Cena det. 34,90 zł(w tym VAT)

Jak się ma biblijny opis stworzenia do niemal czternastu miliardów lat historii wszechświata i do ewolucyjnego

pochodzenia ciała i umysłu człowieka?

Czy nowoczesny, naukowy światopogląd wyklucza religijność i czyni z niej zabobon?

Z oczywistych powodów możliwość konfrontowania prawdy o stworzeniu świata przez Boga z aktualnym obrazem świata nie jest zarezerwowana jedynie dla „zawodowych” teologów. W rzeczywistości konfrontację taką powinien przeprowadzać na swój własny użytek każdy człowiek wierzący w Boga i poszukujący odpowiedzi na fundamentalne pytania o sens swojego istnienia i zarazem istnienia świata, w którym przyszło mu żyć. Fenomen wiary nie rozgrywa się przecież na kartach traktatów teologicznych; jego „naturalnym środowiskiem” jest przestrzeń relacji pomiędzy Bogiem i kon-kretnym, żyjącym w danym czasie i środowisku człowiekiem. I to właśnie dlatego konkretny człowiek – a nie tylko „zawodowy” teolog – musi poszu-kiwać odpowiedzi na pytania, które dotyczą jego samego i które dla niego samego są ważne.

[fragment Wstępu]

Ks. p r o f. Mi c h a ł he l l e r kosmolog, filozof i teolog. W 2013 r. odznaczony Medalem św. Jerzego, przyznawanym przez Redakcję „Ty-godnika Powszechnego” za „zmagania ze złem i uparte budowanie do-bra w życiu społecznym”. Autor książek Bóg i nauka. Moje dwie drogi do jednego celu (CCPress 2013) i Granice nauki (CCPress 2014).

Ks. d r h a b. Ta d e u s z pa b j a n kierownik Katedry Filozofii na Wy-dziale Teologicznym Sekcja w Tarnowie, UPJPII w Krakowie. Autor książek Eksperymentalna metafizyka (CCPress 2011) i Niedomknięty bilans wszech-świata (CCPress 2014)

STWORZENIE I POCZĄTEK WSZECHŚWIATATEOLOGIA-FILOZOFIA-KOSMOLOGIA

www.ccpress.pl

Książka dostępna równieżjako e-book

STWORZENIE I POCZĄTEK

WSZECHŚWIATA

Michał Heller Tadeusz Pabjan

Teologia-Filozofia-Kosmologia

STWORZENIE I POCZĄTEK

WSZECHŚWIATA

Michał Heller Tadeusz Pabjan

Teologia-Filozofia-Kosmologia

STWORZENIE I POCZĄTEK

WSZECHŚWIATA

© Michał Heller, Tadeusz Pabjan & Copernicus Center Press, 2013

Projekt okładkiMariusz Banachowicz

Adiustacja i korektaMirosław Ruszkiewicz

Projekt typograficznyMirosław Krzyszkowski

SkładMELES-DESIGN

Publikacja dofinansowana przez The John Templeton Foundationw ramach grantu Science for Ministry in Poland

ISBN 978-83-7886-130-0 (oprawa miękka)ISBN 978-83-7886-043-3 (oprawa twarda)ISBN 978-83-7886-056-3 (e-book)

Wydanie II

Kraków 2014

Wydawca: Copernicus Center Press Sp. z o.o.pl. Szczepański 8, 31-011 Krakówtel/fax (+48) 12 430 63 00e-mail: marketing@ccpress.pl

Wstęp

Udziałem każdego myślącego człowieka jest doświadcze-nie przemijania. Filozofowie nazywają je doświadczeniem

egzystencjalnym, gdyż wynika ono z „zatroskania swoim ist-nieniem”. Jądrem tego doświadczenia jest świadomość uczest-niczenia w procesie, który nieuchronnie zmierza ku śmierci bio-logicznej, nie pozostawiając żadnych złudzeń co do tego, że człowiek jest jedynie bytem przygodnym. To ostatnie wyrażenie jest także wyrażeniem filozoficznym, wynikiem refleksji nad kru-chością ludzkiego istnienia. Wszak w ostatecznym rozrachunku nikt nie ma istotnego wpływu na swoje istnienie: nie decyduje ani o jego początku, ani o jego ostatecznym losie. W perspektywie religijnej doświadczenie to jest doświadczeniem fundamentalnej zależności stworzenia od Stwórcy. Właśnie ta zależność – intu-icyjnie przeczuwana i nie zawsze nazwana po imieniu – nadaje ostateczny sens ludzkiej egzystencji, która z wielu innych racji wydaje się niekiedy tego sensu nie mieć.

Nic więc dziwnego, że prawda o stworzeniu należy do podstawowych prawd religijnych. Nicejskie Credo zaczyna się od wyznania wiary właśnie w tę prawdę: „Wierzę w jednego Boga, Ojca wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi”. Ona ustala relację pomiędzy stworzeniem – a więc także człowie-kiem – a Bogiem, określa zatem całą perspektywę teologiczną.

6 Stworzenie i początek wszechświata

Z teologicznego punktu widzenia wszystko, co istnieje, istnieje tylko dlatego, że zostało stworzone przez Boga.

Prawda o stworzeniu nigdy nie należała do prawd łatwych. Historia filozoficzno-teologicznej refleksji nad tym zagadnie-niem jest w gruncie rzeczy historią nieustannego zmagania się ludzkiego umysłu, uzbrojonego w kategorie i pojęcia zaczerp-nięte z ograniczonego, opartego na zdrowym rozsądku języka, z ideą niewspółmiernie bogatszą treściowo. Tym, co w zasadni-czy sposób odróżnia prawdę o stworzeniu od innych prawd teolo-gicznych, jest znacznie szerszy kontekst, który należy uwzględ-nić w procesie konfrontowania z sobą tych dwóch elementów: zdroworozsądkowego języka i przekraczającej możliwości tego języka, transcendentnej idei. Kontekst ten jest określony przede wszystkim filozoficzno-naukowym obrazem świata, w którym istotną rolę odgrywa element czasu decydujący o procesach za-chodzących (odwiecznie lub od określonego, „startowego” mo-mentu) na kosmicznej arenie dziejów wszechświata. To właśnie ten obraz warunkuje to, w jaki sposób teologia w danej epoce interpretuje prawdę o stworzeniu świata przez Boga. Co istotne, zmienność obrazu świata – spowodowana np. rozwojem nauki – w pewien sposób wymusza na teologii nieustanne reinterpreto-wanie tej prawdy, albo przynajmniej uzupełnianie dotychczaso-wej interpretacji o nowe elementy, które zapewnią jej spójność z tym obrazem. Teologia musi ciągle na nowo podejmować to wyzwanie przynajmniej z dwóch powodów: po pierwsze dla-tego, że obowiązujący w danej epoce obraz świata w istotny sposób decyduje o światopoglądzie człowieka wierzącego, a nieuwzględnianie zmian zachodzących w tym obrazie w roz-strzygnięciach teologicznych sprawia, że przekaz teologiczny staje się dla tego człowieka niezrozumiały; po drugie dlatego, że

7Wstęp

zaniedbanie czy zaniechanie tego typu ustawicznej reinterpreta-cji prawdy o stworzeniu może doprowadzić do sytuacji, w któ-rej rozstrzygnięcia teologiczne są sprzeczne z dobrze ustalonymi prawdami naukowymi. W obydwu przypadkach bierność teolo-gii wobec tego wyzwania oznacza jej przegraną.

Z oczywistych powodów możliwość konfrontowania prawdy o stworzeniu świata przez Boga z aktualnym obrazem świata nie jest zarezerwowana jedynie dla „zawodowych” teolo-gów. W rzeczywistości konfrontację taką powinien przeprowa-dzać na swój własny użytek każdy człowiek wierzący w Boga i poszukujący odpowiedzi na fundamentalne pytania o sens swojego istnienia, a zarazem istnienia świata, w którym przy-szło mu żyć. Fenomen wiary nie rozgrywa się przecież na kar-tach traktatów teologicznych; jego „naturalnym środowiskiem” jest przestrzeń relacji pomiędzy Bogiem i konkretnym, żyjącym w danym czasie i środowisku człowiekiem. I to właśnie dlatego konkretny człowiek – a nie tylko „zawodowy” teolog – musi poszukiwać odpowiedzi na pytania, które dotyczą jego samego i które dla niego samego są ważne.

Książka niniejsza powstała na swojego rodzaju społeczne zamówienie. Katecheci uczący w szkołach religii niejednokrot-nie zwracali się do nas z prośbą o wskazanie materiałów, które ułatwiłyby im przekazywanie swoim uczniom trudnej, ale nie-zwykle ważnej prawdy o stworzeniu świata przez Boga. Często skarżyli się na niewystarczalność lub jednostronność dostępnych obecnie materiałów. W tej problematyce nie wystarczy popraw-ność dydaktyczna lub nawet dobre pogłębienie teologiczne. So-lidna teologia musi się spotkać z odpowiedzialną nauką. Pod tym względem zbyt często nie docenia się intelektualnej żywot-ności młodych ludzi i karmi się ich nazbyt rozrzedzoną papką.

8 Stworzenie i początek wszechświata

Oczywiście katecheta nie może być równocześnie teologiem, fi-lozofem i kosmologiem, ale musi wiedzieć znacznie więcej, niż przekaże swoim uczniom. Choćby po to, by być przygotowa-nym na niekiedy trudne pytania z ich strony. Dlatego zawarliśmy w tej książce znacznie więcej treści, niż byłby w stanie pomie-ścić nawet najbardziej hojny program katechetyczny.

To opracowanie adresujemy nie tylko do katechetów. Od-dajemy do rąk Czytelników książkę pomyślaną jako w miarę zwięzły przewodnik po problematyce stworzenia, który może się okazać pomocny w ich osobistych poszukiwaniach. Nie jest to ani kompletne, ani wyczerpujące opracowanie, wydaje się jednak, że uwzględnia ono, i przynajmniej krótko naświetla, te aspekty zagadnienia, które na obecnym etapie rozwoju teolo-gicznej refleksji nad kwestią stworzenia z pewnych względów wydają się najbardziej istotne. Książka z założenia miała być pracą niezbyt obszerną, ale Czytelnik zainteresowany omawianą tematyką bez trudu będzie mógł w niej trafić na inne źródła, w których dyskutowane zagadnienia są przedstawione w sposób bardziej obszerny – w każdym z rozdziałów pracy wskazujemy w przypisach stosowne opracowania będące ważnym uzupełnie-niem lub nawet swego rodzaju kontynuacją przeprowadzonych przez nas analiz. Rzut oka na przypisy przekonuje, że problema-tyka stworzenia ma bogatą literaturę, zarówno teologiczną, jak i filozoficzną, w której zostały zgromadzone głębokie przemy-ślenia dawnych i nowszych mistrzów. Jest rzeczą zastanawia-jącą, że nie przeniknęły one do społecznej świadomości. Czy przynajmniej częściowej odpowiedzialności za to nie ponosi nis- ki poziom katechezy o stworzeniu?

Nasza książka składa się z pięciu rozdziałów, w których teo-logiczną doktrynę o stworzeniu świata przez Boga omawiamy

9Wstęp

według pewnego schematu. W rozdziale pierwszym koncentru-jemy się na biblijnym opisie stworzenia zawartym w pierwszym rozdziale Księgi Rodzaju. Powodem wielu współczesnych kon-trowersji związanych z tematyką stworzenia jest traktowanie tego opisu w kategoriach dokumentu historycznego lub wręcz opracowania naukowego, które zawiera szczegóły dotyczące po-czątków wszechświata. W rzeczywistości jednak biblijny opis stworzenia nie jest ani dokumentem historycznym, ani nauko-wym: jest poematem, czyli utworem literackim, który ma za za-danie przekazać nie informacje o szczegółach mechanizmu od-powiedzialnego za pojawienie się i ewolucję wszechświata, ale istotne prawdy teologiczne, przede wszystkim zaś prawdę o tym, że wszystko, co istnieje, zostało stworzone przez Boga. Wniosek ten uzasadniamy, wskazując na konkretne okoliczności powsta-nia biblijnego opisu stworzenia, omawiając jego treść i formę literacką.

W rozdziale drugim zwracamy uwagę na to, w jaki sposób rodziła się teologiczna refleksja na temat stworzenia w pierw-szych wiekach chrześcijaństwa. Ojcowie Kościoła – przede wszystkim Orygenes i św. Augustyn – stanęli wówczas przed trudnym zadaniem zbudowania teologicznej doktryny stworze-nia, w której prawda zawarta w biblijnym poemacie miała być ściśle ujęta i poddana systematycznej analizie. Z wielu wzglę-dów nie było to łatwe zadanie. Należało nie tylko wypraco-wać reguły interpretacyjne pozwalające na właściwe odczytanie teks tów biblijnych, ale również w odpowiedni sposób odnieść się do tego, co na temat genezy świata mówiła grecka tradycja filozoficzna. Teologia chrześcijańska, która rodziła się i rozwi-jała już w kręgu kultury grecko-rzymskiej, nie mogła całkowi-cie zignorować wpływu tej tradycji. W dużej mierze to właśnie

10 Stworzenie i początek wszechświata

polemika z tą tradycją przyczyniła się do zbudowania chrześci-jańskiej teologii stworzenia.

W rozdziale trzecim zajmujemy się kluczowym dla całej pro-blematyki stworzenia zagadnieniem dotyczącym natury samego aktu stworzenia i jego relacji do czasu. Biblijny opis z pierwszego rozdziału Księgi Rodzaju sugeruje, że samo stworzenie było ak-tem jednorazowym, i dodatkowo, że „moment” stworzenia na-leży jednoznacznie utożsamiać z początkiem świata i początkiem czasu. Nie jest to jednakże jedyna możliwa interpretacja. Święty Tomasz z Akwinu wykazał, że z teologiczną doktryną o stwo-rzeniu jest również zgodna idea świata istniejącego odwiecznie. Stworzenia nie należy utożsamiać z początkiem świata, ponie-waż istotą aktu stwórczego nie jest samo zapoczątkowanie w cza-sie tego, co stworzone, ale nieustanne „dawanie istnienia”. Jest to fundamentalna zależność o charakterze ontycznym, zachodząca pomiędzy Stwórcą i stworzeniem. Ponieważ stworzenie i począ-tek to dwa różne pojęcia, dlatego bez popadania w sprzeczność można przyjąć, że Bóg stwarza świat istniejący odwiecznie.

Rozdziały czwarty i piąty poświęcamy konfrontacji teo-logicznej koncepcji stworzenia z dwoma istotnymi aspektami współczesnego, naukowego obrazu świata. Pierwszym z nich jest kosmologiczne tło tego obrazu, drugim – jego ewolucyjny charakter. Pierwszy z tych elementów charakteryzuje teoria Wielkiego Wybuchu, zgodnie z którą historia rozpoczyna się od początkowej osobliwości; drugi z nich opisuje syntetyczna teoria ewolucji, która mówi o tym, że życie pojawiło się i roz-winęło dzięki procesom ewolucyjnym o charakterze fizyko -chemicznym i biologicznym. Konieczność skonfrontowania teo-logicznej koncepcji stworzenia z teoriami współczesnej nauki jest podyktowana tymi samymi względami, o których była mowa

11Wstęp

powyżej: zmiany obrazu świata spowodowane rozwojem współ-czesnej nauki domagają się takiej reinterpretacji prawdy o stwo-rzeniu, która pozwoli stwierdzić, że nie ma żadnej sprzeczności pomiędzy tą prawdą i dobrze potwierdzonymi naukowymi teo-riami dotyczącymi pochodzenia wszechświata i ewolucji życia. Światopogląd każdego współczesnego, myślącego wyznawcy wiary w Boga, który jest stwórcą świata i dawcą życia, przynaj-mniej po części jest światopoglądem zbudowanym na podsta-wie naukowego obrazu świata, i dlatego w jego życiu wcześniej czy później i tak dojdzie do konfrontacji prawdy o stworzeniu i współczesnych teorii naukowych. Warto więc konfrontację tę przeprowadzić w „warunkach kontrolowanych” i poznać argu-menty, które decydują o tym, że teorie stanowiące trzon współ-czesnej nauki można bez trudu uzgodnić z teologiczną prawdą o stworzeniu świata przez Boga, unikając zarazem metodolo-gicznych i teologicznych błędów polegających na pochopnym „wpychaniu Boga” do świata przyrody.

Rozdział szósty ma charakter podsumowania zamykającego przeprowadzone przez nas analizy – zawiera on garść reflek-sji poświęconych temu, że stworzony przez Boga wszechświat jest dziełem Racjonalnym i Dobrym, i że życie właśnie w ta-kim wszechświecie daje człowiekowi niezwykłą szansę uczest-niczenia w intelektualnej przygodzie polegającej na stopniowym odszyfrowywaniu Zamysłu Boga ukrytego w strukturze świata przyrody. Książkę zamyka dodatek zawierający esej poświęcony dydaktycznym i katechetycznym aspektom problematyki oma-wianej na kartach niniejszego opracowania.

Michał Heller i Tadeusz Pabjan9 stycznia 2013

Rozdział I 

Stworzenie według Biblii

1. Jak czytać biblijny opis stworzenia?

Nie da się zrozumieć biblijnego opisu stworzenia bez uwzględnienia szeroko pojmowanego kontekstu histo-

ryczno-kulturowego, w jakim opis ten powstał, a zarazem kon-tekstu religijnego, który zdecydował o tym, że niepozorny frag-ment starożytnego tekstu zawartego w pierwszych rozdziałach Księgi Rodzaju stał się nośnikiem ważnych prawd teologicznych. Obydwa konteksty od dawna były poddawane dogłębnym i sys-tematycznym badaniom, które z czasem dały początek biblistyce, rozumianej jako grupa odrębnych dyscyplin naukowych zajmu-jących się Biblią. Do dyscyplin tych należy przede wszystkim hermeneutyka, ustalająca reguły poprawnego interpretowania tekstu biblijnego, następnie egzegeza, której celem jest odkrycie przesłania tekstu biblijnego, czyli interpretacji zgodnej z intencją autora, wreszcie teologia biblijna, zajmująca się prawdami i kon-cepcjami teologicznymi zawartymi w danych fragmentach Pisma Świętego. Istotną rolę odgrywają tu również nauki pomocnicze biblistyki, takie jak archeologia i geografia biblijna, historia i fi-lologia starożytna, literatura porównawcza, a także wiele innych, pokrewnych dyscyplin naukowych, które w taki czy inny sposób

14 Stworzenie i początek wszechświata

ułatwiają zrozumienie i poprawne zinterpretowanie tekstu zawar-tego na kartach Starego i Nowego Testamentu.

Czy można czytać Biblię, nie znając tych dyscyplin i nie wiedząc niczego o kontekście kulturowo-historycznym oraz re-ligijnym, w jakim powstawały poszczególne fragmenty Pisma Świętego? Oczywiście tak. Tyle tylko, że lektura Biblii będzie się w takim przypadku sprowadzać jedynie do biernego reje-strowania i całkowicie bezkrytycznego akceptowania zawartych w tekście informacji. Zasadnicza słabość tego rodzaju „metody” czytania Pisma Świętego polega na tym, że poznaje się w ten sposób jedynie zewnętrzny i najczęściej najmniej istotny aspekt tego, co miał do powiedzenia autor tekstu biblijnego. Przypo-mina to poniekąd wyciąganie wniosków o rozmiarach góry lo-dowej na podstawie zewnętrznych oględzin fragmentu wystają-cego ponad powierzchnię wody. Zatrzymując wzrok na samej formie zdań tekstu biblijnego, całkowicie pomija się o wiele ważniejszą treść, która jest w tej formie zamknięta. W odnie-sieniu do opisu stworzenia „metoda” ta oznacza sprowadzenie najbardziej doniosłych i istotnych prawd teologicznych o stwo-rzeniu świata i człowieka do rangi ckliwego obrazka (znanego z katechizmów dla przedszkolaków), na którym Bóg, przed-stawiony w postaci sędziwego starca, skinieniem ręki stwarza kwiatki, drzewa i zwierzęta, a później z gliny lepi człowieka. Nie ulega żadnej wątpliwości, że obrazek ten w najwyższym stop-niu nie przystaje do obrazu świata budowanego na podstawie teorii naukowych, z jakim współczesny czytelnik Biblii spotyka się niemal na każdym kroku. Socjologiczno-kulturowe mechani-zmy decydują o tym, że światopogląd współczesnego człowieka – również tego, który wierzy w Boga i czyta Biblię – jest przy-najmniej w pewnym zakresie światopoglądem naukowym (lub

15Stworzenie według Biblii

choćby popularnonaukowym), i nic dziwnego, że s p ó j n e włą-czenie dosłownej interpretacji opisu stworzenia w zakres tego światopoglądu graniczy z cudem.

Można mieć wątpliwości, czy w ogóle istnieje coś takiego jak dosłowne (literalne) rozumienie jakiegokolwiek tekstu. Są-dzimy, że dosłownie rozumiemy dany tekst, jeżeli w sposób „oczywisty” lub „bezpośredni” uchwytujemy treść, która – jak się nam wydaje – jest w nim zawarta. Sądzimy tak na podstawie wiedzy, jaką aktualnie posiadamy. Ale wiedza ta nie jest abso-lutna. Zależy ona od naszego wykształcenia, środowiska kultu-rowego, epoki, w której żyjemy, i od wielu innych czynników. To, co dla ludzi z jednego środowiska kulturowego jest rozumie-niem dosłownym, dla ludzi z innego środowiska może być cał-kiem nieoczywiste. Każde rozumienie tekstu jest równocześnie jego interpretacją. Dotyczy to zwłaszcza tekstów trudnych, pi-sanych w innym (niż nasze) środowisku i innej epoce. A to wła-śnie ma miejsce w przypadku biblijnego opowiadania o stwo-rzeniu świata.

2. Kontekst historyczno-kulturowy

Księgi Starego Testamentu powstawały w różnych epokach. Dzi-siejszy układ Biblii nie odpowiada chronologii powstawania po-szczególnych ksiąg. Ich obecna kolejność została ustalona przez późniejszych „redaktorów”, wywodzących się ze środowiska ka-płanów żydowskich. W perspektywie teologicznej „wszystko” rozpoczyna się od aktu stworzenia. Nic zatem dziwnego, że sam opis stworzenia został przez redaktorów Biblii umieszczony na samym początku pierwszej księgi Starego Testamentu, to znaczy

16 Stworzenie i początek wszechświata

Księgi Rodzaju. Kompozycja całości nie mogła być inna. Jed-nakże rozpoczęcie Biblii od opisu stworzenia, które dokonuje się na arenie kosmologicznej, może nie dość uważnego czytelnika wprowadzić w błąd, ponieważ zabieg ten zdaje się sugerować, że chronologicznie pierwsze – a ponieważ pierwsze, to i najważ-niejsze – przesłanie Biblii jest kosmologiczne, i że dotyczy ono tego, w j a k i s p o s ó b powstał wszechświat. Taka interpre-tacja nie jest poprawna: Biblia nie jest i z oczywistych powodów nie może być podręcznikiem do kosmologii, a jej przesłanie nie jest kosmologiczne, lecz teologiczne. Biblijny opis stworzenia nie dostarcza zatem informacji na temat „technicznych szczegó-łów” dotyczących zaistnienia wszechświata, ale zawiera w sobie szereg prawd teologicznych, z których najważniejszą jest ta, że Bóg j e s t s t w ó r c ą całego świata. Argumentów za słuszno-ścią tego wniosku jest wiele, a jednym z bardziej istotnych jest ten, który wiąże się z okolicznościami zredagowania samego opisu stworzenia i włączenia go do pierwszej księgi Biblii.

Księga Rodzaju, która zawiera opis stworzenia, będącego chronologicznie pierwszym wydarzeniem całej historii świata, sama nie jest chronologicznie pierwszą księgą Biblii1. Jej osta-teczna redakcja nastąpiła dopiero po niewoli babilońskiej w VI wieku przed Chrystusem – z tego okresu pochodzi także sam poemat o stworzeniu zwany Heksaemeronem2 (Rdz 1,1 – 2,4a) – podczas gdy wiele innych fragmentów lub nawet całych

1 Szczegółową bibliografię dotyczącą zarówno powstania, jak i egzegezy Księgi Rodzaju można znaleźć w komentarzach T. Brzegowego (Pięcioksiąg Mojżesza. Wprowadzenie i egzegeza Księgi Rodzaju 1–11, Biblos, Tarnów 2002) i S. Łacha (Księga Rodzaju. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, Pallottinum, Poznań 1962).2 Heksaemeron lub Heksameron (gr. hexa hemeron – sześć dni) – po raz pierwszy biblijny opis stworzenia zawarty w Rdz 1,1 – 2,4a określił tym mia-nem Filon z Aleksandrii.

17Stworzenie według Biblii

ksiąg Starego Testamentu powstało znacznie wcześniej. Nie bez znaczenia dla problemu interpretacji opisu stworzenia jest rów-nież i to, że Księga Rodzaju nie stanowi całości odrębnej i nieza-leżnej od pozostałych ksiąg Biblii, ale wchodzi w skład zbioru, który w kręgu tradycji grecko-łacińskiej nazwany jest Pięcio-księgiem (Pentateuchem), zaś w tradycji hebrajskiej – Prawem (Torą)3. Pięcioksiąg ukazuje najdawniejszy, pierwotny etap hi-storii Izraela, na którym przymierze zawarte przez Boga z Abra-hamem zapoczątkowało długi proces stopniowego kształtowa-nia struktur społeczno-politycznych narodu wybranego, a także powolnego odkrywania własnej odrębności oraz tożsamości na-rodowej i religijnej. Geneza Izraela – nie przez przypadek grecki tytuł pierwszej księgi Pięcioksięgu to Genesis – jest tu uka-zana nie tylko na drodze bezpośredniego opisu historycznego; równie dobrze można tę genezę dostrzec w licznych i bogatych zbiorach praw, zarówno cywilnych, jak i religijnych (znajdują-cych się w Biblii), które umożliwiają wgląd w religijną i spo-łeczną strukturę Izraela. Nie ulega dziś żadnej wątpliwości, że przynajmniej niektóre fragmenty Pięcioksięgu istniały już wcześniej – przed VI wiekiem p.n.e. – najpierw w formie prze-kazywanych ustnie, a następnie spisanych tradycji, z których współczesna egzegeza wyróżnia cztery podstawowe „źródła” (jahwistyczne, elohistyczne, deuteronomiczne i kapłańskie), połączone w jedną całość po niewoli babilońskiej przez niezna-nych bliżej redaktorów wywodzących się z kręgów kapłańskich Izraela. Każde ze źródeł stanowiło rodzaj odrębnej tradycji teo-logicznej, a ich połączenie zostało dokonane w znacznej mie-rze na zasadzie kompilacji, co wyjaśnia i poniekąd uzasadnia

3 Na temat historii Pięcioksięgu por. np.: T. Brzegowy, Pięcioksiąg Mojże-sza…, dz. cyt., rozdz. 1; S. Łach, Księga Rodzaju…, dz. cyt., s. 43–103.

18 Stworzenie i początek wszechświata

powtórzenia, a także stylistyczne i treściowe niespójności obecne w tekście Biblii. Najlepszym przykładem „niespójnego” powtórzenia jest właśnie Heksaemeron: w pierwszych dwóch rozdziałach Księgi Rodzaju umieszczone są obok siebie dwie różne relacje, ukazujące dwa zasadniczo odmienne scenariusze tego samego zdarzenia.

Bezpośrednim impulsem, który przyczynił się do połączenia „źródeł” w jedno dzieło i zarazem do podjęcia głębszej refleksji teologicznej nad wydarzeniami z historii narodu wybranego, był głęboki kryzys polityczny i zarazem religijny związany ze zbu-rzeniem Jerozolimy przez Nabuchodonozora II (587 r. p.n.e.), deportacją do Babilonu całej elity Izraela i jej kontaktem z obcą, politeistyczną kulturą. To właśnie tam – „nad rzekami Babilonu” – Izraelici „płacząc wspominali Syjon” (Ps 137) i starali się za-istniałą sytuację zrozumieć i zinterpretować w kategoriach teo-logicznych. Skoro są narodem wybranym przez Boga, to dla-czego zostali wygnani ze swojej ojczyzny do kraju, w którym spotyka ich prześladowanie i którego mieszkańcy oddają cześć obcym bogom? Odpowiedź na tak postawione pytanie została zawarta w biblijnym opisie stworzenia: Bóg Jahwe nie opuścił swojego narodu i nie zapomniał o nim. Jahwe jest nie tylko Bo-giem Izraela, ale również Bogiem wszystkich innych narodów, ponieważ jest s t w ó r c ą całego wszechświata. Oznacza to, że nawet Babilończycy, którzy zburzyli Jerozolimę i uprowadzili do niewoli naród wybrany, są jedynie narzędziem w Jego ręku. Podstawowe przesłanie Heksaemeronu jest zatem ściśle teolo-giczne (Bóg – stwórca całego wszechświata – jest ciągle obecny w historii swojego narodu), a prostym motywem jego włączenia do Pięcioksięgu jest psychologicznie zrozumiała potrzeba doda-nia otuchy tym, którzy w sytuacji zesłania do obcego kraju do-

19Stworzenie według Biblii

świadczają frustracji i tracą wiarę w to, że Bóg nadal pozostaje wierny swojemu przymierzu.

Za nieporozumienia i nadinterpretacje dotyczące biblijnego opisu stworzenia odpowiada kosmologiczne tło tego opisu. To właśnie kosmiczna arena, na której Bóg stwarza niebo i ziemię, oddziela światłość od ciemność i powołuje do istnienia ciała niebieskie, zdaje się przesłaniać wszystkie teologiczne prawdy pierwszego rozdziału Księgi Rodzaju. Kosmologia pojmowana jako wiedza o wszechświecie w największej jego skali – w sen-sie ścisłym należałoby mówić w tym kontekście o kosmografii albo nawet o kosmogonii, a nie kosmologii, która jest współ-czesną dyscypliną naukową – nigdy jednakże nie była pierwszo-rzędnym przedmiotem zainteresowania Izraelitów, i nic dziw-nego, że również sama Biblia w rzeczywistości nie zawiera ż a d n e j kosmologii4. Jeśli nawet w Heksaemeronie pojawiają się pojęcia i koncepcje, które współczesny czytelnik Księgi Ro-dzaju może określić mianem kosmologicznych ze względu na ich podobieństwo do pojęć i koncepcji znanych z nowożytnego przyrodoznawstwa (powstanie nieba i ziemi, oddzielenie światła od ciemności, powstanie gwiazd, Słońca i Księżyca), to dzieje się tak wyłącznie z tego powodu, że przywołanie tych elemen-tów jest konieczne do wyraźnego sformułowania prawdy teo-logicznej głoszącej, iż to sam Bóg jest stwórcą całego świata. Bibliści nie mają dzisiaj żadnych wątpliwości co do tego, że autorów biblijnego opisu stworzenia – tak samo jak i wszyst-kich innych przedstawicieli starożytnego Izraela – nie intere-sowały techniczne szczegóły dotyczące powstania i budowy

4 Por. N.M. Wildiers, Obraz świata a teologia. Od średniowiecza do dzisiaj, przeł. J. Doktór, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1985, s. 28–29.