Pisemne zgody na udział w badaniu, 45 egzemplarzy.

3. Płyta CD zawierająca bazę SPSS z danymi z przeprowadzonego badania.