Strategjia për sektorin e hortikulturës 2009 – 2013

Strategjia për sektorin e hortikulturës 2009 – 2013

Republika e KosovësRepublika Kosova-Republic of Kosovo

Qeveria-Vlada-Government

Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural-Ministatstvo Poloprivrjede, ŠumarstvaiSeoskog Razvoja- Ministry of Agriculture, Forestry And Rural Development

MINISTRIA E BUJQËSISË,PYLLTARISË DHE ZHVILLIMIT RURAL

Dizajni dhe Printimi EUROPRINTY

Përktheu nga anglishtja Daut Ibrahimi

Lektor Berat Dakaj

Përgatitjen e kësaj strategjie e ka mbështetur Promovimi i Hortikulturës në Kosovë (PHK), projekt i zbatuar nga Intercooperation

Projekti financohet nga Qeveritë e Zvicrës dhe Danimarkës MINISTRY OF FOREIGN

AFFAIRS OF DENMARK

Dizajni dhe Printimi EUROPRINTY

Përktheu nga anglishtja Daut Ibrahimi

Lektor Berat Dakaj

Përgatitjen e kësaj strategjie e ka mbështetur Promovimi i Hortikulturës në Kosovë (PHK), projekt i zbatuar nga Intercooperation

Projekti financohet nga Qeveritë e Zvicrës dhe Danimarkës MINISTRY OF FOREIGN

AFFAIRS OF DENMARK

Strategjia e Hortikulturës për Kosovë

Përmbajtja Faqe

1.1 KONTEKSTI ......................................................................................................................... 81.2 KORNIZA ANALITIKE ............................................................................................................ 92.1 SEKTORI I BUJQËSISË NË TRANZICION ................................................................................. 112.2 PËRKRAHJA PËR SEKTORIN E BUJQËSISË ............................................................................ 123.1 SISTEMI I PRODHIMIT .......................................................................................................... 153.2 RRITJA POTENCIALE .......................................................................................................... 293.3 PËRKRAHJA E NEVOJSHME ................................................................................................ 324.2 POTENCIALI I RRITJES SË PRODHIMIT................................................................................... 474.3 PËRKRAHJA E NEVOJSHME ................................................................................................ 525.1 SISTEMI I PRODHIMIT .......................................................................................................... 595.1.4 VARIETETET ...................................................................................................................... 605.2 RRITJA POTENCIALE .......................................................................................................... 705.3 PËRKRAHJA E NEVOJSHME ................................................................................................ 766.1 SISTEMI I PRODHIMIT .......................................................................................................... 796.2 RRITJA POTENCIALE .......................................................................................................... 856.3 MBËSHTETJA E NEVOJSHME ............................................................................................... 867.1 QASJA NË TEKNOLOGJI...................................................................................................... 917.2 QASJA NË TREGJE ............................................................................................................. 927.3 QASJA NË FINANCA ........................................................................................................... 937.4 QASJA NË NJOHURI DHE SHKATHTËSI.................................................................................. 957.5 ZHVILLIMI I POLITIKAVE ...................................................................................................... 98


Shkurtesat

PZHRB Plani për Zhvillim Rural dhe Bujqësor (2007 - 2013) AKA Aleanca Kosovare e Agrobizneseve AKIS Sistemi për Njohuri dhe Informata mbi Bujqësinë CABI Qendra Ndërkombëtare për Bio-Shkencë Bujqësore CEFTA Marrëveshja e Evropës Qendrore për Tregti të Lirë AER Agjencia Evropiane për Rindërtim ECIKS Nisma Ekonomike për Kosovën BE Bashkimi Evropian EVV Instituti për Rrush dhe Verëra (Rahovec) Ha Hektarë (100 ari ose or 10.000 m2)HPK Promovimi i Hortikulturës në Kosovë (2007- ) ish-SPHPK IP Prodhimi i Integruar MID Menaxhimi i Integruar i Dëmtuesve KCBS Projekti për Përkrahjen e Grupeve të Bizneseve Kosovare (financuar nga SHBA) KDC Qendra Kosovare për Zhvillim MBPZHR Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe e Zhvillimit Rural IMF Institucion Mikro-Financiar MIS Sistemet Informative mbi Tregjet MSP Projekti për Përkrahje Marketingut (sponsorizuar nga AER) OJQ Organizatë Jo-Qeveritare RAS Shërbimi Këshillimor Rural DZHRSHK Departamenti për Zhvillim Rural dhe Shërbime Këshillimore m2 Metër katror NSH Ndërmarrje Shoqërore SPHPK Projekti Zviceran për Promovimin e Hortikulturës në Kosovë (2001-2006) SWIK Përkrahje për Industrinë e Verës në Kosovë (projekt i UNDP-së) t Tonelatë (1.000 kg) TVSH Tatimi mbi Vlerën e Shtuar

Parathënia e Ministrit

Kam kënaqësinë të prezantoj para jush Strategjinë për sektorin Hortikulturës 2009-13. Ky dokument bazohet në Planin e Zhvillimit Rural Bujqësore (PZHRB) 2007-13 të aprovuar nga Qeveria e Kosovës në Prill, 2007.

Kjo është strategjia e pare për sektorin e hortikulturës dhe është përpiluar nga katër grupe punuese të përbëra nga zyrtaret përgjegjës të MBPZHR dhe të Projektit të Intercoperation, si dhe e mbështetur nga ekspertet ndërkombëtare dhe vendore.

Kjo strategji për sektorin e hortikulturës përqendrohet mbi dy objektivat konkrete të PZHRB-së: shtimi i të ardhurave dhe aftësive konkurruese të sektorit të hortikulturës.

Synimi i strategjisë është udhëzimi dhe koordinimi i investimeve të të gjithë akterëve (privatë, publikë dhe donatorëve), në sektor gjatë viteve në vijim (2009 - 2013).

Bujqësia është një segment i rëndësishëm i aktivitet ekonomik në Kosovë, derisa prodhimi i pemëve, i perimeve, i rrushit të tryezës dhe verës si dhe luleve në disa regjione të saj paraqet veprimtarinë kryesore ekonomike. Ky sektor absorbon një numër të konsiderueshëm të fuqisë punëtore në zonat rurale.

Në 10 vjeçarin e fundit, fermerët kanë investuar shumë në prodhimin në serra por ende ka hapësirë për të zgjeruar kapacitetet, kryesisht përmes zgjatjes së periudhës së vjeljes.

Gjendja e rrushit të tryezës është e ngjashme me atë të pemëve. Ka mjaft vend për të shtuar sipërfaqen për të përmbushur kërkesën në rritje dhe për të zëvendësuar importin dhe prodhimin e vreshtave që janë braktisur (pasi janë mirëmbajtur dobët).

Kërkesa për bimët sezonale dekorative pritet të rritet në pesë vitet e ardhshme. Profiti nga lulet është i ngjashëm me prodhimtarinë e perimeve në serra dhe nëse përdoren teknologji të avancuara është më i madhe.

Strategjia për Hortikulture 2009-13 është ambicioze, ka shume detale dhe tregon hapat që Kosova duhet të ndërmerr për ngritjen e kapaciteteve prodhuese, përmirësimin e kualitetit të produkteve dhe në këtë mënyrë të rritet konkurrenshmëria e prodhuesve dhe të zëvendësoj importin me prodhime vendore.

Idriz Vehapi Ministër i Ministrisë së Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural


Përmbledhje

Kjo strategji e hortikulturës është një elaborim i PZHRB 2009-2013 të MBPZHR. Strategjia është hartuar nga katër grupe punuese të MBPZHR-së dhe HPK-së, me përkrahjen e ekspertëve të jashtëm dhe një këshilltari ndërkombëtar, i cili gjithashtu ishte përgjegjës për hartimin e këtij dokumenti.

NËNSEKTORËT

PemëtKosova importon shumë pemë, sidomos molla dhe dardha. Njëkohësisht prodhimi i pemëve është shumë fitimprurës nëse përdoret teknologji bashkëkohore. Kështu që ka potencial të mirë për rritjen e prodhimit të mollëve: deri më 2013 mund të mbillen 560 ha. Kjo nënkupton që më vonë (në vitin 2018) duhet eksportuar 1,5 milion kg molla dhe marrë parasysh çmimin e prodhimit të mollëve kjo është mjaft e mundur. Sipërfaqet me dardha, vishnje dhe pemë të imëta si boronicat, manaferrat dhe mjedrat mund të shtohen gjithashtu. Këto të fundit (të rishfaqura) kryesisht kërkohen nga përpunuesit e vegjël dhe të mesëm. Përpunimi i madh nuk është i realizueshëm gjatë periudhës së rishikimit.

Për t’i përkrahur bujqit në rritjen e produktivitetit dhe kapacitetit të tyre të prodhimit janë të nevojshme disa masa:

1. sigurimi i fidanëve cilësorë me çmime të arsyeshme. Një skemë grandi me pjesëmarrje 1:1 për fidanishtet që funksionojnë mirë mund t’u ofrojë atyre një stimulim për të prodhuar fidanë cilësorë, si dhe për t’i vënë këto në dispozicion për fermerët me çmime të arsyeshme. Kjo, gjithashtu, do të stimulojë një regjim më të rreptë inspektimi për ta zbatuar legjislacionin ekzistues.

2. hartimi i legjislacionit përkatës dhe zhvillimi i fushatës për çrrënjosjen e djegies bakteriale

3. sigurimi i përkrahjes financiare (prej 30 % investim në të gatshme) për pemishtet e posahapura dhe për depot ftohëse.

4. sigurimi i këshillave dhe trajnimit rreth çështjeve kritike siç janë ngritja e pemishteve, krasitja/rrallimi, plehërimi dhe metodat dhe qasjet MID.

PerimetQë nga lufta, bujqit kanë investuar shumë në prodhimin në serra; ende ka hapësirë për t’i zgjeruar kapacitetet, kryesisht nëpërmjet zgjatjes së periudhës së vjeljes. Parashihet një sipërfaqe shtesë për serra prej 170 ha; shumica e kësaj (100 ha) duhet të jenë të teknologjisë së mesme. Në këtë mënyrë, importi mund të zëvendësohet një pjesë thelbësore (por jo e tëra). Eksporti vështirë parashihet pasi ë Kosova nuk ka përparësi konkurruese në prodhimin në serra.

Për t’i përkrahë bujqit në rritjen e produktivitetit dhe kapacitetit të tyre të prodhimit janë të nevojshme disa masa:

1. sigurimi i përkrahjes financiare (30 % investime në të gatshme) për serrat e reja të mesme,

2. sigurimi i këshillave dhe trajnimit rreth: prodhimit të fidanëve, modelet e kultivimit, zgjedhja e varieteteve, kontrolli mikroklimatik, krasitja/rrallimi, plehërimi si dhe qasja në Prodhimtarinë e Integruar (PI)

3. përkrahja e ndërmarrjeve ndërtimore në disenjimin e serrave të mesme me çmime të arsyeshme,


4. hulumtimeve të aplikuara mbi çështjet kritike si disenjimi i serrave dhe prodhimi i fidanëve.

Për perimet e prodhuara në fusha të hapura çështja kryesore është intensifikimi i prodhimit: më shumë prodhime mund të vilen nga një fushë e vogël. Kërkesa vendore pritet të rritet më pak se për prodhimet e tjera të hortikulturës, ndërsa pritet një rritje më thelbësore e eksportit pasi që çmimi i prodhimit ishte relativisht i ulët – sidomos për specat. Masat e nevojshme përkrahëse janë:

1. këshilla dhe trajnime mbi teknologjinë e prodhimit intensiv: zgjedhja e kultivarit, prodhimi i fidanëve, përgatitja e tokës, mulqirimi, metodat e plehërimit dhe PI

2. përmirësimi në sistemet e ujitjes dhe themelimi i tregut të tokës.

Rrushi Gjendja e rrushit të tryezës është e ngjashme me atë të pemëve. Ka mjaft vend për ta shtuar sipërfaqen (me 750 ha) për ta përmbushur kërkesën në rritje dhe për ta zëvendësuar importin dhe prodhimin e vreshtave që janë braktisur (pasi janë mirëmbajtur dobët). Vreshtat e reja do ta fillojnë prodhimin vetëm pas vitit 2013. Kur të fillojë prodhimi i plotë në vitin 2018 nevojitet një eksport vjetor prej 800 t (në Shqipërinë Veriore dhe Malin e Zi).

Masat e nevojshme përkrahëse janë: 1. sigurimi i fidanëve cilësorë me çmime të arsyeshme si për pemët 2. përkrahja financiare (prej 30 % investim në të gatshme) për vreshtat e reja 3. sigurimi i këshillave dhe trajnimit rreth çështjeve kritike siç janë ngritja e pemishteve,

krasitja/rrallimi, plehërimi dhe metodat dhe qasjet MID.

Sipërfaqja me rrush për verë është zvogëluar përgjysmë në vitet 1990; që nga viti 2002 është braktisur edhe një çerek i sipërfaqes. Pavarësisht tepricës së kapaciteteve përpunuese, sasia e verës së prodhuar ra nga 9 milionë litra sa ishte në vitin 2005 në 6 milionë. Shumica është e cilësisë (shumë) të dobët dhe shumë sasi janë eksportuar nën çmimin e prodhimit. Sasia e verës cilësore është e kufizuar (0,5 milion) dhe shumë pak eksportohet. Mbi të gjitha, vreshtat e tanishme prodhojnë mjaft rrush për tregun vendor të verërave, edhe nëse braktisen 4 % në vit. Mbjellja e vreshtave të reja mund të inkurajohen vetëm pasi të jetë e qartë që veraritë e Kosovës mund të prodhojnë verëra cilësore me çmime konkurruese.

Bimët dekorative

Kërkesa për bimët vjetore dekorative pritet të rritet (shumë) shpejt në pesë vjetët e ardhshëm. Fitimi nga lulet sezonale është i ngjashëm me perimet e serrave dhe (mjaft) më i mirë nëse përdoren teknologji optimale. Faktori që më së shumti e kufizon shtimin e prodhimit është qasja e kufizuar e kapitalit investues në serrat e nevojshme dhe mungesa e njohurive dhe aftësive. Gjithashtu edhe tregtimi mund të përmirësohet dukshëm. Përkrahja e nevojshme është shumë e ngjashme për prodhimin e perimeve në serra:

1. sigurimi i përkrahjes financiare (prej 30 % investim në të gatshme) për serra cilësore (që janë më të shtrenjta se te prodhimi i zakonshëm i perimeve)

2. sigurimi i këshillave dhe trajnimeve mbi: llojet dhe kultivarët e rinj (p.sh. lulet), prodhimi i fidanëve, kontrolli mikroklimatik, plehërimi dhe metodat dhe qasjet MID

3. përmirësimi i tregtimit nëpërmjet kanaleve të specializuara të tregtimit, marrëdhënieve më të mira me publikun dhe shtimit më të madh të vlerës së prodhimeve (klasifikim më i mirë, etiketim më i mirë, bërja e buqetave).

Gjithashtu edhe kërkesa për bimë shumëvjeçare pritet të rritet shpejt. Faktori kryesor kufizues është mungesa e njohurive dhe aftësive. Pasi fitimi është (shumë) i lartë dhe investimet e nevojshme janë të kufizuara, përkrahja kryesore që nevojitet është këshilla dhe trajnimet.


TEMAT NDËRSEKTORIALE

Bujqve të Kosovës u nevojitet përkrahja e MBPZHR-së, ofruesve privatë të shërbimeve dhe projekteve të donatorëve. Prioriteti i parë i MBPZHR-së duhet të jetë sigurimi i qasjes së bujqve në kapital. Kjo më së miri bëhet duke siguruar subvencione prej 30 % për investimet në teknologjitë konkurruese që janë shumë të shtrenjta për bujqit që kanë pak resurse. Kjo kërkon themelimin e një agjencie të pagesave.

Gjatë pesë vjetëve të ardhshëm duhen investuar 37 milionë €; kështu që subvencioni prej 30 % për investime arrin shumën prej 11 milionë ose 2,2 milionë në vit. Këto investime do të gjenerojnë 12 milionë € të ardhura shtesë në vit dhe rreth gjysmë milioni ditë pune. Nëse supozohet që një njeri punon 200 ditë/vit kjo është e barabartë me rreth 2 500 vende pune me orar të plotë ose 5 000 vende pune me gjysmë orari.

Prodhimi i mollëve ka më së shumti fitim; për çdo 1 000 € të investuara bujqit fitojnë 600 € shtesë në vit dhe krijohen 25 ditë pune. Rrushi i tryezës është efikas për krijimin e të ardhurave; por nuk krijon shumë vende pune. Prodhimi në serra (për perime dhe bimë dekorative) ka potencial të mirë për krijimin e vendeve të punës, por kthimi financiar për perimet është i ulët.

Prioriteti i dytë është sigurimi i qasjes në njohuri dhe aftësi. Kjo nënkupton themelimin e një sistemi ekstensioni. Deri tani Kosova nuk ka një shërbim të zhvilluar ekstensioni. Në përputhje me politikat e MBPZHR-së, sistemi më i mirë do të ishte tenderimi i të gjitha detyrave të ekstensionit OJQ-ve dhe ndërmarrjeve të tjera private. Këshilli Kombëtar i Ekstensionit (AKA, përfaqësuesit e bujqve, donatorët etj) duhet të vendosë mbi prioritetet dhe t’i mbikëqyrë procedurat e tenderimit.

Akterët privatë marrin udhëheqjen mbi përmirësimin e qasjes në inpute dhe teknologji; ndërmarrjet komerciale duhet ta shtojnë bashkëpunimin e tyre me ndërmarrjet ndërkombëtare dhe të përzgjedhin ato inpute dhe teknologji që janë të përshtatshme për Kosovën. Projektet e donatorëve duhet të (vazhdojnë të) përqendrohen në testimin dhe përshtatjen e risive në bashkëpunim me akterët dhe hulumtuesit privatë.

Qasja në tregje mund të përmirësohet nga akterët privatë dhe MBPZHR. Ata së pari duhet të punojnë në prodhimin e ambalazhit (më të mirë). Kjo e fundit duhet të përcaktohet, promovohet dhe të zbatohen standardet e cilësisë. Gjithashtu nevojiten edhe informatat e sakta të tregut; informatat afatshkurtra të tregut nuk mund të organizohen në shkallë komerciale. Analizat afatgjata të tregut duhet bërë për t’i ndihmuar bujqit në marrjen e vendimeve të mira rreth investimeve, si dhe për ta ndihmuar Departamentin e Politikave në MBPZHR rreth hartimit të politikave të bazuara në dëshmi. Kjo e fundit është prioriteti i fundit i MBPZHR-së. Nevojitet një institut i pavarur për të grumbulluar dhe analizuar këto të dhëna.

1

Strategjia për sektorin e Hortikulturës

1 Hyrje

1.1 Konteksti

Strategjia e tanishme ndërtohet mbi strategjitë e mëhershme të Ministrisë së Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural (MBPZHR). Dokumenti i parë strategjik ishte Libri i Gjelbër i botuar më 2003 ku strategjia e Ministrisë është përmbledhur në “lehtësimin e ndryshimeve strukturore të ekonomisë rurale dhe vendosjen e kornizës ekonomike dhe mekanizmave për përkrahjen e krijimit të vendeve të punës dhe të të ardhurave nëpërmjet përmirësimit të bujqësisë dhe zhvillimit rural”.

Në Librin e Gjelbër kjo është përkthyer në pesë objektiva konkrete: 1. shtimi i të ardhurave të përgjithshme të bujqve; 2. inkurajimi i zëvendësimit të importit dhe zhvillimi i eksportit të prodhimeve të specializuara bujqësore-ushqimore; 3. garantimi i sigurisë dhe cilësisë së ushqimit për konsumatorët; 4. shtimi i vlerës së prodhimit nëpërmjet përmirësimeve të teknologjive të vjeljes dhe pas-vjeljes dhe të përpunimit të prodhimit; dhe 5. shtimi i sigurisë ekonomike të banorëve ruralë.

Dokumenti i dytë kryesor i MBPZHR-së mbi politikat është Plani për Zhvillim Rural dhe Bujqësor 2007-2013 (PZHRB) i botuar më 2006. Ky mbështetet në dy shtylla:

1. ndërmarrjen e veprimeve që do t’i tejkalojnë vështirësitë të cilat po e pengojnë zhvillimin e qëndrueshëm rural, 2. fillimin e rreshtimit të sektorit rural të Kosovës me boshtet e politikës së BE-së

për zhvillim rural: Boshti 1 - Aftësitë konkurruese Boshti 2 - Mjedisi dhe shfrytëzimi i përmirësuar i tokës Boshti 3 - Diversifikimi rural dhe cilësia e jetës rurale Boshti 4 – Strategjitë zhvillimore lokale të bazuara në bashkësi

Objektivat më konkrete të identifikuara në PZHRB 2007-2013 janë: 1. të ardhurat shtesë për bujqit dhe banorët ruralë, duke ndikuar në përmirësimin e

standardeve të jetesës dhe kushteve të punës në viset rurale; 2. aftësitë e përmirësuara konkurruese dhe efikasiteti i prodhimtarisë parësore

bujqësore, për ta realizuar zëvendësimin e importit dhe shfrytëzuar tregjet e eksportit;

3. përmirësimi i përpunimit dhe tregtimit të prodhimeve bujqësore dhe pyjore, nëpërmjet efikasitetit dhe aftësive të shtuara konkurruese;

4. përmirësimi i cilësisë në fermë/fabrikë dhe standardet e higjienës; 5. zhvillimi i qëndrueshëm rural dhe përmirësimi i cilësisë së jetës nëpërmjet

promovimit të bujqësisë dhe veprimtarive të tjera ekonomike që janë në harmoni me mjedisin;

6. krijimi i vendeve të punës në viset rurale, sidomos nëpërmjet diversifikimit rural; 7. rreshtimi i bujqësisë së Kosovës me atë të BE-së.

Kjo strategji për sektorin e hortikulturës përqendrohet mbi dy objektivat konkrete të PZHRB-së: shtimi i të ardhurave dhe aftësive konkurruese të sektorit të hortikulturës.

2


Synimi i strategjisë është udhëzimi dhe koordinimi i investimeve të të gjithë akterëve (privatë, publikë dhe donatorëve) në sektorë gjatë viteve në vijim (2009 - 2013).

Periudha relativisht e shkurtër kohore e strategjisë (2009-2013) i shtynë të gjithë akterët që të shikojnë në çështjet që në mënyrë të arsyeshme mund të adresojë gjatë viteve në vijim. Gjithashtu mundëson një vlerësim më të saktë të resurseve të nevojshme për t’i arritur synimet e formuluara.

Kjo strategji është përgatitur nga katër grupe punuese, një për çdo nënsektor, në përmbajtje të të cilave kanë qenë zyrtarët përgjegjës nga MBPZHR dhe PHK për nënsektorët përkatës dhe disa ekspertë të pavarur. Një këshilltar ndërkombëtar ka lehtësuar procesin analitik dhe ishte përgjegjës për shkrimin. Shumica e të dhënave këtu janë parallogaritje të elaboruara nga grupet punuese. Strategjia duhet rishikuar dhe azhurnuar në vitin 2010.

1.2 Korniza analitike

Korniza analitike e përdorur pasqyrohet në përbërjen e këtij punimi. Pjesa I hulumton kontekstin e sektorit të hortikulturës. Para së gjithash tranzicioni nga një bujqësi e specializuar e mbizotëruar nga NSH-të me kapacitet eksporti (brenda dhe jashtë ish-Jugosllavisë) në një bujqësi të diversifikuar e mbizotëruar nga bujqit e vegjël që punojnë për tregun vendor. Dimensioni i dytë është që shteti përkrah sektorin; kjo përkrahje është ende e dobët (kapitulli 2).

Në pjesën II janë analizuar katër nënsektorë dhe janë hartuar strategji të pjesshme: pemët (kap. 3), perimet (kap. 4), rrushi (kap. 5) dhe bimët dekorative (kap. 6). Kjo bëhet në tre hapa. Së pari bëhet një analizë e zinxhirit të vlerave të bimëve më të rëndësishme (bimët shënjuese). Sistemet e prodhimit, çështjet e pas-vjeljes, përpunimi, tregtimi, importi dhe eksporti janë përshkruar ndërsa janë identifikuar opsionet për përmirësime.

Pastaj, rritja potenciale e kërkesës së tregut në vitin 2013 është parallogaritur, bazuar në: a. rritjen e pritur të konsumit, bazuar në rritjen e popullsisë (supozohet të jetë rreth

2 % në vit) dhe zhvillimin e konsumit për kokë banori b. zvogëlimin e pritur i prodhimit të bujqve ekzistencialë c. potencialin për ta zvogëluar importin d. potencialin për ta shtuar eksportin.

Sipërfaqja potenciale shtesë për kulturë bujqësore ose nënsektor llogaritet duke ndarë rritjen e pritur të kërkesës me rendimentet e pritura për ha në vitin 2013.

Hapi i tretë është përshkrimi i përkrahjes që u nevojitet bujqve për t’i zënë mundësitë e ofruara nga tregjet në zgjerim në vitin 2013. Supozohet që fermat familjare do të mbesin kurrizi e sektorit të hortikulturës; për t’u bërë më konkurrente këto ferma kanë nevojë për qasje (më të mirë) në inpute dhe teknologji, në tregje, në kapital (kredi) dhe aftësi dhe njohuri. Në disa raste edhe politikat e mira dhe rregulloret janë qenësore.

Pjesa III prezanton çështjet ndërsektoriale. Cilat janë elementet e përbashkëta të përkrahjes së bujqve dhe si mund të organizohet kjo? Si të sigurohet qasja në inpute/-teknologji, tregje, kapital dhe njohuri? Cili është roli i MBPZHR-së, sektorit privat, OJQ-ve dhe projekteve të financuara nga donatorët? Dhe si mund të hartojë MBPZHR politika të bazuara në dëshmi dhe strategji në të ardhmen?

Pjesa përfundimtare është hartimi i strategjisë së përgjithshme e cila është prezantuar në përmbledhje.

3


Strategjia e Hortikulturës për Kosovë 2009 – 2013

Pjesa I: Konteksti

4


2 Konteksti

2.1 Sektori i bujqësisë në tranzicion

Për shekuj bujqësia ka luajtur një rol kyç në ekonominë e Kosovës. Pas Luftës së Dytë Botërore janë bërë investime thelbësore, është shtuar produktiviteti dhe është shtuar numri i të punësuarve në sektor. Në vitet 1990 ky trend ishte i kundërt: investimet u ndërprenë, produktiviteti ra, dhe derisa në pjesën e hershme të atij dhjetëvjeçari një e katërta e popullatës merrej me bujqësi, në pjesën e dytë të dhjetëvjeçarit ishte e përfshirë mbi gjysma.

Pas luftës, rritja ekonomike në Kosovë ishte e ulët dhe paraqitja e sektorit të bujqësisë ishte nën mesatare. Sipërfaqet e punuara dhe produktiviteti për ha u zvogëluan. Kështu që pjesëmarrja e bujqësisë në ekonominë e përgjithshme u zvogëlua shpejt; aktualisht është me siguri rreth 15 %; por prapë rreth 40 % të njerëzve janë zyrtarisht të punësuar në sektor. Produktiviteti është shumë i ulët ndërsa dy të tretat e njerëzve të varfër jetojnë në viset rurale. Gjatë vitit 2006, 49 % e familjeve rurale ishin të varfra1; 18 % janë në varfëri të skajshme (në zonat urbane kjo ishte 37 % përkatësisht 14 %).

Një arsye për paraqitje të dobët është madhësia e vogël e fermës mesatare. Në vitin 2000 rreth 55 % e familjeve që merren me bujqësi kishin prej 0.5-3 ha. Vetëm 1 % kishin mbi 10 hektarë. Shumë bujq të vegjël dhe bujq me pak resurse kanë rendimente të ulëta për shkak të mungesës së inputeve dhe teknologjive dhe për shkak të mungesës së aftësive dhe përvojës për t’i përdorur ato. Së dyti, një pjesë e infrastrukturës bujqësore ishte shkatërruar gjatë luftës. Së treti, shpërbërja e Jugosllavisë shkaktoi çrregullime të mëdha në tregjet bujqësore. Ndërsa për disa prodhime nuk ka më treg të madh vendor (verë e cilësisë së dobët), prodhimet e tjera që më herët kanë ardhur nga pjesë të tjera të Jugosllavisë (p.sh. perimet) tani prodhohen në vend.

Së katërti, privatizimi i NSH-ve shkaktoi humbjen e kapaciteteve prodhuese dhe përpunuese: në shumë raste pajisjet e NSH-ve të mëdha ishin të vjetruara dhe/ose furnizimi me lëndë të parë u bë problem. Kjo e dyta është shkaktuar nga fakti që fabrikat duhet të merren me shumë bujq të vegjël shpenzimet e prodhimit të të cilëve janë shumë të mëdha për t’i mundësuar industrisë përpunuese që të jetë konkurrente.

Një mënyrë për të dalë jashtë rrethit vicioz të varfërisë dhe produktivitetit të ulët janë kreditë për të investuar në inpute dhe teknologji më produktive. Vetëm rreth 2-3 % e portfolios së kredive të bankave dhe IMF-ve janë shfrytëzuar për qëllime bujqësore. Mungesa e sigurisë së kredive është njëra arsye për këtë; tjetra është mungesa e kapaciteteve të institucioneve financiare për ta vlerësuar rentabilitetin dhe rreziqet (sidomos afatgjate) e investimeve bujqësore dhe aftësitë e bujqve. Bujqit ngurrojnë të marrin kredi për shkak të normave të kamatës prej 13 % e më tepër. Sistemi ligjor është gjithashtu pengesë, pasi nuk i mbron bankat në rast të dështimit të borxheve.

1 Kufiri i varfërisë është caktuar në 43 €/cap./muaj. Kjo dmth 3 600 €/familje/vit

5


2.2 Përkrahja për sektorin e bujqësisë

Deri më sot përkrahja më e drejtpërdrejtë për sektorin e bujqësisë ka qenë e dyfishtë: politikat e importit/eksportit që kanë ndikim në aftësitë konkurruese të sektorit dhe buxhetin shtetëror për bujqësi.

Si shumë vende ballkanike, Kosova ka një ekonomi shumë të hapur. Pemët nga vendet e CEFTA-s’ (Marrëveshja e Evropës Qendrore për Tregti të Lirë) e kanë tarifën doganore zero ndërsa për të gjitha vendet e tjera është 15 %. TVSH prej 15 % aplikohet për importet nga të gjitha vendet. Sa i përket importit të inputeve, në vitin 2004 tarifat doganore dhe TVSH-ja për shumicën e kategorive janë anuluar. Kjo i referohet farërave, materialit fidanor, plehrave, mekanizmit bujqësor, shumicës së pesticideve (TVSH-ja vazhdon të vlejë vetëm për insekticide). Tani MBPZHR është duke punuar rreth sigurimit të disa inputeve specifike (p.sh. pompat e motorizuara për ujitje dhe filmat plastikë për serrat) në kuadër të rregullores së njëjtë. Për eksport nuk paguhet ndonjë tatim apo tarifë.

Për shumë bujq tarifa zero për importin e pemëve nga vendet e CEFTA-s është shenjë që qeveria nuk mbron interesat e tyre. Vërtet importet nga Maqedonia mbizotërojnë në disa tregje bujqësore. Megjithatë gjërat duhen shikuar më gjerësisht. Bujqit kosovarë nuk paguajnë tatim. 70 % e të ardhurave qeveritare grumbullohen në kufij ndërsa pjesa tjetër kryesisht grumbullohet nëpërmjet TVSH-së. Kështu që lirimi nga taksat doganore dhe TVSH-ja është një favorizim i madh për sektorin.

Një brengë tjetër është buxheti për bujqësi. Edhe në aspektin e përgjithshëm edhe në përqindje buxheti për bujqësi është shumë i ulët, siç shihet në tabelën në vijim.

Tabela 1 Buxheti për bujqësinë kosovare për vitin 2006 krahasuar me vendet fqinje

Unit Kosova Shqipëria Serbia Maqedonia Mali i Zi

Popullata Milion 2,0 3,2 7,4 2,0 0,6 Të ardhurat komb bruto/kokë € 1.500 3.290 4.730 3.460 5.180 Hisja e bujqësisë në BPV % 15% 23% 17% 10% Punësimi në bujqësi % 40% 58% 30%Buxheti për bujqësi* € mil 6,4 50 207 25 12,6Buxheti bujq. / kokë banori € 2.5 16 28 12 21Buxheti bujq. % e BPV-së % 0,21 0,47 0,59 0,36 0,41

Burimi: Statistikat e Bankës Botërore dhe FAO dhe vlerësimet e autorëve për Kosovën bazuar në PZHRB-në

Buxheti shtetëror për bujqësi është (më i vogël se) gjysma e ndonjë buxheti të ofruar në vendet fqinje. Ndërsa këto vende prapë kanë buxhete shumë të vogla për bujqësi krahasuar me vendet e tjera në tranzicion (të cilat prapë kanë buxhet të ulët krahasuar me vendet më të zhvilluara). Vendi më i varfër në Evropë, Moldova, shpenzon 0,9 % të BPV-së në bujqësi; Armenia shpenzon 1,2 % ndërsa Kirgizstani shpenzon 1,8 %. Kështu që buxheti bujqësor i Kosovës është shumë i ulët; si në aspektin e përgjithshëm dhe si hise e BPV-së.

Në vitin 2008 buxheti ishte 8 milionë ndërsa buxheti i propozuar për vitin 2008 është 12 milionë €. Kjo do ta afrojë Kosovën më afër vendeve fqinje; edhe pse këto po rrisin shpejt buxhetet e tyre bujqësore (me një theks në subvencionet e pritura nga BE-ja në të ardhmen). Në vitin 2008 një pjesë e vogël e Buxhetit të Konsoliduar të Kosovës ishte ndarë për përkrahjen e drejtpërdrejtë financiare të bujqve. Kjo pritet të rritet në të

6


ardhmen. Parashihet edhe themelimi i një agjencie të pagesave në pajtim me rregulloret e BE-së.

Tabela në vijim tregon që edhe me paga të ulëta, një përqindje e lartë e buxhetit për bujqësi shpenzohet për paga dhe shpenzime administrative. Kjo është pjesërisht e logjikshme pasi edhe me buxhet të vogël prapë nevojiten disa punëtorë kyçë dhe disa nga shpenzimet e përgjithshme nuk mund të shmangen.

Tabela: Buxheti për bujqësi krahasuar me rajonin Buxheti për

bujqësi (M €)

Punëtorët eMinistrisë

Paga mesatare mujore

Hisja e pagave në buxhetin për bujqësi

Shpen. admin/ Punët.

Hisja e shpen. admin. në buxhetin për bujqësi

Kosova 6.4 609 223 25 % 4.872 46 % Mali i Zi 12,6 123 450 5 % 7.021 7 % Serbia 207 964 640 4 % 35.34

2 16 %Maqedonia 25 430 514 11% 7.468 13 %Shqipëria 50 1.350 467 15 % 12.49

9 34 %Burimi: Të dhënat e BB: BB, 2008. Shqipëri, Politikat strategjike për një sektor më konkurrent bujqësor

Mbi të gjitha, qeveria nuk ka mundësi t’u ofrojë përkrahje qenësore akterëve privatë në sektorin e bujqësisë. Kjo është e kuptueshme pasi qeveria (e përkohshme) është ballafaquar me shumë prioritete të tjera thelbësore lidhur me politikat dhe buxhetet – por prapë ka nevojë për ndryshim. Për të ardhmen afatmesme do të nevojiten buxhete dukshëm më të mëdha, nëse Kosova dëshiron të ketë bujqësi konkurrente.

Edhe pse një pjesë e kësaj do të duhet të përdoret për paga më të larta dhe për ta shtuar numrin e punëtorëve që punojnë në procesin e kandidimit në BE, kjo strategji bazohet në supozimin që do të ketë edhe buxhete shtesë për:

pagesa të shtuara të drejtpërdrejta për bujqit dhe ndërmarrësit bujqësorë sistemet e përmirësuara të inspektimit themelimin e një sistemi funksional për njohuri dhe informata për bujqësi

(AKIS).

7



Pjesa II: nënsektorët

8


3 Pemëtaria

3.1 Sistemi i prodhimit

3.1.1 Hyrje

Kosova është njohur si vend ku janë kultivuar pemët për shekuj me radhë – duke përfituar nga kushtet e favorshme agroklimatike si dhe nga varietet tradicionale me një qëndrueshmëri të mirë ndaj dëmtuesve dhe sëmundjeve. Baza e një industrie bashkëkohore komerciale ishte vendosur më 1957 me prezantimin e varieteteve të reja dhe teknikave të kultivimit dhe deri më 1984 mbi 12 000 ha kanë qenë në prodhim – prej të cilave 84 % kanë qenë në pronësi private. Më së shumti ka pasur molla, pastaj kumbulla, dardha, qershi dhe arra.

Instituti i Pejës ishte përgjegjës për prodhimin e materialeve për mbjellje. Shumica e nënshartesave ishin gjenerative, ndërsa nënshartesat vegjetative që janë përdorur kanë qenë më vigorozet, duke mundësuar vetëm deri në 500 drurë për ha. Kanalet e tregtimit ishin të centralizuara dhe pemët dhe perimet e përpunuara janë shitur nëpër tërë Jugosllavinë.

Deri në vitin 2001, si rezultat i rënies së sistemit para dhe gjatë luftës, pemishtet komerciale të të gjitha llojeve janë zvogëluar në më pak se 60 ha dhe të gjitha fabrikat e përpunimit janë shkatërruar ose mbyllur. Instituti i Pejës kishte ndërprerë punën efektivisht prandaj nuk kishte pasur prodhim të nënshartesave vegjetative në vend për asnjë nga llojet e pemëve kryesore. Tregu ishte dominuar nga importi i pemëve dhe nga materiali për mbjellje i cilësisë së dobët nga vendet fqinje.

Që nga viti 2001 ky nënsektor është duke u ringjallur. Me përkrahjen e projekteve, prodhuesit e fidanëve kanë filluar të prodhojnë nënshartesa bashkëkohore vegjetative ndërsa bujqit kanë filluar të mbjellin pemishte intensive, kryesisht mollë. Në veçanti, projekti HPK ka ndihmuar shumë bujq që të mbjellin pemishte të reja intensive duke ofruar falas fidanë të cilësisë së lartë. Kjo ishte ndërprerë në vitin 2007 për shkak të shfaqjes së djegies bakteriale dhe mungesës evidente të aftësive të bujqve për të menaxhuar më shumë pemishte intensive.

Sa i përket llojeve përbërja në tabela në vijim tregon sipërfaqen me bimë shumëvjeçare në vitin 2005 të kultivuara në pemishte më të mëdha se 0,1 ha. Mollët dhe kumbullat janë kryesoret, së bashku ato mbulojnë dy të tretat e sipërfaqes së përgjithshme.

Tabela 1. Sipërfaqja me pemë kryesore dhe pemë arrore 2005 Pemët ha % e sipërfaqes së gjithmbarshme Mollë 608 38 Kumbulla freskëta 470 30

Vishnje 194 12 Dardha 141 9 Lajthi 89 6 Gështenja 23 1Tjera 60 4 Gjithsej 1.585 100

Burimi: Zyra e Statistikave në MBPZHR. Bazuar në të dhënat nga komunat

Në tërë këtë punim, mollët janë përdorur si bimë shënjuese; ato përfaqësojnë gati gjysmën e prodhimit të gjithmbarshëm të pemëve dhe ofrojnë mundësinë më të mirë për

9


ta zëvendësuar importin. Supozohet që modelet dhe parimet që përdoren këtu janë të njëjtit edhe për pemët e tjera drufrutor.

3.1.2 Klima

Kosova e ka temperaturën e duhur, tokën e duhur, mjaft të reshura dhe diell për pemishtet me pemë të imëta, farorët dhe pemët arrore. Megjithatë, stina e kultivimit është pak më e shkurtër sesa konkurrentet jugore Maqedonia dhe Shqipëria.

Rajonet kryesore ku kultivohen pemët gjenden në Rrafshin e Dukagjinit ku temperatura mesatare është 1,2 C më e lartë se në Rrafshin e Kosovës dhe vegjetacioni zgjat për 25 ditë më shumë. Ngrica e vonshme pranverore paraqet rrezik, veçanërisht të ndjeshme janë fenol-fazat e lulëzimit të pemëve. Ekstremet shfaqen vetëm një herë në 25-30 vjet gjatë periudhës 20 prill-20 maj. Në Rrafshin e Dukagjinit ngrica e parë pranverore, mesatarisht, shfaqet prej 22 tetor (Gjakovë) deri më 11 nëntor (Prizren) ndërsa në Rrafshin e Kosovës gjatë datave 12-27 tetor.

Të reshurat e gjithmbarshme vjetore prej 750-850 mm janë të mira, por shpërndarja nuk është e favorshme. Gjatë periudhës së vegjetacionit (Prill-Shtator) kur temperaturat janë të larta, të reshurat janë të pamjaftueshme (340-350 mm). Kjo nënkupton që nevojitet ujitje shtesë. Lagështia relative e ajrit është gjithashtu e përshtatshme. Vlerat më të larta janë regjistruar në dimër ndërsa më të ulëtat gjatë verës (korrik-gusht). Vlerat mesatare vjetore të lagështisë relative të ajrit në Rrafshin e Dukagjinit janë 70 %, ndërsa në Prishtinë dhe Ferizaj është pak më e lart - 72-76 %.

3.1.3 Sistemet e prodhimit

Pemët nëpër kopshtije

Gjysma e prodhimit të gjithmbarshëm të pemëve është nga kopshtijet e mbi 186 000 familjeve që kanë nga 7 trungje mesatarisht. Së bashku kjo është e barabartë me 6 000 ha pemë me një prodhim të gjithmbarshëm prej rreth 18 000 t. Të gjithë frutat përdoren për konsum familjar. Përgjithësisht pemët në kopshtije mirëmbahen dobët, dhe produktiviteti i tyre është shumë i ulët (3 t/ha). Megjithatë, ato paraqesin një rrezik të rëndësishëm, si burim i sëmundjeve dhe dëmtuesve për bujqit me orientim më komercial.

Pemishtet ekstensive

Këto pemishte shumë të vogla (0,1 – 0,4 ha) përgjithësisht menaxhohen dobët. Krasitja bëhet rrallë, frutat nuk rrallohen, mbrojtja bimore është e dobët kurse barojat mes rreshtave nuk menaxhohen mirë. Të gjitha këto shpijnë në prodhimin e parregullt dhe të dobët të pemëve të cilësisë së dobët. Shumica e frutave nga këto pemtore përdoren për konsum familjar.

Në shumë pemishte të vogla pemët janë më të vjetra se 20 vjet dhe janë shartuar mbi nënshartesat gjenerative duke shpjerë në kurora të dendura dhe të larta. Pemët janë deri në 6m të larta dhe shpesh këto pemtore përbëhen nga një kombinim i llojeve të ndryshme pemësh. Dendësia e bimëve është deri në 500 pemë/ha. Këto pemë paraqesin një burim potencial të sëmundjeve dhe dëmtuesve. Rendimentet e llogaritura dallojnë; PZHRB i ka llogaritur këto në 5 t/ha; një anketim i UNDP-së ka gjetur 6,6 t/ha për në mostër bujqish. Grupi punues ka vlerësuar se rendimentet rriten dhe ka shënuar 7,7 t/ha.

10


Njerëzit ende mbjellin pemishte të reja me fidanë gjenerativë. Në vitin 2006 dhe 2007 kjo është vlerësuar të jetë 30 ha ndërsa për vitin 2008 dhe 2009 do të jetë dyfish: 60 ha. Ato janë vlerësuar të kenë rendiment maksimal prej 15 t/ha. Pemishtet e tilla rrezikohen të braktisen në të ardhmen kur shpenzimet për fuqi punëtore do të jenë tepër të larta për t’i vjelë frutat nga pemët me kurora të larta.

Pemishtet gjysmëintensive

Krahasuar me pemishtet ekstensive janë më të mëdha (0,4–1,0 ha) dhe dallohen për arsyet në vijim:

Mbjellja bëhet në rende, me 500 - 1 000 fidanë për ha; Mes rreshtave kultivohet kryesisht popullacion natyror bari i cili kositet ose

përdoret për kullosa bagëtish. Jonxha kultivohet gjithashtu; Bëhet një mbrojtje dhe plehërim sporadik (kryesisht në pranverë); Paketim pak më i mirë frutash në kuti të përdorura kartoni, plastike apo druri; Frutat ruhen në depo të thjeshta si dhoma apo bodrume etj. Shumica e prodhimeve shiten në tregjet më të afërta lokale nga bujqit në ditët e

tregut; Disa bujq prodhojnë raki shtëpie nga frutat e rënë në tokë; Njohuria rreth dëmtuesve dhe sëmundjeve dhe çështjeve si pjalmimi është

shumë e kufizuar.

GP ka llogaritur rendimentin e pemishteve të maturuara gjysmëintensive në 30 t/ha.

Pemishtet intensive

Këto pemishte komerciale ndryshojnë nga ato gjysmëintensive për një mori arsyesh: Ato përbëhen nga një lloj ndërsa varieteti bazohet në kërkesat e tregut: shija e

frutit, aroma dhe forma, periudha e pjekjes (hershmëria); Përdoren nënshartesat vegjetative (MM106, M26, M9); Dendësitë më të mëdha të pemëve: 4 X 2,5 m to 3,5 X 1,5 m (1 000 - 1 900

trungje/ha) Përdorën kultivarët me veçori më të mira pjalmimi Bujqit mundohen ta formësojnë kurorën (në piramidë të përmirësuar, kaçubë, të

thepisur ose sistem shtizë) nëpërmjet krasitjes, por njohuria teknike për këtë ende është e kufizuar

Krasitja e gjelbër dhe rrallimi i pemëve nuk është optimal e kështu as cilësia e frutave. Frutat mbesin të vogla dhe vetëm pjesërisht të ngjyrosura (pasi ato mbesin pjesërisht në hije)

Ujitja është duke u përmirësuar: brazdat, ujitja me përmbytje dhe sistemet e ujitjes pikë-pikë. Për ta siguruar mbarëvajtjen e prodhimit, gjatë verës intervalet e ujitjes duhet të jenë 7-10 ditë. MBPZHR ka vlerësuar që në vitin 2004, 55 % e 435 ha të pemishteve private komerciale janë ujitur. Këto ditë kjo është më e lartë.

Hapësirat mes rreshtave kultivohen; shumica me barëra që kositen shpesh. Disa herbicide përdoren ndërsa mullçimi nuk praktikohet (përveç gjatë demonstrimeve).

Grumbullimi bëhet me sukses, por më shumë bazuar në intuitë sesa në parametra biologjikë të vlerësuar shkencërisht (pjekjes);

Pemishtet kanë qasje në rrugë të përhershme. Paketimi bëhet në kuti kartoni, plastike apo druri të cilat janë përdorur më herët

për kultura të tjera. Dezinfektimi i këtyre kutive para mbushjes nuk praktikohet.

11


GP ka llogaritur rendimentin e pemishteve të maturuara intensive në 45 t/ha.

Donatorët po promovojnë pemishte gjysmintensive të cilat kërkojnë fidanë mbi nënshartesa vegjetativë. Në vitin 2006 HPK ndihmoi bujqit me fidanë të tillë për 60 ha pemishte gjysmintensive. U dëshmua më vonë se fermerët kishin vështirësi në menaxhimin e pemtoreve të tilla në kuptimin e plehërimit, krasitjes, rrallimit të frutave etj. Mbi të gjitha në fillim të vitit 2007 u shfaq djegia bakteriale e cila rrezikoi të gjitha investimet. Kështu që, entuziazmi u zvogëlua. Në vitin 2007 dhe 2008 përkatësisht 50 dhe 70 ha janë mbjellë nëpër Kosovë me pemishte (gjysmë) intensive, por pa shumë përkrahje nga projektet.

3.1.4 Përhapja gjeografike

Sa i përket shtirjes gjeografike, tabela në vijim jep një pasqyrë të gjendjes së vitit 2005 për llojet kryesore, mollët dhe kumbullat 2.

Tabela: Shpërndarja e prodhimit të pemëve nëpër komuna Komuna Mollë Kumbulla % e totalit Klina 140 157 28Deçani 117 109 21Peja 53 18 7Istogu 50 10 6Ferizaj 47 7 5Gjakova 29 20 5Prizreni 30 15 4Kamenica 22 7 3Gjilani 14 23 3Malisheva 13 18 3Suhareka 13 4 2Tjerat 80 84 15

Sipërfaqja totale 608 470 100

Kështu që rajoni perëndimor (Rrafshi i Dukagjinit – komunat e theksuara) është sipërfaqja kryesore për prodhimin e pemëve me rreth 76 % të vlerësuara nga totali.

3.1.5 Kultivarët

Një varg kultivarësh kultivohen. Ata mund të grupohen sipas fazës së pjekjes dhe sipas ngjyrës dhe shijes. Disa janë për përpunim. Kultivarët më të përdorur janë:

Kultivarët standardë: Idared, Golden Delicious, Red Delicious, Granny Smith, Jonagold, Prima, Melrose, Elstar etj.; Kultivarët e prezantuar rishtazi: Spartan, Saturn, Amorosa, Winston, Gotha, Braeburn, Gala, Fuxhi, etj. Kultivarët e licencuar: Red Falstaff, Jonica, Jonagored, Red Prince; Kultivarët e hershëm: (kërkesa në rritje): Sunrise, Katy, Scrumptious, Red Devil.

Një anketim i vitit 2006 i bërë nga projekti MSP me 60 bujq komercialë ka vërejtur këto varietete: Idared 67 %, Melrose 7 %, Golden Delicious 6 %, Jonagold 6 %, Red Delicious 4 %, Boskop 3 %, Granny Smith 1 % dhe Jonathan 1 %. Pra, Idared mbulon 2/3 e prodhimit. Kjo duket e zakonshme edhe për nivelin kombëtar.

2 Enti Statistikor, 2005. Bazuar në të dhënat e siguruara nga drejtoritë komunale bujqësore

12


Sipas një anketimi joformal të bërë nga HPK me shitësit me shumicë, varietete më të përhapura të mollëve (sipas parapëlqimeve) janë: Idared, Golden Delicious dhe Red Delicious, Jonagold, Mutsu dhe Granny Smith. Kjo përshtatet mirë me strukturën e tanishme të prodhimit vendor, por prapë edhe nëse konsumatorët e Kosovës afrohen me shijen në vendet e BE-së, ku Idared vështirë konsumohet, struktura e kultivarit do të duhet të përshtatet.

3.1.6 Sistemi i fidanishteve

Pas luftës sistemi i fidanishteve është dashur të rindërtohet urgjentisht pasi nënshartesat gjenerative kanë disa mangësi të theksuara:

vonesa të mëdha prej investimeve fillestare deri te vjelja e parë kurora të mëdha që krasiten me vështirësi, të cilat prapë shkaktojnë ajrosje të

pamjaftueshme dhe ndriçim të pamjaftueshëm diellor në pemët që janë duke u pjekur etj.

shpenzime të mëdha të fuqisë punëtore (për krasitje) vjelje; rendimente më të vogla për ha.

Nënshartesat vegjetative janë prezantuar në katër fidanishte gjatë vitit 2002. Kjo risi nuk është përhapur automatikisht, kështu që në vitin 2006 janë përkrahur edhe tri të tjera. Tabela në vijim tregon numrin e nënshartesave vegjetative që këto shtatë fidanishte pritet t’i ofrojnë tregut në vitin 2009.

Tabela Nr. Numri i fidanëve të mollëve në nënshartesat vegjetative në vitin 20083

Nënshartesa 3 fidanishte

filluan në 2006 4 fidanishte

filluan në 2001 GJITHSEJ MM111 0 7.310 7.310 MM 106 18.400 16.224 34.624 M 26 32.000 16.192 48.192 M 9 36.000 15.888 51.888 M27 0 1.863 1.863 Prodhimi i pritur 86.400 57.477 143.877

Në vitin 2006 MM111 nuk është përdorur më, ndërsa M27, M9 dhe M26 janë në rritje. Ky është një indikacion që synon dendësi më të mëdha të mbjelljes.

Pasi që fidanët qëndrojnë dy vjet në fidanishte, në vit janë në dispozicion 72 000 fidanë. Një anketim i Grupit Punues sugjeron që një e treta e këtyre u është shitur bujqve që prodhojnë në kopshtije. Pjesa e mbetur prej 48 000 fidanësh mjafton për 32-48 ha me një dendësi prej 1 000 - 1 500 fidanë/ha.

Ka edhe shumë fidanishte të cilat edhe më tej kultivojnë nënshartesat gjenerative. Të dhënat e MBPRZH-së tregojnë që ata prodhojnë 98 000 nënshartesa gjenerative. Nëse dy të tretat e tyre janë molla dhe nëse ato qëndrojnë dy vjet në fidanishte përderisa 40 % e tyre shkojnë në oborre shtëpish4, pjesa e mbetur mjafton për të mbjellë 60 ha me 325 fidanë/ha. Po ashtu një numër fidanësh importohen, por nuk dihet se sa prej këtyre janë fidanë pemësh apo perimesh. GP ka vlerësuar se 60 000 nënshartesa vegjetative të mollëve janë importuar5. Me një të tretën që përdoren për kopshtije, pjesa e ngelur është e mjaftueshme për 32 ha me 12.500 drurë/ha. 3 Anketa joformale (2008) e Grupit Punues 4 Me 6 000 ha oborre, nevojitën 46 000 fidanë për të zëvendësuar këto pemishte çdo 30 vjet.5 Të dhënat mbi importin tregojnë 300 000 fidanë të importuar, por kjo përfshin fidanë të bimëve zbukuruese dhe të rrushit

13


Kështu në vitin 2008 është mbjellë një sipërfaqe prej 60 ha me fidanë mbi nënshartesa gjenerative karshi 70 ha të pemtoreve gjysmintensive me fidanë mbi nënshartesa vegjetative. Në të njëjtën kohë janë përdorur 57 000 fidanë për të zëvendësuar 1.3 milion pemë në oborre shtëpish; me një përqindje zëvendësimi prej 4 %.

Fidanët e importuara janë të cilësisë së dobët. Rregullorja e re është duke u hartuar për t’i prezantuar standardet ndërkombëtare bazuar në sistemin e avancuar CAC. Prapëseprapë, standardet nuk janë përforcuar në masë të mjaftueshme. Inspektimi dhe certifikimi janë zbatuar vetëm pjesërisht. Fidanishtet të cilat janë të regjistruara përpiqen që t’u përmbahen rregullave, mirëpo duke e bërë këtë nuk janë të mbrojtura në treg. Konkurrentët e pakontrolluar vazhdojnë të ofrojnë fidanë të cilësisë së ulët në po të njëjtat tregje. Kjo gjë e minon vullnetin dhe motivimin e pronarëve të fidanishteve për t’iu bashkuar skemës së certifikimit dhe ta paguajnë tarifën (simbolike) prej 25 €.

Kështu që, pavarësisht përparimit, ende ka disa kufizime të rëndësishme në sistemin e fidanishteve; sidomos cilësia e fidanëve (përfshirë pastërtinë e varieteteve) lë shumë për të dëshiruar:

Ekzistojnë vetëm tri fidanishte mëma për mbishartesa dhe ato nuk mund t’i plotësojnë të gjitha kërkesat. Pasi prodhuesit e fidanëve marrin mbishartesa ‘gjithkah’ rreziku nga përhapja e sëmundjeve nëpërmjet fidanëve shtohet. Kjo gjithashtu vlen për shumicën e mbishartesave të importuara. Vetëm tri fidanishte kanë importuar mbishartesë nga burime të sigurta (të certifikuar sipas standardeve EPPO).

Vetëm katër fidanishte kanë pemishte ëma për nënshartesa vegjetative për mollët që janë të lira nga viruset dhe me një pastërti të garantuar të varietetit.

Asnjë nga fidanishtet nuk ka pemishte për prodhimin e farërave për nënshartesa gjenerative; farërat grumbullohen nga frutat që rriten të lira pa garanci fito-sanitar.

Ekzistojnë vetëm tri pemishte me koleksion kultivarësh. Fidanishtet nuk janë të organizuara në grupe apo shoqata funksionale. Vetëm

disa fidanishte angazhojnë ekspertë. Si rezultat, masat agroteknike, pomoteknike dhe fitosanitare janë të pakompletuara. Gjithashtu edhe dituria rreth sëmundjeve dhe dëmtuesve është jo e plotë. Në shumë raste, sëmundjet dhe dëmtuesit janë identifikuar në fidanishte.

Në vitin 2004 MBPZHR ka filluar një skemë certifikimi6, por shumica e prodhuesve të fidanëve kanë njohuri të pamjaftueshme rreth kësaj dhe standardeve të kërkuara. Sistemi i kodimit për nënshartesat dhe kultivarët nuk është i ditur dhe nuk aplikohet.

Të drejtat e pronarëve të patentave të kultivarëve nuk dihen apo nuk respektohen.

Kur pemishtet e infektuara janë afër fidanishteve nuk ka mekanizma institucionalë për ta zgjidhur këtë problem.

Të dhënat nga fidanishtet ekzistuese tregojnë se këto mund të jenë fitimprurëse; kufizimet e tyre kryesore janë mungesa e shkathtësive, qasja e kufizuar në materialet gjenetike të cilësisë së lartë dhe konkurrenca e padrejtë. Kjo e fundit është më e theksuar me vetë faktin se shumë konsumatorë janë shumë pak të vetëdijshëm për vlerën kritike të cilësisë më të mirë të fidanëve.

6 Udhëzimi administrativ Nr. 12/2004 mbi regjistrimin e prodhuesve të materialit fidanor.

14


Sipas të dhënave të MBPRZH-së, deri më tani janë të regjistruar 17 prodhues të materialit të fidanëve të pemëve.

3.1.7 Mbrojtja e bimëve

Pas shfaqjes serioze të djegies bakteriale në prill 2007, është e qartë që ky është kërcënimi më i madh në industrinë e pemëve kryesore në Kosovë. Duke qenë shumë infektues dhe pa ndonjë trajtim në dispozicion, mënyra e vetme për ta luftuar është çrrënjosja. Për t’u mundësuar bujqve ta çrrënjosin këtë sëmundje, shumica e vendeve kanë hartuar ligje të cilat i detyrojnë njerëzit t’i çrrënjosin bimët e sëmura si dhe ofrojnë një formë kompensimi për këtë.

Një ekspert shqiptar ka bërë vlerësimin e situatës në vitin 2007 dhe kishte ardhur në përfundim se mund të zhvillohet një situatë dramatike. Pemët e reja në pemtoret e reja frutore do të thahen para se të japin frytet për shkak të infektimit nga pemtoret ekzistuese frutore që ndodhen pranë tyre. Humbjet mund të jenë të mëdha. Ai kishte rekomanduar sa vijon:

Rekomandimet për fermerët

T’i mënjanojnë kanceret, sythet e vdekura/të djegura, degët e imëta, buqetat e infektuara të luleve, gjethet e dëmtuara dhe indet e vdekura. Krasitja të bëhet në dimër. Kur trungu është i infektuar mund të nevojitet çrrënjosja e tërë trungut. Materialin e krasitur digjeni jashtë pemtoreve.

Vëmendje e posaçme duhet t’i kushtohet bimëve të tjera buajtëse me rritje të lirë në natyrë dhe në afërsi të pemtoreve;.

Fidanët duhet të analizohen para se të hidhen në treg. Zgjidhni nënshartesa dhe varietete të qëndrueshme; Inspektimi i fidanëve të bëhet para dhe pas lulëzimit të tyre; Eliminimin e të gjitha luleve fidanishte. Bletët po ashtu nuk duhen lejuar në

pemtoret e infektuara; Spërkatjen e menjëhershme pas shiut, pas ngricave të vonshme, breshrit apo

rrebesheve të cilat mund të shkaktojnë plagë në indet e bimëve; Fidanishtet të cilat kanë histori të djegieve bakteriale brenda ose përreth tyre

duhet të mbyllen. Ngritja e vetëdijes nëpërmjet trajnimeve dhe pamfleteve.

Rekomandimet për qeverinë

Themelimi i legjislacionit përkatës dhe implementimi i menjëhershëm i tij. Themelimi i kërkesave të CAC-1 në prodhimin e materialit shumëzues për pemët; Inspektim i rreptë i pikave hyrëse në vend të materialit shumëzues duke përfshirë

edhe fidanët. Materialet e infektuara nuk duhen lejuar të hyjnë në Kosovë; Themelimi i sistemit të parashikimit për paraqitjen e sëmundjes së djegies bakteriale

në Kosovë. Në vitin 2008 janë ndërmarrë disa veprime nga ana e MBPRZH-së, me përkrahjen e PHK-së. Bujqit janë trajnuar dhe janë shpërndarë informatat. Mirëpo, diskutimet rreth programit ç’rrënjosës ende nuk kanë rezultuar me legjislacionin e nevojshëm kurse monitorim i planifikuar nga ana e Komitetit për luftimin e djegies bakteriale për përhapjen e sëmundjes ende nuk është funksionalizuar. Virusi Plum Pox mund të shkaktojë një rrëmujë të ngjashme, por për momentin nuk kemi kurrfarë informatash në dispozicion mbi shfaqjen e tij.

15


Përhapja e djegies bakteriale dhe kërcënimi i vazhdueshëm që përbën kjo sëmundje për të gjithë kultivuesit e mollëve është një prej arsyeve që PHK-ja ta ndalojë promovimin e prodhimit të mollëve. Në të vërtetë, përderisa nuk ekzistojnë kurrfarë mekanizma adekuatë për çrrënjosjen e kësaj sëmundjeje, prodhimi i mollëve mbetet edhe më tutje një punë me rrezik.

Problemet e tjera janë: Mbrojtja e bimëve është duke u përmirësuar por mbetet edhe më tej

konvencional. Nuk ka ndonjë njohuri rreth metodave të prodhimit alternativ, ndërsa çështjet mjedisore nuk janë marrë parasysh sa duhet.

Bujqit janë të vetëdijshëm për sëmundjet kryesore (si hiri, kroma, kalbja dhe së fundi djegia bakteriale). Prapë, ata nuk janë të njohur me të gjitha teknikat dhe metodat e mbrojtjes;

Prodhuesit e Dukagjinit kanë më shumë probleme me krimbin e mollës, Mekanizmi është duke u avancuar. Në përdorim janë duke u vënë atomizerët

spërkatës, ose pompat motorike, traktorët dhe kultivatorët për kultivim mes rreshtave;

Sistemet këshillimore nuk janë funksionale ndërsa prodhuesit në disa zona janë organizuar në shoqata duke lehtësuar në këtë mënyrë sistemin këshillimor;

Sisteme paralajmërimi dhe parashikimi për sëmundje nuk ekzistojnë.

MBPRZH-ja bashkëpunon shumë ngushtë me PHK-në dhe CABI-në zviceran lidhur me çështjet e prodhimtarisë së integruar. Është krijuar një Grup Teknik Pune “MID i mollëve në Kosovë” në përbërje të të cilit janë përfaqësuesit e MBPRZH-së, ofruesit e shërbimeve, kultivuesit e mollëve, fakulteti (mbrojtja e bimëve), Instituti i Pejës, inspektorët komunalë dhe këshilltarët regjionalë. Çështja kryesore ishte monitorimi i dëmtuesve të mollëve dhe Lista e Gjelbër dhe e Verdhë e masave dhe pesticideve të cilat mund të aplikohen në PI. Në vitin 2009 udhëzimet do të bëhen së bashku me rregullat e përgjithshme të bujqësisë dhe me minimumin e kërkesave (të përcaktuara si të rregulla/ndalime të obligueshme ose si gjëra “të domosdoshme”), të cilat duhet t’i plotësojë çdo bujk pjesëmarrës në programin e IPM/IP-së së mollëve. Kjo do të bazohet në strukturën e Udhëzimeve të Përgjithshme Teknike për PI-në e botuar nga MBPRZH-ja në vitin 2006.

Është planifikuar përkrahje e përgjithshme nga CABI edhe në fushën e regjistrimit të pesticideve dhe atë të trajnimit të personelit të MBPRZH-së dhe ofruesve të shërbimeve për aplikimin racional të pesticideve.

3.1.8 Rendimentet

Shumë pak dihet rreth rendimenteve. Në tabelën në vijim janë paraqitur rendimentet e mollëve dhe kumbullave në raport me madhësinë e fermave, sipas vlerësimit të GP të PZHRB-së.

Tabela: Produktiviteti i mollëve dhe kumbullave bazuar në madhësinë e fermave në vitin 20047

7 Zyra e Statistikave në MBPZHR. Bazuar në të dhënat nga komunat

16


Ekstensive Gjysmë-komerc. Komerciale Gjiths./ mes. Mollë Madh. e pem 0,10 – 0,40 ha 0,40 – 1,00 ha > 1,00 ha Sip. Mesatare 328 187 93 608Prodhimi t/ha 5 20 35 14,2 Gjithsejtë 1.640 3.740 3.255 8.635 Kumbulla Madh. e pem 0,5 - 0,10 ha 0,10 – 0.25 ha >0,25 ha Sip. mesatare 334 89 47 470 Prodhimi t/ha 6 12 20 8,3 Gjithsejtë 2.004 1.068 840 3.912 Burimi: PZHRB; bazuar në Zyrën e Statistikave në MBPZHR. Bazuar në të dhënat nga komunat

GP për strategjinë momentale ka vlerësuar rendimentin në dy nivele: rendimenti maksimal i pemtoreve në frytdhënie dhe një rendiment mesatar i projektuar (paragjykuar), për 15 vjetët e para të një pemtoreje. Vlerësimet për tri sisteme të ndryshme pemtoresh të përshkruara në pikën 3.13 janë si në vijim:

pemishte ekstensive: rendiment maksimal 10 t/ha, rendimenti mesatar 7.7 t/ha. pemishte gjysmintensive: rendiment maksimal 30 t/ha, rendimenti mesatar 25.7

t/ha pemishte intensive: rendiment maksimal 45 t/ha, rendimenti mesatar 38 t/ha.

Në disa vitet e fundit janë ngritur disa pemishte gjysmintensive. Kështu që rendimenti i cituar më lart është bazuar në rendimentin fillestar që është marrë nga këto pemishte. Rendimenti i vlerësuar prej 45 t/ha nga pemishte intensive (ca. 2 000 trungje/ha) është i bazuar në përvojat ndërkombëtare.

3.1.9 Punët pas vjeljes

Vjelja bëhet suksesive, por shpeshherë jo sipas fazave biologjike të pjekjes pasi që bujqit nuk janë mjaft të njoftuar me to dhe pasi nuk kanë fuqinë punëtore për vjelje në vijimësi sipas fazave të pjekjes së frutave.

Paketimi në përgjithësi bëhet në arka druri prej 10-20 kg. Gjithashtu janë përdorur edhe kuti të kartonit të valëzuar. Nga anketimi të cilin e bëri MIS në vitin 2006 kuptohet se 67 % e mollëve të bujqve komercialë ishin shitur në kuti kartoni (12 % me emrin/logon e kompanisë; 55 % pa to) ose kuti druri (27 %). 5 % e tyre ishin paketuar në qese plastike. Bujqit e vegjël përdorin qese plastike, disa të tjerë arka druri.

Në përgjithësi ende nuk ka deponim. Pjesa më e madhe e kapaciteteve të deponimit të ish-NSH-ve është e vjetruar. Disa bujq deponojnë mollët në depo me çmime të lira për disa muaj (deri në Vitin e Ri). Kryesisht këto janë bodrume apo struktura të thjeshta fermash; me ose pa ndonjë izolim. Në disa vende përdoren edhe depo më të mira lokale: mollët mbahen mbi paleta; mjaft lart mbi dysheme, ajrosja stimulohet nëpërmjet pikave të mjaftueshme ndërsa dyshemeja laget rregullisht për ta mirëmbajtur lagështinë. Në këtë mënyrë në Istog ruhen rreth 800 t fruta.

Katër grupe të bujqve, me përkrahjen e donatorëve (KCBS, HPK), kanë investuar në depo ftohëse; me kapacitet të gjithmbarshëm prej 565 t, ku mollët mund të ruhen deri në 5-6 muaj. Investimi i nevojshëm për një ton të kapacitetit deponues është rreth 400-500 €. Shpenzimet operative varen nga shkalla e operimeve, por me sasi të kufizuara ato janë rreth 10 centë/kg për 6 muaj.

Se a do të jetë deponimi i realizueshëm ekonomikisht apo jo, varet se si do të sillen çmimet pas periudhës së vjeljes. Të dhënat për vitet 2005-2008 tregojnë se çmimet fillojnë të ngrihen në masë të konsiderueshme gjatë muajve prill-maj. Dhomat e ftohta me

17


kontroll të kushteve atmosferike (ose ULO) janë të nevojshme për të pasur përfitim të plotë nga këto çmime të larta.

Një kufizim me të cilin shumë bujq ballafaqohen gjatë deponimit është nevoja e tyre për ta shitur prodhimin e tyre sa më herët që të jetë e mundur pasi atyre u duhen urgjentisht para të gatshme në vjeshtë. Opsionet për t’i bërë depot e nivelit të mesëm më tërheqëse ekonomikisht janë:

ulja e shpenzimeve në minimum nëpërmjet shfrytëzimit të pajisjeve dhe mjeteve ekzistuese dhe duke e shfrytëzuar ekonominë e shkallëzimit

përmirësimi i efikasitetit të përgjithshëm të depove ftohëse duke ruajtur prodhime të tjera gjatë verës; p.sh. qumësht, mish ose akullore.

Në përgjithësi është e vështirë për të ndërtuar një depo të ftohtë fitimprurëse nëse ajo përdoret vetëm për një lloj prodhimi dhe atë vetëm në një pjesë të caktuar të vitit.

3.1.10 Përpunimi

Në vitin 1960 është themeluar AgroKosova; që ka shërbyer si organizatë ombrellë për dy përpunuesit kryesorë të pemëve, Progresi (Prizren) dhe Ereniku (Gjakovë). Ndërmarrjet shoqërore kanë përpunuar 30 000 t të pemëve/perimeve dhe kanë furnizuar një treg të gjerë, duke përfshirë edhe eksportin në Evropë. Progresi ishte I fokusuar në prodhimin e reçelit dhe marmelatës, përderisa Ereniku kishte prodhuar lëngjet e frutave (mollë, dardhë, qershisë, boronicat) me një kapacitet maksimal prej 50 000 t/vit. Progresi tashmë është duke operuar me kapacitet të ulët, duke shfrytëzuar 500 tonë të lëndës së parë të siguruar nga 800 bujq. Kapaciteti i dhomave me ftohje që ka ajo është 5 000 t. Ajo eksporton sasi të kufizuara për kosovarët në diasporë. Ereniku është i mbyllur.

Për momentin, në Kosovë, nuk ka asnjë kapacitet të përpunimit të frutave në lëngje. Një numër i njësive operuese importojnë esencat e koncentratit në mënyrë që t’i prodhojnë lëngjet e pemëve. Përpunimi i lëngjeve të pemëve nga pemët e prodhuara në vend kërkon një furnizim të pandërprerë dhe duke përdorur ekonominë e shkallëzimit në prodhimtari. Kjo gjë do të marrë edhe shumë vjet për t’u arritur në Kosovë.

Është një numër i përpunuesve të nivelit të mesëm të cilët janë më të specializuar; p.sh. Agroprodukt Commerce nga Podujeva me një kapacitet prej 1 000 t/vit (me kapacitete të ftohjes prej 300 t). Ajo kryesisht është e përfshirë në përpunimin (e pjesshëm) të kërpudhave (me linjën e certifikuar nga HACCP), po ashtu merret me boronicat e egra, dëllinjat, manat, kaçat dhe fruta të tjera të malit dhe tash së voni është përfshirë edhe në kultivimin e mjedrave. Ata eksportojnë 100 % të prodhimeve të tyre, shpesh si gjysmëprodukte të pastruara ose pjesërisht të përpunuara.

Kooperativa Rugova në Pejë është një përpunuese e shkallës së mesme, e fokusuar në boronicat e malit dhe frute të tjera të malit dhe kërpudha. Ajo furnizon tregun vendor, dhe eksporton një sasi në vendet fqinje (Mal të Zi dhe Serbi).

Përpunuesit ballafaqohen me shumë kufizime. Kufizimi kryesor është që fabrikat bashkëkohore përpunuese kërkojnë kapital intensiv dhe nevojiten sasi tejet të mëdha për ta arritur ekonominë e shkallëzimit për të gjeneruar kthime të arsyeshme të investimeve. Kjo është e vështirë për t’u bërë për një varg arsyesh:

kostoja e lëndës së parë e cila ofrohet nga bujqit e vegjël është shumë e lartë. Konkurrenca ndërkombëtare tek frutat e përpunuara është shumë e ashpër8.

8 Një raport përfundon edhe kur përpunuesit kosovarë do t’i merrnin mollët pa para, ata nuk mund të jenë konkurrentë: KCBS 2005. Pajisjet për përpunimin e pemëve dhe perimeve.

18


Prodhimi i lëndës së parë duhet të bëhet në shkallë të gjerë dhe atë ose me ndihmën e mekanizmave ose duke u bazuar në fuqi punëtore shumë të lirë.

kostot e transaksioneve në mes të shumë bujqve të vegjël dhe fabrikave janë shumë të larta. Ka shumë pak organizata të bujqve të cilët mund ta shtojnë efikasitetin e ndërveprimit në mes tyre. Kultivuesit e kontraktuar janë po ashtu të pakët në numër.

normalisht, përpunuesit përdorin prodhime të cilësisë së klasës së dytë dhe të tretë, por në Kosovë bujqit nuk i klasifikojnë prodhimet e tyre.

tregu i vogël i brendshëm e bën të vështirë për ta arritur ekonominë e shkallëzimit. Për më tepër, kompanive kosovare u mungon qasja në Serbi, përderisa prodhimet serbe mund të hyjnë në Kosovë lirisht.

statusi politik i Kosovës i detyron përpunuesit kosovarë që t’i përdorin kompanitë ndërkombëtare për transport, gjë që e bën më të shtrenjtë koston e transportit.

pasi shumë pemë importohen ende, bujqit mund të fitojnë çmime më të mira për pemët e tyre në tregun e lirë (madje edhe me cilësi më të ulët). Për të njëjtën arsye bujqit nuk i mbjellin varietetet të cilat janë të dedikuara për përpunim.

kostoja e transportit është shumë e lartë përderisa cilësia është e ulët (p.sh. me boronicat e malit).

mungesa e energjisë shkakton një ngritje të kostos (me përjashtime të pakta). Nivele të konsiderueshme të depove ftohëse janë më se të nevojshme për ta ngadalësuar prishjen dhe ruajtjen e freskisë/shijes së fryteve të pjekura. Furnizimi me ujë është po ashtu një ndër problemet.

Disa probleme burojnë nga përpunuesit: mungesa e pajisjeve; p.sh. ngrirësit e shpejtë individualë. Ka shumë pak ekspertë të industrisë ushqimore ndërsa mungesa e përgjithshme e

njohurive është ngritur edhe nga disa njësi përpunimi. çështjet serioze me privatizimin e ndërmarrjeve, si ajo me Progresin. Statusi i

pezulluar i privatizimit i komplikon planet e investimeve edhe më tepër, ashtu si edhe raportet me bankat.

mungesa e standardeve të cilësisë dhe e standardeve të sigurisë së ushqimeve për prodhimet e përpunuara të dedikuara për eksport. Vetëm një numër i pakët i përpunuesve kanë zbatuar standardet HACCP ose ISO. Ata janë eksportuesit më të rëndësishëm të prodhimeve të përpunuara ose gjysmë të përpunuara.

paketimi dhe etiketimi mund të përmirësohen edhe më shumë. Materialet për paketim janë nga importi duke krijuar varësi dhe kosto më të lartë të transportit.

Si rezultat i kufizimeve, vetëm 1,5 % e NVM-ve në Kosovë janë agrobiznese dhe vetëm 20 % të prodhimeve të pemëve të cilat aktualisht shiten në supermarkete janë të prodhuara në vend.

Përpunimi i frutave në shkallë të vogël është me rëndësi të madhe për zonat rurale, ku fermat familjare prodhojnë reçele të ndryshme, kompote ose fruta të thara për nevojat e tyre. Vetëm një numër i vogël i bujqve kanë pajisje të mjaftueshme për përpunimin e sasive më të mëdha të reçelit nga pemë të ndryshme të imëta dhe këto prodhime i shesin vetë bujqit në tregjet regjionale. HPK-ja ka ndihmuar një numër të kultivuesve për ta rritur shkallën e kthimit nga pemët e imëta (mjedrat dhe boronicat) duke i shtuar edhe reçelin si komponentë tjetër.

Përfundimi kryesor është që fabrikat intensive me kapital në shkallë të gjerë përballen me shumë vështirësi në mënyrë që ta kthejnë në një gjë fitimprurës organizimin e furnizimit me lëndë të parë nga lokaliteti. Përpunimi në shkallë të mesme siç duket është forma më

19


e përshtatshme ekonomikisht. Përpunimi në shkallë të vogël do të vazhdojë edhe në të ardhmen ta plotësojë një pjesë të kërkesave të tregut të brendshëm.

3.1.11 Tregtimi (Marketingu)

Madhësia e tregut Në vitin 2001 PZHRB ka vlerësuar9 se konsumi i përgjithshëm vjetor në vitin 2001 ishte 22 kg/kokë banori. Në tabelën në vijim janë paraqitur të dhënat nga vendet fqinje për qëllime krahasimi.

Tabela: Konsumi i pemëve (kg/banorë/yr) në rajon në vitin 2003 Vendi Pemë Mollë Shqipëria 90 13 Bosnja dhe Hercegovina 57 12 Bullgaria 45 5Kroacia 88 18 Hungaria 71 22 Rumania 64 29 Serbia / Mali i ZI 118 22 Maqedonia 79 10

MESATARJA 77 16 Kosova (2001) 22 11

Burimi: Faqja e statistikave të FAO

Konsumi i pemëve në Kosovë është shumë i ulët krahasuar me vendet e tjera. Edhe konsumi i mollëve është i ulët.

Kanalet e tregtimit

Të gjitha qytetet kryesore kanë tregje të përhershme ose të përkohshme. Krahas prodhimeve vendore, të paketuara dhe papaketuara, edhe prodhimet e importuara shitën në këto tregje. Tregtarët e vendit dhe ata rajonalë shesin edhe nga kamionët. Shitja është e pakoordinuar dhe në sasi relativisht të vogla. Objektet e tregjeve janë themelore por ngadalë po vazhdojnë të zhvillohen. Komunat janë përgjegjëse për menaxhimin e tregjeve zyrtare por kjo shpesh u delegohet tregtarëve të cilët operojnë me leje njëvjeçare. Shumë shitje zhvillohen jashtë tregjeve kryesore, anash rrugëve.

Nga hulumtimi i kryer nga MSP janë nxjerrë përfundimet se bujqit komercialë u kanë shitur mollët e tyre: shitësve me shumicë (48 %), tregjeve të gjelbra (23 %), supermarketeve (20 %), shitësve me pakicë (6 %), kanë eksportuar (2 %) dhe tregtarëve të rastit (2 %). Një hulumtim i në mesin e 1 200 konsumatorëve ka treguar se klientët urbanë preferojnë të blejnë nga supermarketet (70 %) ose tregjet e gjelbra (54 %), përderisa klientët ruralë preferojnë të blejnë nga bujqit.

Ka një sasi të konsiderueshme të tregtisë që bëhet në mes të tregtarëve. Anketimi i MSP-së tregoi që të 30 shitësit me shumicë që i kishin intervistuar në vitin 2006, blenë 48 % të prodhimeve të tyre nga tregtarët e tjerë. Rreth 37 % ishte import ndërsa 15 % ishte nga prodhuesit vendorë. Një konstatim tjetër i këtij anketimi ishte që importi i 30 tregtarëve përbëhej nga:

9 Bazuar në një anketë të zhvilluar në vitin 2001

20


Importi Prodhimi vendor Kultivari Sasia (T) Çmimi shumicë Sasia (T) Çmimi shumicë Ida Red 624 0,49 110 0,44 Red Delicious 399 0,49 30 0,45 Jana Gold 13 0,38 Golden Delicious 183 0,47 9 -Tjera 128 0,51 12 0,43

Gjithsej 1.334 174

Mund të shohim se gjatë kohës së anketimit (qershor 2006): Prodhimi vendor ishte vetëm 12 % e sasisë së përgjithshme në treg Mollët e importuara të varietetit të njëjtë marrin çmim më të lartë prej 4-5

centë/kg, ose 10% Mollët e importuara të varieteteve të tjera marrin çmim shumë më të lartë

Idared mbulon më pak se gjysmën e importit; kështu që duket e tejpërfaqësuar në prodhimin vendor të bujqve komercialë (2/3 e prodhimit).

Edhe shitësit me pakicë janë anketuar; 85 % e frutave janë blerë nga shitësit me shumicë dhe 15 % nga bujqit. Arsyet kryesore për sigurimin e furnizimeve drejtpërdrejt nga bujqit kanë qenë çmimi dhe afërsia.

Promovimi

Disa bujq dhe tregtarë në mënyrë aktive promovojnë prodhimet e tyre. Anketimi MSP-së zbuloi një parapëlqim të konsiderueshëm për pemët e prodhuara në Kosovë (55 %). Kjo konfirmohet nga perceptimi që prodhimet kosovare janë së paku të cilësisë së njëjtë me prodhimet e importuara (62 %).

HPK prezantoi markën e prodhimit dhe stemën me sloganet ‘From our land’ dhe ‘Natura’.Shoqata Fragaria e Prodhuesve të Pemëve të Imëta afër Gjakovës është ndihmuar për ta zhvilluar markën e prodhimit ‘Fragaria’ për pemë të imëta të freskëta dhe ‘Freskia’ për reçel nga pemët e imëta. Megjithatë përdorimi i markës së prodhimit u tregua i vështirë për shkak të mungesës së mbrojtjes ligjore në Kosovë. Ngjashëm me këtë projekti i MSP-së ofroi përkrahje për: • Kosova Fruits (UVB, Pema & Fruti) për kutitë dhe ngjitëset e markës së prodhimit për mollë. • Anadrinin, për kutitë e drunjta dhe rrjetet për perimet dhe ngjitëset e markës së prodhimit për shalqinjtë.

Gjithashtu ka ofruar ekspertizë ndërkombëtare rreth paketimit dhe etiketimit (përfshirë. legjislacionin). Në përgjithësi, akterët vendorë ngurrojnë të investojnë ndërsa donatorët kanë marrë udhëheqjen.

Çmimet e tregut Çmimi i mollëve në tregun me shumicë të Prishtinës në tre vjetët e fundit ndryshon prej 0,35 dhe 0,55 €/kg në vjeshtë. Çmimet ndryshojnë për kultivar. Anketa e MSP-së konstatoi mesataret në vijim:

21


Tabela: Çmimet jashtë fermës (ang. off farm) në vitin 2006 të 60 prodhuesve komercialë të mollëve

Kultivari Çmimi mesatar (€/kg) Granny Smith 0,45 Jona Gold 0,40 Golden Delicious 0,37 Red Delicious 0,37 Ida Red 0,35 Melrose 0,28

Krahasuar me çmimet me shumicë, e shohim një dallim prej 8-9 centë/kg ose 25 % për kultivarët Ida red dhe Red Delicious. Për Jonagold çmimi me shumicë është më i ulët se çmimi i bujkut.

3.1.12 Importi dhe eksporti

Tabela në vijim tregon zhvillimin e importit të pemëve në katër vjetët e fundit.

Tabela: Importi i pemëve të përzgjedhura në t dhe vlerë (1 000€) në vitin 2004-2007 2004 2005 2006 2007 t Vlera t Vlera t Vlera T Vlera

Mollë 8.201 1.695 11.716 2.535 10.759 2.325 9.929 2.355 Kumbulla 0 0 281 57 475 100 470 137 Dardha 301 112 887 298 981 356 1.292 494

Burimi: Të dhënat e HPK-së bazuar në të dhënat nga UNMIK-u

Importi i mollëve është mjaft stabil; ai i dardhave po rritet vazhdimisht dhe shpejt. Importi i kumbullave gjithashtu është në rritje. Pemët e tjera janë më pak të rëndësishme. Importi vjetor i mollëve përfaqëson një vlerë prej 2,5 milionë €. Dardhat janë të dytat me një vlerë prej gjysmë milioni €.

Grafiku në vijim tregon zhvillimin e importit gjatë vitit. Shihet qartë që importi është zvogëluar gjatë muajve kur mollët vendore dalin në treg, por edhe gjatë kësaj periudhe importi vazhdon edhe pse në nivel më të ulët.

Shumica e mollëve importohen nga Maqedonia; rreth 8 000 t me një vlerë prej 1,8 milion €. Pastaj është Greqia (1 300 t/ 325 000 €) dhe Italia (320 dhe 100 000).

1,0951,377 1,321

806663

252 125 167213

625

1,373

1,911

Jan Feb Mar Apr May Jun Jul Aug Sep Oct Nov Dec

Import of Apples (t), 2007

20


3.2 Rritja potenciale

Në këtë paragraf është vlerësuar hapësira për përmirësime. Së pari vlerësohet potenciali për shtimin e produktivitetit dhe të ardhura e bujqve; së dyti vlerësohet rritja potenciale e kërkesës së tregut në pesë vjetët e ardhshëm.

3.2.1 Produktiviteti i shtuar

Teknologjia e prodhimit e përdorur nga prodhuesit e mollëve ndryshon gjerësisht. Parametri themelor është dendësia e mbjelljes e cila si e tillë ka shumë implikime rreth menaxhimit. Tabela në vijim tregon të dhënat për ha nëpërmjet praktikave të ndryshme.

Tabela: Të ardhurat nga një ha i mollëve në sistemet e ndryshme Bimë/ha Rendimen

ti kg/ha) Çmimi (€/-kg)

Të ardhurat Bruto

Shpenzimet fikse (€/ ha)

Shp. e ndryshme të parasë së gatshme (€/ha)

Puna familjare (€)

Të ardhurat nga toka dhe kapitali

Të ardhurat nga toka, kapitali dhe puna familjare

(a) (b) C = a x b (d) (e) (f) (c-d-e) (c-d-e+f) 500 7.700 0,30 2.310 381 1.453 567 476 1.043

1.200 25.700 0,36 9.252 906 4.915 2.096 3.431 5.5272.000 38.000 0,40 15.200 1.127 8.469 4.107 5.604 9.710

Çmimi i prodhimit është mjaft i ngjashëm; përkatësisht. 24, 23 dhe 25 centë për kg. Fitimi për kg është përkatësisht. 6, 13 dhe 15 centë. Kështu që marzhat janë mjaft të favorshme për sistemin intensiv. Në kombinim me rendimentin e shtuar, të hyrat për ha tek sistemi intensiv janë për 9 herë më të larta sesa te sistemi ekstensiv. Sistemi gjysmintensiv është një sistem i ndërmjetëm.

3.2.2 Rritja potenciale e tregut

Duke filluar nga një konsum prej 22 kg/kokë banori (shih pjesën 3.1.11) në vitin 2001 dhe ritmin e rritjes prej 2 % në vit, pastaj konsumi prej 25.3 kg/kokë banori në vitin 2008 dhe 27.9 kg/kokë banori në vitin 2013, prapëseprapë është nën nivelin e Shqipërisë gjatë vitit 2003 dhe nga konsumi i vlerësuar i Kosovës në vitin 198810. Pasi edhe popullata shënon rritje, edhe tregu i pemëve vlerësohet të shënojë një ngritje nga 52 000 t sa është tani në 63 5000 t në vitin 2013.

Për mollët kjo është 26 000 t në vitin 2008 dhe 31 700 t në vitin 2013; një rritje prej 5 700 tonësh. Mollët janë prodhuar në katër sisteme të ndryshme prodhimi:

1. oborre shtëpiake, tërësisht të orientuara për konsumim shtëpiak, 2. pemishte ekstensive me rendiment të vogël (7.7 t/ha) me një pjesë të prodhimit

të hedhur në treg 3. pemishte frutore gjysmintensive (rendiment maksimal 45 t/ha) ku i tërë prodhimi

hidhet në treg. 4. pemishte intensive (rendimenti maksimal 45 t/ha) ku tërë prodhimi shitet.

Gati gjysma e prodhimit vjen nga 6 000 ha të pemtoreve jokomerciale - kopshitje shtëpiake. Cilësia e këtyre pemëve do të ulet, njerëzit do të lëvizin për në qytete. Sidoqoftë, njerëzit do të vazhdojnë të mbjellin pemë të reja. Supozohet se prodhimi do të reduktohet për 2 % në vit; kështu që në vitin 2013 prodhimi do të jetë për 750 t më i ulët se në vitin 2008. Duke e kombinuar efektin e kërkesës më të madhe me një prodhimtari

10 Të dhënat nga: Pemëtaria në Kosovë, prezentim nga V. Avdiu, MBPZHR

23


më të vogël vendore, kërkesa potenciale e tregut do të shënojë rritje për 6 500 t në vitin 2013.

Eksporti ka qenë shumë i kufizuar dhe madje edhe me një rritje vjetore prej 40 %, zgjerimi do të jetë i kufizuar vetëm në 200 t për vitin 2013. Zvogëlimi i importit ofron më shumë gjasa: importi i mollëve ka qenë 10 000 t gjatë viteve të fundit; nga kjo 4 300 t janë importuar para fundit të vitit. Ky treg mund të pushtohet me prodhimin vendor. Në fakt, importi i projektuar ulet nga 10 500 t në vitin 2008 në më pak se 7 000 t në vitin 2013; duke shtuar kështu edhe një kërkesë shtesë nga tregu për prodhimin vendor për 3 700 t në vitin 2013.

Kështu kërkesa e përgjithshme shtesë e pritur për mollët në vitin 2013 është 10 200 t. Deri në vitin 2013 duhet të mbillen 560 ha pemtore me mollë në mënyrë që të arrihet të plotësohet kjo kërkesë. Me siguri, edhe në vitin 2009 do të mbillet një sipërfaqe e ngjashme me pemë me nënshartesa gjenerative si në vitin 2008 (60 ha), mirëpo një gjë e tillë nuk duhet inkurajuar. Pasi ë bujqit (dhe punëtorët ekstensivë) ende nuk janë gati që të mbjellin pemtore frutore intensive, fillimisht përqendrimi duhet të jetë mbi pemtoret gjysmintensive: 70 ha në vitin 2009 dhe 2010. Pas kësaj, kjo mund të bie në 60 ha në vit. Totali deri në vitin 2013 duhet të arrijë në 320 ha. Njëkohësisht, sipërfaqja e mbjellë e pemtoreve intensive do të duhej të rritej nga 20 ha në vitin 2009 në 70 ha në vitin 2013. Prodhimi do të vazhdojë të rritet pas vitit 2013 dhe në vitin 2015 eksporti do ta tejkalojë importin. Në vitin 2018, totali i eksportit duhet të jetë 2 500 t. Kjo kërkon investime të konsiderueshme në kapacitetet e deponimit.

24


Tabe

la: S

kena

ri pë

r zhv

illim

in e

sip

ërfa

qeve

me

mol

lë d

eri n

ë vi

tin 2

013

Rrit

ja v

jeto

re20

0620

0720

0820

0920

1020

1120

12

2013

2014

2015

2016

2017

2018

KO

NSU

MI I

PËR

GJI

THSH

ËM I

PEM

ËVE

Pop

ulls

ia (m

ilion

) 2%

1.

982.

022.

062.

102.

142.

192.

23

2.27

2.32

2.37

2.41

2.46

2.51

Kon

sum

i (kg

/kok

ë)

2%

24.3

24.8

25.3

25.8

26.3

26.8

27.4

27

.928

.529

.029

.630

.230

.8K

onsu

mi i

për

gjith

shëm

(t)

48

,114

50,0

5852

,080

54,1

8456

,373

58,6

5161

,020

63

,485

66,0

5068

,719

71,4

9574

,383

77,3

88K

on. i

për

gjith

shëm

i m

ollë

ve (4

6%)

50%

24

,057

25,0

2926

,040

27,0

9228

,187

29,3

2530

,510

31

,743

33,0

2534

,359

35,7

4737

,192

38,6

94Pr

odhi

mi s

htëp

iak

në o

borr

e

Sip

ërfa

qet m

epe

më

-2%

6,

000

5,88

05,

762

5,64

75,

534

5,42

45,

315

5,20

95,

105

5,00

24,

902

4,80

44,

708

Pro

dhim

i i p

ërgj

ithsh

ëm i

mol

lëve

(t)

46%

8,

280

8,11

47,

952

7,79

37,

637

7,48

47,

335

7,18

87,

044

6,90

36,

765

6,63

06,

497

KËR

KES

A E

TR

EGU

T PË

R M

OLL

ËT (t

) 15

,777

16,9

1518

,088

19,2

9920

,549

21,8

4123

,175

24

,555

25,9

8127

,456

28,9

8230

,562

32,1

97Pr

odhi

mi p

ër tr

eg i

pem

isht

eve

ekst

ensi

ve

S

ipër

faqj

a (m

e m

ollë

) 0%

51

551

551

551

551

551

551

5 51

551

551

551

551

551

5R

endi

men

ti (T

/ha;

fillim

i 7,7

T/h

a)

2%

7.7

7.9

8.0

8.2

8.3

8.5

8.7

8.8

9.0

9.2

9.4

9.6

9.8

Pro

dhim

i i p

ërgj

ithsh

ëm i

mol

lëve

(t)

3,96

64,

045

4,12

64,

208

4,29

24,

378

4,46

6 4,

555

4,64

64,

739

4,83

44,

931

5,02

9Pr

odhi

mi p

ër tr

eg n

ë pe

mis

htet

gje

nera

tive

pas

vitit

200

6

Ren

d. m

aks:

15

t/ha

Sip

ërfa

qja

(ha)

30

3060

600

00

00

00

00

Pro

dhim

i i p

ërgj

ithsh

ëm (t

) 0

00

550

234

617

1,23

81,

935

2,47

52,

700

2,70

02,

700

Prod

h. p

ër tr

eg n

ë pe

m. e

kzis

. të

pjek

ura

gjys

min

tens

ive

M

aks.

pod

. 30

t/ha

Sip

ërfa

qja

(ha)

93

00

00

00

00

00

00

Pro

dhim

i i p

ërgj

ithsh

ëm (t

) 2,

790

2,79

02,

790

2,79

02,

790

2,79

02,

790

2,79

02,

790

2,79

02,

790

2,79

02,

790

Prod

h. p

ër tr

eg n

ë pe

mis

htet

e re

ja g

jysm

inte

nsiv

e

(pos

ambj

ella

) Sip

. (ha

)

6050

7070

7060

60

600

00

00

P

rodh

imi i

për

gjith

shëm

(t)

090

450

1,00

52,

070

3,48

05,

145

7,17

09,

120

10,8

9012

,240

13,1

4013

,500

Prod

h. p

ër tr

eg n

ë pe

mis

htet

e re

ja in

tens

ive

Mak

s. 4

5 t/h

a (p

osam

bjel

la) S

ip. (

ha)

00

020

4050

60

700

00

00

Pr

odhi

mi i

për

gjith

shëm

(t)

00

00

4531

51,

013

2,31

84,

298

6,63

88,

685

10,1

7010

,800

PRO

DH

IMI I

PËR

GJI

THSH

ËM I

MO

LLËV

E 6,

756

6,92

57,

366

8,00

89,

247

11,1

9714

,030

18

,070

22,7

8927

,532

31,2

4933

,731

34,8

19EK

SPO

RTI

(40

% rr

itje

në v

it)

2028

3955

7710

815

1 21

129

541

357

981

01,

134

IMP

OR

TI I

MO

LLË

VE

9,04

210

,018

10,7

6111

,346

11,3

7910

,751

9,29

6 6,

695

3,48

733

7-1

,688

-2,3

59-1

,489

RR

ITJA

NË

PEM

ISH

TET

VEG

J. T

Ë M

OLL

ËVE

00

7090

110

110

120

130

00

00

0

25


25


3.3 Përkrahja e nevojshme

Duke nxjerrë si përfundim se ka hapësirë qenësore për shtimin e prodhimit të pemëve në kuptimin e sipërfaqeve dhe rendimentit për ha, shtrohet pyetja se si mund të arrihet kjo. Do të përdoren pesë perspektiva:

qasja në inpute/teknologji, qasja në tregje, qasja në financa, qasja në njohuri dhe aftësi, politikat dhe rregulloret.

Ky paragraf përqendrohet në përkrahjen e bujqve, pasi kjo është pika më kritike. Sidoqoftë, me pak përkrahje (duke investuar në) në pajisje, trajnime dhe marketing (etiketimi, paketimi, promovimi) ndërmarrjet e vogla dhe të mesme përpunuese mund të zhvillohen në kompani më të mëdha, të cilat do të furnizonin tregun vendor me fruta të përpunuara të cilësisë së lartë. Përkrahja e cila u nevojitet atyre nuk mund të përmblidhet në terma të përgjithshëm por duhet të bazohet në një analizë të thellë të secilës kompani.

3.3.1 Qasja në inpute dhe teknologji

Për ta shtuar produktivitetin në nënsektorin e pemëve bujqit duhet të përdorin një numër të teknologjive kyçe:

Përdorimi i fidanëve mbi nënshartesat vegjetative, Përdorimi i fidanëve cilësorë (të pastër dhe pa sëmundje), Aplikimi i dendësive më të mëdha: së paku 1 200 fidanë/ha e mundësisht 2 000

fidanë/ha, Aplikimi i ujitjes përkatëse dhe sistemeve të plehërimit, Përmirësimi i teknikave të krasitjes dhe rrallimit për të siguruar një balancë të

mirë mes gjetheve dhe frutave që do të mundësonte prodhim të lartë pa probleme të periodicitetit,

Përdorimi i rrethojave për ta shmangur dëmtimin e pemëve, Aplikimi i strategjive IPM për t’i tejkaluar dëmtuesit dhe sëmundjet, si dhe

shmangur mbipërdorimin e pesticideve.

Një mundësi për ta përshpejtuar prodhimin e nënshartesave është të përdoret shartimi me puthitje. Shartimi me syth është më i aplikueshëm. Kjo do të thotë se fidanët përfundimisht do të hyjnë në treg vetëm pas dy vjetësh. Fidanët nga nënshartesat vegjetative të përfituara nëpërmjet shartimit me puthitje kanë një periudhë prodhimi një vit më të shkurtër, kështu që me këtë zvogëlohen kostot (e punës) në masë të konsiderueshme.

Teknologjitë vendimtare janë mishëruar në fidanë; këto duhet të jenë cilësore (në aspektin fitosanitar) dhe me kultivar përkatës. Kjo e dyta nënkupton që llojet/kultivarët që duhet të mbillen duhet të kenë tregje të mira dhe qëndrueshmëri të mjaftueshme gjatë deponimit.

Ofroni nxitje të fuqishme për fidanishtet në mënyrë që të prodhojnë fidanë të cilësisë së lartë. Fidanishtet e regjistruara duhet të inspektohen imtësisht dhe nëse shihet se funksionojnë mirë, duhet të shpërblehen me grande adekuate 1:1. Për çdo fidanë cilësore molle të prodhuar, atyre duhet dhënë mbishartesë të importuar pa para. Kjo do të ketë një varg ndikimesh të dëshirueshme:

26


fidanishtet fitojnë një nxitje të fuqishme për t’u regjistruar dhe për të aplikuar metodat e duhura,

fidanishtet e cilësisë më të ulët bëhen më pak fitimprurëse, fidanë të cilësisë më të lartë do të arrijnë në treg me një çmim më të ulët; kjo do ta

shtoj konkurrencën e nënsektorëve në të ardhmen, inspektorët e MBPRZH-së do të jenë më të motivuar për të bërë punën e tyre siç

duhet, kjo do ta shmang krijimin e kapaciteteve të tepërta të fidanishteve; në vitet e

ardhshme do të nevojitet një numër i madh i fidanëve për ta rehabilituar industrinë, por në afat të gjatë (pas vitit 2013), kjo do të jetë shumë më e vogël pasi që kërkesa do të bie në ‘nivelin e zëvendësimit’.

3.3.2 Qasja në tregje

Përmirësimi i cilësisë Teknologjitë kyçe që këta bujq duhet t’i aplikojnë janë:

Prodhimet më homogjene (klasifikim dhe kalibrim më të mirë të frutave).; Përshtatja e kultivarëve shijes së konsumatorit. Kjo nënkupton:

o më pak Idaredo dhe më shumë Fuji, Gala, Jonagold, Breaburn, Elstar

aplikimi i teknikave të PI për ta shmangur mbipërdorimin e pesticideve. Hapi i parë është klasifikimi i të gjitha pesticideve dhe rregullimi i shfrytëzimit të tyre. Prapë: nevojitet më shumë trajnim.

Përmirësimi i teknikave të krasitjes dhe rrallimit ashtu që pemët kanë mjaft diell për pjekje të njëtrajtshme;

Paketimi më i mirë: më shumë kuti kartoni me marka prodhimi.

Diversifikimi Kjo strategji bazohet në gjendjen me mollët, por prapë ka më shumë opsione. Importi i kumbullave duket të shtohet e në veçanti importi i dardhave është duke u rritur shpejt. Kjo ofron mundësi të mira për diversifikimin e bujqve.

Në kuadër të prodhimit të mollëve hapësira për diversifikim me kultivarët është ende thelbësore. Për shembull importi i Granny Smith është shumë më i lartë sesa proporcioni i prodhimit vendor. Varietetet e hershme dhe ato të vona ofrojnë edhe disa mundësi interesante. Varietetet me një kohë më të madhe të qëndrueshmërisë së deponimit do të kenë tregje më të mira. Disa nga pemët e imëta, si boronicat dhe mjedrat, kanë perspektivë të mirë – posaçërisht pasi disa nga përpunuesit në shkallë të vogël janë të interesuar për këtë.

DeponimiDeponimi më i mirë mund ta zgjasë edhe periudhën e tregtimit dhe është më se i nevojshëm për ta zëvendësuar importin. Cilësia e deponimit mund të përmirësohet në masë të konsiderueshme, duke e përmirësuar izolimin dhe qarkullimin e ajrit, si dhe temperaturën dhe lagështinë në depo. Temperaturat në depot lokale janë shumë të larta gjatë dhe menjëherë pas së vjelave dhe shumë të ulëta gjatë dimrit. Temperatura optimale për deponimin e mollëve është 0 shkallë celsius. Gjatë muajve të parë, bujqit nuk mund t’i hapnin dyert e depove gjatë natës dhe t’i mbyllnin ato gjatë ditës për të zbritur temperaturat e pemëve dhe për ta ruajtur konsistencën e tulit të frutave. Qarkullimi më i mirë i ajrit mund të arrihet nëpërmjet radhitjes më të mirë të kutive duke krijuar kanale për qarkullimin e ajri (prej 5-10 cm) në mes të paletave. Niveli i dëshiruar i lagështisë prej 95 % mund të arrihet duke e lagur sipërfaqen e dyshemesë (natyrisht vetëm kur mollët janë të vendosura në paleta). Stimulimi i bujqve për t’i përdorur këto

27


teknika dhe duke iu dhuruar atyre termometra dhe hygrometra të thjeshtë mund të kontribuojë shumë për të arritur cilësi më të mirë të deponimit.

Së treti, pllaka të thjeshta stiropori me trashësi 5 cm mund të përdoren mjaft mirë për izolim. Një shtresë çimentoje mund të përdoret si shtresë mbrojtëse nga dëmtimet. Provat e thjeshta kanë vërtetuar se temperaturat e frutave të pemëve kanë zbritur në mënyrë të vazhdueshme në pajtim me luhatjet ditore nga mëngjesi deri në mbrëmje të temperaturave të ajrit të brendshëm. Kostoja e përgjithshme në para të gatshme për izolimin e një depoje të thjeshtë në fermë ishte vetëm 400 €. Depot e ftohta kërkojnë shumë më shumë investime: 400-500 € për tonë të kapacitetit deponues. Me një investim shtesë prej 5-10 % (duke përfshirë edhe mbylljen hermetike të hapësirës), mund të arrihet krijimi i atmosferës së kontrolluar.

3.3.3 Qasja në financa

Investimi për një ha në pemtore gjysmintensive (1 200 fidane/ha) është mbi 12 000 €. Kostot kryesore janë të lidhura me infrastrukturën: 3 400 € për ujitjen (puse, pompa, tubacione), 1 400 € për rrethojë dhe 1 800 € për shtylla. Gjithsej 6 600 €. Kostoja tjetër është për fidanë (1 800 €), inpute (1 000 €), fuqi punëtore (1 200 €) dhe shërbime (lëvrime, etj.; 1 200 €). Duke supozuar se bujqit mund të investojnë me fuqi punëtore dhe koston për shërbime, atëherë del se shuma e parave që nevojitet është 10 000 €/ha. për kopshte frutore intensive kjo shumë shkon në 15 000 €/ha.

Në tabelën në vijim është paraqitur rrjedha e parasë për ‘një model të pemtores’. Investimet janë pak më të larta se 12 000 € ndërsa bujku ka një kredi pesëvjeçare në shumë prej 10 000 €, me një periudhë dyvjeçare të shtyrjes së kthimit të kredisë.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 Të hyrat 540 2.880 5.400 8.640 10.800 10.800 10.800 10.800

Kostot 12.095 1.424 2.807 4.369 6.937 6.397 6.397 6.397 6.937 Rrjedha neto vjetore e parasë (12.095) (884) 73 1.031 1.703 4.403 4.403 4.403 3.863 Rrjedha neto kumulative e parasë (12.095) (12.979) (12.906) (11.875) (10.172) (5.770) (1.367) 3.036 6.899 Bilanci i kryegjësë 10.000 10.000 10.000 8.451 5.840 2.840 Kamata vjetore (14 %) 1.584 1.338 1.020 630 185 Pagesa e kryegjësë 1.549 2.611 3.000 2.840 Rrjedha kum. e parasë

(2.095) (4.563) (7.377) (9.977) (11.904) (10.527) (6.124) (1.721) 2.141

Rendimenti maksimal është caktuar 30 t/ha, i cili shitet mesatarisht për 36 cent/kg. Duhen 7 vjet para se rrjedha kumulative e parasë të bëhet pozitive. Nëse bujqit marrin një kredi prej 10 000 € me një normë interesi prej 14 %, atëherë rrjedha e parasë do të jetë më pak negative, mirëpo sërish do t’i duhen 8 vjet për të arritur në pikën e barazimit. Nëse merret parasysh se gjatë këtyre viteve bujqit duhet të përdorin një pjesë të të hyrave edhe për nevoja familjare, atëherë koha e nevojshme për të kursyer të hyra të mjaftueshme nga pemtoret për të investuar në një pemtore të dytë është mbi dhjetë vjet. Kështu bujqit e vegjël nuk kanë mjete të mjaftueshme financiare për të investuar në pemtore gjysmintensive ndërsa kreditë komerciale nuk janë atraktive. Në anën tjetër, është në

28


interesin kombëtar që të prodhohen më shumë mollë në Kosovë dhe të zvogëlohet importi i tyre.

Tryeza e rrumbullakët e organizuar nga GP ka treguar se palët e interesuar në këtë nënsektor preferojnë që fondet nga qeveria t’i zbresin normat e interesit për kreditë që marrin për pemtore. Mirëpo bankat nuk mendojnë se është e realizueshme që të ofrohen kredi për periudha më të gjata se pesë vjet; kështu që bujqit duhet të kenë edhe të hyra të tjera nga të cilat ata mund të paguajnë një pjesë të kredisë. Tabela në vijim tregon ndikimin e subvencionimit me normë interesi (14 %) për kredi pesëvjeçare me një periudhë dyvjeçare të shtyrjes së kthimit të kredisë.

Tabela: Ndikimi i subvencionit të kamatës për hua prej 10 000 € për një pemishte semi-intensive 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Rrjedha kumulative e parasë së gatshme pa subvencione

(12.095) (12.979) (12.906) (11.875) (10.172) (5.770) (1.367) 3.036 6.899

Rrjedha kumulative e parasë me subvencione për kamatat (gjithsej subvencione në 5 vite 4.750) (2.095) (2.979 ) (4.455) (6.035) (7.333) (5.770) (1.367) 3.036 6.899

Rrjedha kumulative e parasë me 3.500 subvencion në të gatshme me një herë (shpenzimet e përgjithshme të zbritura gjithashtu 4.750)

(2.095) (4.008) (5.812) (7.141) (7.798) (5.362) (959) 3.444 7.306

Tabela tregon që subvencionimi i kamatës ul rrjedhën maksimale negative të parasë. Ajo, po ashtu, mundëson që maksimumi i bilancit negativ të parasë të ndodhë më vonë gjatë procesit (në vitin e pestë). Shpenzimet e subvencionimit të kamatës janë 4 750 € për pesë vjet. Nëse kësaj i zbritet 10 %, vlera e tanishme është rreth 3 500 €. Pra, shuma prej 3 500€ ofrohet si grand me të gatshme, rrjedha e parasë fillimisht është më negative, por përmirësohet pak në periudhën afatgjatë.

Bujqit duhet të përkrahen financiarisht për të investuar në pemtore. Një kontribut prej 30 % të kostos në para të gatshme (ose 3 500 €/ha) duket e arsyeshme. Parakushtet për një përkrahje të tillë duhet të jenë:

Aplikuesi duhet të jetë ekskluzivisht vetëm bujk; Duhet të mbillen më shumë se 1 200 fidanë për ha me nënshartesa vegjetative; Duhet të përdoren fidanë të certifikuar; Duhet të ketë kontratë me një punëtor ekstensioni të certifikuar i cili paguhet për

shërbimet që ofron; Sipërfaqja minimale është 0.5 ha; maksimale 3 ha; Shuma minimale: 1 500 €; maksimale 6 000 €.

Zëvendësimi i importit në gjysmën e parë të vitit (5 000 t) kërkon investime të konsiderueshme në kapacitetet e deponimit. Me koston e vlerësuar prej 400-500 € për tonelatë, investimi i përgjithshëm që nevojitet është 2.5 milionë €; ose rreth 0.5 milion € në vit. Nëse MBPRZH-ja e përkrah këtë me 30 % (si në rastin e kopshteve frutore), kjo shumë do të jetë rreth 150 000 € në vit. Më shumë hollësi rreth strukturës së skemës së pagesave të drejtpërdrejta mund t’i gjeni në pjesën 7.3.

3.3.4 Qasja në aftësi dhe njohuri

Trajnimi dhe këshillat janë të nevojshme lidhur me mënyrën e menaxhimit të pemtoreve intensive lidhur me krasitjen, plehërimin, rrallimin dhe IPM-në. Numri i njerëzve të cilët kanë njohuri dhe shkathtësi për ta bërë këtë është shumë i kufizuar. Punëtorët e ekstensionit të punësuar nga komunat janë të përgjithshëm të cilët nuk kanë përvojën e

29


nevojshme dhe kuptimin e thellësishëm për t’i përkrahur bujqit e specializuar komercialë11. Kështu që në radhë të parë nevojitet trajnimi i trajnuesve.

Së dyti, struktura institucionale e ekstensionit kërkon sqarim të mëtejmë. Pasi që kjo është një çështje e rëndësishme për të gjithë nënsektorët me këtë jemi marrë në pjesën 7.4 në lidhje me temat ndërsektoriale.

3.3.5 Politikat dhe rregulloret

Hapi i parë dhe më urgjent është të organizojë një fushatë për çrrënjosjen e djegies bakteriale; sëmundje kjo e cila mund ta rrezikojë tërë përparimin e arritur deri më tani. Kjo mund të bëhet nga MBPRZH-ja me përkrahjen e HPK-së dhe CABI. Kjo duhet të plotësohet më tej me një analizë të virusit Plum Pox, i cili mund të jetë njësoj shkatërrues për kumbullat, e cila është kultura e dytë bujqësore për nga rëndësia.

Detyra më e rëndësishme e qeverisë është përkujdesja që të përdoren vetëm fidanë të shëndosha. Për këtë, MBPRZH-ja tanimë ka lëshuar 7 udhëzime administrative, të cilat në mes të tjerash i referohen edhe regjistrimit të fidanishteve, etiketimit të fidanëve dhe kontrollit të shëndetit të fidanëve të importuara nëpërmjet metodologjisë CAC plus. Implementimi i këtyre urdhrave është ende i dobët dhe kërkon përmirësime të mëdha si në inspektimin e importit ashtu edhe në atë të fidanëve të prodhuara nga fidanishtet e vogla të cilat ende shesin legalisht fidanët në fshatrat e tyre.

11 Kjo nuk është specifike për Kosovën. Në shumë vende më pak të zhvilluara kemi të njëjtin rast; e madje edhe në disa vende më të pasura.

30


4. Prodhimi i perimeve


4.1.1 Hyrje

Në ish-Jugosllavi prodhimi i perimeve është bazuar në zinxhirin e mekanizmit (të përbashkët) dhe në furnizimin e sektorit të përpunimit të madh. Tani kooperativat dhe përpunuesit e mëdhenj nuk janë funksionalë ndërsa tregu i Jugosllavisë së vjetër prej 22 milionë banorëve, i cili kërkonte sasi të mëdha të disa lloje të perimeve nga Kosova, është zëvendësuar me një treg nga 2 milionë banorë, i cili kërkon disa lloje të perimeve. Për ta përshtatur sistemin e prodhimit dhe të marketingut nevojiten teknologji të reja si dhe më shumë investime. Në veçanti, pas luftës kemi pasur rritje të sipërfaqeve me sera..

Grafiku 1: Zhvillimi i numrit të bujqve me serra

Viti i themelimit të tuneleve të thjeshta

20082006

20042002

20001998

19961994

19921988

19861980

Missing

Cum

ulative Fr

eque

ncy

700

600

500

400

300

200

100

Që nga përfundimi i luftës numri i serrave është trefishuar: tani 650 fermerë kanë serra në sipërfaqe prej 250 m2. Sipërfaqja e përgjithshme është 162 ha. Në këtë strategji, prodhimi në fushë të hapur dhe prodhimi në serra janë trajtuar ndaras në mënyrë të veçantë. Specat dhe lakrat janë marrë si kultura dominante për prodhimin në fusha të hapura. Kultura kryesore, të cilat kultivohen në objekte të mbrojtura (serra), janë: domatja, trangulli dhe speci.

4.1.2 Prodhimi i përgjithshëm

Në vitin 2005, prodhimi i perimeve është vlerësuar në 221 850 t: nga të cilët 202 500 nga 14 500 ha në fushat e hapura dhe 19 350 t nga 470 ha në serra. Rendimenti mesatar për kulturat perimore në fushë të hapur është 14 t/ha, ndërsa për serra është 55 t/ha1.Sipërfaqja e mbjellë me perime për fermë është zakonisht e vogël; dhe një pasqyrë për këtë (me të dhënat për vitin 2005) e paraqesim në tabelën në vijim nga PZHRB-ja.

31


Tabela: Shpërndarja e madhësisë së fermave tek bujqit prodhues të perimeve në vitin 2005 Fusha të hapura Serra

Sipërfaqe (ari) Bujq Sipërfaqe (ari) Bujq Ekzistenciale 20 < 140,000 10 < 125,00 Gjysmë-komerciale 20 – 80 5,000 10 – 20 173 Komerciale > 80 1,500 >20 100 Burimi: PZHRB 2007-2013

Është vlerësuar se 87 % e prodhimtarisë vjen nga fermat me sipërfaqe më të vogël se 20 ari1 dhe 25% e prodhimtarisë konsumohet në fermë, përderisa pjesa tjetër hidhet në treg.

4.1.3 Klima

Kosova mund të ndahet më tej në dy fusha. Fusha veri-lindore quhet “Rrafshi i Kosovës”, dhe ajo jug-perëndimore e quajtur “Rrafshi i Dukagjinit”. Kufiri në mes të këtyre dyjave formon vijën ndarëse të ujërave në mes të Adriatikut në njërën anë dhe të Detit të Zi në anën tjetër. Klima në “Rrafshin e Kosovës” (duke përfshirë edhe Luginën e Ibrit), është e ndikuar nga masat ajrore kontinentale. Dimrat janë më të ftohët me temperatura mesatare nën - 10 °C, (deri në - 26 °C). Verat janë shumë të nxehta me temperaturë mesatare 20 °C, (e deri në 37 °C). Të reshurat e shiut brenda vitit sillen në 600 mm. Klima në “Rrafshin e Dukagjinit” është e ndikuar nga masat e ngrohta ajrore, të cilat kalojnë nga Deti Adriatik. Temperaturat mesatare gjatë dimrit sillen prej 0.5 °C por nuk përjashtohen rastet kur ato arrijnë deri në - 22.8 °C. Dimri karakterizohet me të reshura të mëdha bore.

Duke u bazuar në koeficientin pluviometrik të Embergerit, Kosova është më pak e përshtatshme për prodhimin e perimeve në ambiente të mbrojtura (serra) krahasuar me vendet e rajonit si: në Shqipëri (Berat, Lushnje, Fier) dhe në disa vise në Maqedoni. “Rrafshi i Kosovës” mund të konsiderohet madje edhe më i papërshtatshëm se disa rajone të Serbisë. Në Ballkanin Perëndimor vetëm rajoni i Prizrenit mund të bëhet prodhues konkurrent i perimeve, për shkak të pozitës së saj të favorshme pluviometrike në krahasim me shumë rajone në Serbi (Beograd), Maqedoni (Shtip), Shqipëri Veriore.

Sasia e dritës gjatë dimrit është e pamjaftueshme për prodhimin e perimeve në mjedise të mbrojtura. Numri i përgjithshëm i orëve me diell gjatë muajve tetor - mars sillet në 550 orë (Pejë) e deri në 630 orë (Prishtinë) e cila konsiderohet se është nën minimumin e 750 orëve me diell që janë të nevojshme për kultivim intensiv të perimeve në dimër, madje edhe për kulturat bujqësore të cilat kërkojnë më pak dritë dielli siç janë domatet. Sasia e dritës e lejon prodhimin e sallatave të gjelbra (maruleve) dhe spinaqit gjatë dimrit.

Numri i orëve/ditëve me diell është faktor tjetër kufizimi për prodhimin e perimeve gjatë dimrit në Kosovë. Pavarësisht kësaj kemi një rritje të shpejtë të numrit të orëve me diell që nga dekada e parë e marsit. Duke pasur parasysh se ka sipërfaqe të mjaftueshme për rritjen e fidanëve të ri të sapotransplantuara, atëherë shtyrja e datës së transplantimit deri në fillimin e muajit mars do të duhej të ishte mënyra më efektive për rritjen e hershmërisë dhe për ta zgjeruar periudhën e prodhimit të bimëve në serrat nëpër Kosovë.

Tabela: Numri mesatar i orëve/ditëve me diell në lokacione të ndryshme1.Qyteti/Muaji Jan Shku Mar Prill Maj Qer Korr Gusht Shta Tet Nën Dhje Peja 2.3 3.6 4.8 6.1 7.1 8.6 9.6 9.3 7.4 5.4 3.2 2.1 Prizreni 2.2 3.5 4.4 5.7 6.5 7.5 9.1 7.2 5 5.5 2.8 2.4 Prishtina 2.1 3.4 4.3 6 6.9 8.6 10 9.5 7.4 5.6 2.7 1.9

Dallimet klimatike tregojnë arsyen se pse zonat kryesore të prodhimit të perimeve janë Rahoveci, Prizreni dhe Vitia. Zonat kryesore për serra janë Peja dhe Prizreni, në Fushën e Dukagjinit. Në këtë fushë, Mamusha është zemra e zonës së prodhimtarisë në serra.

750 mm të reshura shiu/vit jo vetëm që nuk është e mjaftueshme, por po ashtu as nuk është e shpërndarë njëtrajtësisht, kështu që gjatë periudhës vegjetative (prill-shtator) është e nevojshme që të bëhet edhe ujitja. Kështu, prodhimi i perimeve është i organizuar kryesisht në parcelat që shtrihen përgjatë lumenjve. Në disa raste, një numër i vogël i perimeve (qepët dhe hudhrat) kultivohen po ashtu pa kurrfarë ujitje.


Fushat e hapura Perimet në fusha të hapura janë të përqendruara në luginën e Anadrinit; në trekëndëshin që ndodhet në fushën e Dukagjinit në mes të Rahovecit, Gjakovës dhe Prizrenit. Rreth 3 000 ha me speca kultivohen në këtë hapësirë (nga gjithsej 5 000 ha). Bujqit e dinë se qarkullimi bimor është i nevojshëm, mirëpo mungon sipërfaqja e tokës. Në këtë zonë, qiraja vjetore për një hektar tokë sillet prej 1 500 - 2 000€. Të gjitha sipërfaqet e tokës ujiten nëpërmjet sistemeve të ujitjes në forma të ndryshme që është në pronësi të një kompanie publike (një pendë dhe tubacione të mëdha). Çmimi vjetor i ujitjes është 100€/ha.

Prodhimi i specave është i përqendruar edhe në pjesën perëndimore. Në vitin 2005 tri zonat kryesore për prodhimin e specave kanë qenë: Rahoveci me 1 530 ha me speca, Deçani me 750 ha dhe Peja me 620 ha me speca. Në shumicën e këtyre zonave më shumë se gjysma e zonës është nën speca dhe bujqit e përdorin tokën e njëjtë për 2-3 vjet me radhë. Me nga vetëm 1-2 lopë për fermë, nuk kanë sasi të mjaftueshme të plehut organik për përdorim në fushat e mbjella me perime. Shalqinjtë janë kultura tjetër me rëndësi, përderisa prodhimi i domateve është duke u bartur nëpër serra. Prodhimi i domateve industriale të destinuara për përpunuesit tanimë është ndërprerë.

Serrat1

Dallojmë tri lloje të serrave:

Tunelet e thjeshta (TTH) Këto janë të ndërtuara nga materialet e ndryshme, kryesisht nga druri dhe materialet e tjera të paqëndrueshme. Lartësia e tyre nuk kalon mbi 2.5 m, ajrosja kryhet nëpërmjet anës së pasme dhe të përparme të tuneleve. Mbulesa e tuneleve është e cilësisë së dobët me një qëndrueshmëri më të vogël se dy vjet. Në Mamushë (zonë me potencial të madh), 90 % e kësaj zone përbëhet vetëm nga tunelet e thjeshta.

Niveli me teknologji të mesme (NTM) Këto janë tunele me një strukturë të përmirësuar dhe me një qëndrueshmëri të lartë (strukturë metalike të galvanizuar ose të pagalvanizuar). Lartësia e këtyre tuneleve është mbi 2,5 m, aplikohet ventilimi anësor ndërsa folia plastike e përdorur ka qëndrueshmëri mbi dy vjet.

32


Prishtina 2.1 3.4 4.3 6 6.9 8.6 10 9.5 7.4 5.6 2.7 1.9 Dallimet klimatike tregojnë arsyen se pse zonat kryesore të prodhimit të perimeve janë Rahoveci, Prizreni dhe Vitia. Zonat kryesore për serra janë Peja dhe Prizreni, në Fushën e Dukagjinit. Në këtë fushë, Mamusha është zemra e zonës së prodhimtarisë në serra.

750 mm të reshura shiu/vit jo vetëm që nuk është e mjaftueshme, por po ashtu as nuk është e shpërndarë njëtrajtësisht, kështu që gjatë periudhës vegjetative (prill-shtator) është e nevojshme që të bëhet edhe ujitja. Kështu, prodhimi i perimeve është i organizuar kryesisht në parcelat që shtrihen përgjatë lumenjve. Në disa raste, një numër i vogël i perimeve (qepët dhe hudhrat) kultivohen po ashtu pa kurrfarë ujitje.


Fushat e hapura Perimet në fusha të hapura janë të përqendruara në luginën e Anadrinit; në trekëndëshin që ndodhet në fushën e Dukagjinit në mes të Rahovecit, Gjakovës dhe Prizrenit. Rreth 3 000 ha me speca kultivohen në këtë hapësirë (nga gjithsej 5 000 ha). Bujqit e dinë se qarkullimi bimor është i nevojshëm, mirëpo mungon sipërfaqja e tokës. Në këtë zonë, qiraja vjetore për një hektar tokë sillet prej 1 500 - 2 000€. Të gjitha sipërfaqet e tokës ujiten nëpërmjet sistemeve të ujitjes në forma të ndryshme që është në pronësi të një kompanie publike (një pendë dhe tubacione të mëdha). Çmimi vjetor i ujitjes është 100€/ha.

Prodhimi i specave është i përqendruar edhe në pjesën perëndimore. Në vitin 2005 tri zonat kryesore për prodhimin e specave kanë qenë: Rahoveci me 1 530 ha me speca, Deçani me 750 ha dhe Peja me 620 ha me speca. Në shumicën e këtyre zonave më shumë se gjysma e zonës është nën speca dhe bujqit e përdorin tokën e njëjtë për 2-3 vjet me radhë. Me nga vetëm 1-2 lopë për fermë, nuk kanë sasi të mjaftueshme të plehut organik për përdorim në fushat e mbjella me perime. Shalqinjtë janë kultura tjetër me rëndësi, përderisa prodhimi i domateve është duke u bartur nëpër serra. Prodhimi i domateve industriale të destinuara për përpunuesit tanimë është ndërprerë.

Serrat1

Dallojmë tri lloje të serrave:

Tunelet e thjeshta (TTH) Këto janë të ndërtuara nga materialet e ndryshme, kryesisht nga druri dhe materialet e tjera të paqëndrueshme. Lartësia e tyre nuk kalon mbi 2.5 m, ajrosja kryhet nëpërmjet anës së pasme dhe të përparme të tuneleve. Mbulesa e tuneleve është e cilësisë së dobët me një qëndrueshmëri më të vogël se dy vjet. Në Mamushë (zonë me potencial të madh), 90 % e kësaj zone përbëhet vetëm nga tunelet e thjeshta.

Niveli me teknologji të mesme (NTM) Këto janë tunele me një strukturë të përmirësuar dhe me një qëndrueshmëri të lartë (strukturë metalike të galvanizuar ose të pagalvanizuar). Lartësia e këtyre tuneleve është mbi 2,5 m, aplikohet ventilimi anësor ndërsa folia plastike e përdorur ka qëndrueshmëri mbi dy vjet.

33


Sistemi Bllok (SB) Sistemi bllok përbëhet nga dy apo më shumë tunele të cilat janë bashkuar në një zonë të vetme prodhuese. Ato ndërtohen nga materiale të qëndrueshme, përdoret ventilimi anësor dhe kanë lartësi mbi 2.5 m. Folia plastike e përdorur në këtë sistem ka një qëndrueshmëri prej 3 ose më shumë vjet.

Numri më i madh i tuneleve të thjeshta janë të ndërtuara mbi bazën e parimit të “kutisë” së mbyllur. Qëllimi është të mundësohet akumulimi maksimal i energjisë diellore në brendi, mirëpo ky lloj i serrave nuk është në gjendje që ta lirojë nxehtësinë e tepërt gjatë periudhave të caktuara. Lartësia e ulët e serrave dhe pamjaftueshmëria e ajrimit janë ndër kufizimet kryesore për rritjen e bimëve në serra të tilla. Temperaturat e larta të ajrit si dhe lagështia e madhe e ajrit janë të zakonshme, dhe si rrjedhojë është evidente lidhja e pamjaftueshme e frutave si fenomen i zakonshëm. Bujqit arrijnë të mbrohen nga ngricat, por ende nuk janë të bindur për ndikimin e madh negativ që kanë temperaturat e larta në jetën e bimëve dhe në rendiment.

Vetëm në sistemin bllok 30 % e serrave kanë sistem të ngrohjes: 20 % prej tyre me dru ndërsa pjesa e mbetur prej 10 % me anë të thëngjillit ose gazit. Në sistemet e tjera, më pak se 5 % kanë ngrohje. Ngrohja përdoret vetëm për ngrohje shtesë, meqenëse ngrohja sistematike nuk është ekonomikisht e realizueshme.

Shumica e bujqve që kanë tunele të thjeshta përdorin plastikë e cila është e përshtatshme vetëm për një ose dy vjet. Bujqit të cilët investojnë në serra më të qëndrueshme përdorin po ashtu edhe foli plastike më të qëndrueshme. Shumica e bujqve thjesht e djegin plastikën e përdorur ose e hedhin në mbeturina. Vetëm 30 % e tyre përdoren për qëllime të tjera ose riciklohet.

Nga hulumtimi i kryer në mesin e 644 bujqve që kanë serra me sipërfaqe më të madhe se 250 m2, janë nxjerrë përfundimet vijuese mbi shpërndarjen e madhësisë.

Tabela : Sipërfaqja e serrave sipas viteve (2005, 2008, 2011) 0.025-0.20 Ha 0.21-0.60 Ha Over 0.60 Ha Total (Ha)

2005 2008 2011 2005 2008 2011 2005 2008 2011 2005 2008 2011 Tunele të thjeshta

16 23 11 32 60 57 7 32 73 55 115 141

MTL 3 6 4 2 5 18 1 2 10 6 13 32Bllok-sistem 5 8 6 4 10 14 3 6 10 12 24 31Gjithsej 24 37 21 38 75 89 11 40 93 73 152 203

Këto të dhëna konfirmojnë S-formën e grafikut: përderisa në mes të viteve 2005 dhe 2008 kjo sipërfaqe është dyfishuar, në 3 vjetët e ardhshëm rritja është vetëm për një të tretën. Mesa duket në këtë skenë mund të përfshihen edhe disa nga bujqit e rinj po ashtu, por kjo, sipas të gjitha gjasave, nuk do të ndikojë në pasqyrën e përgjithshme.

Përderisa në mes të viteve 2005 dhe 2008 kultivimi në tunelet e thjeshta ka qenë në nivelin më të lartë, në tre vjetët vijues kultivimi në serrat e nivelit të mesëm do të jetë shumë më i madh. Në të njëjtën mënyrë mund të shohim se si serrat janë duke u bërë gjithnjë e më të mëdha.

Tabela në vazhdim ilustron pozitën dominuese të fshatit Mamushë për sa i përket industrisë së serrave.

34


Tabela: Sipërfaqet e serrave në zonën e Mamushës në ha (2005, 2008 dhe 2011) Llojet e serrave 2005 2008 2011

Sipërfaqe % Sipërfaqe % Sipërfaqe % Tunelet e thjeshta 43 78 89 77 105 74MTL 2 33 4 31 14 44Bllok-sistem 0.5 4 2 8 2 6Gjithsej 46 63 95 63 121 58

Kështu që për momentin në Mamushë ndodhen përafërsisht 77 % e të gjitha tuneleve të thjeshta, 31 % e serrave të nivelit të mesëm dhe 8 % e serrave të bllok-sistemit.

Pasi struktura e tuneleve të thjeshta është e dobët, erërat më të forta dhe dëbora mund të jenë katastrofale. Bujqit shpeshherë e mënjanojnë mbulesën plastike gjatë dimrit. Disa kompani janë duke punuar në një model me konstruksion të përmirësuar i cili mund t’u përballojë kushteve natyrore më mirë. Nga kjo doli një model i cili është më i përshtatshëm për rrethanat e Kosovës, por që duket se është shumë i shtrenjtë për shumicën e bujqve. Për momentin PHK-ja është duke përkrahur përpjekjet e reja për të dizajnuar një serrë më të qëndrueshme me kosto prej 15 €/m2.

4.1.5 Fidanishtet

Në dy vjetët e fundit kanë ndodhur disa përparime në fushën e menaxhimit të kulturave bujqësore. Teknologjia e ujitjes pikë-pikë si dhe mulçimi po përdoren në shkallë të gjerë në prodhimtarinë e serrave. Siç edhe është cekur më lart, janë duke u përdorur kultivarë të rinj dhe më të mirë, dhe ekziston një trend për përdorimin e sasive më të mëdha dhe më të mira të plehrave dhe pesticideve. Pavarësisht kësaj, teknologjia e prodhimtarisë ende mund të konsiderohet si teknologji e tipit ekstensiv. Në tabelën në vazhdim janë paraqitur raportet në mes të llojit të serrave dhe intensitetit të prodhimit.

Tabela: Raporti në mes të llojeve të serrave dhe kulturave bujqësore të kultivuara Lloji i serrave Domate Domate,

trangujDomate, tranguj,

speca Kombinime tjera

Tunele të thjeshta 24.2 33.7 11.4 30.7MTL 17.4 23.9 14.1 44.6 Bllok-sistem 7.5 19.4 21.6 51.1

Në shumicën e serrave në Kosovë është praktikuar që mbjellja të bëhet vetëm një herë në vit: nga mesi i muajit mars deri nga mesi i muajit tetor. Ndonjëherë, marulet përdoren si kulturë dytësore gjatë periudhës së dimrit. Kjo jep një periudhë të shkurtë për eksploatimin e serrave, gjë që është joefikase. Përderisa kultivuesit synojnë që të jenë gati sa më herët me prodhimet e tyre, në anën tjetër ngrohja nuk është financiarisht e realizueshme. Disa faktorë ndikojnë në shkurtimin e periudhës për vjelje në serra: praktikat modeste në menaxhimin e kulturave bujqësore, temperaturat e larta të ajrit gjatë periudhës maj-gusht, mungesa e ushqyeshmërisë së përshtatshme të kulturave bujqësore, metodat joefikase për përmirësimin e lidhjes së fryteve si dhe mungesa e kombinimit adekuat të kulturave apo kultivarëve të ndryshëm që mbillen njëra pas tjetrës.

Zgjerimi i periudhës së eksploatimit të serrave nëpërmjet mbjelljes më të hershme duket si një qasje realiste, mirëpo nevojiten më shumë të dhëna për kushte klimatike dhe ato në fusha në mënyrë që kjo çështje të elaborohet në tërësi. Temperaturat e larta të ajrit përbrenda serrave gjatë muajve të verës, për shkak të mungesës së ajrosjes adekuate, mund të konsiderohen si një nga faktorët kryesorë për numrin e kufizuar të fryteve si dhe për plakjen e shpejtë të bimëve, duke rezultuar me një jetë tejet të shkurtë riprodhuese.

35


Domatet dhe trangujt janë kulturat më të rëndësishme. Mungesa e njohurive mbi llojet e reja si dhe të kuptuarit e dobët mbi përfitimet e mundshme të cilat mund të gjenerohen nga llojet e reja duket se janë faktorë kufizimi për shumëllojshmërinë e mëtejme.

Njëkohësisht, praktikat e rritjes duhet të përmirësohen në mënyrë që të arrihet shfrytëzim më i mirë i rendimenteve të mundshme që ofrojnë kultivarët bashkëkohorë. Kjo i referohet distancave të mbjelljes (numri optimal i bimëve në njësi të sipërfaqës), krasitja e bimëve, lidhja e fryteve, si dhe masat e tjera agroteknike, plehërimi, ujitja etj. Po ashtu nevojiten edhe farërat hibride dhe fidanët më të mirë. Në përdorim janë ende shtretërit e nxehtë për prodhimin e fidanëve, mirëpo kemi problemin e mbjelljes së fidanëve të cilat nuk janë sipas standardeve (rritjen e bimëve në errësirë) dhe pa përdorimin e kasetave (moduleve) trapeantimi është problematik. Kjo do të thotë se duhet prerë sistemin e rrënjëve, gjë që shpie deri te streset që në fillim të stinës dhe në humbjen e kohës së nevojshme për rritje deri në dhjetë ditë. Përdorimi i tuneleve të ulëta do të ishte një përparim.

Numri i kultivarëve që janë në përdorim është në rritje e sipër dhe ajo që është më mirë, që tani po përdoren kultivarë me jetëgjatësi më të madhe. Por, në shumicën e serrave, përzgjedhja e varieteteve ende nuk është adekuate. Posaçërisht kur kemi të bëjmë me trangujt, shumë bujq ende përdorin lloje të vjetra të kultivarëve monoik, të cilët nuk mundësojnë eksploatimin e lartësisë së serrave në mënyrë efikase. Shumë prej varieteteve të domateve që përdoren këtu në vendet fqinje janë zëvendësuar me varietete më të mira vite më parë. Duket se përzgjedhja e kultivarëve nuk bëhet në bazë të këshillave të kualifikuara apo në bazë të testimeve përkatëse nëpër ferma. Të gjithë kultivarët e domateve janë të kultivarëve të papërcaktuar, përderisa ata tanimë të përcaktuar vlerësohen shumë për hershmërinë e pjekjes së tyre. Si pasojë e lulëzimit të tyre intensiv si dhe të lidhjes së fryteve, duke rezultuar me një periudhë tejet të shkurtë të vjeljes, kultivarët e përcaktuar mund, po ashtu, të përdoren edhe në kushtet e Kosovës si një kulturë bujqësore dytësore në serra.

MBPRZH bashkëpunon me PHK dhe CABI në një program për Prodhimin e Integruar (PI) të domateve dhe trangujve. Ekspertët dhe bujqit janë trajnuar për monitorimin dhe luftimin e dëmtuesve dhe sëmundjeve me anë të pesticideve që nuk dëmtojnë ambientin.

4.1.6 Inputet

Pothuajse të gjitha inputet importohen: farërat, plehu, folia plastike për mullçirim, sistemet e ujitjes dhe pesticidet etj. Një numër i ndërmarrjeve të cilat merren me këtë punë kanë përfaqësuesit e tyre në Rrafshin e Dukagjinit që merren me plasimin e prodhimeve të tyre: si p.sh. për farërat e domateve ekzistojnë kompani të mirënjohura të cilat bëjnë distribuimin e farërave cilësore. Rreth 95 % e farërave të domateve plasohen në treg nëpërmjet këtyre kompanive.

Raportet në mes të bujqve dhe furnizuesve të inputeve janë duke u përmirësuar. Disa kompani inputesh i demonstrojnë inputet e tyre në fushë dhe shpërndajnë mostrat e tyre. Duke u bazuar në rezultatet e fituara nga fushat demonstruese, ata vendosin se çfarë do të bëjnë në sezonin e ardhshëm. Bujqit shpeshherë dyshojnë në cilësinë e plehrave dhe pesticideve elementare.

Varieteti i inputeve bujqësore është i kufizuar, dhe si rrjedhojë është e kufizuar edhe konkurrenca në mes të furnizuesve, të cilët duket se janë më pak inovativ sesa që është e dëshirueshme. Disa vërejnë një “distancë” në mes të furnizuesve të inputeve dhe bujqve. Një prej shembujve është plehërimi. Vërehet një përdorim i tepruar i plehrave kimike.

36


Nganjëherë rekomandimet e shkruara të cilat u janë dhënë bujqve kanë qenë të gabuara. Në mesin e furnizuesve të inputeve, këshilltarëve dhe bujqve ka informata të pamjaftueshme lidhur me raportin e duhur dhe sasitë e lëndëve ushqyese elementare që janë të nevojshme për fazat e ndryshme tek kulturat e veçanta bimore. Problemet me kripëzimin e tokave, si rrjedhojë e dozimit të tepruar me plehra, mund të bëhet një nga kërcënuesit kryesor të shumë serrave.

Probleme të ngjashme paraqiten edhe në fushën e mbrojtjes së bimëve. Qasja e përgjithshme është spërkatja (në sasi të tepërt) me kimikate sa herë që bimët shfaqin ndonjë simptomë (p.sh. kërpudha, baktere apo viruse). Shumë rrallë, çrregullimet e bimëve konsiderohet se kanë të bëjnë me kontrollin e dobët klimatik, me strukturën e tokës, me mungesën apo sasinë e tepërt të ndonjë përbërësi ushqyes, etj. Në zonën e Anadrinit ka shumë sëmundje; sidomos Phythopthora capsici. Deri më tani nuk është raportuar për nematoda (vetëm në serra).

4.1.7 Rendimentet

Sipas PBRZH-së, rendimenti mesatar për hektar për prodhimin në fusha të hapura është 14 t/ha ndërsa për serra është 55 t. Shihet qartë se kjo kërkon një specifikim të mëtejmë për llojet e ndryshme të kulturave bujqësore. Në vitin 2004 është bërë vlerësimi i paraqitur në tabelën e mëposhtme1.

Rendimentet në 2004 Prodhimi potencial Bimët Sip. (ha) Rendim (t/ha) Prodhimi (t) Rendi (t/ha) Prodhimi (t) Domate 1,980 15.5 30,690 50 99,000Speca 4,750 10.0 47,500 25 118,750Kastravecë 401 20.0 8,020 30 12,030Shalqi 1,460 23.0 33,580 50 73,000Lakra 1,475 25.0 36,875 50 73,750Qepë 1,343 6.0 8,058 40 53,720Hudhra 182 3.2 582 8 1,456Fasule 184 3.5 644 5 920Kunguj 1,228 5.5 6,754 15 18,420Karota 125 9.0 1,125 40 5,000Pras 107 25.0 2,675 30 3,210Spinaq 153 10.0 1,530 20 3,060Fasule gjelbra 93 1.1 102 2 186Tjera 1,201 9.0 10,809 15 18,015Patate 7,873 14.5 114,159 40 314,920

Gjithsej 22,555 13.4 303,103 35 795,437

Edhe pse metoda e përdorur gjatë këtij vlerësimi nuk na është e njohur, ajo paraqet mendimin e ekspertëve të cilët besojnë se pjesa më e madhe e rendimenteve do të mund të dyfishohej fare lehtë.

Studimet e bëra gjatë përgatitjes së kësaj strategjie kanë sjellë deri te vlerësimet si në vijim. Një kulturë e vetme bimore e domates në tunele të thjeshta jep rendiment prej 87.5 t/ha; në NMT kjo është 150 t/ha; kur kultura bimore e domates është kombinuar me tranguj atëherë rendimenti total arrin në 178.5 t/ha. Specat arrijnë në 80 t/ha për NMT. Në fusha të hapura kjo është vetëm 10 t/ha për bujqit ekstensivë; 22.5 t/ha për praktikat e tanishme në zonën më të mirë (Anadrini) dhe 45 t/ha nëse zbatohen praktikat më të mira.

37



Domatet vilen dhe menjëherë dërgohen në treg; meqenëse nuk ka hapësira për deponim. Disa ferma i paketojnë domatet drejtpërsëdrejti në arka të drurit ose kartonit; të tjerët përdorin kuti më të mëdha gjatë vjeljes së tyre dhe më pas i vendosin ato në kuti druri që mbajnë deri në 5-6 kg, të cilat më pas dërgohen në treg. Në përdorim ka shumë pak kuti të reja pasi bujqve u duken shumë të shtrenjta. Klasifikimi dhe sortimi i domateve është joformal. Paketimi i domateve nëpër kuti bëhet në bazë të formës, madhësisë dhe konsistencës. Zakonisht në të njëjtën kuti mund të gjenden nga dy apo edhe tri madhësi të ndryshme (160-250gr).

Për shumicën e perimeve, thasët në formë rrjetash janë forma kryesore e paketimit. Prodhimet e importuara janë të kalibruara, të vendosura nëpër kuti dhe të etiketuara shumë më mirë.

4.1.9 Përpunimi

Në rastin më të shpeshtë konservimi i perimeve bëhet në amvisëri për nevojat e tyre. Përpunuesit në shkallë të vogël përqendrohen në prodhimet tradicionale si turshitë e konservuara nga specat, lakrat, trangujt, nga hajvari (një sos shumë i përhapur i përbërë nga specat e bluar me shtesa të perimeve të tjera), pasta të domateve, soset nga specat djegës, specat e terur, etj.

Përpunuesit e shkallës së mesme më së shumti u referohen ndërmarrjeve të reja ose organizatave të bujqve (kryesisht nga gratë), të përfshira në përpunimin e pjesërishëm. Në mesin e prodhimeve të tyre janë perimet turshi, hajvari, shtesat ushqimore, etj. Iniciativat e shkallës së mesme janë treguar të suksesshme në furnizimin e tyre me lëndë të parë (me disa përjashtime), si dhe në marketing. Mundësia për një komercializim më të suksesshëm ekziston sidomos për tregjet e specializuara (nëpërmjet shitësve me pakicë dhe institucioneve për përgatitjen e ushqimeve) për një prodhimtari më të sigurt, më unike dhe me cilësi të siguruar.

Nga mesi i përpunuesve në shkallë industriale janë aktivë disa prej tyre: ata përballen me vështirësi si në furnizimin me lëndë të parë dhe janë të pranishëm kryesisht vetëm në tregjet e brendshme. Disa prej tyre kanë edhe një eksport stabil siç është Pestova, Progresi dhe Agroprodukti. Në mesin e prodhimeve të tyre janë patatet, domatet, specat, kërpudhat, bizelet, fasulja, trangujt, lakrat dhe karotat. Në mesin e prodhimeve finale janë çipsat e patateve, pomfriti, keçapi, konservuesit e ndryshëm, perimet e konservuara,hajvari, etj.

Sipas ECIKS (Iniciativa Ekonomike për Kosovën), të gjithë përpunuesit vendorë së bashku mbulojnë vetëm 30 % të tregut vendor. Në përgjithësi, ata duhet ta organizojnë grumbullimin e sasive të mjaftueshme të perimeve, gjë që nuk është detyrë fare e lehtë kur kemi parasysh madhësinë shumë të vogël të shumicës së njësive dhe fermave prodhuese.

Ndërmarrja “Progresi” në Prizren ka një linjë për përpunimin, konservimin deponimin e kontrolluar të perimeve. Ajo shfrytëzon vetëm 30 % të kapaciteteve të saj, duke përpunuar rreth 2 000 t në vit: speca të kuq të kultivarit Kapia (1 500 t), Babura (350 t), Somborka (150 t) dhe speca djegës (feferona) (100 t). Të gjitha këto duke u furnizuar nëpërmjet bujqve vendorë, me përjashtim të specave djegës të cilët importohen nga Maqedonia (0.30-0.40 €/kg). Në kulmin e prodhimit (gusht-shtator) është e pamundur që kjo kompani të absorbojë të gjithë specat të cilët i ofrohen.

38


Në fshatin Krushë e Madhe, shoqata e grave “Gratë fermere” me mbështetjen e “Caritas”-it zviceran ka filluar përpunimin tradicional të specave dhe shitjen e tyre në kavanozë prej 2.5 kg. Ajo planifikon të konservojë 10 t të prodhimeve të specave të konservuar. Një iniciativë tjetër është ajo e kompanisë “Etlinger”, e cila në bashkëpunim me Mercy Corps ka organizuar prodhimin e specave spiral në një sipërfaqe prej 7 ha, me qëllim që ta blejë tërë sasinë e prodhimeve të tyre. Planet e tyre për të ardhmen përfshijnë konservimin e 1 000 t të specave të përpunuar (duke përdorur specat djegës – të kultivarit Kapia dhe specat në formë domatesh). Duket se ka një treg gjithnjë e në rritje për specat e përpunuar. Kultivimi i specave për nevojat e industrisë përpunuese mund të bëhet një mundësi e realizueshme për bujqit e mëdhenj me kosto efikase.

Kufizimet për përpunimin e pemëve (shiko pjesën 3.1.10) janë të lidhura edhe me përpunimin e perimeve. Një aspekt shtesë është që për perimet, nevoja për të punuar me varietete të posaçme për qëllime industriale është më e lartë: p.sh. domatet që përdoren për prodhimin e pastës së domateve duhet të kenë shkallë më të lartë të materies së thatë se domatet e freskëta me qëllim që të zvogëlohet transporti dhe kostoja nga avullimi. Bujqit do t’i kultivojnë këta kultivarë vetëm kur të kenë një treg të sigurt; p.sh. nëpërmjet kontratës së lidhur me përpunuesit. Për momentin përpunuesit nuk mund të ofrojnë një siguri të tillë. Vetëm Pestova me pataten është duke e arritur një gjë të tillë me sukses.

4.1.10 Marketingu

Madhësia e tregut PZHRB-ja vlerëson se konsumi vjetor i perimeve të freskëta për kokë banori sillet në 146 kg. Ashtu si edhe është paraqitur në tabelën vijuese kjo është një shifër mesatare për rajonin, por ende është për rreth 15 % më e ulët se shifrat e Shqipërisë me rreth 173 kg/kokë banori.

Tabela: Konsumimi i perimeve (kg/kokë) në rajon gjatë vitit 2003 Vendi Konsumi Shqipëria 173Bosnja dhe Hercegovina 168Bullgaria 144Kroacia 110Hungaria 117Rumania 179Serbia / Mali i Zi 105IRFJ e Maqedonisë 156

MESATARJA 144

Kështu që ende ka hapësirë për përmirësim, sidomos nëse kemi parasysh se konsumi vjetor i perimeve të përpunuara prej 1,5 kg/kokë banori është shumë i ulët në krahasim me 8-12 kg/kokë banori në vendet e BE-së. Të dy shifrat mund të shpjegohen nëpërmjet asaj se familjet blejnë sasi të mëdha të perimeve të freskëta gjatë sezonit të tyre dhe më pas e bëjnë përpunimin e tyre në shtëpi si turshi.

39


Kanalet e tregtimit Perimet shiten në tregjet vendore, mini-markete dhe super-markete. Gjatë stinës kryesore të vjeljeve, bujqit sikurse edhe tregtarët shesin prodhimet e tyre drejtpërdrejt nga kamionët në hyrje të qyteteve kryesore. Perimet nga importi dominojnë jashtë stinës. Pasi që 75 % e perimeve të përpunuara sigurohen nga importi; importi dominon tregun përgjatë tërë vitit.

4.1.11 Eksporti dhe importi

Importi Sipas PZHRB-së, fermat e Kosovës plotësojnë vetëm 75 % të kërkesës për perime të freskëta. Gjatë vitit 2007 janë importuar 37 686 t të perimeve buta dhe të freskëta me një vlerë të deklaruar prej 10.3 milionë €. Maqedonia (16 500 t me një vlerë prej 2.6 milionë €) dhe Turqia (13 800 t dhe 5.1 milionë €) janë burimet kryesore të importit. Importi gjatë vitit 2007 ishte për rreth 10 % më i ulët se ai i nivelit të vitit 2006 dhe 2005.

Domatet kanë qenë perimet më të importuara në mesin e perimeve të freskëta me 15-16 000 t në vit, të pasuara nga specat dhe lakrat (me nga 6 500 t secila), trangujt (4 500 t) dhe qepët (2 500 t dhe në rënie prej 6 500 në vitin 2005, një rënie shumë e shpejtë). Një element kyç në planifikimin strategjik është koha e importit. Grafiku në vijim e tregon këtë për kulturën e domates.

Burimi: Shërbimi Doganor i UNMIK-ut 2007

Nga kjo shihet qartë se importet janë të kufizuara në periudhën kur prodhimi vendor është në maksimumin e tij: korrik-shtator. Në këtë periudhë është duke u zhvilluar një proces i zëvendësimit të importeve. Gjatë vitit 2007 importimi i domateve ka qenë më i ulët se ai i vitit 2006 në të gjithë muajt e tjerë pas muajit qershor. Për trangujt kjo ka ndodhur gjatë periudhës prill-tetor.

EksportiGjatë vitit 2007 Kosova ka eksportuar 5 500 t të perimeve me një vlerë prej gjysmë milion €sh. Eksporti i lakrave ka qenë më i madhi me 975 t, i pasuar nga qepët (890 t), domatet (855 t) dhe nga specat (730 t). Importueset kryesore kanë qenë Mali i Zi (1 500 t në vlerë prej 175 000 €), Bullgaria (përkat. 500 dhe 33), Shqipëria (470 dhe 98) dhe Serbia (320 dhe 60). Vlera e eksportit të perimeve tregon qartë për një trend në rritje që nga viti 2004, mirëpo vlerat absolute mbesin ende shumë të ulëta. Vlera totale e eksportit të perimeve përfaqëson vetëm 4 % të importit të perimeve.

Import of tomatoes by months (t), 2005-2007

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

Jan Feb Mar April May Jun July Aug Sept Oct Nov Dec

(t)

2005 2006 2007

40


4.2 Potenciali i rritjes së prodhimit


SerratNë tabelën në vijim janë paraqitur shifrat e të hyrave nga perimet duke përdorur praktikat e ndryshme:

Tabela: Analiza ekonomike e kulturave të ndryshme të kultivuara në serra Rendimenti (kg.ha)

Çmimi (€/kg)

Të hyrat bruto (€/ha)

Kostoja Fikse (€/ha)

Kostoja e ndryshueshme (€/ha)

Punafamiljare (€/ha)

Tëhyrat ngatoka dhekapitali (€/ha)

Të hyrat nga toka, kapitali dhe puna (€/ha)

(a) (b) c = a x b

(d) € (f) (c-d-e) (c-d-e+f)

Domatet në tunele të thjeshta

87,500 0.34 29,750 5,870 23,496 9,000 384 9,384

Domatet në serra të nivelit të mesëm

150,000 0.34 51,000 12,250 33,640 13,000 5,110 18,110

Domatet/trangujt në serra të nivelit të mesëm

178,500 0.39 69,615 12,250 52,419 20,944 4,947 25,891

Sallat e gjelbra, kultura dytësore në serrat e nivelit të mesëm

33,000 0.60 19,800 150 13,936 4,650 5,714 10,364

Specat në serra të nivelit të mesëm

80,000 0.56 44,800 12,250 27,600 10,500 4,950 15,450

Burimi: llogaritjet e GP.

Bujqit që kanë tunele të thjeshta në esencë janë duke e punësuar veten e tyre (gjatë verës). Nuk ka ndonjë përfitim të vërtetë (kthim në tokë apo kapital), të gjitha të hyrat duhet të shpenzohen për ta paguar veten për orët e shumta të punës në tunele. Këto të dhëna janë të bazuara në koston mesatare të punës prej 10€/ditë; ndërsa angazhimi i fuqisë punëtore të jashtme (që kushton 15€/ditë) do të rezultonte me të hyra negative nga toka dhe kapitali.

Në serrat e nivelit të mesëm madje edhe një kulturë e vetme të domates i dyfishon të hyrat dhe kjo nuk përbëhet vetëm nga të hyrat e punës; këtu kemi po ashtu edhe një kthim prej 5 000 €sh investimet e kryera në tokë dhe kapital. Me trangujt si kulturë dytësore, kthimi i investimeve është i njëjtë, por mund të punohet më shumë orë. Nëse kultivohen sallatat e gjelbra (si kulturë dytësore ose tretësore), mund të përfitohen edhe 5 700 € shtesë për investimet e bëra dhe të hyra të tjera në shumë prej 4 650 € për punën e bërë. Vlerësohet se rreth gjysma e bujqve që kanë serra të nivelit të mesëm kanë kultivuar sallata të gjelbra si kulturë tretësore. Specat në serrat e nivelit të mesëm ofrojnë një kthim të ngjashëm të investimeve, mirëpo kërkojnë më pak angazhim. Në të ardhmen, me zgjerimin e sipërfaqeve për rritjen e domateve (në tunele të thjeshta) çmimi i specave mund të arrihet më mirë. Specat mund të kultivohen po ashtu edhe si kulturë dytësore.

41


Fushat e hapuraNë tabelën në vijim janë paraqitur të hyrat të cilat bujqit i fitojnë nga kultivimi i perimeve në fusha të hapura:

Tabela: Analiza ekonomike e kulturave të ndryshme bujqësore për fushat e hapura Rendimenti(kg. ha)

Çmimi (€/kg)

Të hyrat bruto(€/ha)

Kostoja fikse(€/ha)

Kostoja e ndryshueshme (€/ha)

Puna familjare (€/ha)

Të hyrat nga toka dhe kapitali (€/ha)

Të hyrat ngatoka, kapitalidhepuna(€/ha)

(a) (b) c = a x b

(d) € (f) (c-d-e) (c-d-e+f)

Specat, ekstensiv 10,000 0.25 2,500 600 2,146 924 -246 678Specat, praktikat e tanishme Anadrini 22,500 0.25 5,625 600 4,481 2,146 544 2,690Specat, praktikat më të mira 45,000 0.30 13,500 680 9,806 3,501 3,014 6,515Lakrat, praktikat e tanishme 50,000 0.15 7,500 50 1,975 340 5,475 5,815


Prapë po e theksojmë se sistemi ekstensiv nuk shpie deri te kurrfarë kthimi i investimeve; ai vetëm u siguron punë bujqve. Praktikat e tanishme të aplikuara në zonën më të mirë (Anadrini) japin kthime më të mira ndërsa praktikat më të mira sigurojnë kthime të mira, siç është edhe rasti me kultivimin e lakrave. Duke pasur parasysh se investimet janë shumë më të ulëta, kthimi është jashtëzakonisht i përafërt me atë të serrave.

4.2.2 Rritja e mundshme e tregut

Rritja e mundshme varet nga katër çështje: a. Rritja e konsumit si rrjedhojë e shtimit të popullsisë dhe për shkak të konsumit më të

madh për kokë banori, b. Zëvendësimi i fermave të vogla ekzistenciale me ferma më të mëdha familjare më

me perspektivë, c. Zëvendësimi i importit, d. Potenciali për eksportim,

Shtimi i popullsisë dhe rritja e konsumit Sipas PZHRB-së, gjatë vitit 2005 konsumimi i perimeve nga serrat sillej në 10 kg/kokë banori; në vitin 2008 kjo vlerësohet të jetë 11 kg/kokë banori. Importet e domateve, trangujve dhe specave i shtohen kësaj: në total 13 kg/kokë banori. Kështu konsumi supozohet të jetë 24 kg/kokë banori në vitin 2008; apo gjithsej 49 500 t. Një shtim modest i popullsisë dhe rritja e konsumit (me nga 2 % secila), do të rezultojë që në vitin 2013 të ketë një konsum të shtuar prej 11 000 t në krahasim me atë të vitit 2008.

Zvogëlimi i bujqve ekzistencialëSipas vlerësimit të PZHRB-së, në vitin 2005 ka pasur rreth 470 ha nën serra, nga të cilat 150 sosh kanë qenë (gjysmë) komerciale. Nga kjo mbeten 320 ha nën serra shumë të

42


vogla, të orientuara për ekzistencë. Nuk ka të dhëna rreth mënyrës se si janë zhvilluar gjërat më tutje në këtë drejtim, mirëpo me një urbanizim të vazhdueshëm dhe me rritjen ekonomike, vlerësohet se do të zvogëlohet me nga 5 % për çdo vit.

Zëvendësimi i importit Një raport kohët e fundit mbi potencialin e serrave në Kosovë1 ka ardhur në përfundim se pjesa më e madhe e importit mund të zëvendësohet:

Domatet. ‘Nëpërmjet shtrirjes së serrave të konstruktuara më mirë dhe me përmirësimin e teknologjive ekzistuese të prodhimit Kosova ka potencial ta zëvendësojë importin e domateve që nga fillimi i korrikut e deri në fillim të nëntorit: por përsëri do të vazhdojë të mbetet e varur nga importi në pjesën e mbetur të vitit’. Në praktikë: duhet zëvendësuar rreth 4 300 t të importit.

Specat. Me aplikimin e metodave bashkëkohore të kultivimit në fusha të hapura dhe me zhvendosjen e kultivimit të specave në drejtim të serrave është e mundshme që të zëvendësohet importi i specave së paku në gjysmën e dytë të majit, dhe që t’i plotësojë në tërësi kërkesat e tregut për periudhën tjetër deri në paraqitjen ngricave të para (fundi i muajit tetor ose fillimi i nëntorit.) Në praktikë: të zëvendësohen 3 500 t.

Trangujt - Me zgjerimin e sipërfaqeve nën serra, mundësia që të zëvendësohet në tërësi importi i trangujve në maj dhe korrik është krejtësisht reale. Në ndërkohë, duke e aplikuar edhe mbjelljen e kulturës së dytë me kultivarë përkatës, stina e dytë maksimale e importit të trangujve (shtator-nëntor) mund të zëvendësohet në tërësi. Në praktikë: duhet zëvendësuar rreth 3 000 t importe.

Bimët dytësore. Duke promovuar mbjelljen e kulturave sekondare në serra të zakonshme, po ashtu edhe importi i spinaqit dhe maruleve (përkatësisht 22 – dhe 125 t në vitin 2007) në nëntor - mars mund të zëvendësohet.

Kështu në total rreth 12 000 t të importeve mund të zëvendësohen nga prodhimet. Kjo në vete përfshin edhe një bartje të pjesshme nga kultivimi i specave në fushat e hapura në serra në ata të specave të serrave.

Potenciali për eksportNuk ka pasur kurrfarë studimesh në lidhje me aftësitë konkurruese të prodhimtarisë së serrave në Kosovë, kështu që është e vështirë të bëhet ndonjë vlerësim mbi potencialin për eksport. Çmimi i kostos së domateve në tunele dhe në serra të nivelit të mesëm teknologjik është 34 respektivisht 31 centë/kg. Në Shqipëri ky çmim është 28 centë. Kjo nuk i përjashton disa eksporte në Mal të Zi ose madje edhe në Shqipërinë Veriore gjatë periudhave të caktuara, mirëpo nuk mund të pritet ndonjë rritje dramatike sa i përket eksportit. Eksporti i domateve është rritur gjatë vitit 2007 (nga një nivel shumë i ulët) dhe këtu supozohet se do të vazhdojë të rritet me 10 % në vit: duke sjellë deri te kultivimi i rreth 1 000 t në vitin 2013. Në tabelën në vijim janë paraqitur të gjitha të dhënat në një skenar të tillë të mundshëm. Meqenëse këtu kemi mungesë totale të të dhënave të besueshme, këto në fakt edhe janë vetëm si të qëlluara optimale të kryera nga GP.

Tabela: Skenari për zhvillimin e sipërfaqeve që ndodhen nën serra

43


Rritja vjetore 2008 2009 2010 2011 2012 2013

KONSUMIMI TOTAL i domateve, trangujve dhe i specave Popullata (milion) 2% 2.06 2.10 2.14 2.19 2.23 2.27

Konsumi (Kg/kokë banori.) 2% 24.0 24.5 25.0 25.5 26.0 26.5Konsumi Total (T) 49,440 51,437 53,515 55,677 57,927 60,267

Prodhimi në oborret e shtëpive Sipërfaqja (ha) -5% 320 304 289 274 261 248 Të korra (t/ha) 0% 22 22 22 22 22 22

Prodhimi total (t) 7,040 6,688 6,354 6,036 5,734 5,447KËRKESAT E TREGUT 42,400 44,749 47,162 49,641 52,192 54,819

EKSPORT (10% rritje vjetore) 1,600 1,760 1,936 2,130 2,343 2,577IMPORTI (t) 28,330 27,795 26,599 24,537 21,339 16,650

Prodhimi në tunele të thjeshta Sipërfaqja (ha) 10% 115 127 139 153 168 185

Zhvillimi i bimëve (%) 2% 88 89.8 91.6 93.4 95.3 97.2 Prodhimi total (t) 10,120 11,355 12,740 14,294 16,038 17,995

Prodhimi në serrat e nivelit të mesëm Sipërfaqja (ha) 30% 37 48 63 81 106 137

Zhvillimi i bimëve (%) 2% 150 153.0 156.1 159.2 162.4 165.6 Prodhimi total (t) 2,805 5,550 7,359 9,758 12,940 17,158

PRODHIMI TOTAL VENDOR 22,710 25,402 28,852 33,270 38,930 46,194

RRITJE E TUNELEVE TË THJESHTA 0 11.5 12.7 13.9 15.3 16.8RRITJE NË SERRAT E NIVELIT TË

MESËM 0 11.1 14.4 18.8 24.4 31.7

Sipas këtij skenari janë të nevojshme edhe 170 ha sipërfaqe shtesë: 70.2 ha me tunele dhe 100 ha me serra të nivelit të mesëm teknologjik. Inventarizimi në mesin e bujqve të cilët kanë serra gjatë vitit 2008 ka treguar se 516 prej tyre (81 %) janë duke e planifikuar zgjerimin e prodhimtarisë së tyre. Çelësi i suksesit qëndron në sigurimin e investimeve në serrat e nivelit të mesëm teknologjik të cilat janë më fitimprurëse dhe rezultojnë me periudha më të gjata të vjeljeve.

Fushat e hapuraShtimi i popullsisë dhe rritja e konsumitKonsumi në vitin 2008 vlerësohet të jetë 124 kg/kokë banori, bazuar në vlerësimet e PZHBR-së ku në vitin 2005 konsumi i përgjithshëm i perimeve ishte 296 000 t; me një popullatë prej 2 milionësh dhe me një konsum prej 24 kg/kokë banori të perimeve nga serrat. Rritja e popullatës përsëri është vlerësuar në 2 %, vjet., por rritja e konsumit është supozuar të sillet në 1 % përderisa konsumi krahasuar me vendet e tjera është relativisht i lartë (në krahasim me prodhimet e tjera: p.sh. frutat). Kjo shpie deri te një rritje e përgjithshme e konsumit prej 41 000 t. Në vitin 2013 konsumi do të sillet në 130 kg/kokë banori. E kombinuar me 26 kg/kokë banori perimet e serrave kapin shifrat 156 kg/kokë banori.

Reduktimi i bujqve ekzistencialëTë dhënat mbi sipërfaqet e mbjella me perime janë shumë të rralla ndërsa burimet e ndryshme arrijnë në shifra të ndryshme. Këtu ne supozojmë se sipërfaqja nën perime do të jetë 16 000 ha në vitin 2008 dhe vlerësohet se me urbanizmin në rrjedhat e tanishme dhe me rritjen ekonomike, kjo do të zvogëlohet me nga 5 % për çdo vit.

vogla, të orientuara për ekzistencë. Nuk ka të dhëna rreth mënyrës se si janë zhvilluar gjërat më tutje në këtë drejtim, mirëpo me një urbanizim të vazhdueshëm dhe me rritjen ekonomike, vlerësohet se do të zvogëlohet me nga 5 % për çdo vit.

Zëvendësimi i importit Një raport kohët e fundit mbi potencialin e serrave në Kosovë1 ka ardhur në përfundim se pjesa më e madhe e importit mund të zëvendësohet:

Domatet. ‘Nëpërmjet shtrirjes së serrave të konstruktuara më mirë dhe me përmirësimin e teknologjive ekzistuese të prodhimit Kosova ka potencial ta zëvendësojë importin e domateve që nga fillimi i korrikut e deri në fillim të nëntorit: por përsëri do të vazhdojë të mbetet e varur nga importi në pjesën e mbetur të vitit’. Në praktikë: duhet zëvendësuar rreth 4 300 t të importit.

Specat. Me aplikimin e metodave bashkëkohore të kultivimit në fusha të hapura dhe me zhvendosjen e kultivimit të specave në drejtim të serrave është e mundshme që të zëvendësohet importi i specave së paku në gjysmën e dytë të majit, dhe që t’i plotësojë në tërësi kërkesat e tregut për periudhën tjetër deri në paraqitjen ngricave të para (fundi i muajit tetor ose fillimi i nëntorit.) Në praktikë: të zëvendësohen 3 500 t.

Trangujt - Me zgjerimin e sipërfaqeve nën serra, mundësia që të zëvendësohet në tërësi importi i trangujve në maj dhe korrik është krejtësisht reale. Në ndërkohë, duke e aplikuar edhe mbjelljen e kulturës së dytë me kultivarë përkatës, stina e dytë maksimale e importit të trangujve (shtator-nëntor) mund të zëvendësohet në tërësi. Në praktikë: duhet zëvendësuar rreth 3 000 t importe.

Bimët dytësore. Duke promovuar mbjelljen e kulturave sekondare në serra të zakonshme, po ashtu edhe importi i spinaqit dhe maruleve (përkatësisht 22 – dhe 125 t në vitin 2007) në nëntor - mars mund të zëvendësohet.

Kështu në total rreth 12 000 t të importeve mund të zëvendësohen nga prodhimet. Kjo në vete përfshin edhe një bartje të pjesshme nga kultivimi i specave në fushat e hapura në serra në ata të specave të serrave.

Potenciali për eksportNuk ka pasur kurrfarë studimesh në lidhje me aftësitë konkurruese të prodhimtarisë së serrave në Kosovë, kështu që është e vështirë të bëhet ndonjë vlerësim mbi potencialin për eksport. Çmimi i kostos së domateve në tunele dhe në serra të nivelit të mesëm teknologjik është 34 respektivisht 31 centë/kg. Në Shqipëri ky çmim është 28 centë. Kjo nuk i përjashton disa eksporte në Mal të Zi ose madje edhe në Shqipërinë Veriore gjatë periudhave të caktuara, mirëpo nuk mund të pritet ndonjë rritje dramatike sa i përket eksportit. Eksporti i domateve është rritur gjatë vitit 2007 (nga një nivel shumë i ulët) dhe këtu supozohet se do të vazhdojë të rritet me 10 % në vit: duke sjellë deri te kultivimi i rreth 1 000 t në vitin 2013. Në tabelën në vijim janë paraqitur të gjitha të dhënat në një skenar të tillë të mundshëm. Meqenëse këtu kemi mungesë totale të të dhënave të besueshme, këto në fakt edhe janë vetëm si të qëlluara optimale të kryera nga GP.

Tabela: Skenari për zhvillimin e sipërfaqeve që ndodhen nën serra

44


ImportiGrupi i punës ka vlerësuar se importet e paraqitura më poshtë mund të zëvendësohen:

a. Qepë: 1 900 t gjatë tërë vitit b. Lakra: 1 000 t në periudhën qershor-tetor c. Karota: 800 t gjatë tërë vitit.

Kështu, rreth 3 700 t të cilat për momentin importohen mund të prodhohen edhe në vend. Në këtë skenarë zëvendësimi i importit ka arritur kufirin prej 4 000 t. Siç edhe do të shohim në vijim, importi i kulturës kryesore të specit mund të ulet pothuajse në zero gjatë periudhës maj – fundi i tetorit. Kjo mund të arrihet nëse vazhdojmë të kultivojmë më shumë speca nëpër serra (shih më poshtë); këtu ne përqendrohemi në kulturat perimore të cilat do të mbesin perime tipike të fushave të hapura.

Potenciali për eksportimAftësitë konkurruese të prodhimit në fusha të hapura po ashtu nuk na janë të njohura, por kostoja e prodhimit të specave është dukshëm nën çmimin e prodhimit në Shqipëri (25 kundrejt 39 centë). Eksporti i perimeve është duke u rritur me të shpejtë, edhe pse ka filluar nga një nivel i ulët fillestar. Në vitin 2007 ishte rreth 2 500 t, kryesisht lakra dhe speca dhe pritet të pësojë rritje me 25 % për çdo vit. Kjo do të thotë se në vitin 2013 do të mund të eksportohen mbi 7 600 t.

45


Tabela: Skenari për zhvillimin e zonës me perime në fushat e hapura

Rritja vjetore 2008 2009 2010 2011 2012 2013

KONSUMI TOTAL I PERIMEVE TË FUSHAVE TË HAPURA Popullata (milion) 2% 2.06 2.10 2.14 2.19 2.23 2.27

Konsumi (Kg/kokë banori.) 1.0% 124.0 125.2 126.5 127.8 129.0 130.3Konsumi Total (t) 255,439 263,153 271,100 279,288 287,722 296,411

Prodhimi në oborret e shtëpive Sipërfaqe (ha) -5% 7,500 7,125 6,769 6,430 6,109 5,803 Të korra (t/ha) 0% 10 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0

Prodhimi i përgjithshëm (t) 75,000 71,250 67,688 64,303 61,088 58,034KËRKESAT E TREGUT (t) 180,439 193,206 206,104 219,153 232,374 245,788

EKSPORTI (25% rritja vjet.) 2,500 3,125 3,906 4,883 6,104 7,629IMPORTI (t) 22,939 24,025 24,254 23,567 21,907 19,211

Prodhimi në sistemin ekstensiv Sipërfaqe (ha) 0% 5,000 5,000 5,000 5,000 5,000 5,000

Zhvillimi i rendimentit (%) 2% 14 14.3 14.6 14.9 15.2 15.5 Prodhimi total (t) 70,000 71,400 72,828 74,285 75,770 77,286

Prodhimi sipas praktikave të tanishme komerciale (Anadrini) Sipërfaqe (ha) 2% 3,000 3,060 3,121 3,184 3,247 3,312

Zhvillimi i rendimentit (%) 8% 22.5 24.3 26.2 28.3 30.6 33.1 Prodhimi total (t) 67,500 74,358 81,913 90,235 99,403 109,502

Prodhimi sipas praktikave më të mira komercialeSipërfaqe (ha) 10% 500 550 605 666 732 805

Zhvillimi i rendimentit (%) 2% 45 46 47 48 49 50 Prodhimi total (t) 22,500 25,245 28,325 31,781 35,658 40,008

PRODHIMI TOTAL VENDOR 235,000 242,253 250,753 260,603 271,919 284,830RRITJE E PRAKTIKAVE KOMERCIALE. 0 60 61 62 64 65RRITJE E PRAKTIKAVE MË TË MIRA 0 50 55 61 67 73

Sipas këtij skenari, sipërfaqet me perime zvogëlohen nga 16 000 ha në më pak se 15 000 përderisa rendimentet mesatare rriten për një të tretën (nga 14,8 t/ha në 19,6 t/ha).


Qëllimi i përgjithshëm me sigurimin e mbështetjes së prodhimtarisë së serrave është zgjerimi i sezonit të vjeljes në mënyrë që të zvogëlohet shkalla e importit. Qëllimi dytësor është që të zvogëlohet kostoja dhe të rriten të hyrat e bujqve.


Prodhimtaria e serrave Shumë çështje mund të përmirësohen në këtë nën-sektor. Ndër kryesoret janë1

përmbledhur këtu:

46


Përmirësimi i dizajnit dhe konstruksionit të serrave. Rriteni sasinë e mbulesave plastike me qëllim që të arrihet hershmëria dhe të

përparohet rendimenti i disa kulturave bujqësore si shalqinjve, trangujve, specave, etj., duke përdorur vetëm tunele të ulëta plastike. Përdorimi i tuneleve të ulëta të plastikës përbrenda serrave është vegël e rëndësishme që mundëson mbjellje të hershme.

Përmirësimi i ajrosjes së serrave. Madje edhe serrat e ndërtuara nga druri duhet të jenë të pajisura me dritare anësore që mund të hapen me dorë. Kjo do të ndikojë në mbajtjen e temperaturës së ajrit nën kontroll dhe si rrjedhojë kemi edhe zgjerimin e jetës së bimëve por edhe të periudhës së vjeljes.

Rritja e lartësisë së tuneleve nga 2,5-2,8 m, për të ofruar më shumë hapësirë për rritjen e bimëve dhe për rendimente më të larta. Kjo do t’i kontribuonte më pas edhe zvogëlimit të amplitudave të temperaturës dhe lagështisë së ajrit, të cilat më pas ndikojnë që të ketë më pak sëmundje dhe periudhë më të gjatë të vjeljes.

Përmirësimi i cilësisë së shtresave plastike që shërbejnë si mbulesa për ta rritur periudhën e eksploatimit, e cila madje do të mund të rritej për tërë vitin (me sallata të gjelbra (marula)). Përdorim të shtresave polietileni me qëndrueshmëri të gjatë.

Kalimi nga tunelet e ulëta në serra më të mëdha me shumë-hapësira për ta ulur koston për njësi (m2). Formimi i hapësirave të mëdha (më të gjera se 5 m) do të mundësonte futjen e mekanizimit për kryerjen e disa proceseve brenda në serra.

Diversiteti i kulturave bujqësore dhe përmirësimi i varieteteve. Promovoni futjen në përdorim të kultivareve të rinj nëpërmjet kompanive private të

farërave. Shtoni diversitetin e kulturave bujqësore: speci, patëllxhani i zi, pjepri dhe fasulja e

njom. Llogaritjet e thjeshta financiare mund t’u tregojnë bujqve përparësitë e këtyre kulturave bujqësore. Nevojitet pak asistencë teknike.

Promovoni kultivarë determinantë të domates për ta rritur hershmërinë. Ato mund të jenë opsione të mira për ta zgjeruar periudhën e vjeljes në vjeshtë, (të mbjella si kulturë e dytë bujqësore pas vjeljes së trangujve, pjeprit apo kungujve). Nevojitet të bëhet një përzgjedhje e kujdesshme e varieteteve adekuate (lidhja e mirë e fryteve nën dritë të intensitetit të ulët dhe në temperatura të ulëta, rendimente të larta, jetëgjatësi e madhe e deponimit në rafte, forma dhe madhësia përkatëse e fryteve).

Përmirësimi i menaxhimit të kulturave bujqësore. Zgjeroni periudhën e eksploatimit të serrave duke e përmirësuar ajrosjen dhe

ushqyeshmërinë e bimëve si dhe duke mbjellë dy kultura bujqësore brenda vitit. Mbjellja e specave ose patëllxhanit të zi lejon një periudhë më të gjatë të vjeljes nga fillimi i muajit maj e deri në fillim të nëntorit. Për këtë kërkohet asistencë teknike dhe për shtresa më të mira dhe më cilësore (më të qëndrueshme) nga foljeve të polietilenit.

Përmirësoni ushqyeshmërinë e kulturave bujqësore. Trajnoni këshilltarët dhe ofruesit e inputeve. Përpiloni një publikim të thjeshtë informues mbi metodat e fertigimit dhe për metodat e thjeshta për llogaritjen e sasisë së nevojshme të plehut. Kjo do të ndihmojë për të kuptuar më mirë mënyrën e të ushqyerit të bimëve. Kalimi nga metoda sasiore e fertigimit, në atë proporcionale.

Përmirësoni lidhjen e fryteve. Kjo është një ndër çështjet më sfiduese tek domatet dhe specat. Promovoni përdorimin e bletëve për polenizimin e fryteve nëpër serra.

47


Prodhimi në fusha të hapura Për ta përmirësuar produktivitetin e perimeve në fusha të hapura, mund të ndërmerren një varg masash si në vijim1:

Për mbjellje duhen zgjedhur farëra cilësore (hibride) Duhet bërë përgatitjen adekuate të fidanëve, duke përdorur substrate përkatëse,

në module (pa e përdorur transplantimin me rrënjë të zhveshura në vendin përfundimtar).

Përgatitja përkatëse e tokës para transplantimit të fidanëve. Mbulimi i bimëve (tunele të ulëta) për t’i mbrojtur nga temperaturat e ulëta në fazat

hershme. Kjo shpie deri te pjekja më e hershme e fryteve për afro 15-20 ditë dhe rendimente të larta.

Përdorimi i sistemit të ujitjes pikë-pikë. Plehërimi përkatës (duke përfshirë plehërimin bazik / plehun që tretet nëpërmjet

sistemit të ujitjes) Aplikimi i metodave përkatëse të IPM

Duke i aplikuar masat e cekura më lart në sasi të dyfishtë për prodhimin e specave, MBPZHR-ja ka deklaruar se mund të arrihet rendimenti mesatar (23 t/ha) ndërsa vjelja mund të bëhet edhe tri javë më herët; në fund të muajit qershor e jo më 15 th deri 20 th

korrik si më parë.


Prioriteti i parë është që të arrihet në treg sa më herët, në mënyrë që të përfitojmë nga çmimet e larta. Për të pasur vjelje të hershme, duhet të investohet në serra të nivelit të mesëm teknologjik dhe prodhimin e hershëm të fidanëve. Hershmëria është po ashtu çelës për të fituar prodhim më të lartë dhe për zëvendësimin e importit.

Tabela në vijim tregon ndikimin e transplantimit të fidanëve të domateve një muaj më herët: përfitohet rendiment shtesë prej 13.7 t/ha dhe rendiment shumë më i lartë në qershor derisa çmimet janë ende të mira.

Tabela: Rendimenti i domateve (kg/m2) në Dukagjin, sipas datës së transplantimit në serra1

Data e transplantimit Gjithsej Qershor Korrik Gusht Shtator

16-Mars 5.38 1.22 2.96 1.226-Mars 5.51 1.2 2.56 1.4 0.35

6-Prill 4.46 0.75 2.21 1.17 0.3316-Prill 4.01 0.39 1.75 1.28 0.59

Kultivarët e përcaktuar të domateve mund të përdoren për arritjen e të vjelave më të hershme. Domatja mund të përdoret edhe si kulturë e dytë bujqësore në vjeshtë. Masat e tjera të cilat tanimë janë përmendur janë: diversifikimi (pjepri, kungulli, fasulja franceze, etj.) si dhe përdorimi i varieteteve të vonshme dhe atyre me jetëgjatësi më të madhe të deponimit.

Marketingu si i tillë mund të përmirësohet nëpërmjet klasifikimit më të mirë dhe me materiale më të mira për paketim siç janë kutitë e kartonit me shenjat tregtare dhe etiketat përkatëse. Përvojat nga Shqipëria sugjerojnë që oferta me prodhime të mira homogjene paraqet hapin e parë të mirë për një plasim më të mirë në treg.

48



SerratEnde ka hapësirë edhe për 70 ha shtesë me tunele të thjeshta dhe për 100 ha me serra të nivelit të mesëm teknologjik. Kështu investimi total do të jetë respektivisht 2.8 dhe 15 milionë € gjatë pesë vjetëve të ardhshëm.

Inventari ka treguar se 81 % e bujqve janë duke planifikuar t’i zgjerojnë fermat e tyre. Grafiku në vijim tregon se si mendojnë ta gjejnë kapitalin e nevojshëm.

Tabela: burimi i pritur i kapitalit për zgjerimin e serrave Numri i bujqve %

Kredi nga bankat 93 18.0Kursimet e tyre 251 48.6Kredi dhe kursime 86 16.7Burime të tjera 86 16.7Gjithsej 516 100.0

Burimi: Inventarizimi i serrave

Gjysma e bujqve mendojnë t’i përdorin kursimet e tyre personale. Dy të tretat e njerëzve shpresojnë të marrin ndonjë kredi. Shuma e parave të cilën bujqit për momentin mund të investojnë është e kufizuar. Sipas asaj që shihet, shumica prej tyre mendojnë të investojnë në tunele të thjeshta, të cilët kushtojnë rreth 40 000 €/ha. Tabela në vijim e ilustron këtë. Tabela: Ndikimi i investimeve në të hyrat e bujqve

Të hyra (€/ha)

Investimet e nevojshme për ha (€)

Sipërfaqe me 20.000 €

Të hyrat nga investimi prej 20.000

Të hyrat ngainvestimi me 30% subvencion

Tëhyrat ditore

Çmimiprodh. për kg

(a) (b) I d = a x c (e) (f) (g)Domate në tunele të thjeshta 9,384 40.000 0.5 4,692 6,703 10.4 0.336

Domate në serra të nivelit të mesëm

18,110 150.000 0.133 2,415 3,450 13.9 0.306

Domate/tranguj në serra të nivelit të mesëm

25,891 150.000 0.133 3,452 4,932 12.4

Speca në serra të nivelit të mesëm 15,450 150.000 0.133 2,060 2,943 14.7 0.498


Nga tabela mund të shohim se të hyrat nga investimi prej 20 000 € në tunele të thjeshta janë më të larta se nga investimi i njëjtë (apo edhe më i vogël) në serra të nivelit të mesëm. Mirëpo, në një të ardhme të afërt kjo do të shpie deri te mbiprodhimi gjatë verës dhe deri te rënia e çmimeve. Prandaj, në një afat më të gjatë, nga këndvështrimi kombëtar serrat e nivelit të mesëm teknologjik janë shumë më të rëndësishme për zëvendësimin e importit. Çmimi i kostos së domates së kultivuar në serra të nivelit të mesëm teknologjik është paksa më i lartë. Për t’i stimuluar bujqit që të investojnë në serra të nivelit të mesëm, është e nevojshme të sigurohet një subvencion prej 30 % në investim; pastaj këta bujq mund të marrin të hyra të ngjashme nga investimet e njëjta, përderisa janë më efikas:

49


Tabela: investimet e nevojshme për zhvillimin e zonës me serra (në 1.000 €) Rritja vjetore 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Gjithsej

RRITJA ME TUNELE TË THJESHTA

0 11.5 12.7 13.9 15.3 16.8 70.2 ha

Kontributet e bujqve (50%) 0 230 253 278 306 337 1,404Kredi bankare (50%) 0 230 253 278 306 337 1,404

2.808RRITJA ME SERRA TË NIVELIT TË MESËM TEKNOLOGJIK 0.0 11.1 14.4 18.8 24.4 31.7

100.4 ha

Kontributet e bujqve (40%) 0 666 866 1,126 1,463 1,902 6,022Kredi bankare (30%) 0 499 649 844 1,097 1,427 4,517

Grante (30%) 0 499 649 844 1,097 1,427 4,517INVESTIMI TOTAL 0 1,665 2,164 2,814 3,658 4,755 15,056

Kështu që, në total nevojiten 18 milionë €. Një mbështetje në formë grandesh në shumë prej 4,5 milionë € (gjatë pesë vjetëve) nga ana e MBPZHR-së do të mund t’i orientonte këto investime në drejtimin e duhur: në drejtim të serrave të nivelit të mesëm. Kjo mbështetje duhet t’u ofrohet vetëm atyre të cilët kanë përvojë me prodhimin në serra. Njëkohësisht, ata të cilët janë duke punuar në përmirësimin e dizajnit të serrave me kosto të arsyeshme për m2 duhet të mbështeten me asistencë teknike.

Fushat e hapuraInvestimi për 1 ha të fushave të hapura me perime është 6 000€, ku pjesa më e madhe e kësaj shume shkon për shpenzimet e inputeve (farëra, pleh) përderisa investimet kapitale afatgjate janë shumë të kufizuara. Pjesa më e madhe e kapitalit të nevojshëm mund të financohet nga vetë bujqit ose nëpërmjet kredive sezonale (nga bankat ose kursimet dhe shoqatat kredidhënëse). Problemi më i madh për këto kredi me siguri është funksionimi i dobët i tregut të tokave gjë që e bën të vështirë përdorimin e tokës si hipotekë. Një tjetër kufizim mund të jetë edhe nevoja për të investuar në mekanizim dhe në shpenzimet e përgjithshme rreth fermave.

4.3.4 Qasja në shkathtësi dhe njohuri

Nevoja që bujqit të kenë qasje në njohuritë e reja është shumë e madhe. Kjo ka të bëjë me informatat e pjesërishme për inputet (farërat, plehrat, pesticidet, plastika etj). Disa nga njohuritë e reja ende duhet të gjenerohen në demonstrime krahasuese në rrethanat e Kosovës (bujqve).

Bujqve u nevojiten shumë shkathtësi të reja: kontrolli mikro-klimatik në serra, përmirësimi i lidhjes së fryteve, rrallimi i gjetheve, përmirësimi i ushqyeshmërisë së bimëve, diversifikimi i mostrave të kulturave bujqësore, zvogëlimi i përdorimit të pesticideve dhe përdorimi i teknikave të përgjithshme të PI. Puna e kryer nga CABI për prezantimin e PI-së është me rëndësi kryesore meqenëse mund të ndikojë në zvogëlimin thelbësor të përdorimit të pesticideve, gjë që është shumë me rëndësi për përmirësimin e cilësisë së prodhimeve, për mbrojtjen e shëndetit të konsumatorëve dhe për t’i rritur të hyrat e bujqve. Në pjesën 7.4 hulumtohet se si mund të organizohen përpjekjet për ekstension.

4.3.5 Politikat dhe rregullat

Në afat të shkurtër prodhimi i perimeve është i drejtuar nga aktorët privatë. Çështjet financiare, teknike dhe të marketingut janë me rëndësi kyçe. Çështje kryesore në politikën afatgjatë është krijimi i kornizës ligjore për përmirësimin e metodave të prodhimit të cilat

50


do të jenë të padëmshme për ambientin jetësor. Kjo mund të përfshihet në nocionin e Prodhimit të Integruar, gjithashtu i referohet edhe nevojës për ta eliminuar plastikën e përdorur në mënyrën e duhur.

Një çështje tjetër e politikave është edhe disenjimi dhe përforcimi i standardeve të cilësisë si dhe krijimi i rrethanave adekuate institucionale për sistemet e certifikimit (si për PI-në, bujqësinë organike, Global-GAP-inë ose për cilindo standard tjetër).

Prodhimi i perimeve në fusha të hapura do të përfitonte shumë me përmirësimin e politikave të përgjithshme rreth pronësisë së tokave (krijimi i tregut funksional të tokave) dhe ujitjes.

51


5 Prodhimi i rrushit dhe verës


5.1.1 Hyrje

Zbulimet arkeologjike tregojnë vreshtat e para të vjetra mbi 2000 vjet. Tradita e kultivimit dhe përpunimit të rrushit ka vazhduar deri më sot. Kushtet shumë të përshtatshme agroekologjike, dashuria dhe gatishmëria për të prodhuar dhe përpunuar rrushin në verë dhe raki kanë qenë faktorë kyçë në këtë traditë. Vreshtat, gjithashtu, kanë pasur ngritje-rënie. Dëmtimi më i konsiderueshëm i vreshtave ishte shfaqja e dëmtuesit të hardhisë së rrushit filoksera, gjatë viteve 1913-1923, e cila ishte shkatërruar. Pas kësaj periudhe janë ngritur vreshta të reja me fidanë të shartuar rrushi të qëndrueshëm nga filoksera.

Periudha më e suksesshme ishte në vitet e ’80-a, kur Kosova kishte gati 9 000 ha vreshta. Një fabrikë në Rahovec kishte mundësi të prodhonte 50 milionë litra verë në vit. Në kulmin e tij, eksporti nga Rahoveci ishte 40 milionë litra; kryesisht për në Gjermani. Gjatë luftës sipërfaqja me vreshta u zvogëlua në mënyrë drastike. Vreshtat e sektorit të ndërmarrjeve shoqërore si “Mirusha”, Malisheva dhe “Vreshtaria” në Prizren, si dhe “Dubrava” në Istog ishin shkatërruar plotësisht.

5.1.2 Të dhënat mbi prodhimin

Vitet e fundit është arritur pajtimi që ekzistojnë 4 500 ha rrush. Të dhënat e fundit të EVV të grumbulluara nga komunat tregojnë për gjithsej 4 437 ha. Megjithatë në vitin 2002 projekti SWIK kishte vlerësuar se kjo sipërfaqe është shumë më e vogël: 3 650 ha, prej të cilave 2 500 ha në Rahovec. Në vitin 2008 projekti i kadastrës së vreshtave dhe industrisë së verës për Komunën e Rahovecit tregoi që sipërfaqja me vreshta është 1969 ha. Duke supozuar që edhe në sipërfaqet e tjera janë humbur 20 % që nga vlerësimet e SWIK, sipërfaqja me rrush është rreth 2 900 ha ose një e treta e asaj që ishte para disa vjetësh. Gjithashtu edhe prodhimi i verës është më i vogël për rreth një të tretën. Ndërsa në vitin 2004/5 industria formale e verës prodhoi 9 milionë litra në vit. Para vitit 2006 kjo ishte më pak se 6 milionë. Mirëpo pas rivitalizimit të vreshtave nga kompania “Stone Castle” në vitin 2008 prodhimi shënon rritje 9371517 litra. Pra vërehet një tendencë e normalizimit të prodhimit rreth 10 milioën i deklaruar.

5.1.3 Klima

Kosova ka një klimë të butë kontinentale të ndikuar nga klima mesdhetare e cila depërton në Rrafshin e Dukagjinit nëpërmjet luginës së Drinit të Bardhë. Dimrat janë zakonisht të ftoftë ndërsa verat e nxehta. Kushtet agroklimatike janë të përshtatshme për zhvillimin e vreshtave, veçanërisht për varietetet e hershme; varietetet e vonshme mund të kenë probleme në kohën e korrjes.

Ka më se 200 ditë me diell në vit për ta ndihmuar pjekjen e rrushit, që është e barabartë me disa rajone të mirënjohura për prodhimin e verës. Vreshtat kryesisht ngritën në zonat e pjerrëta kodrinore të cilat i ekspozohen mirë diellit. Lartësia mbidetare në sipërfaqet ku kultivohet rrushi në Kosovë sillet prej 350 në 600 metra. Kushtet e tokës janë të përshtatshme për zhvillimin e vreshtave në kuptimin që në shumë raste toka vështirë mund të shfrytëzohet për qëllime të tjera.

52


5.1.4 Varietetet

Dhjetëra varietete rrushi kultivohen për qëllime të ndryshme. Tabela në vijim tregon kryesoret ndërsa dhe sipërfaqen që kanë mbuluar në vitin 2002 (të dhënat statistikore) dhe në vitin 2008 në Rahovec nga projekti i kadastrës së vreshtave dhe industrisë së verës.

Tabela: Sipërfaqja me varietetet e ndryshme të rrushit për verë 2002 dhe 2008 Varietetet e kuqe Varietetet e bardha

Sipë. në 2002 në Kosovë

Sipë. në Ra-hovec

në 2002

Sipë. në Ra-hovec

në 2008

% e mbetur në 2008

Sipë. në 2002

Sipë. në Ra-hovec

në 2002

Sipë. në Ra-hovec

në 2008

% e 2008 mbet.

Black gamay 709 495 232 47 Smederevka 600 534 333 62Procupak 578 358 208 58 Riesling Italian 458 210 189 90Pinot Noir 339 88 67 76 Rkaciteli 140 13 8 60Vranac 197 141 298 211 Zhuplanka 135 38 12 32Gamay me ngjyrë 121 21 7 33 Rhein Riesling 128 28 25 90Fancovka 120 41 14 34 Sauvignon 36 0 0Zhametna 103 30 100 335 Semion 26 5 0Merlot 55 50 17 34 Zhilavka 20 5 3 57Cabernet Sauvignon 23 2 0 Pinot Blanc 20 1 2 177Cabernet Franc 19 2 25 1116 Chardonnay 17 13 22 174Alicante Bousché 17 3 0 Muscat Otonel 6 0 0Tjera 50 26 9 34 Tjera 20 2 9 367

GJITHSEJ 2.331 1.257 977 78 GJITHSEJ 1.607 849 603 71

Sipas statistikave të vitit 2002, sipërfaqja me rrush tryeze në vitin 2002 ishte afër 4 000 ha, prej të cilave 2 100 në Rahovec. Në 2008 sipërfaqja në Rahovec u tregua të ishte 1969 ha. Pasi pothuaj 70 % të sipërfaqes së përgjithshme vlerësohet të jetë në Rahovec, sipërfaqja me rrush tryeze në Kosovë mund të vlerësohet të jetë rreth 2 300 ha në vitin 2008. Pasi Vranac aktualisht përdoret si rrush tryeze, sipërfaqja me rrush tryeze vlerësohet në 2 000 ha.

Kështu që mes viteve 2002 dhe 2008 rreth një e katërta e të gjitha vreshtave në Rahovec është humbur; ndërsa verërat e bardha janë 29 %, verërat e kuqe 22 %. Disa kultivarë kaluan shumë më mirë. Sipërfaqja me Vranac u shtua për 100 ha dhe me Zhametna rreth 70 ha. Kjo e para është për shkak të faktit që mund të përdoret edhe si rrush tryeze. E dyta është një varietet shumë tradicional.

Tabela e ardhshme tregon cilësinë e verës që ka humbur. Janë dalluar tri lloje verërash: verërat kulminante, verërat cilësore dhe verërat e tryezës.

Tabela: Raporti mes cilësisë së rrushit dhe sipërfaqes së humbur në Rahovec

53


Cilësia e rrushit për verë Sipërf. në 2002

Sipërf. Në 2008

%mbetur

Verërat kulm: Chardonnay, Semion, Sauvigon, Muscat Ottonel, Rhein Riesling, Pinot Blanc, Pinot Noir, Merlot, Cabernet S. 186 ha 133 ha 71% Verërat cilësore: Italian Riesling, Zhillavka, Coloured Gamay, Gamay, Vranac, Frankovka, Alicante, 915 ha 743 ha 81% Verërat e tryezës: Smederevka, Rakaciteli, Zhupljanka, Procupak and Zhametna 935 ha 649 ha 69%

Struktura e varietetit përfaqëson strategjinë e vjetër të prodhimit të verërave me shumicë. Humbjet janë mjaft të drejta në të gjitha kategoritë, përveç cilësisë së dytë e cila përfshin Vranacin. Kjo nënkupton që sipërfaqja me rrush të cilësisë së parë në Rahovec është zvogëluar pak nga 8,9 % në vitin 2002 në 8,4 % në vitin 2008.

Tabela në vijim tregon të dhënat e njëjta me rrush tryeze. Tabela: Sipërfaqja me varietete të ndryshme të rrushit për verë në vitet 2002 dhe 2008 Sipë. në 2002

Sipë. në ra-hovec në 2002

Sipë. në Ra-hovec në 2008

% e 2008 mbetur

Afuzali 177 66 30 46 Muscat Italian 169 129 137 106 Muscat Hamburg 174 111 139 125 Kardinal 92 37 27 72 Grocanka 52 25 1 4 Tjera 10 26 32 123

GJITHSEJ 674 394 366 93

Një përqindje shumë më e lartë e rrushit të tryezës është mbajtur që nga viti 2002. Duke supozuar që sipërfaqja e zhvilluar në mënyrën e njëjtë jashtë Rahovecit, sipërfaqja e gjithmbarshme me rrush tryeze është 625 ha. Duke shtuar 300 ha Vranac sipërfaqja me rrush tryeze bëhet 925 ha.

5.1.5 Llojet e bujqve

Në PZHRB dhe dokumente të tjera, prodhuesit e verës janë ndarë në tri grupe:: Vreshtat tradicionale me deri 0,20 ha; shumica për konsum familjar; Vreshtat gjysmëkomerciale nga 0,20 ha deri në 1 ha; dhe Vreshtat komerciale me mbi 1,0 ha.

Në vitin 2008, MBPZHR autorizoi përpilimin e regjistrit të të gjitha vreshtave në Rahovec. Ky do të shërbejë si bazë për regjistrimin kadastral të të gjitha vreshtave dhe për një atlas të ardhshëm të verës. Tabela e ardhshme me të dhëna nga ky regjistrim tregon shpërndarjen, sipas madhësisë, të ngastrave në Rahovec. 1 969 ha janë në pronësi të 3 343 bujqve të cilët kanë 4 057 vreshta në 5 848 ngastra.

Tabela: Madhësia e ngastrave në Rahovec në vitin 2008 Madhësia e ngastrës Numri

Mesatarja e vlerësuar

Gjithsej sipërfaqe

0,05 – 0,5 ha 3.028 0,25 7570,5 - 1 ha 686 0,75 5151- 1,5 ha 136 1,25 1701,5 -2 ha 62 1,75 1092 – 2,5 ha 45 2,25 101

54


2,5-3 ha 33 2,75 91> 3 ha 67 3,39 227

Gjithsej 4.057 0,49 1.969

Tabela tregon një copëtim ekstrem të vreshtave. Mesatarja e përgjithshme është gjysmë hektari. Me një rendiment mesatar prej 8 t/ha, bujku mesatar ka 4 t.

Në këtë strategji dallohen dy lloje të organizimit të fermave vreshtare: ato në pronësi të bujqve dhe ato në pronësi të verarive. Kjo e fundit parimisht i referohet dy ndërmarrjeve të mëdha Stonecastle Vreshtat dhe Veraria L.I.C dhe Agrokosova Holding. Secila ka pasur nga rreth 600 ha vreshta në vitin 2006. Që nga atëherë ato kanë braktisur rreth 20 %, kështu që aktualisht ato kanë 970 ha. Rendimentet e tyre kanë qenë shumë të ulëta, por pasi pjesët më të dobëta janë lënë anash, ato fillojnë të rriten. Në vitin 2007 ishte mbi 5 t/ha.Prodhuesit e rrushit dhe verës ende nuk janë organizuar në shoqata. Prodhuesit e verës kanë formuar një shoqatë “Enologjia” dhe bashkërëndojnë aktivitetet në mes tyre. Shoqata ka bordin drejtues, statutin. Është themeluar vetëm një kooperativë e vreshtave (Rahovec) dhe anëtarët e saj janë shqiptarë dhe serbë. Qëllimi kryesor është këmbimi i informatave dhe përvojës dhe identifikimi i mundësive në treg. Kooperativa nuk është drejtpërdrejt e përfshirë në aktivitetet ekonomike.

5.1.6 Kultivimi i bimëve (Crop husbandry)

Që nga vitet e ’70-a prodhimi i rrushit është dominuar nga vreshtat me sistem mbajtës rrjeti (ang. trellis), përkundër disa viseve ku kultivimi është bërë me metodën klasike në cungje (ang. stumps) me varietetet autoktone si Prokupka dhe Pllovdina. Vitet e fundit, vreshtat janë mbjellë me një sistem përkrahës i cili mundëson përdorimin e mekanizmit më bashkëkohor bujqësor.

Inputet qenësore në vreshta dhe verari kryesisht janë importuar: plehrat, pesticidet, shtyllat e betonit, teli dhe substancat bioteknologjike për prodhimin e verës. Importimi i inputeve bëhet nëpërmjet tregtarëve, nëpërmjet përfaqësuesve të autorizuar në Kosovë, siç është Agrounion, Semenarna etj. Shpërndarja e inputeve pastaj bëhet nëpërmjet tregtarëve të vegjël dhe barnatoret bujqësore në të gjitha viset ku ka vreshta. Marrëdhëniet mes tregtarëve dhe bujqve janë të mira, por ka raste kur ka mungesë të këshillave përkatëse profesionale. Furnizuesit bëjnë hulumtime në treg për inpute të reja, ndërsa promovimi i prodhimeve të reja bëhet nëpërmjet panaireve dhe prezantimeve të ndryshme.

Koha dhe aplikimi i azotit nuk është gjithmonë optimale. Në vend të aplikimit të këtyre herët gjatë stinës së kultivimit, disa bujq gabimisht përdorin azotin edhe në muajt e vonshëm si gushti, dmth. në fund të periudhës së rritjes. Pa ndonjë efekt pasues në rrush ai humbet si ndotës në rrjedhën e përroskave dhe lumenjve.

5.1.7 Fidanishtet dhe fidanët

Fidanishte cilësore janë qenësore për prodhim të mirë. Janë të evidentuar 11 fidanishte me kapacitet prej 110 000 - 145 000 copë fidanë. Gati të gjitha janë në Rahovec; një është Suharekë. Asnjëra nga to nuk është e aftë t’i aplikojë standardet e cilësisë. Kufizimet kryesore janë:

Përdorimi i materialeve amë nga burimet e pacertifikuara (‘vreshtat normale’). Pas problemeve me sëmundje, disa materiale nuk janë të vërteta për llojin.

55


Teknologjia e vjetër e shartimit, mungesa e mjedisit përkatës (të pastër), mjedisit punues dhe shitoreve të përshtatshme

Mungesa e inspektimit dhe certifikimit të përshtatshëm Etiketimi, klasifikimi, tregtimi etj. Mungesa e trajnimit dhe këshillave.

Në vitin 2007 janë importuar edhe 283 000 fidanë, kryesisht nga Serbia. Krahasuar me përqindjet e varieteteve të importuara me ato të varieteteve ekzistuese çon kah vështrimet në vijim:

30 % e fidanëve të importuar janë Vranac, që mbulon vetëm 5 % të vreshtave ekzistuese. Edhe pse mund të klasifikohet si rrush për verë të cilësisë së dytë ai gjithashtu është edhe rrush tryeze. Klasifikimi i tij si rrush tryeze sjell hisen e rrushit të tryezës në mbi 50 % të fidanëve të importuar, një indikacion i qartë i parapëlqimeve të bujqve për këtë kulturë bujqësore

Hisja e Smederevka dhe Prokupk bie në mënyrë dramatike. Këto janë verëra të cilësisë së tretë. E njëjta mund të thuhet për Gamay, një verë e cilësisë së dytë. Shpjegimi tjetër mund të jetë që këta fidanë janë prodhuar brenda Kosovës.

Disa verëra të cilësisë së parë marrin një hise më të madhe sesa që kanë tani (Merlot, Chardonnay, Cabernet Sauvignon) ndërsa të tjerat marrin më pak: Pino Noir. Me siguri kjo e dyta gjithashtu prodhohet brenda Kosovës.

Janë importuar 60 000 fidanë të rrushit të cilësisë së parë, mjaft për të mbjellë 15 ha.

Fidanët e hardhisë së rrushit janë importuar nga tregtarët e autorizuar. Fidanët shpesh nuk merren me standardet e kërkuara dhe shpesh ato nuk janë të certifikuara. Nga MBPZHR është dhënë një subvencion prej 400 000 fidanëve me kultivarë: Pino Noir, Kabernet, Shardone dhe Muskat Italian. Kanë përfituar rreth 147 fermerë vreshtarë me sipërfaqe rreth 107 ha vreshta të reja.

Kështu që në vitin 2008 janë përdorur rreth 400 000 fidanë që mjaftojnë për të mbjellë 100 ha. Në vitin 2008 Stone Castle mbolli vetë 70 ha vreshta të reja me material fidanor të çertifikuar nga Franca. Kultivarë Merlot, Cabernet Sauvignon, Petit Verdo, Shardone.

Regjistri në Rahovec tregoi që shumica e vreshtave (63 %) janë mbi 20 vjet të vjetra ndërsa 20 % janë mbi 30 vjet.

Enti i V.V. ka përgatitur një propozimprojekt për ngritjen e vreshti prej 10 ha. Për prodhimin e nënshartesave investimet janë 10 500 € ndërsa për shartesa (ang. budwood)13 200 € (pa fuqi punëtore dhe rrethoja). Një ha mund të prodhojë 75 000 nënshartesa me një vlerë prej 8 centë për secilin; ose 6 000 € për ha. Pasi që shpenzimet direkte të prodhimit vlerësohen rreth 1 200 €, fitimi për ha është 4 800. Për shartesa (ang. budwood), rendimenti është 400 000 sytha (buds) për ha do të kenë 3 centë secili, ose 12 000 €/ha. Ndërsa nëse shpenzimet direkte janë 1 300 €, fitimi është 10 700 €/ha. Parallogarit lidhur me shartesa duken shumë optimiste (me siguri pasi shpenzimet e fuqisë punëtore nuk janë marrë parasysh); ende trendi i përgjithshëm është që investimet në fidanishte kanë fitim të njëjtë si investimet e tjera. Kufizimi kryesor është që kërkon njohuri më të specializuara dhe aftësi.

5.1.8 Mbrojtja e bimëve

Sëmundjet e rëndësisë ekonomike që dëmtojnë hardhinë e rrushit janë:

56


Plasmopara viticola është një nga sëmundjet më të rrezikshme të hardhisë së rrushit. Si rezultat i mungesës së masave mbrojtëse, patogjeni shkakton humbje prej 50 deri 80 % të rendimentit.

Uncinula negator. Varësisht nga kushtet klimatike dhe masat ekzistuese dhe të ndërmarra mbrojtëse, dëmi nga patogjeni mund të ndryshojë deri në 80 %. Për ta luftuar me sukses, mund të përdoren preparatet (përzierjet) dinokap dhe sulfur. Vitet e fundit po përdoren edhe fungicidet me reaksion sistemik.

Guignardia bidwelli është i pranishëm në të gjitha rajonet ku kultivohet rrushi. Fungi i cili shkakton sëmundjen trajtohet para dhe pas lulëzimit të hardhisë së rrushit.

Dëmtuesi më i rrezikshëm është:

Pulvinaria vitis Patogjeni është shumë i rrezikshëm, bllokon rritjen normale të hardhive, gjithashtu duke pasur një ndikim në uljen e sasisë dhe cilësisë së prodhimit.

Raporti i MSP-së konstatoi indikacione të qarta që bujqve u nevojiten këshilla praktike rreh përzgjedhjes, kohës dhe normave përkatëse të aplikimit të pesticideve. Bujqit po aplikojnë sasi të tepërta të fungicideve dhe insekticideve, shpesh me diagnoza të gabueshme të sëmundjeve e pastaj edhe duke përdorur trajtime të gabueshme.

5.1.9 Rendimenti

Sipas PZHRB-së, në vitin 2004 rendiment mesatar ishte 6,7 tonë për ha. Rendimenti në familjet bujqësore ishte më i lartë (8,3 T/ha) sesa ai i NSH-ve të mëdha të privatizuara (3,5 T/ha). Në vitin 2007 E.V.V. vlerësoi rendimentin mesatar në 7,3 t/ ha. Kjo pjesërisht për shkak të përmirësimit në fermat e mëdha ku rendimentet u shtuan dukshëm (në mbi 5 t/ha).

Në të gjitha rrethanat rendimentet e larta arrihen nëpërmjet varieteteve të rrushit të tryezës e jo varieteteve të rrushit për verë.

5.1.10 Çështjet e korrjes dhe pas-korrjes

Disa përpunues lidhin kontrata me prodhuesit e verës, duke caktuar kushtet që duhen respektuar nga të dy anët si dhe çmimin dhe kohën e pagesës. Për të vendosur mbi fillimin e vjeljes, sasia e sheqerit dhe acideve në lëngun e rrushit përcaktohet nga EVV, i cili lëshon leje për fillimin e vjeljes varësisht nga varieteti. Mostrat për analizimin e sheqerit (min. 16 %), acidet dhe alkooli janë marrë nga 11 vreshta. Në vitin 2007 janë marrë 36 mostra për analiza ndërsa shpenzimet janë mbuluar nga MBPZHR. Masa të tilla gjithashtu janë bërë nga kompanitë e përpunimit të cilat informojnë klientët e tyre për kohën e vjeljes.

Vjelja bëhet me dorë. Rrushi për verë zakonisht ofrohet në arka druri; kështu që çmimi për kg rritet për 2 cent. Kohëve të fundit po përdoren arkat e plastikës për ruajtjen dhe bartjen e rrushit për ta ruajtur cilësinë. Materiali paketues duhet të përmbajë të dhënat mbi prodhuesin, varietetin e rrushit, cilësinë dhe peshën. Në këtë vend, nuk ka kompani të specializuar për paketim dhe klasifikim të rrushit. Disa përpunues kanë filluar të investojnë në etiketa më të mira të shisheve të verës.

57


5.1.11 Cilësia, klasifikimi dhe sortimi

Rrushi i tryezës në Kosovë është cilësor. Cilësia e rrushit të tryezës përcaktohet nga përqindja e sheqerit dhe acideve, aroma, forma, madhësia dhe ngjyra. Nganjëherë rrushi për verë shitet si rrush tryeze; sidomos Vranaci por edhe varietete tjera.

Përcaktuesit e cilësisë së rrushit për verë janë: varieteti, sasia e sheqerit dhe acideve, pastërtia dhe kthjelltësia e varietetit. Cilësia e verës përcaktohet në bazë të analizës fizike-kimike dhe metodave organoleptike. Gjatë zhvillimit të analizës fizike-kimike merren parasysh acidet avulluese si dhe sulfuri i lirë dhe i lidhur, pH, alkooli, sheqeri, ekstrakti, pesha specifike etj. Vlerësimi organoleptik mbështetet në parametra si: ngjyra, pastërtia, aroma dhe shija. Bazuar në parametrat kimik dhe organoleptik vera ndahet në verë tryeze, verë cilësore dhe verë kulminante. Në paragrafin 5.1.3 mund të shihet se cilat varietete i takojnë secilit grup.

5.1.12 Përpunimi

Kapaciteti i madh i përpunimit të verës në Kosovë është ende duke u rindërtuar. Në Kosovë kemi dy lloje të ndërmarrjeve:

Ndërmarrjet prodhuese dhe përpunuese të rrushit 1. “Stone Castle Vineyards - Winery” – Rahovec 2. SHPK “ Biopak” - Rahovec 3. SHPK “ Rahoveci”- Rahovec 4. NTP “ Muja” – Rahovec 5. SH.A. “ Agrokosova Holding” – Suharekë. 6. NTP “ Agro – Alf” - Rahovec

Ndërmarrjet kryesore private që përpunojnë rrushin në verë janë: 7. NTP “Haxhijaha” - Rahovec 8. NTP “Dea” – Gjakovë 9. NSH “ Kosovavera” - Krushë e Vogël. 10. NTP “ Ereniku” - Gjakovë.

Ish-NSH NBI ”Rahoveci” është lojatari kyç. Pas privatizimit të saj është ndarë në dy ndërmarrje private: “Stone Castle Vreshtat dhe Veraria “ dhe “Bodrumi i Vjetër”. Të dy këto ndërmarrje tani kanë një kapacitet përpunimi dhe deponimi prej 50 milionë litra verë në vit. Investime të rëndësishme janë bërë nga ndërmarrja “Stone Castle” e cila ka filluar me një vijë moderne të mbushjes që garanton cilësi më të lartë. Gjithashtu edhe NPT “ Haxhijaha” ka bërë një investim domethënës në enët fermentuese të cilat janë digjitale dhe mundësojnë fermentimin e kontrolluar.

Në Suharekë është bërë privatizimi i NBI “Suhareka” e cila tani quhet “Agrokosova Holding” një shoqëri aksionare me kapital vendor nga “QMI” dhe me kapital të huaj nga “Fantinelli” nga Italia. Nga momenti i privatizimit nuk janë vërejtur ndryshime pozitive. “Kosovavera” në Krushë të Vogël është në pozitë të vështirë pasi që ende nuk dihet pronari.

Sasia e verës së prodhuar ka rënë dukshëm viteve të fundit. Llojet kryesore të verës së prodhuar në vitin 2005 janë:

Verërat e kuqe: Pinot Noir, Vranac & Gamay. Prodhimi i përgjithshëm ishte 5,9 milionë litra (63 %) me çmimin e prodhuesit që sillet prej 1,30 deri në 2,50 €/litër.

Vera e bardhë: Italian Riesling. Prodhimi i përgjithshëm ishte 3,4 milionë litra (37 %) ku çmimi i prodhuesit sillej prej 1,30 deri në 2,00 €/litër.

58


Për të bërë një litër verë nevojiten rreth 1,55 kg rrush. Kështu që gjithsej 14.400 t rrush janë shndërruar në verë; një rritje e vogël mbi 13.137 t të dorëzuara në verari në vitin 2004 (PZHRB). Megjithatë në vitin 2006 dhe 2007 janë prodhuar vetëm 5,6 milionë litra verë. Tabela në vijim tregon se kush ka prodhuar këtë në vitin 2007.

Tabela: Prodhimi i verës nga veraritë kryesore në vitin 2007 Ndërmarrja Prodhimi Rrush i përdorur (t) %

Stone Castle 4.896.274 7.589 87Haxhijaha 598.000 927 11Biopak 102.000 158 2Dea 44.000 68 1Rahoveci 474 1 0

Gjithsej 5.640.757 8.743 100

Sasia e rrushit të përdorur (8.743 t) është një e treta e asaj që ishte në vitin 2005. Nga kjo, 6.670 t janë blerë nga bujqit. Tabela në vijim tregon se sa rrush është përdorë për të prodhuar verëra cilësore në vitin 2006 dhe 2007. Gjithashtu ofron sasinë e verës së prodhuar.

Tabela: Vera e cilësisë së parë në vitin 2006 dhe 2007 2006 2007 Dallimi

Rrush (kg) Verë (l.) Verë (kg) Verë (l.) Cilësia kulmin. 1.162.500 750.000 228.870 147.658 - 80%Cilësia e parë 1.709.340 1.102.800 852.038 549.702 - 50%% e kulminante 68 27

Burimi: të dhënat nga EVV

Sasia e verës cilësore ra dukshëm në vitin 2007. Tabela në vijim ofron më shumë hollësi mbi të cilat janë përdorë varietetet për të prodhuar verëra cilësore.

Tabela: Sasia e rrushit të cilësisë kulminante të përpunuar në vitin 2007 (kg)

Ndërmarrja Caber-net

Pino Noir

Pino Blanc Merlot

Shar-donnay Riesling Gjithsej

Stone Castle 670 310.280 7.310 17.240 7.720 315.290 658.510Haxhijaha 28.450 21.315 0 35.340 0 5.155 90.260Biopak 7.820 0 0 4.569 7.500 0 19.889DEA 0 13.810 0 0 0 0 13.810Rahoveci sh.p.k. 2.415 3.897 0 1.016 0 0 7.328NPT “MUJA” 9.658 10.729 0 0 0 0 20.387GJITHSEJ 49.013 360.031 7.310 58.165 15.220 320.445 810.184Përqindja 6 44 1 7 2 40


Tabela në vijim tregon sasinë e verës që mund të përpunohet me këto sasi.

Tabela: Sasia e verërave cilësore të prodhuara për ndërmarrje Ndërmarrja Rrushi i përd Litra verë %Stone Castle 658.510 424.845 81Haxhijaha 90.260 58.232 11Biopak 19.889 12.832 2DEA 13.810 8.910 2Rahoveci sh.p.k. 7.328 4.728 1NPT “MUJA” 20.387 13.153 3

GJITHSEJ 810.184 522.699 100Burimi: të dhënat nga EVV

Gjysmë milioni litra verë janë prodhuar kryesisht nga dy ndërmarrje të mëdha të cilat kanë investuar në përpunim. 810 t rrush sa nevojitën për këtë mund të prodhohen në 100 ha; nëse sasia e përgjithshme ndahet me sipërfaqen me hardhi kulminante vetëm në Rahovec (133 ha), rendimentet mesatare kanë qenë 5 t/ha. Pasi që do të ketë verëra kulminante edhe në Suharekë, kjo sugjeron që jo të gjitha verërat kulminante përpunohen në verëra kulminante.

Përpunimi shtëpiak i rrushit në verë dhe raki shtëpie është gjithashtu i rëndësishëm. Ekziston një numër relativisht i madh përpunuesish të cilët nuk janë të licencuar dhe kushtet në të cilat ato bëjnë përpunimin janë shumë të dobëta sa i përket higjienës si dhe pajisjeve teknologjike.

5.1.13 Tregtimi

Madhësia e tregut Pasi që sipërfaqja në prodhim është zvogëluar dukshëm viteve të fundit dhe nuk ka në dispozicion të dhëna të sigurta mbi rendimentet në dispozicion, mënyra më e mirë për të vlerësuar tregun vendor të verës bazohet në të dhënat e verarive dhe importit/eksportit. Të dhënat e reja nga EVV tregojnë që në fillim të vitit 2006 ka pasur 17 milionë litra verë në rezerva. Në vitin 2006 dhe 2007 veraritë prodhuan 11,3 milionë litra. Eksporti ishte 8,1 milionë (3,1 dhe 5 milionë në 2006 përkatësisht 2007) ndërsa importi 1 milion. Në fillim të vitit 2008 rezervat ishin 10 milionë litra. Kështu që konsumi vendor i verës së përpunuar formalisht gjatë dy viteve ka qenë 11,2 milionë litra verë ose 2,8 litra/kokë banori në vit. Grupi punues ka vlerësuar që gjysma e kësaj përpunohet në shtëpi. Kjo e bën sasinë e përgjithshme në 4,2 litra/kokë/vit. Për këtë nevojiten 6,3 kg rrush për verë.

Të dhënat e vetme mbi konsumin e rrushit të verës janë nga PZHRB, ku prodhimi vlerësohet të jetë 8.010 t ndërsa importi 3.688 t. Pasi eksporti neglizhohet, kjo e bën kërkesën e përgjithshme vendore në 5,8 kg/kokë banori. Pas të gjitha pasigurive, rrushi i verës shitet si rrush tryeze. Për ta kompensuar këtë, konsumi caktohet në 6 kg/kokë banori për rrush tryeze dhe rrush për verë. Me dy milionë njerëz kjo shpien në prodhimin e gjithëmbarshëm të rrushit prej 24.000 t. Me sipërfaqen e përgjithshme me rrush prej 2.900 ha, rendimentet mesatare janë 8,3 t/ha.

Tabela në vijim krahason të dhënat e Kosovës me rajonin.

59


NPT “MUJA” 20.387 13.153 3GJITHSEJ 810.184 522.699 100


Gjysmë milioni litra verë janë prodhuar kryesisht nga dy ndërmarrje të mëdha të cilat kanë investuar në përpunim. 810 t rrush sa nevojitën për këtë mund të prodhohen në 100 ha; nëse sasia e përgjithshme ndahet me sipërfaqen me hardhi kulminante vetëm në Rahovec (133 ha), rendimentet mesatare kanë qenë 5 t/ha. Pasi që do të ketë verëra kulminante edhe në Suharekë, kjo sugjeron që jo të gjitha verërat kulminante përpunohen në verëra kulminante.

Përpunimi shtëpiak i rrushit në verë dhe raki shtëpie është gjithashtu i rëndësishëm. Ekziston një numër relativisht i madh përpunuesish të cilët nuk janë të licencuar dhe kushtet në të cilat ato bëjnë përpunimin janë shumë të dobëta sa i përket higjienës si dhe pajisjeve teknologjike.

5.1.13 Tregtimi

Madhësia e tregut Pasi që sipërfaqja në prodhim është zvogëluar dukshëm viteve të fundit dhe nuk ka në dispozicion të dhëna të sigurta mbi rendimentet në dispozicion, mënyra më e mirë për të vlerësuar tregun vendor të verës bazohet në të dhënat e verarive dhe importit/eksportit. Të dhënat e reja nga EVV tregojnë që në fillim të vitit 2006 ka pasur 17 milionë litra verë në rezerva. Në vitin 2006 dhe 2007 veraritë prodhuan 11,3 milionë litra. Eksporti ishte 8,1 milionë (3,1 dhe 5 milionë në 2006 përkatësisht 2007) ndërsa importi 1 milion. Në fillim të vitit 2008 rezervat ishin 10 milionë litra. Kështu që konsumi vendor i verës së përpunuar formalisht gjatë dy viteve ka qenë 11,2 milionë litra verë ose 2,8 litra/kokë banori në vit. Grupi punues ka vlerësuar që gjysma e kësaj përpunohet në shtëpi. Kjo e bën sasinë e përgjithshme në 4,2 litra/kokë/vit. Për këtë nevojiten 6,3 kg rrush për verë.

Të dhënat e vetme mbi konsumin e rrushit të verës janë nga PZHRB, ku prodhimi vlerësohet të jetë 8.010 t ndërsa importi 3.688 t. Pasi eksporti neglizhohet, kjo e bën kërkesën e përgjithshme vendore në 5,8 kg/kokë banori. Pas të gjitha pasigurive, rrushi i verës shitet si rrush tryeze. Për ta kompensuar këtë, konsumi caktohet në 6 kg/kokë banori për rrush tryeze dhe rrush për verë. Me dy milionë njerëz kjo shpien në prodhimin e gjithëmbarshëm të rrushit prej 24.000 t. Me sipërfaqen e përgjithshme me rrush prej 2.900 ha, rendimentet mesatare janë 8,3 t/ha.

Tabela në vijim krahason të dhënat e Kosovës me rajonin.

60


Tabela: Konsumi i verës dhe rrushit (l/k. banori dhe kg/ k. banori) në rajon në vitin 2003 Vendi Vera Rrushi GjithsejShqipëria 3 31 34Bosnja dhe Hercegovina 1 3 4Bullgaria 3 13 16Kroacia 40 18 58Hungaria 33 2 35Rumania 22 5 27Serbia / Mali i Zi 8 21 29Maqedonia 18 26 44

AVERAGE 16 15 31Kosova 6 6 12

Burimi: Faqja e statistikave të FAO

Konsumi i rrushit të tryezës dhe verës në Kosovë është i ulët. Tabela tregon dallime të mëdha mes vendeve dhe në raportin rrush/verë; një pjesë e kësaj me siguri është për shkak të përkufizimeve të ndryshme të përdorura në të dhënat statistikore. Pjesërisht, kjo do të jetë rezultat i ‘kulturës së verës’ nëpër vende. Kosova nuk ka një kulturë të vërtetë të verës.

Kanalet e tregut Rrushi i tryezës i prodhuar nga ndërmarrjet e mëdha kontraktohet paraprakisht me tregtarët e mëdhenj të cilët pastaj ua shesin shitësve me pakicë. Bujqit e vegjël shesin rrushin e tyre të tryezës në fermë ose në tregjet e afërta apo në pikat e përkohshme të shitjes afër rrugëve magjistrale. Tregjet më të mëdha janë në Prishtinë, Prizren, Gjakovë, Pejë dhe Gjilan. Ankesat më të zakonshme nga blerësit në këto tregje janë çmimi dhe paketimi (me rëndësi të njëjtë) dhe cilësia.

Anketa e MSP-së e vitit 200612 konstatoi që 76 % e prodhuesve të verës kanë shitur verën e tyre në shishe ndërsa pjesa e mbetur (24 %) rifuz. Nga vera e shitur në shishe, 64% ishte në shishe prej 75cl dhe 31 % në shishe 1 litërshe. Prodhuesit kanë shitur 79 % të verës së tyre në tregjet vendore ndërsa kanë eksportuar 21 %. Shumica dërmuese e verës së eksportuar lidhet me një kontratë eksporti nga një ish NSH për verë rifuz në Gjermani (me çmim shumë të ulët).

Në tregun vendor, 64 % e verës së prodhuar u ishte shitur shitësve me shumicë ndërsa 36 % e verës ishte shitur me pakicë kryesisht supermarketeve (55 %) dhe restoranteve (21 %). Ndërmarrjet kryesore të furnizuara nga prodhuesit e verës kanë qenë: BenAf, Elkos, Era, Interex dhe Racke.

Nga shitësit me shumicë që u anketuan 38 % kishin blerë drejtpërdrejt nga prodhuesit vendor të verës, 35 % nga tregtarët tjerë në zinxhirin furnizues ndërsa 27 % ishte importuar. Arsyet kryesore për marrjen e furnizimeve nga jashtë kanë qenë: cilësia, vazhdimësia e furnizimit, paketimi dhe çmimi. Shitësit me pakicë të anketuar kanë blerë 65 % nga prodhuesit dhe 35 % nga shitësit me shumicë.

Çmimet e tregjeve Çmimi i rrushit të tryezës varet nga varieteti dhe cilësia. Çmimi mesatar në fermë varet vlerësohet të jetë 0,5 €/kg. Çmimet me shumicë për vitet 2005-2007 të grumbulluara nga HPK tregojnë çmimin mesatar prej 60-70 centë/kg gjatë stinës së vjeljes (gusht-nëntor).

12 Anonim, 2006. Studimi i Fizibilitetit të Tregut – Sektori i Verës dhe Rrushit (Projekti MSP)

Mesatare

61


Dy ndërmarrjet e mëdha shesin rrushin e tyre të tryezës për 41-45 centë/kg. Një pjesë e kësaj thuhet se vjen nga Maqedonia.

Për rrushin e verës ka një çmim të caktuar për tërë rrushin deri më 2006: 27 centë/kg. Që nga atëherë çmimet kanë ndryshuar; varësisht nga kultivari dhe cilësia. Çmimi i rrushit për verëra kulminante është 50 centë/kg; për verëra cilësore 35 centë/kg ndërsa për verëra tryeze 20 centë/kg. Pasi që viti 2007 ishte vit i thatësisë së madhe janë paguar edhe 3 centë shtesë/kg.

5.1.14 Importi dhe eksporti

Rrushi i freskët

ImportiNë vitin 2005, Kosova importoi 3.688 t rrush të freskët tryeze, në vitin 2006 dhe 2007 ishte rreth 2.000 t. Në vitin 2007 kishte deklaruar vlerën prej 831.417€ (çmimi mesatar 38 centë/kg.). 78 % ishte nga Greqia dhe Maqedonia. Rrushi i freskët i tryezës është importuar gjatë tërë vitit por kryesisht (90 %) në korrik – tetor kur ka edhe prodhim vendor. Rrushi i importuar është i klasifikuar dhe paketuar mirë në kuti kartoni.

Eksporti Në vitin 2007 janë eksportuar 258 tonë rrush tryeze me vlerë të deklaruar prej 29.639€. Caku kryesor është Mali i Zi (99,5 % ). MBPZHR beson që mund të ketë eksport ilegal në Shqipëri dhe Mal të Zi. Pothuaj i tërë eksporti është zhvilluar në shtator dhe tetor.

Rrushi i verës Tregu ndërkombëtar i verës është i ndërlikuar dhe shumë dinamik. Shijet po ndryshojnë dhe në dekadat e fundit shumë vende kanë provuar të depërtojnë në tregjet fitimprurëse të Evropës Perëndimore, por konsumi atje ishte në rënie. Disa kanë arritur e disa kanë dështuar për ta bërë këtë. Trendi kryesor është zbritja prej 10 % në viset me rrush në BE (pas një zvogëlimi prej 15 % në vitet 1980), zbritja prej 20 % në vendet e Evropës jashtë BE-së dhe rritjes prej 10 % në vendet e tjera të botës. Shkurtimisht, ndërrimi thelbësor në prodhim nga prodhuesit tradicional si Franca dhe Portugalia në vendet si Chili dhe SHBA. Disa vende të Evropës Juglindore kanë përjetuar një zvogëlim dramatik në viset me rrush dhe prodhimin e përgjithshëm të verës (p.sh. Serbia, Mali i Zi, Moldova); të tjerat kanë qenë mjaft stabile (Slovenia) ndërsa disa janë duke u rikthyer nga ngecja fillestare dhe duke e shtuar prodhimin mjaft shpejtë (Kroacia, Maqedonia dhe Shqipëria).

Kosova ishte një eksportuese neto e verës, megjithatë cilësia është problem i madh. Në vitin 2006 Kosova eksportoi 3,1 milionë litra, në vitin 2007 mbi pesë milionë litra, ndërsa në gjysmën e parë të vitit 2008 prapë tre milionë litra13. Në vitin 2007 blerësit kryesor ishin Serbia (57 %) dhe Gjermania (35 %). Çmimi është shumë i ulët: 40-50 centë/litër. Fitimet nga eksporti sillen rreth 2 milionë €. Eksporti vjen nga rezervat e mëdha të Stone Castle (45 %), Kosova Vera (41 %) dhe Agrokosova Holding (Suharekë) (11 %). Rezervat e tyre janë ende të mëdha: 10 milionë litra në fillim të vitit 2008.

Pas kësaj, ka një rrjedhë shumë të vogël eksporti të verës cilësore: 852 shishe prej 0,75 litrash; gjysma janë shitur në Gjermani për 3 € në shishe dhe gjysma tjetër në Shqipëri për 1 €/shishe. Tregu ndërkombëtar përqendrohet në kosovarët e diasporës. Pronari i parë i Stone Castle ishte orientuar në këtë treg në SHBA. Por më vonë ai shiti ndërmarrjen.

13 Të gjitha të dhënat këtu janë nga EVV

62


Importi i verës ra nga 0,7 milion litra sa ishte në vitin 2005 në 0,3 milion litra në vitin 2007. Importet vijnë nga 20 vende; burimet kryesore janë Mali i Zi (62 %), Italia (11 %) dhe Maqedonia (10 %). Importi dominohet nga verërat kulminante (e bardhë dhe e kuqe). Vera e importuar është në shishe dhe vlera e saj është 1,7 milion € (çmimi mesatar në 2007 ishte 2,15€/litra para taksave). Akterët vlerësojnë se importi aktual është më i lartë pasi që sasia e prezantuar nuk përputhet me gjendjen e tanishme në tregun kosovar. Mund të ketë import të paautorizuar të verës apo gabime teknike gjatë përpunimit të të dhënave nga doganat.

5.1.15 Mjedisi i politikave

Qeveria është shumë e interesuar në industrinë e verës. Ajo ka miratuar Ligjin mbi Verërat që rregullon prodhimin e verërave në një standard të lartë i cili konsiderohet nga disa si një nga ligjet më të mira në botë për një rajon aq të vogël prodhues si Kosova. Themelimi i Entit të Verërave në Rahovec (EVV) në vitin 2007 i cili do të udhëheq ndryshimin drejt cilësisë dhe teknikave të prodhimit të verës të bazuara në teknologji është gjithashtu një hap i rëndësishëm drejt ringjalljes dhe modernizimit të industrisë së verës në të ardhmen.

Prioriteti i lartë i rrushit për MBPZHR-në gjithashtu reflektohet në konferencën e donatorëve për Kosovën të mbajtur në Bruksel në mes të vitit 2008. MBPZHR prezantoi një propozim projekti (të bërë nga EVV) për të krijuar 1.500 ha rrush: 300 ha për rrush tryeze dhe 1.200 për rrush për verë.



Të ardhurat që bujqit mund t’i kenë nga prodhimi i rrushit janë prezantuar në tabelën në vijim:

Tabela: Analiza ekonomike e vreshtave të ndryshme

63


Rendimenti kg/ha)

Çmimi (€/-kg)

Tëardhurat Bruto (€/-kg)

Shpenzimet fikse (€/ ha)

Shpenzimet e ndryshme të në të gatshme (€/ha)

Puna familjare (€)

Tëardhurat nga toka dhe kapitali (€/ha)

Tëardhurat nga toka, kapitali dhe puna familjare

(a) (b) c = a x b (d) (e) (f) (c-d-e) (c-d-e+f) Rrushi i tryezës Praktika aktuale 9.500 0.50 4.750 700 1.642 880 2.408 3.288Praktika e mirë 11.000 0.50 5.500 700 1.852 1.090 2.948 4.038Vreshtat Vreshtat aktuale 7.200 0.30 2.160 700 1.410 730 50 780Klasa e parë 9.500 0.50 4.750 700 1.410 730 2.640 3.370Dytë 10.500 0.30 3.150 700 1.410 730 1.040 1.770Tretë 12.000 0.20 2.400 700 1.410 730 290 1.020

Burimi: llogaritjet e Grupit Punues.

Rrushi i freskët është më tërheqësi; kërkon më shumë punë, por të ardhurat nga toka dhe kapitali janë (shumë) më të larta. Në vreshta, fitimi është shumë më i vogël dhe varet shumë nga cilësia Për të dy llojet e rrushit, intensifikimi i prodhimit nuk shpien vetëm në rendiment më të lartë dhe të ardhura për ha, por gjithashtu ulë çmimin e prodhimit për kg. Për rrush tryeze nga 25 në 23 centë ndërsa për rrush për verë nga 29 në 18-22 centë/kg (varësisht nga cilësia).

5.2.2 Rritja potenciale e tregut

Potenciali për tu rritur varet nga katër pika: a. Rritja e konsumit për shkak të shtimit të popullsisë dhe konsumit më të madh për kokë

banori.b. Zëvendësimi i fermave të vogla, ekzistenciale c. Zëvendësimi i importit d. Potenciali i eksportit

Është shumë e ndërlikuar të zhvillohen skenarë për rrushin e tryezës përderisa rrushi i verës gjithashtu shitet si rrush tryeze. Kështu që të dhënat e përdorura këtu janë vetëm vlerësime të përafërta.

Rrushi i tryezës

Konsumi Supozohet se popullsia shtohet për 2 % në vit e po aq edhe konsumi për kokë banori. Kështu që, konsumi i përgjithshëm do të shtohet për rreth 2.500 t deri më 2013.

Zëvendësimi i bujqve të vegjël Siç e kemi pare që sipërfaqja me rrush tryeze është zvogëluar pak në vitet e fundit, supozohet që sipërfaqja prej 925 ha do të mbesë e tillë. Rendimenti supozohet të rritet shumë ngadalë me 1 %.

Zëvendësimi i importit Aktualisht, importi është rreth 2.000. Supozohet që do të mbesë i tillë.

Eksporti Eksporti është i ulët por supozohet që do të rritet nga 10 % në vit.

Importi i verës ra nga 0,7 milion litra sa ishte në vitin 2005 në 0,3 milion litra në vitin 2007. Importet vijnë nga 20 vende; burimet kryesore janë Mali i Zi (62 %), Italia (11 %) dhe Maqedonia (10 %). Importi dominohet nga verërat kulminante (e bardhë dhe e kuqe). Vera e importuar është në shishe dhe vlera e saj është 1,7 milion € (çmimi mesatar në 2007 ishte 2,15€/litra para taksave). Akterët vlerësojnë se importi aktual është më i lartë pasi që sasia e prezantuar nuk përputhet me gjendjen e tanishme në tregun kosovar. Mund të ketë import të paautorizuar të verës apo gabime teknike gjatë përpunimit të të dhënave nga doganat.

5.1.15 Mjedisi i politikave

Qeveria është shumë e interesuar në industrinë e verës. Ajo ka miratuar Ligjin mbi Verërat që rregullon prodhimin e verërave në një standard të lartë i cili konsiderohet nga disa si një nga ligjet më të mira në botë për një rajon aq të vogël prodhues si Kosova. Themelimi i Entit të Verërave në Rahovec (EVV) në vitin 2007 i cili do të udhëheq ndryshimin drejt cilësisë dhe teknikave të prodhimit të verës të bazuara në teknologji është gjithashtu një hap i rëndësishëm drejt ringjalljes dhe modernizimit të industrisë së verës në të ardhmen.

Prioriteti i lartë i rrushit për MBPZHR-në gjithashtu reflektohet në konferencën e donatorëve për Kosovën të mbajtur në Bruksel në mes të vitit 2008. MBPZHR prezantoi një propozim projekti (të bërë nga EVV) për të krijuar 1.500 ha rrush: 300 ha për rrush tryeze dhe 1.200 për rrush për verë.



Të ardhurat që bujqit mund t’i kenë nga prodhimi i rrushit janë prezantuar në tabelën në vijim:

Tabela: Analiza ekonomike e vreshtave të ndryshme

64


Me këto pak të dhëna është bërë skenari i paraqitur në faqen e ardhshme. Ky tregon që deri në vitin 2013 do të ketë një mungesë prej 2.000 tonelatash. Kjo pjesërisht do të kompensohet me tepricën e rrushit të verës që shitet si rrush tryeze (shih në vijim) dhe pjesërisht nga më shumë import. Pas vitit 2013, mungesa zvogëlohet shpejtë pasi që vreshtat e reja fillojnë me prodhim. Deri më 2018 prodhimi dhe konsumi janë në balancë me pak import dhe eksport.

Mbi të gjitha, skenari tregon që ka hapësirë për 150 ha me rrush tryeze në vit gjatë periudhës 2009 – 2013; ose 750 ha në pesë vite. Pas kësaj, çdo vit duhet të ripërtërihen rreth 20 ha vreshta të vjetra.

Me 4.000 fidanë për ha nevojiten 720.000 fidanë në vit; shumë më shumë se sasia e prodhuar në vend momentalisht. Megjithatë, pas vitit 2013, nevoja për fidanë do të ulet në masë të konsiderueshme.

Rrushi i tryezës Konsumi Konsumi vlerësohet në 6 kg/kok banori. Një problem specifik është roli i të huajve të cilët vlerësohet se konsumojnë 20 % të tërë verërave. Nëse shumica largohen nga Kosova gjatë pesë viteve të ardhshme, kosovarët duhet të shtojnë konsumin e tyre me 4 % në vit për të mirëmbajtur nivelet e tanishme të konsumit. Kështu, është vendosur që konsumi për kokë banori të mbetet i pandryshueshëm; pasi që popullsia supozohet që rritet nga 2 % në vit. Konsumi i përgjithshëm rritet me rreth 2.000 t mes viteve 2008 dhe 2013.

Vreshtat e braktisura Në përputhje me trendin e viteve të fundit, sipërfaqja e vreshtave supozohet që zvogëlohet nga 4 % çdo vit; derisa 20 % të tjera humben në vitin 2013. Pas kësaj, supozohet të mbetet e pandryshuar. Rendimentet supozohet të shtohen nga 2 % çdo vit pasi që braktisen vreshtat e dobëta.

Importi dhe eksporti Importi është i kufizuar në më pak se 10 % të konsumit vendor. AI përbëhet kryesisht nga verërat cilësore. Supozohet që kjo do të mbetet stabile.

Eksporti është duke u zhvilluar, megjithatë mbetet pyetja: a është eksporti fitimprurës? Shitja e verës për 40-50 centë/litër nuk sjell fitim. Çmimi i prodhimit të verës rifuz është së paku 0,7 € për litër. Pra, kur të harxhohen rezervat e tashme ky eksport do të ndërpritet. Pyetja tjetër është: a mundet Kosova të eksportojë verëra cilësore? A janë verërat kosovare mjaft të mira për të garuar në një treg shumë konkurrues ndërkombëtar? Pasi që nuk ka ndonjë studim ndërkombëtar konkurrues në dispozicion, ne duhet të punojnë me ato pak të dhëna që kemi.

Çmimi prodhimit për rrushin e verës sillet prej 15 në 24 centë/kg. Në Moldovë çmimi mesatar kushtues është 12 centë/kg. Të dhënat nga E.V.V. tregojnë që çmimi i prodhimit për verërat kulminante është 2,2 €/litër, përfshirë fuqinë punëtore. Rrushi përbën 40 % të shpenzimeve ndërsa shishja (përfshirë etiketën, tapën etj) 35 %. Një mënyrë për uljen e shpenzimeve të verarive është që ato të kultivojnë rrushin vetë; Stone Castle ka mbjellë 70 ha në maj 2009. Materiali fidanor ka qenë i importuar nga Franca dhe është i certifikuar konform standardeve të B.E.

65


Se a i bën çmimi i prodhimit prej 1,8 € për shishe të 750 ml. verërat kosovare konkurrente në tregun ndërkombëtar mbetet për tu parë. Studimet e aftësive konkurruese të të dy ndërmarrjeve të mëdha që kanë investuar në përpunim duhet ta dëshmojnë këtë. Nëse qeveria duhet t’i përkrahë ato duhet të varet nga rezultati i atyre studimeve.

Përkrahja e bujqve për të shtuar prodhimin e rrushit për verë është e vështirë për t’u arsyetuar pasi që gjatë disa viteve të ardhshme Kosova do të luftojë me mbiprodhimin. 2000 ha aktual mund ta përmbushin kërkesën vendore. Eksporti i mbiprodhimit me çmime nën çmimin e prodhimit nga ish ndërmarrjet shoqërore të privatizuara nuk mund të vazhdohet.

Në skenarin për rrushin e verës (shih tabelën në faqe 59) këto të dhëna çuan kah një tepricë fillestare prej 2.500 tonelata. Kjo mund të zgjidhet nga bujqit që shesin rrushin e verës si rrush tryeze. Teprica është kah zvogëlohet shpejtë dhe do të kthehej në deficit në vitin 2013 nëse nuk bëhet asgjë. Mbjellja e 50 ha në vitin 2009 e kompenson këtë dhe çon kah një tepricë e ngadalshme e vogël mes viteve 2013 dhe 2018 prej rreth 200 tonelata.

Si përfundim, mbjellja e më shumë vreshtave në vitin 2009 ose më vonë pas 50 ha të planifikuara nga Stone Castle do të kërkon eksport të konsiderueshëm të verërave cilësore në të ardhmen. Aktualisht, nuk ka ndonjë indikacion që kjo është e realizueshme. Kështu që para se MBPZHR do të mund të përkrahte ose stimulonte ngritjen e vreshtave të reja duhet të ketë më shumë pasqyra në rastet e verërave kosovare në tregun ndërkombëtar të verërave kulminante.

Kjo e vërteton përfundimin e PZHRB-së: Sa i përket prodhimit të verës, tregu vendor është shumë i vogël me një shkallë të ulët konsumi krahasuar me vendet e tjera. Kështu që aftësia për të eksportuar e përcakton nëse sektori do të zgjerohet apo kontraktohet.

66


Tabe

la: s

kena

ri pë

r zhv

illim

in e

sip

ërfa

qeve

me

rrus

h tr

yeze

R

ritja

vj

etor

e 20

0820

0920

1020

1120

12

2013

2014

2015

2016

2017

2018

Kon

sum

i i p

ërgj

ithsh

ëm i

rrus

hit t

ë tr

yezë

s P

opul

lata

(milio

n)

2%2,

062,

102,

142,

192,

23

2,27

2,32

2,37

2,41

2,46

2,51

Kon

sum

i (K

g/ko

kë b

anor

i.)

2%6,

06,

16,

26,

46,

5 6,

66,

86,

97,

07,

27,

3K

onsu

mi i

për

gjith

shëm

i rr

ushi

t

12.3

6012

.859

13.3

7913

.919

14.4

82

15.0

6715

.675

16.3

0916

.968

17.6

5318

.366

Prod

him

i në

vres

htat

ekz

istu

ese

Sip

ërfa

qja

me

rrus

h try

eze

0%92

592

592

592

592

5 92

592

592

592

592

592

5R

endi

men

ti (t/

ha)

1%9,

59,

69,

79,

89,

9 10

,010

,110

,210

,310

,410

,5P

rodh

imi i

për

gjith

shëm

(t)

8.

788

8.87

58.

964

9.05

49.

144

9.23

69.

328

9.42

19.

516

9.61

19.

707

Prod

him

i në

vres

htat

e re

jaTë

pos

a-m

bjel

lë (h

a)

0

150

150

150

150

150

00

00

0P

rodh

imi i

për

gjith

shëm

në

pem

isht

et

e re

ja (t

) 10

,00

00

525

1.42

5 2.

625

4.12

55.

625

6.60

07.

200

7.50

0Pr

odhi

mi i

për

gjith

shëm

i rr

ushi

t të

trye

zës

8.78

88.

875

8.96

49.

579

10.5

69

11.8

6113

.453

15.0

4616

.116

16.8

1117

.207

Impo

rti

0%2.

000

2.00

02.

000

2.00

02.

000

2.00

02.

000

2.00

02.

000

2.00

02.

000

Eksp

orti

10%

250

275

303

333

366

403

443

487

536

589

648

Prod

him

i min

us k

onsu

mi

-1.8

23-2

.259

-2.7

17-2

.673

-2.2

78

-1.6

09-6

6525

061

256

819

2

Zëve

ndës

imi i

vre

shta

ve të

vje

tra

019

1919

19

1919

1919

1919

Gjit

hsej

për

tu m

bjel

lë16

916

914

414

4 14

419

1919

1919

67

Strategjia për sektorin e Hortikulturësn

Tabe

la: s

kena

ri pë

r zhv

illim

in e

sip

ërfa

qeve

me

rrus

h pë

r ver

ë R

ritja

vj

etor

e 20

0820

0920

1020

1120

12

2013

2014

2015

2016

2017

2018

Kon

sum

i i p

ërgj

ithsh

ëm i

rrus

hit

për v

erë

Popu

llata

(mili

on)

2%2,

062,

102,

142,

192,

23

2,27

2,32

2,37

2,41

2,46

2,51

Kon

sum

i (K

g/ k

okë

bano

ri)

0%6,

06,

06,

06,

06,

0 6,

06,

06,

06,

06,

06,

0K

onsu

mi i

për

gjith

shëm

i rr

ushi

t për

ve

rë (t

)

12.3

6012

.607

12.8

5913

.117

13.3

79

13.6

4613

.919

14.1

9814

.482

14.7

7115

.067

Prod

him

i në

vres

htat

ekz

istu

ese

Sip

ërfa

qja

me

rrus

h try

eze

-4%

2.00

01.

920

1.84

31.

769

1.69

9 1.

631

1.63

11.

631

1.63

11.

631

1.63

1R

endi

men

ti (t/

ha)

2%7,

27,

37,

57,

67,

8 7,

98,

18,

38,

48,

68,

8P

rodh

imi i

për

gjith

shëm

(t)

14

.400

14.1

0013

.807

13.5

2013

.239

12

.963

13.2

2313

.487

13.7

5714

.032

14.3

13Pr

odhi

mi n

ë vr

esht

at e

reja

Të p

osa-

mbj

ellë

(ha)

050

00

00

00

00

0P

rodh

imi i

për

gjith

shëm

në

pem

isht

et

e re

ja (t

) 10

,00

00

175

300

400

500

500

500

500

500

Prod

him

i i p

ërgj

ithsh

ëm i

rrus

hit p

ër v

erë

14.4

0014

.100

13.8

0713

.695

13.5

39

13.3

6313

.723

13.9

8714

.257

14.5

3214

.813

Impo

rti

0%46

546

546

546

546

5 46

546

546

546

546

546

5Pr

odhi

mi m

inus

kon

sum

i 2.

505

1.95

81.

413

1.04

362

5 18

226

825

424

022

621

1

Zëve

ndës

imi i

vre

shta

ve të

vje

tra

3837

3534

33

3333

3333

33G

jiths

ej p

ër tu

mbj

ellë

8837

3534

33

3333

3333

33

68



Për t’u bërë nënsektor konkurrent dhe i shëndoshë bujqit dhe përpunuesit kanë nevojë për përkrahje. Synimi strategjik i kësaj përkrahjeje për rrushin e tryezës është zvogëlimi i importit dhe përgatitja për një sasi të kufizuar eksporti. Për rrushin e verës synimi kryesor është zvogëlimi i rezervave të tashme dhe mbiprodhimi i verërave të dobëta dhe arritja e vetëqëndrueshmërisë për të gjitha përveç verërave ekskluzive.

Për të bindur bujqit që të kultivojnë më shumë rrush për verë do të jetë e vështirë përderisa ata kanë më shumë të ardhura nga rrushi i tryezës. Me siguri, mënyra më e mirë për të stimuluar prodhimin e verës është që veraritë investojnë në prodhimin e tyre. Pasi të kenë krijuar masën kritike të verërave cilësore dhe të tregut të eksportit me prodhimin e tyre, një skemë e tej-rritjes do të mund të ishte efektive në tërheqjen e prodhimit shtesë nga bujqit e mesëm.


Fidanët cilësor janë të nevojshëm por nuk prodhohen në Kosovë por edhe fidanët e importuar janë të cilësisë së dobët. Fidanishtet vendore dhe importi duhet të jenë subjekt i inspektimeve të rrepta. Synim afatgjatë duhet të jetë përmbushja e standardeve të BE-së në zonën e kontrollit të sëmundjeve, kontrollit të pastërtisë së llojeve dhe respektimit të të drejtave të kultivuesve.

EVV ka zhvilluar një propozim për projekt për të ngritur një fidanishte prej 10 ha, por nuk ka gjetur financim ende. Pyetja kryesore është se kush do të jetë pronari dhe menaxhues i këtyre fidanishteve dhe sa do tu duhet të bashkëfinancojnë. Mënyrë tjetër për të pasur fidanë më cilësor do të ishte përdorimi i metodave të propozuara për pemët: një skemë me pjesëmarrje 1:1 për fidanë cilësor.

Gjatë procesit të prodhimit, duhet kushtuar më shumë kujdes përdorimit përkatës të pesticideve; duhet zhvilluar një Udhëzues për Prodhim të Integruar (kufijtë e spërkatjes; listat e pesticideve të përshtatshme, pajisjet përkatëse të spërkatjes etj.).


Rrushi i tryezës Tani për tani bujqit nuk ballafaqohen me ndonjë problem rreth tregtimit. Por prapë ata mund të fitojnë çmim më të mirë nëse e klasifikojnë prodhimin e tyre më mirë, nëse përdorin material më të mirë paketues dhe etiketa më tërheqëse.

Rrushi për verë Tregu aktual karakterizohet me verëra jocilësore me çmime të ulëta pasi që verërat komerciale duhet të garojnë me prodhimet shtëpiake. Për të pasur një kthim të arsyeshëm të investimeve në nën-sektor, kërkohet cilësi më e mirë dhe një profil i qartë i verës së tregtuar karshi verërave shtëpiake. EVV rekomandon këto varietete:

Varietetet e propozuara për mbështetje: Varietetet e zeza Varietetet e bardha Varietetet për tryezë Merlot Chardonnay Muscat Italian Cabernet Sauvignon Riesling Rajne Muscat hamburg Pino Noir Pino Blanc Kardinal Cabernet Franc Semion Demir kapi Traminer Afusali

Së dyti cilësia e përpunimit duhet përmirësuar; si dhe mbushja etiketimi dhe paketimi. Ndërmarrjet e mëdha tashmë kanë investuar mjaft në këtë.

69


Së treti, EVV dhe të tjerët duhet të punojnë në krijimin e një kulture të verës në Kosovë. Ky është një proces i gjatë. Njerëzit janë mësuar më shumë të pinë raki (brezi i vjetër) dhe birrë (brezi i ri) sesa verë. Njerëzit duhet të mësohen të çmojnë verën e mirë. Panairet, ekspozitat, festivali kombëtar i verës, garat, testet e shijes, trajnimet, publiciteti etj, të gjitha janë të nevojshme.

Për të lejuar një etiketim përkatës të verërave kulminante nevojitet një sistem certifikimi. EVV ka një projekt trevjeçar për të krijuar një Atlas të Verës i cili tregon varietetet e ndryshme që mund të kultivohen më së miri. Kadastri i vreshtave – Rahovec ishte kryer në fund të vitit 2008. Ky do të përbëjë themelin e një sistemi certifikimi të bazuar në GIS.


Shpenzimet e mbjelljes së vreshtave të reja janë 12.300€ për ha. Kjo përjashton shpenzimet e fuqisë punëtore dhe disa artikuj të vegjël. Shpenzimet e përgjithshme janë 14.000 €/ha; për rrushin e tryezës dhe atij të verës. Shpenzimet kryesore janë (4000) fidanët dhe shtyllat e betonit si dhe pjesët e tjera të sistemit përkrahës. Gjithsej kjo arrin shumën prej 10.000€.

Nuk ka parashikime të hollësishme shumëvjeçare të parasë për vreshtat, por me informatat e mësipërme mund të përpilohet një rrjedhë e thjeshtë e parasë. Shpenzimet operative janë 1.400 €/ha (shih më lartë) ndërsa rendimenti maksimal prej 10 t (arritur pas gjashtë vitesh) është shitur për 0,5 €/kg. Tabela në vijim paraqet rrjedhën e parasë së një vreshti gjysmë-intensivë. Investimet janë 13.000 € ndërsa bujku merr kredi prej 10.000 me grejs periudhë dyvjeçare.

Tabela: Rrjedha e parasë për një ha rrush 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Të ardhurat 0 1.700 3.000 4.000 5.000 5.000 5.000 5.000

Shpenzimet 13.000 1.400 1.400 1.400 1.400 1.400 1.400 1.400 1.400 Rrj. vjetore e parasë (13.000) (1.400) 300 1.600 2.600 3.600 3.600 3.600 3.600 Rrj. kumul. e parasë (13.000) (14.400) (14.100) (12.500) (9.900) (6.300) (2.700) 900 4.500

Edhe pse ky është një skenar mjaft optimist (pa zbritur të ardhurat e ardhshme) mbulimi i shpenzimeve arrihet vetëm pas tetë vjetësh. Nëse një bujk merr hua rrjedha e parasë do të jetë më pak negative, prapë do të nevojitën më se 10 vjet për t’i mbuluar shpenzimet e prodhimit. Dhe pasi që bujku gjatë këtyre viteve gjithashtu duhet të shfrytëzojë një pjesë të të ardhurave për nevoja familjare, është e qartë që investimi në vreshta nuk është tërheqës për bujqit e vegjël. Tabela në vijim tregon ndikimin e dy mënyrave të përkrahjes financiare për bujqit:

a. Subvencionimi i normave të kamatës (prej 14%) b. Ofrimi i një granti prej 3.500 €/ha.

Tabela: ndikimi i subvencionit të kamatës për hua prej 10.000 € për një vreshtë 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Rrjedha kumulative e parasë së gatshme pa subvencione

(13.000) (14.400) (14.100) (12.500) (9.900) (6.300) (2.700) 900 4.500

Rrjedha kumulative e parasë me subvencione për kamatat (gjithsej subvencione në 5 vite 4.750) (3.000) (4.400) (5.649) (6.660) (7.060) (6.300) (2.700) 900 4.500

Rrjedha kumulative e parasë me 3.500 subvencion në të gatshme me një herë (shpenzimet e përgjithshme të zbritura gjithashtu 4.750)

(3.000) (5.430) (7.006) (7.766) (7.526) (5.892) (2.292) 1.308 4.908

70


Tabela tregon që subvencionimi i kamatës ulë rrjedhën maks. negative të parasë me mbi 8.000€; afër dyfishi i sasisë me të cilën kontribuon MBPZHR. Shpenzimet e subvencionimit të kamatës është 4.750 € për pesë vite. Nëse kësaj i zbritet 10%, vlera e tanishme është rreth 3.500€. Pra shuma prej 3.500€ ofrohet si grand me të gatshme, rrjedha e parasë fillimisht është më negative, por përmirësohet pak pas pesë vjetësh.

Deri në vitin 2013, mund të mbillen 800 ha rrush tryeze. Nëse MBPZHR kontribuon me 3.500€/ha, atëherë i nevojitet një buxhet vjetor prej 700.000 €. Për 100 ha rrush për verë nevojiten 350.000€ në vit.

Praktikisht ndodhë që prodhuesit e verës mbjellin pemishte të reja. Ata jo vetëm që mund të mobilizojnë më shumë kapital, por edhe mund të ulin çmimin e prodhimit të verës që e prodhojnë. Çmimi i prodhimit të rrushit për verë është gjysma e çmimit me të cilin ata duhet të blejnë. Përveç kësaj, u ka siguruar (kombinimin) e varieteteve të duhura cilësore dhe cilësinë përkatëse.

GP ka propozuar që të përkrahen bujqit me 0,5 – 3 ha vreshta. Kjo është realizuar prill 2009 400.000 fidanë subvencion nga MBPZHR Por pyetja mbetet se a duhet t’i ndihmojë qeveria bujqit e vegjël financiarisht që të mbjellin vreshta cilësore apo kjo mund t’u lihet ndërmarrjeve përpunuese. Eventualisht, qeveria do të mund t’i përkrahte edhe përpunuesit; qoftë nëpërmjet subvencioneve të drejtpërdrejta apo me përkrahjen e promovimit të eksportit, trajnimeve dhe ekstensionit, sistemeve të kontrollit të cilësisë etj.

5.3.4 Qasja në njohuri dhe aftësi

Prodhimi i rrushit kërkon mjaft njohuri dhe aftësi si ato për plehërim, krasitje, rrallim, menaxhim të dëmtuesve, etj. Këto të fundit nuk kanë pasur vëmendjen e duhur që nga lufta dhe kjo duhet të kthehet.

Një sistem i paralajmërimit të hershëm për sëmundje dhe dëmtues në vreshta duket si mënyrë shumë efikase për të këshilluar bujqit rreth kohës optimale për mbrojtjen e bimëve. Rekomandohet që sistemi i mbrojtjes të mbetet nën përgjegjësinë e EVV-së. Së dyti, lista e gjelbër dhe e verdhë e pesticideve të regjistruara duhet përpiluar për problemet kryesore të rrushit.


Detyra më e rëndësishme e qeverisë është që të siguron përdorimin e fidanëve të shëndoshë.

Roli i EVV-së duhet të qartësohet edhe më tutje. Mundësitë për zgjatjen e mandatit të saj janë: vendosja e një sistemi të paralajmërimit të hershëm për dëmtues dhe sëmundje, publikimi i broshurave praktike dhe promovimi i eksportit.

Bashkëfinancimi i E.V.V. nga akterët privatë duhet diskutuar. Mënyra më e mirë është që klientët (gjithnjë më shumë) të paguajnë për leje ose tarifë për eksport. Në anën tjetër, sektori privat do të mund të kishte një zë më të madh në bordin e EVV-së.

71


6 Prodhimi i bimëve dekorative


6.1.1 Hyrje

Gjatë viteve 1980, bimët dekorative njëvjeçare dhe shumëvjeçare kryesisht janë prodhuar nga ndërmarrjet shoqërore të cilët posedonin tregjet e tyre, mirëmbanin parqet publike dhe shkëmbenin prodhimet me ndërmarrjet e tjera. Në Kosovë, vetëm në fshatin Koretin (Kamenicë) ka pasur prodhues privat të këtyre zbukurimeve, kryesisht të shkurreve (Tuja) dhe trëndafilave.

Prodhimi komercial dhe shitja e bimëve dekorative sezonale ka filluar menjëherë pas përfundimit të luftës në serra të vogla prej polietileni pa ngrohje nga ana e prodhuesve të fidanëve të perimeve. Gjatë kësaj kohe është përdorë teknologji e dobët – p.sh. farë e cilësisë së dobët. Më pas fidanët janë importuar nga Serbia. Në tre vjetët e fundit ky sektor është zhvilluar tej mase, ndërsa është rritur si kërkesa ashtu edhe furnizimi. Përvoja e fituar në diasporë ka pasur një ndikim, pasi që njerëzit të cilët punojnë në vendet perëndimore e kuptojnë rëndësinë dhe mundësitë e përfitimit nga kjo veprimtari.

Nga ana e bujqve ka një interesim shumë të madh për bimët dekorative kështu që kemi një rritje të shpejtë të sipërfaqeve si në fusha të hapura ashtu edhe në serra. Tani, bimët dekorative kultivohen në Ferizaj, Shtime, Lipjan, Prishtinë, Gjilan, Therandë dhe Kamenicë. Për momentin janë të regjistruar dhe të licencuar 14 prodhues të bimëve dekorative sipas Ligjit për Materialin Fidanor dhe Udhëzimeve Administrative.

Bimët dekorative ndahen në bimë dekorative njëvjeçare dhe shumëvjeçare. Bimët dekorative njëvjeçare janë bimë të cilat fillojnë dhe e përfundojnë ciklin e tyre biologjik brenda një viti p.sh. ato shfaqen në pranverë dhe e përfundojnë lulëzimin, respektivisht lidhjen e farërave deri në fund të vitit. Të gjitha bimët riprodhohen me anë të farërave, p.sh. Begonia Semperflorens, Petunia, Tagetes, Ageratum, Salvia Splendens etj. Shumica prej tyre kultivohen nëpër serra.

Bimët dekorative shumëvjeçare janë bimët tek të cilat cikli biologjik zgjat dy ose më shumë vite. Tek disa prej tyre pjesët vegjetative thahen kah fundi i vitit, përderisa pjesa e nëndheshme e rrënjëve mbetet edhe më tej aktive. Disa të tjera janë bimë gjethembajtëse gjatë tërë vitit. Ky grup përbëhet nga:

a. lulet shumëvjeçare; b. shkurret; dhe c. drunjtë dekorativë të cilët ndahen në drurë gjetherënës dhe drurë gjethembajtës.

6.1.2 Mënyrat e kultivimit të bimëve dekorative dhe kategoria e fermës

Sa i përket llojeve të prodhuesve dallojmë dy lloje:

Prodhuesit e bimëve dekorative në serra Ata kryesisht merren me rritjen e luleve. Në disa raste ata e kombinojnë këtë me kultivimin e perimeve në serra. Bazuar në numrin e luleve të prodhuara gjatë këtij viti, këta prodhues ndahen në:

1. Prodhues të vegjël të cilët kultivojnë deri 10.000 lule në vit 2. Prodhues të mesëm me 10.000-100.000 lule në vit 3. Prodhues të mëdhenj të cilët kultivojnë mbi 100.000 lule në vit

72


Hulumtimi i vitit 2008 tregon se prej13 prodhuesve të cilët kanë pasur serra, pesë prej tyre kanë poseduar sipërfaqe prej 0,1 ha ose më shumë; tetë kanë pasur më pak se 0,1 ha. Sipërfaqja e përgjithshme ishte 2,16 ha, ndërsa madhësia mesatare e një ferme është 0,16 ha. Gjysma e tyre është përdorë për bimë dekorative (gjysma tjetër për fidanëve perimesh). Prodhimi mesatar është 83.000 bimë (ose 100.000 bimë/ha). Prodhimi i përgjithshëm ishte 1.1 milion bimë në vit; 0.9 milion prej të cilave janë prodhuar nga 4 kompani; pjesa tjetër nga 10 prodhues më të vegjël.

Prodhuesit e bimëve dekorative në fusha të hapura Ata kryesisht merren me prodhimin e bimëve dekorative. Disa e kombinojnë këtë me prodhimin e pemëve kryesore. Duke u bazuar në madhësinë e sipërfaqes, këta prodhues ndahen në :

1. Prodhues të vegjël me sipërfaqe prodhimi deri në 1 ha 2. Prodhues të mesëm me sipërfaqe prodhimi në mes të 1 dhe 5 ha 3. Prodhues të mëdhenj me sipërfaqe mbi 5 ha

Hulumtimi i vitit 2008 me 13 prodhues të bimëve dekorative në fushë të hapur.; nga 13 prodhues vetëm njëri kishte 5 ha; gjashtë kishin sipërfaqe prej 1 – 5 ha ndërsa të tjerët kishin më pak se një ha. Sipërfaqja e përgjithshme ishte 29 ha; kështu që madhësia mesatare është: 2,2 ha. Sipërfaqja e përgjithshme në nivel vendi besohet të jetë 50 ha, në pronësi të 30 bujqve. Prodhimi i përgjithshëm i bujqve gjatë hulumtimit ishte 275.000 bimë shumëvjeçare. Nga këto, 188.500 janë rritur nga katër prodhues ku secili ka më shumë se 40.000 drurë; pjesa e mbetur është prodhuar nga fermerët tjerë me nga 25.000 drurë dekorativë. 6.1.3 Fidanishtet Teknologjia e aplikuar nga prodhuesit e bimëve dekorative njëvjeçare Sipas teknologjisë së përdorur, prodhimi i bimëve dekorative njëvjeçare është kryesisht i organizuar në serra sipas tipave:

Serrat të tipit tunel nga polietileni – tunelet e thjeshta të karakterizuara me: Sipërfaqe 100-300 m2

Konstruksion i thjeshtë nga gypat metalik (të madhësisë 20-30 mm), shpesh në kombinim me pjesë druri, ndërsa lartësia e serrës është maksimum 2 m

Përdoret polietilen që reziston vetëm 1-2 vite Ventilimi bëhet në mënyrë mekanike nëpërmjet hyrjes dhe në disa raste edhe

nëpërmjet pjesëve anësore Ujitja me dorë Nuk ka kurrfarë ngrohje – në shumicën e rasteve përdoren shtretër të ngrohtë Nuk ka kurrfarë mulçimi ose mbrojtje nga dielli Përdoren vazo të ndryshme joprofesionale (tasa jogurti) Substrati jo i përshtatshëm për lule.

Serrat e tiipit bllok të karakterizuara me: Sipërfaqe mbi 500 m2

Konstruksion më stabil me gypa të zinguarr me trashësi 50-100 mm Përdoren mbulesa polietileni me qëndrueshmëri 3-5 vite, në disa raste madje

edhe nga polikarbonatet me qëndrueshmëri 20-30 vite Ventilimi është mekanik, nëpërmjet pjesëve anësore dhe kulmit (në disa raste

në mënyrë automatike). Ventilimi adekuat në mënyrë të theksuar përmirëson cilësinë e bimëve

73


Aplikohet sistemi i ujitjes pikë-pikë Përdoret sistemi i ngrohjes me ujë të nxehtë Dysheme nga betoni (tre në hulumtimin e vitit 2008) ose mulçim plastik dhe

shpeshherë me rrjeta për krijimin e hijes (po ashtu 3 në hulumtimin e vitit 2008) Gjatë tërë procesit të prodhimit përdoren vazo profesionale Përdoren substrate profesionale, fidanëve dhe transplantime.

Serrat e tipit bllok janë konstruksione më stabile të cilat ofrojnë qëndrueshmëri dhe siguri nga fatkeqësitë e ndryshme natyrore si dhe nga pajisjet në punë dhe nga përdorimi i mekanizimit.

Gjatë vitit 2008 vetëm shtatë prodhues posedonin sistem të ngrohjes, shumica e tyre përdorin dru ose thëngjill. Sistemet e tilla ofrojnë siguri gjatë temperaturave shumë të ulëta dhe mundësojnë prodhimin e hershëm (në periudhat kur çmimi i tyre është i lartë).

Substratet profesionale janë të shtrenjta, por kjo kompensohet me cilësi më të mirë, prodhimtari të hershme dhe posaçërisht me evitimin e problemeve të shkaktuara nga dëmtuesit dhe sëmundjet. Përdorimi i vazove profesionale dhe i mulçimit sipërfaqësor në serra ka një ndikim pozitiv në cilësinë e prodhimeve dhe mundëson përdorimin racional të sipërfaqes për mbjellje.

Teknologjia e aplikuar nga prodhuesit e bimëve dekorative në fushë të hapur Prodhuesit e bimëve dekorative në fushë të hapur aplikojnë një teknologji tejet ekstensive. Ata akoma nuk kanë filluar të shfrytëzojnë teknikat e përparuara dhe mekanizimin përkatës siç është prodhimtaria në vazo, pajisjet për nxjerrje dhe paketim, ujitjen pikë-pikë, mbrojtjen nga dielli, mbrojtjen nga dëmtuesit dhe sëmundjet dhe plehërimin përkatës. Kjo ndikon që këta prodhues të kenë prodhime të vonshme jocilësore. Por në presionin e krijuar nga importet cilësore, teknologjia e cila është në përdorim është duke u përmirësuar.

Sa i përket llojeve, fillimisht është prodhuar Thuya Compacta gjethëmbajtëse. Prodhimi i saj është në rënie për shkak të cilësisë së saj të ulët dhe tani është duke u zëvendësuar me lloje më cilësore, siç është: Thuya Smaragd, Chemocyparis Alumii, Taxus Bacata, Cupresssocypasirs Leylanii, etj.

6.1.4 Inputet

Bujqit po përdorin gjithnjë e më shumë inpute të cilësisë së lartë. Rritja e kërkesave dhe përmirësimi i furnizimit me inpute erdhi si rezultat i prezantimit të teknologjive të reja nga organizatat vendore dhe ndërkombëtare për zhvillim. Furnizuesit e inputeve kanë vendosur lidhje biznesi me kompanitë ndërkombëtare dhe i prezantuan inputet e reja.

Inputet kryesore për këtë lloj prodhimtarie janë:

Farërat hibride Në ditët e sotme prodhuesit janë duke përdorë farëra të përzgjedhura hibride të prodhuara nga kompanitë e mirënjohura ndërkombëtare. Kjo përzgjedhje ka ndikuar në zvogëlimin e humbjeve për shkak të shkallës së lartë të mbishmërisë së farërave hibride dhe për shkak të rritjes së kërkesave të tregut për lloje të reja të përzgjedhura.

Fidanët

74


Vetëm një numër i vogël i prodhuesve është i përfshirë në prodhimin e fidanëve për shkak të mungesës së njohurive dhe teknologjisë përkatëse. Fidanët prodhohen në sasi të vogla nga farërat dhe shartesat, por sasitë më të mëdha (për qëllime komerciale) importohen nga vendet fqinje.

Substratet Prodhuesit kryesisht përdorin plehun, të përzier me dhe e rërë, mirëpo, me futjen në përdorim të farërave të shtrenjta hibride, shumica prej tyre kanë filluar të përdorin substrate profesionale për mbjelljen e farërave. Por, përdorimi i substrateve pas transplantimit (gjatë kultivimit të luleve), është akoma minimal.

Plehrat artificiale Plehrat me përmbajtje joadekuate të elementeve ushqyese akoma janë në përdorim, përveç në raste të rralla ku ka filluar përdorimi i plehrave të specializuara, posaçërisht të atyre kristaline. Përdorimi i tyre ka ndikim në përmirësimin e cilësisë dhe promovon rritje më të shpejtë dhe më të dendur të bimëve.

Vazot dhe tabakët për prodhimin e fidanëve Fidanët janë prodhuar kryesisht nëpërmjet mbjelljes në shtretër të ngrohtë, të cilat më pas janë transplantuar në vazo plastike joprofesionale. Kjo ka marrë më shumë kohë pasi që rrënjëve u është nevojitur ca kohë për tu përshtatur në dheun e ri duke ndikuar kështu në vonimin e prodhimit dhe në humbje të mëdha. Sot shumica e prodhuesve, mbjellin farërat në tabakë të cilat e shkurtojnë kohën e nevojshme për prodhim, e rrisin shkallën e mbirjes së farërave dhe mundësojnë shfrytëzim më racional të sipërfaqes prodhuese.

Importimi i teknologjive dhe inputeveNga 13 serrat e hulumtuara, gjashtë prej tyre janë të importuara (nga Franca, Zvicra dhe Italia). Sasia më e madhe e inputeve (farërat, vazot dhe komposti) importohet nga vendet e ndryshme. Pjesa më e madhe e farës vjen nga Holanda, Gjermania dhe Zvicra dhe një pjesë vjen nga SHBA-të dhe Britania. Ekziston vetëm një lloj komposti i cili prodhohet në vend dhe atë në sasi të kufizuara. Në të vërtetë pothuajse të gjithë bujqit gjatë hulumtimit të vitit 2008 përdornin substrate nga importi. Disa nga prodhuesit e vegjël blejnë inputet e caktuara (siç janë substratet ose raftet) nga prodhuesit më të mëdhenj të cilët në fakt edhe janë ata të cilët e bëjnë importimin e tyre.

Inputet e veçanta po ashtu shiten nga qendrat kopshtare, së bashku me bimët dekorative Inputet në përgjithësi shiten nëpër barnatore bujqësore. Tregtarët e inputeve u ofrojnë bujqve këshilla mbi përdorimin e inputeve gjatë procesit të shitblerjes. Këto këshilla janë shumë të rëndësishme, pasi që ky sektor ka filluar të zhvillohet në mënyrë të përshpejtuar.


Në përgjithësi nuk ekziston ndonjë veprimtari e posaçme për paketim dhe dizajn lidhur me bimët dekorative. Mirëpo, kohëve të fundit ka pasur disa lëvizje për vënien e etiketave me informatat për prodhimet e ndryshme. Qëllimi thelbësor i kësaj veprimtarie është që klientët të informohen mbi llojin, mënyrën e mbjelljes dhe mënyrën e mirëmbajtjes.

6.1.6 Cilësia, klasifikimi dhe sortimi

Prodhimet e gatshme i nënshtrohen procesit të klasifikimit dhe sortimit para se të dërgohen në treg. Prodhuesit i klasifikojnë lulet duke u bazuar në parametrat vijues: zhvillimi i rrënjëve, numri i luleve të lulëzuara, bujshmëria, intensiteti i ngjyrës, forma, dëmtimet e mundshme mekanike, simptomat e sëmundjeve dhe dëmtuesve.

Aplikohet sistemi i ujitjes pikë-pikë Përdoret sistemi i ngrohjes me ujë të nxehtë Dysheme nga betoni (tre në hulumtimin e vitit 2008) ose mulçim plastik dhe

shpeshherë me rrjeta për krijimin e hijes (po ashtu 3 në hulumtimin e vitit 2008) Gjatë tërë procesit të prodhimit përdoren vazo profesionale Përdoren substrate profesionale, fidanëve dhe transplantime.

Serrat e tipit bllok janë konstruksione më stabile të cilat ofrojnë qëndrueshmëri dhe siguri nga fatkeqësitë e ndryshme natyrore si dhe nga pajisjet në punë dhe nga përdorimi i mekanizimit.

Gjatë vitit 2008 vetëm shtatë prodhues posedonin sistem të ngrohjes, shumica e tyre përdorin dru ose thëngjill. Sistemet e tilla ofrojnë siguri gjatë temperaturave shumë të ulëta dhe mundësojnë prodhimin e hershëm (në periudhat kur çmimi i tyre është i lartë).

Substratet profesionale janë të shtrenjta, por kjo kompensohet me cilësi më të mirë, prodhimtari të hershme dhe posaçërisht me evitimin e problemeve të shkaktuara nga dëmtuesit dhe sëmundjet. Përdorimi i vazove profesionale dhe i mulçimit sipërfaqësor në serra ka një ndikim pozitiv në cilësinë e prodhimeve dhe mundëson përdorimin racional të sipërfaqes për mbjellje.

Teknologjia e aplikuar nga prodhuesit e bimëve dekorative në fushë të hapur Prodhuesit e bimëve dekorative në fushë të hapur aplikojnë një teknologji tejet ekstensive. Ata akoma nuk kanë filluar të shfrytëzojnë teknikat e përparuara dhe mekanizimin përkatës siç është prodhimtaria në vazo, pajisjet për nxjerrje dhe paketim, ujitjen pikë-pikë, mbrojtjen nga dielli, mbrojtjen nga dëmtuesit dhe sëmundjet dhe plehërimin përkatës. Kjo ndikon që këta prodhues të kenë prodhime të vonshme jocilësore. Por në presionin e krijuar nga importet cilësore, teknologjia e cila është në përdorim është duke u përmirësuar.

Sa i përket llojeve, fillimisht është prodhuar Thuya Compacta gjethëmbajtëse. Prodhimi i saj është në rënie për shkak të cilësisë së saj të ulët dhe tani është duke u zëvendësuar me lloje më cilësore, siç është: Thuya Smaragd, Chemocyparis Alumii, Taxus Bacata, Cupresssocypasirs Leylanii, etj.

6.1.4 Inputet

Bujqit po përdorin gjithnjë e më shumë inpute të cilësisë së lartë. Rritja e kërkesave dhe përmirësimi i furnizimit me inpute erdhi si rezultat i prezantimit të teknologjive të reja nga organizatat vendore dhe ndërkombëtare për zhvillim. Furnizuesit e inputeve kanë vendosur lidhje biznesi me kompanitë ndërkombëtare dhe i prezantuan inputet e reja.

Inputet kryesore për këtë lloj prodhimtarie janë:

Farërat hibride Në ditët e sotme prodhuesit janë duke përdorë farëra të përzgjedhura hibride të prodhuara nga kompanitë e mirënjohura ndërkombëtare. Kjo përzgjedhje ka ndikuar në zvogëlimin e humbjeve për shkak të shkallës së lartë të mbishmërisë së farërave hibride dhe për shkak të rritjes së kërkesave të tregut për lloje të reja të përzgjedhura.

Fidanët

75


Edhe pse nuk ka kurrfarë kriteresh të përcaktuara për klasifikim, në përgjithësi dallojmë dy klasa. Klasa e parë është e dedikuar për pika shitjeje të specializuara (përfshirë supermarkete) dhe rregullime të peizazheve dhe shiten me çmim më të lartë për 10 %. Klasa e dytë është e dedikuar për tregje rajonale dhe lokale.

6.1.7 Marketingu

Kanalet e marketingut Prodhuesit që posedojnë serra më të përparuara prodhojnë lule të cilësisë më të lartë të cilat u shiten kanaleve tregtare të specializuara siç janë shitoret e luleve. Prodhuesit të cilët përdorin teknologji të dobët prodhojnë lule të cilësisë më të dobët dhe ato shiten në treg. Duke u bazuar në cilësinë, kanalet tregtare mund të ndahen më pas si në vijim:

Pikat e specializuara të shitjes Qendra kopshtarie Shtëpi mallrash Barnatore bujqësore Tregje rajonale Tregje lokale Stenda

Për bimët shumëvjeçare, shitjet e drejtpërdrejta nëpërmjet rregullimit të peizazheve paraqet një treg të rëndësishëm dhe fitimprurës.

Klientët e mëdhenj zakonisht bëjnë porositjen në mënyrë elektronike ose nëpërmjet telefonit. Blerësit e mëdhenj përfitojnë një zbritje të çmimit. Supermarketet janë përfituesit kryesorë të kësaj. Kostoja e transportit nuk është e përfshirë në çmimin shitës për shkak të distancave të vogla brenda territorit të Kosovës. Klientët e mëdhenj mund të marrin këto prodhime edhe me anë të kësteve. Klientët e vegjël shkojnë në pikat e shitjes, njoftohen me prodhimet në stoqe dhe më pas porosisin mallrat.

76


Diagrami në vijim ju ofron një pasqyrë mbi kanalet tregtare në nën-sektor:

Hulumtimi i vitit 2008 tregoi se mesatarisht 60 % e prodhimit është shitur nëpërmjet shitësve me shumicë ndërsa 40 % është shitur nëpërmjet shitësve me pakicë. Ndërmarrjet e mëdha shesin 80 % të prodhimeve të tyre shitësve me shumicë; ato më të voglat u shesin relativisht më shumë shitësve me pakicë.

Madhësia e tregutMadhësia e tregut është e vështirë të përcaktohet pasi që ka shumë import dhe të dhënat mbi këtë nuk janë shumë të qarta (për shkak të kodeve të paqarta doganore). GP ka vlerësuar se tregu total ka përfshirë rreth 2 milionë bimë njëvjeçare dhe rreth 1.5 milion bimë shumëvjeçare.

6.1.8 Eksporti dhe importi

Për bimët njëvjeçare importi vlerësohet të jetë rreth 1 milion copë në vit. Për bimët shumëvjeçare importi vlerësohet të jetë po ashtu 1 milion copë në vit.

Çmimet e bimëve zbukuruese vendore në përgjithësi janë konkurruese ndaj prodhimeve të importuara në tregun vendor; mirëpo ato nuk janë konkurruese nëse eksportohen, për shkak të kostos së lartë të prodhimit dhe transportit.

Furnizuesit e inputeve (farërat, substratet, vazot, etj)

Prodhuesit e fidanëve

Kultivuesit

Tregje me shumicë

Rregullim i peizazheve

Qendra kopshtare

Tregje të specializuara

Institucione Publike

Barnatore Tregje

Importimi i fidanëve

Importimi i bimëve zbukuruese

Konsumi

Shitja me pakicë

Shitja me shumicë

Dizajni i kopshteve

Prodhimi

Shumimi

Furnizimi

Institucione PrivateEk. familjare

77


Çmimet e bimëve zbukuruese të importuara janë rritur në vitet e fundit përderisa çmimet e prodhimeve vendore kanë mbetur të pandryshuara; gjë që inkurajon si prodhuesit ashtu edhe blerësit final.

6.1.9 Politikat mjedisore

Nuk ka ndonjë politikë të veçantë për këtë nën-sektor. Çështja më e rëndësishme është që MBPRZH-ja nëpërmjet politikave të saja fiskale të liroj pjesën më të madhe të inputeve bujqësore, mekanizmave bujqësor, serrave komplete dhe të kompostit nga të gjitha detyrimet doganore dhe TVSH-ja.



Në tabelën në vijim janë paraqitur të hyrat të cilat bujku mund t’i fitojë nga bimët dekorative përderisa përdorë praktikat e mira:

Tabela: Të hyrat nga bimët dekorative të kultivuara në serra (0.1 ha)

Rendimenti (planet)

Çmimi (€/-kg)

Të hyra bruto

Kostoja fikse (€/ ha)

Kostoja e varietetit në të gatshme (€/ha)

Punafamiljare (€)

Të hyrat nga toka dhekapitali

Të hyrat nga toka, kapitali dhe puna e familjes

(a) (b) c = a x b

(d) (e) (f) (c-d-e) (c-d-e+f)

Aktuale 97,000 0.30 29,100 1,030 27,710 3,300 360 3,660Praktika më e mirë

135,800 0.30 40,740 1,030 28,542 3,990 11,168 15,158

Burimi:Llogaritjet e Grupit të Punës

Bujqit që posedojnë serra, duke shfrytëzuar punën e tyre mund të gjenerojnë 3.700 €/vit për 0.1 ha. Kjo është shumë në rregull në krahasim me atë se sa fitojnë bujqit me kulturat e tjera bujqësore në serra. Përdorimi i praktikave të mira gjithnjë shpaguhet: të hyrat shkojnë deri në 15.000 për ha.

Ato të dhëna të pakta që kemi në dispozicion për drunjtë dekorativ nga fushat e hapura tregojnë se bujqit arrijnë përfitime shumë të mira të cilat shkojnë deri mbi 30.000 €/ha14.Kjo duket paksa e tepruar dhe duhet ose të jetë rezultat i gabimeve në të dhënat ose rezultat i monopolit.

6.2.2 Potenciali për rritjen e tregut

Për shkak të importit, i cili dominon tregjet, si dhe për shkak se importi nuk është i regjistruar ndaras, mungojnë të dhëna të besueshme mbi totalin e konsumit vendor. Kështu që GP ka arritur të bëjë vetëm disa vlerësime të përafërta.

14 Bazuar në importin e farërave të Thuja-s për 1.2 euro nga Serbia të cilat mund të shiten për 8 euro pas dy viteve dhe për 14 euro pas disa viteve pa ndonjë shpenzim të madh.

78


Kërkesa për bimë njëvjeçare është duke u rritur shumë shpejt. Për momentin mbi 2 milionë copë janë shitur, nga të cilat 1 milion janë të importuara. Në vitin 2013 kërkesa vlerësohet të shkoj në 8 milionë; nga të cilat 3 milionë do të importohen. Njëkohësisht, 1 milion bimë do të mund të eksportoheshin (për në Shqipëri dhe Mal të Zi). Kjo do të shpie deri te një kërkesë për 5 milionë bimë në vitin 2013. Me sistemin aktual të kultivimit (ekstensiv) të 100.000 bimëve/ha do të nevojiten edhe 10 ha shtesë. Me një sistem më optimal (gjysmintensiv dhe intensiv) të kultivimit prej 1.4 milion fidanë për ha, do të kemi nevojë për 3,4 ha sipërfaqe.

Për drunjtë shumëvjeçar tregu vlerësohet të trefishohet nga 1,5 milion sa janë tani në pesë milionë; posaçërisht pasi komunat dhe institucionet e tjera publike janë duke investuar gjithnjë e më shumë në rregullimin e peizazheve dhe gjelbërimin e qyteteve. Gjysma e pesë milionëve supozohet të sigurohet nga prodhimi vendor: pra një ngritje prej 2 milionë bimësh. Eksporti ( për Shqipëri, Maqedoni dhe Mal të Zi) supozohet të rritet në 0,5 milion dhe totali i prodhimtarisë shtesë do të jetë 2.5 milionë bimë. Me këtë pra, për 10.000 bimë dekorative për ha, do të nevojiten edhe 250 ha tokë shtesë.

6.3 Mbështetja e nevojshme


Pothuajse të gjitha çështjet lidhur me prodhimin e perimeve në serra janë të zbatueshme edhe në këtë rast. Për më tepër themelimi i prodhuesve të specializuar të fidanëve do të ishte një hap i madh përpara.


Përmirësimi i cilësisë Shumë inpute dhe teknologji bashkëkohore ndikojnë në përmirësimin e cilësisë së prodhimit. Në praktikë kjo i referohet ventilimit më të mirë, foljeve më të mira plastike, farërave dhe fidanëve më të mira, përdorimit të vazove dhe substrateve adekuate, përdorimit të plehrave adekuate dhe pesticideve adekuate.

Diversifikimi (llojllojshmëria) Zgjedhja e kohës së prodhimit është me rëndësi kyçe për bimët njëvjeçare. Inputet dhe teknologjitë më të mira shpijnë deri te prodhimi më i hershëm dhe/ose te prodhimi i vonshëm.

Numri i llojeve të kultivarëve të cilët mund të rriten mund të përmirësohet akoma më shumë. Kufizimi kryesor për marrjen e llojeve dhe kultivarëve të reja është mungesa e njohurive dhe e përvojës. Modeli i përgjithshëm sipas së cilit veprohet është që importet duhet të jenë ato të cilat duhet të hapin dhe të testojnë tregjet; nëse një prodhim tregohet i suksesshëm, atëherë ai mund të prodhohet edhe në vend.

Për një marketing të tillë duhet të bëhen disa përmirësime si në vijim: shitja të bëhet nëpërmjet shitoreve të posaçme dhe qendrave të kopshtarisë të përmirësohet gradimi, sortimi dhe paketimi të zhvillohen fushata promovimi, duke përdorë edhe dhurata në tregje (dita e të

dashuruarve, etj) rritja e vlerës së tyre duke formuar buqeta, duke i integruar lulet me prodhime të

tjera të kopshtit (si vazo/kova etj).

79



Hulumtimi i vitit 2008 ka treguar se gjysma e prodhuesve të bimëve zbukuruese kanë marrë kredi; shumica e tyre mes 10.000 dhe 20.000 € për periudha dyvjeçare. Në përgjithësi në këtë shumë ata paguajnë 12 % kamatë. Në anën tjetër, si bujqit ashtu edhe ata të cilët dëshirojnë t’i hyjnë këtij biznesi ballafaqohen me mungesë të kapitalit.

Investimi për serra të përshtatshme për prodhimin e bimëve njëvjeçare është 500.000 €/ha. Me një sipërfaqe shtesë prej 5 ha do të nevojiten edhe 2.5 milionë €. Investimi për 1 ha në fusha të hapura për prodhimin e drunjve shumëvjeçare është 15.000 €. Kështu, për 250 ha nevojitet një investim prej 3.75 milionë €sh. Duke pasur parasysh përfitimet e mira nga bimët shumëvjeçare problemi kryesor nuk është kapitali por pikërisht njohuritë dhe shkathtësitë.

Duke e shikuar rolin e shtetit në lidhje me stimulimin e investimeve, përqendrimi do të duhej të ishte mbi serrat për bimët njëvjeçare. Duke përdorur një përqindje të ngjashme si për ato të bëra për serrat për perime (30%), del se do të nevojiten 750.000 € për pesë vitet e ardhshme ose 150.000 € në vit.

6.3.4 Qasja në shkathtësi dhe njohuri

Prodhimi i luleve cilësore dhe i luleve sezonale është nën-sektori që kërkon njohuritë dhe shkathtësitë më intensive në tërë agrikulturën; dhe nuk paraqet kurrfarë befasie që mungesa e këtyre të triave është faktori më kufizues.

Arsimimi. As shkollat e mesme e as universiteti në sistemin arsimor të Kosovës nuk kanë ndonjë lëndë të posaçme mbi sektorin e bimëve zbukuruese. Kohët e fundit, disa shkolla të mesme e kanë përfshirë këtë sektor në plan-programet e tyre. Këto shkolla janë duke vendosur lidhje me prodhuesit në mënyrë që nxënësit e tyre t’i pajisin edhe me njohuri praktike

Trajnimet. Duke synuar ngritjen e kapaciteteve profesionale në mesin e bujqve prodhues, agjencitë zhvillimore kanë organizuar trajnime dhe vizita studimore brenda Kosovës. Nëpërmjet këtyre aktiviteteve ata kanë siguruar informatat mbi teknologjinë e prodhimit, përgatitjen për treg dhe marketing – paketim, etiketim. Ngritja e kapaciteteve profesionale ishte e ndikuar posaçërisht nga vizitat studimore në vendet me sektor të zhvilluar të bimëve zbukuruese dhe nga vizitat që ekspertët e këtyre vendeve ia kanë bërë Kosovës.

Vizitat e organizuara të prodhuesve fillestar tek prodhuesit më me përvojë janë dëshmuar të kenë qenë shumë pozitive.

Këshillat. Prodhuesit e fidanëve dhe bimëve zbukuruese ofrojnë këshilla shumë të dobishme për klientët e tyre – prodhuesve të vegjël – nëpërmjet katalogëve dhe broshurave të cilat i kanë punuar vet ose i kanë marrë nga vendet e jashtme, ose ofrojnë këshilla gojore gjatë procesit të shitjes. Këto këshilla kontribuojnë në rritjen e prodhimtarisë dhe cilësisë së prodhimeve.

Publikimet. Shumica e prodhuesve kanë përfituar njohuri teknike nga përvojat e tyre personale; ekzistojnë disa burime informatash (libra, shërbime vendore këshilluese) në lidhje me këtë lloj të prodhimtarisë. Pas përfundimit të luftës janë botuar dy libra mbi bimët zbukuruese: 1. “Kultivimi i luleve”, Dr. Gjokë Vuksani dhe Mr. Nexhat Balaj 2. “Llojet e bimëve zbukuruese”, Hafir Sedolli

80


Në tërësi, deri më sot ky nën-sektor varet në masë shumë të madhe nga njohuritë dhe shkathtësitë që vijnë nga jashtë. Rrënjët historike të këtij problemi janë të njohura për të gjithë. Pyetja strategjike është se si të mundësohet qasja në këto shkathtësi që ekzistojnë jashtë vendit tonë. Një prej mundësive është që të dërgojmë njerëz për trajnime dhe praktikë jashtë vendit. Mundësia tjetër është që të ftojmë ndonjë ose disa prej këtyre ndërmarrjeve të huaja që të investojnë në Kosovë duke u ofruar një lirim nga taksat (për periudhë 7-10 vjet) me kusht që ata të bëjnë trajnimin e njerëzve vendorë.

Është më se e qartë, se sistemi shërbimeve këshillimore duhet t’i kushtojë vëmendje edhe bimëve dekorative. Mirëpo pasi që numri i bujqve të cilët janë të kyçur në këtë veprimtari është shumë i kufizuar, duket se ata do të mund të mësonin më së shumti nga njëri-tjetri. Ata duhet të formojnë një rreth studimor për të organizuar eksperimente të thjeshta dhe demonstrime fushore në ngastrat e tyre.


Këtu nuk kemi nevojë të përmendim kurrfarë politikash dhe rregulloresh. Për këtë mund ti referohemi atyre në kapitujt që kanë të bëjnë me perimet. Në nivelin praktik është me rëndësi që MBPRZH-ja të stimulojë shërbimet publik për t’u angazhuar për rregullimin e peizazheve dhe për këtë qëllim të përdoren kompanitë e regjistruara për këto punë.

81



Pjesa III: temat ndërsektoriale

82


7 Temat ndërsektoriale

Për t’i përkrahur nënsektorët e ndryshëm, nevojitet të kemi shërbimet e përgjithshme dhe strukturat mbështetëse. Këtu është diskutuar për atë se si mund të duket kjo.

7.1 Qasja në teknologji

Në kuptimin e efikasitetit dhe rritjes së të hyrave të bujqve, përfitime të mëdha mund të ketë nga përdorimi i inputeve dhe teknologjive më të mira. Çështja më e rëndësishme është përdorimi i fidanëve më të mira për rritjen e bimëve shumëvjeçare. Në pesë vitet e ardhshme, bujqit do të vazhdojnë të mbjellin molla, dardha dhe pemë të tjera të cilat do t’i përcaktojnë aftësitë e tyre konkurruese në dekadat në vazhdim. Kështu që, cilësia e fidanëve është me rëndësi shumë të madhe. Për tu arritur prodhimi dhe furnizimi me fidanë cilësore deri në vitin 2013 nevojitet të zhvillohet një industri e fuqishme fidanishtesh. Mirëpo, në afat të gjatë kërkesa për fidanë do të zvogëlohet.

Për të stimuluar prodhimin e fidanëve të cilësisë së lartë duhet të ndërmerren hapat në vijim: 1. Regjistrimi i fidanishteve të interesuara 2. Disenjimi dhe implementimi i një regjimi të rreptë inspektues për to 3. Shpërblimi i atyre të cilët prodhojnë fidanë të cilësisë më të lartë me një grant përkatës.

Për secilin fidan të cilësisë së lartë të cilën e prodhojnë duhet të shpërblehen me farë të importuar pa pagesë.

Përparësitë e këtij sistemi janë: fidanë të cilësisë më të lartë do të gjenden në treg dhe atë me çmim më të ulët fidanishtet do të kenë stimulime më të fuqishme për tu regjistruar dhe për të aplikuar

metodat e tyre fidanishtet e cilësisë më të ulët bëhen më pak fitimprurëse inspektorët e MBPRZH-së do të jenë më të motivuar për kryerjen e punëve të tyre në

mënyrë adekuate me këtë shmanget krijimi i fidanishteve me kapaciteteve të tepërta.

Një sistem i tillë duhet të formohet nga MBPRZH-ja në bashkëpunim me një projekt donatorësh. Trajnimi i palëve të interesuara duhet të jetë një element i rëndësishëm i një projekti të tillë.

Prioriteti i dytë është përmirësimi i fidanëve për bimët njëvjeçare (perime, bimë zbukuruese) nëpërmjet prezantimit të teknologjive të reja (substrate, vazo). Projektet mund të jenë shumë të dobishme për këtë; nga MBPRZH-ja kërkohet tejet shumë fuqi njerëzore për tu angazhuar në të gjitha hollësitë, por ajo mund ta stimuloj këtë proces duke ofruar mbështetje financiare për investimet e nevojshme në serrat e cilësisë së lartë.

Çështja e tretë është nevoja për të siguruar serra cilësore me çmim të arsyeshëm. Për këtë çështje PHK-ja ka punuar së bashku me disa kompani të cilat merren me ndërtimin e serrave. Kjo çështje kërkon përkrahje dhe hulumtime të mëtejme. Lidhja e arritur me ekspertizën shqiptare në këtë lëmi është shumë e dobishme. Prapëseprapë, roli i MBPRZH-së mund të mbetet i kufizuar vetëm në mbështetje financiare.

Prioriteti i katërt strategjik është që të sigurojë inpute cilësore (plehra, kimikate për mbrojtjen e kulturave bujqësore) për nevojat e bujqve. Kjo është çështje është me rëndësi për sektorin privat. Mënyra më efikase është që të krijohet lidhja në mes të furnizuesve dhe kompanive ndërkombëtare të cilat ofrojnë një gamë të madhe të inputeve të cilat duhet testuar dhe adaptuar për rrethanat specifike për situatën e Kosovës. AKA është aktori më i rëndësishëm në organizimin e dilerëve të inputeve. Ajo duhet të forcohet edhe më shumë, nëse dëshiron luaj një rol tjetër që e tejkalon vetëm shkëmbimin e informatave dhe pak lobim. MBPRZH-ja duhet të

83


krijojë kontekstin e duhur ligjor, p.sh. duke i zhvilluar listat e gjelbra dhe të verdha me masat e duhura për menaxhimin e dëmtuesve dhe pesticidet.

MBPRZH-ja mbështet furnizimin me inpute duke hequr të gjitha taksat doganore dhe TVSH-në mbi inputet e importuara. Ajo duhet të ofroj edhe më shumë mbështetje, në formë të funksionimit të AKIS-it e cila mund të organizojë hulumtime aplikative, demonstrime fushore për inputet në rrethanat e Kosovës, panaire, ekspozita dhe demonstrime për tu mundësuar bujqve të bëjnë krahasimin e inputeve nga kompanitë e ndryshme.

7.2 Qasja në tregje

7.2.1 Standardet e cilësisë dhe certifikimi

Në cilindo zinxhir vlerësues, standardet e cilësisë ndihmojnë që të reduktohen shpenzimet e transaksioneve pasi që të dy palët partnere në marrëveshje e dinë saktësisht se me çfarë kanë të bëjnë. Në sektorin e hortikulturës në Kosovë, nuk ka të përcaktuara kurrfarë standarde të cilësisë. Mollët ose domatet disi janë të sortuara në klasin e parë dhe të dytë, mirëpo kriteret që përdoren me atë rast varen krejtësisht nga bujqit/tregtarët e përfshirë. Në rastet kur bëhet konsolidimi i sasive më të mëdha të prodhimeve, mungesa e standardeve të cilësisë shpijnë deri te mungesa e homogjenitetit. Kjo me siguri është faktori më i rëndësishëm i cili ndikon që shitësit me shumicë e preferojnë mallin e importuar.

MBPRZH-ja duhet të prezantojë dhe të promovojë standardet ndërkombëtare; pikë së pari në të gjitha çështjet themelore siç është madhësia dhe ngjyra e fryteve. Projekti duhet ofrojë asistencë për bërjen dhe promovimin e tabelave me informata të nevojshme për klasifikimin e produkteve.

Një nga temat ndërsektoriale është Bujqësia Organike (BO) së cilës po i kushtohet shumë vëmendje nga hartuesit e politikave, pjesërisht nën presionin e ushtruar nga BE. Projekti për Përkrahjen e Marketingut (MSP) i mbështetur nga EAR-i ka bërë hulumtimin dhe promovimin e bujqësisë organike dhe ka arritur në përfundimet vijuese:

“në praktikë BO do të mbetej vetëm një cak afatgjatë pasi që certifikimi që është i nevojshëm për vlerësimin e përputhshmërinë e bujqve do të ishte si i vështirë ashtu edhe i kushtueshëm për tu zbatuar”.

“Mënyra më praktike e zbatueshme është zgjerimi i BO në formë të tregjeve të specializuara”.

“Për këtë arsye MSP-ja është fokusuar në përdorimin e sigurt të pesticideve dhe plehrave në përputhje me praktikat më të mira bujqësore/ PI. Kjo më tutje mund të avancohet duke u mundësuar prodhuesve qasje më të mirë në informatat komplete dhe të përdorshme mbi PI”.

Strategjia momentale i përmbahet logjikës së njëjtë: Bujqësia Organike për momentin ka një treg shumë të vogël vendor dhe (për shkak të mungesës së mundësive të certifikimit) dhe shumë pak gjasa për eksport në një të ardhme në afat të mesëm. Hapi i parë më i mirë që mund të ndërmerret është që të vazhdohet trajnimi i bujqve lidhur me metodat e PI-së.

7.2.2 Informatat rreth marketingut

Ekzistojnë tri burime që ofrojnë informata mbi çmimet bujqësore: Zyra Statistikore e Kosovës (ESK), Sistemi i Informatave mbi Tregjet i MBPRZH-së (i themeluar nga MSP-ja dhe i publikuar në www.foods-ks.org) dhe të projektit PHK-së.

Për fat të keq, çmimet e grumbulluara nga aktorët e ndryshëm nuk përputhen lehtë njëra me tjetrën. Trendet e përgjithshme janë të ngjashme, dhe prapëseprapë të dhënat konkrete mund të

84


variojnë në masë të madhe; p.sh. çmimi i shitjes me shumicë së domateve në Prishtinë në Korrik 2007 ishte 35 centë sipas MID-it, 47 centë sipas të dhënave të HPK-së, dhe 51 centë sipas SIT. Për fat të keq, njësoj, çmimet e dhëna nga MIS për regjionet e ndryshme po ashtu nuk duken reale. Përderisa në Korrik 2007 çmimi mesatar i shitjes me shumicë për domatet në Prishtinë ishte 35 centë, në Pejë 23 centë ndërsa në Gjakovë 41 centë. Me një treg të lirë dhe me distanca shumë të shkurta, kjo është e pamundshme. Dallimet e tilla kërcënojnë t’i bëjnë të padobishme të gjitha të dhënat e mbledhura.

Sistemi SIT -it është i mbështetur në çmimet e mbledhura në 7 qendra regjionale të MBPRZH-së. Kjo strukturë e bën atë sistemin më të qëndrueshëm, por, prapëseprapë ky sistem vuan nga ngecje të rënda, sikurse edhe të gjithë MIS-ët tjerë në vendet e vogla me sektorin e bujqësisë të zhvilluar dobët15. Ne tanimë kemi parë se të dhënat nuk janë mjaft të sakta për tu përdorur për vendimmarrje në marketing nga ana e bujqve. Kjo poashtu nuk është e nevojshme; telefonat celular u mundësojnë bujqve (të cilët posedojnë sasi të mëdha për shitje), të këshillohen me njerëz në regjione/tregje të ndryshme para se të marrin ndonjë vendim.

Dobia reale e MIS-it është më shumë në fushën e statistikave dhe analizimit të trendeve. Trendet e çmimeve në afat të gjatë janë të rëndësisë kyçe për bërjen e planeve të biznesit. Në këtë kuptim, është e kuptueshme që Raiffeisen Bank është sponsor i sistemit të MIS-it.

Bërja e MIS-it të qëndrueshëm është punë shumë e ndërlikuar. Një prej mënyrave është nëpërmjet shitjes së informatave mbi çmimet nëpërmjet shërbimit SMS. Mënyra tjetër është shitja e parapagimeve për ueb-faqen me informatat e duhura. Ueb-faqet e tilla mund të ofrojnë jo vetëm të dhënat mbi çmimet, por gjithashtu edhe shërbimet krahasuese (siç është shërbimi i mirënjohur E-Bay). Në vendet e vogla me bujq dhe përpunues të varfër, të hyrat nuk janë të mjaftueshme për të mbajtur koston e konsiderueshme të mbledhjes, analizimit dhe shpërndarjes së të dhënave. Në vende më të mëdha (si Rumania, Ukraina) dhe në vendet më të pasura disa nga MIS-ët private ia dalin të rikthejnë një pjesë të madhe të shpenzimeve të tyre nëpërmjet publikimit të të dhënave në revistat e tyre për bujqësinë (të cilat janë fitimprurëse duke iu falënderuar reklamave). Do të kalojë edhe shumë kohë para se një treg i tillë të zhvillohet në Kosovë. Në ndërkohë, MBPRZH-ës po ashtu i nevojiten të dhënat mbi tregjet për të dizajnuar politikat e bazuara mbi dëshmitë. Në pjesën 7.5 kjo do të hulumtohet edhe më shumë.

7.3 Qasja në financa

Disa fermerë munden gradualisht të zgjerojnë kapacitetet e prodhimeve të tyre duke u mbështetur në kursimet e tyre. Në shumë raste, të hyrat e tyre nuk u lejojnë që të bëjnë investimet e nevojshme për të krijuar fermat gjysmë-komerciale. Kreditë komerciale është shumë vështirë për t’i marrë për shkak të mungesës së hipotekave dhe rrjedhës së limituar të parave nga aktivitetet e tjera. Edhe nëse ndonjëri e merr ndonjë kredi, është norma e lartë e interesit ajo e cila e thithë tërë profitin e bërë.

MBPRZH-ja duhet të përkrahë bujqit financiarisht, pasi që në mungesë të investimeve të nevojshme, Kosovës do ti duhet të vazhdojë me importimin e prodhimeve të cilat përndryshe mundet ti prodhon edhe vet. Kjo shpie deri te humbja e valutës së huaj dhe deri te humbja e vendeve të punës në zonat rurale. Nga vet fakti që edhe vendet fqinje i përkrahin bujqit e tyre realizimi i kësaj përkrahje bëhet edhe më urgjent.

Në anën tjetër, dihet shumë mirë se sigurimi i subvencioneve për bujqësinë mundet fare lehtë të sjellë rezultate kundër produktive. Shembulli më i mirë i njohur është subvencionimi nga ana e BE i cila rezultoi me mbiprodhimin masiv duke shkaktuar probleme si për bujqit brenda BE-së 15 Në internet mund të gjenden shumë ‘ueb-faqe të braktisura’ të bujqësisë. MIS-ja e themeluar nga projektet e donatorëve e cila nuk ia doli që të bëhet e qëndrueshme (p.sh. www.albamis.org dhe www.agroinfo.com.mk).

85


ashtu edhe për ata që ndodhen jashtë BE-së. Mënyra më e mirë për të siguruar përkrahje financiare është që të subvencionohet investimi, jo prodhimtaria. Në këtë mënyrë bujqit stimulohen që të investojnë vet, mirëpo do të jenë vet ata të cilët marrin përgjegjësitë për tërë rrezikun dhe të gjitha kostot periodike. Në praktikë, kjo nënkupton se duhet të gjenden grandet përkatëse për të gjitha subvencionimet e investimeve.

Për ta themeluar sistemin adekuat për përkrahje financiare është e duhur që të ndërmerren disa hapa:

1. Vendimi mbi buxhetin 2. Përcaktimi i prioriteteve bazuar në konkurrueshmërinë afat-gjate të nën-sektorëve dhe

ndikimin e pritur të investimeve në të hyrat e bujqve dhe në krijimin e vendeve të punës 3. Vendimi mbi atë se cilat investime duhet subvencionuar; kjo duhet të jetë e lidhur në

mënyrë të drejtpërdrejtë me përdorimin e inputeve/teknologjive për të cilat dihet se janë konkurruese

4. Vendimi mbi shumën e cila duhet të subvencionohet. Në mënyrë që të evitohet shtrembërimi i tepruar i tregjeve duhet që kjo të jetë e njëjtë sa më shumë që të jetë e mundur për të gjithë nën-sektorët. Në përgjithësi, përqindja prej 30% e investimeve në të holla të gatshme duket të jetë krejtësisht e arsyeshme.

5. Përcaktoni kriteret për përzgjedhshmërinë. Preferencat duhet t’u jepen fermave familjare, bujqve me përvojë dhe ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme. Fermat familjare në tërë botën janë më konkurrueset pasi që ato janë shfrytëzuesit më efikas të resurseve (natyrore) me të cilat disponojmë.

6. Përcaktimi i shumës minimale dhe maksimale që mund t’i ndahet përfituesve: p.sh. 2.000 – 8.000 €.

7. Krijoni procedura transparente për përzgjedhjen e përfituesve. Në procesin e përzgjedhjes përfshini edhe përfaqësuesit e sektorëve përkatës.

8. Ndihmoni përfituesit potencial gjatë plotësimit të formularëve për aplikim (p.sh. personeli i komunave)

9. Dizajnoni një formular të thjeshtë për pikët e fituara me anë të të cilit përcaktohen përfituesit; përdorni vetëm kriteret me rëndësi (=kriteret të cilat kanë të bëjnë në mënyrë të drejtpërdrejtë me konkurrueshmërinë). Shmangni kriteret e paqarta (‘motivimet e bujqve). Bëni dallim në mes të këtyre dy kategorive: ‘kualifikohet për përkrahje’ dhe ‘nuk kualifikohet’.

10. Nëse të gjithë ata të cilët kualifikohen nuk arrijnë të përfitojnë përkrahjen financiare, atëherë mënyra në të cilën duhet të caktohet se kush do ta fitoj përkrahjen duhet të vendoset nëpërmjet lotarisë (shortit). Ata të cilët nuk arrijnë të përfitojnë përkrahje kësaj radhe, do të kenë prioritet herën tjetër.

11. Rezultatet duhet të publikohen sipas komunave: kush sa do të marrë dhe për çka12. Angazhoni ekspertë të pavarur për monitorimin e procesit (përzgjedhjes) dhe ndikimin

e tij në produktivitetin dhe të hyrat e bujqve. 13. Publikoni raportin e monitoruesve të pavarur.

Krijimi i një agjencie transparente dhe efikase për kryerjen e pagesave i bazuar në parimet e BE-së është një ndër prioritetet e MBPRZH-së për vitin 2009. Ajo do të ketë edhe përkrahje nga jashtë për këtë. Një prej inputeve në procesin e disenjimit do të jetë pilot projekt i iniciuar nga Projekti për Mbështetje Institucionale MBPZHR (një projekt i Agjencisë Evropiane për Rindërtim-AER) në Prizren. Strategjia e tanishme duhet të jetë tjetër. Inputi i tretë duhet të vijë nga pilot projektet të cilat zbatojnë këtë strategji.

Skemat e pagesave ftojnë që për një mirëkuptim të thellë në mes nën-sektorëve. Përndryshe, ekziston një rrezik i konsiderueshëm që subvencionet të mos japin me rezultatet e dëshiruara. Një shembull i pamjaftueshmërisë së politikave informuese është përpjekja e disa aktorëve në Kosovë (si në Shqipëri) për të promovuar serrat e teknologjisë së lartë; përderisa nga një

86


vështrim i afërt i parametrave teknike dhe ekonomike zbulojmë se kjo nuk është një mundësi e zbatueshme financiarisht.

Përbrenda strategjisë së përhershme të hortikulturës, subvencionet duhet të drejtohen kah ato veprimtari të cilat kanë ndikimin më të madh në kuptimin e të hyrave shtesë dhe në krijimin e vendeve të reja të punës. Tabela në vijim na ofron një pasqyrë të përgjithshme të efikasitetit të investimeve në nën-sektorët e ndryshëm.

Tabela: Efikasiteti i investimeve në nënsektorët e ndryshëm Potenciali për rritje/ nevojat për zëvendësim (ha)

Investimet enevojshme (€/ha)

Investimet e përgjithshme (milion €)

Të hyrat shtesë të gjeneruara (milion € për vit)

Puna shtesë e gjeneruar (1.000 ditë)

Të hyrat vjetoreshtesë për çdo € të investuar

Puna shtesë për 1000 € të investuara

Mollët Gjysmintensive 330 10,000 3.3 1.82 69 0.55 21Intensive 240 15,000 3.6 2.33 99 0.65 27Depot e mollëve(t) 5,000 500 2.5 1.5 0.60 Serrat Serrat e nivelit të mesëm teknologjik

100 150,000 15.0 2,59 209 0.17 14

Rrushi tryezës Praktikat më të mira 875 13,000 11.4 3.53 95 0.31 8Bimët zbukuruese Praktikat më të mira 3.4 300,000 1,0 0.52 14 0.51 13

Gjithsej/mesatarisht 36,8 12,3 486 0.33 13

Tabela tregon se në pesë vitet e ardhshme duhet investuar 37 milionë €, të cilat do të gjenerojnë të hyra shtesë prej 12 milionë € çdo vit dhe pothuajse gjysmë milion ditë pune. Nëse marrim se një person punon 200 ditë/vit, kjo është barazi me pothuajse 2.500 vende pune me orar të plotë ose 5.000 vende pune me orar të pjesshëm.

Thënë në përgjithësi, prodhimi i mollëve shënon rezultatet më të mira; dhe për çdo € të investuar, bujqit fitojnë 0,6 € shtesë çdo vit ndërsa për çdo 1.000 € të investuara krijohen 25 ditë pune. Rrushi I tryezës është shumë efikas në gjenerimin e të hyrave; ndërsa në anën tjetër nuk gjeneron shumë punë. Prodhimtaria e serrave (e perimeve dhe e bimëve zbukuruese) kanë potencial të mirë për krijimin e vendeve të punës, mirëpo kthimi financiar i perimeve është i ulët.

Subvencionimi i investimeve mund, po ashtu, të jetë i dobishëm kur bashkohet me investimet me ingranazh në disa zinxhirë të vlerës; p.sh. subvencionimi i fabrikës së kartonit mund të sjellë deri te zbritja e çmimit të kutive të kartonit deri në nivelin i cili është i pranueshëm për përdorim nga ana e të gjithë bujqve. Në atë rast, nevojitet të bëhet një analizë më e thellë e zinxhirit vlerësues si dhe e ingranazhit potenciale nga ky subvencionim.

7.4 Qasja në njohuri dhe shkathtësi

Sistemi për Informata dhe Njohuri mbi Bujqësinë (AKIS) në Kosovë është i dobët dhe ende në zhvillim e sipër. Elementet kryesore të këtij sistemi janë Fakulteti i Bujqësisë pranë Universitetit të Prishtinës, Instituti Bujqësor i Kosovës (IBK) në Pejë, Shërbimi Këshillimor Rural i MBPRZH-së (me ekspertë nga Prishtina dhe qendrat regjionale) dhe nga personeli i përbërë nga agronomët e komunave.

87


IBK vepron nën MBPRZH-në. Roli i saj primar do të duhej të ishte në fushën e hulumtimeve aplikative, për përkrahjen e sistemit ekstensiv (trajnimi i trajnerëve dhe shërbimeve këshilluese) dhe këshillave teknike për Departamentin Teknik të MBPRZH-së. Në praktikë ajo funksionon më shumë si një laborator për një numër të shumtë të çështjeve. Ajo posedon një trakt të konsiderueshëm të tokave (70 ha) e cila përdoret për gjenerimin e disa të hyrave, por i nevojiten fonde periodike të konsiderueshme për të iniciuar dhe mbështetur një program adaptim (aplikativ) të hulumtimeve.

Punëtorët ekstensiv është pjesë e Departamentit për Zhvillim Rural dhe Shërbime Këshillimore (DZHRSHK) në kuadër të MBPRZH-së. Mandati i departamentit më shumë fokusohet në zhvillimin rural dhe në bashkërendimin e zyrave regjionale, sesa në dhënien e drejtpërdrejtë të këshillave për fermerët. Në nivelin kombëtar 4 njerëz punojnë në kuadër të RAS dhe në secilin prej pesë regjioneve dhe dy nën-regjioneve ku MBPRZH-ja ka zyrat bashkërenduese, dhe një person është përgjegjës për çështjet këshilluese. Në të 30 komunat e tanishme, nuk ekziston kurrfarë lidhje formale në mes të këtyre nëntë personave dhe personelit të përbërë nga agronomët. Këta të fundit angazhohen nga komunat dhe kanë një varg detyrash në mesin e të cilave ekstensioni është vetëm një prej tyre.

Sistemi i ekstensionit është përkrahur nga tri projekte të AER. Veprimtaria kryesore ka qenë trajnimi i punëtorëve dhe bujqve të ekstensionit. Strategjia afatgjate ka qenë e formuluar si16:

Me qëllim që të nxirret përfitimi maksimal i mundshëm nga resurset e kufizuara në përputhje me praktikat më të mira ndërkombëtare, MBPRZH-ja duhet të organizojë dhe të bashkërendojë zhvillimin e ofruesve të shërbimeve qoftë atyre privat qoftë të OJQ-ve, por JO edhe të këmbëngulë që të ketë kontroll të tepërt ose të rregulloj tregun e ofruesve të shërbimeve me besimin që përzgjedhja dhe vlerësimi i ofruesve të shërbimeve do të arrihet më së miri nga vet tregu.

Strategjia pluraliste e shërbimit këshillimor dhe përkrahës së MBPRZH-së parashikon që bujqit do të kenë qasje në burimet e shumta këshillimore dhe përkrahëse nga ofruesit e shërbimeve privat dhe atyre të OJQ-ve. Në afat të gjatë pjesa më e madhe e këshillave dhe përkrahjes do të merret nga sektori privat i ofruesve të shërbimeve.

Në përputhje me këtë, në vitin 2008, departamenti ia ka deleguar detyrat rreth ekstensionit (nëpërmjet tenderimit) një OJQ-je (KDC-së). Hap tjetër ka qenë themelimi i bazës së të dhënave mbi agronomët këshillues të certifikuar për të përkrahur krijimin e një tregu efektiv të shërbimeve këshillimore.

Një numër i projekteve dhe OJQ-ve ofrojnë shërbimet këshillimore edhe për bujqit, kryesisht në kombinim me forma të tjera të përkrahjes. Puna më e madhe përgjatë vijave të politikave të MBPRZH-së; p.sh. përdorimi i (një lloj) sistemi të vauçerëve i cili u mundëson bujqve (shoqatave) të bëjnë përzgjedhjen e këshilluesve të tyre. As kjo nuk zhvillohet pa probleme, pasi që ata nuk janë në pozitë që gjithmonë të bëjnë identifikimin e kandidatit më të mirë; ose për shkak të mungesës së njohurive ose për shkak të presioneve sociale. Problem tjetër është zgjerimi i iniciativave të tilla; dhe kjo mund të ndikojë që këshilluesit të blejnë vauçerët nga bujqit, pa e realizuar (në tërësi) shërbimin17.

Aktorët e tretë më të mëdhenj janë furnizuesit e inputeve. Në vitet e fundit ata janë zhvilluar mjaft mirë dhe disa prej tyre kanë angazhuar ekspertë të cilët ofrojnë këshilla falas për klientët e tyre. Prapëseprapë, disa raportojnë se këta ekspertë ndonjëherë këshillojnë që të përdoren inpute në masë të tepruar ose që të përdoren inpute të cilat nuk janë adekuate.

16 Citat nga raporti përfundimtar i SASS 1 17 Për shembull, në Shqipëri kjo ka ndodhur edhe gjatë eksperimenteve në shkallë të vogël të OJQ-ve

88


Edhe përkundër përparimit të bërë në sistemin këshillimor, prapëseprapë paraqiten kufizime serioze. Në radhë të parë, nuk ekziston ndonjë qasje gjithëpërfshirëse dhe sistematike. OJQ-të dhe projektet dominojnë në shumicën e zonave; përderisa ata të vazhdojnë ta bëjnë këtë do të jetë e vështirë për MBPRZH-në që të formoj ndonjë sistem të përshtatshëm. Sa i përket sistemit të qeverisjes, kufizimet kryesore janë të lidhura me agronomët e angazhuar nëpër komuna. Ata përballen me disa mangësi:

mungesa e bashkërendimit pasi që MBPRZH-ja nuk ka ndonjë marrëdhënie formale me ta

mungesa e specializimit. Personeli i MBPRZH-së është i përgjithshëm; p.sh. për mbledhjen e të dhënave statistikore (për të cilat paguhen në mënyrë të veçantë).

pagat e ulëta dhe (prandaj) motivimi i ulët dhe shpeshherë i kufizuar i njohurive dhe shkathtësive.

qasja e kufizuar në mjetet e transportit dhe në mjetet e tjera të nevojshme për të arritur deri tek bujqit.

Të gjitha palët e interesuara janë tejet të vetëdijshme për këto kufizime. Pasi që duket e se nuk ka gjasa që struktura institucionale do të ndryshojë në një të ardhme të afërt, duhet të nxjerrim si përfundim se për strategjinë e tanishme për hortikulturë nevojitet një sistem më fleksibil dhe më inovativ.

Projektet e OJQ-ve në përgjithësi janë në një pozitë më të mirë; ato ofrojnë paga më të larta dhe kushte më të mira pune. Ato po ashtu ofrojnë përkrahje më specifike dhe më të integruar për bujqit; përveç shërbimeve këshilluese, ato ofrojnë (qasje në) inpute dhe teknologji, dhe ndonjëherë (qasje në) kapital dhe tregje po ashtu. Projektet/OJQ-të më të avancuara kanë filluar që të kërkojnë të holla nga bujqit për këshillat e ofruara; p.sh. klubet e kultivuesve të mollëve me nga 15-20 bujq të përkrahura nga PHK-ja paguajnë një të katërtën e kostos së nevojshme për këshilluesit përderisa PHK-ja e paguan pjesën e mbetur – mirëpo në një trend në rënie. Përkundër përvojave pozitive, projektet nuk paraqesin zgjidhje të qëndrueshme afatgjatë.

Kështu që janë bërë disa eksperimentime; hapat e ardhshëm duhet të integrohen në qasje, sipas udhëzimeve të politikave të MBPRZH-së; të krijohet një treg transparent për OJQ-të/kompanitë private të cilat mund të ofrojnë shërbime adekuate këshilluese për bujqit. Veprimet kryesore që duhet të ndërmerren do të ishin si konfirmim i përkushtimit të MBPRZH-së dhe i përkushtimit të projekteve ndaj kësaj politike. Kjo do të thotë se:

tenderoni të gjitha vazhdimet e detyrave në mesin e OJQ-ve dhe kompanive private shmanguni formimit të shërbimit të ekstensionit të bazuar në njësi duke i përfshirë të

gjitha çështjet brenda një zone gjeografike. Në vendet e vogla kjo rezulton me një përqindje më të lartë të personelit të përfshirë në mbikëqyrjen/bashkërendimin e punëve të disa të tjerëve.

Kjo i mundëson MBPRZH-së që të reduktoj shpenzimet e larta në minimum, përderisa roli i saj është i kufizuar vetëm në çështjet e politikave të përgjithshme dhe rregullative. Mund të pritet se OJQ-të/kompanitë do të specializohen me fuqitë e veta dhe që pastaj të punojnë me grumbull ekspertësh (të cilët mund të jenë po ashtu të punësuar edhe me orar të pjesshëm). Kjo është një praktikë e përhapur në mesin e OJQ-ve dhe projekteve e cila mundëson një përdorim efikas të numrit të kufizuar të ekspertëve të cilësisë së lartë të cilët i kemi në dispozicion.

Për të reduktuar shpenzimet, duhet të përdoren më shpesh metodat grupore ndërsa bujqit duhet të inkurajohen që formojnë qarqet e tyre studimore. Bujqit duhet të paguajnë pjesën e tyre të shpenzimeve po ashtu. Fillimisht kjo pjesë prej 20 % me kalimin e kohës mund të dyfishohet.

Palët e interesuara mund të themelojnë këshillin kombëtar të ekstensionit që do të përbëhej nga: MBPRZH-ja, përfaqësuesit e bujqve, agrobizneset dhe OJQ-të/projektet. Ky këshill duhet të vendosë rreth prioriteteve, të mbikëqyrë procesin e tenderimit, të dizajnojë programet e trajnimit

89


për këshilltarët privat dhe të jetë përgjegjës për certifikimin e tyre. Monitorimi i ndikimit duhet të bëhet nga personeli i MBPRZH-së, dhe nëse paraqitet nevoja në përkrahje edhe me ekspertët e jashtëm.

Po ashtu do të duhej të themelohej edhe Këshilli për Hulumtime në Bujqësi. Kosova është shumë e vogël për të mbështetur një sistem gjithëpërfshirës hulumtimesh; ajo duhet të jetë shumë e kujdesshme në atë se çfarë hulumtimesh mund të zhvillohen dhe se çfarë teknologjish ose njohurish mund të importohen nëpërmjet lidhjeve të forta regjionale (Shqipëria, Maqedonia dhe Serbia) dhe nga qendrat mbarëbotërore hulumtuese.

7.5 Zhvillimi i politikave

Politikat bujqësore janë të dizajnuara nga departamenti i politikave të MBPRZH-së. Prapëseprapë, pasi që u mungojnë të dhënat siç është konsumi, prodhimi, struktura dhe çmimi i kostos, është pothuajse e pamundshme që të dizajnohet strategjia e bazuar në dëshmi e cila mund të bindë politikë bërësit që paratë e investuara në bujqësi do të shpijnë deri te rezultatet e dëshiruara: të hyra më të mira për bujq dhe deri te një sektor më konkurrues. Politikat e tilla janë duke u bërë gjithnjë e më të rëndësishme në Kosovë, sikur te fqinjët e saj, duke filluar me investime drejtpërdrejtë në duart e bujqve.

Fatkeqësisht, Rrjeti i Të Dhënave për Llogari-mbajtje Në Ferma (FADN) ende nuk është në gjendje që të ofrojë të dhënat me rëndësi. Prapëseprapë të dhënat e sakta mbi tregjet dhe për menaxhimin e çështjeve në ferma janë gurëthemeli i çdo politike apo strategjie për bujqësinë. Në të ardhmen, mbledhja dhe analizimi i të dhënave të tilla duhet të bëhet nga ndonjë organizatë e pavarur për zhvillimin e hulumtimeve të politikave bujqësore.

90


91


92


93


94


95


96


97


98


99


Documents

Strategjia për sektorin e hortikulturës 2009 – 2013