Stranski Kapital Vo Funkcija Na Texnoloski Razvoj Na Republika Makedonija-Electrolux Palenzo

STRANSKIOT KAPITAL VO FUNKCIJA NATEHNOLO[KIOT RAZVOJ NA REPUBLIKA MAKEDONIJA

REFERATI I DISKUSII OD NAUÊN SOBIR

Izdava~i:Zdruènie za odr`liv razvojSkopje, ul. �Vladimir Komarov� br. 18A 1/22

Fondacija �Fridrih Ebert� � Kancelarija SkopjeSkopje, bul. �Partizanski odredi� 89

Za izdava~ite:prof. d-r Aleksandar PetroskiMilinka Trajkovska

Urednik:d-r Boris Blaèvski

Lektura:Angela Petrovska

Kompjuterska obrabotka i korica:Fon~e Boìnovski

Realizacija:�Vlabor� - DOOEL Skopje

Pe~at:�Marida� Kumanovo

Tira`: 500 primeroci

CIP � Katalogizacija vo publikacijaNarodna i univerzitetska biblioteka �Sv. Kliment Ohridski�,Skopje

330.341.1:339.727.22(497.7)(063)339.727.22(497.7)(063)

STRANSKIOT kapital vo funkcija na tehnolo{kiot razvoj na RepublikaMakedonija: / referati i diskusii od nau~en sobir, Skopje, 20 mart 2003godina / (urednik Boris Blaèvski), - Skopje: Zdruènie za odr`liv razvoj:Fondacija �Fridrih Ebert� - Kancelarija Skopje, 2003, - 230 str.; 24 sm

ISBN 9989-2019-2-7 (ZOR)ISBN 9989-109-07-9 (Fridrih Ebert))

1. Blaèvski, Borisa) Tehnolo{ki razvoj - Stranski kapital - Makedonija -Sobirib) Stranski kapital - Makedonija -SobiriCOBISS.MK - ID 52854026

ZDRU@ENIE ZA ODR@LIV RAZVOJ - SKOPJE

MINISTERSTVO ZA EKONOMIJA

FONDACIJA �FRIDRIH EBERT� � KANCELARIJA SKOPJE

GTZ - PROEKT ZA TRANSFER NA TEHNOLOGIJA

MAKEDONSKO � GERMANSKO STOPANSKO ZDRU@ENIE

STRANSKIOT KAPITALVO FUNKCIJA NA

TEHNOLO[KIOT RAZVOJNA REPUBLIKA MAKEDONIJA

REFERATI I DISKUSII OD NAUÊN SOBIR

Skopje, 20 mart 2003 godina

5

Sodrìna

SODR@INA

VOVEDNI NAPOMENI ........................................................................................ 9

D-r Boris Blaèvski

OTVORAWE NA NAU^NIOT SOBIR ............................................................ 11

\or|i Petru{ev

OBRA]AWE NA NAU^NIOT SOBIR............................................................ 13

REFERATI .............................................................................................................. 17

D-r Boris Blaèvski

STRANSKIOT KAPITAL VO FUNKCIJA NAUNAPREDUVAWE NA TEHNOLO[KITEPROCESI I PODDR[KA NA RAZVOJ.................................................... 19

Prof. d-r. Zlatka Popovska

NASOKI NA TEHNOLO[KATA POLITIKANA REPUBLIKA MAKEDONIJA .............................................................. 37

D-r Sowa Andonova

TRANSFER NA TEHNOLOGIJA I ULOGANA CENTRITE VO REALIZACIJANA USPE[EN TRANSFER .......................................................................... 55

D-r Aleksandar Petroski

ISTRA@UVA^KO-RAZVOJNATA DEJNOST -NOSITEL NA TEHNOLO[KIOT RAZVOJ ............................................ 73

D-r Marija Zarezankova-Potevska

TEHNOLO[KIOT RAZVOJ NA MALITE I SREDNITEPRETPRIJATIJA SO UNAPREDUVAWENA SORABOTKATA SO STRANSKI PARTNERI ............................... 85

6

Stranskiot kapital vo funkcija na tehnolo{kiot razvoj na Republika Makedonija

Boris ̂ alovski

STRANSKITE DIREKTNI INVESTICIII TEHNOLO[KIOT RAZVOJ ................................................................... 103

M-r Qerka Tot - Naumova

INVESTICIITE KAKO FAKTOR ZA TEHNOLO[KIRAZVOJ VO REPUBLIKA MAKEDONIJASO POSEBEN OSVRT NA AD OHIS ........................................................ 113

M-r Violeta Maxova

PROGRAMSKI PRISTAP ZA KORISTEWENA STRANSKI KAPITAL ZA PODDR[KANA TEHNOLO[KIOT RAZVOJ ................................................................ 133

DISKUSII ............................................................................................................ 147

Prof. d-r [aban [ehu

NEKOI SOCIOLO[KI ASPEKTI NA STRANSKIOTKAPITAL VO FUNKCIJA NA TEHNOLO[KIOT RAZVOJ ........ 145

Mihajlo Manev

STRANSKITE VLO@UVAWA I STRATE[KIOT INVESTITOR-ZNAÂJNI FAKTORI ZA TEHNI^KO-TEHNOLO[KIOTRAZVOJ I PODOBRUVAWE NA KONKURENTNOSTANA DOMA[NITE KOMPANII .............................................................. 149

Antonio Efremov

CENTRI ZA TEHNOLO[KI RAZVOJ ......................................................... 151

D-r Marija Zarezankova-Potevska

TEHNOLO[KIOT MENAXMENT I MARKETINGVO FUNKCIJA NA RAZVOJ ..................................................................... 154

Vladimir Pavleski

IZVORI NA FINASIRAWE NA TEHNOLO[KIOT RAZVOJI MESTOTO NA TEHNOLOGIJATA ...................................................... 160

Prof. d-r Boris Anakiev

ZA INVESTICIITE VO ZEMJODELSTVOTO ......................................... 167

Boris ̂ alovski

OSVRT NA SPROVEDENATA ANKETA....................................................... 170

D-r Bratislav Milo{evi}

STRANSKITE INVESTICII - POVOLEN MEHANIZAM ZA FINANSIRAWE NA TEHNOLO[KIOT RAZVOJ.................... 174

M-r Seadin Xaferi

STRANSKIOT KAPITAL KAKO FAKTORZA ZGOLEMUVAWE NA PROIZVODSTVOTOI UNAPREDUVAWE NA TEHNOLO[KIOT RAZVOJ ...................... 177

7

Sodrìna

@ivko Popovski

TEHNI^KO - TEHNOLO[KIOT RAZVOJVO ZEMJODELSTVOTO - [ANSA ZA PLASMANNA MAKEDONSKITE PROIZVODINA SVETSKIOT PAZAR............................................................................. 180

Bladimir Blaèvski

STRANSKI DIREKTNI INVESTICII I NIVNOTOVLIJANIE VRZ TEHNO[KIOT RAZVOJVO ZEMJITE VO TRANZICIJA.............................................................. 183

Prof. d-r Kiki Mangova Powavi}

SOZDAVAWE NA USLOVI ZA VGRADUVAWENA STADARDITE ZA KVALITET ........................................................... 189

\uro Laka

PODDR[KA NA PRIVATNITE FIRMI .................................................. 191

Andon ̂ obanov

KRATOK OSVRT NA TEHNOLO[KIOT RAZVOJNA AD �MLEKARA� BITOLA ................................................................... 193

Boris Blaèvski

PREDLOZI ZA ZAKLU^NITE SOGLEDUVAWAVRZ OSNOVA NA DISKUSIJATA .......................................................... 197

ZAKLUÔCI I PREPORAKI ....................................................................... 201

SUMMARY ................................................................................................................ 205

KORISTENA LITERATURA ........................................................................... 209

KRATENKI ............................................................................................................ 213

INFORMACII OD ZOR .................................................................................. 215

9

VOVEDNI NAPOMENI

Zdruènieto za odr`liv razvoj-Skopje vo sorabotka so Minister-stvoto za ekonomija, Fondacijata �Fridrih Ebert�-Kancelarija Skopje,GTZ-Proekt za transfer na tehnologija i Makedonsko-germanskoto sto-pansko zdruènie organizira{e nau~en sobir na tema �Stranskiot kapi-tal vo funkcija na tehnolo{kiot razvoj na Republika Makedonija�.Nau~niot sobir se odrà vo Skopje vo salata na Ministerstvoto za eko-nomija na 20 mart 2003 godina.

Pra{awata povrzani so stranskiot kapital i tehnolo{kiot raz-voj se aktuelni i zna~ajni za makedonskata ekonomija {to vpro~em gopotvrduva relativno golemiot broj na soorganizatori na nau~niot so-bir, prisustvoto na u~esnici od biznis zaednicata, ostvarenite diskusii,osobeno od pretstavnici na odelni pretprijatija, kako i projaveniotinteres na mediumite.

Za nau~niot sobir bea izgotbveni osum referati od univerzitet-ski profesori, eksperti od nadle`nite ministerstva, doma{ni i me|u-narodni institucii i od biznis zaednicata. Referatite bea umnoèni idostaveni do u~esnicite na nau~niot sobir.

Na nau~niot sobir, po otvoraweto, se obrati g-din \or|i Petru{ev,dràven sekretar vo Ministerstvoto za ekonomija, a potoa bea prezenti-rani rezimeata na izgotvenite referati, se ostvari diskusija vo kojau~estvuvaa petnaesetina diskutanti i na krajot se usvoija zaklu~oci ipreporaki. Ovie zaklu~oci i preporaki, koi ednoglasno bea prifateniod u~esnicite na nau~niot sobir, bea dostaveni do nadle`nite minister-stva i asocijaciite na biznis zaednicata.

Ovoj materijal pretstavuva zbornik na referatite i diskusijata odnau~niot sobir. Pri ova po~ituvaj}i go pravoto i slobodata na u~esni-cite na nau~niot sobir da gi izlagaat svoite pogledi i stavovi na na~in

10


za koj tie smetaat deka e adekvaten se odlu~ivme site referati i disku-sii da se objavat vo forma kako se prezentirani, odnosno napi{ani odavtorite. Ottamu referatite i diskusiite ne mora da gi izrazuvat stavo-vite na instituciite kade se vraboteni avtorite.

O~ekuvame ovoj zbornik da dade skromen pridones kon intenzivira-we na aktivnostite neophodni za intenzivirawe na procesot na tehnolo{-ki razvoj na Republika Makedonija. Pri ova teì{teto na aktivnosti-te, kako e naglaseno vo zaklu~nite sogleduvawa i preporaki, treba da sedade na {to poskoro donesuvawe na strategijata za tehnilo{ki razvoj nazemjata i pravat napori za nejzina operacionalizacija i iplementacijavo nacionalnata ekonomija. Ako kon ova se dade skromen pridones smetamedeka nau~niot sobir }e go opravda odrùvaweto, odnosno pe~ateweto nareferatite i diskusiite vo ovoj zbornik.

Na krajot Zdruènieto za odr`liv, pokraj na soorganizatorite nanau~Niot sobir, izrazuva balgodarnost i kon Dru{tvoto za izdava~kadejnost �Vlabor� od Skopje koe go potpomogna pe~ateweto na zbornikot.

Skopje, maj 2003 god.Od urednikot

11

D-r Boris BlaèvskiKoordinator na nau~niot sobir

OTVORAWE NA NAU^NIOT SOBIR

Dami i gospoda,

po~ituvani kole{ki i kolegi,

Dozvolete mi, od imeto na Zdruènieto za odr`liv razvoj, Minis-terstvoto za ekonomija, Fondacijata �Fridrih Ebert�-Kancelarija Skopje,GTZ-Proekt za transfer na tehnologija i Makedonsko -germanskoto sto-pansko zdruènie da go otvoram nau~niot sobir na tema �Stranskiot kap-ital vo funkcija na tehnolo{kiot razvoj na Republika Makedonija �.

Na ovoj nau~en sobir }e razmenime mislewa za edno, bez somnenie,najzna~ajno pra{awe za razvojot na nacionalnata ekonomija.Temata e oso-beno aktuelna poradi se pogolemoto zaostanuvawe na tehnolo{kiot raz-voj i negovoto limitira~ko vlijanie za pouspe{no integrirawe na naci-onalnata ekonomija vo svetskite finansiski i trgovski tekovi. So ogledna zna~eweto so makroekonomskata politika be{e predvideno vo 2002 go-dina da se donese Nacionalna strategija za tehnolo{kiot razvoj na Repub-lika Makedonija. Donesuvaweto na strategijata e pomeseno za 2003 godina.

Ovoj nau~en sobir ima za cel da gi pottikne aktivnostite svrzani soizgotvuvaweto na strategijata i so predloènite nasoki za tehnolo{kiotrazvoj da dade skromen pridones vo definitivnoto ureduvawe na Nacional-nata strategija za tehnolo{ki razvoj, kako i vo naporite za nejzinata ope-racionalizacija. Ako vo ovaa nasoka nau~niot sobir dade pridones }e goopravda negovoto odrùvawe.

So ogled na sloènosta na pra{awata povrzani so tehnolo{kiotrazvoj za ovoj nau~en sobir se izvr{eni sogleduvawa za nekolku klu~ni

12


domeni koi se elaborirani vo osum referati izgotveni od univerzitet-ski profesori, eksperti od nadle`nite ministerstva, od doma{ni ime|unarodni institucii i od delovniite subjekti.

Rabotata na nau~niot sobir }e se ostvaruva soglasno programata kojapredhodno vi ja dostavivme. Po otvoraweto }e go islu{ame obra}aweto nag-din \or|i Petru{ev, dràven sekretar vo Ministerstvoto za ekonomi-ja, a potoa }e sledat rezimeata na osumte referenti. Po ova }e imame kafepauza, a potoa na red }e bidat va{ite diskusii. Niv }e moète da gi na-javite za vreme na pauzata so liv~e na koe }e bide napi{ano va{eto ime,organizacijata kade ste vraboteni i temata za koja }e zboruvate.

Isto taka, za diskusija }e moè da se javite i za vreme na samata dis-kusija. Po zavr{uvaeto na diskusiite }e usvoime zaklu~oci i preporakiod nau~niot sobir.

Ovie zaklu~ni sogleduvawa i preporaki, koi }e gi usvoime, predla-gam da gi dostavivme do nadle`nite ministerstva i asocijacii na bizni-sot so cel da gi pottikneme aktivnostite za poracionalno koristewe nastranskiot kapital vo funkcija na unapreduvawe na tehnolo{kite procesii razvojot.

Referatite i diskusiite od nau~niot sobor predviduvame da gi ob-javime vo poseben zbornik. Poradi ova, molam site diskutanti vo rok oddesetina dena svoite diskusii vo elektronska forma da gi predadat naZdruènieto za odr`liv razvoj. Onie kole{ki i kolegi koi denes ne }ebidat vo mo`nost da diskutiraat svoite diskusii moàt da gi predadat itie, isto taka, }e bidat objaveni vo zbornikot.

Vo ovaa prilika sakam da naglasam deka mislewata sodràni vo refe-ratite i tie {to }e bidat izneseni vo diskusiite se na avtorite i ne moravo celost da pretstavuvaat stavovi na instituciite vo koi se vraboteni.Ova }e bide naglaseno i vo zbornikot.

Na krajot od ova obra}awe, dozvolete mi da se zablagodaram na Mini-sterstvoto za ekonomija za poddr{kata za odrùvawe na ova ovoj nau~ensobir, so ̀ elba ovaa sorabotka da prodolì i da se zbogatuva so novi for-mi na zaedni~ka aktivnost. Isto taka, sakam da se zablagodaram za finan-siskata poddr{ka na Fondacijata �Fridrih Ebert�-Kancelarija Skopje,GTZ Proekt za transfer na tehnologija i na Makedonsko- germanskotostopansko zdruènie.

Podgotvuvaweto na zbornikot za pe~at i pe~ateweto }e go sponzor-ira Dru{tvoto za izdava~ka dejnost �Vlabor� od Skopje, za {to vo ovaaprilika mu izrazuvam blagodarnost.

So ovie napomeni go zavr{uvam moeto obra}awe i moème da po~nemeso rabota spored programata.

13

\or|i Petru{ev,dràven sekretar voMinisterstvoto za ekonomija

OBRA]AWE NA NAU^NIOT SOBIR

Po~ituvani dami i gospoda,

Najnapred, dozvoleti mi od imeto na Ministerstvoto za ekonomija iod moe li~no ime da ve pozdravam i posakam uspe{na rabota.

Ministerstvoto za ekonomija so zadovolstvo ja prifati pokanata naZdruènieto za odr`liv razvoj da bide soorganizator na nau~niov sobir.Ova poradi toa {to tehnolo{kiot razvoj i negovoto unapreduvawe se mnoguzna~ajni pra{awa za makedonskata ekonomija i edna od osnovnite pre-okupacii na Ministerstvoto za ekonomija.

Unapreduvaweto na tehnolo{kiot razvoj e od imperativno zna~eweza proizvodstveno prestruktuirawe na proizvodstvoto, negoviot rast irazvoj orientiranista kon stranskite pazari, zgolemuvawe na konkurent-nosta na proizvodite i uslugite, a so toa obezbeduvawe na kontinuranraste` na bruto doma{niot proizvod.

Vo unapreduvaweto na tehnolo{kite procesi primarno mesto imaatsledeweto i primenata na sovremeni tehnologi preku izgradba na tehno-lo{ki politiki za sopstven razvoj, unapreduvaweto na sorabotka so stran-skite institucii za tehnolo{ki razvoj, a dràvata so svojata nova ulogana �nevidlivost� treba da sozvava uslovi za funkcionirawe na toj tehno-lo{kiot razvoj.

Sogleduvawata pokaùvaat deka vo Republika Makedonija vo un-apreduvaweto na tehnolo{kite procesi vo izminatiot period od tranzi-

14


cioniot period mnogu bavno ~ekore{e napred odnosno neorganizirano iintuitivno bez potrebnata strategija vo ovoj pravec.

Poradi ova najgolem del od proizvodstvoto se ostvaruva so primenana zastareni tehnolo{ki re{enija. Ova uslovuva zabaven raste` na proiz-vodstvoto i izvozot, na BDP i na ekonomskiot razvoj na nacionalnataekonomija.

Unapreduvaweto na tehnolo{kite procesi e kopleksno pra{awe ibara zasileni aktivnosti na nadle`nite ministerstva involvirani vorazvojot na resursite: ~ove~kiot kapital, razvoj i koristewe na doma{notoi uvoznoto znaewe, na vodeweto na aktivnata tehnolo{ka politika, raz-voj na biznis klimata i investiraweto vo infrastrukturata.

So makroekonomsakta politika za 2003 godina se predviduvazaokruùvawe na ekonomskite procesi na transformacija i re{avawe nazagubarite, so {to pove}e proizvodni kapaciteti ke bidat vrateni vo pro-izvodna funkcija i }e gi podobrat ekonokskite rezultati no istovremeno}e baraat novi investicii, podobruvawe na tehnologiite i standardite,kako i podobruvawe na vrabotenosta kako mnogu gorlivo pra{awe.

Svrzano so ova vo 2003 godina se predvivuva deka }e se sozdade ambi-ent i uslovi za raste` na investiciite od 20%. Vakviot raste` na inves-ticiite se predviduva da se ostvaruva so namaluvawe na dava~kite na de-lovnite subjekti sprema dràvata, zgolemuvawe na doma{noto {tedewe,vklu~uvaj}i go i {tedeweto na dràvata, namaluvawe na kamatite na do-ma{nite krediti, kako i so koristrewe na stranski kapital po osnov nasrednoro~ni i dolgoro~ni krediti, direktni investicii i drugi osnovi.

So rasteòt na investiciite i nivna naso~enost vo realniot sektorse o~ekuva transfer na novi ~isti tehnologii i razvoj na menaxerskitesposobnosti na biznismenite, poddr{ka na pretpriema{tvoto i sozdavawekonkuretnost na malite i srednite pretprijatija, ostvaruvawe na novoproizvodstvo, modernizacija, zaokruùvawe na tehnolo{kite procesi iostranuvawe na tesnite grla pred se vo prerabotuva~kata industrija.

Vo ovaa nasoka zna~ajni rezultati se o~ekuva so realizacija na Pro-gramata na merki i aktivnosti za poddr{ka na pretpriema{tvoto isozdavawe na konkuretnost na malite i srednite pretprijatija kojaMinisterstvoto za ekonomija ja izgotvi vo dekemvri 2002 godina, a nejzi-nata opreacionalizacija i realizacija se ostvaruva vo 2003 i narednitegodini.

Vo ovaa programa naglaseno mesto e dadeno na poddr{kata na inves-ticiite i tehnolo{kiot razvoj, kako i na inovaciite. Imeno, so merkitena ekonomskata politika pretpriema~ite }e se pottiknivaat da vloùvaatvo proekti nameneti za steknuvawe na novi znaewa, potrebni za postignu-

15

vawe na celite na tehnolo{kiot razvoj. Osnoven preduslov za takvi in-vesticii e raspolagawe so fizibiliti studii so cel utvrduvawe na fin-ansiskata i ekonomskata opravdanost na tehnolo{kite podobruvawa.

Formiraweto na istraùva~ki centri, }e bide vo funkcija na ot-stranuvawata na prakti~nite pre~ki i problemi vo tekovnite tehnolo{kiprocesi,. Istovremeno, preku razni merki }e se stimuliraat programinaso~eni kon investirawe vo novi tehnologii, odnosno podigawe na teh-ni~ko tehnolo{ko nivo na malite i srednite pretprijatija-naso~uvawena depozitite na javnite pretprijatija vo bankite {to }e kreditiraatinvesticii vo novi tehnologii, dràvni garancii za stranski kreditnilinii nameneti za investirawe vo novi tehnologii i sli~no.

Se predviduva da se pomaga formirawe na istraùva~ki centri icentri za transfer na tehnologii i inovacii koi tesno }e sorabotka sorenomirani stranski nau~ni institucii i tehnolo{ki razvieni korpo-racii i }e se stimulira nivnoto partnerstvo.

Za unapreduvawe na tehnolo{kite procesi zna~ajno vlijanie }e imainvestciite vo privatniot sektor preku direktni stranski investicii.Za ovaa cel vo Makroekonomskata politika za 2003 godina se predviduvadosledno ostvaruvawe na opredelbite za nacionalen tretman na stran-skite investitori, vladeewe na pravoto i celosna za{tita na pravoto nasopstvenost na stranskite investitori, stabilna i konzistetna regulati-va, odnosno ekonomski ambient za deluvawe, so zgolemeni olesnuvawa zanovi investicii, adekvatno i transparentno funcionirawe na site in-stitucii na sistemot i sli~no.

So ogled na sloènite pra{awa i potrebniot kopleksen pristap vonastojuvawata da se unapredat tehnolo{kite procesi, vo ramkite na GTZProektot za transver na tehnologija izgotvena e posebna nacionalnaprograma �Osnovi na politikata na tehnolo{kiot razvoj vo Repub-lika Makedonija� od lokalni i germanski eksperti, koja treba da dadeodgovor na pra{aweto za efikasen tehnolo{ki transfer vo na{ata zem-ja, spored postojnite sostojbi i potrebi na stopanstvoto, potrebnata in-stitucionalna ramka {to treba da se sozdade zaradi komunicirawe so sve-tot, dràvnata pomo{ za sozdavawe na osnovni preduslovi za funk-cionirawe na proektot do negovo osamostojuvawe, kako praksa vo svetot.

Vo vrska so o~ekuvanoto usvojuvaweto na ovoj dokument- strategijaod strana na Vladata na Republika Makedonija vo prvata polovina od 2003godina, formiran e raboten tim od nadle`ni ministerstva koi }e pri-donesat preku koordinirani aktivnosti vo donesuvaweto na pravitere{enija za ovoj proekt, kako i vo otpo~nuvaweto na negovoto funkcioni-tawe.

16


Vo gradeweto na strategija za unapreduvawe na tehnolo{kite proce-si pridones sekako }e dade i ovoj nau~en sobir. Izgotvenite referati oduniverzitetski profesori, stru~ni lica od nadle`nite ministerstva idrugi institucii, a prepostavuvam i diskusijata davaat dovolno infor-macii za zaklu~oci i preporaki za idnite aktivnosti vo ovoj domen. Zak-lu~ocite i preporakite koi }e gi usvoite na krajot od dene{nata rasp-rava se nadevam deka korisno }e posluàt pri definitivnoto oformu-vaweto na Nacionalnata strategija za tehnolo{ki razvoj, a osobeno vonejzinata operacionalizacija.

U{te edna{ ve pozdravuvam i vi posakuvam uspe{na rabota.

Blagodaram.

17

D-r Boris Blaèvski

REFERATI

18


19

D-r Boris Blaèvski

D-r Boris BlaèvskiMinisterstvo za finansii

STRANSKIOT KAPITAL VO FUNKCIJA NAUNAPREDUVAWE NA TEHNOLO[KITEPROCESI I PODDR[KA NA RAZVOJ

Me|unarodnoto dvièwe na kapital pretstavuva dominantna for-ma na ekonomskite odnosi vo ramkite na globalizacijata na svetskataekonomija. Toj dostigna razmeri koi davaat beleg na razvojot ne samo naoddelni regioni i zemji tuku i na reprodukcijata na svetskata ekonomi-ja.

Koristeweto na stranskiot kapital e od posebno zna~ewe za razvo-jot na nacionalnite ekonomiji. Zemjite vo razvoj so koristewe na stran-ski kapital ja zgolemuvaat akumulacijata i stapkata na investirawe,odnosno sozdavaat uslovi za pointenziven ekonomski raste`. Za zemjitevo tranzicija stranskiot kapital e neophoden za uspe{no ostvaruvawena reformite i premin kon otvorena ekonomija, nadminuvawe na nasle-denite dolgoro~ni problemi, za sozdavawe na uslovi za stabilen i konti-nuiran raste` na bruto doma{niot proizvod, kako i za integrirawe vosvetskata ekonomija.

Koristeweto na stranskiot kapital treba da se ostvaruva vrz pro-gramski osnovi i vo funkcija na prestruktuirawe na proizvodstvoto ipoddr{ka, pred sÈ, na izvozot. Vo sprotivno, ako se dovede vo pra{awepodmiruvaweto na obvrskite po koristenite stranski krediti i zaemi iuslo`nat problemite vo ekonomijata, toa moè limitira~ki da vlijae

20


vrz neophodnite strukturni promeni na proizvodstvoto i natamo{nitedvièwa na tokovite vo nacionalnata ekonomija.

Republika Makedonija kako mala zemja so nisko nivo na razvienost,limitirani vnatre{ni mo`nosti za ostvaruvawe na potrebniot obem nasredstva za investicii, prirodno e upatena na koristewe stranski kapi-tal. Koristeweto na dopolnitelnata akumulacija e od zna~ewe za pod-dr{ka na platniot bilans i reformite, za izlez od ekonomskata kriza,za napu{tawe na zonata na dezinvestirawe i za pro{iruvawe na repro-dukcijata, kako i za prestruktirawe na proizvodstvoto i vrz taa osnovaza sozdavawe uslovi za ostvaruvawe traen i odr`liv ekonomski raste` irazvoj.

Istraùvawata svrzani so srednoro~niot i dolgoro~niot razvojna Republika Makedonija pokaùvaat deka nacionalnata ekonomija u{tedolgo }e zavisi od koristewe na stranski kapital i investicii. Koris-teweto na stranskiot kapital }e pridonesuva za pouspe{no ostvaruvawena procesot na tranzicija koj bi trebalo da dovede do porast na vkupnataekonomska efikasnost i do premin kon odr`liv raste`. Ova }e se ost-varuva so revitalizacija i prestruktuirawe na proizvodstvoto, so osvo-juvawe na proizvodi so povisoki fazi na prerabotka, podigawe na teh-ni~ko-tehnolo{koto nivo na proizvodstvenite procesi, zgolemena efi-kasnost na stopanisuvaweto {to }e ovozmoì bruto doma{niot proiz-vod da ostvaruva raste` i makedonskata ekonomija da se integrira voevropskite i svetskite tekovi.

Stranskiot kapital treba da bide vo funcija na izvoznoto prestruk-tuiurawe na proizvodstvoto i dinamizirawe na bruto doma{niot proiz-vod. Vo sprotivno toj moè da predizvika izostruvawe na problemite vonacionalnata ekonomija i zabavuvawe na dinamikata na raste` na BDP.

1. Koristeweto na stranskiot kapitalvo izminatiot tranzicionen period

Republika Makedonija vo izminatiot period od tranzicijata ima{epotreba od koristewe na pogolem obem na stranski kapital. Ova poradiservisirawe na dostasanite obvrski po porano koristenite krediti izaemi, kako i poradi potrebata od finansiski sredstva za ostvaruvawena reformite i za zaìvuvawe na investiciite so cel nadminuvawe naekonomskata kriza i sozdavawe uslovi za raste` na BDP. Me|utoa, mo`-nosti za koristewe na stranski kapital se sozdadoa po regulirawe naodnosite so Svetskata banka vo 1994 godina i Pariskiot i Londonskiotklub vo 1996, odnosno 1997 godina.

21

D-r Boris Blaèvski

Vrz ovie osnovi se sozdadoa uslovi za pogolemo koristewe na sred-noro~ni i dolgoro~ni stranski krediti i zaemi. Po relativno visokiotobem na koristewe na srednoro~ni i dolgoro~ni krediti i zaemi vo 1998godina, vo narednite godini dojde do namaluvawe na ovie sredstva pora-di problemite na nacionalnata ekonomija, kako i politi~ko-bezbednos-nite sostojbi vo regionot i zemjata.

Za razlika od kreditite Republika Makedonija, po~uvaj}i od 1998godina, koristi se pozna~aen obem na stranski direktni investicii.

Tabela 1

KORISTENI KREDITI I STRANSKI DIREKTNI INVESTICII

- vo milioni dolari

Godina Krediti i zaemi SDI

1994 101,4 24,0

1995 131,7 9,5

1996 126,6 11,2

1997 180,6 15,7

1998 263,3 117,7

1999 189,4 32,1

2000 145,7 175,4

2001 119,2 443,2

2002 162,4 96,0

Izvor: Dokumentacija na NBRM i Dràvniot zavod za statistika (za 2002predhodni podatoci, odnosno ocenki)

Grafikon 1

Izvor: Izvor: Vidi tabela 1

22


Najgolem del od stranskite krediti i zaemi se naso~eni za otplatana obvrskite po porano koristenite krediti i zaemi, za ostvaruvawe nareformite, za izgradba na infrastrukturni objekti, a vo pomal del zapoddr{ka na proizvodstvoto.

SDI vo periodot do 1997 godina se ostvaruvaa na mnogu nisko nivo,a vo 2001 godina ostvarija najgolem obem kako rezultat na proda`bata naMakedonski telekumunikacii. Najgolem del od prilivot na sredstva poosnov na SDI se vloèni vo infrastrukturni dejnosti, a pomal del zaprestruktuirawe na proizvodstvoto nameneto za izvoz.

Stanskite krediti i SDI pridonesuvaat za ostvaruvawe na inves-ticiite. Imeno, spored nekoi procenki, u~estvoto na stranskiot kapi-tal vo izvorite na sredstva za investicii vo nacionalnata ekonomija sedviì okolu 40%. Me|utoa, poradi maloto u~estvoto na doma{nite sred-stva vo finansiskata konstrukcija na proektite, vkupnite investici-ite vo nacionalnata ekonomija se odrùvaat na nisko nivo.

Tabela 2

UÊSTVO NA INVESTICIITE VO OSNOVNI FONDOVII NA OPREMATA VO BDP

- vo %

GodinaU~estvo na investiciite

vo BDPU~estvo na

opremata vo BDP

1994 15,3

1995 16,5 6,2

1996 17,4 6,8

1997 17,3 7,0

1998 17,5 7,5

1999 16,6 7,2

2000 16,2 7,7

2001 14,0 6,6

2002 15,6 7,3

Izvor: Presmetano vrz osnova na dokumentacija na Dràvniot zavod za statistika,a za 2001 i 2002 godina za investiciite vo osnovni sredstva ocena.

23

D-r Boris Blaèvski

Ako se ima predvid deka u~estvoto na amortizacijata vo BDP sedviì od 14 do 15%, toga{ proizleguva deka investiciite se ostvaruvaatokolu nivoto na prostata reprodukcija, a vo oddelni godini i stopanskidejnosti, osobeno vo industrijata i vo zonata na dezinvestirawe .1)

Vo strukturata na vkupnite investicii {to se ostvaruvaat vo na-cionalnata ekonomija dominatno e u~estvoto na grade`nite objekti.U~estvoto na gradeìte objekti vo vkupnite osnovni sredstva po teh-ni~ka struktura vo periodot od 1996 do 2000 godina iznesuva okolu 55%.Gledano, pak, sprema namenata na vloùvawata dominatno e u~estvoto naenergetikata, grade`ni{tvoto i soobra}ajot. Ovie dejnosti vo vkupniteinvesticii vo 2000 godina u~estvuvaat okolu dve trettini.

Vo ma{inite i opremata, pak, visoko e u~estvoto na patni~kiteavtomobili, kamionite i avtobusite kako i opremata za telekumunikaci-ite. Na ovie nameni vo 2000 godina otpa|aat okolu 40% od opremata kojae presmetana vo vkupnite nivesticii vo osnovni sredstva vo nacional-nata ekonomija. Vo ramkite, pak, gledano po namena najgolem del otpa|ana grade`ni{tvoto, energijata i soobra}ajot. Na ovie dejnosti otpa|aatokolu dve trettini od vkupnata uvozna oprema vgradena vo investiciitena nacionalnata ekonomija vo 2000 godina.

Niskoto nivo na investiciite, kako i nivnata nepovolna struktu-ra, ne pridonese za otpo~nuvawe na procesot na prestruktuirawe na make-donskata ekonomija.

Ova se ilustrira so stagnacijata i namaluvaweto na izvozot, nedo-volno koristewe na proizvodstvenite kapaciteti i odrùvaweto na pro-izvodstvoto na nisko nivo.

Imeno, u~estvoto na izvozot vo BDP i vo uslovi na stagnacija inamaluvawe na proizvodstvoto se odrùva na nisko nivo i ne pretstavu-va propulziven faktor na razvojot. Pokraj niskoto nivo, izvoznata struk-tura se karakterizira so golema zastapenost na lon rabotite, a potoa nasurovinite i repromaterijalite {to ukaùva na nepropulzivni izvoznitekovi. Niskoto nivo na izvozot i anemi~nata izvozna struktura nepo-volno se odrazuva na rasteòt na proizvodstvoto i gi limitira mo`nos-

1) Spored podatocite za 2000 godina investiciite vo zemjodelstvoto i prera-botuva~kata industrija se vo zona na dezinvestirawe. Imeno vo 2000 godi-na amortizacijata vo dodadenata vrednost vo industrijata u~estvuva so18,4%, vo prerabotuva~kata industrija so 12,6%, a vo zemjodelstvoto so9,4%. U~estvoto na investiciite vo BDP se ostvaruva vo industrijata nanivo od 16,6%, vo prerabotuva~kata industrija 12,5%, a vo zemjodelstvoto7,6%. (Izvor: Presmetano vrz podatocite od Dràvniot zavod za statis-tika, Investiciite vo osnovni sredstva vo Republika Makedonija, 2000godina, Skopje, 2002 god.)

24


tite za pogolemo koristewe na novi krediti i zaemi, kako i za vlez naSDI.

Stepenot na zadolènosta, izrazen vo u~estvoto na otplatitite pokoristenite stranski krediti i zaemi vo izvozot, pokaùva tendencijana porast i vo 2002 godina poprimi relativno visok procent.

Dvièweto na investiciite vo ramkite na prostata reprodukcija inamaluvaweto na izvozot ne pridonesoa za otpo~uvawe na proces na struk-tuirni promeni vo proizvodstvoto soglasno barawata na stranskite pa-zari. Vo ekonomijata preovladuvaat amortizirani osnovni sredstva, ni-sko koristewe na instaliranite kapaciteti, primena na zastareni tehno-lo{ki procesi, nedovolna izvozna orientiranost, visoka uvozna zavis-nost, nedovona zastapenost na proizvodi so povisoki fazi na prerabot-ka, nekonkurentnost na proizvodstvoto, tradicionalnost (nesovreme-nost).

Vo srukturata na BDP vo izminatiot period od tranzicijata nama-leno e u~estvoto na industrijata, a vo tie ramki osobeno na propulzivnitegranki. Za razlika od ova zgolemeno e u~estvoto na uslugite, no vo sek-torot na dràvnata uprava, zdravstvoto i obrazovanieto.

Tabela 4

STRUKTURA NA BDP

- vo procenti

1990 1995 2000

Bruto doma{en proizvod 100,0 100,0 100,0

Industrija i rudarstvo 29,0 19,6 19,6

Zemjodelstvo, ribarstvo i {umarstvo 8,3 11,2 9,3

Grade`ni{tvo 6,4 5,3 5,2

Uslugi 39,9 48,4 50,4

Danoci na proizvodstvoto 15,5 15,5 15,5

Izvor: Presmetano so koristewe na SG R M/ 2001 i Dokumnetacija naMinisterstvoto za finasii

Tabela 3

UÊSTVO NA IZVOZOT NA STOKI VO BDPI NA OTPLATITE VO IZVOZOT

Godinau~estvo na izvozot

vo BDPU~estvo na otplatite

vo izvozot

1997 35,8 10,1

1998 36,6 10,9

1999 31,9 13,0

2000 33,8 13,5

2001 31,0 17,4

2002 29,6 20,3

Izvor: Presmetano vrz Dokumentacijata na Dràvniot zavod za statistika iNarodnata banka na Republika Makedonija.

25

D-r Boris Blaèvski

Vo ramkite na industrijata namaleno e u~estvoto na propulzivn-nite granki, a zgolemeno e u~estvoto na energetikata i prerabotkata nazemjodelski proizvodi. Na nisko nivo se odrùva u~estvoto na tradi-cionalnite granki od tekstilnata industrija i industrijata na koà.

Poradi niskoto nivo na investiciite i nivnata struktura, kako iodloènoto prestruktuirawe na proizvodstvoto soglasno barawata nastranskite pazari i golema amortiziranost na osnovnite sredstva, ka-pacitetite se koristat so nizok stepen i vo proizvodstvenite procesipreovladuvaat zastareni tehnologii2). Vo vakvi uslovi BDP vo Republi-ka Makedonija vo 2002 godina e za okolu 20% na ponisko nivo vo odnos na1989, posledna relativno stabilna godina pred otpo~nuvaweto na proce-sot na tranzicija. Vo ovie ramki osobeno golemo namaluvawe e ostvare-no na industriskoto proizvodstvo. Imeno, proizvodstvoto vo ovaa sto-panska oblast e namaleno za 50% vo odnos na 1989 godina.

Vo izminatiot period naprednite zemji vo tranzicija dadoa priori-tet na prestruktuirawe na proizvodatvoto so zgolemno doma{no {tedewei naso~uvawe na stranskite krediti, a osobeno na SDI. Kako rezultatna ova, zemjite vo tranzicija od Centralna Evropa vo izminatite deset-

2) Spored oddelni sogleduvawa prose~nnata starost na osnovnite sredstvavo makedonsakta ekonomija inesuva 25 godini, a okolu 80% od proizvodstvo-to vo industrijata se ostvaruva so primena na zastareni tehnolo{ki proce-si. Spored statisti~kite podatoci za 1997 godina koristeweto na kapacite-tite vo industrijata se dviì me|u 35 i 40% vo zavisnost od metodot koj eprimenet.

Uslugi

50,4%

Grade`ni-

{tvo

5,2%

Zemjodel-

stvo,

ribarstvo i

{umarstvo

9,3%

Industrija i

rudarstvo

19,6%

Danoci na

proizvod-

stvoto

15,5%

Grafikon 1

STRUKTURA NA BDP VO 2000 GODINA

Izvor: Vidi tabela 4

26


ina godini, odnosno vo 2001 godina vo odnos na 1989 godina, go zgolemijaizvozot za tripati i ostvaruvaat porast na BDP za 16 %. Vo zemjite, pak,od Jugoisto~na Evropa vo ovoj period izvozot e zgolemen za 25%, no BDPe namalen za 22%.3)

2. Potreba, mo`nosti i nasoki za koristewena stranski kapital vo naredniot period

1. Republika Makedonija i vo naredniot dolgoro~en period }e bideupatena da koristi stranski kapital so cel pouspe{no zavr{uvawe naprocesot na tranzicija i sozdavawe uslovi za premin kon traen i odr`livstopanski raste` i razvoj. Koristeweto na stranskiot kapital e neop-hodno poradi nedovolnoto doma{no {tedewe i ograni~enite mo`nostina drugi izvori za investicii i za podobruvawe na snabduvaweto na sto-panstvoto so surovini i repromaterijali.

So stranskiot kapital se sozdavaat uslovi za intenzivirawe na pro-cesot na revitalizacija i prestruktuirawe na proizvodstvoto, za osvo-juvawe na proizvodi so povisoki fazi na prerabotka, soglasno barawatai kriteriumite na nadvore{nite pazari, za ponaglasena izvozna orien-tacija, za podigawe na tehni~ko-tehnolo{koto nivo na proizvodstveni-te procesi, kako i za povrzuvawe i pogolema sorabotka so stranskitepartneri.

Vo naredniot period se o~ekuva stranskite krediti i investiciizna~ajno da pridonesat za rastot na ekonomijata i na izvozot i za norma-lizirawe na tekovnata smetka na nadvore{no-trgovskiot bilans. Pora-di ova, vo razvojnite dokumenti se poddrùvaat merkite i politikata,koi vo idnina bi pridonele za ostvaruvawe na visoko nivo na stranskiinvesticii.

Vo ramkite na koristeweto na potrebniot obem na stranski kredi-ti i investicii teì{teto treba da se dade na nedol`ni~kite formi.Ova, pred sÈ, se odnesuva na priliv na stranski kapital, po osnov nadirektni vloùvawa i portfolio investicii.

Vo strategijata za izvoz na Republika Makedonija e naglaseno dekaza pogolema eksportna orientiranost na stopanstvoto neophodno e pre-struktuirawe na proizvodstvoto soglasno barawata na stranskite pa-zari. Za prestrukturaweto na stopanstvoto neophodno e da se korististranski kapital, po site osnovi. Vo ramkite na koristeweto na stran-skiot kapital e naglaseno deka Republika Makedonija sÈ u{te ne go is-

3) Izvor: Economic Commission for Europe, Economic Survey of Europe 2001, No 2,Unitet Nations, New York and Geneva, 2002.

27

D-r Boris Blaèvski

crpela svojot kapacitet na zadolènosta i treba da koristi stranskikrediti, pred sÈ vo funkcija na dinamizirawe na izvozot4).

2. Istraùvawata svrzani so izgotvuvaweto na Nacionalnata stra-tegijata za ekonomskiot razvoj na zemjata vo periodot do 2020 godina,ukaùvaat deka treba zna~ajno da se zgolemi stapkata na investirawe socel sozdavawe uslovi za pro{irena reprodukcija na osnovnite fondovii raste` na bruto doma{niot proizvod vrz trajni osnovi.

Sogleduvawata ukaùvaat deka rasteòt na investiciite e neophodenza intenzivirawe na procesot na revitalizacija i prestruktuirawe naproizvodstvoto, za pogolema zastapenost na proizvodite so povisoki fazina prerabotka, kako i za podigawe na tehni~ko-tehnolo{koto nivo naproizvodstvenite procesi. Vakvata stapka na investirawe e eden od os-novnite uslovi za presvrt od ekstenziven kon intenziven razvoj i za os-tvaruvawe na traen i odr`liv stopanski raste`.

Za ostvaruvawe na neophodnata stapka na investirawe e ocenetodeka doma{noto {tedewe treba da se zgolemi i da pretstavuva osnovenizvor za investiraweto. Ostanatiot del od potrebniot obem na investi-rawe treba da se obezbedi od dopolnitelni izvori od stranstvo. Vo ovieramki, pokraj koristeweto na stranskite krediti, sÈ pozna~ajno mesto izna~ewe treba da imaat nedol`ni~kite formi na priliv na kapital itoa osobeno po osnov na stranskite direktni i portfolio investicii.

Spored sogleduvawata za mo`noto koristewe srednoro~ni i dolgo-ro~ni stranski krediti i zaemi, pri pretpostavka na raste` na izvozotso prose~na stapka od 9% se sozdavaat uslovi za godi{no angaìrawe naokolu 300 milioni dolari. Vakvoto koristewe na stranski kapital eusloveno od namenite na negovoto naso~uvawe i mo`nosta za srevisirawena ovrskite po osnov na glavnica i kamati.

Neophodno e stranskiot kapital da bide naso~en, pred sÈ, kon uvo-zot na sovremena tehnologija i moderna oprema koi }e pridonesuvaat zaproizvodstveno prestruktuirawe i dinamizirawe na izvozot. Del odstranskite krediti bi moèl da se koristi za zadovoluvawe na potrebitena platniot bilans i za denarsko finansirawe na investiciite vo zem-jata. Dokolku se sozdadat mo`nosti i povolni uslovi, del od stranskitekrediti bi moèl da se koristi za uvoz na energetski goriva i reproma-terijali koi ne se proizveduvaat vo zemjata, a se neophodni za odvivawena procesot na reprodukcijata.

4) D-r Mihail Petkovski, Platniot bilans i izvozot, del od proektot Strate-gija za izvoz na Republika Makedonija, MANU, Skopje, noemvri 1998, str.20.

28


Vo naredniot period }e se sozdavaat uslovi za pogolem priliv naSDI, kako po brojot na dogovori taka i po odnos na nivniot iznos. Naova }e deluvaat zaokruùvaweto na ekonomskiot sistem i negovata efi-kasna primena vo praktikata, funkcioniraweto na instituciite na pa-zarnata ekonomija, a osobeno na onie koi se zna~ajni za dvièweto nakapitalot, pro{iruvaweto na pazarot so sklu~uvawe na dogovori za slo-bodna trgovija so zemjite vo regionot so koi toa dosega ne e napraveno ipo{iroko, stabilnosta na cenite i kursot na denarot; raspolo`liviteproizvodstveni potencijali i relativno eftinata kvalifikuvana ra-botna sila; liberalnata politika vo privlekuvaweto na SDI; merkitena razvojnata i na makroekonomskata politika; politi~kata stabilnostna zemjata; podobruvaweto na nadvore{noto opkruùvawe i sli~no.

Vo istraùvaweto zaidniot razvoj na Republika Makedonija e oce-neto deka prilivot na direktnite stranski investicii vo zemjata vo nar-edniot period prose~no godi{no bi moèl da se ostvaruva na nivo odokolu 150 milioni dolari. Isto taka, i drugi vr{eni sogleduvawa uka-ùvaat deka SDI sigurno }e dojdat ako se pokaè deka Republika Make-donija e stabilna ekonomija so pazarno stopanstvo vo koe trendot naproizvodstvoto se zgolemuva, cenite se stabilni, a nevrabotenosta ne sezgolemuva.

Za pogolemo privlekuvawe na SDI treba da se intenziviraat ak-tivnostite za promocija na Republika Makedonija i nejzinite investi-cioni potencijali vo delovniot svet. Ova treba da se ostvaruva so iz-davawe vodi~ za investirawe, organizirawe forumi za investitori nakoi }e se sretnat doma{nite potencijalni investitori i stranskite sub-jekti zainteresirani za vloùvawe vo na{ata zemja, potoa pe~atewe narazni informativni materijali i sli~no.

Istraùvawata vr{eni vo vrska so izgotvuvaweto na razvojnite do-kumenti na Republika Makedonija ukaùvaat deka direktnite stranskiinvesticii treba da se naso~at kon:

- Propulzivnite industrii i industriite koi vklu~uvaat visokatehnologija i visoko stru~na rabotna sila, a pred sÈ vo komplek-sot na oprema i trajni potro{ni dobra i finalni proizvodi odkompleksot na hemija;

- Tradicionalnite industrii vo koi SDI se potrebni za da gopodignat postojnoto nivo na tehnolo{ka opremenost, a pred sÈna kompleksot na tekstil i koà, prerabotkata na zemjodelskiproizvodi, prerabotkite na oboenite metali i na drugi surovi-ni i repromaterijali;

- Surovinskite sektori, vo koi prisustvoto na SDI treba da ovoz-moì ne eksplotacija na surovinite, tuku sozdavawe na osnovna

29

D-r Boris Blaèvski

baza za razvoj na bliskite industrii so povisok stepen na obra-botka na proizvodite, a osobeno na kompleksot na osnovnitemetali i nemetalite i sli~no;

- Sektorot na uslugi, kako {to se: bankarstvoto, turizmot, grade`-ni{tvoto, telekomunikaciite, transportot i sl., kade prednosttreba da bide dadena na uslugite koi se dolgoro~ni i vklu~uvaattransfer na moderna tehnologija i specifi~ni znaewa.

Pokraj uslovite za pogolemo privlekuvawe treba da se izgradi iposebna strategija za SDI. Privlekuvaweto na SDI treba da bide vofunkcija na poddrùvawe na globalnite strukturni prisposobuvawa iostvaruvawe na stabilen i kontinuiran raste` i razvoj na zemjata. Ova}e se ostvaruva vrz programski pristap na oddelni proekti koi po~itu-vaj}i gi kriteriumite na pazarnata ekonomija }e gi ima predvid i sek-torsko-regionalnite aspekti na razvojnata i makroekonomskata politika.

SDI investicii se o~ekuva vo pogolem obem da bidat naso~eni vogrankite akceleratori na razvojot vo industrijata, agrokomplesot, kakoi vo drugite stopanski oblasti.

3. So zgolemeno doma{no {tedewe i so koristewe stranski kapi-tal }e se sozdadat uslovi za revitalizacija na stopanstvoto i podigawena negovoto tehni~ko-tehnolo{koto nivo.

Istraùvawata ukaùvaat deka postojnoto stopanstvo so ekonom-skata i fizi~kata zastarenost na osnovnite sredstva i so niskoto teh-ni~ko-tehnolo{ko nivo na proizvodstvenite procesi, a osobeno so ne-dovolnoto koristewe na kapacitetite, ne moè da ostvari traen raste`na bruto doma{niot proizvod. So nadminuvawe ili ublaùvawe na prob-lemite vo ovoj domen }e se sozdadat uslovi za pogolema stopanska ak-tivnost i za zgolemuvawe na proizvodstvoto i uslugite vo ekonomijata.

Ova }e se ovozmoì so revitalizacija na proizvodstvenite kapaci-teti i so prestruktuirawe na proizvodstvoto i uslugite soglasno bara-wata na pazarot. So revitalizacijata }e se ostvari tehni~ko-tehnolo{koinovirawe na osnovnite sredstva i }e se ovozmoì nivno unapreduvawei modernizirawe.

So revitalizacija na postojnite proizvodstveni kapaciteti }e seovozmoì povisoka finalizacija i ostvaruvawe na pazarno kompatibilnoproizvodstvo. So ova }e se intenzivira procesot na prestruktuirawe nastopanstvoto, {to pretstavuva zna~aen faktor za oìvuvawe na proiz-vodstvoto na trajni osnovi i za ostvaruvawe na odr`liv raste` i razvoj.

Sogleduvawata ukaùvaat deka tehni~ko-tehnolo{kiot progres voRepublika Makedonija se ostvaruva{e dosta bavno, so prete`no koristewena stranska tehnologija i vo pogolem broj slu~ai na otsustvo na pro-

30


gramska orientacija za nivno usovr{uvawe. Vo vakvi uslovi tehno-lo{kite procesi vo zemjata poradi dolgogodi{nata upotreba se zastare-ni. Poradi ova, tehni~kite performansi na makedonskoto stopanstvo, aosobeno na industrijata se na mnogu nisko nivo. Tradicionalnite teh-nologii sÈ u{te zazemaat dominantno mesto.

So priliv na stranski kapital i zgolemuvawe na sorabotkata sopartnerite od svetot, }e se sozdadat uslovi za pogolema primena na teh-ni~ko-tehnolo{kiot progres vo proizvodstvenite procesi vo stopan-stvoto. Tehni~ko-tehnolo{kiot razvoj, }e pridonese za prestruktuirawena proizvodstvoto so povisoki fazi na prerabotka, zgolemuvawe na iz-vozot, kako i za podigawe na konkurentnosta na stopanskite subjekti.

Op{ta e ocenkata deka so revitalizacijata i stimuliraweto na teh-ni~ko-tehnolo{kiot progres }e se intenzivira preminot od ekstenzi-ven kon intenziven razvoj, {to e od osobeno zna~ewe za vklu~uvawe voevropskite i svetskite integracioni procesi i odrùvawe na stabileni kontinuiran raste` i razvoj vrz poefikasno stopanisuvawe. Ova gopotvrduvaat nau~nite i stru~nite sogleduvawa i praktikata, odnosnoiskustvoto so svetot.

4. Op{ta e ocenkata deka vo naredniot period Republika Makedo-nija treba da koristi pozna~aen obem na stranski kapital so cel uspe{nopremostuvawe na tranzicioniot period i sozdavawe uslovi za stabileni odr`liv stopanski raste` i razvoj. Pri ova poèlno e stranskiotkapital vo pogolem obem da doa|a po pat na direktni vloùvawa, portfo-lio investicii, koncesii i drugi formi na neposredna sorabotka sostranskite partneri.

Koristeweto na stranskite krediti i zaemi vo osnova treba da bidenaso~eno za poddr{ka na izvoznoto stopanstvo, so {to povratno }e sesozdavaat uslovi za natamo{no angaìrawe na dopolnitelna akumulaci-ja i relativno namaluvawe na stepenot na zadolènosta na zemjata.

Sogleduvawata ukaùvaat deka Republika Makedonija, so ogled naniskoto nivo na razvienost i ograni~enite mo`nosti na doma{noto {te-dewe, bez dopolnitelna akumulacija ne moè uspe{no da go zavr{i proce-sot na tranzicija i da se vklu~i vo integrativnite tekovi na svetskotostopanstvo, {to pretstavuva uslov za odrùvawe na stabilen i kontinui-ran stopanski raste` i razvoj.

3. Mo`na proekcija na uvozot na stoki

So koristewe stranski kapital vo naredniot period }e se sozdavaatpretpostavki za pogolem transfer na tehnologija, za zgolemuvawe na uvo-zot na sovremena i moderna oprema nad mo`nostite {to gi dava izvozot i

31

D-r Boris Blaèvski

devizniot priliv. Vrz ovie osnovi }e se intenzivira procesot na revi-talizira i prestruktuirawe na postojnite potencijali i }e se pro{irimaterijalnata osnova na stopanstvoto. Naporedno so uvozot na oprema}e raste potrebata za uvoz na surovini i repromaterijali koi ne se pro-izveduvaat vo zemjata. So uvozot na surovini i repromaterijali }e sesozdava prostor za poredovna snabdenost na stopanstvoto i zgolemuvawena bruto doma{niot proizvod.

Koristeweto stranski kapital }e sozdava uslovi za porelaksiraniodnosi vo tekovnite i kreditno-finansiskite odnosi vo platniot bi-lans. Ova }e ovozmoì i uvoz na stoki za {iroka potro{uva~ka neop-hodni za zadovoluvawe na potrebite na doma{niot pazar.

Istraùvawata vr{eni pri izgotvuvvaweto na Strategijata za iz-voz pokaùvaat deka e neophodno da se sozdavaat uslovi uvozot na stokivo naredniot period od 2004 do 2020 godina da se zgolemuva so prose~nastapla od 7%. Pri ova e predvideno deka so pointenzivna stapka treba dase zgolemuva uvozot na oprema.5)

Uvozot na repromaterijali }e se ostvaruva soglasno potrebite nastopanstvoto, odnosno vo korelacija so dinamikata na bruto doma{niotproizvod i }e bide vo funcija na zgolemuvawe na izvozot.

Vo ramkite na uvozot se o~ekuva raste` i na proizvodite za {irokapotro{uva~ka vo koi }e preovladuvaat stoki so evropski standardi ikvalitet. Ovoj uvoz }e se ostvaruva vo soglasnost so rasteòt na ̀ ivot-niot standard na naselenieto.

4. Moèn obem na investiciite

Stranskiot kapital }e sozdade uslovi za ostvaruvawe na povisokastapka na investirawe vo funkcija na postignuvawe strukturni prome-ni i raste` na bruto doma{niot proizvod.

Sogleduvawata vr{eni vo Nacionalnata strategija za ekonomskirazvoj na Republika Makedonija ukaùvaat deka e neophodna stapkata nainvestirawe vo periodot do 2005 godina da se zgolemi na 23 do 24% 6).(U~estvo na investiciite vo bruto doma{niot proizvod). Po ovoj peri-od oceneto e deka e neophodno investiciite da se odrùvaat na relativ-no visoko nivo i da u~estvuvaat so okolu 24% vo bruto doma{niot proiz-

5) MANU, Strategija za izvoz na Republika Makedonija , Skopje, 1999 god.,str.239.

6) MANU, Nacionalna strategija za ekonomskiot razvoj na Republika Make-donija, Skopje, 1997 godina, str. 191-193.

32


vod. Pri ova se predviduva da dojde do zna~ajni promeni vo strukturatana investiciite. U~estvoto na stopanskite investicii se o~ekuva da sezgolemi na nivo od okolu 15% vo odnos na bruto doma{niot proizvod.U~estvoto, pak, na investiciite vo stopanskata infrastruktura i stan-benata izgradba se predviduva da se namaluva.

Vakviot obem i struktura na investiciite }e pridonesuva za una-preduvawe na tehnolo{kite procesi i }e prestavuva zna~aen faktor zadinamizirawe i ostvaruvawe na neophodnite strukturni promeni vo eko-nomijata.

Za ostvaruvawe na predvidenata stapka na investirawe neophodnoe da se zgolemi doma{noto {tedewe i maksimalno da se iskoristat poten-cijalite koi stojat vo ovoj domen. Sogleduvawata ukaùvaat deka e neop-hodno doma{noto {tedewe vo periodot od 2004 do 2020 godina da se zgolemina okolu 20% (u~estvo na {tedeweto na naselenieto, pretprijatijata idràvata vo bruto doma{niot proizvod). I pri vakov porast na {tedewe-to Republika Makedonija se vbrojuva vo zemjite so nisko nivo na{tedewe7).

Poradi niskoto nivo na doma{noto {tedewe za ostvaruvawe napotrebnata stapka na investirawe neophodno e Republika Makedonijada koristi stranski kapital po site osnovi. U~estvoto na stranskiotkapital vo vkupnite investicii se ocenuva deka bi moèlo da iznesuvaod 25% do 30%. Ova e relativno visoko u~estvo, no sÈ u{te tolerantnonivo spored koe stranskata akumulacija ima dopolnitelen karakter imoè da dade optimalni rezultati vo razvojot.

Ova u~estvo na stranskiot kapital vo vkupnite investicii vo zem-jata se ceni deka vo sÈ pogolem obem }e se ostvaruva po pat na direktniinvesticii, zaedni~ki vloùvawa, po osnov na koncesii, kako i so ko-ristewe na relativno povolni srednoro~ni i dolgoro~ni stranski kredi-ti i zaemi. So ova u~estvoto na kreditite }e se zamenuva so pogolemazastapenost na nekreditnite formi na koristewe stranski kapital. Do-kolku se ostvaraat popovolni odnosi vo strukturata na stranskiot ka-pital, analizite pokaùvaat deka negovoto u~estvo vo vkupniot obem nainvestiraweto bi moèlo da bide i pogolemo od proektiranoto.

7) Me|unarodniot monetaren fond vrz izvr{enite istraùvawa ocenuvadeka stapkata na {tedeweto vo zemjite vo razvoj vo periodot od 2000 do2003 vo prosek }e se zgolemi na 27%, a vo zemjite vo tranzicija na 22,2%.(Izvor: International Monetary Fund, World Economic Outlook, May, 1998).

33

D-r Boris Blaèvski

5. Mo`na dinamika na proizvodstvoto

So dinamizirawe na investiciite vo naredniot period }e seovozmoì revitalizacija na postojnoto stopanstvo, primena na tehni~ko-tehnolo{kiot progres, ponaglasena izvozna orientiranost, pogolemoiskoristuvawe na prirodnite potencijali, produktivno angaìrawe nakadrite i na rabotnata sila, razvoj na mali i sredni pretprijatija isli~no. Toa pretstavuva solidna osnova za presvrt od ekstenzivno konintenzivno stopanisuvawe i ostvaruvawe stabilen i kontinuiran sto-panski raste` i razvoj so poefikasno rabotewe.

So revitalizacijata }e se ostvaruva tehni~ko-tehnolo{ko inovi-rawe na ekonomskata i fizi~kata zastarenost na osnovnite sredstva iovozmoùva nivno unapreduvawe i modernizirawe. Na ovoj na~in }e sesozdavaat uslovi za prestruktuirawe na ekonomijata, so zastapenost naproizvodi so povisoka faza na finalizacija i ostvaruvawe na pazarnokompatibilni stoki i uslugi.

Revitalizacijata kako proces treba da se ostvaruva vo site stopan-ski oblasti i dejnosti koi moàat da ponudat konkurentno proizvodstvoi uslugi na pazarot, a prioritetno mesto }e imaat propulzivnite i iz-vozno orientiranite sektori. Ovie prioriteti treba da se utvrdat vrzsoodvetni ekonomsko-tehnolo{ki kriteriumi koi }e poa|aat od razvoj-nata politika na zemjata.

So podigaweto na tehni~ko-tehnolo{kite procesi }e se podobru-vaat performansite vo poodelnite stopanski oblasti i granki. ]e sezamenuvaat mestata na tradicionalnite tehnologii koi zazemaat domi-nantno u~estvo i nepovolno se odrazuvaat vrz produktivnosta i efikas-nosta na stopanisuvaweto so voveduvawe informati~ki tehnologii, fle-ksibilni tehnologii, tehnologii na novi materijali, biotehnologii,energetski tehnologii i }e se primenuvaat najnovite dostigawa vo sve-tot vo ovoj domen.

So tehni~ko-tehnolo{kiot razvoj }e se pridonesuva za prestruktu-irawe na proizvodstvoto so povisoki formi na prerabotka, zgolemu-vawe na konkurentnosta na izvozot, podigawe na akumulativnosta na sto-panstvoto i ostvaruvawe na poefikasen raste` i stopanski razvoj.

So tehni~ko-tehnolo{kiot progres treba da bidat opfateni ob-lastite i grankite pred sÈ od takanare~eniot propulziven sektor, a po-docna i ostanatite koi moàt da se nosat so konkurencijata na pazarot.

So revitalizacijata i podigaweto na tehni~ko-tehnolo{koto nivo}e se sozdavaat uslovi za pogolema izvozna orientiranost na proizvod-stvoto. So zgolemuvawe na konkurentniot izvoz }e se sozdava sÈ pogolemprostor za plasman na gotovite proizvodi, za ostvaruvawe na pousoglaseni

34


odnosi so uvozot i za koristewe na novi krediti i stranski kapital posite osnovi vo funkcija na natamo{niot razvoj na stopanstvoto.

Vo naredniot period se o~ekuva da dojde do pogolem izraz vlijani-eto na ~ovekoviot potencijal so nivoto i kvalitetot na znaeweto, pri-menlivosta vo proizvodstvoto i sposobnosta za voveduvawe novi tehno-logii. Ottamu ovoj potencijal }e pretstavuva primaren faktor na sto-panskiot razvoj. Ova go potvrduva iskustvoto na razvieni zemji vo sve-tot.

So maksimalno koristewe na doma{nite potencijali i vlez na dopol-nitelna akumulacija od stranstvo }e se sozdavaat uslovi za aktivirawe ina drugi resursi. Sogleduvawata ukaùvaat deka resursi na idniot raz-voj moè da pretstavuvaat raspolo`livite prirodni potencijali, pos-tojnite pazari na stoki i uslugi; izgradenata soobra}ajna i telekomuni-kaciska mreà; razvienosta na bankarskata mreà i sli~no.

Poa|aj}i od sogledanite faktori i mo`nosti za aktivirawe na pro-izvodstvenite potencijali, istraùvawata ukaùvaat deka stopanstvo-to na zemjata bi moèlo da ostvari realen prose~en porast na brutodoma{niot proizvod vo periodot od 2004 do 2020 godina so stapka od 7%.

Vakviot raste` na BDP e usloven so koristewe na dopolnitelnaakumulacija od stranstvo, uvoz na oprema neophodna za modernizacija naproizvodstvenite procesi, kako i so pozna~ajna eksportna naso~enostna proizvodstvoto.

Sogleduvawata pokaùvaat deka za ostvaruvawe na predvideniotraste` na bruto doma{niot proizvod so prose~na stapka na porast od7%, e neophodno izvozot na stoki da ostvaruva pointenzivna stapka naraste` od dva do tri procentni poeni.

Tabela 5

PROEKCIJA NA BDP, IZVOZOT I UVOZOT

- stapki na porast

2003(ocena)

2004-2020(Proekcija)

Bruto doma{en proizvod 3,0 7,0

Izvoz na stoki 11,9 9,0

Uvoz na stoki 5,6 7,0

Izvor: za 2003 ocenka, a proekcijata od Strategijata za izvoz na RepublikaMakedonija , MANU, Skopje, 1999 god.

35

D-r Boris Blaèvski

6. Namesto zaklu~ok

Razvojot na Republika Makedonija i vo uslovi na zgolemuvawe nadoma{noto {tedewe u{te dolgo }e zavisi od prilivot na stranski kredi-ti i investicii. Prilivot na dopolnitelnata akumulacija od stranstvotreba da se ostvaruva po site osnovi, pri {to ponaglaseno mesto trebada imaat nekreditnite formi, odnosno direknite investicii i vlezotna kapital po osnov na koncesii.

Koristeweto na stranskiot kapital treba da se ostvaruva racion-alno, prvenstveno vo funcija na prestruktuirawe na proizvodstvoto sounapreduvawe na tehnolo{kite procesi i vrz taa osnova dinamizirawena izvozot. Svrzano so ova treba da se podgotvi programa za koristewena stranski krediti i zaemi so koja }e se sogleda mo`niot obem nazadolùvawe, namenata na kreditite i redovnoto servisirawe na obvr-skite sprema stranskite kreditori.

Isto taka sogleduvawata pokaùvaat deka treba da se podgotvi pro-grama za koristewe stranski direktni investicii i na drugi nekreditniformi na priliv na stranski kapital vo funcija na poddr{ka na razvo-jnite prioriteti na zemjata i prosperitet na nacionalnata ekonomija.Vrz programski osnovi treba da se koristi i stranskiot kapital koj doa|apo osnov na koncesii, portfolio investicii, pomo{ i sli~no.

So kompleksen pristap vo koristeweto na stranskiot kapital vouslovi na pozasileni napori za zgolemuvawe na doma{noto {tedewe inegovoto stavawe vo funcija na razvojot, }e se sozdavaat uslovi Repub-lika Makedonija pobrzo da go ostvari procesot na tranzicija i se trans-formira vo moderna i konkurenta sovremena ekonomija.

Grafikon 2


37

Prof. d-r Zlatka Popovska

Prof. d-r Zlatka PopovskaEkonomski fakultet Skopje

NASOKI NA TEHNOLO[KATA POLITIKANA REPUBLIKA MAKEDONIJA

Vo vremeto na globalizacijata na sovremenite tehnolo{ki prome-ni, sekoja zemja koja nema aktivisti~ki odnos kon ovie promeni e osudenana trajna periferizacija vo svetskiot ekonomski razvoj. Zatoa, Republi-ka Makedonija i pokraj serioznite turbulencii i aktuelni te{kotii voop{testveniot ̀ ivot, nema alternatisva za izbor: taa mora da odgovorina predizvicite na sovremenite tehnolo{ki promeni i da gi vgradi vonovata politika na rastot i razvojot, primerna na predizvicite na 21otvek. Izgradbata i realizacijata na nova tehnolo{ka politika e klu~nopra{awe za dolgoro~niot razvoj na R. Makedonija.

Vo periodot na tranzicijata, del od tranformacionite problemievoluiraa vo ekonomski te{kotii koi najmnogu ja apsorbiraa razvojnataenergija. Ovie te{kotii se organski povrzani so dolgoopstojuva~kata ar-hai~na proizvodna struktura potprena na klasi~na i toa zastarena teh-nologija kaj golem broj privatizirani pretprijatija. Nejzinata produk-tivnost te{ko obezbeduva natamo{no angìrawe i na delot od ve}evrabotenata rabotna sila - vakvata tehnologija e serizen izvor na rastotna nevrabotenosta. Voedno, makedonskata proizvodna struktura potprenana klasi~ni tehnologii koi se energetsko i surovinski intenzivni, anau~no-istraùva~ki i tehnolo{ki neintenzivni, logi~no dovede do po-zicioniraweto na makedonskiot izvoz i konkurentnosta na makedonskiteproizvodi, na krajno nezadovolitelno nivo. Vo vremeto na otvorenost

38


kon svetskiot pazar i ekonomija stanuva evidetno deka osnovniot izvor nastagnacija i na akumulirawe na ekonomskite te{kotii e zapostaveniottehnolo{ki razvoj. Kriteriumite na svetskiot pazar gi diktiraat sovre-menite proizvodni strukturi koi se baziraat na novite i visokite teh-nologii (surovinsko i energetski neintenzivni, a nau~no-istraùva~kii tehnolo{ki intenzivni). Trkata za podobro mesto na svetskiot pazar etrka preku novi tehnologii, preku inovacii. Tie se motorot na raste~kataproduktivnost i profitabilnost. Vo takvi uslovi Makedonija ne moèda obezbedi trajno mesto na pazarot preku proizvodi i uslugi sozdadenivrz osnova na klasi~na tehnologija i potperni na filozofijata na pri-rodni komparativni prednosti. Bez voveduvawe sovremeni tehnologii,denes e nevozmo`no re{avaweto na problemot na vrabotenosta, konkuren-tosta, rastot i razvojot.

R. Makedonija se potpira vrz klasi~nite faktori na rastot. Sovre-menite razvojni promeni ja stavaat pred predizvikot za seriozno svrtu-vawe kon razvivaweto i koristeweto na sovremenite faktori na rastot.Ja stavaat pred predizvikot za prete`na orientacija kon razvoj na stekna-tite komparativni prednosti (site oblici na steknuvawe i {irewe naopredmetenoto i neopredmeteno znaewe), vo sporedba so koristeweto naprirodnite komparativni prednosti. Znaeweto i informaciite stanu-vaat osnovni razvojni resursi vo 21-ot vek.

1. Imperativen karakter na globalnitekarakteristiki i pravci

Vo razvienite zemji promenite vo domenot na tehnolo{kiot razvojse del od razvojnite procesi preku koi se preobrazuvaat vo op{testvabazirani na znaeweto (knowledge based societies). Golem broj karakteris-tiki na ovie promeni dobivaat globalen karakter stanuvaj}i odreduva~kiza prostorot na proektirawe na idnite razvojni promeni vo sekoja ot-vorena zemja.

Zatoa i pove}eto zemji vo tranzicija gradat politiki koi gi antici-piraat sovremenite promeni koi vodat kon erata na vladeewe na infor-maciite i znaeweto.

Tehnolo{kite politiki se del od razvojnite politiki na sekoja zemja.Naprednite zemji realiziraat politiki koi pokraj nivnite razvojnispecifi~nosti, sodràt karakteristiki i pravci koi imaat globalen kar-takter:

� Svrtenost kon znaeweto i informaciite. Izrazena e naso~enostakon poddr{ka na proizvotstvoto na znaewe i informacii, kako

39


i poddr{ka na uslovite za pobrza difuzija i prenos na znaewetoi informaciite;

� Svrtenost kon ~ove~kiot faktor (human capital). Izrazena e gri-àta za unapreduvawe na naprednite formi na obrazovanieto,vidovi na u~ewe za steknuvawe znaewe, iskustvo i ve{tini;

� Svrtenost kon komunikaciite, vrskite i sorabotkata me|u raz-li~ni akteri. Teì{teto se stava na mreàta na odnosi vo na-cionalnite inovacioni sistemi koi povrzuvaat aktivnosti odrazli~ni oblasti;

� Svrtenost kon organizacionite inovacii. Poddr{kata na flek-sibilnata organizacija koja se izrazuva kako nu`nost za pobrzaadaptacija kon novite dinami~ni promeni;

� Svrtenost kon oblasti bitni za globalnata konkurencija. Pod-dr{kata ja zasluùvaat aktivnosti povrzani so razli~ni aspektina obezbeduvaweto podobro mesto na globalniot pazar;

� Svrtenost kon me|unarodna sorabotka. Poddr{ka dobivaat proek-ti za sorabotka so me|unaroden, multinacionalen karakter, narazli~ni domeni i me|u razli~ni u~esnici;

� Ekspliciten izbor na tehnolo{ki podra~ja. Investiciono-in-tenzivnite sektori, osobeno na domenot na visokite tehnologii,se tretiraat preku programi za poddr{ka na nivniot razvoj. Sko-ro sekoja zemja ima konkretno odredeni prioriteti od strate{kiinteres.

Zaostanuvaweto na R. Makedonija zad ovie promeni korespondira sodlabo~inata na razvojniot jaz {to nÈ deli od razvieniot svet. Procesotna konvergencijata na stapkite na rastot na makedonskata ekonomija sotie na razvienite zemji, najmnogu }e zavisi od brzinata na prifa}awetona novite faktori na rastot, me|u koi dominantno zna~ewe imaat inova-ciite, odnosno znaeweto i informaciite. Zatoa, R. Makedonija poa|aj}iod globalni pravci na sovremenite tehnolo{ki politiki, nu`no trebada se opredeli za:

� Politika na liberalizacija na doma{niot pazar;

� Orientacija kon kriteriumite na globalizacijata na svetskatatrgovija i tehnolo{kiot razvoj;

� Povrzuvawe na konkurencijata so inovaciite;

� Razvivawe na nacionalen inovacionen sistem;

� Svrtuvawe kon zna~eweto na razvojot na ~ove~kiot faktor;

� Orientacija kon pobaruva~kata, odnosno kon difuzijata na ino-vaciite;

40


� U~estvo na dràvata vo poddr{ka na izbranite prioritetni celii jaknewe na implicitnite merki na dejstvuvawe vrz tehnolo{-kite promeni.

2. Dràvata i pazarnata konkurencija

I pokraj toa {to problemite od izminatiot period i ponatamu }e gooptovaruvaat razvojot (golemata nevrabotenost, nivoto na siroma{tijata,oskudnosta na doma{na akumulacija), R. Makedonija mora da se orientirakon dolgoro~ni razvojni celi od ~ie ostvaruvawe zavisi brzinata na smalu-vawe na razvojniot jaz {to nÈ deli od razvieniot svet.

Kako osnovni razvojni celi od koi bi trebalo da se rakovodi tehno-lo{kata politika na R. Makedonija se:

� ponatamo{en razvoj na pazarnite institucii i za{tita nakonkurencijata;

� postigawe oddr`liv ekonomski rast;

� kreirawe novi rabotni mesta i podigawe na nivoto na obra-zovanie;

� prestruktuirawe na stopanstvoto vo funkcija na jaknewe nakonkurentnata sposobnost na doma{nite stoki i uslugi nasvetskiot pazar;

� zgolemuvawe na izvozot i sorabotkata so stranski partneri;

� podigawe na kvalitetot na ̀ iveewe;

� za{tita na ~ovekovata okolina;

� zabrzano pribliùvawe kon evropskata integracija.

Vo funkcija na ovie celi e i realizacijata na tehnolo{kata poli-tika. Pritoa se poa|a od razvojnite mo`nosti, potencijali so koi raspo-laga ili moè da raspolaga R. Makedonija, no i nu`no od ve}e potencira-nite promeni vo sovremenoto okruùvawe. Za realizacija na tehnolo{-kata politika od klu~no zna~ewe e reformiraweto na dràvata vo proavecna razvojot na karakteristikite na moderna dràva. Modernata dràvaima ekonomski funkcii koi se podredeni na potrebata za slobodata nadejstvuvawe na stopanskite subjekti � kolku e za niv �ponevidliva� dràva-ta, tolku e poefikasno nejzinoto funkcionirawe vo pazarna ekonomija.

Dràvite moraat da imaat kapacitet i kredibilitet za upravuvaweso sovremenite procesi, odnosno samo moderna dràva moè da odgovorina novite tehnolo{ki dinamizam kako dolgoro~en vo mnogu ne{to neiz-vesen i, pred sÈ, globalen fenomen. Od nejzinata sposobnost zavisi kako}e ja realizira tehnolo{kata politika, koi merki }e donesuva, kako }e

41


obezbedi kordinacija vo realizacijata, odnosno kolku tehnolo{kata poli-tika }e ima vlijanie vrz celite na ekonomskiot i op{testven razvoj. Sopromenite vo politi~kiot i ekonomskiot sistem ulogata na dràvata inejzinite institucii e promeneta. Se namaluva javniot sektor, a se zgole-muva privatniot sektor. Modernizacijata na dràvata, vo funkcionalnai tehnolo{ka smisla, pokaùva dinamika, no sÈ u{te nesoodvetna na nejz-inata nova uloga. Upravuva~kata energija e prete`no naso~ena kon refor-mite i nivnite posledici karakteristi~ni za tranzicijata. Za upra-vuva~kiot kredibilitet na dràvata od osobeno zna~ewe e {to pobrzotonadminuvawe na slednite pojavi: politizacija na odluki i partizacija naadministrativni strukturi, siva ekonomija i formi na korupcija, ~estomenuvawe na zakonskata legislativa i donesuvawe ad hok odluki, nedovol-na transparentnost kaj strate{kite odluki, nedovolna komunikacija ikoordinacija pome|u nivoa i sektori itn. Borbata protiv ovie pojavi evoedno borba za osloboduvawe od nesakanite devijacii od tranzicionitepromeni i osloboduvawe upravuva~ka energija za dolgoro~ni razvojniprocesi, kakov {to e tehnolo{kiot razvoj.

Na domenot na tehnolo{kiot razvoj, soglasno novata uloga na drà-vata, taa e povikana da se angaìra vo:

� Sozadavawe uslovi za konkurentski natprevar na ekonomskitesubjekti, povolen ambient za inicijativi koi vodat kon zgole-muvawe na inovativnosta, produktivnosta, kreacijata na novirabotni mesta;

� Donesuvawe i realizacija na tehnolo{ka politika koja zaednoso nau~nata politika stanuvaat nerazdvojni od industriska-ta politika;

� Postojano sledewe, preispituvawe, primena na metodi na pro-cenuvawe na idnite tehnolo{ki izbori i razvivawe.

Od aspekt na zabrzuvawe na tehnolo{kite promeni najbezkompro-misno {to moè da napravi dràvata za ekonomskite subjekti e da obezbe-di pravi~na konkurencija. Bez konkurencija nema dolgoro~na produkcijana inovaciite. Potencirano e deka borbata za podobro mesto na me|una-rodniot pazar zapo~nuva so borba za inovacii.

Slobodata na pretprijatijatijata se ostvaruva niz nivnoto slobod-no poseduvawe privatna sopstvenost i vrz donesuvawe sopstveni odluki zaorganiziraweto na resursite vo proizvotstvoto i proda`bata na proiz-vodot na pazarot. Pazarnata ekonomija se protivi na ve{ta~ki barieriili restrikcii od strana na vladata ili od strana na drugi proizvoditelikoi go popre~uvaat izborot na pretriemnicite za da vlezat ili za da

42


napu{tat odredena industrija. Zatoa, site zemji imaat mehanizmi za �od-brana� na pazarnata ekonomija od pojavi koi zna~at nelojalna konkuren-cija.

Vo funkcija na nadminuvawe na vakvite pojavi od fundamentalnozna~ewe e promenata vo pristapot na ocenuvawe na konkurencijata. Taa,pove}e ne moè da se ocenuva od aspekt na sostojbite vo aktuelnata ekonom-ska realnost, da se ocenuva in vitro vo makedonskiot razvoen prostor. Make-donskiot pazar e otvoren pazar, toj gi trpi site vlijanija od evropskiot isvetskiot pazar, spored toa i konkurencijata i na~inot na za{titata napravi~nite konkurentski odnosi moè da se ocenuvaat samo kako del naglobalnata konkurencija i globalnite politiki za za{tita na pravi~natakonkurencija.

Vistinskoto vklu~uvawe vo globalnata konkurencija pretpostavu-va postoewe pravi konkurentski odnosi, pred sÈ, na doma{niot pazar. Zazabrzuvawe na tehnolo{kite promeni, pri {to odlu~uva~ka uloga imainicijativnosta na ekonomskite subjekti, od osobeno zna~ewe se sledniteceli:

� Ponatamo{en razvoj na pazarot i pazarnite institucii vofunkcija na osloboduvawe na tehnolo{kite odluki so kakva bilozavisnost od neekonomski faktori. Firmite koi �uspevaat� nadoma{niot pazar preku neekonomski kriteriumi malku verojat-no e deka moàt da uspeat spored ekonomskite kriterijumi nasvetskiot pazar;

� Zakonska i institucionalna poddr{ka na postojnata regula-tiva vo funkcija na realizacija na nejzinite funkcii. Dokolkune se po~ituvaat �pravilata na igra� na doma{niot pazar, pomal-ku e verojatno da se razvie spremnost kaj ekonomskite subjekti dagi po~ituvaat pravilata na me|unarodniot pazar.

Reformite koi se sproveduvaat vo makedonskata ekonomija se nede-livi od takvi kvalitativni promeni koi bi gi osposobile firmite da giprifatat kriteriumite na globalnata konkurencija. Ovaa zavisnost sta-nuva u{te posloèna vo vreme koga se postavuvaat temelite na novata poli-tika na me|unarodnata konkurencija, koga se izostruvaat uslovite na kon-kurencijata i koga stanuva sÈ posilen fenomenot na tehnoglobalizmot.Vo funkcija na prisposobuvawe na konkurentskite uslovi na globalniotpazar, od osobeno zna~ewe se:

� Postojana informiranost i edukacija za kriteriumite na kon-kurencijata na svetskiot pazar i negovata regulacija. Pogole-ma va`nost dobivaat kvalitativnite kriteriumi: kvalitetot naproizvodot, menaxmentot, marketingot, delovniot kredibilitet

43


na partnerite vo sporedba so cenovnite faktori. Regulacijatana pazarot vo razli~ni domeni ima globalen karakter. Osvoju-vaweto na standardite, direktivite, prifa}aweto na pravilatana GATT, STO i evropskite regulacioni politiki se uslov zakonkurentski nastap na svetskiot pazar.

� Stimulirawe na doma{nite firmi za sorabotkata so stran-ski partneri, osobeno so t.n. globalni firmi- �network firmi�.Globalizacijata se meri spored ra{irenosta na nivnite inves-ticii, proizvodni i neproizvodni delovi, laboratorii, pa se do�me{ovitosta� na nivnite upravni tela i menaxerski strukturi.Za niv mnogu e pobiten me|unarodniot reìm za transnacional-ni investicii, uslovite za zdruùvawe, partnerstvo i drugi vi-dovi integracii, otkolku nacionalnite reìmi za regulacija naizvozno-uvoznite tekovi. Povrzuvaweto so niv }e go zabrza proce-sot na �ekonomsko u~ewe� kaj na{ite firmi za pobrzo prilagodu-vawe na kriteriumite na globalnata konkurencija.

3. Sovremena tehnolo{ka politika

Tehnolo{kata politika i na R. Makedonija treba da bide konstitu-itiven del na vizijata za op{testvo bazirano na znaewe, na idninata navladeeweto na informacionite tehnologii i izdignuvaweto na inovaci-ite kako osnovno sredstvo vo konkurentskata borba na svetskiot pazar.Imaj}i gi predvid sovremenite iskustva i promeni, tehnolo{kata poli-tika mora da gi poddrùva sovremenite tehnologii, odnosno kreacijata iprimenata na novite znaewa, kako strate{ki faktori na dolgoro~niotoddr`liv ekonomski rast. Nivnoto penetrirawe vo razvojnite procesi inivnata difuzija vo {to pogolem broj sferi na op{testveniot ìvot epat koj vodi do fazata na osposobuvawe na makedonskata realnost da prak-ticira politika na ekonomskiot razvoj potprena vrz tehnologijata- �techn-logy-based economic development�.

Tehnolo{kata politika kako del na razvojnata politika sekoga{ sepostavuva vo interakciski odnos so strukturnite i dinami~ni promenina ekonomskiot i op{testven sistem, so resursnite potencijali i og-rani~uvawa, so finasiskiot sistem, kako i so obrazovniot i nau~niotsistem, no i so razvojot na politi~kiot sistem. Kako zemja vo tranzicija,na R. Makedonija É e neophodna aktivna tehnolo{ka politika, koja nizinteraktivnite odnosi so drugite sistemi }e bide pokrenuva~ka sila nazabrzan razvoj i op{testveno prisposobuvawe na pozitivnite globalnipromeni vo svetot.

44


Postojanoto unapreduvawe na tehnologijata i znaeweto mora da staneosnoven imperativ na razvojot na R. Makedonija. Analizite pokaùvaatdeka denes makroekonomskata stabilnost na zemjata vo uslovi na otvorenostkon svetot zavisi od efikasnosta na politikata na tehnolo{kiot razvoj.Zatoa, izdignuvaweto na celta-unapreduvawe na tehnologijata i znaewe-to do nivo na prioritetna razvojna potreba, zna~i permanentno anga-ìrawe na instituciite i biznis sektorot vo poddr{ka na uslovite zaostvaruvawe na ovaa potreba.

Od toa kolku i kako dràvata }e go poddrì unapreduvaweto na tehno-logijata i kolku i kako mikrosubjektite }e gi prakticiraat tehnolo{kiteizbori vo ramkite na nivnite pazarni strategii, }e zavisi i ostvaruvawe-to na celite na ekonomskiot i op{testven razvoj.

Na patot kon vizijata na op{testvo bazirano na znaewe, kako dol-goro~ni celi na tehnolo{kata politika na R. Makedonija bi bilo potreb-no da se opredelat:

� Unapreduvawe na konkurencijata;

� Kreirawe novi rabotni mesta;

� Zgoleuvawe na kvalitetot na ̀ iveeweto;

� Razvoj na ~ove~kite resursi;

� Promovirawe na op{testvo bazirano na znaewe.

Navedenite celi se vo funkcija na ostvaruvawe na razvojnite potrebi,me|u koi od osobeno zna~ewe e jakneweto na konkurentnosta na makedon-skata industrija i zgolemuvawe na atraktivnosta na makedonskiot paza-ren ambient za privlekuvawe investicii i drugi faktori na rastot. Votaa funkcija, dràvata bi moèla da se angaìra na slednite osnovnipravci:

� Investirawe vo lu|e. Toa pretpostavuva prisposobuvawe na obra-zovnaieto na dinami~nite promeni pod vlijane na sovremeniottehnolo{ki progres, realizacija na programi za obuka na kad-rovskiot potencijal za tvore~ko angaìrawe na novi rabotnimesta, realizacija na programi za permanentna edukacija vo funk-cija na podignuvawe na nivoto na obu~enost na rabotnicite.

� Investirawe vo infrastruktura. Razvoj na tehnolo{ka (infor-maciona i komunikaciona) infrastruktura, bitna za sozdavaweambient za privlekuvawe investicii i zgolemuvawe na efikas-nosta vo raboteweto. Razvojot na transportnata i soobra}ajnainfrastruktura koja bi go napravila ekonomskiot prostor po-dostapen za pointenzivni komunikacii.

45


� Razvoj na biznis klima koja }e gi ohrabruva investitorite i pri-vatniot sektor da se soo~at so konkurencija primerna na otvorenpazar, bazirana na ednakvi uslovi za site i ednakvi {ansi za vlezna novi pazari.

Poa|aj}i od dolgoro~nite celi i pravci, tehnolo{kata politika naR. Makedonija bi trebalo da se angaìra na slednite osnovni domeni:

� kreirawe na znaeweto,

� primena na znaeweto,

� kooperacija,

� inovacii, finasii, pazari

Poa|aj}i od ovie opredelbi, osnovnata ramka na Politikata natehnolo{kiot razvoj na R. Makedonija bi bila:

OSONOVNA RAMKA NA POLITIKATA NATEHNOLO[KIOT RAZVOJ NA R. MAKEDONIJA

Globalni celi:

� Unapreduvawe na konkurencijata;,

� Kreirawe novi rabotni mesta;

� Razvoj na kvalitetot na ̀ iveeweto;

� Razvoj na ~ove~kite resursi;

� Promovirawe na op{testvo bazirano na znaewe;

Osnovni pravci na angaìrawe na dràvata:

� Razvoj na biznis- klima;

� Investirawe vo lu|e;

� Investirawe vo infrastruktura.,

Osnovni domeni na angaìrawe na dràvata:

� Krierawe novo znaewe;

� Primena novo znaewe;

� Koopreacija;

� Inovacii, finansii, pazari.

46


So tehnolo{kata politika }e se pokaè sistemati~en odnos kondolgoro~nite promeni. Parcijalniot pristap izrazen niz razli~ni do-kumenti, merki i aktivnosti ne moè da dade odgovor na kompleksnite ime|usebno zavisni tehnolo{ki fenomeni, koi vo svojot koren ja nosatrevolucionernosta na op{testvenite razvojni presvrti. R. Makedonijavo noviot tehnolo{ki razvoj mora da ja gleda svojata {ansa za vlez vo pov-isoka razvojna faza so dominantno u~estvo na kvalitativnite faktori vorastot na BDP. Zatoa, pokraj normativno oblikuvanata tehnolo{ka poli-tika, neophodno e da se prakticira organiziran pristap kon dolgoro~-nite promeni koi vodat vo takva razvojna faza.

Niz tehnolo{kata politika na konzistenten na~in nu`no se izra-zuvaat celite, pravcite, aktivnostite i merkite za realizacija na potreb-nite promeni. Nejzinite merki mora da bidat kompatibilni so merkitena buxetskata politika, kreditnata politika, carinskata politika, iz-vozno uvoznata politika, politikata na obrazovanie, nau~nata politika,odnosno so site aspekti na ekonomskata i razvojna politika.

Imaj}i gi predvid site ograni~uvawa, no i potencijali na razvojot,tehnolo{kata politika na R. Makedonija mora da se ostvaruva kako kom-binacija na:

� stranskite investicii i doma{nata akumulacija;

� uvozot na tehnologija i jakneweto na doma{nata investicio-na, proizvodstvena i inovativna sposobnost na industrijata;

� uvozot na znaewe i razvojot na IR sposobnost na doma{nitepretrijatija i institucii.

3.1. Interes za stranski investicii vo novitehnologii

Za realizacijata na politikata na tehnolo{kiot razvoj bitno e priv-lekuvaweto stranski investicii. Nedovolniot obem na doma{nata aku-mulacija za ostvaruvawe na celite na ekonomskiot razvoj i izdignuvawena ekonomijata na nivo na konkurentnost potrebna za pointenziven nas-tap na svetskiot pazar, go apostrofira pozitivnoto zna~ewe na liberali-zacijata na investiciite vo na{ata zemja. Stranskite investicii vo naj-golem del se naso~eni kon industrijata (80%). Me|utoa, strukturata ukaùvadeka izvr{enite investicii ne se vo funkcija na novi strukturni prome-ni vrz osnova na razvojot na informaciono intenzivni i tehnolo{ko in-tenzivni proizvodstva. Potrebni se stranski direktni investicii vo:

47


� Propulzivni industrii so cel: {irewe novi i visoki tehnologiii na niv soodvetno visokostru~no znaewe;

� Tradicionalni sektori so cel: modernizacijata na tehnologi-jata i proizvodstvoto i nivno zabrzano prestruktuirawe, {to}e pridonese za zgolemuvawe na vrabotenosta;

� Surovinski sektori so cel: dobivawe eksternalii vrz razvojotna bliski industrii so povisok stepen na obrabotka na proiz-vodite;

� Sektor na uslugi, kako {to se bankarstvoto, turizmot, tel-ekomunikaciite, grade{ni{tvoto, so cel zabrzano voveduvawei osvojuvawe novi tehnologii i znaewe.

Sovremenata praktika pokaùva deka direktnite merki za stimu-lirawe stranski investicii (dano~ni i carinski osloboduvawa, kamatniolesnuvawa i sl.) nemaat tolku golemo zna~ewe kolku {to ima ekonomska-ta i politi~ka stabilnost na zemjata. Zatoa, od presudno zna~ewe za zgole-muvawe na interesot na stranskite investitori za na{ite komparativniprednosti i resursi e postigaweto i oddrùvaweto politi~ka stabil-nost i vo takvi uslovi oddrùvawe dolgoro~na makroekonomska stabil-nost. Od klu~no zna~ewe se:

� Odrùvawe dolgoro~na makroekonomska stabilnost;

� Vodewe konzistentna ekonomska politika na otvorena ekono-mija koja brzo ~ekori kon evropskata integracija;

� Izgraden i efikasen praven sistem vo koj neotu|ivosta na sop-stvenosta i za{titata na pravata koi proizleguvaat od neaimaat traen vrednosen karakter;

� Zavr{uvawe na reformite za institucionalno zaokruùvawena ekonomskiot i pravniot sistem.

Stranskite investicii vo R. Makedonija podednakvo se zna~ajni zarazvojot na materijalnite i nematerijalnite komponenti na razvojot.Investiciite vo znaewe za osvojuvawe novi tehnologii, nova praktika namenaxment, nova biznis politika, novi komunikacii se pretpostavka zapostigawe na efikasnost na vloènite investicii vo materijalnite fon-dovi na ekonomijata. Zatoa, politikata na stranski investicii se integ-rira vo politikata na razvoj na ~ove~kiot kapital.

48


3.2. Interes na biznis sektorotza sorabotka so stranstvo

Edna od prioritetnite zada~i na dràvata e poddr{kata na razvojotna biznis klimata otvorena kon novi promeni. Pretprijatijata se osnovninositeli na razvojot. Vo funkcija na poddrùvawe na nivnata orientaci-ja kon noviot tehnolo{ki razvoj, dràvata treba da ja naglasi stimula-tivnata poddr{ka na razvojot na nova delovna politika na firmite. Na-veduvame nekoi oblici na poddr{ka na dràvata vo odnos na delovnatapolitika na firmite:

� promovirawe na interesot na doma{nite ekonomski subjekti zanovi pazari vo bilateralnite i multilateralnite aran`mani iangaìrawe za sorabotka vo domenot na bankarskoto, finansisko-to i ekonomskoto informirawe;

� organizirano privlekuvawe na interesot na stranskite firmiza kooperacija so doma{ni firmi, otvorawe stranski firmi, fi-lijali, pretstavni{tva, centri kako mehanizmi na transferotna tehnologijata i znaeweto;

� sozdavawe uslovi za razli~ni vidovi partnerstva vo funkcija napovrzuvawe me|u kupuva~ite i proizvoditelite, uslu`nite dej-nosti i proizvodnite dejnosti, malite i golemite firmi, so celdifuzija na novite tehnologii;

� sozdavawe uslovi za diverzifikacija,kako mo`nost za sozdavawei prifa}awe na tehnolo{kite unapreduvawa vo razli~ni dome-ni;

� stimulirawe na proizvodnata kooperacija so stranski firmi, zaproda`ba na odredeni delovi na stranski proizvoditeli, ili zakupuvawe na razni prototipovi za ponatamo{no usovr{uvawe;

� poddr{ka na malite i sredni firmi vo osvojuvaweto naprednitehnologii na domenite na kompjuterskata tehnologija (mikro-kompjuteri, specijalizirani informacioni servisi, softver),biotehnologijata (dijagnosti~ki tehniki, novi vidovi rastenija)i dr.;

� poddrùvawe na obrazovniot konsalting i trening, marketing,menaxment, vo funkcija na stimulirawe na inovacionite aktiv-nosti na kadri od razli~ni struki.

Mo`ni se razni oblici na poddr{ka vo funkcija na participaci-ja na firmite vo specijaliziranite podra~ja na naprednite tehno-logii. Naveduvame nekoi:

49


� u~estvo vo nau~noistraùva~kite proekti na Evropskata unija,vo koi ve}e participiraat zemji koi ne se ~lenki na Unijata, sopristap do specifi~ni programi na baza proekt po proekt;

� participacija vo transnacionalni i bilateralni kooperacii(biznis, nau~noistraùva~ki centri, univerziteti, servisi i dr),poddràni so komercijalni i nekomercijalni dogovori za trans-fer na znaeweto i negova implementacija vo praktikata;

� povrzuvawe na pazarno uspe{nite firmi so multinacionalni kom-panii vo proizvodnite programi vo domenot na small product of hightechnology, poddràni so dogovori za dolgoro~na, proizvodna ko-operacija, zaedni~ki vloùvawa, direktni investicii i dr.

Ovie merki bi go zabrzale procesot na prisposobuvawe na na{itefirmi na promenite koi go otvoraat patot kon informaciona ekonomija,odnosno kon ekonomija koja go koristi znaeweto, kako i fizi~kiot kapi-tal.

Prioritet e investiraweto vo lu|e, vo obrazovanie, obuka i IR,naso~eni kon zabrzano osvojuvawe na novata tehnologija i raz-vivawe na sopstveni sposobnosti za zgolemuvawe na produkci-jata na doma{ni inovacii.

3.4. Sozdavawe i {irewe na inovaciite

Inovaciite, nivnata difuzija i transferot na sovremenata tehn-logija i znaewe kako osnova na zgolemuvawe na ekonomskata aktivnost iefikasnost na firmite na otvoreniot pazar, ja imaat ulogata na nositelina noviot ekonomski rast i se vgraduvaat vo osnovnite karakteristiki naizgradbata na op{testva potpreni vrz znaewe. Zatoa, dosega iznesenitepotrebi, se gledaat vo edinstvo na:

� politika na sozdavawe inovacii;

� politika na difuzija na inovciite; i

� politika na transfer na tehnologijata.

Znaeweto se steknuva preku dve formi: sozdavawe znaewe koe moèda se odviva preku dva na~ina: formalen i neformalen pat, i difuzija naznaewe, {to se vr{i preku razli~ni formi na interakcii vnatre vo fir-mata, interakcii me|u firmite i organizaciite na drugi nivoa, vklu~uvaj}igi i instituciite koi vr{at javni funkcii. Denes sozdavaweto inovaciii difuzijata se me|usebno povrzani i zavisni. Dejstvuvaweto vrz inovaci-ite zna~i zgolemuvawe na produkcijata na inovaciite, a dejstvuvawe vrzdifuzijata zna~i zgolemuvawe na inovativniot kapacitet za prifa}awei sozdavawe inovacii.

50


Vo R. Makedonija spored raspoloìvata tehnologija i domenite nakoristewe na znaeweto {ireweto na inovaciite me|u pretrijatijata, me|ugrankite, me|u stopanskite oblasti i nestopanskite oblasti e na nezado-volitelno nivo. Neophodna e konzistentna inovaciona politika.Uspe{nosta na inovacionata politika se meri po toa kako i kolku ja raz-viva inovacionata klima, kako i kolku gi ohrabruva firmite da vloùvaatvo inovacii i kako i kolku sozdava uslovi za koristewe na inovaciite vodrugite sferi na ekonomskiot i op{testven ̀ ivot. Inovacionata poli-tika vo na{ata zemja mora da gi akceptira novite karakteristiki na proces-ite na sozdavawe na inovaciite. Inovacioniot proces e nelinearen, in-teraktiven i dinami~en proces. Sozavaweto i koristeweto na inovaci-ite ne zavisi samo od firmite, tuku od nivnata povrzanost so site drugi~initeli i akteri, koi direktno ili indirektno u~estvuvaat vo ovoj proc-es. Inovaciite se pove}e kolektiven, okolku individualen ~in. Tie sepove}e socijalen fenomen, otkolku ekonomski mehanizam ili tehnolo{kiproces. Zatoa, R. Makedonija dolgoro~no mora da se orientira na razvi-vawe na nacionalen inovacionen sistem. Vo vremeto na globalizacijatana svetskata ekonomija, sekoj nacionalen sistem na inovacii e pod vli-janie na me|unarodnite kriteriumi i standardi na domenot na sozdavawe-to, transferot, konkurencijata i vrednuvaweto na tehnolo{kiot izbor.Kako temelni opredelbi na politikata se:

� Stimulirawe na stranata na ponudata na inovaciite;

� Stimulirawe na stranata na pobaruva~kata na inovacii;

� Razvoj na soodvetna institucionalna mreà (tehnolo{ka infra-struktura), vo poddr{ka na podigawe na nivoto na inovativnost,odnosno nivoto na tehnolo{kiot razvoj vo zemjata.

Politikata za stimulirawe na pobaruva~kata na inovacii bitrebalo da gi integrira pravcite, aktivnostite i merkite na politikataza konkurencija, politikata sprema biznis sektorot i jaknewe na nego-vite potencijali za voveduvawe i prifa}awe novi tehnologii, politika-ta za transfer na tehnologija, obrazovnata politika itn. Razvienosta napazarot }e ja odreduva goleminata i strukturata na pobaruva~kata za teh-nologii, brzinata na difuzijata i verifikacijata na efektite od inova-cioniot napor na pretprijatijata. Ovaa politika moè {iroko da ja pro-movira ulogata na inovaciite imaj}i ja predvid potrebata za modernizac-ija na primarniot i sekundarniot sektor, kako i naglaseniot razvoj namoderniot tercijaren sektor.

Primarniot sektor koj ̀ ivee so problemi na tehnolo{ka zaostana-tost i ambient na zapostavena urbanizacija, ima naglasena potreba za pod-dr{ka na procesite za revitalizacija i modernizacija na proizvodnitekapaciteti. Zgolemuvawe na produktivnosta i konkurentnosta na proiz-

51


vodstvoto na hrana e edna od celite na dolgoro~nata agrarna politika.Potrebata za voveduvawe inovacii bara izmena na politikata za poddr{kana individualnite zemjodelci.

Industriskiot sektor se sre}ava so brojni ekonomski problemi, me|ukoi e i zastarenosta na sredstvata i opremata. Toj, i vo vakvi uslovi, rela-tivno e najgolemiot potro{uva~ na inovacii. Revitalizacijata i moder-nizacijata na proizvodstvoto se procesi nu`no povrzani so potrebata nabrojni inovacii koi ne se samo vo proizvodniot proces, tuku i vo menax-mentot organizacijata, planiraweto, marketingot. Pretprijatijata votehnolo{ko-intenzivnite i propulzivni razvojni sektori treba da bi-dat vo sredi{te na vnimanieto na politikata na stimulirawe na poba-ruva~kata.

Moderniot tercijaren sektor, iako relativno mal i heterogen, janosi perspektivata da stane golem potro{uva~ na inovacii. Vo principtransportot, distribucijata, finasiite se golemi pazarni potro{uva~ina novite tehnologii. Politikata na poddr{ka na pobaruva~kata vo ovojsektor e edna od stoèrite na dolgoro~nata politika na prestruktuirawei prilagoduvawe na globalnite karakteristiki na informacioniteekonomii. U{te pove}e {to so razvojot na informacionite servisi senudat autputi koi stanuvaat del od industriskite proizvodi, podigaj}i gostepenot na nivnata sofistikacija. Osven toa, uslugite kako {to se tre-ning, konsalting, marketing, finaniski inènering itn, zna~ajno parti-cipiraat vo mreàta za sozdavawe i difuzija na inovaciite, {to e oso-beno potrebno za razvojot na celata ekonomija. Perspektivno, u~estvotona ovoj sektor vo sozdavaweto na bruto doma{niot proizvod, treba da sezgolemuva.

Politikata za stimulirawe na ponudata na inovacii se naso~uvakon razvivawe na uslovite i stimulirawe na izvorite, nositelite i soz-dava~ite na inovaciite. Taa gi integrira pravcite, aktivnostite, merkitena politikata na obrazovniot sistem, politikata za razvojot na nau~niotsistem i IR aktivnostite orientirani kon potrebite za pobrza tehno-lo{ka transformacija na stopanstvoto, politikata za patenti i licen-ci, politikata za kadri za novi tehnologii i tn.

Javniot NIR sektor, mora da bide otvoren kon novite promeni i dastane del od procesite na privatizacijata, deregulacijata i liberaliza-cijata. Orientacijata kon sozdavawe profili za sovremenite tehnolo{kipotrebi }e go zgolemuva kadrovskiot potencijal svrten kon sozdavawe teh-nolo{ki inovacii. Voedno, sistemskite promeni }e ja zgolemat i }e jara{irat ponudata na drugi nematerijalni inovacii. Nau~niot sistem etoj koj dava i ne taka merliva ponuda � sozdavawe inovacii vo domenot nauslovite za zabrzana transformacija na site delovi vo op{testveniot

52


sistem. So drugi zborovi, toj u~estvuva vo kreiraweto na noviot ambientna pazarnata ekonomija � pretpostavka za inovativniot razvoj na biznissektorot.

Privatniot IR sektor, e vo serizno zaostanuvawe, meren spored brojotna sozdadenite inovacii. Ponudata na inovacii od privatniot IR sektorkorespondira po nivo i struktura so pobaruva~kata na firmite, {to zna~ipove}e e induciran vo razvojot, otkolku {to e kreativen vo sozdavawenovi inovacioni potrebi za firmite. No, sepak vo periodot na tranzici-jata ovoj privaten sektor }e zabeleùva sÈ pobrz razvoj.

R. Makedonija, imaj}i go predvid globalniot karakter na novite teh-nologii i nivnoto zna~ewe za zabrzuvawe na tehnolo{kata transforma-cija, treba da dade prioritet na:

� {to pogolema komercijalizacija na inovaciite vo biznissektorot;

� {to pobrzo {irewe na sopstvenite inovacii, znaeweto iuvoznite napredni tehnologii vo stopanskite i nestopanskidejnosti.

Politikata na difuzija ja istaknuva potrebata za difuzija na teh-nologii sozdadeni od doma{ni istraùvawa vo biznis sektorot i nivnatazabrzana komercijalizacija. Zaradi postojnite uslovi, najgolem del odna{ite pretrijatija ja nosat karakteristikata na �strate{ko neorienti-ran biznis�. Vo taa funkcija potrebna e permanentna grià za ednovre-meno razvivawe i perspektivno spojuvawe na dve mreì:

� mreà za aplikacija na tehnolo{kite inovacii; i

� mreà za po{iroki izvori na znaewe .

Politikata na difuzija treba da go razviva strate{kiot pristapza razvoj na mreìte, stavaj}i go akcentot na zasiluvawe na informa-cionite tekovi. Primaren e razvojot na instituciite i sorabotkata nadomenot na informaciite i novata tehnologija. Vo funkcija na difuzi-jata i komercijalizacijata na novite tehnologii, jakneweto na informa-cionite mreì zna~i pointenzivno povrzuvawe so tehno-ekonomskitemreì na regionalno i nacionalno nivo. Vrz taa osnova bi trebalo da seo~ekuvaat slednite efekti: koordinacija, povrzuvawe, sorabotka i zgo-lemuvawe na brojot na dogovorite me|u razli~ni parneri. Vo princip,sekoja firma sama teì da vovede {to posovremena informaciona teh-nologija - politikata samo pomaga da se ra{iri zna~eweto na informaci-ite za novinite koi se korisni za biznisot. Proektniot pristap }e obez-bedi edinstvo na pristap voden od ponudata; pristap voden od pobaru-va~kata; pristap za razvoj na mreìte i pristap za igradba na infrastruk-turata.

53


3.5. Transfer na tehnologija

Difuzijata na uvoznoto znaewe i tehnologija e isto taka naglasenapotreba. No, transferot na tehnologijata moè da se tretira samo vo stim-ulativna smisla za zgolemuvaweto na vkupniot inovacionen kapacitet nastopanstvoto i nestopanstvoto. Politikata na transfer na tehnologi-jata mora da poa|a od potrebata za ponatamo{en uvoz na tehnologija, sonaglasena potreba za unapreduvawe na uvezenata tehnologija i znaewe vofunkcija na jaknewe na sopstvenata sposobnost za vklu~uvawe vo noviproizvodstva na sÈ ponapredni tehnologii.

Poa|aj}i od ovie opredelbi, se ceni deka transferot na tehnologi-ja, mora da obezbedi vlez na napredni tehnologii, strate{ki tehnolgii,novo znaewe vo site oblici kompatiblini so sovremnite razvojni potrebi,novi idei, komunikacii, pozitivni vrednosti i principi na delovno iekonomsko odnesuvawe. Vo R. Makedonija, neophoden e kontrolen mehani-zam za zakonsko zasnovanata zabrana na vlez na tehnologii koi se destruk-tivni, {irat omraza, koi ja zagrozuvaat bezbednosta i stabilnosta na zem-jata, koi ja zagaduvaat ̀ ivotnata sredina, odnosno tehnologii koi se nad-vor od vrednosniot sistem na zemjata.

So politikata na domenot na transferot na tehnologijata, se ak-tueliziraat dvata {iroko promovirani principi:

� intenzivirawe na dvonaso~niot transfer; i

� edinstvo na komercijalniot i nekomercijalniot transfer.

Prioritetni naso~uvawa se:

� Aktivna politika za privlekuvawe interes vloùvawe i sorabot-ka na golemite kompanii, vo oblasta na proizvodstvata na kom-plementarnite tehnologii od elektronoikata, informatizaci-jata;

� Stimulativen, promotiven, a ne defanziven karakter na nacio-nalnata patentna i licencna politika, vo privlekuvaweto nainteresot na stranskite investitori vo novite tehnologii;

� Osobeno intenzivno podrùvawe na tehnolo{kata sorabotka nadolgoro~ni proekti.

Postavuvaweto na trite stolbovi na tehnolo{kata politika: ino-vacionata politika, poltikata na difuzija i politkata na trans-fer na tehnologijata vo edno edinstvo, e pretpostavka za konzi-stentna tehnolo{ka politika, ~ii efekti stanuvaat merlivipreku zgolemuvawe na vrabotenosta, izvozot, odnosno preku ras-tot i razvojot na celiot op{testven sistem.

55

D-r Sowa Andonova

D-r Sowa AndonovaGTZ Proekt za transfer na tehnologija

TRANSFER NA TEHNOLOGIJAI ULOGA NA CENTRITE VO

REALIZACIJA NA USPE[EN TRANSFER

1. Voved

Minatiot vek, kako zvr{nica na vtoriot milenium, be{e periodkoga zapo~na moèbi najzna~janiot i najgolemiot proces za razvojot na~ove{tvoto i inovatorstvoto. Istovremeno, minatoto stoletie pret-stavuva{e i period na najgolemite ~ovekovi nedorazbirawa, sudiri irazo~aruvawa, pridonesuvaj}i na svoj na~in kon ~ovekovata potreba zaneprekinat progres bez kakvi bilo radikalni ili kratkoro~ni prome-ni.

Po soo~uvaweto so posledicite od uni{tuvawata napraveni vo te-kot na dvete Svetski vojni, zapo~na procesot na rekonstrukcija i pov-torno sozdavawe, {to dovede do podelba na svetot na dve sferi, sekoja odniv pridonesuvaj}i na svoj specifi~en na~in vo celosniot op{t procesna razvoj. Taka, ~ove{tvoto be{e svedok pri prvite osvojuv~ki ~ekorina vselenata, mirovnata upotreba na nuklearnata energija, eksplozivna-ta industrijalizacija i razvoj na odredeni delovi od svetot (SAD, Ev-ropa, Japonija), kompjuterizacijata i moèbi najpopularnata invencija- internetot.

56


No, ovoj proces pridonese za u{te edna podelba na svetot: razvien -koj pokriva mnogu mal del od svetot, i nedovolno razvien del - koj gopokriva ostanatiot del od svetot. Kako {to ~ove{tvoto zapo~na da jasogleduva svojata nedelliva sudbina, taka zapo~na da se razmisluva dekaprocesot na razvoj mora da postane globalen, a ne lokalen. Ponatamuzapo~na u{te eden proces - procesot na obedinuvawe i porast na pazari-te, odbegnuvaj}i gi pritoa zasituvaweto i samouni{tuvaweto.

Me|utoa, potrebata za raspredelba na razvojot ne treba da se sfatisamo kako proces na dvièwe pome|u razvienite i nerazvienite.

Podelbata na razvojot treba da se sogleda kako dijalekti~ki pro-ces koj sozdava, dodatno, relacija na razvienite vo lokalnoto doma{noopkruùvawe.

Ovie dva sprotivni, no celno orientirani procesi ja delat idejatadeka �za da postoi razvoj, mora da se raspredeluva(diseminira)�. Zatoa,edno od prvite ne{ta {to treba{e da se prenese bea znaeweto, ideite,inovaciite i tenologijata kako �pateka od vlezot do izlezot�. Ponatamuse pojavi pra{aweto �kako�? Kako da se prenesuva znaeweto, ideite,inovacite i tehnologijata na najefektiven na~in? So drugi zborovi, kakoefikasno da se izvr{i transferot na tehnologija?

Transferot na tehnologija moè da se definira kako proces naprimena na inovaciite od edna oblast (ili sfera) vo druga oblast (ilisfera). Transferot na tehnologija e proces pri koj tehnologijata, znaewe-to ili informacijata razvieni vo edna organizacija (ili oblast, ili zanekoja cel) se primenuvaat vo druga organizacija (ili oblast, ili pak zadruga cel).

Vo tekot na minatite dvaesetina godini industriskite pretpijati-ja sogledaa deka tie moè (i mora) da ja podobrat svojata efikasnost voraboteweto na toj na~in {to }e vovedat novi tehnologii vo svojot pro-ces na proizvodstvo. So aktivno upravuvawe na transferot na tehnologija,pretprijatijata gi namalija vremenskite zagubi i cenata na ~ineweto zavoveduvawe novi tehnologii koi dovedoa do sodavawe pokonkurentniproizvodi. Transferot na tehnologija ima forma na trgovski dogovorpome|u dve pretprijatija - davatel i prima~.

Od evropska perspektiva, transferot na tehnologija gi reduciraistraùvawata {to se preklopuvaat, gi skratuva dolgoro~nite tro{ociza istraùvawa na nadvore{nite trgovski pazari, i so toa ovozmoùvapretprijatijata da koristat svoi sopstveni sili vo razvojniot sistem.Me|utoa, glavnata pri~ina na Evropa za poddrùvawe na ovoj proces se�spin-off� efektite ili neo~ekuvanite pozitivni efekti.

57

D-r Sowa Andonova

So relativno mali vloùvawa ovie efekti moàt zna~itelno da sepodobrat, a toa e tokmu ona {to industriskite zemji go o~ekuvaat.

2. Atributi na transferot na tehnologija

Prva zada~a vo procesot na transfer na tehnologija e vospostavu-vawe na proektna kontrola u{te vo tekot na razvojot na koncept, {to sesostoi vo postavuvawe na t.n. �pominuva/ne pominuva� proverki, a koi sevo korelacija so tehni~kata, pazarnata i organizacionata infrastruk-tuira, razvoj i planirawe vo dadenoto pretprijatie. Ovoj plan mora da efokusiran kon primena na tehnologijata nadvor od laboratoriskiteistraùvawa i razvoj naso~en direktno kon pretprijatijata, so cel vokonkretnite aplikacii da se dovr{i razvojniot proces, sÈ do pojavatana novi proizvodi {to }e se plasiraat na pazarot.

Poznavaweto na pazarot e dviè~ka silana tehni~kiot razvoj

Analizata i poznavaweto na pazarot ja opravduva tendencijata konkomercijalno-tehni~ki razvoj. Poznavaweto vklu~uva: analiza napotrebite na korisnicite, na goleminata na pazarot, na klu~nite kri-teriumi (pazarno-specifi~ni) za odlu~uvawe pri kupuvaweto, strategi-jata pri odreduvaweto na cenite, analiza na najdobrite prakti~ni iskust-va i predviduvawa na trendot, identifikacija na pazarnite barieri ianaliza na konkurentnite i supsticionite opcii.

Transferot na tehnologija zavisi od raspoloìviot~ove~ki potencijal

Uspehot na joint ventures vo istraùvaweto i razvoj zavisi pred sÈ odorganizaciono-personalnata kompetenost, od kvalificiranosta,podgotvenosta, od ekipiranost i soodvetnosta, {to ovozmoùva nepreki-nato odvivawe na tranzicijata. Uspe{en transfer postoi koga partneritegi obedinuvaat zaedni~kite resursi vo formiraweto na cenite i plas-manot na proizvodite, vo izveduvaweto na tranzicijata preku organiza-ciski edinici so sli~na golemina i rang, vo percepciite i procenkiteza rizikot, kako i vo odreduvaweto na prioritetite i raspredelbata naobvrskite.

58


Dvigatelite na industriskiot razvoj gokontroliraat industriskiottransfer na tehnologija

�Biznis potencijalot� e edinstvenoto prifatlivo racionalno ob-jasnuvawe za industrisko-tehni~kata inovacija. Pazarnite pokazateligo opravduvaat investiraweto vo tehnolo{kiot razvoj. Dopolnitelnitetehni~ki podatoci, zaedno so pazarnite pokazateli, zna~itelno gi podo-bruvaat izgledite za direkten transfer na tehnologija.

Transferot na tehnologija zavisi od ~ove~kite ograni~uvawa

Tehni~kata inovacija doveduva do promeni vo formite na rabotewe-to, vo sostavot na sorabotnicite, vo potrebite za obuka, vo krugot naklientite, vo sistemot na nagraduvawe i vo mnogu drugi oblasti. Oviefaktori se povrzani so ~ovekoviot potencijal i moàt da pretstavuvaatgolemi pre~ki pri komercijalizacijata na nova tehnologija. Vlijani-jata na ~ove~kite ograni~uvawa baraat seriozna analiza, kako i anali-zata na tehni~kiot razvoj, na pazarot i na infrastrukturnoto planirawe.

Transferot na tehnologija morada gi prepoznae rizicite

Identifikuvaweto na rizicite pretstavuva edna od najva`nitezada~i pri promocijata na tehni~kite inovacii, a nepoznavaweto na pa-zarot e najkriti~niot za nositelite na odluki vo industrijata. Pozna-vaweto na pazarot treba da bide opravduvawe za sekoe investirawe vokomercijalno tehni~ki razvoj.

3. Politika na transfer na tehnologija

Op{to

Politikata (policy) upravuva so sopstveni{tvoto, za{titata itransferot na tehnologija, literatura i umetni~ki dela, sozdadeniili pak vo avtorska sopstvenost na institucija, kompanija, univerzitet,nau~ni rabotnici, ~lenovi na timovi, studenti i dr. Celta na poli-tikata na transfer na tehnologija e da gi ohrabri, poddrì i nagradinau~noto istraùvawe i obrazuvawe i da gi priznae pravata i intere-site na kreatorot, avtorot, pronao|a~ot ili inovatorot, javnosta, spon-zorot i univerzitetot. Obvrskata na univerzitetot da obrazuva i ist-

59

D-r Sowa Andonova

raùva e primarna, i ovaa politika ne gi namaluva pravoto i obvrskatana fakultetskite ~lenovi da gi {irat i objavuvaat istraùva~kite re-zultati zaradi obrazovni celi, {to od strana na univerzitetot se sme-ta deka, po prioritet, e nad komercijalizacijata na tehnologijata, lite-raturata i umetni~kite dela. Postoi te`nenie ovaa politika da bidekonzistentna so zalagaweto na univerzitetot za sloboda na akademskatamisla i za vklu~enost na fakultetot vo razvojot na politikata. Dopol-nitelno na toa, stremeòt i namerata na primenata na ovaa politika eda gi zeme predvid principite na otvorena i celosna javnost, celosnanepristrasnost, praveden (fer) odnos kon pronao|a~ot i univerzitetot,potreba za razbirawe i dobra volja pome|u stranite {to imaat interesza tehnologija.

Patent

Patent e dogovor pome|u dràvata i pronao|a~ot, pri {to vo zame-na za celosna javnost na pronajdokot dràvata mu dava pravo na pronaj-duva~ot da isklu~i drugi lica od sozdavawe, koristewe ili prodavawena pronajdokot za opredelen broj godini.

Ima tri osnovni tipa patenti:

- Patenti za rastitelni vidovi, so koi se {titat novi sortina aseksualno reproducirani rastitelni vidovi;

- Patenti za mostri (design), so koi se {titat opredeleni mos-tri na proizvodstveni artikli;

- Patenti za upotrebni pronajdoci, so koi (kako i so patentiteza rastitelni vidovi i mostri) se {titat pronajdoci.

Patentniot sistem ima dve osnovni celi: 1) da go {titi pronao|a~ot,i 2) da go stimulira napredokot na tehnikata i tehnologijata.

Pravo na umnoùvawe

Pravoto na umnoùvawe gi za{tituva umstvenite proizvodi, odnos-no delata vo pi{uvana forma, muzi~ki dela, skulpatura, softver, gra-fi~ki dela, crteì i maski. Za da moè nekoe delo da bide za{titeno sopravoto na umnoùvawe, mora da bide originalno avtorsko delo zapi{anona nekoj medium.

Pravata na umnoùvawe predviduvaat eksluzivni prava, koi drà-vata im gi dava (odnosno garantira) na avtorite, kompozitorite ili ar-tistite ili na nivnite pravni zastapnici. Pravoto na umnoùvawe sekoristi za da se spre~at nedozvoleni reproducirawa, distribuirawa,

60


javni izveduvawa ili prikaùvawa ili, pak, podgotvuvawe na dela iz-vedeni od originalot bez dozvola na avtorot. Pravata na umnoùvawe seizdavaat za vremetraewe na ìvotot na avtorot ili za opredelen brojgodini.

Pravoto na umnoùvawe postoi koga edno delo e sozdadeno/krei-rano. Registracijata na pravoto na umnoùvawe ovozmoùva gonewe naprekr{itelite i predviduva opredeleni kazni protiv onie koi {to gopovredile pravoto na umnoùvawe. Registracijata se prepora~uva voslu~aj koga deloto moè da bide predmet na dogovor za licenca.

Spored zakonot, dràvata ne moè da dobie za{tita na pravoto naumnoùvawe za koe bilo delo na dràvata. No, dràvata ne e spre~ena dadobie i drì prava na umnoùvawe koi se preneseni na nea so dokumentza prenos (odnosno za otstapuvawe) ili, pak, kako zavet, ostav{tina ilina nekoj drug na~in.

Dobivaweto na registracija na pravoto na umnoùvawe kaj soodvet-nite agencii e relativno ednostaven i eftin proces.

Trgovski tajni, trgovski znaci, kako i simboli (znaci, zborovi,slogani, bukvi i sl.) koristeni od davateli na uslugi se vidovi na za{-tita na intelektualna sopstvenost i mala e verojatnosta tie da moàtda se primenat vo laboratorii i industriski kapaciteti. No, ako istra-ùva~ite vo laboratorija rabotat so partneri od privatniot sektor,tie treba da bidat zapoznaeni so ovie tipovi na za{tita.

4. Povrzanost na transferot na tehnologija iuniverzitetite

Transferot na tehnologija od univerzitetite ima ~etiri prima-rni celi:

1. Gi ohrabruva i im pomaga na istraùva~ite (fakultetski so-rabotnici) i studentite vo razgleduvaweto alternativni pri-meni na tehnologijata {to ja razvile kako del od nivnite ist-raùva~ki aktivnosti;

2. Razviva i efikasen na~in za transfer na tehnologija i za dis-eminacija na rezultatite;

3. Go zgolemuva prilivot na prihod od javni i privatni izvorikon fakultetite vrz baza na primena na rezultatite od svo-ite istraùvawa i razvoj, koristej}i pri toa razni strategiiza licencirawe na tehnologija i obezbeduvawe fondovi za pot-tiknuvawe na istraùvaweto i, kone~no,

61

D-r Sowa Andonova

4. Go pottiknuva ekonomskiot razvoj vo regionot i vo dràvataso izgradba na cvrsti vrski pome|u javniot i privatniot sek-tor.

Vo poslednite nekolku godini kaj univerzitetskite sorabotnici eprisutna se pogolema zainteresiranost za primena na istraùva~kiterezultati preku formirawe na privatni pretprijatija - spin off kompa-nii, otkolku preku tradicionalniot na~in na davawe na tehnologijatapod licenca na nekoja postoe~ka kompanija. Za taa cel se formira cen-tar za transfer na tehnologija koj treba da izvr{i:

1. Opcii za identifikacija i komercijalizacija. Preku edna in-icijalna i drugi posledovatelni sredbi i akcii, timovite nainstituciite za transfer na tehnologija se zapoznavaat sobiznis-prilikite i mo`nostite i gi diskutiraat raznite na~inikako tie da se unapredat. Timovite na instituciite za transferna tehnologija ja prezentiraat i diskutiraat priloènata check-lista na pra{awa i zada~i za edno start-up pretprijatie.

2. [to se odnesuva do univerzitetot, timot na agencijata za trans-fer na tehnologija moè da im pomaga na istraùva~ite da obrnatvnimanie i da gi re{at slednite pra{awa:

� Interna sign-off-informacija do soodvetni upraviteli;

� Kako da se obezbedi eden del od prihodite od komercijal-izacijata za site stranki koi imaat takvi o~ekuvawa � stu-denti, drug fakultet, univerzitetot;

� Pretstavnici na finansiskite izvori moàt da imaat udelvo intelektualnata sopstvenost preku polisa ili prethod-no finansirawe (prethoden funding). Ova treba da biderazre{eno i dokumentirano vo eden dogovor;

� Strukturni odnosi so investitorite � dali }e se drìnedvièn kapital, dali pretprijatieto }e prezeme inici-jalni aktivnosti dodeka e vo ramkite na univerzitetot,transfer na tehnologija kon pretprijatieto i tn.

3. Podgotovka na biznis-planot: Za rabota na pretprijatietopotreben e eden plan i treba da se predvidat limitite za per-formansite za sekoja licenca. Timot na institucijata za trans-fer na tehnologija e vo mo`nost da im pomaga na istraùva~itevo podgotovkata na biznis-planot. Planot normalno analizirakako da se soberat, odnosno akumuliraat potrebnite ~ove~ki ifinansiski resursi za da se obezbedi cirkulacija na proizvo-dot koj }e bide pu{ten na pazarot zaradi zadovoluvawe na pot-rebata i sozdavawe na gotovinski tek, koj, od druga strana, }e mu

62


ovozmoì na pretprijatieto da preìvee i raste. Ovoj plan eedno pro{iruvawe na dokumentot za biznis-mo`nostite, no ovoz-moùva pove}e opis, detalno gi razgleduva finansiskite proek-cii vklu~uvaj}i go gotovinskiot tek i, kone~no, gi opi{uvainvesticionite mo`nosti. Eden takov plan ima edna serija ak-cioni planovi za razvoj na proizvodot, razvoj na pazarot - vklu-~itelno proda`bi i istra` uvawe na pazarot, dobivawe na inves-ticii, strate{ko formirawe na partnerstva i tn. Toj mora dasodrì specifi~ni informacii za rakovodeweto (bord/odborna direktori) i sovetni~kite uslugi (biznis-mentori i sovet-nici). Li~nostite koi }e rakovodat so pretprijatieto treba dago podgotvat planot. Timot na agencijata za transfer na teh-nologija moè da dade komentari vrz osnova na eden nacrt plan.

4. Lansirawe na aktivnostite na pretprijatieto: So porastot naaktivnostite na pretprijatieto }e se namaluva asistira~katavklu~enost na institucijata transfer na tehnologija. Kolkuporano pretprijatieto ima svoi sopstveni vraboteni i sovet-nici, tolku podobro toa }e preìvee na pazarot. Institucijatatransfer na tehnologija }e gi nadgleduva aktivnostite na pret-prijatieto na na~in koj {to e dogovoren, i moè da prodolìda dava sovet i asistencija kako {to e me|usebno dogovoreno.

5. Na~ini na realizacija na transfer na tehnologija

Objasnuvaweto na zna~eweto na transferot na tehnologija ne davaobjasnuvawe na procesot kako toj se odviva. Vo op{t slu~aj, postojat dvarazli~ni na~ini na transfer na tehnologija:

- Preku direkten pristap; i

- Preku inkubatori.

5.1. Transfer na tehnologija preku direkten pristap

Direktniot pristap opfa}a postoewe na Institucija za transferna tehnologija - ITT (Technology Transfer Institution � TTI) (centar, kance-larija, agencija, biro). Toa e edna institucija koja raboti spored pazar-ni principi, nudej}i uslugi kako proizvod.

Uslugite, koi se mnogu pokompleksni, otkolku {to objasnuva nivni-ot opis so zborovi, moàt da bidat:

- informacija;

- finansirawe;

63

D-r Sowa Andonova

- tehnolo{ki konsalting;

- mre`no povrzuvawe;

- kvalifikacija;

- edukacija i obuka.

Informacija, osobeno vo sega{nava era, ne zna~i samo snabduvaweso najnovite novosti vo sekoj domen, tuku, isto taka, razvoj na infor-mati~kata relacija pome|u davatelot i klientot. Zada~ata na ITT e danapravi selekcija, da izbere na~in, opseg i tn. na pruàweto na infor-macijata koja }e mu posluì na onoj koj ja bara preku ITT. Ova posebnose odnesuva na malite i srednite pretprijatija (MSP), ~ija organizacijai dimenzija obi~no ne davaat {ansa za poseduvawe specijalizirano od-delenie za ovoj domen.

Finansiraweto }e bide razgleduvano kako eden metod na povrzuva-we na adekvatni biznis-idei so mo`ni izvori na finansirawe. Zada~ana ITT e da pravi selekcija i prosejuvawe na ideite i da go etablirasvojot sopstven interes za nivnoto realizirawe. Se razbira, od uspehotna ovoj proces }e bide zavisen natamo{niot op{t uspeh na ITT. Ponata-ka, toa e procesot na povrzuvawe na selektiranite idei kon izvorite zafinansirawe, koi moàt da variraat vo nivnata relacija kon klientot.Isto taka, tipi~na aktivnost na ITT e da go izbere adekvatniot izvorna finansirawe, koj moè da bide: grant, pozajmica, kredit, lizing i tn.i ne sekoj izvor e adekvaten za predmetnata biznis-ideja.

Tehnolo{kiot konsalting e eden proces, koj vo osnova be{e objas-net porano, i toj e edna vrska pome|u poseduva~ot na tehnologijata i onojkoj{to ima potreba od nea kako del od nejziniot progres i razvoj.Zada~ata na ITT bi trebalo da bide taa (ITT) da go povrze praviot iz-vor so klientot na agencijata i da go stavi vo inter-relacija kon dru-gite zada~i na institucijata.

Mre`noto povrzuvawe bi trebalo da bide razgleduvano kako ednakreacija na sistem od vrski za direkten i nepre~en protok na idei, in-formacii, know-how i tn. preku ITT.

Kvalifikacijata e proces na natprevaruvawe za da se steknat opre-deleni kriteriumi za postignuvawe na opredeleno nivo. Obi~no toa eeden nov pazar, osobeno koga se adresirani malite i srednite pretpri-jatija. Zada~a i rabota na ITT e taa da bide svesna za ovie kriteriumi ida gi distribuira informaciite i znaeweto na traektoriite kon kvali-fikacija. Toa moè da bide proces koj e orientiran kon proizvodot ilikon klientot, no silno poddràn od edna od instituciite za transferna tehnologija (ITT).

64


Edukacijata i obukata e poslednoto, no ne najmalku va`noto voovie opisi. Toa e eden proces, koj e ekstremno vaèn, posebno za persona-lot na MSP (malite i srednite pretprijatija) i koj so svojata pozicijamoè silno da vlijae na uspehot na pretprijatieto. Malite i srednitepretprijatija (MSP) poseduvaat rapidna produktivna mobilnost i za-toa ima ne eden na~in na edukacija i trening na nivniot peresonal. Istotaka, vklu~uvaweto vo ovoj proces e povrzano so zgolemuvawe na odgov-ornosta, obvrzanosta, satisfakcijata na personalot na koj ova se odnesu-va. Samiot proces, nudej}i enormni mo`nosti koi se razvieni vo posled-nite godini, e edna prilika za anga`man na edna specijalizirana agencijaza transfer na tehnoklogija.

5.2. Transfer na tehnologija preku inkubatori

Transferot na tehnologija preku inkubatori e eden pristap koj e{iroko disperziran niz svetot, kako vo razvieni taka i vo nerazvienizemji. Vo osnova, toa e eden metod za kreirawe na soodvetno opkruùvaweza start-up pretparijatija i za mali pretprijatija. Toj e ideja i mo`nostza komercijalen tehnolo{ki razvoj, {to se smeta kako esencijalnibarawa za pretprijatijata za da go otpo~nat nivniot sopstven ìvot voovie inkubatori.

Idejata poteknuva od sovremenite univerziteti i nivniot akadem-ski peresonal, koi, indiskrimirano poddràni od legislativata, gi star-tuvaa ovie inkubatori za da gi promoviraat nivnite idei i biznis-ide-ite na studentite. Inkubatorite se mesta so definirana sopstvenost, zapoddr{ka na start-up pretprijatijata vo forma na besplatno snabduvaweso voda, elektri~na energija, prostor, knigovodstvo itn. - sÈ toa baziranona pazarna tehnologija.

Pretprijatijata se strogo selektirani preku razvien sistem na se-lekcija ~estopati kreiran od strana na univerzitetskite profesori,koi participiraat vo inkubatorite kako akcioneri vo ograni~en vre-menski period. Gradskite upravi se vklu~eni vo inkubatorite, kreiraj}iso toa soodvetna klima za vrabotuvawe na novodojdeni akademski gra|anii na lokalno migrira~kata rabotna sila.

Edno od su{tinskite barawa, t.e. �condition sine qua non� e obezbedu-vaweto na rizi~en kapital (venture capital), koj se obezbeduva kako fondso cel da moè da se koristi kako izvor za brza reakcija potreben napretprijatijata kako {to se start-up pretprijatijata.

Idejata firmite da bidat osnovani vo forma na inkubatori e proceskoj {to zapo~nuva globalno da se rasprostanuva zatoa {to ovozmoùva

65

D-r Sowa Andonova

iljadnici novi vrabotuvawa, biznis interes kaj bankite i univerzite-tite.

Slika 1

TEHNOLO[KI TRANSFER NIZ INKUBATOR

TRANSFER NA TEHNOLOGIJA

B a r a w a

CENTRI ZA TRANSFER NATEHNOLOGIJA

Povrzuvawe

Obuka i treninzi

Informirawe

Finansii

Konsultacii

Kvalifikacii

R e { e n i j a

66


6. Centri za transfer na tehnologija

6.1. Op{to za centrite za transfer na tehnologija

[to e centar za transfer na tehnologija?

Novite tehnologii, brzite IT-komunikacii, otvoraweto na Evrop-skiot pazar, strukturnite i ekonomskite promeni, efektite od interna-cionalniot i globalniot natprevar itn. se nekolku od faktorite koidovedoa do potrebata za osnovawe na centri za transfer na tehnologi-ja (Centers for Technology transfer (TTC) or Technology Transfer Centers).

Istoriski gledano, oddelite i strukturite na nekoi vladini i nev-ladini instituti i organizacii bea odgovorni za aktivnostite koi segapripa|aat na portfolioto na modernite centri za transfer na tehnolog-ija. Deneska implementacijata na novi tehnologii vo praksata e glavna-ta cel na centrite za transfer na tehnologija.

Obi~no centrite za transfer na tehnologija se osnovaat kako delod srtrukturata na univerzitetite so glavna cel zajaknuvawe na vrskitena univerzitetot so industrijata za da se poddrì stopanskiot razvojvo regionot.

Kako {to ve}e be{e pogore spomenato, edna od glavnite pri~ini zaosnovawe centar za transfer na tehnologija e da se poddrì stopanski-ot razvoj vo regionot, {to vklu~uva: novi start-up pretprijatija, novivrabotuvawa, voveduvawe novi tehnologii, zgolemuvawe na investira-wata itn.

Vo slednite podpoglavija }e bidat nakratko opi{ani pretpostavkikoi{to treba da se imaat za otvorawe na eden centar za transfer natehnologija, celite, mo`nite partneri, i op{tite aktivnosti naeden tehnolo{ki centar (ili centar za transfer na tehnologija).

6.2. Pretpostavki za osnovawe na centri za transferna tehnologija

Glavnite pretpostavki i izvori za osnovawe na centar za transferna tehnologija se slednite:

- Vizija;

- Golema zaedni~ka èlba za podobra idnina;

- Tehni~ki univerzitet;

- Dobro educirani lu|e; i

- Regionalen koncenzus.

67

D-r Sowa Andonova

Ako ovie pretpostavki se ispolneti, jasno e deka uspehot na ide-jata za osnovawe na eden centar za transfer na tehnologija (TTC) vomnogu }e zavisi od entuzijazmot na relevanatnite faktori, no ne i odobemot na investicionite vloùvawa. Osven toa, za da se onova edencentar za transfer na tehnologija, postoeweto na tehni~ki univerzitet,kako glaven izvor na visoko educirani lu|e e od su{tinsko zna~ewe.Duri i samite studenti za vreme na nivnite studii se motivirani da giusmerat svoite istraùva~ki napori kon proekti koi se vo tesna relacijaso industrijata vo regionot. So ova se obezbeduvaat podobri uslovi zastudentite, koi po zavr{uvaweto na nivnite studii nepre~eno otpo~-nuvaat so nivni sopstveni biznisi.

6.3. Celi na centrite za transfer na tehnologija

Generalno, celite na eden centar za transfer na tehnologija se:

- Transfer na tehnologija;

- Regionalen razvoj so ekonomski uspeh;

- Mre`no povrzuvawe;

- Inkubator za start-up pretprijatija;

- Implementacija na strukturni promeni vo tehnolo{ki orei-netiranite industrii;

- Sozdavawe na novi industrii;

- Novi vrabotuvawa;

- Naso~uvawe kon edna odr`liva (sustainable) idnina/razvoj;

- Da se postane eden vode~ki ekonomski i tehnolo{ki region;

- Promovirawe na cros-border sorabotka;

6.4. Partneri na centrite za transfer na tehnologija

Neophodniot uslov za sozdavawe na centar za transfer na tehnologi-ja pretstavuvaat partnerite:

- Tehni~ki univerzitet;

- Regionalna trgovska komora;

- Regionalna zaednica (op{tina);

- [tedilnica;

- Privatna osiguritelna kompanija (ili zavod);

- Drugi zaednici i regionalni administracii vo regionot.

68


Od gornata ilustracija moème da vidime deka delot �Partneri�bara pove}e strplivost, postojana komunikacija, perfektna organizacija,timska rabota i izedna~uvawe na site individualni stavovi. Toa e edendolg proces, koj moè da se realizira so mnogu te{ka rabota i zaedni~kavolja, so asistencija na gradskata uprava i bankovnioit sistem.

6.5. Aktivnosti na eden centar za transfer natehnologija vo vrska so start-up pretprijatija

6.5.1. Paketot - �Dobre dojde�

Centarot za tehnolo{ki transfer e eden izvor na beneficii zamladite start-up pretprijatija. Kako {to e prikaàno na sl. 2, mladitepretprijatija uìvaat mnogu prednosti vo centrite:

- Centralni administrativni (sekretaraski) uslugi: 24 ~a-sovna usluga za site pretprijatija. Ova }e bide od pomo{ bidej}isite od sopstvenicite }e bidat obezbedeni so brza informaci-ja, mre`ni povrzuvawa i kontakati so klienite. Ovoj vid na us-luga pretstavuva za{teda na pari, bidej}i sekretarkata }e bidezaedni~ka za nekolku pretprijatija.

- Sloboden kancelariski prostor: za mala zakupnina start-up pret-prijatijata moàt da koristat kancelariski prostor i neop-hodna oprema.

- Pristap do ISDN-linii (ISDN = Integrated Services Digital Network=digitalna internacionalna telefonska mreà za integriraniuslugi), faks i kopir ma{ini i pristap do internet i eter-net: Start-up pretprijatijata vo centarot }e bidat obezbedeniso telekomunikaciska infrastruktura, a zaedni~ki faks i ko-pir ma{ini bi moèle da bidat koristeni od strana na nekolkupretprijatija (na primer: edna na sekoj kat od centarot). Ovapretstavuva, isto taka, za{teda na pari.

- Pristap do konferenciski prostor, oprema i uslugi: slednataoprema, prostor i uslugi za odrùvawe sobiri bi moèle dabidat besplatno staveni na raspolagawe od strana na centarot:

� Konferenciska sala za seminari, prezentacii i sostanoci,

� Oprema za prezentacii, konferenciski izlagawa i diskusii(kompjuter, LCD �proektori (LCD = Liquid Cristal Display), masi,tabli i t.n.),

� Organizaciski uslugi

69

D-r Sowa Andonova

- Kontakti so trgovskata komora, so lokalnite vlasti, soistraùva~ki i konsultantni institucii, so delovni grupi.

Kako ~lenki na centarot, start-up pretprijatijata imaat golema pod-dr{ka (od strana na rakovodniot odbor) pri vospostavuvaweto na kon-takti na visoko nivo so ministerstva, trgovski komori, mo}ni biznisgrupi, institucii za istraùvawe i razvoj itn.

6.5.2.Komunikacija so gradot

Osven paketot za �Dobre dojde�, komunikacijata vo ramkite na op{-tinata napravena e da bide ednostavna za pretprijatijata vo centar-ot, taka {to tie lesno moàt da vospostavat novi kontakti so

- Lokalni i stranski akademski partneri;

- Lokalni i stranski partneri od industrijata;

- Vladini i nevladini organizacii.

6.5.3.Beneficii koi se dobivaat od centarotza tehnolo{ki transfer

Slednite uslugi bi moèlo dopolnitelno da im bidat ponudeni napretprijatijata vo centarot:

Slika 2

PLAN NA DOBRE DOJDE-PAKETOT VO CENTAROTZA TRANSFER NA TEHNOLOGIJA

Start-up

pretprijatie Start-up

paretprijatie

Start-uppretprijatie




CTT

Sloboden kancelariskiprostor

Centralni sekeretarski

uslugi

Pristap do faks ikopir ma{ini

Pristap do ISDN-telekomunikacii

Kontakti so konsultanti ibiznis grupi

Pristap do interneti eternet

Pristap dokonferenciski uslugi

Kontakti so trgovski komori

Kontakti so lokalni vlasti iistraùva~ki institucii

70


- Mre`no povrzuvawe (so drugi centri za transfer na tehnolo-gija);

- Sorabotuvawe so stranski tehnolo{ki regioni;

- Konsalting uslugi;

- Interni i eksterni komunikacii;

- Sistem za upravuvawe so kvalitetot;

- Edukacija i obuka;

- Programska i proektna koordinacija;

- Drugi uslugi.

6.6. Komunikaciski aktivnosti na Centarotza transfer na tehnologija

Slika 3

PLAN ZA KOMUNIKACISKI AKTIVNOSTI NA CENTAROTZA TRANSFER NA TEHNOLOGIJA.

CTT

Univerziteti

Skopje

Bitola

Za{tita na intelektualnatasopstvenost

Proekt: Razvoj natehnolo{ki transfer;

Kontrola na kvaliatet &implementacija

Investicionen kapital

Delovni partneri

Finansiski institucii

Ministerstva

SMP

Know-how transfer;Joint venture;

Instituti za istrùvawei razvoj vo regionot

71

D-r Sowa Andonova

7. Zaklu~ok

Tekstot be{e podgotven so cel da se prezentiraat osnovite na trns-fer na tehnologija. ̂ itatelot }e gi najde konstitutivnite elementi natransfer na tehnologija, osobenostite, politikata na transfer na teh-nologija, razli~nite pristapi kon transfer na tehnologija, funkciitena centrite za transfer na tehnologija, partnerite vo transferot natehnologija itn. Koristeni se svetski prifateni i objaveni poimi iizrazi za da se konstruira slikata na konkurentniot transfer na tehno-logija koj se koristi i eksploatira vo visoko razvienite zemji.

Dopolnitelno na toa, bea analizirani malite i srednite pretpri-jatija, kako dviè~ka sila za tehnolo{kiot razvoj i be{e objasneta niv-nata pozicija vo sitemot na transfer na tehnologija.

Razli~nite pristapi na instituciite za transfer na tehnologijabea, isto taka, nakratko prikaàni, a bea spomenati i osnovnite uslugikoi gi pruàat instituciite za transfer na tehnologija.

Centarot za transfer na tehnologija be{e zemen kako primer zaedna institucija za transfer na tehnologija i nejzinite funkcii, part-neri i relacii kon drugi institucii bea objasneti vo pove}e detali.

Sepak, glavnata ideja za podgotovka na ovoj materijal be{e da sesoberat na edno mesto glavnite elementi na transferot na tehnologijakako sredstvo za rakovodewe so znaeweto i stopanskiot razvojot. Po-ve}e informacii za ovaa materija moàt da se najdat vo trudovite navedenivo listata na literatura, kako i vo nekoi srodni WEB stranici.

73


D-r Aleksandar PetroskiZdruènie za odr`liv razvoj Skopje

ISTRA@UVA^KO-RAZVOJNATA DEJNOST -NOSITEL NA TEHNOLO[KIOT RAZVOJ

Dinamikata i nasokite na tehnolo{kiot razvoj na sekoe op{testvovo osnova e uslovena od nivoto na vkupnata razvienost na koe se nao|a iod raspolo`livosta na faktorite na razvojot. Vo uslovi koga se raspo-laga so relativno dovolen obem i soodvetna struktura na razvojni fak-tori, tehnolo{kiot razvoj moè da se ostvaruva bez pogolemi pote{kotiii potresi. Me|utoa, vo uslovi na nedovolna stopanska razvienost i oskud-nost so razvojni faktori, osobeno oskudnost na investicii, kakov {to eslu~ajot so Republika Makedonija tehnolo{kiot razvoj e mo{ne ogra-ni~en.

Koga ograni~enosta na investiciite se javuva vo poostra forma,pra{aweto za tehnolo{kiot razvoj, pokraj drugoto, treba da se bara ipreku posoodvetna zastapenost na istraùva~ko-razvojnata dejnost. Voosnova ovaa dejnost, pokraj drugoto, treba da bide i vo funkcija na teh-nolo{kiot razvoj. Taa so svoite soznanija pretstavuva mo{ne sloèn isamostoen sistem ~ii rezultati se od posebna korist vo ostvaruvawetona procesot na tehnolo{kiot razvoj. Imeno, istraùva~ko-razvojnitedostignuvawa i nivnata verifikacija se osnovni pretpostavki za inten-zivirawe na tehnolo{kiot razvoj.

74


1. Institucionalna i organizaciona postavenost naistraùva~ko-razvojnata dejnost

Osnovna pretpostavka za istraùva~ko-razvojnata dejnost da si jaostvaruva svojata funkcija kako mo}en faktor na tehnolo{kiot ravoj einstitucionalnata i organizacionata postavenost. Soodvetnoto re{eniena ova pra{awe treba da obezbedi uslovi za razvoj na ovaa dejnost i nej-zin pridones vo intenziviraweto na tehnolo{kiot razvoj.

Vo Republika Makedonija, institucionalnata i organizacionatapostavenost na nau~no-istraùva~kata dejnost e regulirana vo Zakonotza nau~ni dejnosti. So postojnata zakonska regulativa ureden e statusoti organiziraweto na nau~no-istraùva~kata dejnost, kako i nejzinotomesto i zna~ewe vo novite op{testveno-ekonomski uslovi. Vo postojna-ta zakonska regulativa, imaj}i gi predvid sovremenite svetski dvièwa,postavenosta na ovaa dejnost e na soodveten na~in, so {to se sozdavaatuslovi za interdisciplinaren i timski priod vo prou~uvaweta. Ponata-mu e regulirano pottiknuvaweto i pomagaweto na razvojot na nau~no-istraùva~kata dejnost, pottiknuvawa na razvojot na nau~noistraùva~kikadri, i sl. Isto taka, so postojnata zakonska regulativa opredelena eulogata na dràvata vo pottiknuvaweto i pomagaweto na razvojot na ovaadejnost, pred se preku izdvojuvaweto na soodvetni namenski finansiskisredstva , kako i preku sozdavawe drugi uslovi so koi }e se ovozmoìnadminuvawe na pote{kotiite so koi se soo~uva ovaa dejnost vo proce-sot na ostvaruvawe na svojata funkcija.

[to se odnesuva, pak, do istraùva~ko-razvojnata dejnost vo sostavna stopanskite subjekti, vo Zakonot za nau~ni dejnosti istata ne e regu-lirana. Vo prethodniot Zakon za nau~ni dejnosti za istraùva~ko-raz-vojnata dejnost vo sostav na stopanskite i drugite pravni subjekti be{eotstapeno posebno poglavje. So ovoj Zakon be{e reguliran statusot iorganizacijata na ovaa dejnost, usovr{uvaweto i izborot na kadrite vosoodvetni stru~ni i specijalisti~ki zvawa, finansiraweto na proekti,u~estvoto na kadrite na sovetuvawa, simpoziumi i seminari vo zemjata istranstvo i sl. So vakvata zakonska postavenost na istraùva~ko-razvoj-nata dejnost koja organizaciono pripa|a vo sostav na stopanski i drugipravni subjekti se sozdadeni institucionalni pretpostavki za nejzinrazvoj, kako mo}en faktor za intenzivirawe na tehnolo{kiot razvoj vona{ata zemja.

Nau~noistraùva~kata i istraùva~ko-razvojata dejnost vo na{atazemja se ostvaruva preku slednite organizacioni formi:

- samostojni nau~noistraùva~ki instituti;

- nau~ni edinici vo sostav na MANU;

75


- istraùva~ki edinici vo sostav na visokoobrazovnite in-stitucii;

- istraùva~ko-razvojni edinici vo sostav na stopanskite i nesto-panskite subjekti.

Spored ova, moè da se konstatira deka vo Republika Makedonijapokraj sovremenata institucionalna reguliranost postoi i razgranetaorganizaciona forma za ostvaruvawe na nau~noistraùva~ka i istra-ùva~ko-razvojna dejnost.

Brojot na samostojnite nau~noistraùva~ki instituti i na nau~niteedinici vo osnova gi pokrivaat site nau~ni oblasti. Imeno, spored pos-lednata oficijalna evidencija na Ministerstvoto za obrazovanie i nau-ka funkcioniraat 14 samostojni nau~noistraùva~ki organizacii. Do-deka, pak, za nau~nite edinici vo sostav na MANU i vo sostav na visoko-obrazovnite institucii ne postoi oficijalna evidencija, bidej}i tiene se registrirani kako pravni subjekti. Vo sostavot na stopanskite inestopanskite subjekti brojot na istrùva~ko-razvojni edinici e nezna-~itelen, taka {to vo posledniot statisti~ki godi{nik ne se ni evi-dentiraat.

Poradi toa, za da se dobijat soodvetni soznanija za istraùva~ko-razvojnite edinici izvr{ivme neposredni istraùvawa vo pove}e sto-panski subjekti. Od dobienite informacii i podatoci moè da se kon-statira deka istraùva~ko-razvojnite edinici funkcioniraat, ako takamoè da se kaè, samo vo golemite stopanski subjekti, ~ij broj vo na{avazemja e mo{ne mal. Ova od pri~ina {to, preku procesot na transforma-cija na op{testveniot i dràvniot kapital golemite stopanski subjek-ti se reorganiziraa na mali i sredni pretprijatija, koi ekonomski, orga-nizaciono i kadrovski ne se vo mo`nost, vo svojot sostav, da organiziraatistraùva~ko-razvojna dejnost.

Pokraj institucionalnata i organizacionata postavenost, osnovenfaktor za razvoj na nau~noistraùva~kata i istraùva~ko-razvojnatadejnost i zgolemuvaweto na nejziniot pridones vo tehnolo{kiot razvoj,pretstavuvaat kadrite. Spored poslednite podatoci dadeni vo SG/2001brojot na vrabotenite vo nau~noistraùva~kata dejnost na opredeleno ineopredeleno rabotno vreme vo 1999 godina iznesuva 3168 lica. Od niv29,4% se doktori na nauki, 15,6% magistri, 6,2% specijalisti, 22,1% seso visoka stru~na podgotovka, a ostanatite se so vi{a, sredna i drugastru~na podgotovka. Od vkupniot broj na doktori samo 1,o% se angaì-rani vo proizvodniot sektor, 16,8% vo vladiniot sektor i 82,2% vosektorot za visoko obrazovanie i nauka. Sli~na e strukturata i so mag-istrite i specijalistite. Imeno, vo proizvodniot sektor vraboteni se4,2%, odnosno 5,1%; vo vladiniot sektor 30,5%, odnosno 2,1% i vo sektorot

76


za visoko obrazovanie i nauka 65,3%, odnosno 92,8% od vkupniot brojvraboteni magistri i specijalisti vo istraùva~ko razvojnata dejnost.Spored toa, Republika Makedonija, iako zaostanuva sporedbeno so ekonom-ski razvienite zemji, sepak sozdadena e opredelena kadrovska baza voovaa dejnost koja moè da dade zna~aen pridones vo intenzivirawe natehnolo{kiot razvoj, dokolku se sozdadat uslovi ovie kadri da bidatracionalno angaìrani.

Nezna~itelniot broj na istraùva~ko-razvojni edinici od ednastrana i maliot broj vraboteni nau~noistraùva~ki kadri vo niv oddruga strana, pretstavuvaat ograni~uva~ki faktor vo intenzivirawe natehnolo{kiot razvoj vo na{ata zemja. Vo sovremeni uslovi na stopanisu-vawe tie ne se vo sostojba da obezbedat dovolno i kvalitetni istraù-va~ko-razvojni informacii za nasokite i nivoto na tehnolo{kitedostignuvawa kako na nacionalno nivo, isto taka i po{iroko, na regi-onalno i svetsko nivo. Pokraj nedovolnata zastapenost i razvienost naistraùva~ko-razvojnite edinici, ograni~uva~ki faktor vo intenzivi-raweto na tehnolo{kiot razvoj pretstavuva nedovolnata funkcionalnapovrzanost me|u ovie od edna strana i samostojnite nau~noistraùva~kiorganizacii i nau~nite edinici od druga strana. Imeno, nedovolnatafunkcionalna povrzanost ne obezbeduva interdisciplinaren priod priprou~uvaweto na sostojbite, mo`nostite, osobeno identifikuvaweto naograni~uva~kite faktori i barawe mo`nosti za nivno nadminuvawe, kakoi vrz nasokite na tehnolo{kiot razvoj i izgraduvawe na nacionalna stra-tegija za re{avawe na ova pra{awe. Ponatamu nedovolnata funkcional-na povrzanost negativno vlijae na soodvetnoto angaìrawe na na-u~noistraùva~kiot kadrovski potencijal od samostojnite nau~noistra-ùva~ki institucii i od nau~nite edinici koi funkcioniraat vo sostavna MANU i vo sostav na visoko obrazovnite institucii, kako i soodvet-no angaìrawe na ionaka maliot kadrovski potencijal vraboten vo pos-tojnite istraùva~ko-razvojni edinici vo sostav na stopanskite subjek-ti. Dobienite soznanija od neposrednite istraùvawa, isto taka upatu-vaat na konstatacija deka, postojnite istraùva~ko-razvojni edinici senedovolno opremeni so nau~noistraùva~ka infrastruktura za ostvaru-vawe na svojata funkcija. Pokraj maliot broj na kadri vo ovaa dejnost,nivnata starosna, obrazovna i stru~na struktura e nepovolna. Imeno,potrebnite kadri se popolnuvaat od vnatre{ni rezervi vo pretprijati-jata, kadri so nesoodvetna obrazovna i stru~na podgotovka koi se predkrajot na svojot raboten vek, namesto da se primaat mladi, stru~ni kadri.Vakviot priod e rezultat na slabata ekonomska mo} na pretprijatijataza angaìrawe na mladi i stru~ni kadri i finansirawe na istraùva~ko-razvojnata dejnost.

77


2. Izdvojuvawa za istraùva~ko - razvojnata dejnost

Spored svetskite soznanija nau~noistraùva~kata i istraùva~ko-razvojnata dejnost e pomestena vo proizvodnata sfera. Taa vo ekonomskirazvienite zemji visoko kotira na skalata na razvojnite faktori. Kajnas vakvata uloga na ovaa dejnost e samo deklarativno prifatena. Ime-no, vo konkretnata realizacija na institucionalnata postavenost, odnos-no pri opredeluvaweto na mestoto i ulogata na ovaa dejnost vo dràvata,a so toa i izdvojuvawata za ovaa namena, taa e pomestena vo sferata napotro{uva~kata. Imaj}i go predvid vakviot odnos, se postavuva pra{a-weto kolku e podgotven (materijalno, kadrovski, tehni~ki i sl.) ovojrazvoen faktor da pridonese za dinamizirawe na vkupniot i posebno zadinamizirawe na tehnolo{kiot razvoj vo Republika Makedonija.

Vo izminatiot period izdvojuvawata za nau~noistraùva~kata iistraùva~ko-razvojnata dejnost se minimalni i od godina vo godina sepove}e se namaluvaat, odnosno se dviàt vo nadolna linija, taka {to voposlednite godini slobodno moè da se kaè deka izdvojuvawata za ovaanamena se nezna~itelni. Imeno, vo poslednata godina za koja se raspola-ga so oficijalni podatoci, prezentirani vo SG/2001, prihodot od nau~-noistraùva~kata rabota vo istraùva~kite organizacii vo 1999 godi-na iznesuva samo 0,23% od bruto doma{niot proizvod. Spored sektori naizvr{uvawa, prihodot od nau~noistraùva~kata rabota vo proizvodstven-iot sektor iznesuva 0,04%, vo vladiniot sektor 0,14% i vo sektorot zanauka 0,05%. Vo vkupniot prihod od istraùva~ka rabota, proizvodstve-niot sektor u~estvuva samo so 17,8%, vladiniot sektor duri so 60,7%, asektorot za nauka so21,5%.

Grafikon 1

PRIHODI OD ISTRA@UVA^KA RABOTA VO 1999 GODINA

Vladin

sektor

61%

Proizvod-

stven sektor

18%

Nauka

21%

Izvor: SG/RM 2001

78


Zemaj}i gi predvid ovie pokazateli, zaklu~okot sam po sebe se namet-nuva deka izdvojuvawata za ovaa dejnost se nezna~itelni, ne samo kakorelativni pokazateli, tuku i kako masa ako se ima predvid goleminatana BDP po ìtel koj vo 1999 godina iznesuva 1848 amerikanski dolari.Vtoro pra{awe e nesoodvetnoto naso~uvawe na vaka maliot obem na fi-nansiski sredstva po sektori. Imeno, pogolemiot del (60,7%) se izvr{uvavo vladiniot sektor, a nezna~itelno vo proizvodstveniot, odnosno samo17,8% i vo sektorot za nau~noistraùva~ka rabota 21,5% (na{i presme-tuvawa vrz baza na izvornite podatoci od SG/2001).

Nesoodvetniot odnos vo finansiraweto na nau~noistraùva~katai istraùva~ko-razvojnata dejnost vo Republika Makedonija se gleda ipreku investicionata potro{uva~ka vo ovaa dejnost. Imeno, izdvojuva-wata za finansirawe na investiciite, odnosno investicionite tro{ocivo ovaa dejnost vo 1999 godina se nezna~itelni i iznesuvaat samo 0,04%od bruto doma{niot proizvod. Od niv samo 7,1% se odnesuvaat na proiz-vodstveniot sektor, 58,4%za vladiniot i 34,5% za istraùva~ko-razvoj-niot sektor. Od vkupnite investicioni tro{oci vo ovaa dejnost 65,3 seodnesuvaat za instrumenti i oprema, 9,7 za grade`ni raboti i 25,0% zadrugo (na{i presmetuvawa vrz baza na izvornite podatoci SG/2001). Voekonomski razvienite zemji u~estvoto na proizvodite nameneti zaistraùvawe i razvoj vo bruto op{testveniot proizvod e nesporedlivopovisoko od ona vo na{ata zemja i iznesuva vo [vedska 3,8%, Finska3,3%, Japonija 3,1%, SAD 2,7%, Germanija 2,5% i tn., a najnisko e vo Ko-lumbija i Meksiko 0,4% (podatocite se koristeni od spisanieto�Ekonomski magazin�, dekemvri 2002godina). So izdvojuvawa za ist-raùva~ko-razvojna dejnost koi se pomali od 1,5% od bruto doma{niotproizvod ne se sozdavaat finansiski uslovi ovoj razvoen faktor da imapozna~ajno vlijanie vrz vkupniot i oddelno vrz tehnolo{kiot razvoj.Zna~i nedovolnite izdvojuvawa za ovaa namena pretstavuva serioznoograni~uvawe, ovoj razvoen faktor da ima pozna~ajno vlijanie vrz di-namizirawe na tehnolo{kiot razvoj vo na{ata zemja. Nedovolnite izd-vojuvawa neposredno vlijaat vrz zabavuvawe na tehni~koto opremuvawena instituciite so sovremena oprema. Ova pak, od svoja strana ja ogra-ni~uva primenata na sovremani metodi vo istraùvawata povrzani sotehnolo{kiot razvoj, kako i povrzuvaweto na bazite (doma{ni i stran-ski) na podatoci i nau~ni i stru~ni informacii za tehnolo{kiot raz-voj. Vo ovoj kontekst treba da se spomenat i serioznite ograni~uvawa vonabavkata i koristeweto na stru~na literatura, osobeno od stranskijazi~ni podra~ja. Isto taka, i nesoodvetnata alociranost na i onaka ma-lite finansiski sredstva pridonesuva ovaa dejnost da ne moè da ja ost-varuva svojata funkcija vo tehnolo{kiot razvoj.

79


Kako rezultat na nezna~itelnite izdvojuvawa za istraùva~ko-raz-vojanata dejnost vo Republika Makedonija i nivnata nesoodvetnaalokacija,osobeno vo poslednite godini, odnosno nepovolniot materi-jalno-finansiski status prisuten vo eden podolg vremenski period, akoj vo poslednite godini poizrazito se manifestira, pridonese pokrajdrugoto i za nedovolna zainteresiranost za prodolùvawe so rabota voovaa dejnost na postojniot istraùva~ki kadar. Taka {to ne se retkipojavite ovie kadri, iako opredelen del od svojot raboten vek go pomi-nale vo ovaa dejnost, da ja napu{tat istata. Isto taka, mladite diplomi-rani kadri, sogleduvaj}i ja nepovolnata materijalno-tehni~ka i finan-siska sostojba vo istraùva~ko-razvojnata dejnost koja se pove}e sevlo{uva, ne se opredeluvaat da se zanimavaat so istraùva~ko-razvojna-ta problematika. Spored toa, nezna~itelnite izdvojuvawa za funk-cionirawe na ovoj razvoen faktor destimulativno vlijae ne samo na pos-tojnite tuku i na mladite idni istraùva~ki kadri, potencijal koj eosnoven i nezamenliv faktor vo intenzivirawe na tehnolo{kiot razvojvo na{ata zemja.

Prisutnite nepovolni dvièwa vo sferata na izdvojuvaweto za raz-vojnite istraùvawa, vo koi zna~ajno mesto im pripa|a na istraùvawatapovrzani so intenzivirawe na tehnolo{kiot razvoj, ja nametnuva neop-hodnosta od izgraduvawe na soodveten sistem za finansirawe na ovaadejnost. So toa }e se sozdadat uslovi za nadminuvawe na ograni~uva~kitefaktori vo funkcioniraweto na ovoj mo{ne zna~aen razvoen faktor iostvaruvawe na ponaglasen pridones kako vo vkupniot, isto taka i zatehnolo{kiot razvoj. Spored toa, bez radikalno podobruvawe na materi-jalno-tehni~kata i finansiskata polo`ba na nau~noistraùva~kata iistraùva~ko-razvojnata dejnost vo Republika Makedonija, ne moè dase o~ekuva taa da ja ostvaruva svojata razvojna funkcija, odnosno da staneona {to po svojata priroda i pripa|a vo ostvaruvaweto na tehnolo{kiotrazvoj.

3. Istraùva~ko-razvojna produkcija

Ostvaruvawata vo istraùva~ko-razvojnata dejnost i nivoto na nej-zinata razvienost vo osnova moè da se sogledaat preku obemot i vidotna realiziranite istraùvawa. Osnova za toa pretstavuva vodenata ist-raùva~ko-razvojna politika vo koja se definira programskata orienta-cija na ovaa dejnost voop{to i oddelno programskata orientacija na teh-nolo{kiot razvoj na zemjata. Nejzinata realizacija nastanuva preku konk-retni programi vo koi se opredeluvaat celite, nasokite, vidot i dina-mikata na istraùvawata. Pritoa, treba da se imaat predvid postigna-tite rezultati od soodvetnite istraùvawa i nivoto na tehnolo{kiot

80


razvoj. Isto taka, treba da se imaat predvid raspolo`liviot nau~no-istraùva~ki i stru~en kadrovski potencijal i drugite (materijalni,tehni~ki, institucionalni, organizaciski) pretpostavki koi i stojatna raspolagawe na istraùva~ko-razvojnata dejnost, a koi neposrednovlijaat vrz ostvaruvaweto na nejzinata funkcija vo dinamizirawe natehnolo{kiot razvoj.

Objavuvaweto na dobienite rezultati od istraùvawata pretstavu-va zavr{na faza vo istraùva~ko-razvojnata aktivnost. Preku ovaa fazase vr{i verifikacija na dobienite rezultati od aspekt na nivnata orig-inalnost i primenlivost vo procesot na tehnolo{kiot razvoj, kako nanivo na zemjata, isto taka i na nivo na svetskite dostignuvawa vo sood-vetnata istraùva~ko-razvojna disciplina. Poradi toa, objavenite re-zultati od istraùvawata, pretstavuvaat zna~aen indikator za sogledu-vawe na dostignuvawata vo razvojnite istraùvawa i nivnoto vlijanievrz intenzivirawe na tehnolo{kiot razvoj.

Vo Republika Makedonija vo 1999 godina zavr{eni se 255 proekti(vo prethodnite godini sostojbata bitno ne se razlikuva). Od niv 47,5%se od domenot na tehni~kite, 5,1% od biotehni~kite nauki, ostanatiteistraùvawa se od domenot na prirodno-matemati~kite, medicinskite,op{testvenite i humanitarnite nauki. Interesno e da se istakne dekasamo 11,4% od istraùvawata se realizirani vo proizvodstveniot sek-tor. Ostanatite proekti se realizirani vo vladiniot sektor (31,8%) ivo nau~noistraùva~kiot sektor (56,8%). Isto taka, koga se govori zaulogata na istraùva~ko-razvojnata dejnost vo intenziviraweto natehnolo{kiot razvoj, interesno e da se vidi strukturata spored vidot naistraùvaweto. Od vkupniot broj zavr{eni istraùva~ki proekti samo18,4% se eksperimentalno-razvojni, 33,4% primeneti i 48,2% se osnovnifundamentalni istraùvawa. Dodeka pak spored nara~atelot na istra-ùvawata 44,7% se nara~ani od stopanskiot sektor, 42,8% od vladiniotsektor (ministerstvata) i 12,5% od drugi nara~ateli (relativnite poka-zateli za zavr{enite istraùva~ki proekti dobieni se vrz osnova naapsolutnite iznosi od SG/2001).

Iznesenite pokazateli za zavr{enite istraùva~ki proekti i zanivnata struktura spored nau~nata oblast i vidot na istraùvaweto ned-vosmisleno ukaùvaat na maliot obem na istraùvawa i na nivna nepo-volna struktura od aspekt na pozna~ajno vlijanie vrz tehnolo{kiot raz-voj vo na{ata zemja. Ova e rezultat na nesoodvetnata vodena politika zatehnolo{kiot razvoj i nesoodvetniot tretman na istraùva~ko-razvoj-nata dejnost od aspekt na izdvojuvawata za ovaa namena, nesoodvetnatamaterijalna i tehni~ka opremenost na istraùva~ko-razvojnite insti-tuti, kako i nedovolnata nivna programska i funkcionalna povrzanost.

81


4. Pretpostavki za istraùva~o-razvojnatadejnost da stane nositel na tehnolo{kiot razvoj

Vo uslovi koga skoro site indikatori ukaùvaat na nepovolnitedvièwa vo istraùva~ko-razvojnata dejnost vo na{ata zemja, te{ko moèda se govori za nekakva posoodvetna naso~enost na istraùvawata vo pot-tiknuvawe na tehnolo{kiot razvoj.Sega{nata zastapenost i naso~enostna istraùvawata povrzani so tehnolo{kiot razvoj e rezultat na po-kaàniot interes za oddelni istraùvawa i od ograni~enite mo`nostiza realizacija na istraùvawata.

Pri definiraweto na nasokite i podra~jata na istraùvawe bitrebalo da se ima predvid dali stanuva zbor za fundamentalni istraù-vawa kako osnova za realizacija na primenetite i razvojnite istraùvawaili stanuva zbor za primeneto-razvojni istraùvawa koi neposredno sepovrzani so tehnolo{kiot razvoj vo opredelena stopanska oblast iligranka. Ponatamu, dali istraùvawata se odnesuvaat za nadminuvawe naproblemite vo postojnite tehnolo{ki procesi ili stanuva zbor za ist-raùvawa povrzani so iznao|awe i razvoj na novi tehnologii. Sporedtoa, izborot na vidot, nasokite i podra~jata na istraùvawata pretsta-vuva mo{ne zna~ajno pra{awe na koe treba da mu se posveti posebno vn-imanie, dokolku sakame istraùva~ko-razvojnata dejnost so svoite re-zultati da pretstavuva zna~aen ~initel vo tehnolo{kiot razvoj.

Grafikon 1

STRUKTURA NA NARAÂTELI NA ISTRA@UVAWA VO 1999 GODINA

Vladin

sektor

43%

Stopanski

sektor

45%

Drugi

12%

Izvor: SG/RM 2001

82


Imaj}i gi predvid ovie, kako i drugi pra{awa vo zavisnost od ob-lastite vo koi se vr{at istraùvawata i nivnata specifi~nost, za utvr-duvaweto na prioritetnosta na istraùvawata vo nasoka na tehnolo{kiotrazvoj, neophodno e da se definiraat opredeleni kriteriumi spored koivo osnova }e se vr{i izborot. Imaj}i go predvid zna~eweto na vakviotpriod pri opredeluvaweto na prioritetite, kako kriteriumi bi moèleda se poso~at:

- dostignuvawata na svetskata nau~na misla vo soodvetniot domenna istraùvawe;

- nivoto na razvienost na istraùva~ko-razvojnata dejnost i nej-zinata podgotvenost (institucinalna, organizaciona, kadrovski,tehni~ko-tehnolo{ki, materijalno-finansiski i sl.) za reali-zacija na predvidenite istraùvawa vo domenot na tehnolo{-kiot razvoj na zemjata;

- interdisciplinarnosta i kompleksnosta na predloèniteistraùvawa;

- o~ekuvanite rezultati od istraùvawata i nivnoto zna~ewe zatehnolo{kiot razvoj;

- primenlivost na dobienite rezultati od istraùvawata;

- zna~eweto na predloènite istraùvawa vo intenzivirawetona me|unarodnata tehni~ko-tehnolo{ka i drugi vidovi sorabot-ka.

Pri ova treba da se istakne deka izborot na nasokite i podra~jatana istraùvawa povrzani so tehnolo{kiot razvoj pretstavuva mo{ne slo-èno pra{awe, osobeno vo uslovi koga vo na{ata dràva dejstvuvaat po-ve}e ograni~uva~ki faktori. Me|u niv se vbrojuvaat: tehni~ko-tehno-lo{kata zastarenost na mo{ne golem del od raspolo`livite proizvod-stveni kapaciteti, nezna~itelnite izdvojuvawa za istraùva~ko-razvoj-nata dejnost, nezna~itelniot broj na istraùva~ko-razvojni edinici vostopanstvoto, nedovolnata funkcionalna povrzanost na postojniteistraùva~ko-razvojni institucii i nivnata nedovolna opremenost sonau~noistraùva~ka infrastruktura, nedovolnata zainteresiranost iangaìranost na raspolo`liviot nau~noistraùva~ki i stru~en kad-rovski potencijal i sl. Poradi toa, re{avaweto na pra{aweto povrza-no so nasokite na tehnolo{kiot razvoj vo na{ata zemja bara prodla-bo~eni istraùvawa vo eden podolg vremenski period i so angaìrawena istraùva~i od pove}e nau~ni oblasti.

Dokolku sakame da se opredelime i da gi prifatime svetskite soz-nanija deka nau~noistraùva~kata i istraùva~ko-razvojnata dejnost erazvoen faktor i nositel na tehnolo{kiot razvoj, neophodno e da se

83


sozdadat uslovi za toa. Me|u pozna~ajnite pretpostavki ovaa dejnost daja ostvaruva svojata funkcija vo vkupniot i oddelno vo tehnolo{kiotrazvoj vo vistinska smisla na zborot se vbrojuvaat:

- sozdavawe uslovi (materijalno-tehni~ki i finansiski) za or-ganizirawe i razvoj na istraùva~ko-razvojni edinici vo sostavna stopanskite subjekti;

- opremuvawe na postojnite istraùva~ko-razvojni institucii sonau~noistraùva~ka infrastruktura;

- sozdavawe uslovi (institucionalni, materijalno-tehni~ki i sl.)za formirawe na istraùva~ko-razvojni centri na nivo na sto-panski dejnosti i granki;

- posodvetno vrednuvawe na istraùva~ko-razvojniot i stru~niottrud i na nivnite rezultati;

- poddr{ka vo oformuvaweto na nau~noistraùva~ki i stru~enkadrovski potencijal;

- zgolemuvawe na izdvojuvawata za istraùva~ko-razvojnata dejnostvo visina na izdvojuvawata vo sredno ekonomski razvienite zemjii toa od 1 do 1,5% od bruto doma{niot proizvod;

- iznao|awe soodvetni mehanizmi za funkcionalno povrzuvawe naistraùva~ko-razvojnite institucii i edinici so stopanskiteresori i stopanskite subjekti;

- posoodvetno alocirawe na materijalno-tehni~kite i finan-siskite sredstva nameneti za istraùva~ko-razvojnata dejnost;

- sozdavawe uslovi za posoodvetno angaìrawe na postojniotnau~noistraùva~ki i stru~en potencijal vo zemjata.

Ova se samo nekoi od bazi~nite pretpostavki, ~ie ostvaruvawe }epridonese nau~noistraùva~kata i istraùva~ko-razvojnata dejnost dastane razvoen faktor vo na{ata zemja vo vistinska smisla na zborot, aottamu i nositel na vkupniot i oddelno na tehnolo{kiot razvoj vo Re-publika Makedonija.

85

D-r Marija Zarezankova - Potevska

D-r Marija Zarezankova-PotevskaMinisterstvo za ekonomija

TEHNOLO[KIOT RAZVOJ NA MALITEI SREDNITE PRETPRIJATIJA

SO UNAPREDUVAWE NA SORABOTKATASO STRANSKI PARTNERI

Voved

Za sektorot na malite i sredni pretprijatija e od osobena, prior-itetna va`nost da se utvrdi konzistentna nacionalna politika na pod-dr{ka na negoviot nepre~en razvoj zaradi golema uloga i zna~ewe voprocesot na ekonomskoto prestruktuirawe i vo ekonomskiot razvoj vocelina. Osobeno malite i novi pretprijatija imaat teòk pristap dokapital, do informacii i do nova tehnologija, vklu~uvaj}i gi i noviteznaewa, {to e argument pove}e, vo industriskite politiki na visokorazvienite zemji da se dava prioritetno mesto i zna~ewe na sevkupnatapoddr{ka na razvojot na malite i sredni pretprijatija.

Vo uslovi na ekonomska tranzicija, procesite na ekonomsko u~ewezapo~nuvaat vo pretprijatijata koi vo uslovi na promeneti uslovi napazarot se prinudeni da ja zajaknuvaat nivnata konkurentna sposobnostpreku procesite na ekonomsko u~ewe i vnesuvawe inovacii. Ekonomsko-to prestruktuirawe na stopanstvoto sozdade mnogu mali i novi pretpri-jatija na koi im e nu`na pomo{ i razni vidovi na poddr{ka vo nivnotorabotewe od relevantni institucii, a pred sÈ so sozdavawe na povolendeloven ambient za stopanisuvawe bez pre~ki.

86


Brziot tehnolo{ki razvoj bara novi standardi vo upravuvaweto ivo donesuvaweto na odluki vo ekonomijata na site nivoa. Makro nivotoe mnogu kompleksno bidej}i treba da sozdade povolen ambient za razvojna konkurentno sposobna ekonomija, a na mikro nivo pretprijatijatanu`no treba da donesuvaat odluki koi obezbeduvaat konkurentnost prekuvisok kvalitet i visoka efikasnost pri koristewe na limitira~ki fak-tori. Toa, sepak, e usloveno od makroekonomskiot ambient.

OECD 1) dava preporaki na zemjite ~lenki vo oblasta na poddr{katana tehnologijata i inovaciite vo 6 oblasti: stimulirawe na difuzijata({irewe) na tehnologijata i vrskite me|u univerzitetite i pretprijati-jata; jaknewe na inovacionata i tehnolo{kata politika; jaknewe i refor-ma na nau~nite istraùvawa i nau~nata baza; zgolemuvawe na efikasnos-ta na stimulaciite za istraùvawe i razvoj vo stopanstvoto ; olesnu-vawe na rastot na pretprijatijata, bazirani na novi tehnologii, vklu-~uvaj}i i rizi~en kapital i novi mladi pretprijatija; jaknewe na ram-kite za utvrduvawe na politiki i nivna primena;

Evropskata povelba za mali pretprijatija 2) gi obvrzuva zemjitena EU da gi zadovoluvaat potrebite na malite pretprijatija vo pove}eoblasti, vklu~uvaj}i go i jakneweto na tehnolo{kiot kapacitet na mal-ite pretprijatija i uspe{nite elektronski (e biznis) delovni modeli.

Nacionalnata strategija za razvoj na malite i sredni pretpri-jatija, usvoena vo juli 2002 godina od Vladata na Republika Makedonija,sodrì merki i instrumenti, me|u drugoto, i za poddr{ka natehnolo{kiot razvoj.

Isto taka i Programata na merki i aktivnosti za poddr{ka narazvojot na pretpriemni{tvoto i sozdavawe na konkurentnost naprivatniot sektor vo Republika Makedonija, usvoena vo januari 2003od Vladata na Republika Makedonija, ja sodrì poddr{kata vo oblastana razvojot na informati~kite tehnologii, investiciite vo tehnolo{-kiot razvoj i inovaciite, kako i poddr{kata na internacionalizaci-jata na malite i sredni pretprijatija.

Partnerstvoto i sorabotkata so stranski partneri se osobeno va`niza primena na novi tehnologii i znaewa, bez koi ne e mo`na uspe{nainternacionalizacijata na malite i novi pretprijatija. Prodlabo~uva-weto na sorabotkata so stranskite partneri e mo`na preku prezemawe

1) Vidi po{iroko: OECD Science,Technology and Industry Outlook 2000.2) Vidi po{iroko: European Charter for Small Enterprises, (adopted by General Affairs

Council,13 June 2000, and welcomed by the Feira European Council,19/20 June 2000).

87


na pove}e merki na makro, mezo i mikro nivo i nivna dosledna realiza-cija.

1. Karakteristika na sektorot na malite i srednipretprijatija

Sektorot na malite i srednite pretprijatija vo stopanstvoto naRepublika Makedonija ima mnogu golemo mesto i uloga i dobiva sÈ pogo-lemo zna~ewe na klu~en dinami~ki faktor na celokupniot op{testveno-ekonomski razvoj. Sepak, jakneweto na maloto stopanstvo vo prv red za-visi od sozdavaweto povolen deloven ambient i klima, povolno delovnoopkruùvawe {to zna~i donesuvawe i primena na sistemskite zakonikoi }e gi eliminiraat barierite na patot na nepre~eniot brz razvoj nasektorot na malite i sredni pretprijatija. Otstranuvaweto na pre~kitena patot za brz razvoj, preku nivno eliminirawe vo pove}e oblasti, apred sÈ vo registriraweto, pri dobivaweto na dozvoli za gradba na ob-jekti, pri finansiraweto na nivnite aktivnosti, vo oblasta na sudstvo-to, vo sistemot na danoci itn, potrebno e da se napravi {to pobrzo ipoefikasno vo interes na razvoj na pretpriemni{tvoto.

Globalizacijata na svetskata ekonomija naloùva novi sovremenioblici na delovno rabotewe, primena na novi znaewa, nova tehnologijai delovna sorabotka vo interes na obezbeduvawe konkurentno proizvod-stvo i opstojuvawe na svetskiot globalen pazar na stoki i uslugi.

Na ovoj plan vo na{ata zemja treba da se napravat u{te mnogu ~eko-ri, iako vo razvojnite dokumenti e dadeno prioritetno mesto na razvo-jot na privatniot sektor.

Malite pretprijatija vo Republika Makedonija vo 2001 godina u~e-stvuvaat so 98,3% vo vkupniot broj na aktivni pretprijatija (34.716) iopfa}aat 41% od vkupnata vrabotenost vo stopanstvoto na zemjata. Istotaka, i brojot na zanaet~iite registrirani kako fizi~ki lica iznesuva7.000 lica vo 2001 godina, {to ja pokaùva visokata zastapenost na mali-te stopanski subjekti vo stopanskata struktura na Republika Makedoni-ja.

Vo 2001 godina samo 1,4% od vkupniot broj na registrirani delovnisubjekti se sredni po obem pretprijatija. Procesot na prestruktuirawese odviva brzo, so site pozitivni i negativni vlijanija i reperkusii odekonomski i socijalen aspekt.

88


Republika Makedonija e na mnogu nisko nivo vo odnos na razvojot iprimenata na nova tehnologija poradi pove}e pri~ini: skromni finan-

Tabela 2

STRUKTURATA NA AKTIVNITE PRETPRIJATIJA NA KRAJOT OD 2001 GODINA

Mali pretprijatija 34.113 (98,3%) vraboteni 119.565 (41%)

sredni 484 (1,4%) vraboteni 72.565 (24,8%)

golemi 119 (0,3%) vraboteni 100.526 (34,2%)

vkupno 34.716 (100%) vraboteni 292.526 (100%)

Izvor:Centralen register na RM

Grafikon 2

STRUKTURATA NA PRETPRIJATIJA SPOREDVRABOTENOSTA VO 2001 GODINA

Grafikon 1

STRUKTURATA NA AKTIVNITE PRETPRIJATIJANA KRAJOT OD 2001 GODINA

Izvor: Centalen register na RM

Sredni

pretprija-

tija

1,4%

Golemi

pretprija-

tija

0,3%

Mali

pretprija-

tija

98,3%

Izvor: Centalen register na RM

Mali

pretpri-

jatija

41%

Golemi

pretpri-

jatija

34%

Sredni

pretpri-

jatija

25%

89


siski sredstva so koi raspolagaat obrazovnite i istraùva~kite in-stitucii, otsustvo na tehnolo{ka politika i politika za transfer natehnologija, a soodvetno na toa i merki za poddr{ka i pomo{ na inova-torstvoto, na transfer na tehnologija, na istraùvawata i razvoj na sood-vetni institucii.

2. Transfer na tehnologija i znaewe(lizing, fran{izing, licenci)

Razvojot na tehnologijata i znaeweto se tesno povrzani so sevkupni-ot razvoj na stopanstvoto. �Vladeeweto na tehnologijata i nejzinoto po-vrzuvawe so pazarnite mo`nosti se temel za uspe{no pretpriema{tvo idobro vodeno pretprijatie�.3) Razvojot na tehnikata i tehnologijata inejzinata primena zavisi od op{testvenata, istoriskata, ekonomskata ikulturnata struktura na sekoja zemja. Raspolagaweto so nova tehnika itehnologija ozna~uva zgolemuvawe na konkurentskata sposobnost na pret-prijatijata na pazarot i go ovozmoùva nivniot opstanok i razvoj.

Razvojot na tehnikata i tehnologijata e nerazdvoen del od sevkupniotekonomski razvoj na sekoja zemja. Tehni~ko-tehnolo{kiot progres se os-tvaruva vo visokorazvienite zemji kaj koi se sozdadeni site predusloviza razvoj na naukata, tehnikata i novite tehnologii. Nedovolno razvi-enite zemji, vklu~uvaj}i gi i zemjite vo tranzicija, naj~esto se zadovolu-vaat so transferot na tehnologii preku golemite svetski korporacii,no treba da pravat napori za utvrduvawe i primena na aktivna politikana tehnolo{ki razvoj koja vklu~uva niza merki za poddr{ka na inovator-stvoto i primena na novi znaewa. Zatoa, tehni~kata kultura, znaeweto iprimenata na iskustvata od razvienite zemji se bitni pretpostavki zavklu~uvawe na sektorot na malite i sredni pretprijatija vo svetskiotekonomski razvoj i dvièwa.

Na menaxmentot vo maloto stopanstvo, kako nu`nost za opstanokvo konkurentskata borba na svetskite pazari na proizvodi i uslugi, muse nametnuva kako imperativ prifa}aweto na novite tehni~ko-tehno-lo{ki re{enija i nivnata primena. Menaxerite treba da sozdadat us-lovi za prifa}awe na novinite koi gi nudi tehni~ko-tehnolo{kiot raz-voj, a od nivnata brzina vo odlu~uvaweto, od prifa}aweto na noviteznaewa i iskustva vo koristeweto na najnovite tehniki i tehnologii,zavisi nivoto na nivnoto efikasno rabotewe i stopanisuvawe.

Brzoto zastaruvawe (moralno abewe) na opremata, na tehnikata ina tehnolo{kite re{enija, nametnuva potreba od postojani istraùvawa

3) Spored Josifovska d-r Antonija: �Fran{izata i lizingot vo razvojot namalite i sredni pretprijatija�, Skopje, 6.6.1997, str. 97

90


i razvoj na tehni~ko-tehnolo{kite re{enija vo smisla na nivni posto-jani usovr{uvawa i podobruvawa, sÈ vo interes na opstanok vo borbataza pokonkurentno stopanisuvawe.

Za pretpriema~ite i menaxerite vo maloto stopanstvo naj~esto senametnuva zada~ata da se bide vo ~ekor so najsovremenata tehnologija itehnika, {to e dosta ote`nato poradi finansiski te{kotii i otsustvona soodvetni znaewa i iskustva za nivno koristewe. Zatoa, vo visokoraz-vienite zemji, posebno vnimanie se posvetuva tokmu na usovr{uvawata iobrazovanieto na kadarot, {to se vr{i preku specijalni istraùva~kiinstituti, centri za razvoj i istraùvawe na univerzitetite, agenciiitn. so cel za osovremenuvawe na znaewata i pobrzo prifa}awe na najno-vite znawewa i tehnologija i soodvetna nivna primena.

Specijalizirani agencii mu pomagaat na maloto stopanstvo, za dase dojde do sakanata tehnika na polesen na~in, da se izvr{i transfer natehnologijata, vklu~uvaj}i go i soodvetnoto znaewe za nejzina primena.Naj~esto transnacionalnite kompanii, koi ednovremeno i ja proizvedu-vaat, vr{at i transfer na tehnologijata, a maloto stopanstvo te{ko stig-nuva do niv. Zatoa se nu`ni soodvetni informacii i znaewa za identifi-kacija na vistinskite potrebi za soodveten vid tehnologija, pa adekvat-no na toa soodveten izbor i pregovori za nabavka po najpovolni uslovikoi }e bidat dostapni do malostopanstvenicite.

Poradi site ovie aspekti, vklu~uvaj}i gi i visokite tro{oci zanajsovremenite tehni~ko-tehnolo{ki re{enija i metodi na rabota, pre-nosot na tehnologijata e mnogu biten za uspe{niot razvoj na sektorot namalite i sredni pretprijatija i e golem predizvik za pretpriema~ite.

Fran{izing-sistemot, lizing-sistemot i licencnite dogovori, pret-stavuvaat formi na transfer na tehnologijata, va`ni za razvojot na mali-te i na srednite pretprijatija i za nivniot opstanok, no ednovremenopretstavuvaat instrument za finansirawe. Pokraj niv, transferot natehnologija se vr{i i so direktni stranski investirawa, kupuvawe naoprema od stranstvo itn.

Sovremeniot tehnolo{ki menaxment i marketing gi apsolvira naj-sovremenite formi na transfer na tehnologija kako preduslov za kon-kurentno sposobni ekonomski subjekti i utvrduva delovna politika kojagi po~ituva potrebite i mo`nostite za odreden vid na transfer na teh-nologija.

Komercijalniot transfer na tehnologija opfa}a pove}e vidovikako: uvoz-izvoz, stranski direktni investicii, zaedni~ki vloùvawa,licenci, fran{izi, dogovori za sorabotka (Sub contracting), sorabotka sokooperanti, dogovor �klu~ na raka� itn.

91


Nekomercijalniot transfer na tehnologija isto taka e mnogu bitenza razvojot na malite i sredni pretprijatija i ednovremeno za zgolemu-vawe na nivnata konkurentska sposobnost i e povrzan so obrazovnatakomponenta na poddr{kata,bidej}i toj gi opfa}a konferenciite za teh-ni~kite nauki, nau~nata i tehni~kata literatura, obukata na stranskiuniverziteti, angaìrawe na vrvni stranski inèneri, obuka vo stran-ski pretprijatija, a sekako tuka spa|aat i li~nite kontakti i industris-kata {pijunaà.

Licencite, fran{izing dogovorite, zaedni~kite vloùvawa pret-stavuvaat zna~aen transfer na tehnologija i znaewa i obezbeduvaat stra-te{ko partnerstvo, a me|u drugoto se specifi~na forma na finansirawena malite i sredni pretprijatija. Vo Republika Makedonija ovie formina partnerstvo ne se mnogu razvieni, odnosno se vo zarodi{.

2.1. Lizing-sistem 4)

Lizing-sistemot (na angliski leasing zna~i naem, zakup) e primenetnajprvin vo pedesettite godini od 20-iot vek vo SAD. Toj pretstavuvaposebna metoda na finansirawe na investiciona oprema ili nedvi`ninii mobilna oprema. Lizingot e vaèn instrument za finansirawe na malotostopanstvo i na pretprijatijata koi nemaat dovolno finansiski sredst-va za nabavka na potrebnite sredstva za rabota.

Lizingot kako sistem na finansirawe, osobeno na oprema, ima mnogugolema va`nost za pottiknuvawe na razvojot na maloto stopanstvo zara-di svoite prednosti: korisnikot na lizingot ne mora za novata opremada angaìra sredstva vo gotovi pari, potoa, naemninata se pla}a od pri-hodite {to se ostvaruvaat so koristeweto na predmetite nabaveni solizingot, pa so ovoj sistem na koristewe na opremata del od rizikot seprenesuva na lizing-pretprijatieto.

Lizing-delovnite odnosi pome|u partnerite se vospostavuvaat vrzosnova na naem, kako dogovoren prenos na pravoto na koristewe na sovre-meni tehni~ko-tehnolo{ki dostigawa - oprema, nedvi`nini, opredele-ni trajni potro{ni stoki, {to na korisnicite im ovozmoùva da gi

4) �Dogovorot za lizing e takov dogovor so koj davatelot na lizingot se obvrzu-va da mu go dade predmetot na koristewe na korisnikot na lizingot na op-redeleno vreme ili za opredelena rabota, a korisnikot se obvrzuva da pla-ti opredelen nadomest (naemnina) vo rati, so toa {to po istekot na dogov-oreniot rok da mu go vrati predmetot na davatelot ili da prodolì so ko-ristewe ili da go kupi� - Plav{i} d-r Sneàna, Nikolovski d-r Aleksandar:�Praktikum za trgovskoto rabotewe�, Zavod za unapreduvawe na stopan-stvoto na RM, Skopje, 1993, str. 90.

92


finansiraat svoite investicii na relativno polesen na~in vo odnos nakoristeweto bankarski krediti.

So razvojot na lizing-sistemot na malite i na srednite pretprijatijaim e popristapno finansiraweto na potrebnite investicioni dobra zavr{ewe na svoite stopanski aktivnosti, a osobeno poradi faktot {tolizingot nudi pogodnost bidej}i ne se potrebni garancii, osven {to kakogarancija sluì opremata nabavena so lizingot, {to ne e slu~aj kajbankarskite krediti. Spored podatocite na Me|unarodnata finansiskakorporacija, vo 1994 godina 1/8 od privatnite vloùvawa vo svetot sevr{i po pat na lizing, vo zemjite na OECD 1/3, dodeka vo SAD 350 mili-jardi dolari se finansiraat preku lizing.5)

Prednostite na lizing-sistemot bi moèle da se klasificiraat nasledniot na~in: minimum pla}awe vo gotovina, t.e. lizingot naj~esto sepla}a so 10% od vkupniot iznos; lizingot pred pretprijatijata postavu-va pomalku finansiski barawa, t.e toa e polesen na~in da se dojde dopotrebnite sredstva otkolku preku bankarski krediti; ne postoi opas-nost od zastaruvawe na opremata, bidej}i moè da se koristi na kus roki potoa da se zameni za nova, na krajot na periodot na lizingot; vo lizin-got e vgradeno odrùvaweto na opremata, {to gi namaluva tro{ocite zaobrten kapital; lizingot obi~no se tretira kako operativen tro{ok,so {to se namaluva danokot; lizing-sistemot ovozmoùva golema flek-sibilnost vo pla}aweto bidej}i se pla}a vo podolg rok vo odnos na ban-karskiot zaem, a mese~nite pla}awa moè da se vr{at vo zavisnost odprilivot na gotovinata, {to e mnogu va`no, osobeno kaj pretprijatijataso sezonska proda`ba; davatelite na lizingot, na klientite im davaatstru~ni soveti.

Kako nedostatoci za lizingot se smetaat: opremata zemena pod naemne e sopstvena se dodeka ne se otplati celata; na dolg rok tro{ocite sevisoki; ne postoi mo`nost za otkaùvawe na lizingot.

Vo SAD postoi mreà na nadle`ni institucii za lizing na opremakako: American Automotive Association vo Vashington, Arlington, National VehicleLeasing Association vo San Francisko. Vo Evropa e poznata asocijacijatana site evropski zdruènija na lizing pretprijatija-Leaseurope.

2.1.1.Zakon za lizing

Donesuvaweto na Zakonot za lizing (�Sli`ben vesnik na RM broj 4/2002) vo po~etokot na 2002 godina naveduva na konstatacijata deka i vo

5) Spored Josifovska d-r Antonija: �Fran{izata i lizingot vo razvojot namalite i sredni pretprijatija�, Skopje, 6.6.1997, str. 97.

93


Makedonija kone~no sozreaja sfa}awata za potrebata od zakonsko regu-lirawe na pra{aweto za lizing sistemot.

2.2. Licenci

Licencite kako forma na komercijalen transfer na tehnologija ina~in za vklu~uvawe na stopanskite subjekti vo svetskite ekonomskitekovi pretstavuvaat vaèn instrument za razvoj na maloto stopanstvo isorabotkata so stranski partneri. Licencata, pokraj fran{izata i za-edni~kite vloùvawa, pretstavuva i zna~ajna forma na strategisko part-nerstvo koi vo svetot se razvivaat i poddrùvaat i koi ednovremenoozna~uvaat i sredstvo za finansirawe na maloto stopanstvo.

So dogovorot za licenca �dava~ot na licencata se obvrzuva da ot-stapi vo celost ili delumno prava na koristewe na svoite pronajdoci,patenti, tehni~ki znaewa, znaewa, iskustva, ìgovi itn na prima~ot nalicencata, koj za toa pla}a opredelen nadomest�.6)

Spored toa, so licencniot dogovor me|u pretprijatija od razni zemjinaj~esto se vr{i transfer vo najgolem del, na materijalen imot so ne-merlivi prednosti, kako znaewa, t.e. nematerijalni pronajdoci, proiz-vodstveni postapki i tehni~ki znaewa i iskustva. Nezavisno dali se ra-boti za teritorijalno ili vremenski ograni~ena ili neograni~ena li-cenca, fakt e deka vo site zemji mnogu malostopanstvenici go zapo~nuvaatsvoeto samostojno stopanisuvawe preku licencni dogovori. Koristewe-to na licenci od strana na maloto stopanstvo e mnogu privle~no dokolkulicencnite prava {to se otstapuvaat ne se mnogu skapi.

Kako glavna zabele{ka na ovaa forma na transfer na tehnologija,osobeno vo nedovolno razvienite zemji, e zastarenosta na kupenata teh-nologija, potoa teritorijanite ograni~uvawa itn. Od druga strana, dava-~ite na licencata obi~no se ̀ alat na ote`natata za{tita na pravata odindustriska sopstvenost vo drugite zemji, potoa na otsutnost na kontro-la vo rabotata itn.

So adekvatna za{titna politika na dràvata (vo SAD pravoto napatent trae 17 godini) na malite pretprijatija im e dadena mo`nost brguda se razvijat vo golemi pretprijatija i duri i da imaat monopolska po-lo`ba na pazarot (na primer, Polaroid i Xerox vo SAD). Zatoa, so soodvet-na ekonomska politika nadle`nite organi bi trebalo da go analiziraatdejstvoto na monopolskite organizacii, da razvivaat konkurencija i dainterveniraat navreme vo slu~aj na rastrojstva i neregularnosti na pa-

6) Plav{i} d-r Sneàna, Nikolovski d-r Aleksandar, isto, str.97.

94


zarot. Na primer, vo SAD postojat mnogu ostri zakonski zabrani na ra-bota na pretprijatijata koi po nezakonski pat ja spre~uvaat konkurenci-jata, prodavaat nekvalitetna stoka itn.

Licencnite dogovori postojat, no ne se vo podem. Poradi nepos-toewe na inovativni, razvojni centri i agencii za transfer na tehnologi-ja koi se neophodni vo pomagaweto na razvojot na privatniot sektor i zatehnolo{kiot razvoj vo zemjata, mnogu patenti na makedonskite prona-o|a~i nemaat mo`nost da stanat inovacii i evenualno da bidat predmetna licencni dogovori.

2.3. Fran{izing sistem

Vo stopanskoto pravo �dogovorot za fran{izing pretstavuva do-govor vo koj ednata strana-dava~ na fran{izata mu go otstapuva na drugo-to lice-prima~ na fran{izata, za opredelen nadomest, pravoto vo svo-jata rabotilnica da koristi opredelena stoka i uslugi po to~no utvrde-ni uslovi, trgovsko ime, znak, nadvore{en izgled ili drugi za{titeniprava, kako i negovite tehni~ki i delovni iskustva, so obvrska prima~otda raboti spored sistemot na organizacijata i raboteweto na dava~ot nafran{izata, pri {to toj mu obezbeduva na dava~ot na fran{izata pomo{,soveti, edukacija na kadrite i vr{ewe kontrola�.7) So dogovorot za fran-{izing, vsu{nost, e izvr{ena podelba na rabotata vo procesot na proda`-ba na stoki i vo vr{eweto na uslugi pome|u �pravno nezavisni, a ekonom-ski tesno povrzani delovni partneri�.8)

Voobi~aeno dava~ot na fran{izata (fran{izorot) go obezbeduvai go sproveduva svojot uspe{en i razraboten sistem na rabotewe, a naj~estotoa e ekonomski jako pretprijatie, so golem ugled i renome, so svoj poznatznak na proizvodite i uslugite.

Od druga strana, prima~ot na fran{iza, t.e. fran{izantot, e zain-teresiran za vklu~uvawe vo delovnoto partnerstvo i sorabotka so ekonom-ski posilen, pouspe{en i popoznat partner pokraj sebe, so {to seovozmoùva negov sopstven razvoj, opstanok na negovoto pretprijatie i

7) Plav{i} d-r Sneàna, Nikolovski d-r Aleksandar: �Praktikum za trgov-skoto rabotewe�, Zavod za unapreduvawe na stopanstvoto na Republika Ma-kedonija, Skopje, 1993.

8) Ba{eska-\or|ieska d-r Marika: �Fran{izing aran`manite kako strate-gisko partnerstvo - mo`nost za ekspanzija na malite i sredni firmi vo Re-publika Makedonija�, XI simpozium za kvalitativnite faktori na stopani-suvaweto, Vlada na Republika Makedonija, Stopanska komora na Makedoni-ja, Sojuz na ekonomistite na Makedonija, Ohrid, 1966, str. 156.

95


steknuvawe profit preku unapreduvawe na prometot na stoki, so {to sezgolemuvaat i efektite vo raboteweto.

Glavnata karakteristika na fran{izingot kako sistem na rabotewee standardizacijata na stokite i uslugite, kako osnoven koncept na delov-noto rabotewe. Pri potpi{uvaweto na dogovorot za fran{izing, obvrskana fran{izantot e da uplati opredelena suma pari za vlez vo sistemot(na proda`ba), takanare~ena po~etna taksa (initial fee), a potoa soodvetnona raboteweto, fran{izantot odvojuva del od svojot ostvaren profit(vo godi{en procent) pri proda`bata na stokite i izvr{enite uslugi(takanare~en royalty fee).

Dava~ite na fran{izata se mnogu poznati proizvoditeli, ekonom-ski nezavisni silni kompanii koi svojot ugled i renome go {irat prekudavawe na pravo na proda`ba na svoite proizvodi i uslugi na prima~itena fran{izata - fran{izantite, koi se obi~no, ekonomski poslabi kom-panii. Toa se pretprijatija koi te{ko obezbeduvaat po~eten kapital zasvoeto rabotewe, taka {to nim preku dogovorot za fran{izing im seobezbedeni uslovi za uspe{no rabotewe i uspe{en start i pottiknuvawe.

Rezultatite od razvojot na fran{izingot ukaùvaat deka dogovo-rot za fran{izing pretstavuva visoko reguliran sistem so koj na sop-stvenikot na biznisot mu se ovozmoùva da ja pro{iri svojata dejnostpreku proda`ba, ponuda na pravata na fran{izing ili distribucija naproizvodite i uslugite pod za{titen znak na dava~ot na fran{izata -fran{izorot i so koristewe na negoviot dokaàn i priznat marketingplan i sistem, so sistem korisen i za fran{izantot i za fran{izorot.

Vo praktikata postojat dva osnovni vida fran{izing-dogovori:stokovni i delovni. Stokovniot fran{izing se karakterizira soproda`ba na standardizirani stoki, na dogovoren na~in, naj~esto eksk-luzivni prava za proda`ba na odredeni stoki, na opredeleno mesto. Kajdelovniot fran{izing karakteristi~en e standardiziraniot na~in narabotewe i standardiziraniot na~in na davawe uslugi.

Dogovorot za fran{izing vsu{nost e dogovor za delovna sorabotkana podolg rok i ~estopati postoi sistem na fran{izing vo koj dava~otna fran{izingot (fran{izor) zasnovuva pove}e dogovorni odnosi sopogolem broj prima~i na fran{izata (fran{izant).

Edinstvena obvrska za prima~ot na fran{izata e unapreduvawe naprometot na proizvodi i uslugi obezbedeni so ist trgovski znak, zgole-muvawe na svojot deloven ugled (goodwill), a so toa i ugledot na dava~ot nafran{izata. So razli~ni klauzuli, mu se zabranuva na prima~ot na fran-{izata da ja dava svojata fran{iza pod naem ili da otvori svoja filija-la so sli~en vid na rabotewe. Naj~esto vo dogovorite za fran{izing sepredviduva dolg rok na traewe, obi~no od dve do dvaeset godini.

96


U{te vo 1863 godina vo SAD firmite Singer, Koka Kola (1882 godi-na) i Xeneral Motors (1896 godina) prvi zapo~nale so dogovori za fran-{izing, a ovaa praktika prodolùva i denes, taka {to okolu 50% odnivnata vkupna proda`ba na malo se vr{i na ovoj na~in. Edna tretina odamerikanskata proda`ba na malo e izvr{ena preku fran{izing raboteweso 15% od vkupnata rabotna sila vo SAD. Vo po~etokot na devedesettitegodini od minatiot vek, fran{izing biznisite 2 do 10 pati pove}e egz-istiraat vo odnos na individualnite pretpriema~i.9) Vo SAD fran-{izing-sistemite se prisutni vo pove}e od 60 industriski dejnosti istopanski oblasti, vo koi se vraboteni pove}e od 8.000.000 lu|e.

U{te od {eesettite godini na minatiot vek vo SAD zapo~na pro-ces na fran{izing-sistemot na rabota na pretprijatijata kako mo`nostza razvoj na pretpriemni{tvoto i zgolemuvawe na vrabotenosta, proiz-vodstvoto, profitot. Zaradi toa i zapo~na da se razviva zakonskata regu-lativa, organite i instituciite za za{tita na pravata na fran{izantite,kako i davaweto pomo{ na subjektite vklu~eni vo fran{izing-sis-temite10).

Vo SAD,11) kako rezultat na takanare~enata eksplozija na fran{i-zing-sistemot, sekoi 17 minuti se otvora nova fran{izing rabota. Inter-netot denes ovozmoùva na relativno lesen na~in da se dojde do razniinformacii i direktni kontakti za frann{izing doogovarawa i uslu-gi.

Vo Evropa, fran{izing-sistemot ima svoja brza ekspanzija vopo~etokot na osumdesettite godini na 20iot vek, kako rezultat na sil-noto vlijanie na amerikanskoto iskustvo i razvojot na fran{izing-sis-temot (McDonald�s, Service-Master, Coca Cola, Pepsi Cola, Holiday Inn, Pizza Hut,Avis, Burger Kig itn.).

Vo zemjite na Dale~niot Istok - Malezija i Singapur sistemot nafran{izing e prifaten kako instrument na socijalnata i ekonomskata

9) Spored Igor Pavlin: �Business Format Franchising as a Tool for Entrepreneur-ship Development in the CCE Countries�, 24-th European Small Business Seminar, Slov-enia, September, 21-23, 1994,, str. 534.

10) Spored �Small Business Advisor�. Vo tekot na 1993 godina vo SAD, Federal-nata komisija za trgovija ednoglasno go usvoi noviot Uniform Franchise Of-fering Circular, dodeka u{te vo 1979 godina e donesena zakonska regulativana Federalnata komisija za trgovija, so koja se za{titeni fran{izanti-te, preku po~ituvawe na pravilata vo zakonite. Vo SAD postoi Me|una-rodna asocijacija na fran{izing konsultanti, Me|unarodna fran{izingasocijacija i mnogu drugi organizacii, organi itn.

11) Spored Small Business Advisor�, The Entrepreneur Magazine, John Wiley and Sons,New York, 1995, str. 213.

97


politika. Taka, vo ramkite na Vladata na Malezija e formiran Oddel zarazvoj na fran{izingot koj ima svoja prifatena programa na kus, sredeni dolg rok, a od neodamna e osnovana Maleziskata fran{izing asocijacija.Isto taka, i Vladata na Singapur ima osnovano Razvoen centar za fran{i-zing.

Vo zemjite vo tranzicija postoi tendencija za razvoj na doma{nimali fran{izing-sistemi, iako prisustvoto i vlijanieto na stranskitefran{izing-sistemi e mnogu silno.

Vo Makedonija poznati fran{izori se Beneton, Megdonald�s, Coca Cola,Pepsi Kola,Holiday Inn, no mo`nostite i potrebite se daleku pogolemi. Sis-temot na fran{izing, kako op{toprifaten sistem na trgovska razmenai delovna sorabotka na partnerite, ovozmoùva uspe{en razvoj na mali-te stopanski subjekti, ovozmoùvaj}i go nivniot stabilen opstanok prekuobezbeduvawe sigurnost vo raboteweto i vo steknuvaweto profit. Malitepretprijatija, voobi~aeno, nemaat po~eten kapital, a preku fran{i-zingot toa im se obezbeduva, zaedno so potrebnoto znaewe, trening, me-todite na proda`ba, na~inot na vodewe na biznisot, obezbeduvaj}i natoj na~in promet i pogolem profit. Na toj na~in, malostopanstvenici-te se odnapred privilegirani, bidej}i poradi prethodno izvr{enata se-lekcija sigurni se deka nivnoto rabotewe }e bide uspe{no, so ogled dekaprodavaat ekskluzivni proizvodi na renomirani kompanii, so {to odnap-red se obezbeduva renome i klientela.

Od druga strana, dava~ite na fran{izata imaat svoi prednosti ikorist preku pro{iruvaweto na svoeto rabotewe so otvoraweto na svoifilijali, t.e. fran{izing delovni edinici, bidej}i go pro{iruvaat pa-zarot za svoite produkti i uslugi, ne vloùvaj}i svoi dopolnitelni in-vesticioni sredstva za ovaa namena, so {to obezbeduvaat postojan pri-hod. Osven toa, partnerite dobivaat novi idei, novi iskustva i soznani-ja za svoeto pole na stopanisuvawe, preku novi metodi na rabota, noviproizvodi itn., {to sÈ zaedno sozdava plodna podloga za razvoj na pret-priemni{tvoto, za pogolema vrabotenost i za pouspe{en stopanski raz-voj vo celost.

2.3.1.Prednosti i slabosti

Fran{izing-sistemot e dosta povolen za stopanstvenicite koisakaat sloboda vo stopanisuvaweto i imaat ~uvstvo za svojata sopstvenarabota, a imaat poddr{ka od strana na fran{izorot. Fran{izing-sis-temot im dava prednost na kupuva~ite na fran{izata i toa ima vlijanievrz sevkupniot razvoj na maloto stopanstvo vo celost.

98


Kako nedostatoci na fran{izata moè da se istaknat: zgolemuvawena tro{ocite na rabotata za 2-6%; na podolg rok postojanite (fiksni)tro{oci se pogolemi otkolku ako fran{izantite rabotat sami itn.

3. Promocija na kooperativnite formi na sorabotka

Koristeweto na napredna tehnologija pretstavuva uslov za pogole-ma efikasnost vo delovnoto rabotewe i za zgolemuvawe na konkurentskatasposobnost na malite i sredni pretprijatija. No, vo na{i uslovi poradivisokite ceni koristeweto na najsovremenata, visoka tehnologija e re-alno nedostapno za niv. Toa ja potencira potrebata od zaedni~ki nastapvo baraweto i pristapot kon specifi~nite izvori na novi tehnologiipreku razni vidovi sorabotki i partnerstvo.Preku kooperacija i part-nerski odnosi se vr{i transfer na znaewe i tehnologija, {to e osobenobitno za zemjite koi nemaat dovolno sopstvena tehnolo{ka sposobnost.Zaedni~koto partnerstvo na malite i sredni pretprijatija se karakteri-zira so dolgoro~na strate{ka sorabotka so koja se obezbeduva zgolemuvawena vrednosta na komparativnite prednosti na pretprijatijata, nivnitekonkurentni prednosti12) i nivnite zaedni~ki efekti, korisni za sitepartneri.

3.1. Strategiski partnerstva-zdruùvawa

Zaedni~koto partnerstvo, odnosno zdruùvaweto me|u pretprijat-ijata ima za cel zgolemuvawe na vrednosta na komparativnite prednostina pretprijatijata i na nivnite zaedni~ki efekti, korisni za site part-neri (win/win princile)13). Strategiskite partnerstva obezbeduvaat polesenpristap do najnovite tehnologii, obezbeduvaat internacionalizacija,iznao|awe novi pazari, investitori, namaluvawe na politi~kiot i fi-nansiskiot rizik itn. Od druga strana, se smeta deka se gubi nezavisnos-ta na partnerite preku ovoj pat na zdruùvawe i delovno rabotewe. Sta-tistikata pokaùva deka okolu 50% od strategiskite partnerstva pro-pa|aat, no sepak se javuvaat novi partnerstva vo interes na zaedni~kiceli i koristi.

Motiviranosta za strategisko partnerstvo (Strategic alliance) na malitei sredni pretprijatija proizleguva od potrebata za dobivawe na novi

12) Vidi po{iroko: Michael Fairbanks & Stace Lindsay, Plowing the Sea,Nurturing theHidden Sources of Growth in the Developing World, forefword by Michael E. Porter,Harvard Business School Press, Boston,1997

13) Ica Rajshek: Strategic �Alliance an the Small Firm ��,24th European Small Business Sem-inar,1994, Slovenia, September 21-23,1994,str.229

99


tehnologii i postignuvawe na kvalitet vo proizvodstvoto, od potrebataza polesen pristap na pazarot, od potrebata za prodlabo~uvawe na znae-wata, za namaluvawe na politi~kiot i finansiskiot rizik, za osiguru-vawe na konkurentska ednakvost, za obezbeduvawe na profit i t.n.

Ø Kako zna~ajni formi na strategisko partnerstvo, koi vo svetotse razvivaat i poddrùvaat i koi ednovremeno ozna~uvaat i sred-stvo za finansirawe na malite i sredni pretprijatija, se:licencite,fran{izing dogovorite, zaedni~kite vloùvawa.

Zaedni~kite vloùvawa pretstavuvaat strate{ko partnerstvo ipretstavuvaat, me|u drugoto, i forma na finansirawe na malite i sred-ni pretprijatija. Vo Republika Makedonija ovie formi na partnerstvone se mnogu razvieni.

Ø kooperanskite (subcontracting) dogovori me|u golemite i malitepretprijatija itn.

Maloto stopanstvo moè da bide vaèn segment na ostanatoto �go-lemo� stopanstvo preku vospostavuvawe na kooperanski, subcontractingdogovori za sorabotka. Majkl Porter, poznat amerikanski nau~nik, stra-tegiskoto zdruùvawe go smeta za {iroko bazirana strategija na me|u-narodno liderstvo. Toa zdruùvawe vodi kon povisoki formi na organ-iziranost, {to e prifatlivo i poèlno vo konkurentskata bitka na me|u-narodnite pazari. Povrzuvaweto na malite i golemite stopanski subjek-ti preku kooperantski dogovori e osobeno bitno i za makedonskoto sto-panstvo.

Dogovorite za tehni~ka i delovna sorabotka i kooperacija se me|umalite i sredni pretprijatija od edna strana i golemite pretprijatijaod druga strana. Tie bea prisutni vo minatoto, denes povtorno se obno-vuvaat, no so poslaba dinamika. Preku razvojot na kooperantski i dogo-vorni (subcontracting) odnosi i sli~ni formi na sorabotka vo oblasta naproizvodstvoto, distribucijata, nastap na stranski pazari i sli~no, seobezbeduva poeftino kvalitetno proizvodstvo i uslugi. Malite i sred-ni pretprijatija obi~no rabotat preku dogovorni (subcontracting) odnosiso golemite pretprijatija, vo oblasta na avtomobilskata, avionskata,voenata industrija, kompjuterskata oprema i t.n. Vo makedonskoto sto-panstvo ovoj vid na sorabotka postoe{e vo minatoto, a denes ne e dovol-no razvien. Potrebni se stimulirawa na vakviot vid na sorabotka vonacionalnata i me|unarodnata sorabotka, so {to se {irat i potrebnitenovi znaewa i ekonomsko u~ewe kako neophoden faktor za uspe{nostana malite i sredni pretprijatija i stopanstvoto vo celina.

Vo Republika Makedonija ovie formi na kooperacija ne se dovol-no poddràni so sistemski merki i ne se razvieni adekvatno na potrebite.

100


4. Programi za promocija na sorabotka

a) Na{ata zemja nu`no treba da se vklu~uva vo programite na EUkoi se mnogubrojni i se vo funkcija na razvoj na malite i sred-ni pretprijatija so direktna finansiska i nefinansiska pod-dr{ka, vo oblasta na informiraweto i poddr{kata na delovno-to rabotewe, vo promocija na sorabotkata i kooperacijata. Votaa smisla, dosega bea aktivni slednite proekti:

� Proektot- Evropartnerijat, {to pretstavuva{e mo`nost zapovrzuvawe i sorabotka na stopanstvata od zemjite vo tran-zicija i zemjite na EU preku odrùvawe na saemski mani-festacii;

� Proektot na EU za me|ugrani~na sorabotka so Republika Grci-ja, koj sega prerasnuva vo Proekt za razvoj na evroregioni;

� Proektot na EU za me|ugrani~na sorabotka so Republika Grcijai so Republika Albanija, koj isto taka prerasnuva vo Proektza razvoj na evroregion vo toj del na Balkanot.

b) Vo EU vo oblasta na razvojot na partnerstvoto i sorabotkatame|u zemjite ~lenki i po{iroko se realizirani pove}e progra-mi:

� Koi obezbeduvaat mreà na institucii za informacii i zapromocija na sorabotkite kako:EURO-INFO Centri, BICmreàta (centri za biznis informacii), BC-Net (Business Coop-eration Network (mreà za delovna sorabotka) i mnogu drugi in-stitucii, asocijacii i tela. Na ̀ alost vo Makedonija ne pos-toi nitu eden vakov centar;

� Koi obezbeduvaat poddr{ka na konkurentskata sposobnost,preku proekti za trening i konsalting, kako {to se EURO-MANAGEMENT, EUROMARKETING i drugi;

� Koi obezbeduvaat u~estvo vo programi za industriski teh-nologii i materijali (CRAFT) itn.

EU ima izgradeno sistem na instrumenti za spojuvawe na politika-ta na poddr{ka na tehnolo{kiot razvoj i politikata na poddr{ka namalite i sredni pretprijatija i vo tie ramki e daden prioritet na ovojsektor vo programite za istraùvawa vo tehnolo{kiot razvoj. Vo taanasoka postojat golem broj na programi (okolu 1.117) za poddr{ka na ino-vaciite, informati~kite tehnologii i tehnolo{kiot razvoj vo malitei sredni pretprijatija.

Od osobena va`nost e vklu~uvaweto na Makedonija vo ovie progra-mi i proekti, so cel povrzuvawe na pretprijatijata i tehnolo{ki razvoj

101


za poskoro pribliùvawe do EU vo site sferi na rabotewe i ìveewe,soglasno potpi{anata Spogodba za asocijacija i stabilizacija vo april2001 godina.

5. Razvoj na elektronsko delovno rabotewe ( e biznis)

Vo uslovi na informati~ko op{testvo vo koe se nao|aat najrazvi-enite nacionalni ekonomii, sovremeniot na~in na delovno rabotewe govklu~uva elektronskoto vodewe na pretprijatijata, odnosno informa-ti~kata tehnologija i tehnika e dlaboko navlezena vo sekojdnevnotodelovno rabotewe. Ednostavno, sovremenoto, moderno pretprijatie koepretendira da bide efikasno vo svoeto rabotewe i da bide konkurentnosposobno i kompetentno vo svojat dejnost,mora da gi prifati i da giprimenuva najnovite metodi na rabotewe i novite znaewa. Elektronsko-to vodewe na pretprijatijata, elektronskata komercija, informirawe-to, komunikacijata stanuvaat osnoven na~in i metod na rabota.

Takanare~eniot e business stanuva osnoven metod na rabota. Vouslovi na globalizacija na svetskata ekonomija i globalnata konkuren-cija na pretprijatijata im se potrebni brzi, navremeni delovni i drugvid na informacii, koi edinstveno moàt da se dobijat so koristewe naelektronskata tehnika. Tuka se posebno bitni mreìte za polesen teh-nolo{ki pristap i mreìte koi obezbeduvaat {iroki izvori na znaewei informacii. Na toj na~in se obezbeduva mo`nost za soorabotka napretprijatijata od razli~ni zemji vo site oblasti, a osobeno vo prime-nata na novata tehnologija.

Se nametnuva potrebata na makedonskite mali i sredni pretprijati-ja da im se pomogne vo vklu~uvawe na koristewe na najsovremenata teh-nologija na raboteweto, nivno vklu~uvawe vo regionalni i me|unarodnispecijalizirani mreì na organizacii i institucii za razni vidovi nauslugi, informacii i drugi aktivnosti na pretprijatijata. Ottuka sejavuva potrebata od razvoj na nacionalna mreà na instirucii, centriza promocija na novi tehnologii, za {irewe na tehnolo{koto znaewe.

Zaklu~ok

Vo uslovi na globalizacija na svetskata ekonomija, sektorot na ma-lite i sredni pretprijatija nu`no se internacionalizira, a za toa epotrebno soodvetno da se podgotvi. Edinstveno konkurentno sposobnipretprijatija, {to vklu~uva i primena na najsovremeni znaewa i novitehnologii, moàt da stanaat del od svetskiot pazar na stoki i uslugipreku delovna sorabotka, partnerstvo i direktni dogovori.

102


So cel da se prodlabo~i i da se zasili sorabotkata so stranskitepartneri, a so toa i da se obezbedi tehnolo{ki razvoj na makedonskataekonomija, potrebno e prezemawe niza zakonski i ekonomski merki iinstrumenti, a pred sÈ:

� Donesuvawe na strategija za ekonomskiot, socijalniot i tehno-lo{kiot razvoj na Republika Makedonija i nejzina konzistentnaprimena;

� Donesuvawe na tehnolo{ka politika (politika na tehnolo{kiotrazvoj) koja }e poddrùva supstitucija na uvozot,poddr{ka nainovatorstvoto i sopstven tehnolo{ki razvoj i tehnolo{kasposobnost vo oddelni prioritetni oblasti;

� Donesuvawe na nacionalna politika na poddr{ka na razvojotna malite i sredni pretprijatija;

� Sozdavawe na povolno delovno opkruùvawe za nepre~en razvojna pretpriemni{tvoto;

� Aktivno vklu~uvawe vo programite na EU, vo interes na zgole-muvawe na partnerstvoto i sorabotkata so stranski partneri;

� Promocija na proektite na EU za obuka vo oblasta na delovno-to rabotewe, transferot na tehnologija i tehnolo{kiot menax-ment i marketing posebno,so cel da se obezbedi pobrzo pri-bliùvawe kon evropskite standardi za obrazovanie i stru~nost.Poseben aspekt da se stavi na: e- business, e- governance, e- educa-tion;

� Osnovawe fond za rizi~en kapital koj }e investira vo visokorizi~ni malite i sredni pretprijatija koi razvivaat visokatehnologija i koi vnesuvaat inovacii;

� Fond za razvoj na malo stopanstvo koj }e go finansira inova-torstvoto kaj malite i sredni pretprijatija, }e obezbeduva ga-rancii za dobieni krediti za tehnolo{ki novini, }e subven-cionira kamati itn;

� Zakonska i druga poddr{ka za osnovawe na tehnolo{ki par-kovi,delovni inkubatori, inovativni centri i drugi instituciiza tehnolo{ka poddr{ka;

� Zakonska i druga poddr{ka na lizingot, fran{izata, licencite,kako instrumenti za finansirawe na malite i sredni pretpri-jatija i transferot na tehnologijata.

103

Boris âlovski

Boris ̂ alovskiStopanska komora na Makedonija

STRANSKITE DIREKTNI INVESTICIII TEHNOLO[KIOT RAZVOJ

Voved

Mnogu zemji imaat za cel i bi sakale da privle~at stranski direkt-ni investicii (SDI) nudej}i sekoga{ sÈ poblagoprijatni paket uslovi,opravduvaj}i gi nivnite aktivnosti so dobivawe na o~ekuvani nadvo-re{ni znaewa, generirani od nadvore{nite delovni partneri.

Nasproti golemite najavi pred javnosta za golemoto zna~ewe na SDIvo ekonomskata politika, sepak mnogu malku e storeno za poddr{ka naovaa cel. Pokraj faktot {to SDI se mnogu va`ni za javnata politika,ima mala evidentnost vo poddr{kata i prezemaweto merki.

Sledej}i gi sovetite na multilateralnite agencii za razvoj (policy-makers), nositelite na politikata vo mnogu zemji vo razvoj i zemji votranzicija, privlekuvaweto na direktnite stranski investicii im zaze-ma visoko mesto vo nivnite agendi, bidej}i se nadevaat deka vlezot naSDI }e im donese novi tehnologii, know-how, a toa }e pomogne vo zgole-muvaweto na produktivnosta i konkurentnosta na doma{noto proizvod-stvo na doma{niot i na stranskite pazari. Mnogu zemji odat nad toa,davaj}i im na stranskite partneri �nadnacionalen tretman�, nudej}i imna stranskite kompanii stimulacii i osloboduvawe od pla}awe carinii danoci, odnosno mnogu popovolni uslovi od onie {to im se obezbedu-

104


vaat na doma{nite firmi. Kako ekonomski racionalen vakviot tretmannositelite na politikata go opravduva so toa {to nadvore{noto vli-janie od SDI }e vlijae na produktivnost kaj doma{nite firmi, pod pri-tisok na konkurencijata od nadvor. No, edinstven problem e {to nemadokaz deka nadvore{noto vlijanie generira porast na produktivnostakaj doma{noto proizvodstvo kako rezultat na SDI.

1. Direktni stranski investicii

Vkupnite direktni stranski investicii vo Republika Makedonijakon krajot na 2001 godina dostignaa 843,7 milioni dolari.

Vo 2001 godina zabeleàn e najgolemiot priliv i iznos na direkt-ni stranski investicii.

Najzna~ajniot iznos na direktni stranski investicii e ostvarenvo ili so privatizacionite i post-privatizacionite transakcii prekuMakedonskata berza na akcii.

I pokraj rasteòt na stranskite direktni investicii i nivnotorazmestuvawe vo pove}e sektori na proizvodstvo i dejnosti na ekonomi-jata vo izminatiot period, istite malku pridonesoa za zabrzan razvoj ipodigawe na tehnolo{koto nivo i osvojuvawe na me|unarodnite standar-di ISO. Vakvata sostojba nepovolno se odrazi vrz proizvodstvenite ak-tivnosti i proizvodstvoto voop{to, po toj osnov i na izvozot na makedon-skite proizvodi na stranskite pazari. Spored necelosni podatoci sokoi raspolagame vo Republika Makedonija imame sertificirani 70 proiz-vodi i uslugi so ISO standard. Vo postapka za sertifikacija bi moèloda ima u{te okolu 66.

Za sporedba, spored podatocite od Stopanskata komora na Sloveni-ja, tie imaat sertificirano so ISO standardi nad 850 proizvodi.

Od ovaa sporedba moème da konstatirame kolkavo e zaostanuvawe-to kaj nas.

Ispolnuvaweto na ISO standardite za proizvodite i uslugite koipretendiraat da bidat izvezeni i vklu~eni na me|unarodniot pazar e

Tabela 1

DIREKTNI STRANSKI INVESTICII PO GODINI I VID NA INVESTIRAWE

Godina 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Vlez na DSI vo mil.SAD$ 11,20 15,72 117,80 33,0 175,1 443,30

Izvor: Narodna banka na Makedonija

105

Boris âlovski

argument koj gi prepora~uva proizvodite i garantira za nivniot kval-itet. Takvite proizvodi se prepoznatlivi i za potro{uva~ite. Moèmeda konstatirame deka i dosega, osobeno vo idnina te{ko }e moàt dabidat vklu~eni bez ispolnuvawe na ovie kvalitativno tehni~ki stand-ardi.

Grafikon 1

STRUKTURA NA STRANSKI DIREKTNI INVESTICIIPO SEKTORI VO 2001 GODINA


Tabela 2

STRANSKI INVESTICII PO SEKTORI (2000-2001 GOD.)

Sektor2000

vo mil.SD$2001

vo mil.SAD$

Transport i komunikacii 0,45 364,20

Finansiski sektor 104,70 11,20

Proizvodstvo 34,50 37,50

Grade`ni{tvo 19,10 12,40

Rudarstvo i prerabotka na metal 9,60 2,10

Trgovija i odrùvawe 2,40 8,50

Delovni aktivnosti 2,36 8,52

Katering trgovija 0,14 1,30

Zemjodelstvo i ribarstvo 0,01 1,35

Ostanato 0,15 0,08

Izvor: Podatoci na NBM

Trgovija i

odrùvawe

1,90%

Delovni

aktivnosti

1,91%

Rudarstvo i

prerabotka na

metal

0,47%Katering

trgovija

0,29%

Zemjodelstvo i

ribarstvo

0,30%

Ostanato

0,02%

Transport i

komunikacii

81,45%

Grade`ni{tvo

2,77%

Proizvodstvo

8,39%

Finansiski

sektor

2,50%

106


Makar {to najgolemite stranski investicii dojdoa preku priva-tizacijata na makedonskiot Telekom (od MATAV - Ungarija), bea pri-vle~eni i od sektorot proizvodstvo, proizvodstvo na crna metalurgija,cement, prerabotka na surova nafta, hrana i pijaloci, tekstil, no istotaka i vo bankarstvoto i osiguruvaweto.

2. Direktni stranski investicii po zemji

Najgolem stranski investitor vo Republika Makedonija po zemji eUngarija (najmnogu preku MATAV), sledat od Grcija, Soedinetite Ameri-kanski Dràvi, [vajcarija, Kipar, Germanija, Velika Britanija i Slo-venija.

3. Dano~nata regulativa i SDI

Dano~niot sistem vo Makedonija e vo proces na transformacija.Osnovnite principi i zada~i na dano~nite reformi imaat za glavna celda go dogradi postojniot sistem vo nov moderen i efikasen sistem koj }ebide poprivle~en za stranski investitori i da bide kompatibilen soonoj na EU.

Osnovnata taksa za kompaniite so stranski akcioneri (dokolkuimaat najmalku 20% od akciite) se namaluvaat za proporcionalnotou~estvo na stranskata investicija, za vremetraewe od prvite tri godiniod investicijata. Taka na primer, dano~nata stapka za kompanija so stran-ski akcioner koj poseduva 60% od akciite bi bila 15h(100%-60%)=6%. Zastranska kompanija koja poseduva 100% od akciite ne pla}a danok vo pr-

Tabela 3

NAJGOLEMI INVESTITORI

Investitor firma Zemja na investitorot

Matav Hungary

Balkanbrew Greece

Nelenic Petroleum Greece

Titan/Halderbank Financier glaris Switzerland

Balkan Steel Liechtenstein

Duherko Skop Investment Liechtenstein

Knauf Gmbh Austria

Tobacna Slovenia

QBE LTD Great Britain

National ank of Grece Greece

FHLKirjakidis S.A. Greece

Elsbisko SA Atika Greece

Izvor: Agencija za privatizacija

107

Boris âlovski

vite tri godini od raboteweto. Isto taka, ne se odano~uva niti trans-feriraniot profit.

*

* *

Dosega iznesenoto se odnesuva na fakti~kite sostojbi so stranskitedirektni investicii vo Republika Makedonija, od gledna to~ka za niv-noto nivo po godini, iznosi, zemji, kompanii i granki vo koi SDI seinvestirani.

Ednovremeno kratko e poso~ena dano~nata regulativa koja se odne-suva na ovie investicii, so ocenka deka istata ne e dovolna za da privle~ei motivira stranski kompanii da investiraat vo Makedonija. No, sakamda kaàm deka ne e samo dano~nata politika taa koja presudno vlijae vrzorientacijata na stranskite investitori.

Stranskiot kapital i tehnolo{kiot razvoj se imperativ na pre-struktuiraweto na proizvodstvoto kaj ekonomskite subjekti soglasno me-|unarodnite standardi, toa e su{tinata na temata. Kako da dojdeme dopoblizok odgovor. Za da toa bide {to poblisku do realnosta, sprovedovanketa so opredelen broj subjekti po reprezentativna metoda. Odgovo-rite na menaxerite i nositelie na sopstvenosta e re~isi istovetna ilimnogu bliska.

Pred da pominam na zaedni~kite pogledi na anketiranite makedon-ski kompanii na ovaa tema, mislam deka e va`no da istaknam kakvi beadvièwata vo svetot vo 2002 godina, moèbi so nade` deka poblisku }emoàt da ja procenam perspektivata na SDI vo Makedonija vo 2003 inatamu.

Stranskite direktni investicii vo minatata godina zna~itelno senamaleni re~isi za 800 milijardi dolari. Opa|aweto se dolì na zaba-vuvaweto na rezultatite od raboteweto vo svetskata ekonomija, potoaopa|aweto na delovnata doverba, a osobeno nastanite od 11 septemvri voSAD. Prodolènata ekonomska procesija, bavnoto vra}awe na delovna-ta doverba osobeno vo SAD vo izve{tajot na UNKTAD se ocenuva dekane treba godinava da o~ekuvame zgolemuvawe na direktnite stranski in-vesticii. Kon ova treba da se istakne vlijanieto na eventualnata vojnaprotiv Irak {to }e ima silno negativno vlijanie vrz delovnite aktivnos-ti na svetskata ekonomija.

No sepak bi spomnal deka izvesno zgolemuvawe SDI zabeleàa voekonomiite vo razvoj i Centralna i Isto~na Evropa.

108


Vrz izvr{enata anketa moè da se izvle~at dve su{tinski ocenki.Predolg period, moèbi pove}e od 15-tina godini proizvodstvototehnolo{ki zaostanuva i nema nikakvi investirawa vo novi tehnologii,inovacii i prestruktuirawe na proizvodstvoto voop{to, a osobeno naproizvodstvoto nameneto za izvoz.

Prvata su{tinska ocenka koja ja potvrduva anketata e osetnoto za-ostanuvawe vo tehni~ko-tehnolo{kiot razvoj, a sledstveno na toa kvali-tetot, standardite, konkurentnosta. Osobeno tehnolo{koto zaostanuvawee prisutno vo proizvodstvoto na metali kako: olovo i cink, bakar, fero-leguri i feronikel, ~elik i proizvodi od ~elik (bez �Makstil� kade serealizira zna~ajna programa za modernizirawe vo sklad so evropskitebarawa).

Tehnolo{kite promeni se vo fokusot na interesot na razvojnitepolitiki na makro i mikro plan. Unapreduvaweto vo tehnikata-tehnolo-gijata ima golem pridones vrz ekonomskiot rast i razvoj. Unapreduvawe-to na tehnologiite, rastot na produktivnosta, novite proizvodi i uslu-gi sÈ pozna~ajno u~estvuvaat vo stapkite na rastot na ekonomiite vo siterazvieni zemji i onie koi go sledat tehnolo{kiot razvoj.

Ako e toa taka se nametnuva konstatacijata od neophodnosta za zapo~-nuvawe investicionen ciklus za razvoj i itno tehni~ko tehnolo{ko pre-struktuirawe, osobeno vo sektorite vo koi imame dovolno doma{na sup-stanca i rezervi. Takvi sektori se: proizvodstvo na metali, grade`nimaterijali i mermer, zemjodelski i prehranbeni proizvodi, tekstil, far-macija, hemija, energija, sto~arstvo, lozarstvo, tutun itn. Ovde ovie pro-izvodi i sektori se navedeni kako primer.

Slednata, vtora su{tinska ocneka e nemo`nosta za finansirawena investicioniot ciklus i zabrzan tehnolo{ki razvoj bidej}i ne raspo-lagame so finansiski sredstva za toa.

Nemaweto doma{na akumulacija, nemawe doma{no {tedewe zaradipoznatite ekonomski sostojbi, pregolemiot nadvore{en i vnatre{endolg, obvrskata za finansirawe na stranskite dostasani obvrski i tn.onevozmoùvaat investirawe vo nov razvoen ciklus, niti vo tehni~kotehnolo{ka modernizacija i prestruktuirawe na ekonomijata.

Sledstveno na toa dopirame do moèbi edinstvenata mo`na {ansa -direktnite stranski investicii. No, kako do niv?

Napred navedenite podatoci ne se ohrabruva~ki zaradi sostojbitevo regionot, kako posledica na toa sostojbite vo zemjata, pre~estite itrajni eksterni {okovi, nezavr{enata privatizacija, nestabilniotekonomski sistem vo zemjata, konkurencijata od drugi zemji itn. Ambi-entot za privlekuvawe direktni stranski investicii ne e atraktiven,

109

Boris âlovski

pokraj dolgata sorabotka so brojni stranski partneri koi dobro nepoznavaat.

So padot na SDI vo 2001 godina, sÈ pove}e stanuva va`no za zemjiteda �izmerat� kakvi se nivnite rezultati vo smisla na privlekuvaweto naSDI i kakov e nivniot potencijal vo idnina. Kako da se �izmeri� tojrezultat za privlekuvawe SDI? Spored izve{tajot na UNKTAD posto-jat dva indikatori: eden za doma{niot potencijal za SDI i drugiot zarezultatite od SDI. Ovie dva indikatori davaat iznenaduva~ki rezul-tati za 140-te zemji i ekonomii. Na vrvot na listata na izvoznici naSDI se razvienite zemji. Ekonomiite vo tranzicija i zemjite vo razvojimaa najgolema polza vo periodot me|u 1985 i 2000. Pri toa se voo~uva:

- promenlivite korporativni strategii se dviè~kata sila nanajgolemiot del od svetskata trgovija osobeno vo elektronika-ta, avtomobilskata industrija i tekstilot. So ogled na ulogata,{to transnacionalnite korporacii ja imaat vo izvozot, zemjitekako na{ata gi zgolemuvaat naporite da privle~at izvozno-ori-entirani SDI i da gi iskoristat, bidej}i takvite SDI se smetadeka imaat najgolemi razvojni prednosti. Konkurencijata zavakvite investicii gi tera zemjite da prifatat i posebni uloviza privlekuvawe SDI

- popovolni za stranskite subjekti vo sporedba so doma{nite, kakoi poprecizen pristap vo promocijata na SDI. Uspe{noto tar-getirawe upatuva kon analiza za relativnite prednosti i sla-bosti na lokacijata vo svetlina na korporativnite strategiikoi vlijaat na odlukite za lokacijata. Takiot pristap moè dagi zgolemi {ansite za privlekuvawe na takov tip na investiciikoj }e pridonese za ostvaruvawe na razvojnite celi na zemjata.

Od tuka vtorata su{tinska poraka i konstatacija: za da se dobijatmaksimum razvojni pridobivki od izvozno orientiranite SDI, presud-na e ulogata na vladinata politika. Transnacionalnite korporacii sefokusiraat na postojnite komparativni prednosti na zemjata doma}in,osobeno niskite tro{oci na rabotna sila, postojnite sposobnosti i mo`-nosti, tehnolo{kite mo`nosti, mreàta na dobavuva~i i logistikatakoga nivnite izvozni aktivnosti se lociraat vo nerazvienite i zemjitevo razvoj. Za zemjata doma}in celosno da moè da gi ispolzuva beneficii-te i da gi transformira vo dinami~ni i odr`livi prednosti, neophodnae sootvetna aktivna politika na vladata. Za da se podobri konvergenci-jata me|u delovnite celi na pretprijatijata i nacionalnite razvojni celi,programite na SDI isto taka treba da se konzistentni so nacionalniteprioriteti i strategii.

110


Kako {to izve{tajot za SDI pokaùva, vo Republika Makedonijaprilivot na SDI vo 2001 godina zna~itelno e pogolem vo sporedba so2000 godina. Taka, od 175 milioni SAD$ vo 2000 godina porasnaa na 430milioni SAD$ vo 2001 godina. [to se odnesuva za u~estvoto na zemjatavo globalniot iznos na SDI, so nejzinoto u~estvo vo globalniot BDP,vrednosta za Makedonija vo 1998-2000 godina se namaluva {to ja plasirana 66-to mesto od 140 zemji. Toa pokaùva deka stopanstvoto na Makedon-ija dobiva pomalku SDI od o~ekuvawata spored negoviot obem. Rezulta-tot 1998-2000 - indeks na doma{niot potencijal za SDI (sostaven od osumvarijabli: stapka na BDP porast, BDP po ìtel, u~estvo na izvozot voBDP, broj na telefoni na 1000 ìteli, komercijalna potro{uva~ka nastruja po ̀ itel, u~estvo na tro{ocite za istraùvawe i razvoj vo brutonacionalniot dohod, u~estvo odnosno broj na studenti vo populacijata,kako i politi~kiot i komercijalniot rizik vo zemjata) za Makedonija e0,250, {to ja rangira na 86 mesto.

Ova se sostojbite koi se va`ni za natamo{niot od.

Anketata vo zavr{niot del pokaà:

Prednostite za privlekuvawe SDI kaj nas se:

- relativno eftina rabotna sila;

- dobro obu~ena rabotna sila vo pove}e sektori;

- mestopolo`ba na golema raskrsnica;

- relativno zadovolitelna dano~na politika za SDI, (oslobodu-vawe od pla}awe danok 3 godini, 15% danok na dobivka...);

- brojni spogodbi za slobodna trgovija 11;

- Dogovor za stabilizacija i asocijacija so EU;

- zadovolitelni resursi za eksploatacija vo pove}e sektori;

- Slobodni carinski zoni vo Skopje, Kavadarci.

Slabosti koi pre~at za pozna~ano privlekuvawe na SDI se:

- nedovolno stabilna politi~ka situacija;

- seriozno tehnolo{ko zaostanuvawe vo proizvodstvoto i uslu-gite,

- nestabilen ekonomski sistem vo zemjata;

- nazadovolielno funkcionirawe na pravniot, zakonskiot i sud-skiot sistem vo zemjata;

- korupcija;

- nedefinirani odnosi vo privatizacijata i postprivatizacijata;

- neobezbedenost od nekomercijalen rizik.

111

Boris âlovski

Vo zavr{nava re~enica sakam da ukaàm na: potrebata od dogradu-vawe na sistemot za privlekuvawe na SDI, dopolnuvawe na �asortima-not� na prednosti od zakonsko sistemska gledna to~ka, kako realno edin-stvena {ansa za stabilizirawe na ekonomijata i zapo~nuvawe nov raz-voen ciklus.

113


M-r Qerka Tot - NaumovaOHIS AD Skopje

INVESTICIITE KAKO FAKTORZA TEHNOLO[KI RAZVOJ

VO REPUBLIKA MAKEDONIJASO POSEBEN OSVRT NA AD OHIS

�Kreativnosta e eden od poslednite mo`nosi na legalen na~inda se zdobie prednost pred konkurencijata�

Ed Mc Cabe

[to e tehnologija?

Poimot tehnologija se definira pred sÈ, kako faktor za razvoj ise naglasuva negovata osnova vrz naukata. Spored Mesthene: �Tehnologi-jata e organizirana primena na nau~ni i drugi organizacioni znaewanameneta za prakti~ni celi.� 1)

Jantsch naglasuva : �Tehnologijata opfa}a {iroki podra~ja naistraùvawa od oblasta na fizi~kite i op{testvenite nauki.� 2 )

Dodeka Edward Denison od Brooking institut tehnolo{koto unapredu-vawe go definira po{iroko ; ne gi vklu~uva samo proizvodnite tehni-ki, tuku i menaxerskite tehniki i novite formi na biznis organizaci-

1) Ekonomska enciklopedija II,SA,Beograd, 1984 godina2) Ekonomska enciklopedija II,SA,Beograd, 1984 godina

114


jata. �Poop{to, tehnolo{koto unapreduvawe e povrzano so otkrivawe-to na novo znaewe koe ovozmoùva kombinirawe na dadena koli~ina naresursi na nov na~in za da rezultira vo zgolemen autput�.3)

1. Tehnolo{kiot razvoj - procesna kapitalizacija na znaeweto

Koga tehnologijata se poistovetuva so znaeweto i informaciitestanuva neophodno da se povrzat site sovremeni promeni pod eden poim�tehnolo{ki razvoj.� Tehnolo{kiot razvoj e mnogu kompleksen fenomenkoj analiti~ki moè samo da se aproksimira, no te{ko deka }e moè ito~no da se opi{e. Ekonomskata analiza na tehnolo{kiot razvoj, nego-vite tendencii i ekonomski zakonomernosti dobivaat posebno teoret-sko i prakti~no zna~ewe vo sega{niot period koga korenito se menu-vaat ekonomskite mo`nosti na nau~no- tehnolo{kiot napredok i se for-mira nova materijalno-tehnolo{ka osnova na op{testvoto. Tehnologi-jata se javuva kako osnoven nositel na promenite vo sozdavaweto na op{-testveniot proizvod. Tradicionalnite faktori na proizvodstvoto: anga-ìran trud, kapital i prirodni resursi, tehnologijata gi stava vo za-den plan i primatot mu go doveri na ~ove~kiot resurs kako motorna silana stopanskiot razvitok.

Znaeweto ima presudna uloga vo razvojot voop{to. Otvoraweto napazarot na znaewe dejstvuva blagotvorno vrz site ostanati proizvodstvenifaktori. Znaeweto pazarno moè da se valorizira i da se tretira kaokapital.

Kako e toa mo`no? 4) Odgovorot se pretpostavuva vo tehnolo{kioti organizacioniot, pa i finasiskiot motiv pri kombiniraweto na proiz-vodstvenite faktori. Poznato e deka povisoko tehnolo{ko nivo na pos-tojniot kapital pretstavuva i relativno ponisko u~estvo na povisokasupstitucija na trudot so kapital na edinica proizvod. Podobrata or-ganizacija na tehnolo{kiot proces, rakovodeweto i marketingot pret-postavuvaza ista koli~ina proizvoden proizvod ponisko kapitalno an-gaìrawe.Znaeweto i vo koj i da e del od tehnolo{kiot razvoj, pa i vofinasiskata ume{nost na izvorite i sredstvata vo bilansite, supstituiraodredena koli~ina kapital. Zna~i, vo dopolnuvawe na faktorot proiz-vodstvo se voveduva u{te �kreativnost� i �inovaciska klima� � istraù-vawe i nauka. Iskustvata pokaùvaat deka parite vloèni vo fundamen-

3) Prof. d-r Zlatka Popovska, Politika na tehnolo{kiot razvoj, Ekonom-ski fakultet, Skopje, 2000 gidina, str.28

4) D-r Miroqub [ukarev ��Znaeweto vo funkcija na kapitalot�/1991 god.

115


talni istraùvawa imaat stapka na povratok od 28% godi{no, dodeka natehnolo{kite inovacii im se pripi{uvaat nad dve tretini od porastotna produktivnosta. Dene{nata tehnologija e eden integralen sistem naintelektualnite, kulturnite, rakovodnite, pa duri i politi~kite kom-ponenti, taa e edinstvo na proizvodstvenata, investicionata i inova-cionata sposobnost.

1.1. Tehnolo{kiot razvoj vo ekonomskiot ambientna makedonskoto stopanstvo

Karakteristiki na sovremenite tehnologii ne e mo`no da se objas-nat nadvor od konteksot na ekonomskiot razvoj. Od toj kontekst Repub-lika Makedonija e vo golemo zaostanuvawe vo osvojuvaweto i primenatana sovremenite tehnologii, a ednovremeno e staveno vo zna~itelna teh-nolo{ka zavisnost od stranstvo. Ova poradi faktot {to krupnite licen-ci naj~esto bea so zastareni tehni~ko-tehnolo{ki re{enija, nevalidniza stranskite sopstvenici, so {to na{ata zemja postepeno se pretvora{evo tehni~ko-tehnolo{ka kolonija na stranski multi-nacionalni kom-panii. Imaj}i gi predvid gornite napomeni, tehnolo{kata zavisnost namakedonskoto stopanstvo se manifestira so : uslovenost, vo najgolem brojslu~ai poradi kupuvawe na zastarena uvozna oprema i rezervni delovipod nepovolni kreditni uslovi; uslovenost za kupuvawe na uvozni suro-vini i materijali; nedovolno garantirani tehnolo{ki performansi zakupenite licenci i stranski tehnologii; nemo`nost za potpolno koriste-we na instaliranite kapaciteti so kupena tehnologija; ograni~eni mo`-nosti za izvoz na finalni proizvodi od stranski tehnologii, pred sÈ,poradi inferiorna polo`ba sprema multinacionalnite kompanii; ne-mo`nost za konzistentno koristewe na doma{nite kadrovski potencija-li, osobeno vo razvojot na sopstven �know-how�, �softwere� i sli~no. Viso-kiot stepen na tehnolo{kata zavisnost na makedonskoto stopanstvo vli-jae{e i vrz zna~itelnata devizna zadolènost vo izminatiot period, beznekoja solidna perspektiva spomenatite investicii vo instaliranitekapaciteti da moàt so sopstveno proizvodstvo i sopstveniot izvoz nastoki da obezbedat i vra}awe na deviznite investicioni krediti.

Vaka izgradeni inustriski kapaciteti bez adekvatno upravuvawe irakovodewe vo smisla na menaxment se zavisni i od skapi stranski suro-vini i uvozna energija. Markeringot i plasmanot na proizvodite na go-lem broj investicioni potfati se limitirani i ograni~eni na doma{niotpazar poradi visoki fiksni tro{oci, neadekvatnata organizacija na pro-izvodstvoto i nedovolnata kadrovska ekipa. Poradi zaostanuvaweto zadsovremenite procesi na restrukturalizacija na proizvodstvoto i teh-nologiite vo svetot, na{eto stopanstvo koe e opremeno glavno so teh-

116


nologii od {eesettite i sedumdesettite godini, a koi preku procesitena restrukturalizacija zapadnite stopanstva ve}e gi napu{tija, e nedo-volno komunikativno i nekomplementarno so zapadnoevropskite stopan-stva, kako spored vidot na proizvodstvoto taka i spored fizi~kite kar-akteristiki na proizvodite, kvaliteot, dizajnot i sovremenosta.

A predizvikot ? Namerata e ne samo da se otvori pazar na idei,tuku tie i da se eksploatiraat vrz osnova na nivno vklu~uvawe vo osno-va~kiot kapital na novite pretprijatija. [to e toa ako ne e proces nakapitalizacija na znaeweto.

2. Investiciite - dvigatel na ekonomskiot razvoj

Poagaj}i od nedostigot na kapital vo Makedonija, tehnolo{kiotrazvoj se odlaga kako problem na idninata i vakviot odnos ja pasivizirarazvojnata energija. Iako tehnolo{kiot napredok e kriti~no zavisenod nematerijalnite faktori kakvi {to se naukata, obrazovanieto, stru~-nosta na kadrite i obemot na informaciite, mora da se ima na um dekatehnolo{kite inovacii vo najgolem del se realiziraat vrz osnova nainvesticii (preku kupuvawe oprema i tehni~ka pomo{ na ispora~atelite,preku zaedni~ki vloùvawa, direktni stranski ispora~ateli i sl.) Os-ven toa, sovremenite tehnologii zastaruvaat relativno brzo i baraatinvesticioni sredstva za obnovuvawe, zamena i razvoj. Realno treba dase proceni potrebnoto nivo na investicii vo funkcija na tehnolo{kiotrazvoj. Zna~i, negovata realizacija e uslovena pokraj od znaewata i odraspoloìvosta so investicii, kako materijalen faktor. Za tehnolo{-kiot razvoj ne se bitni samo finasiskite sredstva, tuku i zadolìtelenorganizacionen, socijalen i sistemski karakter. Preku investiciite sevr{i materijalizirawe na dostignuvawata i soznanijata na naukata, od-nosno prakti~no voveduvawe na tehnnolo{kiot razvoj vo proizvodniteprocesi i vo site drugi sferi vo op{testvoto.

Moè da se re~e, so �jazikot na hemijata�, deka investiciite se javu-vaat vo uloga na �katalizator� koj ovozmoùva zabrzuvawe na spojot me|unau~nite otkritija i nivnata primena vo proizvodnite procesi, spo-juvaj}i gi vo edinstven nau~no � tehnolo{ki progres.

Ekonomskiot i tehnolo{kiot razvoj se nedelivi.Tehnolo{kiotrazvoj ovozmoùva zgolemuvaweto na proizvodstvoto kako osnoven uslovza zgolemuvawe na akumulacijata, odnosno neto delovniot vi{ok, a otta-mu i zgolemuvawe na mo`nostite za finansirawe na investiciite od sop-stveni izvori. Pokraj toa, mo`nosta za intenzivirawe na investiciitetreba da se bara i preku posoodvetna raspredelba na ostvarenata akumu-

117


lacija. Taka posmatrano, istaknuva prof. d-r M. Nestorovski,5) inves-ticiite se edna od najzna~ajnite ekonomski kategorii vo ekonomskatanauka. Tie doveduvaat do akumulacija na kapital � so niv se sozdava dopol-nitelen fond na oprema, grade`ni raboti i zalihi, a so toa se podignuvanivoto na potencionalniot nacionalen proizvod i se potiknuva ekonom-skiot raste` na dolg rok. Preko investiciite moè da se razberesu{tinata na procesot na ekonomski razvoj na nacionalnata ekonomija.Investiciite se podvi`nikot na toj proces.

2.1. Poim i definicija na investicii

Vo ekonomskata literatura moàt da se sretnat brojni definiciina kategorijata investicii. Francuskiot avtor Pierre Massè poznat pomnogu uspe{noto definirawe na poimot investicii, gi sfa}a investicii-te istovremeno kako akt na pretvorawe na finansiski sredstva vo real-ni dobra i kako rezultat od pretvoraweto na finansiskite sredstva vorealni dobra, odnosno samoto investirano realno dobro. So poimot in-vesticii toj gi opfa}a site finansiski izdatoci za izgradba i nabavkana realni trajni dobra, odnosno proizvodni dobra nameneti za koris-tewe vo podolg period na rabota vo pretprijatieto.Sozdavaweto produk-tivni dobra pretstavuva osnova na definiraweto na investiciite {togo pravi Massè. Inaku, vo ekonomskata literatura vakviot pristap nadefinirawe na investiciite e poznat kako definirawe vo potesna smisla.

Mo{ne interesen pristap vo definiraweto na investiciite se sret-nuva kaj francuskiot avtor G. Depallens. Negovoto definirawe moè dase klasira vo po{irokoto sfa}awe na poimot investicii.Toj smeta dekapod investicii treba da se opfati ne samo sozdavaweto ili nabavka nafiksni fondovi, tuku site operacii na pretvorawe na pari~nite sred-stva vo elementi za postojano koristewe vo pretprijatieto vo eden podolgperiod.

Investiciite se podvi`nik i na drugite faktori na ekonomskiotrazvoj. So investiciite se aktiviraat rabotnata sila i prirodnite resur-si, se ovozmoùva transfer na tehnologija i znaewa. Tie se �krvotok�koj go hrani procesot na razvoj, a od toj proces, povratno, se sozdavaakumulacija za novi investicioni tekovi, me|u koi i sredstva za nau~niteistraùvawa.

5) Prof. d-r Metodija Nestorovski, Ekonomija na investiciite, Ekonomskifakultet,2000 g

118


3. Periodizacija na tehnolo{kiot razvoj baziranna investicii vo Republika Makedonija

3.1. Period pred osamostojuvaweto na zemjata

Ograni~enosta na faktorot kapital, sfaten kako finansiski i rea-len, so koj na{ata zemja se sudruva dolgoro~no, e rezultat na karakteris-tikite na primenetiot model na razvoj vo periodot 1945 - 1989 godina,koj ne be{e vo sostojba da obezbedi dovolno sredstva za akumulacija,odnosno investicii, i za opstanok na sistemot.

Fiksniot kapital e mnogu depresiran. Toj e sozdavan prete`no vo{eesettite i sedumdesettite godini.Toa se decenii koga invetsirawetobe{e na mnogu visoko nivo vo site dejnosti od stopanstvoto i vo infra-strukturata. Ovde treba da se spomene nesopstveni~kiot tretman na op{-testveniot kapital i negovata �bagatelna cena�- nasproti faktot {totoj postojano e tipi~no deficitaren razvoen faktor. Nesopstveni~kiottretman na op{testveniot kapital, a spored toa i otsustvo na odgovor-nost i rizik za negovoto normalno reproducirawe i postojano oplodu-vawe, pridonesuva{e lesno da se vleguva vo novi investicioni zafatibez prethodno kompetentno i kompleksno proveruvawe na op{testveno-ekonomskata opravdanost na investicionite proekti. Dolgoto odrùvawena kamatnata stapka, kako cena na upotrebnata vrednost na kapitalot,direktno ja stimulira{e i pothranuva{e novite vloùvawa. Spored toafenomenot �meko buxetsko ograni~uvawe�6) be{e prisuten i vo makedon-skata praktika. Stapkite na internata akumulativnost na stopanstvotovo Republika Makedonija po~nuvaat da opa|aat u{te od 1966 godina. Neg-ativnata razlika pome|u obemot na akumulacijata i obemot na bruto inves-ticiite postojano raste, predizvikuvaj}i se ponizok stepen na pokrienostna bruto investiciite so doma{nata akumulacija i se pogolema zadol-ènost, a vo uslovi na poka~uvawe na op{toto nivo na razvienost.

Vloùvawata vo osnovni fondovi vo periodot od 1971 do 1980 godi-na prose~no godi{no se zgolemeni so realna stapka od 6,6 %. U~estvotona investiciite vo op{testveniot proizvod od 1971 do 1980 godina iz-nesuva{e okolu 40%. Relativno visokiot intenzitet e ostvaren so zgole-meno koristewe na stranski krediti koi vo vkupnite investicii u~est-vuvaa so okolu 25 %, kako i so koristewe na dopolnitelna akumulacijana federacijata. Kako rezultat na ostvarenite bruto investicii vo os-novni fondovi vo koi dominira u~estvoto na industrijata so 38,5%, zem-

6) Jano{ Kornai- �Reprodukcija nesta{ica� kade go upotrebuva terminot:�meko buxetsko ograni~uvawe�- so koj objasnuva nepazarnoto odnesuvawena pretprijatijata

119


jodelieto i vodostopanstvoto so 14,4% dojde do zna~ajno pomestuvawe vostrukturata na fiksnite fondovi vo polza na ovie oblasti. Pogolemakcent vo vloùvawata e daden na surovinsko-energetski sektor. Ednapolovina od vloùvawata bea naso~eni vo primarniot sektor, okolu ednatretina vo tercijalniot sektor, a samo edna petina vo osnovniot nosi-tel na razvojot- sekundarniot sektor.7)

Stopanstvoto stanuva{e sÈ pomalku izvozno-sposobno, a uvozno za-visno, prosledeno so permanenten trgovski debalans vo razmenata sostranstvo, koj, vo golema merka, be{e pokrivan so novi krediti vo stran-ska valuta. Po~nuvaj}i od 1980 godina dojde do namaluvawe na investicii-te. Koristeweto na stranski krediti od okolu 300 milioni dolari pro-se~no godi{no, kolku {to iznesuva{e kon krajot na sedumdesettite godi-ni, vo periodot od 1981 godina do 1987 godina se namali na okolu 150 do200 milioni dolari,za vo slednite godini do osamostaluvaweto na zem-jata da padne pod 100 milioni dolari.

Vo periodot od 1981 do 1985 godina investiciite vo osnovni fon-dovi prose~no realno bea namaleni so stapka do 15%, a vo stopanstvotoso 18%. Pri vakva dinamika stapkata vo op{testveniot proizvod se na-mali na 22%, a na stopanstvoto na 14%. Ovoj pad se zadrà i ponatamu,taka {to vo 1985 godina dostigna 11%. Kon sredinata na osumdesettitegodini stopanstvoto na Republika Makedonija vleze vo faza na dezin-vestirawe.

7) D-r. Boris Blaèvski �Ekonomskoto planirawe vo razvojot na RM �Vlabor�,Skopje 2002

Tabela 1GLOBALNA TEHNI^KA STRUKTURA

NA BRUTO INVESTICII VO SR MAKEDONIJA

- stalni ceni 1972 godinaSR Makeonija Industrija

godinigrade`ni

rabotioprema somontaà

ostanatograde`ni

rabotioprema somontaà

ostanato

1968 55,9 35,8 8,3 26,6 59,2 14,2

1969 55,2 35,5 9,3 25,8 56,0 18,2

1970 54,0 41,7 4,3 22,5 72,1 5,4

1971 53,9 41,5 4,6 34,9 61,0 4,1

1972 58,5 36,0 5,5 38,6 56,8 4,6

1973 55,9 38,2 5,9 32,1 64,0 3,9

1974 52,9 41,0 6,1 32,0 64,0 4,0

1975 49,9 43,7 6,4 31,6 61,7 6,7

1976 49,9 43,7 6,4 31,6 61,7 6,7

1977 49,9 43,7 6,4 30,4 57,7 11,9

1978 49,8 43,9 6,3 30,3 60,3 9,4

Izvor: M-r Lila Sto{i}- �Uporeeba dru{tvene akumulacije u privredi SRMakedonije� �magistarski trud odbranet na Ekonomski fakultet vo Belgrad.

120


Tehni~ata struktura na bruto investiciite vo industrijata voprezentiraniot period mnogu se razlikuva od onaa za vkupni bruto in-vesticii vo SR Makedonija.Tuka e mnogu pogolemo u~estvo na oprema somontaà, odnsno mnogu pomalo u~estvo na grade`nite raboti. Eden odnajva`nite nepovolni faktori za ostvaruvawe na pobrz tehnolo{kirazvoj vo prestojniot period e niskata reproduktivna sposobnost na make-donskoto stopanstvo � krajno nedostatnata sopstveno neto i bruto aku-mulacijata za neophodni investicii.

�Site stru~ni analizi pokaùvaat deka akumulativnata sposobnostna makedonskoto stopanstvo se dviì na nivo od okolu 50-55 vo odnos naprose~noto nivo na zemjata. Isto taka i podatocite za strukturata naizvorite na finasiraweto vo poslednive dve decenii pokaùvaat dekaod sopstvenoto podra~je se obezbeduvaat samo okolu 1/2 od vkupnite vlo-ùvawa vo stopanstvoto, a 1/4 do 1/3 od sredstvata poteknuvale od FNP idrugi izvori vo zemjata i 1/5 od stranski krediti.� 8)

Vo na{ata zemja dolgoro~noto postavuvawe na strukturnite prome-ni vo golem del e rezultat na predolgoto zadrùvawe na avtarhi~niotmodel na razvoj na koj korespondira{e dràvno - administrativnoto ar-bitrirawe, poradi {to dobi beleg na arhai~na struktura od aspekt nanovite proizvodno tehnolo{ki prestruktuirawa vo svetot.

3.2. Period na tranzicija

Tranzicionite procesi zapo~nati i aplicirani vo nedovolno raz-viena ekonomija i nepovolna struktura na stopanstvoto i organiziranii vodeni pove}e formalno otkolku su{tinski, pridonesoa da dojde doopa|awe na investicionata aktivnost koja e osnoven element na ekonom-skata dinamika, do negativni promeni vo site strukturi na bruto inves-ticiite. Celta na privatizacijata treba{e da bide sozdavawe cvrstojadro od privaten kapital koe }e ja ima ulogata na glaven �zamaec� naekonomskiot razvoj na zemjata. Namesto toa, se slu~i obezvrednuvawe nakapitalot i negovo transformirawe od op{testvena vo privatna sop-stvenost po mnogu poniska vrednost od vistinskata. Posledica od takviteprocesi be{e kolaps na stopanstvoto i zapa|awe vo mnogu podlabokakriza. Dvièweto na industrisko proizvodstvo beleì brz period naopa|awe. Vo 1989 godina toa opadnalo za 8%, a 1990 godina za 16%. Makedon-skoto stopanstvo vleze vo zona na dezinvestirawe. Sredstvata za akumu-lacija stanaa 2,5- 3 pati pomali od zagubite. Zastarenite sredstva ne

8) Prof. d-r. Ksente Bogoev- �Nekoi kriti~ki faktori na stopanskiot razvi-tok na Makedonija� 1991 godina IX simpozijum za kvalitativnite faktorina stopanisuvawe

121


moèa da se obnovat, a u{te pomalku da se moderniziraat i zamenuvaatsoglasno novite tehnolo{ki promeni.Osnova na ovaa kriza se golemiteproizvodno- tehnolo{ki prestruktuirawa.

Tehnolo{kiot razvoj vo Republika Makedonija vo osnova e uslovenod goleminata i strukturata na investiciite. Zemaj}i gi predvid izvoriteza formiraweto na bruto-investiciite vo osnovni fondovi, moème dago utvrdime nivnoto u~estvo vo bruto doma{niot proizvod. Vo izmina-tite godini stapkata na bruto-investiciite vo osnovnite fondovi sedvièla:

Vo ovoj period kapitalnite fondovi se tehni~ko-tehnolo{ki zas-tareni. Tehnolo{koto nivo zna~itelno zaostana vo periodot po 1990godina koga realnoto nivo na investiciite od stagnantna sostojba voosumdesettite godini, po~na da opa|a vo ovoj period so sredno godi{no

Tabela 2

UÊSTVO NA BRUTO - INVESTICIITE VO BDP

Godini Procent vo BDP

1994 15,3

1995 16,5

1996 17,4

1997 17,4

1998 17,8

1999 17,9

Izvor : Prof.d-r Nikola Kqusev- Republika Makedonija od dezinvesticii konnadeèn ekonomski razvoj, MANU,2001 godina

Izvor: Vdi tabela 2

Grafikon 1

122


tempo od nad 10%. Poradi dezinvestiraweto vo nekoi od sektorite, koee prisutno pove}e od edna decenija, se ocenuva deka na ekonomski i fi-zi~ki zastarenata oprema otpa|a preku 80%, na tehnologijata so srednonivo 10-15%, a na vrvnata tehnologija samo na 5-10%. Tehnologijata kojaglavno e od uvozno poteklo (vo metalurgijata, metaloprerabotuva~katai elektro industrijata, hemiskata industrija i prhranbenata i drugi)poradi dolgogodi{nata upotreba e ekonomski i fizi~ki re~esi celosnozastarena. Prose~nata otpi{anost (isto{tenost) na fiskniot kapitalna stopanstvoto vo 1995 godina iznesuva{e 54,4%.Visokata depresira-nost e izrazena posebno kaj opremata. Vo 1995 godina stepenot na otpi-{anosta na opremata vo stopanstvoto iznesuva 73%.9)

Strukturata na grankovnata alokacija na bruto investiciite voosnovni sredstva e mo{ne nepovolna. Re~esi polovina od obemot na bru-to-investiciite otpa|al na vloùvawa vo komunalnite fondovi(28,9%)i soobra}ajot i vrskite(16,6%). Od druga strana, na sektorot na industri-jata i rudarstvoto otpa|ale samo 25,4% od bruto-investiciite. Vo zemjo-delstvoto sostojbata e u{te ponepovolna.Tamu se pojavuvaat stagnantnistapki koi se dviàat okolu 9,6 % ; sli~na e sostojbata i vo turizmot(9,8%).

Ako se posmatra sopstveni~kata struktura, tuka nastanale zna~ajnipromeni vo polza na privatniot sektor.Od vkupnite investicii vo osnov-ni sredstva na privatniot sektor otpa|ale vo 1996 godina 49,5%, za da sezgolemat vo 1997 na 53,6% i vo 1998 na 57,1%. Pokraj strukturata po sto-panski dejnosti i granki, zna~ajno vlijanie vrz stopanskiot razvoj imatehni~kata struktura na investiciite.

9) Prof.d-r M. Nestorovski, �Odrazot na voveduvaweto na DDV vrz investici-ite �Ekonomski institut, Skopje,1999

Tabela 3INVESTICII VO OSNOVNI SREDSTVA

PO TEHNI^KA STRUKTURA

- vkupno = 100 %Godini Grade`ni objekti Ma{ini i oprema Drugo

1992 64,5 31,9 3,6

1993 57,6 38,8 3,6

1994 54,1 44,0 1,5

1995 60,3 37,6 2,1

1996 57,4 34,4 3,2

1997 56,6 40,6 2,8

1998 55,4 42,8 1,8

1999 54,0 43,2 2,8

Izvor: D-r Aleksandar Petroski �Razvoj na makedonskoto stopanstvo so posebenosvrt na industrijata� -Nau~en sobir 11 juni 2002 godina.

123


Lo{a tehni~ka struktura izrazena preku visoko u~estvo na grade`-ni raboti, maloto u~estvo na opremata i, re~esi, nezabeleìtelno u~est-vo na investiciite vo istraùvawe i razvoj. So vakva tehni~ka struktu-ra na investiciite mo{ne te{ko moè da se ostvaruva neophoden procesna tehno-tehnolo{kiot razvoj, kako edna od pojdovnite osnovi za inten-zivirawe na stopanstvoto na Republika Makedonija.

Najnovite pokazateli na tehni~kata strukturana bruto investicii

Tabela 4INVESTICII VO OSNOVNI SREDSTVA

� MA[INI I OPREMA

- vo milioni denari

2000 2001 2002 1)

Metalni konstrukcii i kotlogradba 323 464 503

Finalni proizvodi od metal, kancelariski mebel 54 118 82

Zemjodelska mehanizacija 1.140 402 594

Ma{inski alatki za obrabotka na metal 507 895 444

Oprema za rudarstvo, metalurgija i grade`ni{tvo 1.000 905 692

Ma{ini za tekstilna, prehranbena hemiska industrija,industrija za gumi,prerabotka na drvo, hartija i dr.

1.765 1.364 1.784

Drugi ma{ini i ma{inska oprema 1.995 1.915 1.998

Kancelariski ma{ini za obrabotka na podatoci 952 1.350 1.380

Precizni instrumenti, opti~ki instrumenti i fotografskaoprema

1.581 1.356 1.845

Elektrooprema i osvetluvawe 1.390 1.122 1.149

Oprema za telekomunikacii, elektronska oprema 2.473 2.885 3.128

Patni~ki avtomobili, kamioni,avtobusi i drugi vozila 4.861 2.515 3.408

Druga transportna oprema 81 101 470

Vkupno 18.122 15.390 17.474

1) Proceneti podatocia.Izvor : Dràven zavod za statistika, Prethodni statisti~ki podatoci za 2002godina, de}emvri 2002 godina

124


Raspoloìvi izvori za finasirawe?

Stepenot na tehnolo{kiot razvoj e osnoven kriterium pri oprede-luvawe na mestoto i zna~eweto na oddelnite dejnosti i granki vo proce-sot na razvojot i prestruktuiraweto, vo konkurentskata sposobnost i vokrajna linija vo mo`nosta za povratnost na investiciite i ostvaruvawedobivka.Od presudno zna~ewe za tehnolo{kiot razvoj vo na{ata zemja seraspoloìvite izvori za finansirawe.

Dominantno u~estvo na bankarskiot kapital kako izvor na finan-sirawe nametnuva potreba da se posveti pogolemo vnimanie vo nasoka nasozdavawe zdrav i konkurenten bankarski sistem, koj }e obezbeduva po-eftini izvori na sredstva so koristewe na poniski kamatni stapki.Zada se ostvari visoka stapka na investicii vo Republika Makedonija, po-trebno e zgolemuvawe na doma{noto {tedewe, vklu~uvaj}i gi i dràvniterezervi, a posebno e zna~ajna pogolemata upotreba na stranski kapital,primarno baziran vrz direktni investicii vo klasi~na forma i voforma na zaedni~ki vloùvawa.

No se postavuva pra{aweto, dali se sozdadeni site uslovi za ost-varuvawe na takvite programski opredelbi, osobeno koga stanuva zborza privlekuvawe na stranska akumulacija.

Ma{inska

oprema

4,8%Kancela-

riski

ma{ini

1,4%

Druga

oprema

6,9%

Transportni

sredstva

3,9%

Ostanato

83,0%

Grafikon 2

STRUKTURA NA INVESTICII VO OSNOVNI SREDSTVA VO 2002 GODINA

Izvor:Vdi tabela 1

125


Kako do celta?

Fakt e deka ̀ iveeme vo erata na novi preraspodelbi vo me|unarod-nata podelba na trudot, era vo koja se baraat novite tehnolo{ki kon-cepcii i novite proekcii na razvojot. Na{ata zemja, spored toa, natehnolo{kiot razvoj mora da posveti temelna analiza: kako i {to pobez-bedno, no efikasno da se prisposobi sega{nava nesoodvetna strukturana proizvodstvoto i stopanisuvaweto vo celinata na barawata na vreme-to vo koe ̀ iveeme so na{ite mo`nosti i kakva uloga vo toj proces trebada odigraat novite, sovremeni tehnologii? Kakva kooperacija i speci-jalizacija }e ostvaruvame so svetot? Morame da bideme na~isto deka era-ta na �trgovija na par~e�ne moè da se vrati i samo kompleksniot priodmoè da ni go obezbedi odgovorot za vistinskiot pat. Makedonija trebada se najde na toj pat- patot na sovremenite tehnolo{ki promeni dokolkune saka da stane dlaboka periferija na svetskiot razvoj. Kooperacija ispecijalizacija so stranskite partneri afirmirani na pazarot, obi~nosopstvenici na moderni tehnologii, denes pretstavuva edna od naj{i-rokite oblici na moderna trgovska razmena so svetot.

Makedonija ima golem potencijal vo ~ovekoviot faktor. Me|utoa,negovata kreativnost se pretvora vo inovaciska aktivnost, dokolku pos-tojat stimulativni uslovi vo sredinata. Vo pretprijatijata samo 1 % odvrabotenite se zanimava so inovaciska rabota. (Za sporedba vo Germani-ja 45%, vo SAD 60%, vo Japonija 75%). Stru~eniot kadar e sposoben da senosi so vremeto za unapreduvawe na tehnolo{ki razvoj.Ova se ilustriraso primena na vrvni tehnologii vo oddelni mali i sredni pretprijatijavo Republikata. Malite biznisi se nositeli na novi idei i kreativnostkoi se mnogu zna~ajni karakteristiki za opstojuvawe na golemi profitiso svojot originalen proizvod ili kreativnost.

No, i golemite kompanii me|u koi i AD OHIS imaat perspektiva,bidej}i bez niv dràvata nema da ima razvoj.10) Vo ovaa nasoka vrz selek-tivna osnova neophodno e i preku sistemski re{enija donesuvawe naposebna programa za poddr{ka na golemite sistemi poradi nivnoto vli-janie vrz razvojot na malite i sredni pretprijatija i vkupnata ekonomi-ja na zemjata.

10) Peter Drucker istaknuva deka �golemite kompanii treba da se smetat zanajvozvi{eni tvorbi na ~ove{tvoto�.

126


TEHNOLO[KI RAZVOJ NA AD OHIS- IMPERATIV

Organsko hemiska industrija, Skopje - OHIS be{e sozdadena voedna poinakva ekonomija od pazarnata, vo damne{na 1964 godina so soedi-nuvawe na fabrikite vo izgradba: f-ka Malon (proizvodstvo na poli-akrilonitrilno vlakno) i f-ka �Biljana� (pogonite za proizvodstvo namonohlorocetna kiselina i elektroliza) poradi tehnolo{ka povrzanost,vo koja se o~ekuva{e so zaedni~ki sili pouspe{no da se razre{uva teh-nolo{kiot razvoj.

Spored raznovidnosta na tehnolo{kite procesi i me|usebnata pov-rzanost vo reprodukcioni celini i goleminata na oddelni kapaciteti,moè slobodno da se kaè deka OHIS vo izminatiot period izrasna vozna~aen hemiski kompleks koj ima {irok spektar na proizvodi od bazna-ta i prerabotuva~ka industrija. Kako i ostanatite golemi sistemi OHISrabote{e vo uslovi na socijalisti~ko stopanstvo so intenzivirawesamoupravnata koncepcija i mobilizacija na akumulacijata so zdruùvawena trudot i sredstvata. Plasmanot na proizvodi se odviva{e na edinstve-niot jugoslovenski prostor i pazarite na isto~no-evropskite zemji.Devizite za uvoz bea obezbeduvani so transfer na nivo na Federacijata.

Tehnolo{kiot razvoj na OHIS moè da se oceni kako mnogu dina-mi~en do osumdesettite godini, so osnovna nasoka za postojano jaknewena materijalnata osnova i pro{iruvawe na proizvodnata programa pot-pirana vrz visoka uvozna zavisnost na najsovremenite tehnologii vo sve-tot na poznati firmi kako Courtaulds, Di Pont, Staufer, Rusel Uklaf, Ciba,Rhone Poulenc i drugi. So dominantnata uloga na uvozot na opremata seuvezuva i transferot na tehnologijata ( licenci, patenti, know-how, teh-ni~ka dokumentacija, inènering i drugo).

�U~eweto niz rabotata� stana del od procesot na sozdavawe proiz-vod. Toa e karakteristi~no, osobeno za prvata etapa od razvojot, pu{tawevo rabota i vleguvawe vo redovno proizvodstvo, koga se javuvaa najgo-lemite te{kotii {to proizleguvaa od aspekt na sovladuvaweto na mo{nesloènite tehnolo{ki procesi i osposobuvaweto na vrabotenite da gisovladuvaat tehnolo{kite procesi koi dotoga{ za niv bea nepoznati.U{te vo po~etnite godini od svoeto postoewe, koi se sovpa|aat so peri-odot vo koj nau~no-istraùva~kata rabota kako dejnost ne be{e dovolnooformena vo zemjata, vizionerstvoto na OHIS rezultira{e vo formi-rawe na Institutot. Programskata naso~enost na Institutot vo siteovie godini, evoluira{e od aktivnosti povrzani so razre{uvawe na prob-lemite na pu{tawe na proizvodnite pogoni i postignuvawe na licenc-nite kapaciteti i kvalitet, preku re{avawe na problemite na tekovno-to proizvodstvo, racionalizacija i modernizacija na proizvodstvenitekapaciteti, podobruvawe na kvalitetot, pro{iruvawe na asortimanot,

127


za da vo momentot na reorganizacija na OHIS doa|a i do reorganizacijai formirawe na novi programski koncepcii na nau~no- istraùva~karabota vo celina. Momentalno vo Institutot se vraboteni 22 visokostru~nite kadri od koi: 2 doktori na nauki, 11 magistri. 11)

So cel da se unapredi raboteweto na OHIS vo 1971 godina e vovedenaavtomatska obrabotka na podatoci. Sledej}i go razvojot na tehnologi-jata vo oblasta na avtomatskata obrabotka na podatoci, vo 1985 godinazna~ajno se pro{iruva materijalnata oprema za obrabotka na podatoci ise izgradi avtomatiziran informativen centar na OHIS koj obezbedu-va blagovremeni, to~ni i sintetizirani informacii za donesuvawe op-timalni odluki. Istiot e povrzan so sistemot na Internet.

I pokraj dolgogodi{niot zabrzan uvoz na tehnologija i znaewe, sepakOHIS go optovaruvaat preìveanite formi na ekonomskata industri-jalizacija. Uvozot sozdava{e prividna slika za kontinuitet i stabilenrazvoj, no takov uvoz ne dovede do soodvetni razvojni i proizvodni prome-ni. Transformacijata na uvoznite komponenti bara{e postojana griàza nivna proizvodna inovacija, preku {to se ovozmoùva{e nadgraduva-we na tu|oto znaewe i doa|awe do sopstveni tehnolo{ki re{enija i po-krenuvawe na novi idei. Vrabotenite vo OHIS moàt da gi izrazat svoitetvore~ki inventivni sposobnosti. Evidentiranite 14o inovatoripredloìle 350 inovacii i preku 5 pronajdoci.So inovaciite naj~estobea predlagani novi tehni~ko-tehnolo{ki re{enija, zamena na uvozniso doma{ni rezervni delovi i surovini i za{teda na energija. So pri-menetite pronajdoci i tehni~ko- tehnolo{kite re{enija ostvareni segolemi za{tedi.

Dolgoro~en pat na promeni

Trajno vredna ostanuva mislata �Vo svetot koj se menuva � oniekoi {to ne se prisposobuvaat na promenite se osudeni na propast�.

Vo uslovi na socijalisti~ko stopanstvo OHIS vo golema mera be{eza{titen od konkurencijata i prete`no rabotel za jugoslovenskiot pa-zar. So raspa|aweto na toj pazar, se raspadna i iluzijata za negovotodobro rabotewe i neophodno e da se prezemat merki koi }e go vratat navistinskiot kolosek. Gubeweto na pazari zna~ajno go stesnija prostorotza izvoz na OHIS �ovite proizvodi. Preorientacijata na novi pazari,poradi nepovolna konkurentska sposobnost na pogolem broj proizvodite{ko se ostvaruva. Periodot od ekstenziven kon intenziven razvoj na

11) 2003 godina OHIS zavr{i so 3.070 vraboteni od koi 377 so visoko obra-zovanie

128


OHIS potpren vrz poefikasno rabotewe bara prestruktuirawe naproizvodstvoto vo funkcija na ostvaruvawe na visokodohodovno proiz-vodstvo so trajna izvozna orientacija.

Kumuliranite negativni posledici od pove}egodi{nite nepovol-ni uslovi za stopanisuvawe vo na{ata zemja se posledica na relativnomalo koristewe na proizvodstvenite kapaciteti vo OHIS, namalen obe-mot na proizvodstvoto, tehni~ko-tehnolo{kata zastarenost na oddelni-te pogoni, drasti~en pad na plasmanot na proizvodite, kako i golemanelikvidnost koja e prisutna vo eden podolg vremenski period.

Osnovnoto pra{awe koe vo sega{nosta se postavuva vo kompanijataOHIS e kako da se izleze od krizata?

�Tehnolo{kiot razvoj e dviè~ka razvojna sila i faktor za izlezod krizata, bidej}i sekoga{ vo vreme na raste~ka entropija voekonomskiot sistem, se sozdavaat novi idei, novi tehnolo{kii socijalni inovacii vo ~ija simbioza se temeli na novi na~inina proizvodstvo�12)

Naporite treba da se svrtat kon nadminuvawe na tehnolo{koto za-ostanuvawe, zgolemuvawe na proizvodstvoto i zgolemuvawe na izvozot.Tehnolo{kiot razvoj treba da se naso~uva na izvozna ekspanzija i de-finitivna opredelba so vklu~uvawe vo me|unarodnata razmena.

Uvoznata zavisnost na OHIS bara neophodno da se zgolemi proiz-vodstvoto za izvoz, osobeno preku proizvodstvenoto prestruktuirawe sozadrùvawe na potvrdeniot kvalitet na proizvodi, odnosno unapreduvawena istiot i voveduvawe na sistemot za kvalitet. Za OHIS makedonskipazar e premal, balkanskiot prostor e ne{to pogolem, no bitno e da imapo{iroki prostori i pove}e izbori za snabduvawe. OHIS sozdava real-ni uslovi za dinamizirawe na izvozot so intenzivirawe na procesot zapogolem kvalitet na proizvodi. Kvalitetot ne e samo vo proizvodite,tuku vo sekoj aspekt od raboteweto (snabduva~ite i potro{uva~ite).

Fabrikata za bezalkalni stakleni vlakna GES od Gostivar, fab-rikata za plasti~ni masi i fabrikata �Biljana� ve}e gi dobija sertifi-kati za Sistemot za kvalitet �ISO 9001� od BSI od Anglija, edna od najpo-znatite ku}i vo svetot za sertifikacija na sistemot za kvalitet.

�ISO 9001� go dobivaat firmi koi pokraj proizvodstvo imaat i raz-voj na novi proizvodi po barawe na kupuva~ite. Permanentno OHIS go

12) Prof. d-r Zlatka Popovska �Me|uzavisnost razvojnih procesa i savreme-ni tehnolo{ki progres - Ekonomika 5/1989

129


zbogatuva pazarot so novi proizvodi i ambalaà.13) Orientacijata naOHIS kon razvojno - izvozen koncept }e ovozmoùva porast na devizni-ot priliv i re{avawe na problemot na zadolènota.

Pogolemite investicioni zafati

Vo uslovi na malite mo`nosti za investirawe poradi niskite per-formansi na pretprijatijata, nisko nivo na sopstvenata akumulacija,niskata efikasnost na bankarskiot sektor tehnolo{kiot razvoj se ostva-ruva zabaveno. Ako OHIS saka da go otvori tolku o~ekivaniot procesna tehnolo{kiot razvoj, najprioritetno {to treba da se napravi e soz-davawe uslovi za aktivirawe i soodvetno iskoristuvawe na ve}e raspo-loìvite proizvodstveni kapaciteti.Osnovna pri~ina {to del od ka-pacitetite ne se vo aktivna sostojba, a onie {to se aktivni nedovolnose iskoristeni e golema nelikvidnost. Nadminuvawe na vakvata sostojbatreba da se bara preku sozdavawe povolni uslovi za obezbeduvawe obrt-ni sredstva i aktivirawe na neaktiviraniot del na raspoloìvite kapa-citeti. Neophodno e da se obezbedat posoodvetni i postabilni izvori zafinansirawe so zgolemuvaweto na efikasnosta na raboteweto preku ce-losno koristewe na raspoloìvite kapaciteti, soodvetno koristewe naamortizacija i obrtnite sredstva, inovirawe na proizvodnite procesi.

Niskoto nivo na akumulacijata vo OHIS e posledica na niskotonivo na produktivnosta, glavno zasnovano vrz restriktivno rabotewekoe vlijae vrz malite vrednosti na proizvodstvoto, a so toa i nizok do-hod. Taka OHIS se najde vo magi~niot krug na neizvesnost. Problemitevo sferata na investiciite i investiraweto, proizleguvaat vo najgolemdel od namaleniot obem na proizvodstvoto, niskata, drasti~no opadnataakumulativna sposobnost, kako i slabata poddr{ka so vloùvawa odstranstvo.

Na~ini da se dojde do kapital sigurno postojat, no mnogu e pova`nokako toj kapital }e se investira. Pove}e indikatori vo OHIS ukaùvaatna niskata efikasnost na investiraweto (pre~ekoruvawe, prolongirawena rokovite za izgradba i pu{tawe vo pogon). Poradi nedostig na potreb-nite sredstva pre~ekoruvawata na investiciite vo oddelni slu~ai defi-citarno se finansiraat, {to nepovolno se odrazuva vrz likvidnosta istabilnosta.

13) EK � insekticid za zimsko prskawe, OHISTION -insekticid, Polielok-sal � sredstvo za ~istewe na povr{ini od eloksiran aluminium, Cevomil-za odmastuvawe na odvod, Poliblisk - sredstvo za otstranuvawe na bigor idrugi.

130


No, sepak so golemi napori OHIS ja dobi bitkata za ekologijatabidej}i izgradi: Kompletna stanica za pre~istuvawe na tehnolo{kiteotpadni vodi; Monitoring sistem za kontrola, detekcija i registracijaza prote~uvawe na hlor; Gasovoden sistem so cel da go zameni te~notogorivo mazut so priroden gas i mnogu drugi kapaciteti. Vo izminatitepet godini izgradeni se 7 investicioni zafati od koi vo funkcija se:Pogon za vodeno staklo (vrednost 800 iljadi evra); Gasifikacija (700iljadi evra); Novata fabrika za lekovi (4,5 milioni evra); Pogon zaproizvodstvo na sapuni (460 iljadi evra); Rekonstrukcija na fabrika zastakleno vlakno vo Gostivar (4 milioni evra) i Gasifikacija na kotl-ite vnatre vo OHIS (130 iljadi evra). Poradi visokata cena na kreditniotkapital {to e neophoden, a sÈ pomalku dostapen za finansirawe na in-vesticionata aktivnost, vo izminatiot period se rabote{e so sopstvenfinansiski kapital, so {to se izbegnaa kamatnite udari. Toa zna~i sokoristeweto na sopstveni obrtni sredstva OHIS osiroma{uva do tolku{to se pojavuva nedostig na sredstva za tekovno proizvodstvo i te{kopreìvuvawe.

Kako do zabrzan tehnolo{ki razvoj ?

Raspoloìva akumulacija

Vo naredniot period treba da se pravat napori za postignuvawe napousoglaseni odnosi me|u raspoloìvita akumulacija i investiciite.Usoglasuvaweto na raspoloìvata akumulacija i investiciite ne trebada se vr{i samo so namaluvaweto na pobaruva~kata na investicionitedobra zatoa {to toa bi ja dovelo vo pra{awe dinamikata na razvoj, tukuso zgolemuvawe na akumulativnata i reproduktivnata sposobnost naOHIS i iznao|awe na dopolnitelni izvori za finansirawe na investi-cionata aktivnost.

Priliv na kapital

Otvaraweto na OHIS kon svetot treba da bide naso~en kon prilivotna stranski kapital koj ne e vaèn samo kako dopolnitelen izvor nakapital tuku i poradi transfer na moderna tehnologija. Najpoèlniotoblik preku koj vo OHIS treba da doa|a tehnologijata e preku stran-skite direktni investicii. Vo potragata po novi na~ini na finansirawena OHIS bi moèlo vnimanie da se svrti kon koristewe na investici-onite fondovi, fran{izata. lizingot za nabavka na oprema i drugi. Tiese odoma}eni i poznati oblici kako za transfer na tehnologijata, a istotaka i kako forma za vklu~uvawe na svetskiot pazar. Vo ovaa nasoka }edeluva i unapreduvaweto na vkupnata sorabotka so stranstvo preku delovnotehni~ko povrzuvawe, vospostavuvawe kooperaciski odnosi i drugo.

131


Efikasnosta na investiciite

Zgolemuvaweto na efikasnosta na investiciite moè da se postigneso uspe{no i kontinuirano strukturno prisposobuvawe kon tehnolo{-kite procesi vo trendovite na razvienite nadvore{ni pazari - podi-gawe na tehnolo{koto nivo i pointenzivno povrzuvawe za informati~-kata tehnologija. Narednite vloùvawa da se naso~at za poddrùvawe zaizvoz i povisoka faza na prerabotka, pomal tro{ok na energija, uvoznisurovini i repromaterijali za obezbeduvawe povisoka mobilnost naraspoloìvite sredstva.

Revitalizacija na postojnite tehnologii

So ogled na faktot {to tradicionalnite i drugite tehnologii voOHIS objektivno }e bidat dominantni u{te dolgo vreme, teì{teto natehnolo{kiot razvoj treba da bide staveno vrz procesite na revitaliza-cija na postojnite tehnologii i inoviraweto na proizvodnite procesi.Revitalizacijata treba da se vr{i ne samo so nova oprema i proizvodituku i spored me|unarodnite tehnolo{ki standardi, marketing koncep-cii, novi metodi na organizacija, novo menaxersko upravuvawe, inten-zivna tehnolo{ka razmena so stranstvo i izvoz.

Moderen menaxment.

Pazarnoto stopanisuvawe ne zna~i �snao|awe� na menaxerskiot timna OHIS vo uslovite na slobodnata konkurencija, toa zna~i nastoju-vawe da ostvari odr`liva konkurentska prednost na pazarot preku poseb-no vnimanie na razvojot na tehnologijata i na voveduvweto na inovaciivo raboteweto, t.e. tehnolo{kata strategija {to se odnesuva na eksploa-tacijata, razvojot i odrùvaweto na vkupnata suma na znaewa i sposob-nosti; koordinacija na ~ove~ki i materijalni resursi vo nasoka na ost-varuvawe na celite. Ulogata na menaxmentot vo OHIS e da razvie or-ganizacija koja }e se bori so promenite. Uslovite na sredinata vlijaatvrz kompleksnosta na donesuvawe na odlukite vo domenot na tehnolo{katastrategija. Izborot na tehnologija treba da se temeli na tehnolo{kotopredviduvawe na idniot razvoj na klu~nite tehnologii koi vodat konodr`liva konkurentska prednost. Zatoa e potrebno, menaxmentot dapodgotvuva alternativni tehnolo{ki strategii koi }e mu ovozmoàt naOHIS sledewe i prisposobuvawe na sopstveniot razvoj vo neizvesnototehnolo{ko okruùvawe. Osnovna negova funkcija e odlu~uvaweto, done-suvawe odluki za potrajni uspesi so vnimatelen izbor me|u mo`nite al-ternativi. Toa bara moderen menaxment so golema razvojna energija imobilizacija na razvojnite resursi na izbranite prioriteti.

132


** *

Na krajot, neka ni bide dopu{teno da potsetime na iskustvoto deka�itrite lu|e gi preziraat naukata i znaeweto, obi~nite gi obo-àvaat, a mudrite gi koristat�.

Dali vo sega{niov istoriski mig na nau~no tehnolo{kiot progresi ekonomskata kriza }e preovladuva razumot, odnosno soznanieto zapotrebata od racionalno i masovno koristewe na naukata, znaeweto,tehni~ko- tehnolo{kite pronajdoci, toa }e go pokaè vremeto.

133

M-r Violeta Maxova

M-r Violeta MaxovaProekt za jaknewe na finansiskiot sektor vo Makedonija

PROGRAMSKI PRISTAP ZA KORISTEWENA STRANSKI KAPITAL ZA PODDR[KA

NA TEHNOLO[KIOT RAZVOJ

Politikata na otvoreno op{testvo i integrirawe na Makedonijavo regionalnite i multiralteralnite ekonomski integracioni procesipreku harmonizacija na zakonodavstvata na razvienite zemji, pretstavu-va edna od najzna~ajnite celi na sevkupnata ekonomska politika na zem-jata

Republika Makedonija e edna od najgolemite pobornici na liberal-nata trgovska politika vo regionot na JIE, zemja koja be{e inicijatori potpisnik na Memorandumot za razbirawe za liberalizacija i olesnu-vawe na trgovijata na zemjite od JIE, so koj se predviduva sklu~uvawe namreà od dogovori za slobodna trgovija me|u zemjite vo Regionot, {topretstavuva ~ekor napred kon kreirawe slobodna trgovska zona vo isti-ot.

So ratifikacijata na Protokolot za pristapuvawe na RM kon STO,Makedonija i formalno stanuva ~lenka na golemoto trgovsko semejtvokade principite na nediskriminacija, liberalizacija i transparent-nost pretstavuvaat osnovni temeli na nejzinoto funkcionirawe.

Ova zna~i deka vo Makedonija se sozdadeni osnovnite pretprostavkiza sloboden natprevar ne samo na stopanskite subjekti vo zemjava, tukumnogu pove}e - doma{nite stopanski subjekti se staveni vo konkurents-ka borba so stranskite kompanii.

134


I tokmu zatoa se postavuva pra{aweto: Dali toj natprevar }e bideramnopraven, i kako taa konkurencija }e se odrazi vrz makedonskoto sto-panstvo, imaj}i ja predvid zastarenata tehnologija i klasi~niot mena-xerski koncept kaj najgolem broj od pretprijatijata, nivnata nedovolnalikvidna sposobnost, neatraktivniot krediten potencijal {to go nudatbankite i sÈ u{te neizvr{enoto prestruktuirawe na stopanstvoto.

1. Tehnolo{kiot razvoj kako uslovza proizvodno prestruktuirawe

Prestruktuiraweto na stopanstvoto bara prifa}awe na nov kon-cept na rabotewe kade informaciite, inovatorstvata, primenata na novitehnologii i educiraniot ~ove~ki potencijal }e bidat presudni za pros-peritetot na pretprijatijata i stopanstvoto voop{to.

Proizvodnata struktura na makedonskoto stopanstvo, a osobeno naindustrijata i ponatamu ja karakteriziraat tehni~ko-tehnolo{ka zas-tarenost, nedovolno koristewe na kapacitetite, a vo isto vreme rela-tivno nisko nivo na istraùva~ka i tehnolo{ka intenzivnost, visokasurovinska orientiranost, visoka uvozna surovinska i tehnolo{ka zavis-nost, nedovolna izvozna orientiranost, energetska zavisnost, mala zasta-penost na proizvodi so povisok stepen na prerabotka, relativno visokatrudo-intenzivnost i niska dohodovnost.

So ogled na fatot {to sovremenite proizvodstveni strukturi sebaziraat na novite visoki tehnologii (surovinsko i energetski nein-tenzivni, a nau~no istraùva~ki intenzivni) dodeka makedonskata proiz-vodstvena struktura na klasi~ni tehnologii, (surovinsko i energetskiintenzivni, a nau~no istraùva~ki neintenzivni), logi~no e deka pozi-cioniraweto na makedonskiot izvoz i konkurentnost na makedonskiteproizvodi e na krajno nezadovolitelno nivo.

Zatoa kako nikoga{ do sega postoi neophodnost od zgolemuvawe nakonkurentnosta na posto~kite pretprijatija preku prifa}awe na no-vite viski tehnologiii, odnosno nivno prestruktuirawe kon propulzivnigranki koi se karakteriziraat so:

- mala ili opa|a~ka energetska i resursna intenzivnost;

- visoka akumulativnost i fleksibilnost;

- mala ili privremena uvozna zavisnost;

- visok stepen na aplicirawe na inovaciite;

- visoka i raste~ka obrazovna, nau~na i informaciona inten-zivnost.

135

M-r Violeta Maxova

Me|utoa takvoto prestruktuirawe bara koreniti promeni koi ba-raat ne samo volja, anga`man, znaewe i vreme, tuku i golemi finansiskisredstva koi doma{nite finansiki izvori ne moàt da gi obezbedat.

Poradi toa, stranskiot kapital moè da ima zna~ajna uloga vo una-preduvaweto na tehnolo{kiot razvoj na makedonskoto stopanstvo koj }eovozmoì negovo soodvetno prestruktuirawe i dinamizirawe na izvo-zot .

2. Zna~eweto na stranskiot kapitalza tehnolo{kiot razvoj na zemjata

Zna~eweto na stranskiot kapital za ostvaruavwe na site reform-ski i radikalni zafati vo zemjite vo tranzicija e nedvojbeno i jasno. Sokoristeweto na stranskiot kapital se zgolemuva stapkata na investi-rawe, se ostvaruvaat strukturni promeni vo stopanstvoto, se podiga teh-ni~ko tehnolo{koto nivo na proizvodnite kapaciteti, se dinamiziraizvozot, se ostvaruva pointenzivno vklu~uvawe vo procesot na globaliza-cijata na svetskite ekonomski tekovi, so {to se sozdavaat uslovi za pogo-lemo iskoristuvawe na raspoloìvite resursi i za stabilen i kontinui-ran raste` na bruto doma{niot proizvod

Me|utoa, negovoto koristewe treba da bide racionalno, bidej}i,vo sprotivno, efektite moè da bidat kontraproduktivni. Ova se nagla-suva zatoa {to zadolùvaweto vo stranstvo e me~ so dve se~iva. Toa moèda go zabrza stopanskiot raste` ako pozajmenite sredstva racionalno sekoristat, no moè da go zabavi ako negovoto koristewe e za neproduk-tivni celi.

Zatoa se smeta deka naso~uvaweto na stranskiot kapital za podig-nuvawe na nivoto na tehnolo{kata razvienost na proizvodstvoto direkt-no pozitivno }e se odrazi na sevkupniot stopanski razvoj i }e go opravdakoristeweto na stranskioit kapital vo koja bilo forma.

So ogled na golemoto zna~ewe na stranskiot kapital, dràvite od-nosno nivnite instituicii nastojuvaat da sozdadat popovolni uslovi zanegovo privlekuvawe. Vo ovie ramki so merkite na ekonomskata politi-ka se predviduvaat soodvetni pogodnosti, se vr{at promocii na poten-cijalite na stopanstvoto i se ostvaruvaat drugi aktivnosti. Ova ukaùvadeka koristeweto na stranskiot kapital treba da se ostvaruva vrz pro-gramski osnovi vo funkcija na poddr{ka na razvojot. Imeno, bez edenzaokruèn koncept za privlekuvawe i koristewe na stranskiot kapi-tal, toj moè da predizvika naru{uvawe na stopanskite tekovi, zgolemu-vawe na uvoznata zavisnost, zapostavuvavawe na sopstvenite raspoloìvipotencijali, vovlekuvawe na zemjata vo dol`ni~ka kriza i sl.

136


Ova osobeno se odnesuva na strukturata na stranskiot kapital poodnos na zastapenosta na poedini negovi formi, nivno dimenzionirawei soodvetno naso~uvawe.

Stranskiot kapital imeno moè da se plasira vo vid na kredit,kako investicionen kapital (vo koj spa|aat stranskite direktni inves-ticii i portfolio investiciite), kako i bespovratnata pomo{ i dru-gite formi na finansirawe od stranstvo.

a) Kreditot kako forma na stranski kapital

Kreditot ili zaemot kako forma na stranski kapital e mnogu poles-no dostapen od drugite negovi formi, pa poradi toa i e dominanten vostrukturata na stranskot kapital {to go koristat mnogu zemji vo tran-zicija. Me|utoa ovoj vid na kapital treba da se koristi vnimatelno i vofunkcija na razvojot i izvozot, so cel da ne se dovede vo pra{awe negovataotplata i zemjata da ne zapadne vo dol`ni~ka kriza.

Poradi toa potrebno e da se obrne osobeno golemo vnimanie nastrukturata na stranskiot kapital so tendencija da se zgolemi u~estvotona negovite nekreditni formi.

Pra{awata svrzani so mo`niot obem na stranskiot kapital koj na-cionalnata ekonomija moè da go absorbira, kako i so iznosot na dolgotkoj moè da se servisira, se od osobeno zna~ewe za vodewe efikasna poli-tika vo ovoj domen.

Ako nekoja zemja se zadolùva, treba da vodi smetka za sledewe iprou~uvawe na kreditnite odnosi so stranstvo vo funkcija na racional-no koristewe na stranskiot kapital i servisiraweto na dolgot.

Ve}e be{e spomnato deka kreditite se mnogu podostapna forma nastranskiot kapital za koja stranskite kreditori so cel da go obezbedatsvojot plasman baraat dràvna garancija. Vo taa smisla vo ramkite nasistemskiot koncept na koristewe na moèbi mnogu pova`na uloga {totreba da ja ima dràvata koga se raboti za stranski krediti e vo nivnotopravilno dimenzionirawe, sledewe i soodvetno naso~uvawe.

Makedonija spa|a vo grupata na sredno zadolèni zemji, so struktu-ra vo koja dolgoro~nite krediti imaat dominantno mesto. Me|utoa iakokoristeweto na ovie krediti e so relativno povolni uslovi, tie so svoiteotplati go zgolemuvaat stepenot na zadolènost na zemjata. Ova dotolkupove}e {to vo najgolem del stranskite krediti se naso~eni za poddr{kana platniot bilans, reformite, krupnata stopanska infrastruktura, asamo mal del za komercijalno izvozno orientirano stopanstvo. Vakvatastruktura na naso~enost na stranski krediti ne sozdava uslovi za

137

M-r Violeta Maxova

pozna~ajno zgolemuvawe na izvozot, a so toa za podobruvawe na stepenotna zadolènost vo tolerantni ramki i za poredovno servisirawe na dol-got. Zaradi toa potrebno e kontinuirano sledewe na sostojbite i navre-meno prevzemawe na aktivnosti za pogolemo naso~uvawe na stranskitekrediti vo izvozno orientirani pretprijatija so {to }e se izbegne opas-nosta zemjata da vleze vo dol`ni~ka kriza.

Za idnoto koristewe na stranski krediti treba da se imaat predviddevizniot priliv od izvozot na stoki i uslugi i sostojbite vo platniotbilans, odnosno mo`nosta da se servisira stranskiot dolg. Isto taka,treba da se ima predvid deviznite rezervi i mo`nosta buxetot da go servi-sira dolgot za koj dràvata dala garancija.

Poradi osobeno suptilnite pra{awa od ovaa sfera, potrebno e dase vospostavi kontrolen mehanizam za upravuvawe so stranskiot dolg,kako i da se donese zakon za upravuvawe so javnite finansii vo koi spa|ai upravuvaweto so javniot dolg koj ve}e podolgo vreme se podgotvuva voMinisterstvoto za finansii na R. Makedonija.

Na poleto na naso~uvaweto na kreditite vo proizvodni celi, a os-obeno kon proizvoditelite izvoznici, ve}e pet godini raboti Makedon-skata banka za poddr{ka na razvojot kako edinstvnena dràvna i promo-tivna banka koja se zanimava so privlekuvawe na povolni kreditni li-nii i nivno naso~uvawe preku komercijalnite banki do pretprijatijataizvoznici, kako i malite pretprijatija kako nositeli na novite tehno-logii. Me|utoa, iako ovie krediti se popovolni od onie klasi~no ban-karskite, sepak se so nedovolno povolni kamatni stapki za da ovozmoàtotplatlivost na istite.

Poradi ova, a i poradi spomenatite rizici od prekumerno zadol-ùvawe, za pogolemo koristewe na stranski kapital, prioritetno mestotreba da se dade na nedol`ni~kite formi na priliv na sredstva (direkt-ni i portfolio investicii kako i finansiski i stokovi grantovi).

b) Investicioniot kapital vo funkcija natehnolo{kiot razvoj

Investicioniot (proizvodniot) kapital se ostvaruva preku direkt-ni vloùvawa, portfolio investicii i drugi formi na sorabotka sostranski firmi.

Mnogu ekonomisti istaknuvaat deka za ostvaruvawe na pozitivniteefekti na stranskiot kapital vo razvojot na zemjite vo tranzicija trebada se vodi racionalna politika na zadolùvawe i pogolem priliv nasredstva po osnov na nekreditni formi, a pred sÈ na stranski direktniinvesticii.

138


Tokmu zatoa se smeta deka kapitalot vo forma na SDI vodej}e se odmotivot za pogolema profitabilnost i sigurnost, }e se vloùva vo pro-pulzivni granki i }e se sozdadat kapaciteti so visoko tehnolo{ko nivo.

Stranskite direktni investicii bea i se identifikuvani kakoklu~na komponeta za poddr{ka na procesot na tranzicija i prestruktu-irawe na makedonskata ekonomija.

Edna od celite na privatizacijata-zgolemuvaweto na efikasnostana novoprivatiziranite pretprijatija se o~ekuva{e da se realizirapreku privlekuvawe na stranski kapital.

Me|utoa, fakt e deka vkupniot priliv na stranski direktni investi-cii vo zemjava vo periodot od osamostojuvaweto pa do sega vo iznos odnad 800 milioni dolari, pretstavuva nezadovolitelno nivo za da pret-stavuva osnova za obezbeduvawe na pozabrzan ekonomski i tehnolo{kirazvoj.

Zatoa, ve}e podolg period se smeta kako neophodnost da se sozdadeprijatna klima na investirawe preku stimulativni merki za investi-torite, poednostavuvaweto na procedurite za investirawe i registracijana novite pretprijatija, zakonski odredbi i aktivnosti so koi }e se ovoz-moì zavr{uvawe na sopstveni~kata transformacija i okrupnuvawe narasitnetiot akcionerski kapital, so {to odredeni portfolija }e ginapravi poatraktivni za kupuvawe, kako i organizirana promotivna stra-tegija institucionalno poddràna za privlekuvawe na stranskite in-vesticii.

Vo pravec na sozdavawe na prijatna sredina za investirawe naprave-ni se niza zakonski izmeni ili doneseni novi zakoni i vo funkcija sepove}e proekti, merki i aktivnosti so krajna cel da se zgolemi u~estvotona kapitalnite investicii vo Makedonija. Imeno:

q So noviot Zakon za trgovski dru{tva se poednostavuva, odnosnoskratuva registracijata na pretprijatijata vo sudovite na nepove}e od 8 dena;

q So izmenite na Zakonot za transformacija na op{testveniotkapital, odnosno vo ramkite na Vladniot proekt za zavr{uvawena sopstveni~kata transformacija se koncentrira pravniot iop{testveniot kapital i, kako takov na transparenten na~in}e se prodava na Makedonskata berza, so {to }e bide poatrak-tiven za stranskite investitori.

q Vo zavr{na faza e Proektot za identifikuvawe na administra-tivnite barieri za privlekuvawe na stranski direktni inves-ticii vo Republika Makedonija i na procedurite za zapo~nuvawena delovna akativnost vo zemjata koi se sÈ u{te seriozna pre~ka

139

M-r Violeta Maxova

za potencijalnite investitori koi donele odluka za investi-rawe.

Osnovnite celi na ovoj proekt se:

- Izgotvuvawe na Upatstvo za administrativni proceduri iliVodi~ za investitori vo Republika Makedonija;

- Identifikuvawe na problemite koi vlijaat na odvra}awe nastranskite investitori;

- Vospostavuvawe dijalog pome|u javniot i privatniot sektorso cel identifikuvawe na potrebnite administrativni refor-mi (izrabotka na Akcionen plan);

- Periodi~no sledewe i ocenka na implementacijata na reform-ite od Akcioniot plan preku Koordinativno telo za sledewesostaveno od najvisoi pretsavnici na javniot i privatniot sek-tor, pretsedavano od ministerot za ekonomija

q Vladata vo nasoka na privlekuvawe na stranski investicii, aso cel obezbeduvawe sigurnost kako na stranskite taka i na do-ma{nite investitori, raboti i na potpi{uvawe na {to pogo-lem broj dogovori za pottiknuvawe i vzaemna za{tita na investi-ciite. Dosega vakvi dogovori se potpi{ani so 28 zemji i pred seso zemjite koi se najgolemi trgovski partneri na R. Makedonija.

q So sklu~enite edinaeset dogovori za slobodna trgovija obezbe-den e preferencijalen tretman za makedonskite proizvodi napazar od nad 500 milioni konsumenti. So toa dràvata ovozmo-ùva da se nadmine hendikepot na mal pazar- faktor mnogu zna~a-en za stranskite investitori.

q Za promovirawe na pridobivkite od postignatite pogodnosti,a i za sozdavawe na novi, Ministerstvoto za ekonomija rabotina proektot za privlekuvawe na stranski investicii vo Makedo-nija, a vo ramki na toa formirawe na Agencija za promocija nainvesticii.

Stranskite investicii vo R. Makedonija podednakvo se zna~ajni zarazvojot na materijalnite i nematerijalnite komponenti na razvojot.Investiciite vo znaewe i osvojuvawe novi tehnologii, nova praktikana menaxmentot, nova biznis politika i komunikacii se prepostavka zapostignuvawe na efikasnost na vloènite investicii vo materijalnitefondovi na ekonomijata.

140


v) Sredstvata od bespovratnata stranska pomo{ vofunkcija na tehnolo{kiot razvoj

R. Makedonija ostvaruva priliv na stranski kapital i po osnov nabespovratna pomo{. Ovaa pomo{ moè da doa|a od poedini dràvi, ins-titucii, pretprijatija i poedinci.Taa se odobruva za odredeni namenivo vid na stoka ili vo gotovi pari.Taa vo osnova ima humanitaren karak-ter i poddr{ka na oddelni zafati vo stopanstvoto na Makedonija.

Potrebata od racionalno koristewe na stranskiot kapital se odne-suva i na nekreditnite formi. Toj treba da bide naso~en pred sÈ za pod-dr{ka na prioritetnite celi na nacionalnata ekonomija i za dinami-zirawe na izvozot. Kako nagolemi donatori na stranska pomo{ se: EU(preku Evropskata agencija za rekonstrukcija), SAD ( preku USAID ),Holandija, [vajcarija, [vedska i Japonija, a poslednava godina Kina iGrcija ( preku Gr~kiot plan za rekonstrukcija na Balkanot). Sledewetoi organiziranoto naso~uvawe na stranskata pomo{ se vr{i vo oddeleni-eto za sledewe na stranska pomo{ vo Sektorot za evropski integraciipri Vladata na R. Makedonija.

Sepak, i ponatamu ostanuva faktot deka golem del od ovie sredstvase polzuvaat za neproduktivni proekti, a najmalku za proekti koi di-rektno }e vlijaat na podignuvawe na tehnolo{koto nivo na makedonska-ta ekonomija .

Poa|aj}i od faktot deka najprvin treba da se raboti na osoznavawena potrebata od inovacii i inovaciski menaxment, golem del od stran-skata nepovratna pomo{ treba da se angaìra vo:

� Promovirawe na seminari - rabotilnici, predavawa za inova-cioniot menaxment i, poddrùvawe na {kolite za obuka, oso-beno vo domenot na novite tehnologii;

� Poddr{ka na pilot proekti za nagradi za inventivni predlozivo odredeni pretprijatija;

� Izrabotka na Nacionalna programa za jaknewe na inovacioni-ot kapacitet na firmite;

� Poddr{ka na servisi za soveti na biznis sektorot, osobeno zamali i sredni pretprijatija, vo ramki na univerzitetite;

� Poddr{ka za jaknewe na inovacioniot kapacitet na javnata ad-ministracija vo ramki na proektot E-Vlada;

� Poddr{ka na politikata na standardi i verifikacija na kvali-tetot preku soodvetni sertifikati, so finansiska participaci-ja vo izrabotkata na standardite;

141

M-r Violeta Maxova

� Poddr{ka na {ireweto na E-biznisot i internet povrzuvawe-to me|u proizvoditelite i korisnicite, finansirawe ili kofi-nansirawe za izgotvuvawe na VEB stranici i zadovoluvawe nadrugi specifi~ni elektronski informacioni potrebi.

Za realizirawe na poddr{ka na politikata na zabrzan tehnolo{kirazvoj potrebna e soodvetna infrastruktura, koja }e prepostavi hori-zontalno i vertikalno povrzuvawe, odnosno }e obezbedi koordinacija-tolku zna~ajna za obezbeduvawe na celite na tehnolo{kiot razvoj.

Na toj na~in niz edinstvo na ekonomskata i tehnolo{kata politi-ka }e se ovozmoì podigawe na op{toto tehnolo{ko nivo i tehnolo{katasposobnost na industrijata, postojan rast na ponudata na sopstveniteinovacii i tvore{tvoto, kako i postojan rast na industriskata poba-ruva~ka na napredni tehnologii.

Zaklu~ok

Politikata na tehnolo{ki razvoj e vo direktna vrska i po~iva narazvojnata odnosna ekonomskata politika na zemjata. Vo periodot od osa-mostojuvaweto do denes poradi brojnite krizni momenti niz koi minuva-{e dràvata, ekonomskata politika vo Makedonija ima{e prete`no sta-bilizatorski karakter, dodeka razvojnata komponenta, a osobeno nejzi-nata tehnolo{ka dimenzija e postavena vo vtor plan i za nekoj naredenperiod.

Vo uslovi koga R.Makedonija so ~lenstvoto vo STO {iroko gi otvo-ra vratite za vlez na stoki i uslugi na makedonskiot pazar, nedvojbenodeka sekoe ponatamo{no odloùvawe za kreirawe i implementirawe nastrategija za tehnolo{ki razvoj {to }e ovozmoì soodvetno prestruktui-rawe na stopanstvoto }e gi dovede makedonskite stopanski subjekti voneramnopravna polo`ba so stranskata konkurencija.

Za ostvaruvawe na sakaniot tehnolo{ki razvoj i soodvetno pre-struktuirawe na stopanstvoto potrebno e vreme, intelektualen anga`mani finansiski sredstva.

Vo uslovi na pove}egodi{na kriza so koi se soo~uva makedonskotostopanstvo i finansiska isto{tenost na nejzinite subjekti, se ~ini dekastranskiot kapital i negovoto racionalno koristewe vo funcija na teh-nolo{kiot razvoj e od osobeno zna~ewe za posignuvawe na sakanite celivo ovaa sfera.

Ova e potrebno da se naglasi bidej}i nesoodvetnoto koristewe nastranskiot kapital, a osobeno negovite kreditni formi moàt da dove-

142


dat do prezadolènost na zemjata, pri toa ne ostvaruvaj}i mo`nost zasozdavawe na prihodi za otplata na kreditnite stranski obvrski.

Makedonija spa|a vo redot na sredno zadolèni zemji koja redovnogi izmiruva svoite kreditni obvrski kon stranstvo, no kreditnite za-dolùvawa se odnesuvaat vo glavno za ostvaruvawe na neproduktivni celi(vo delot na infrastrukturata, obrazovanieto, za podobruvawe na plat-no-bilansnata pozicija i sl.) {to moè, a pretstavuva potencijalen prob-lem za otplatite vo idnina.

Zatoa se smeta deka naso~uvaweto na stranskiot kapital za podig-nuvawe na nivoto na tehnolo{kata razvienost na proizvodstvoto direkt-no pozitivno }e se odrazi na sevkupniot stopanski razvoj i }e go opravdakoristeweto na stranskioit kapital vo koja bilo forma, a osobeno vokreditnite formi.

143

Dikusija

DISKUSIJA

144


145

Dikusija

Prof. d-r [aban [ehuPedago{ki fakultet�Sv. Kliment Ohridski� Skopje

NEKOI SOCIOLO[KI ASPEKTINA STRANSKIOT KAPITAL

VO FUNKCIJA NA TEHNOLO[KIOT

Koristeweto na stranski kapital i investicii vo funkcija na teh-nolo{kiot razvoj na Republika Makedonija pretstavuva edna od osnov-nite komponenti na socijalniot i ekonomskiot razvoj na na{ata zemja,osobeno za intenzivirawe na procesot na prestruktuirawe i tehnolo{kopodigawe na proizvodstvoto, usvojuvawe na novi tehni~ko � tehnolo{kiznaewa na proizvodstvoto i negovo postojano inovirawe, zgolemuvawena eksportnata orientiranost na stopanstvoto i podobruvawe na kvali-tetot na proizvodstvoto soglasno barawata na me|unarodniot pazar.

Procesot na tranzicija od socijalisti~ko � komunisti~kiot op{-testven sistem vo demokratsko � kapitalisti~kiot predizvika mo{negolemi tektonski naru{uvawa vo socijalniot, ekonomskiot, kulturnioti politi~kiot ìvot na gra|anite na site zemji koi se zafateni so no-vite promeni. Vo tie ramki i Republika Makedonija sÈ u{te se karakteri-zira so nov nedoizgraden ekonomski i socijalen sistem soglasno so de-mokratskite i pazarnite uslovi na op{testvoto, {to implicira brojninepovolni reperkusii vrz sevkupnoto ̀ iveewe na gra|anite.

Site relevantni nau~ni i stru~ni analizi (ekonomski, sociolo{ki,politi~ki i dr.) nedvosmisleno pokaùvaat deka Republika Makedonija

146


zaostanuva zad sovremeniot tehni~ko � tehnolo{ki razvoj kako posledi-ca na mno{tvo faktori koi kontinuirano se manifestiraat pove}e odedna decenija na ovie prostori, kako {to se: nesootvetno i nerealnoostvaruvawe na procesot na privatizacijata na op{testveno � dràvniotkapital, pad na ekonomskiot razvoj, erozija na moralot, sozdadena e go-lema armija na nevrabotenost i golem e brojot na socijalna pomo{, pris-utna e korupcijata i organiziraniot kriminal, trgovija so oru`je, nar-koti~ni sredstva i belo robje i sl. Vo takov op{testven ambient nemal-ku pridonesuva i pregolemata doza na zastapenost na politi~ki folk-lor na politi~ki partii (koi gi ima vo izobilstvo vo Republika Make-donija � registrirani nad 50- tina), interetni~ki sukobi, religioznitenzii i sl., pa se do imitirawe na demokratskite zakonitosti i prin-cipi. Seto ova i red drugi destruktivni pojavi i odnesuvawa, nesomneno,se rezultat na nevladeweto na pravdata i nefunkcioniraweto na prav-nata dràva {to negativno se odrazuva vrz socijalnata i ekonomskatasigurnost na gra|anite, a vo tie ramki i na nesigurnosta za vlez na stran-skiot kapital i investiciite vo Republika Makedonija.

Vo sklop na celiot toj mozaik treba da se istakne i faktot dekaRepublika Makedonija e opkruèna so sosedi (osobeno na sever i zapad)koi se zafateni so brojni socijalni, ekonomski i politi~ki sukobi,protivre~nosti i destruktivni dejstvija, {to vo zna~itelna mera pri-donesuva stranskite investitori da ne pojavuvaat interes za vloùvawena kapital i investicii.

Rezultatite od izminatite nekolku godini nedvosmisleno pokaù-vaat deka privatizacijata na op{testveno � dràvniot kapital vo na{atazemja se ostvaruva so brojni pravni i ekonomski nedoslednosti. Imeno,golem broj na vraboteni ostanaa bez rabota, primaat minimalni platiili so zadocnuvawe po nekolku meseci ili pak voop{to ne gi dobivaat,pri {to stana pravilo nepla}awe na pridonesite za penzisko, zdravstvenoi socijalno osiguruvawe. Vo takvi uslovi na privatizacijata, taa stana�kapital na blagosostojba� na grupni i poedine~ni interesi, dodeka oddruga strana se sozdade masovna siroma{tija i nevrabotenost na gra|anite.

Koi se tie globalni potencijali koi gi ima Republika Makedonijavo ovie istoriski momenti ? Nesomneno e deka na{ata zemja ima golembroj na mladi obrazovani generacii (so zavr{eno sredno i visoko obra-zovanie), {to e osnovna garancija za ekonomski, socijalen i kulturenprosperitet na zemjata, se razbira dokolku tie se vklu~at vo procesotna proizvodstvo i tehnolo{kiot razvoj na zemjata. Vtor priroden poten-cijal e zemjodelstvoto koe mora da se osovremenuva i efektuira za proiz-vodstvo na ekolo{ka hrana, koja }e moè da bide konkurentna na me|u-narodniot pazar.

147

Dikusija

Soznanijata ukaùvaat deka investiraweto vo znaewa, a vo toj kon-tekst i vo tehni~ko � tehnolo{ko podra~je, pretstavuva silen faktor zarevitalizacija i stimulirawe na procesot vo proizvodstvoto, preminotod ekstenziven kon intanziven razvoj, podigawe na konkurentnosta natrudot i proizvodstvoto i zgolemuvawe na izvozot, a so toa }e se pri-donese i za privlekuvawe na stranski kapital i investicii vo zemjata.Tokmu poradi toa, mora da se inoviraat nastavnite programi vo obrazov-nite institucii, osobeno na onie od sredno i visoko obrazovanie, pri{to u~enicite i studentite }e mora da steknat sovremeni tehni~ko �tehnolo{ki znaewa kompatibilni so svoite vrznici od razvienite zemji.Dosega{nite stereotipni znaewa koi se parcijalni, zastareni i neproduk-tivni }e mora da se zamenat so novi, kvalitetni nau~no � tehnolo{kiznaewa. Toa pretstavuva imperativ na sovremeniot edukativen proces zapodgotvuvawe na mladata generacija za fa}awe ~ekor so integracioniteprocesi i globalizacijata na me|unarodnata zaednica.

Procesot na globalizacijata (mondijalizacijata), definiran od fi-lozofijata na neoliberalizmot, ima za cel integracija na ekonomijata,podigawe na obrazovnoto nivo, jaknewe na lojalnata konkurencija, za{-tita na ̀ ivotnata sredina, me|uetni~ka i me|ureligiozna tolerancija ijaknewe na socijalnata sigurnost na gra|anite. Ovie se osnovni opre-delbi na patot na 21 vek, koi spored moderniot politi~ki pragmatizam,pretstavuvaat osnovni stolbovi za idniot razvoj na pazarnoto stopan-stvo i znaewe, {to podrazbira permanentno usvojuvawe i inovirawe natehni~ko-tehnolo{kite znaewa i umeewa.

Osnovna determinanta na makroekonomskata politika, osobeno nazemjite vo tranzicija, a vo tie ramki i na Republika Makedonija, e da seobezbedi socijalna i ekonomska stabilnost, namaluvawe na nevraboten-osta i suzbivawe na korupcijata i organiziraniot kriminal. Za da sepostignat sakanite rezultati, ekonomskite, socijalnite, politi~kite,obrazovnite reformi, mora da bidat jasno definirani soglasno opre-delbite za izgradba na demokratski op{testveno-ekonomski i politi~kiodnosi kompatibilni so zemjite na Evropskata unija. Sekoj vid na impro-vizacija i nerealen zafat implicira brojni negativni posledici, vpro-~em kako i {to se producira vo izminatiot desetgodi{en period kajgolem del na zemjite vo tranzicija.

Spored brojnite nau~ni i stru~ni analizi i soznanija pristapotkon politi~kite, ekonomskite i socijalnite reformi vo izminatiot pe-riod pove}e be{e deklarativen za demokratijata i za pazarnoto stopan-stvo, otkolku realno soobrazen za novite promeni. Se slu~i �hic rodhos,hic salta� {to neminovno dovede do sega{nata nepovolna ekonomska i soci-jalna sostojba na zemjata.

148


Vo sega{nite vlo{eni ekonomski i socijalni uslovi, gra|anite sesoo~uvaat so golema nesigurnost, poradi {to Vladata na Republika Make-donija i site drugi relevantni subjekti na zemjata mora da interveniraatso merki i instrumenti so koi }e ja ublaàt osnovnata protivre~nost vouslovi na tranzicija, a toa e: insistirawe da se vovede pazarna ekonomi-ja i moderna tehnologija, od edna strana i produktivno angaìrawe narabotnata sila koja ostana bez rabota, od druga strana. Re{enieto e mo{nesloèno i kompleksno, pri {to mora da se analiziraat site aspekti nadobivka i rizici, vklu~uvaj}i doma{ni i stranski eksperti po oddelnioblasti.

Najzna~ajno za natamo{niot ekonomski i tehnolo{ki razvoj na Re-publika Makedonija, spored dosega{nite soznanija, e da se obezbedi: so-cijalna sigurnost na gra|anite, po~ituvawe na zakonite na pazarnataekonomija, po~ituvawe na principite na politi~kata demokratija, pro-movirawe na pretpriema~kiot duh, otvarawe prostor za vrabotuvawe nanevrabotenite, itna reforma na bankarstvoto, investirawe vo znaewe-to, nau~no-tehnolo{kiot razvoj, suzbivawe na sekakov vid na korupcijai organiziran kriminal i da po~ne da funkcionira pravnata dràva.

Kako prioritetna zada~a, za pobrzo izleguvawe od krizata i nepo-volnite socijalni i ekonomski sostojbi, neophodno e da se izgotvi na-cionalna strategija za site sferi na op{testveniot ̀ ivot, izrabotenaod interdisciplinarni nau~ni i stru~ni eksperti od zemjata i od stran-stvo, so utvrdena konkretna nacionalna politika, mehanizmi, nositelii rokovi za ostvaruvawe kako za srednoro~niot, taka i za dolgoro~enrazvoj (ekonomski, socijalen, obrazoven, kulturen, nau~no-tehnolo{ki,itn). Se ceni deka donesenata strategija, poto~no strategiskite progra-mi, so utvdeni mehanizmi, nositeli, merki i rokovi, najmalku edna{ go-di{no da se razgleduva od strana na Parlamentot na Republika Makedo-nija za da se kontrolira efikasnosta na ostvaruvawata na utvrdeniteopredelbi i da se pottiknuva nivno oìvotvoruvawe.

149

Dikusija

Mihajlo ManevStopanska komora na Makedonija

STRANSKITE VLO@UVAWA I STRATE[KIOTINVESTITOR-ZNAÂJNI FAKTORI ZA TEHNI^KO-TEHNOLO[KIOT RAZVOJ I PODOBRUVAWE NAKONKURENTNOSTA NA DOMA[NITE KOMPANII

Temata e mo{ne aktuelna i dobro e {to Zdruènieto organiziravakvi tematski raspravi imaj}i go predvid faktot deka stranskitevloùvawa sekako imaat zna~ajna refleksija vrz tehni~ko-tehnolo{kiotrazvoj i nacionalnata ekonomija na sekoja zemja, posebno za zemjite votranzicija kako {to e Republika Makedonija. Iako vo izminatiot peri-od tie se prisutni vo pove}e industriski granki, posebno preku proces-ite na privatizacija, toa ne e dovolno i na ovoj plan treba da se napravimnogu pove}e so {to bi se otvorile novi perspektivi vo prestruktui-raweto i razvojot na doma{nite kompanii. Dosega{nite iskustva vo ovaasfera nesomneno pokaùvaat deka vleguvaweto na soodveten strate{kiinvestitor dava dobri rezultati i vo ovaa nasoka, osven kompaniite koitreba da prezemat neophodni ~ekovi, ne treba da izostane i sistemskatapoddr{ka na ovie procesi.

Vo ovaa smisla, potiknat od iznesenite raspravi i oddelni disku-sii, kako dobar primer bi go poso~il prestruktuiraweto vo del od ~e-li~nata industrija na zemjata, ili pokonkretno revitalizacijata naproizvodstvoto na ~elik i ~eli~ni finalni proizvodi vo Makstil, akci-onersko dru{tvo i kompanija proizlezena vo ramkite na transformaci-onite procesi na porane{nata Rudinici i èlezarnica �Skopje�. Se do1996 godina, osnovnite metalur{ki pogoni bea vo mo{ne nezavidna

150


polo`ba i bez jasna vizija i perspektiva za nivno natamo{no opstojuva-we. Direktnite investicii na edna od vode~kite svetski kompanii voproizvodstvoto i trgovijata so ~elik, {vajcarskata grupacija Duferkovo Makstil, donese radikalen presvrt vo raboteweto na svoj industriskikapacitet.

Noviot menaxment, so asistencija na doma{nite stru~ni kadripodgotvi konkreten biznis plan i programa koja re~isi polni {est godiniuspe{no i efikasno se realizira vo site segmenti na proizvodno-teh-nolo{kiot proces. Bi gi spomenal nekolku zna~ajni rekonstrukcii imodernizaci na postrojkite kako {to e voveduvaweto na tkn. sistem AGCza automatsko vodewe i kontrola na procesot na valawe, nova kontuini-rana linija za leewe na slabovi i voveduvawe na kazanska tehnologija voproizvodstvoto na ~elik. Efektite od ovie zafati se zgolemuvawe nakapacitetot na proizvodstvo na doma{en ~elik i povisok kvalitet, nama-leni tro{oci i podobrena konkurentnost. Po odnos na globalnata kon-kurentnost, bidej}i ~elikot e globalen proizvod i samo 5-10% se plasi-ra na doma{niot pazar, mo{ne zna~aen e faktot na sozdavaweto usloviza zgolemeno proizvodstvo na ~elk od doma{ni surovini {to istovreme-no ovozmoùva celosna kontrola na tro{ocite i podolgoro~na ekonom-sko-proizvodna stabilnost.

Prerabotkata na polufabrikati od nadvore{ni ispora~ateli, gle-dano niz prizmata na dopolnitelnite transportni tro{oci kako imo`nite promeni i oscilacii na dvièweto na cenite na Svetskata berzaod momentot na nabavkite do proda`bata na finalnite proizvodi nosineizvesnot i komercijalni rizici. Niz ovie aspekti, neophoden e i kom-pleksen, racionalen i osmislen pristap pri koncipiraweto i neposred-nata prakti~na implementacija na Programata za prestruktuirawe na~eli~nata industrija vo zemjata soglasno Protokolot 2 vo ramkite naSpogodbata za stabilizacija i asocijacija so Evropska unija, so koja tre-ba vo {to e mo`no pokratok rok da se postigne vitalnost na ovoj sektorvo normalni pazarni uslovi na stopanisuvawe.

Kako pozitivno iskustvo moè da se poso~i i restartiraweto naFeniindustri i Silmak - porane{en Jugohrom, kade {to vleguvaweto nafrancuskata korporacija SCMM ovozmoì del od kapacitetite ve}e op-timalno da se koristat.

Osnovnata poenta vo ova kratko izlagawe preku nekoi primeri, edeka vo uslovi na izostrena stranska konkurencija, globalizacija na svet-skite pazari i na{iot priem vo Svetskata trgovska organizacija, izbo-rot na najsoodvetni strate{ki partneri koi imaat znaewe i iskustvo vokonkretniot biznis, definirana strategija i jasen biznis plan za restruk-tuiraweto i razvojot na kompanijata, e mo{ne zna~aen preduslov i zapottiknuvawe na tehni~ko-tehnolo{kiot razvoj na zemjata vo celina.

151

Dikusija

Antonio EfremovAgencija �ATRIS� Skopje

CENTRI ZA TEHNOLO[KI RAZVOJ

1. Svojot dosega{en industriski razvoj i blagosostojba za nasele-nieto, visoko razvienite zemji od Zapadna Evropa, kako {to se Belgija,Holandija, Germanija i drugi go imaat ostvareno vrz osnova na koris-tewe mineralni surovini od nerazvienite zemji.

Na{ata zemja vo ramki na poranae{nata federacija ima{e sli~naroqa, bidej}i pretstavuva{e surovinsko podra~je za stopanski porazvi-enite republiki na Jugoslavija. Ova osobeno se odnesuva za oboenata meta-lurgija koja kako industriska granka seu{te ima zna~ajni komparativniprednosti od aspekt na obezbeduvawe intenziven razvoj na celokupnotostopanstvo na Republika Makedonija.

Prednostite na oboenata metalurgija glavno proizleguvaat od po-seduvaweto na neophodnite razvojni pretpostavki, a koi se identifiku-vaat so zna~ajnite prirodni i ~ove~ki resursi, educiranata rabotna sila,izgradenite proizvodstveni kapaciteti, raspoloìvite tehnologii iznaewe, kako i so ve}e izgotvenite strate{ki programski razvojni doku-menti.

Slabosti od aspekt na realizirawe na razvojot, od druga strana pak,se nedovolnite finansiski sredstva za sproveduvawe na potrebnata teh-nolo{ka revitalizacija na industriskite objekti, kako i nesoodvetna-ta institucionalna organiziranost na nacionalno i lokalno nivo (nemaMinisterstvo za razvoj i centri za tehnolo{ki razvoj).

152


Kako izrazita slabost moè da se zeme vo predvid i nesre}no iz-branata i sprovedenata forma na transformacija na op{testveniot ka-pital, koja prakti~no go uni{ti i taka te{ko steknatiot deloven imixna doma{nite vode~ki stopanski subjekti. Ovie subjekti naj~esto bukval-no se prodadoa za eden dolar, i toa vo uslovi na prevzemawe obvrski natovar na site doma{ni dano~ni obvrznici i konsumatori na potro{uva~kidobra svrzani so obezbeduvaweto privilegii za t.n. stranski strate{kipartneri (beneficirani ceni na energenti, otsustvo na koncesii za ko-ristewe na mineralnite surovini, monopolska polo`ba na doma{niotpazar, itn.)

2. Site soznanija ukaùvaat deka odr`liviot razvoj ne moè da seostvaruva bez paralelno sproveduvawe na tehnolo{kiot razvoj bidej}ineobnovlivite mineralni i energetski surovini denes gi ima sÈ pomal-ku vo uslovi na sÈ pozagadenata ̀ ivotna sredina. Poradi toa e potrebnosozdavawe na uslovi za poefikasno i pokompleksno iskoristuvawe kakona primarnite taka i na sekundarnite resursi. Za ostvaruvawe na ovaacel e neophodno sproveduvawe na tehnolo{kiot razvoj preku unapreduva-we na postoe~kite i razvoj na novi tehnologii.

Tuka vedna{ treba da se otfrli misleweto deka tro{ocite za vo-veduvawe na novi tehnologii vo oboenata metalurgija se povisoki voodnos na onie koi se potrebni za unapreduvawe na postoe~kite tehnolo-gii. Vo vrska so ova pra{awe, eksperti od edna donatorska fondacija odJaponija pred nekolku godini ne moèa da ni dadat odgovor zo{to vonivnata zemja ne be{e izvr{ena revitalizacija na postoe~kite, tuku be{evovedena identi~na nova tehnologija duri vo sedum topilnici na bakar(tehnologija Outokumpu na istoimenta kompanija od Finska).

Odgovorot na poslednovo pra{awe e vo toa {to novite tehnologii,vo sporedba so klasi~nite tehnologii za dobivawe na bakar, nikel, olovoi drugi oboeni metali, za isti proizvodstveni kapaciteti koristat mnogupomali po gabarit kompaktni procesni postrojki, koi se smestuvaat vomali po veli~ina grade`ni objekti, i za koi se potrebni pomali pomo{nienergetski postrojki i instalacii poradi zna~itelno pomalata pot-ro{uva~ka na energetski fluidi i elektri~na energija po edinica proiz-vod. Ovie prednosti, normalno, pridonesuvaat i kon relativno niskiinvesticioni vloùvawa, koi vo slu~ajot so postrojkata za avtogeno to-pewe na olovni koncentrati vo planiranata nova topilnica na olovo vona{ata zemja vo 1986 godina iznesuvaa samo 20 milioni germanski marki.

3. Za ostvaruvawe na tehnolo{kiot razvoj vo na{ata zemja pove}eod dve decenii se inicira ideja za formirawe na nacionalen centar zatehnolo{ki razvoj. Osnovna dejnost na centarot bi trebalo da bide teh-nolo{koto proektirawe, odnosno izgotvuvaweto na tn. procesen in-

153

Dikusija

ènering koj, kako del na bazniot inènering, pretstavuva najskap seg-ment na sekoja investicija vo proizvodstvenite kapaciteti. Vo slu~ajovosobeno treba da se koristi pozitivnoto iskustvo od Turcija i Kina,kade najgolemite slobodni industriski zoni se imenuvaat kako teh-nolo{ko razvojni industriski zoni, bidej}i vo ramkite na ovie zonirabotat eden ili pove}e razvojni centri poznati pod ime�tehnolo{kiparkovi�.

Na lokalno nivo, vo industriskite zoni na pogolemite gradovi trebada se formiraat sli~ni razvojni institucii i toa na na~in i so dejnostikako {to e predloèno vo studiite za lokalen stopanski razvoj naOp{tina Veles i na Op{tina Del~evo, izgotveni so finansiska poddr{kana Svetskata Banka od strana na Agencijata ATREZ od Skopje vo 2001godina.

154


D-r Marija Zarezankova-PotevskaMinisterstvoto za ekonomija

TEHNOLO[KIOT MENAXMENT I MARKETINGVO FUNKCIJA NA RAZVOJ

1. Planiraweto, kako komponenta na rakovodeweto i upravuvawe-to so pretprijatijata, se vr{i na kratok, sreden i dolg rok. Toa e odredenood politi~kite, ekonomskite, demografskite i kulturnite faktori nanacionalno i me|unarodno nivo:

� Vo ekonomskite faktori vleguvaat pokraj kapitalot, rabotna-ta sila, prirodnite resursi, izgradenata infrastruktura, teh-nologijata;

� Vo politi~kite faktori vleguvaat stabilnosta, postojnata ide-ologija, instituciite, geopoliti~kite povrzuvawa;

� Kulturnite faktori opfa}aat: socijalna struktura i dinami-ka, religijata, ulogata na polovite, jazikot itn;

� Demografskite faktori ja imaat vo predvid starosnata i polo-va struktura na naselenieto,ekonomskata struktura na nasele-nieto, rastot na naselenieto, urbanizacijata, migraciite, zdrav-stvenata za{tita itn.

Site ovie faktori vlijaat i vrz malite i sredni pretprijatija ivrz nivniot opstanok i razvoj, a soodvetno na toa i vrz utvrduvaweto nadelovnoto planirawe, odnosno na utvrduvaweto na nivnata delovnastrategija.

155

Dikusija

Planiraweto kaj malite stopanski subjekti ima svoi specifi~-nosti, koi proizleguvaat pred se od nivnata golemina, a potoa i od drugikarakteristiki. Samo najsovremenite znaewa, osobeno vo delovnoto rabo-tewe, vo primena na nova tehnologija, obezbeduvaat utvrduvawe na sovre-mena delovna strategija, sovremeno rakovodewe i upravuvawe.

Na sekoja delovna strategija na malite i sredni pretprijatija iprethodat analizi (SVOT itn.), svrzani so neposrednoto opkruùvawe,so vnatre{nite analizi na mo`nostite (resursite) i potrebite.

Sekoja delovna strategija mora da sodrì vizija, so cel da se obez-bedi motiviranost na kadrite vo pretprijatieto, da sodrì misija, kakodel od vizijata, koja e vremenski limitirana i cel (namerata) na lu|etovo sekoe pretprijatie.

Delovnoto planirawe,kako del na delovnata strategija, go sodrìpred sÈ strate{kiot menaxment na pretprijatieto, a vo tie ramki i kad-rovskiot, finansiskiot, tehnolo{kiot menaxment, kako i vidot nastrate{koto partnerstvo, dokolku se planira. Biznisot odnosno vidoti obemot na dejnostite na malite i sredni pretprijatija postojano semenuva, a so toa se menuvaat i nivnite osobeni sposobnosti (distinctivecompetence).

Delovnata (biznis) strategija na pretprijatijata e odredena oddràvnata, nacionalna politika na ekonomski i industriski razvoj, odsozdadeniot deloven ambient i klima, od opkruùvaweto sozdadeno sosistemskite zakoni i regulativa. Pokraj nacionalnoto opkruùvawe,sekako deka golemo vlijanie na delovnata strategija na malite i srednipretprijatija ima i me|unarodnoto opkruùvawe, {to opfa}a: pazarnitransakcii, bilateralni vrski, multilateralni mehanizmi, globalniindustrii.

Ottuka proizleguva konstatacijata deka malite i sredni pretpri-jatija, a osobeno novite i mikro pretprijatijata, nu`no ja menuvaat svo-jata delovna strategija i planirawe vo zavisnost od raznite vlijanija inadvore{ni i vnatre{ni faktori. Bitno e deka delovnata strategijaima zada~a da se obezbedi odrùvawe i razvoj, vo uslovi na konkurenci-ja, vo ramki na nacionalniot pazar, a potoa i na me|unarodniot.

Za taa cel, malite i sredni pretprijatija treba da se podgotveni dadeluvaat pravovremeno, da reagiraat na vreme i so vistinski merki iaktivnosti. Vo taa nivna aktivnost im e potrebna pomo{ od institucii,stru~ni lica i vladina politika. Sepak, vo procesot na planiraweto,klu~no mesto ima znaeweto za strategijata na biznisot i voop{to razvo-jot i primena na ekonomskoto u~ewe.

156


Najgolem del od malite i sredni pretprijatija vo Republika Make-donija se mikro pretprijatija, so 8,7 prose~no vraboteni lica po 1 pret-prijatie vo celina, {to ukaùva na faktot deka tie treba da se podgotve-ni, golem del od funkciite vo rakovodeweto, da gi vr{at samostojno,zaedni~ki, a ednovremeno efikasno.

Funkciite na rakovodewe vo malite i sredni pretprijatija vo naj-golem slu~aj se sublumirani vo edna li~nost, vo li~nosta na sopstvenikotse sleva funkcijata na menaxerot, na proizvoditelot, na prodava~ot itn.za {to e potrebna podgotvenost, visoka stru~nost i postojana edukacija,kako uslov za dobro rakovodewe, za navremeno donesuvawe na dobri ipravovremeni odluki. Bavnosta vo odlu~uvaweto vo 80% slu~ai pridone-suva za raspa|aweto na pretprijatijata vo SAD.

Za taa cel, kako nu`nost se nametnuva potrebata od konzistentnanacionalna politika na poddr{ka na sektorot na malite i sredni pret-prijatija vo zemjata, koja vo sebe }e gi sodrì site relevantni kompo-nenti za osnovawe i razvoj na stopanski subjekti, koi }e moè da bidatkonkurentni na nacionalni i svetsko nivo, kompetentni vo svojata ob-last.

2. Poddr{kata na sozdavaweto i steknuvaweto na inovacii i znaewana malite i sredni pretprijatija pretstavuva pomo{ vo razvojot na niv-nata konkurentna sposobnost. Inovaciite vo vid na metodi, proizvodi,procesi, oprema, uslugi, se proizvod na brojni faktori kako nau~noistra-ùva~ki institucii, pronao|a~i-individualci, a nivniot uspeh vo prvred zavisi od griàta i pomo{ta na nadle`nite dràvni organi na inova-torstvoto i tehnolo{kiot razvoj vo celina. Republika Makedonija nepretstavuva inovaciono op{testvo od tipot na SAD, SR Germanija idr., no so aktivna politika na poddr{ka na transferot na tehnologija,prifa}aweto na novi znaewa i permanentnoto u~ewe, moè da se obezbe-di pretvarawe (konverzija) na tu|ite tehnologii i znaewa vo sopstveniizumi i re{enija, nadopolneti i doizgradeni, spored sopstveni potrebi.

Republika Makedonija poradi dolgogodi{nite stagnantni sostoj-bi vo nacionalnoto stopanstvo i po{iroko, treba da se stremi kon pomo{na inovatorite, preku finansirawe vo registriraweto na patentite, voispituvaweto vo laborratorii, finansirawe na nivnite inovacii, od-nosno vnesuvawe vo proizvodstvo itn. Postoeweto na mreà na instituciiza poddr{ka na inovatorite e pove}e od neohodna vo zemjata, kako prv~ekor vo poddr{ka na tehnolo{kiot razvoj na Republika Makedonija.

Ednovremeno, se neophodni soodvetni proekti za obuka, za da se do-bijat novi znaewa i ekonomsko u~ewe nu`no za malite i sredni pretpri-jatija i nivnata vnatre{na organizacija i funkcionirawe. Pri toa,nu`na e poddr{ka na sorabotkata i kooperativnite odnosi na malite i

157

Dikusija

sredni pretprijatija vo razni formi vo zemjata i po{iroko, kako edenod metodite na ekonomsko u~ewe.

So ogled na toa {to inovaciite i znaewata se primarni vo jaknewetona konkurentskata sposobnost na malite i sredni pretprijatija, bitna enivnata poddr{ka na strate{ko, institucionalno i nivoto na pretpri-jatijata.

Vo taa nasoka e nu`no so vladina politika na poddr{ka da se obez-bedi pomo{ na inovatorite, na tehnolo{kiot razvoj i na soodvetnotodistribuirawe na neophodnoto ekonomsko i tehni~ko znaewe, sozdavawena institucii za pomagawe na tehnolo{kiot razvoj.

3. Vo uslovi na globalizacija na svetskata ekonomija koja podraz-bira integracija na me|unarodniot kapital, zasilena diverzifikacijana proizvodstvoto, na faktorite na proizvostvo, na potro{uva~kata,jaknewe na multinacionalnite kompanii i jaknewe na globalnata kon-kurencija, globalizacijata na tehnologijata stanuva raste~ki proces.

Vo ovie sovremeni uslovi na stopanisuvawe, vo uslovi na ekonomi-ja koja bazira na znaewa i vrz postojani tehnolo{ki promeni, tehnolo{-kiot menaxment i marketing kako del od strate{kiot menaxment, imaatosobeno mesto i zna~ewe vo upravuvaweto so pretprijatijata. Novitepretprijatija se prinudeni postojano i navreme da se prilagoduvaat konnastanatite promeni, da go stimuliraat procesot na ekonomsko u~ewe ida obezbedat integracija na funkciite na rakovodewe i upravuvawe vointeres na jaknewe na samostojnosta i obezbeduvawe na konkurentnost ikompetitivnost. Ekonomskoto u~ewe vo novite pretprijatija, vo najgo-lem del, se odnesuva za potrebite koi se nametnati od tehnolo{kiotrazvoj.

Ednovremenata intencija za samostojnost i interaktiven odnos sodrugite subjekti vo nacionalnata ekonomija i po{iroko povrzuvawe ivklu~uvawe vo odredeni mreì na institucii i subjekti, naloùva sovre-meni znaewa i metodi na rabota.

Od druga strana pak, malite i sredni pretprijatija nemaat lesen iednostaven pristap do nova tehnologija i know how, i te{ko moè daprimenuvaat inovacii, poradi visoki tro{oci na istraùvawa, patenti-rawe i proizvodstvo, nedovolna povrzanost so bankiite i drugi finan-siski institucii.

Vo zemjite vo tranzicija, kako {to e Makedonija, mreìte na nau~no-istraùva~ki centri, institucii za nau~ni i razvojni celi se nerazvie-ni, a pretprijatijata nemaat finansiski sredstva za nivno razvivawe vosvoite ramki. Zatoa, kako mnogu vaèn i nerazdelen del na strate{kiot

158


menaxment e tehnolo{kiot menaxment i marketing, a nivna osnovna zada~ai cel e transferot na tehnologija, komercijalen i nekomercijalen.

Sovremeniot menaxment razviva kompleksen, celosen pristap konispituvawe na pazarot. Zavisno od potrebite za odredeni vidovi na proiz-vodi na pazarot, se utvrduva i delovnata strategija i politika na sekoepretprijatie.

Sovremeniot tehnolo{ki menaxment i marketing gi apsolvira naj-sovremenite formi na transfer na tehnologija, kako preduslov za kon-kurentno sposobni ekonomski subjekti i utvrduva delovna politika kojagi po~ituva potrebite i mo`nostite za odreden vid na transfer na teh-nologija.

Komercijalniot transfer na tehnologija opfa}a pove}e vidovi,kako: uvoz-izvoz, stranski direktni investicii, zaedni~ki vloùvawa,licenci, fra{izi, dogovori za sorabotka (Sub contracting), sorabotka sokooperanti, dogovor klu~ na raka i tn.

Nekomercijalniot transfer na tehnologija, isto taka, e mnogu bitenza razvojot na malite i sredni pretprijatija. Toj e povrzan so obrazovna-ta komponenta na poddr{kata na malite i sredni pretprijatija, bidej}igi opfa}a konferenciite za tehni~kite nauki, nau~nata i tehni~kataliteratura, obukata na stranski univerziteti, angaìrawe na vrvnistranski inèneri, obuka vo stranski pretprijatija, a sekako tuka spa|aati li~nite kontakti i industriskata {pijunaà.

Poradi te{kiot pristap do nova tehnologija i znaewa, tehnolo{-kiot marketing i menaxment vo malite i sredni pretprijatija, ima serioz-ni barieri. Za taa cel, na toj plan e potrebno osnovawe na mreà nainstitucii za tehni~ko-tehnolo{ka poddr{ka i pomo{. Pri toa, e odosobena va`nost marketing ispituvawata na konkurentite i nivnite oso-benosti, a potoa i utvrduvawe na soodvetna delovna strategija koja ozna-~uva zgolemuvawe na efikasnosta vo raboteweto i zgolemuvawe na kon-kurentskata sposobnost.

4. Menaxmentot vo malite stopanski subjekti, vo golema mera e spe-cifi~en, so ogled na nivnite posebni ekonomski karakteristiki. Te{-kiot pristap do kapital, nova tehnologija i delovni informacii na-loùva sistemska poddr{ka, preku soodvetni institucii i ekonomskimerki.

Vo uslovi na globalizacija na svetskata ekonomija, sektorot na ma-lite i sredni pretprijatija nu`no se internacionalizira pa sprema toatie nu`no treba da se podgotvi za toa. Na malite i sredni pretprijatijavo Republika Makedonija im e potrebna povolna delovna klima i opkru-

159

Dikusija

ùvawe za nepre~en razvoj i nivno jaknewe, {to se obezbeduva prekusistemskite zakoni i nivnoto dosledno sproveduvawe.

Kako imperativ se nametnuva potrebata od donesuvawe na kon-zistentna i dolgoro~na nacionalna politika za poddr{ka na malite isredni pretprijatija, koja vo sebe }e gi sodrì site relevantni kompo-nenti za sozdavawe na stopanski subjekti koi }e moè da bidat konkurent-ni na nacionalni i svetsko nivo, kompetentni vo svojata oblast.

Osnovnite komponenti koi treba da gi sodrì nacionalnata poli-tika na pomo{ i poddr{ka moè da se klasificiraat vo :

� Finansiska: mali zaemi, povolni krediti, garancii, ivesticionifondovi, fondovi za rizi~en kapital, subvencionirawe,dano~ni i carinski olesnuvawa i osloboduvawa;

� Informativna: dobivawe na potrebni delovni informacii koimalite i sredni pretprijatija ne se vo mo`nost da gi dobijat;

� Obrazovna: profesionalno obrazovanie, permanentno obrazo-vanie, prekvalifikacii i dokvalifikacii;

� Konsultativna: vo site oblasti od delovoto rabotewe, vo menax-mentot (kadrovski, strate{ki, finansiski, tehnolo{ki itn.)vo marketingot, vo vodeweto na pretprijatijata, vo zakonskataregulativa itn.

� Tehnolo{ka: vo vid na informacii, obuka, transfer na tehnolo-gija i znaewa, inovativni centri i drugi institucii;

� Institucionalna: institucii koi }e davaat potrebni uslugi namalite i sredni pretprijatija vo site oblasti i za site nivnipotrebi: izvozni aktivnosti, e- business ispituvawe na kvalitetna proizvodite, sertifikacija na stokite i uslugite, promoci-ja na malite i sredni pretprijatija, poddr{ka na inovaciite itransferot na tehnologijata itn.

Tehnolo{kiot menaxment i marketing, dolgoro~noto planirawe,kako sostaven del na starte{kiot menaxment, se neophodni komponentiza uspe{noto vodewe na malite pretprijatijata, i od toj aspekt se neop-hodni sistemski i dolgoro~ni poddr{ki i pomo{.

160


Vladimir PavleskiJP �Makedonska po{ta� Skopje

IZVORI NA FINASIRAWENA TEHNOLO[KIOT RAZVOJ

I MESTOTO NA TEHNOLOGIJATA

Dosega{niot pristap kon re{avaweto na problemite na �golemite�pretprijatija, vo osnova so nivno ~istewe od dolgovite i nivna proda`ba,naj~esto na stranski investitor, bi trebalo da se zameni so pristap kajkoj pretprijatijata o~isteni od dolgovite, a duri i prettoa, vremeno giprezema dràvata. Taa vo niv treba da postavuva rakovoditeli, ~ii tro-{oci samata gi pokriva, ovie prvenstveno izgotvuvaat studija za ekonom-ski opravdano aktivirawe na pretprijatieto i na~ini na aktiviraweto,po {to sledi investicija na dràvata vo sreduvaweto na sostojbite naorganizacionen, tehni~ko-tehnolo{ki (osobeno vo modernizirawe naoddelni delovi na proizvodstvenite procesi i otstranuvawe na tesnigrla, osovremenuvawe na op{tata sostojba na pretprijatieto, stru~nousovr{uvawe na postojnite i novite kadri, voveduvawe na e-commerce,odnosno proda`ba preku internet kako osobeno va`na komponenta nasovremenoto rabotewe itn.) i komercijalen plan, zaìvuvawe na proiz-vodstvoto i plasmanot, zastanuvawe na pretprijatieto na zdravi osnovi,a duri potoa nivna javna proda`ba (�transparentna� e angliski izraz za�javna�).

Ne e neopravdano pri proda`bata, pretprijatijata da se ponudatna poznata stranska firma ili na drugo doma{no pretprijatie, so {tozazdravenoto pretprijatie ili }e postane del od zdrav me|unaroden sis-

161

Dikusija

tem ili pak so toa }e se pridonese za okrupnuvawe na doma{nite stopan-ski subjekti. So toa }e se izbegne vlaguvawe na {pekulativen kapitalili da se �perat� pari od svetot. I ovde eden najsve`, na{, doma{enprimer: rudnicite za olovo i cink da se zdruàt so Topilnicata za olovoi cink, da se okrupni i da se konsolidira noviot subjekt (koj vsu{nostfunkcioniral zaedno i porano), a duri potoa da se oceni dali voop{totreba da se prodava ili }e funkcionira so doma{en um i sili.

Pra{awe e otkade dràvata treba da obezbedi sredstva za zakrep-nuvawe na pretprijatijata? Vo razvojni momenti, niz koi sega pominuvana{ata zemja, ne treba nepotrebno da se ~uvaat �mrtvi� devizni rezervi.Zaradi opredeluvawe na optimalniot obem na devizni rezervi i na~inotna nivoto sozdavawe moàt da posluàt dva elementa:

- vo uslovi na nametnata vojna, od deviznite rezervi na zemjata seiskoristeni 270 milioni DEM. Zna~i, toa e minimum minimo-rum devizni rezervi;

- d-r Verica Janeska od Ekonomskiot institut - Skopje ima nau~noistraùvawe, zasnovano na serii u{te od sedumdesettite godi-ni, so koe dokaùva deka deviznite doznaki od stranstvo (doznakina devizni sredstva po privatni kanali) godi{no dostignuvaati do 600 milioni dolari. Ova pokaùva zo{to, i vo uslovi navisok trgovski deficit, dràvata navreme gi otplatuva obvr-skite kon stranstvo i deviznite rezervi rastat, duri i vo us-lovi na dosta nesredeni odnosi vo oblasta na menuva~kite rabo-ti. Ponatamu, na sobirot {to vo organizacija na Institutot�Otvoreno op{testvo�, a po povod Samitot vo Solun, se odràvo hotelot �Holidej In�, glavniot promotor ukaà na sredstva-ta koi �od dijasporata� prilivaat vo Bosna i Hercegovina i po-radi koi vo ovaa dràva, i pokraj re~isi zamrenata stopanskaaktivnost, tamo{noto naselenie ìvee podobro otkolku voSrbija.

Ponatamu, Buxetot na dràvata sepak nema razvojna komponenta, odkoja }e se pottiknuva razvojot, vklu~uvaj}i gi i �golemite� pretprijati-ja, koi prakti~no edinstveno pridonesuvaat za devizen priliv po osnovna izvoz, kako i za masovni vrabotuvawa. Pritoa, sepak treba da se imapredvid goleminata na na{ite �golemi� pretprijatija, koi za razvien-iot svet vsu{nost se sredni pretprijatija i za niv kaj nas treba da seprimenat merkite {to od stranstvo nÉ gi predlagaat za malite i sred-nite pretprijatija. Me|u drugoto, brojot na vraboteni vo organite naupravata (vsu{nost, vraboteni-korisnici na sredstva od centralniotbuxet) od okolu 45.000 lica pred petnaesettina godini, sega e zgolemenna nad 90.000 lica. Golem del od niv se �referenti za semafori� i �refe-

162


renti za detski dodatok�. Tamu bez mnogu razmisluvawe treba da se vovedeoptimizacija, bidej}i takvite �referenti� vsu{nost gi tro{at sredstvatakoi stopanstvoto bi gi vloìlo vo razvoj, odnosno otvorawe na novirabotni mesta za istite tie �referenti�, odnosno dràvata od central-niot buxet sredstvata bi gi naso~ila kon razvoj na stopanstvoto. Ne edaleku idejata od centralnot buxet, namesto platite na �referentite�,da se obezbeduvaat barem platite na vrabotenite vo pretprijatijata {totreba da bidat zakrepnati - do momentot na nivnoto zakrepnuvawe, kakoi del od platite na specijalistite vo razli~nite proektni i razvojnibiroa, intelektualni centri, laboratorii, ispitni centri itn., odnos-no mesta vo koi se razvivaat novi proizvodi ili se usovr{uvaat postoj-nite.

Dràvata mora da prezeme merki, so dekret generalno da se o~istatobvrskite na pretprijatijata postari od odreden broj godini, osobenoobvrskite sozdadeni vo vremeto na visokite kamati na devizni krediti,{to se primenuvaa nekolku godini po osamostojuvaweto, da se otpi{ato~igledno nenaplatlivite dolgovi i plasmani itn. Vo vakva faza sega eekonomijata (stopanstvoto, bankarskiot i finansiskiot sistem i ostan-atite subjekti) na Japonija, osobeno bankarskiot i finansiskiot sis-tem. Na toj na~in, me|u drugoto, }e se namalat i tro{ocite na ekonomi-jata na Republika Makedonija od brojni sudski procesi, evidentirawena nekorisno od neefektno administrirawe, gubewe intelektualni kapa-citeti na aktivnosti koi nemaat efekt itn.

2. Akcijata �Da koristime doma{ni proizvodi� na po~etokot dadeodredeni rezultati, {to opravduva sproveduvawe na vakvi akcii. Za ̀ al,vakva akcija odnapred e osudena na delumen uspeh, poradi toa {to, kakoprvo, nema dovolen asortiman na doma{ni proizvodi, a kako vtoro, sosega{nata organizacija na me|uproda`bata (proda`ba pome|u proizvo-ditelite i potro{uva~ite) i maloproda`bata, za doma{nite proizvodise vospostaveni zna~itelni pre~ki na nivniot pat do krajniot pot-ro{uva~. Imeno, mora jasno da se utvrdi deka vo zemjata postoi taka-nare~eno uvozni~ko lobi, koe ne dozvoluva razvoj i plasman na doma{niproizvodi. Poradi ova, brojni inicijativi za sozdavawe na doma{ni pro-izvodi, koi vsu{nost bi pretstavuvale konkurencija na uvoznite, se sotre-ni u{te vo startot. Ova se slu~uva i vo oblasta na zemjodelskoto proiz-vodstvo, kade osobeno ne se dozvoluva sozdavawe na organizirano proiz-vodstvo i plasman, razvoj na zdrava hrana, bidej}i na toj na~in uvozni~kotolobi nema da bide vo mo`nost po niski ceni da go otkupuva doma{notoproizvodstvo.

Zna~i, dràvata treba da prezeme merki za sozdavawe na novi proiz-vodi i usovr{uvawe na postojnite. Toa e akcija, vo po~etokot dalekuposkapa od akcijata �Da koristime doma{ni proizvodi�, bidej}i pretpos-

163

Dikusija

tavuva, pred sÈ utvrduvawe na proizvodite za koi na doma{niot pazarima potreba, potoa prezemawe na merki za razvoj na doma{nite proizvo-di, nivniot plasman i za{tita od uvoz i od uvozni~koto lobi barem zadve godini i pottiknuvawe na nivniot izvoz (imeno, se smeta deka Repub-lika Makedonija vsu{nost ima malku {to da izvezuva, osven osnovni zem-jodelski proizvodi i surovini i polufabrikati).

Zaradi utvrduvawe na proizvodite (normalno i uslugite) {to trebada se sozdavaat, pred sÈ treba da se pojde od faktot deka za niv e otvorendoma{niot pazar od okolu dva milioni ̀ iteli. Dràvata, preku sopstve-nite evidencii za uvozot, so visok stepen na to~nost znae koi prizvodise uvezuvaat i vo koi koli~ini na godi{no i pokuso nivo i tie podatocitreba da gi ponudi na potencijalnite investitori. Ponatamu, se znaekoi se komparativnite prednosti na doma{noto stopanstvo, no koi proiz-vodstveni celini ne se zaokruèni (na primer, na proizvodstvoto navino i na konzervirani proizvodi mu e potrebna doma{na staklena idruga ambalaà). Ne e osoben problem dràvata, povikuvaj}i se i na patri-otizmot, da sprovede anketa za potrebite koi stopanskite i nestopan-site subjekti gi imaat za oddelni delovi, komponenti, hemikalii, teh-nologii, surovini, uslugi itn., eventualno so procenka na potrebite nagodi{no nivo i tie da bidat vklu~eni vo listata na proizvodi ~ij doma-{en razvoj }e se poddrùva. Isto taka, dràvata, sama ili preku pri-vatniot sektor, treba da gi sledi trendovite na proizvodstvoto i potro-{uva~kata na oddelni proizvodi vo svetot i vo zemjite so koi ima dogovo-ri za slobodna trgovija, osobeno novi i perspektivni, i takvite proiz-vodi da gi vklu~uva vo listata na proizvodi i uslugi za koi }e obezbedu-va poddr{ka za nivniot razvoj i usovr{uvawe.

Zaradi poddr{ka na razvojot na novi i usovr{uvawe na postojniteproizvodi, dràvata kako i mnogu drugi osobeno razvieni dràvi vo sve-tot, so sopstveni sredstva treba da go subvencionira razvojot i usovr{u-vaweto. Toa podrazbira pred sÈ prisposobuvawe na sopstvenata organiza-cija na organite na upravata vo nasoka na poddr{ka na razvojot na doma{-noto proizvodstvo, obezbeduvawe na namenski sredstva od centralniotbuxet i od buxetite na edinicite na lokalnata samouprava i javnite pret-prijatija, neposredna poddr{ka na razvojot na novite proizvodi so fin-ansiski sredstva, so prostor, oprema, instrumenti, tehni~ki i tehno-lo{ki informacii, poseta na izlo`bi, povikuvawe, na celosna ili de-lumna smetka na dràvata, na stranski specijalisti za dadena specifi~naoblast itn. Normalno, dràvata osobeno treba da pomogne vo borbataprotiv uvozni~koto lobi. U{te poefikasno bi bilo ako dràvata gonavede uvozni~koto lobi, namesto kon uvoz, da se preorientira kon raz-voj na doma{ni proizvodi ili proizvodstvo doma na istite proizvodi{to gi uvezuva, no po stranska licenca, koncesija, fran{izing i drugi

164


formi na doma{no proizvodstvo na stranski proizvodi. Za potrebitena razvojot na doma{ni proizvodi moàt da se koristat i sredstva oddonacii, stranski kreditni linii, so subvencionirawe na kamatite ilipodelba na tro{ocite itn.

Osobeno treba da se naglasi deka vo zemjata postojat mnogu maliproizvodstveni kapaciteti {to gi vodat inèneri, osobeno ma{inski.Tie ìvurkaat, zaradi toa {to dràvata nema politika za poddr{ka narazvoj na oprema za doma{ni pomali i pogolemi linii vo ramkite navakvite doma{ni kapaciteti. Na primer, ne e osoben problem, so pod-dr{ka na dràvata vo finansiraweto i odnapred obezbedeniot plasmanvo javnite pretprijatija, da se proektira i da se proizvede kamion zaiznesuvawe na smet, so nadgradba nad stransko vozilo. Ne e problem da seproektiraat i da se proizvedat, povtorno so poddr{ka na dràvata, poma-li, pa duri i pogolemi proizvodstveni linii i sli~no.

Dràvata treba do odreden stepen da bide vklu~ena i vo sozdavawe-to na proizvodstveni kapaciteti za novite doma{ni proizvodi. Za taacel treba da se koristat i stranskite kreditni linii, so eventualnosubvencionirawe na kamatite, so promocija na novite proizvodi vo stran-stvo zaradi iznao|awe na stranski investitori, no i del od devizniterezervi, nudewe na sopstveni izgradeni kapaciteti, kako kasarni, zat-voreni kapaciteti itn, za zapo~nuvawe na proizvodstvo i sli~no.

Osobeno e va`no u~estvoto na dràvata vo promocijata i za{titatana doma{nite proizvodi. Nivnata promocija na saemski manifestaciine e nitu dovolna nitu navremena. Javnite promocii na novite doma{niproizvodi vo organizacija na dràvata }e pridonesat ne samo za nivnotovoveduvawe kaj potencijalnite korisnici, tuku i kaj potencijalnite iz-voznici, vklu~uvaj}i go i uvozni~koto lobi koe, kako {to e re~eno, trebada se pretvori vo izvozni~ko lobi. Vakvite javni promocii naselenietomoè duri da gi smeta za nacionalna gordost. Promocijata treba da vklu-~uva i subvencionirawe na reklamiraweto vo javnite mediumi. Del odpromocijata moè da bide i formirawe na specijalizirani prodavnicivo koi }e se prodavaat samo doma{ni proizvodi, vklu~uvaj}i gi i novite(vakvi specijalizirnai proda`ni objekti saka vo Republika Makedoni-ja da otvori lokalnata vlast na Moskva).

Site merki za razvoj na doma{ni proizvodi moàt da bidat vo funk-cija i na razvoj na doma{ni kapaciteti koi potoa }e se ponudat na stran-ski investitori. Po splasnuvaweto na pritisocite od stranstvo za is-polnuvawe na nekakvi �~ove~ki i malcinski prava� kako uslov za vlez nana{ata zemja vo Evropskata unija, o~igledno uslov, moèbi glaven, }ebide tehnolo{kiot razvoj na zemjata i nejzinata tehnolo{kata usoglase-nost so Evropskata unija.

165

Dikusija

3. Bi sakal, kako del od diskusijata, da go navedam ovde tekstot �zatakanare~enata �Alternativa na glavnata ulica�, koja se zalaga za seri-ozno preispituvawe na postavkata za ekonomski raste` zasnovan na iz-voz. Izvozot od edna zemja e uvoz vo druga, taka {to site zemji ne moàtda se potpiraat na razvoj zasnovan na izvoz. Obidot da se postigne ovadoveduva do takanare~enata situacija �pitawe od sosedot�, vo koja broj-ni izvozno orientirani zemji se zavisni od pobaruva~kata vo drugitezemji, so {to se sozdava deflaciona spirala.

Izlez od ovaa nepovolna situacija e ekonomski raste` zasnovan nazgolemuvawe na doma{nata pobaruva~ka i potro{uva~ka, poddràna sozgolemuvawe na platite i podobra raspredelba na dohodot pome|u pla-tite i profitot. Zaradi postignuvawe na vakvi rezultati treba da sepostigne ramnoteà pome|u kapitalot i rabotnata sila. Poradi ova, odosobena va`nost e primena na globalno nivo na osnovnite standardi zarabota - vo osnova pravo na slobodno zdruùvawe i kolektivno dogova-rawe.

Vakvi standardi se eti~ki ispravni i prakti~no potrebni zaradirazvojna orientiranost na svetskata ekonomija. Bez za{tita obezbedenapreku osnovnite standardi za rabota, individualnite rabotnici }e sesoo~uvaat so postojani sprotivstavuvawa vo odnos na nivnite barawa zapovisoki plati. I pokraj o~igledno ogromnite sprotivni dokazi, Va-{ingtonskiot konsenzus postojano gi pretstavuva sindikatite kako na~inza rastrojuvawe na pazarot. �Alternativata na glavnata ulica� gi smetasindikatite za pazarno re{enie za ogromniot debalans na mo}ta {toproizleguva od novosozdadenata mo`nost na kapitalot da skita po sve-tot vo potraga po najevtini, najeksploatlivi rabotnici.

Na krajot, postoi i druga, isto taka va`na ekonomska korist odnametnuvaweto na primena na osnovnite standardi za rabota. Pri dijag-nosticiraweto na kolapsot vo Isto~na Azija, Va{ingtonskiot konsen-zus go naglasuva problemot na ekonomskiot grabe` i povtorno smeta dekare{enie e pogolema liberalizacija na finansiskite pazari. No, tvrdewe-to deka konkurencijata na pazarot }e go spre~i grabeòt e pogre{no.Vakvite odnesuvawa se politi~ki poddràni i nivnoto menuvawe barapoliti~ka reforma i sili {to }e se sprotivstavat na vakvite odnesu-vawa i }e gi blokiraat.

4. Treba osobeno da se naglasi odnosot na na{eto op{testvo kontehnologijata i tehnolo{kiot razvoj. Na{ata zemja ima 12 nau~noistraù-va~ki organizacii, od koi sedum se vo oblasta na nacionalnite discipli-ni. Ekonomskiot institut ne e vklu~en vo razvojot na zemjata i se boriza opstanok. Ne postoi tehni~ki institut. Ne postoi tehni~ki muzej.Tehni~kiot institut barem }e razviva programi i proekti za startu-

166


vawe na zemjata pred me|unarodnite finansiski institucii za oddelniproekti. Toj isto taka treba da pridonese za razvojot na doma{nite proiz-vodi ili usovr{uvawe na postojnite. Elektrotehni~kiot i Ma{inskiotfakultet delat ista zgrada, poradi {to Elektrotehni~kiot fakultetvo prva godina zapi{uva 500 studenti, a vo vtora �pu{ta� samo okolu 90zatoa {to nema prostorni kapaciteti. Vo istovreme, so najgolemiot brojkonkursi za novi vrabotuvawa vo zemjata se baraat lica so zavr{enElektrotehni~ki fakultet. Dotoga{, Ekonomskiot fakultet ima posebnazgrada. Pravniot fakultet ima posebna zgrada. Opremata na tehni~kitefakulteti e zastarena, nema hemikalii i agensi, alati, komponenti. Po-mo{ta {to ovie fakulteti ja dobivaat od stranstvo se sveduva na komp-juteri, a ne i na ostanata oprema, hemikalii, reagensi, komponenti. Go-lemi tvore~ki potencijali se krieja vo proektinite biroa pri grade`-nite pretprijatija. Institutot za studii i proektirawe pri grade`notopretprijatie �Beton� be{e eklatanten primer. Ovie potencijali pole-ka se razgraduvaat, a nikoj za toa ne e zagrièn. Sorosoviot institut�Otvoreno op{testvo� finansira sÈ, samo ne proekti za razvoj na doma{niproizvodi, proekti za tehni~kite fakulteti, izrabotka na magistratu-ri i doktorati od oblasta na tehni~kite nauki, studiski patuvawa odovie oblasti, tehni~ka kultura. Zamren e Sektorot za tehnolo{ki raz-voj pri Ministerstvoto za obrazovanie i nauka.

167

Dikusija

Prof. d-r Boris AnakievZdruènie na agroekonomistite na Republika Makedonija

ZA INVESTICIITE VO ZEMJODELSTVOTO

Nema dilemi deka povisok i zabrzan razvoj na stopanstvoto vkupnoi na sekoja stopanska oblast oddelno nemoè da stane bez investicii ivloùvawa na kapital.

Jas gi po~ituvam iskaùvawata {to mu davat golemo zna~ewe nastranskiot kapital. Me|utoa, dlaboko sum uveren deka e pova`no da seangaìra doma{niot kapital, u{te pove}e {to se pokaà deka vo Make-donija ima relativno dosta doma{en kapital. Zatoa, da se potsetime dekapo osamostojuvaweto na Repubklika Makedonija, ima{e prognozi od se-riozni ekonomisti za visinata na pasivnite sredstva kaj gra|anite naMakedonija, koi iznesuvale okolu edna milijarda germanski marki. Podesettina godini so promena na evropskata valuta ovaa prognoza se pokaàpribli`no to~na. Za àl se pokaà i toa deka vo ovoj period od nad 10godini tie sredtva ne bea aktivirani. O~igledno e deka vo zemjata ne seostvareni uslovi za plasman na doma{niot kapital.

Dali toj problem ne e pre~ka za vloùvawe i na stranski kapital?Nemoè da se isklu~i faktot deka stranskite investitori, vodat smetkai za toa dali i kolku se vloùva doma{en kapital.

Nema investirawe i razvoj so skapi krediti. Za toj problem delov-nite banki gi obvinuvaat dràvata i Narodna banka, koi ne napravileni{to poseriozno za da go namalat rizikot od plasmanot i ne izgradilesistem za naplata na dostasanite otplati. Me|utoa, fakt e deka delovnitebanki ne storija ni{to za da gi namalat sopstvenite tro{oci {to gioptovaruvaat kreditite so zgolemena kamata. U{te eden faktor ima vli-

168


janie na slabiot plasman na krediti, a toa se kamatite na blagajni~kitezapisi. Za àl site kompetentni faktori vo zemjata se svesni za ovieproblemi, a so godini ni{to seriozno ne se pravi sostojbata da se prome-ni.

Kako eklatanten primer za{to ne se investira so kreditni linii ezemjodelstvoto, koe nekolku godini ima{e na raspolagawe relativnodovolno sredstva od linijata �IFAD 1�, a duri 60% od tie sredstva ne seplasirani, poradi (pokraj drugite nepovolnosti) visinata na kamatatakoja se dviì pome|u 10 i 14% (zaedno so osiguruvaweto, manipulativnitetro{oci i sl).

Primarnoto zemjodelsko proizvodstvo stana najneprivle~na sto-panska oblast za kreditirawe, a sli~no na nego se kotira i skoro celataprehranbena i tutunska industrija. Koi se pri~inite?

- visok rizik za vra}awe na sredstvata,- nisko nivo na dohod, poradi depresirani ceni,- potencijalna mo`nost za prelivawe na dohod vo trgovskite i

prehranbenite dejnosti.

Isto taka, pri~ina e nepoklopuvaweto na interesite pome|u zem-jodelcite i komercijalnite banki, kako i so drugite potencijalni kredi-tori.

[to moè da se napravi vo ovie uslovi za da se investira vo primar-noto zemjodelsko proizvodstvo?

1. Dràvata da sozdade fond za garantirawe na kreditite za in-vesticii kaj komercijalnite banki. Taka osven {to }e se zgole-mi investicionata aktivnost, dràvata moè da gi naso~uva in-vesticiite spored strate{kite interesi vo zemjodelstvoto.

2. Kamatnata stapka na kreditiraweto da se diferencira vo za-visnost od:

- vremeto potrebno za zavr{uvawe na investicijata;- stepenot na likvidnosta na predloènite za obezbeduvawe

sredstva;- stepenot od potreba na osnovni sredstva;- atraktivnosta na investicionite proekti i dr.;

- investicionite krediti moàt da bidat so poniska kamata akose vo soglasnost so dràvnite interesi za za{tita na ìvot-nata sredina, za organsko zemjodelstvo, melioracii i sl.

Na primer: vra}aweto na sredstvata kaj investicija za mnogugodi{-nite nasadi nastanuva po 4-5 godini. Vo prvite godini po zavr{uvawe nagrejs periodot kamatata moè da bide poniska a da se kompenzira vo nar-edniot period koga nasadot e vo poln rod.

169

Dikusija

3. Prodolùvawe na periodot za vra}awe na investiciite. Koga seimat predvid sega{nite nepovolni ekonomski uslovi za razvoj na zem-jodelstvoto ne e vozmo`no, naprimer kreditite za kupena zemjodelskatehnika, za plemeniti rasi dobitok i sl. da bidat vrateni za dve-trigodini. Isto taka kus e periodot za vra}awe na kredit od 120 meseci so60 meseci grejs period za dolgogodi{nite nasadi.

Edna od fazite za investirawe vo zemjodelstvoto e i lizing siste-mot, a osobeno za obezbeduvawe na sovremena mehanizacija, poradi pove}epri~ini:

- nee potrebno raspolagawe so investicioni sredstva za kupuvawena mehanizacijata;

- }e se zgolemi nivoto na opfateni vo obrtot aktivni sredstva i}e se namali visinata na dolgoro~ni investicii;

- }e se obnovi zastarenata mehanizacija;- rizikot od moralna zastarenost go prezema davatelot na lizin-

got, a ne zemjodelcite i sl.

Koga se imat predvid ograni~enite finansiski resursi na zem-jodelskite stopanstva i na dràvata, kako i restriktivnite uslovi nabankite za kreditirawe, mislime deka treba zdruènijata na zemjodel-cite da otpo~nat da se zanimavaat so su{tinskite problemi na zemjodel-cite. Dovolno e da se zdruàt desettina do petnaesettina zemjodelci zada moàt da kupat sovremena mehanizacija. Pokraj koristeweto na meto-dot �prsten�, vaka kupenata mehanizacija da moè da opsluùva pogolemobem na proizvodstvo odkolku {to e toa na zdruìtelite. Prvobitniotkapital na tie zdruìteli (zdruènie) i ako nezna~itelen moè da poslu-ì kako garancija pred delovnite banki. Taka moàt da se izgradat i dafunkcioniraat pogolem broj zdruènija na zemjodelcite, na primer:

- specijalizirani za mehanizirani uslugi vo zemjodelstvoto,- zdruènija (specijalizirani) za realizacija na zemjodelskoto

proizvodstvo,- zdruènija specijalizirani za nekoi rastitelni granki (ovo{-

tari, lozari, gradinari i sl.),- zdruènija specijalizirani za dobito~ni granki,- zdruènija specijalizirani za obezbeduvawe na zemjodelstvoto

so repromaterijal itn.

170


Boris ̂ alovskiStopanska komora na Makedonija

OSVRT NA SPROVEDENATA ANKETA

Vo referatot na nekolku mesta spomenav anketa, vrz osnova na kojamoèvte da voo~ite nekolku konstatacii relevantni za temata direktnistranski investicii.

Nakolku zborovi pove}e, poblisku. Stanuva zbor za anketa kaj 25subjekti meritorni za temata so sopstveno iskustvo, koga stanuva zbor zadirektni stranski investicii.

Tie se od pove}e granki na industrijata, zemjodelieto i uslugite.Spored fundamentalnite istraùvawa rezultatite od istata se marginal-ni, nedovolno brojni, nereprezentativni. No sepak sumiranite odgovo-ri vo istata moàt da bidat naso~uva~ki, �reprezentativni� pribli`noto~ni i kako takvi mislam moàt da se zemat predvid.

Vo prilog naveduvam zbiren primerok od anketniot list so postave-ni edinaeset pra{awa na koi anketiranite firmi odgovorija. Se razbi-ra anketata i rezultatite se anonimni so cel da se za{titi integritetotna subjektite {to se soglasija da odgovorat, kako i li~nostite {to gidadoa odgovorite.

Sepak, moàt da re~am deka na na{iov sobir prisutni se anketira-ni firmi i lica koi verojatno }e gi �prepoznaat� svoite viduvawa iodgovori. Glavno odgovorite se dobliùvaat do celosniot broj na anke-tiranite so izvesni razliki do kompletniot broj. Najposle, da re~amdeka anketata }e prodolì do zadovolitelen reprezentativen broj na

171

Dikusija

odgovori zad koi }e moè da se kaè deka se relevantni i meritorni zaizvlekuvawe zaklu~oci.

Malku poblisku. Prvoto pra{awe glasi: �Kakvi tehnolo{ki proce-si se primenuvaat vo proizvodstvoto i firmata�? Kako odgovor dobien edinstven odgovor - zastareni. Ovoj edinstven i nedvosmislen odgovor,jasno govori deka opremata, tehnolo{kite procesi se celosno zastarenii nezadovolitelni, a sledstveno na toa sertifikacijata spored ISOstandardi odvaj zapo~nuva, vo sporedba na primer vo Slovenija koja pogolemina teritorijalna, naselenie i drugi parametri e sporedliva soMakedonija. Ova seriozno treba da ne zagriì i ~as poskoro treba za-sileno da najdeme sredstva, investicii, strate{ki partneri, sostojbiteda gi menuvame kon podobro.

Na vtoroto pra{awe dali tehnolo{kite procesi bitno vlijaat vrzobemot i kvalitetot na proizvodstvoto - ednodu{niot odgovor od siteanketirani e: �U{te kako vlijaat�. Ovde ne e potreben dodaten komen-tar.

Tretoto pra{awe e dali proizvodstvoto e standardizirano sporedme|unarodni standardi? Odvaj 10 otsto od anketiranite odgovorijapotvrdno. Navistina, kako mal pazar nad 90% od BDP morame da go izve-zuvame za da opstoime. Ako e taka kako moème da se nadevame toa da goostvarime bez ispolnuvawe na standardite za kvalitet, zapravo onie koise primenuvaat vo EU, SAD, STO. Apsolutno, neophodno e zabrzuvawena ovoj proces, so merkite za zgolemuvawe na proizvodstvoto i dogovo-rite za slobodna trgovija i pristapuvawe na zemjata kon Svetskata trgov-ska organizacija.

Interesen e odgovorot na pra{aweto dali planiraat da gi unapredattehnolo{kite procesi? Samo 18 odgovori velat zadolìtelno, a ima iodre~ni odgovori.

Vo slednite odgovori jasno e, iskaàno deka razvojot go planiraatso koristewe na krediti, pred se za uvoz na oprema, pri {to o~ekuvaatzgolemuvawe na proizvodstvoto, kvalitetot, plasman na doma{niot pa-zar i izvoz.

Zabele`livo e deka odvaj dve firmi planiraat razvoj so sopstvenisredstva {to e re~isi isklu~ok vo postojnava situacija. Ednata od niv efirma od prehranbeniot sektor, koja se pove}e se orientira kon stran-skiot pazar, kon sertifikacija na proizvodite, kako i kon celosno isko-ristuvawe na postojniot kapacitet.

Interesni se odgovorite za o~ekuvanoto zgolemuvawe na proizvod-stvoto po investiciite koe bi iznesuvalo 15-30%.

172


SINTENIZIRANI ODGOVORI NA ANKETATA KOJA JAPOPOLNIJA 25 STOPANSKI SUBJEKTI ZA POTREBITE

NA NAU^NIOT SOBIR �STRANSKIOT KAPITAL VO FUNKCIJANA TEHNOLO[KIOT RAZVOJ NA REPUBLIKA MAKEDONIJA�

Pra{awe Odgovor Odgovor

Kakvi tehnolo{ki procesise primenuvaat voproizvodstvoto vofirmata?

a) zastarenib) sredniv) novi

25 zastareni

Dali tehnolo{kite procesibitno vlijaat vrz obemot naproizvodstvoto?

a) dab) neutralnov) ne

25 da vlijaat

Dali proizvodstvoto estandizirano sporedme|unarodnite standardi?

a) dab) delimi~nov) ne

3 da22 ne

Dali predviduvate da giunapredite tehnolo{kiteprocesi?

a) dab) delimi~nov) ne

18 zadolìtelnoOstanatite sepod a i b

Vo koja nasokapredviduvate da giunapredite tehnolo{kiteprocesi?

a) osvojuvawe na me|unarodnistandardi i zgolemuvawe na izvozotb) zgolemuvawe na proizvodstvoto iplasman na doma{niot pazar

a) 12

b) 13

Pokraj sopstvenitesredstva na koj na~inpredviduvate da giobezbedite potrebniteinvesticii?

a) so kroristewe na stranski kreditib) so unaprduvawe na sorabotkata sostranski partneriv) so doma{ni kreditig) sopstveno u~estvo

a) 15

b) 5

v) 3g) 2

Stranskiot kapital za koinameni go predviduvate?

a) za uvoz na opremab) za nabavka na doma{na opremav) za grade`ni raboti

a) 24b) 4

So unapreduvawe natehnolo{kite procesi koiefekti gi o~ekuvate?

a) zgolemuvawe na proizvodstvoto iizvozotb) zgolemuvawe na proizvodstvoto iplasmanot na doma{niot pazar

a) 18

b) 7

Ako gi unapreditetehnolo{kite procesi zakolku bi moèle da gozgolemite godi{notoproizvodstvo?

a) za 15%b) za 30%v) za 50%

a) 17b) 5v) 3

Kakva poddr{ka barate zaunapreduvawe natehnolo{kite procesi?

a) povolni krediti od stranstvob) povlni doma{ni kreditiv) povolni uslovi za stranskidirektni investiciig) drugi - direktno zadolùvawe kajstranskite banki

Site opcii

Koj se griì zaunapreduvaweto natehnolo{kite procesi vofirmata

a) razvojno oddelenieb) koristewe na uslugi od drugi firmiv) menaxerskiot tim

3 firmi siteopcii18 firmi uslugiod drugi imenaxerski tim

173

Dikusija

]e zavr{am so ukaùvaweto deka so ovaa diskusija i priloèniteodgovori na sprovedenata anketa sakam da doobjasnam nekoi ocenkiprezentirani vo izgotveniot referat, a i vo izloènoto vo pretplad-nevnata sesija na ovoj nau~en sobir.

174


D-r Bratislav Milo{evi}AD �E M O� Ohrid

STRANSKITE INVESTICII -POVOLEN MEHANIZAM ZA

FINANSIRAWE NA TEHNOLO[KIOT RAZVOJ

�Guma za spasuvawe� vo dene{ni uslovi na stopanisuvawe, pripreminuvawe od op{testvena sopstvenost vo privatna, e tokmu transferna znaeweto i novite tehnologii i nivnoto implementirawe vo stopan-stvoto na Republika Makedonija. O~igledno, deka karakterot naop{testveno-proizvodnite odnosi, kakvi {to denes Republika Makedoni-ja gi izgraduva pretstavuvaat mo{ne polezen teren za transfer na nau~no-tehni~kiot progres, koj vr{i silno vlijanie vrz dinamikata na ekonom-skiot razvoj. Me|utoa, mo`nostite za transfer na nau~no-tehni~kiotprogres se vo zavisnost od institucionalnata regulativa, monetarno kre-ditnata politika osobeno fiskalnata politika i politikata na drà-vata sprema transferot na nau~no-tehni~kiot progres. Transferot nanau~no-tehni~kiot progres vo izminatiot period mnogu skromno seodviva{e, poradi nepovolnite politi~ki i bezbednosni sostojbi vo re-gionot, a podocna i vo zemjata.

Vo sekoj slu~aj brziot izlez od tehnolo{kata zaostanatost na zemjitevo razvoj edinstveno e mo`no po pat na transfer na tehnologijata. Soogled na izvonrednata kompleksnost na problemot za izbor na znaewetoi novite tehnologii i posebno so ogled na dolgoro~nite efekti {topravilniot ili nesoodvetniot izbor go ima vrz ekonomskiot razvoj, zem-jata mora vo ovaa ~uvstvitelna i suptilna sfera na ekonomskiot ìvot

175

Dikusija

da nastapuva so golema pretpazlivost i naglasena studioznost. So drugizborovi, se naloùva kako objektivna nu`nost i potrebata od sestranoocenuvawe na efektivnosta na idnite proizvodstveni kapaciteti, a votoj kontekst i ocenuvawe na op{testveno-ekonomskata opravdanost naizbranoto znaewe i novata tehnologija. Aktuelnosta za prou~uvawe natransferot na nau~no-tehni~kiot progres vo zemjite vo razvoj proizlegu-va i od potrebata da se sogleda vistinskoto mesto na tehnikata i voop{tona nau~no-tehni~kata revolucija vo sega{nite sovremeni tekovi na op{-testveniot razvoj. Vremeto vo koe ìveeme e vreme na brz nau~en i teh-ni~ki progres vo koe tehnikata se vovle~e vo site kletki na op{test-venoto bitie.

Vo me|unarodnata delovna sorabotka, eden od specifi~nite meha-nizmi koj{to e vo funkcija na transfer na znaeweto i novite tehnologiie forfertingot, kako mo`nost za finansirawe na uvoz na oprema ilipak izveduvawe na investicioni raboti so odloùvawe na pla}awe odedna do nekolku godini. Osnovnata namena na ovoj oblik na finansirawena znaeweto i novite tehnologii od strana na subjektot vo delovnitekontakti - ispora~atelot, koga se raboti za proda`ba na negovite proiz-vodi, po osnov na komercijalen - stokov kredit, no ne raspolaga so sop-stveni finansiski sredstva za finansirawe na komercijalniot kredit,se manifestira vo sostavuvawe na dogovor so bankata za forfertirawe.

Osnovnata karakteristika na ovaa delovna aktivnost se sogleduvavo toa {to bankata (forferter), go prezema od svojot komitent pobaru-vaweto {to toj go ima kon kupuva~ot, vr{i cesija - cedira so prenosot iinstrumentite za naplata na pobaruvawata so rokot na dovtasuvawekoe{to e dogovoreno so kupuva~ot (menica, akreditiv i dr.). Bankata japrezema cesijata na pobaruvawa i ja isplatuva nominalnata vrednost naprodava~ot - proizvoditel, kako na svoj komitent, so odbitok na eskont-nata kamata, provizijata i izdatocite proizlezeni od ova delovna ak-tivnost, pri {to bankata se obvrzuva deka go prezema i rizikot za na-plata na cediranite pobaruvawa, vpro~em nema da bara regresirawe nanenaplatenite pobaruvawa od prodava~ot - proizvoditelot.

Od druga strana na kupuva~ot mu se ukaùva {ansata za da se zdobieso povolen oblik na kreditirawe na potrebata od stranska nova tehno-logija. Vo sekoj slu~aj liferantot na novata tehnologija ja sostavuvaponudata, formira cena so zemawe vo predvid deka zdelkata e preku for-ferting aran`man, vo cenata neodminlivo se vgraduvaat, eskontnatakamata, provizijata i ostanatite tro{oci koi É se priznavaat na banka-ta, no kupuva~ot ja respektira ponudenata cena, znaej}i gi dopolnitelnitetro{oci, deka vo nea se vgradeni duri i povolnosti od ovoj aran`man{to gi dobiva.

176


Glavni u~esnici vo procesot na forfertirawe bezdrugo se: izvoznik(proizvoditel-prodava~), uvoznik i bankata koja{to go prezema odnos-noto pobaruvawe. Me|utoa, pokraj prethodno spomenatite u~esnici voovoj proces od delovnata sorabotka redovno u~estvuva i banka od zemjana uvoznikot, so nejzina pomo{ se izveduva ovaa finansisko-delovnatransakcija.

Vo tekot na izvr{uvawe na ovaa finansisko-delovna transakcija,pome|u pogore spomenatite u~esnici se zasnovuvaat pove}estruki prav-ni i finansisko-bankarski odnosi, so toa {to sekoj od niv proizveduvasopstveno pravno dejstvie samo pome|u neposrednite u~esnici. Taka naprimer, izvoznikot e vo neposreden praven odnos so kupuva~ot po osnovna kupo-proda`niot dogovor, odnosno po osnov na dogovorot za izvedbana investicioni aktivnosti vo stranstvo ili po osnov na nekoj drug dog-ovor so trajno izvr{uvawe na prestacijata (obvrskite). Potoa, stranskiotizvoznik e vo praven odnos so svojata banka (forferterot) vrz osnova nasklu~eniot dogovor za forferting i, na kraj, doma{niot kupuva~ e istotaka vo neposreden praven odnos so bankata koja po negov nalog gi izvr-{uva bankarskite raboti vo vrska so forfertiraweto.

Stranskite investicii se eden od stolbovite vrz koi treba{e da sepotpira procesot na tranzicija na makedonskata ekonomija. Me|utoa,spomenatiot tranzicionen period se ispostavi kako nedopustivo dolgperiod. Denes moè da se konstatira deka osnovniot-tehnolo{ki kapaci-tet e knigovodstveno otpi{an preku 85%, raspolagame so zastarena proiz-vodna tehnolo{ka oprema.

Mora da se konstatira deka vo Republika Makedonija na forfertin-got, kako povolen izvor na finansirawe na tehnolo{kiot razvoj napretprijatijata, i na ostanatite potencijalni delovni kreacii vo prak-tikata (lizing, fran{izata, faktoringot i dr.) ne im e posveteno zado-volitelno vnimanie.

177

Dikusija

M-r Seadin XaferiAgencija za iseleni{tvo

STRANSKIOT KAPITAL KAKO FAKTOR ZAZGOLEMUVAWE NA PROIZVODSTVOTO I

UNAPREDUVAWE NA TEHNOLO[KIOT RAZVOJ

Brzite promeni vo svetot gi menuvaat i pottiknuva~kite sili zastranski kapital. Dodeka glavnite tradicionalni faktori {to vlijaatna naso~uvaweto na stranskiot kapital po lokacii - golemi pazari, raspo-lagawe so prirodni resursi i pristap do nisko platena nekvalifikuvanaili polukvalifikuvana rabotna sila - i ponatamu se vo va`nost, nivna-ta va`nost se namaluva, osobeno za najdinami~nite industriski granki ifunkcii. So namaluvaweto na trgovskite barieri i pro{iruvaweto naregionalnite vrski, va`nosta (zna~ajnosta) na brojni nacionalni pa-zari isto taka se namaluva. U~estvoto na primarnite industriski gran-ki se namaluva vo odnos na industriskata aktivnost, a i prirodnite resur-si sami po sebe vo brojni zemji imaat pomala uloga vo privlekuvaweto nastranski kapital. Ulogata na evtina, rabotna sila e sli~na: duri i trudo-intenzivnite aktivnosti treba da bidat kombinirani so novi tehnologiii sovremeni znaewa i iskustva. Vsu{nost, na lociraweto na sredstvatana transnacionalnite pretprijatija (TNP) pogolemo vlijanie imaat trifaktori: liberalizacijata na ekonomskite politiki, tehni~kiot napre-dok i pravecot na razvoj na strategiite na pretprijatijata.

Promenite vo ekonomskite politiki na razli~ni zemji imaat gole-mo vlijanie vrz izborot na lokacija za investiciite. Liberalizacijatana trgovijata i investiciite im ovozmoùva na transnacionalnite kom-

178


panii pogolema specijalizacija i potraga po konkurentni lokacii. TNPimaat pogolema sloboda pri izborot na lokaciite i na funkciite {togi prenesuvaat tamu. Pome|u 1991 i 2000 godina, napraveni se vkupno 1.185zakonski promeni vo nacionalnite reìmi vo oblasta na SDI, od koi1.121 (odnosno 95%) se vo nasoka na sozdavawe na podobri uslovi za SDI.Samo vo tekot na 2000 godina 69 zemji imaat napraveno 150 izmeni volegislativata, a od niv 147 (ili 98%) se popovolni za stranskite inves-titori.

Tehni~kiot napredok ima pove}ekratno vlijanie vrz geografskiotraspored na stranskiot kapital. Brzite inovacii obezbeduvaat prednos-ti {to gi pottiknuvaat firmite proizvodstvoto da go naso~uvaat vo drugizemji. Taka, industriskite granki so visok stepen na primena na inova-cii imaat tendencija da bidat se pove}e internacionalni, a TNP moraatda bidat poinovativni zaradi odrùvawe na nivnata konkurentnost.Inovaciite isto taka vodat kon promena vo strukturata na trgovijata iproizvodstvoto, pri {to obemot na aktivnosti so pogolem stepen na pri-mena na istraùvawe i razvoj se zgolemuvaat pobrgu otkolku aktivnostiso pomalo nivo na primena na novi tehnologii. Zgolemeniot tehnolo{kiintenzitet na proizvodite ja namaluva va`nosta i privle~nosta na pri-marniot sektor i negovite aktivnosti za stranski kapital, kako i naednostavnite proizvodstveni aktivnosti so nisko nivo na tehnologija, aja zgolemuva privle~nosta na proizvodstveni aktivnosti {to baraat po-visoko nivo na znaewa i iskustva. Novite informati~ki i komunikaci-oni tehnologii ja pottiknuvaat i ja zgolemuvaat konkurentnosta, a voistovreme na firmite im ovozmoùvaat poefikasno da gi upravuvaat{iroko disperziranite aktivnosti na me|unarodno nivo. Visoko-teh-nolo{kite aktivnosti, porano nedostapni za zemjite vo razvoj, sega moàtda bidat izvr{uvani tamu poradi toa {to trudointenzivnite procesi voramkite na tie aktivnosti moàt ekonomski da bidat odvoeni i da bidatupravuvani na golemi rastojanija.

Brojni aktivnosti vo integriranite proizvodstveni sistemi se teh-nolo{ki intenzivni i dinami~ni. Nivnata lokacija vo zemjite vo ra-zovoj moè brgu da go transformira stranskiot kapital i konkurentska-ta okolina. Pokraj toa, {ireweto na tehni~kite promeni zna~i deka vosite aktivnosti na TNP treba efektivno da se koristat novite tehno-logii. Izborot na lokacijata treba da se zasnovuva na sposobnosta nazemjata doma}in da obezbedi soodvetni znaewa i iskustva, infrastruktu-ra, snabduva~i i institucii zaradi efikasno funkcionirawe na pri-menetite tehnolo{ki re{enija, kako i potrebnata fleksibilnost. Zna-~i, tehni~kiot napredok se pove}e gi tera firmite vklu~eni vo me|una-rodnoto proizvodstvo, pri opredlelbata za prezemawe na odredeni ak-

179

Dikusija

tivnosti da pravat razlika pome|u zemjite vo koi se sozdavaat soodvetniuslovi i zemjite {to istite ne gi sozdavaat.

Upravuva~kite i organizacionite faktori pridonesuvaat za dode-finirawe na uslovite pri opredelbata na lokaciite za stranski kapi-tal. Na lokaciite treba da ima mo`nost da se prenesat pokompetentnizada~i i da se primeni podobra upravuva~ka hierarhija i povrzuvawe naorganizacionite delovi. Poradi ovie elementi investiciite se naso~u-vaat kon lokacii so sovremeni faktori i institucii i, ako e toa va`no,kon poznati industriski klasteri (grozdovi - lokacii vo koi se koncen-triraat pretprijatija zaradi sozdadeni odredeni proizvodstveni, raz-vojni, administrativni, finansiski i ostanati uslovi). Novite organi-zacioni metodi (so ednovremena primena na novi komunikacioni tehno-logii) ovozmoùvaat poefikasno upravuvawe na globalnite operacii,pri ednovremeno pottiknuvawe na pogolemo prenesuvawe na oddelni funk-cii. Intenzivnata konkurencija gi prisiluva pretprijatijata da se speci-jaliziraat vo nivnite osnovni delovni aktivnosti, teraj}i gi TNP dasozdavaat nadvore{ni vrski (so pretprijatija od okolinata na proizvod-stvenite procesi i pogoni) na razli~ni mesta (za izvr{uvawe na razli~nidopolnitelni aktivnosti) vo sinxirot na sozdavawe na novi vrednosti(od proektiraweto i razvojot na novi inovativni re{enija do marke-tingot i odrùvaweto na opremata i uslugite), so {to im ovozmoùva naprate~kite pretprijatija (vklu~uvaj}i i TNP) da prezemat na sebe raz-li~ni funkcii.

Ottuka, promenite vo geografskiot raspored na proizvodstvenitepogoni vo svetot se znak za dinami~kata interakcija (me|usebno dejstvo)na brojni ekonomski i organizacioni faktori i na faktori pod vlija-nie na delovnata i ekonomskata politika. So ogled na faktot {to mnoguod ovie faktori podolgo vreme imaat svoja va`nost i teìna, nivnatakombinacija denes gi sozdava novite elementi {to vlijaat na opredelba-ta za naso~uvawe na stranski kapital kon odredeni zemji i lokacii. Zara-di uspe{no nosewe so globalizacijata i pravilno koristewe na stran-skiot kapital vo korist na zemjata doma}in, zemjite vo razvoj moraatpred sÈ da gi osoznaat i da gi prou~at tie elementi. So niv se opredeluva-at parametrite, vo ramkite na koi kreatorite na politikite treba dadejstvuvaat zaradi privlekuvawe na stranski kapital i da izvle~at pogo-lema korist na poleto na tehnologijata, novite znaewa i kvalifikaciii pristapot do pazarite, pottiknuvaj}i go vospostavuvaweto na delovnivrski pome|u pretprijatijata i koristej}i gi stranskite sredstva za do-bivawe na popovolna konkurentska pozicija na svetskite pazari.

180


@ivko PopovskiJP �AGROBERZA� Skopje

TEHNI^KO - TEHNOLO[KIOT RAZVOJ VOZEMJODELSTVOTO - [ANSA ZA PLASMAN NA

MAKEDONSKITE PROIZVODINA SVETSKIOT PAZAR

Postojanoto unapreduvawe na tehnologijata i znaeweto vo proiz-vodstvoto i plasmanot na agrarnite proizvodi mora da stane inperativna razvojot na agroindustriskiot kompleks vo Republika Makedonija.

Vo strategijata na razvojot na agrokompleksot tehnologijata trebada bide nejzin konstitutiven del i da se temeli vrz znaewe i so celosnovladeewe na informati~kite tehnologii {to e osnova vo konkurentska-ta borba na svetskiot pazar. Vo ovaa nasoka treba {to pobrzo da se {iratsopstvenite inovacii, znaeweto i uvoznite napredni tehnologii koi }epridonesat za pogolemo, pokvalitetno i zdrastveno ispravno proizvod-stvo na zemjodelsko - prehrambeni proizvodi, pri toa konkuretni i nastranskite pazari.

Tehni~ko tehnolo{kiot razvoj na zemjodelstvoto e od osobeno zna-~ewe za probivawe na ovie proizvodi na pazarite vo svetot. Svetskiteiskustva govorat deka najbarani proizvodi na zapadnoevropskite i svet-skite pazari se onie proizvodite koi se odlikuvaat so visok kvalitet,proizvodi koi se sozdadeni vo ekolo{ki zdrava sredina, dobieni so kon-trolirana upotreba na hemiski preparati - |ubriva i sredstva za za{titana rastenijata, no golemo zna~ewe ima izgledot na proizvodot, dizajnotna pakuvaweto i mo`nosta da se obezbedat pogolemi koli~ini na istiotproizvod so soodveten kvalitet. Proizvoditelite i trgovcite so zem-

181

Dikusija

jodelski proizvodi mora postojano da gi sledat celnite pazari, za damoàt da odgovorat na barawata na kupuva~ite po cena, koli~ina, kvaliteti redovnost na isporaka.

Imaj}i go vo predvid ova JP �Agroberza� vo izminatiov period vosorabotka so Zemjodelskiot fakultet izraboti pilot programi za 13 pro-izvodi, me|u koi i za jabolkoto, sveòto grozje za jadewe, jajcata, orizot,pe~urkite, kompirot, kako i gradinarskite kulturi (domati, krastavi-ci i piperki vo zatvoren prostor). Vo sogleduvawata za proizvodstvotoi plasmanot na ovie proizvodi, osobeno vnimanie e posveteno na tehno-logijata na proizvodstvoto, po~nuvaj}i od izborot na sortite, podgotov-kite na po~vata za seidba i seidbata, kako i za primenata na agro-tehni~-kite merki (okopuvawe, za{tita od bolesti i {tetnici, |ubrewe, navod-nuvawe, berba, ~uvawe, transport i sl.). Vo ovaa smisla barawata na kupu-va~ot, osobeno koga proizvodot se deklarira kako ekolo{ki zdrav semnogu golemi. Ovde posebno sakam da go naglasam faktot deka kupuva~ot{to pretendira na ekolo{ki zdravo proizvodstvo, saka da go sledi ce-lokupniot proces na sozdavawe na proizvodot vo site fazi na negovotoodgleduvawe, berba, pakuvawe, transport i sli~no. So ogled na ovie bara-wa nu`no se postavuva pra{aweto za obezbeduvawe na pogolemi koli~inina vakvi proizvodi so visoki standardi, {to ja nametnuva potrebata odzdruùvawe na zemjodelskite proizvoditeli i koristewe na posovreme-na tehnologija vo proizvodstvoto, prerabotkata i plasmanot na zemjodel-skite proizvodi i sozdavawe na sobirno � distributivni centri vo koi}e se prifa}a i podgotvuva proizvodot za plasman na doma{niot, evrop-skite i svetskite pazari.

Vo ovaa smisla }e gi izneseme iskustvata vo tehnologijata proizvod-stvoto i plasmanot na kompir. Vo Republika Makedonija postojat povolniuslovi za proizvodstvo na ran kompir, pri {to vo edna godina moàt dase dobijat duri i dve rekolti. Za proizvodstvo na kompir postojat povol-ni po~veno klimatski uslovi, osobeno vo gevgelisko, strumi~ko i valan-dovsko kade spored ocenkite na stru~wacite, postojat i uslovi za proiz-vodstvo na merkantilen kompir, a vo planinskite predeli ima mo`nostii za proizvodstvo na semenski kompir.

Vo evropskata kujna poznati se pove}e od 200 jadewa so kompir voprerabotena ili neprerabotena forma. ]e spomeneme samo nekoi od pre-rabotkite od kompir (~ips, pomfrit, pire, kompirovo bra{no i drugi).So ogled na mno{tvoto proizvodi od kompir treba da se napravi izborna sorta koja }e odgovara na odredeno proizvodstvo. Za ovaa cel treba dase izberat sorti koi }e odgovaraat po kvalitetot i goleminata za soodvet-noto proizvodstvo. Taka, na primer, za ~ips kompirot vo pre~nik trebada ima 40 mm, so sodrìna na suvi materii od 20 � 25 %, so specifi~nateìna od 1 � 1,1 i so sodrìna na reduciran {e}er od 0,25 %. Za drugite

182


proizvodi od kompir ovie sodrìni i parametri se razlli~ni. Sporedtoa za sekoj proizvod treba da se odbere soodvetna sorta. Nema univer-zalna sorta koja moè da bide upotrebena za site ovie proizvodi.

Za da se proizvede kvaliteten kompir potrebno e da se napravi sood-vetna podgotovka na po~vata, da se upotrebi kvaliteten semenski kom-pir, spored potrebite, da se izvr{i pravilno sadewe na potrebnata dla-bo~ina.

Za neguvawe na posevot potrebno e da se vr{i redovno okopuvawe,nagrnuvawe, prihranuvawe, za{tita, suzbivawe na pleveli i navodnuva-we. Vo odgleduvaweto na kompirot posebno vnimanie treba da se obrnena za{titata od bolesti i {tetnici i |ubreweto so ve{ta~ki |ubriva,{to e od posebno zna~ewe za da ne se dozvoli predozirawe na pesticiditenad dozvolenite granici, kako i da se vnimava na karencata.

Po berbata na kompirot istiot treba da se doraboti po golemina ifrakcii. Postojat tri klasi: ekstra, prva i vtora klasa. Vo ekstra kla-sa se rasporeduvaat klubeni koi se fiziolo{ki zdravi, izedna~eni pogolemina i boja, neo{teteni, pokoìca bez nabori i bez rkulci. Dozvole-no e do 1 % strani primesi (zemja, rkulci) i do 6 % o{teteni klubeni. Voedno pakuvawe (vre}a) dozvoleno e do 3 % dijametar na klubeni, pogole-mi ili pomali od 5 mm od dozvolenite. Vo prva klasa spa|aat klubeni,kako i za ekstra klasa, me|utoa se dozvoluva do 8 % o{teteni klubeni,2% primesi od drugi sorti i do 4 %, pogolemi klubeni od 5 mm od dozvole-nite.

Vo zavisnost od namenata i na~inot na koristewe kompirot se pa-kuva vo posebni opakovki: mlad kompir vo plitki, plasti~ni i karton-ski kutii so teìna na pakuvawe od: 2,5 kgr, 5 kg ni 10 kg za konsumacija;za seme se koristat pakovki od 5, 10, 25 i 50 kg; ili rimfus za transportso posebni sredstva za taa namena. na sekoja vre}a treba da ima atest sodeklaracija za kvalitetot na semeto: sorta, reprodukcija, golemina naseme, proizvoditel, godina na proizvodstvo, teìna na sekoja opakovka,i drugo. Uverenieto i deklaracijata gi izdava samo ovlastena institucijavo zemjata.

Vo nadvore{no trgovskata razmena na proizvodi postojat me|una-rodni normi za kontrola na kvalitetot na kompirot, koi imaat ogromnozna~ewe i primena, osobeno vo zemjite na EU. Vo sekoj slu~aj i na{etoproizvodstvo i standardi treba i vo ovoj domen da se usoglasat so evrop-skite standardi, kako i so uslovite vo drugite zemji kade {to se vr{iplasman na kompirot.

I od poso~eniov, kako i od sogleduvawata za drugite proizvodi odagrarniot sektor, proizleguva deka tehnolo{kiot razvoj ima presudnozna~ewe.

183

Dikusija

Bladimir BlaèvskiIzdava~ka ku}a �Vlabor� Skjopje

STRANSKI DIREKTNI INVESTICII INIVNOTO VLIJANIE VRZ TEHNO[KIOTRAZVOJ VO ZEMJITE VO TRANZICIJA

Stranskite direktni investicii prestavuvaat zna~aen faktor voprocesot na transformacija na zemjite vo tranzicija. So niv se ovozmo-ùva zgolemeno koristewe na materijalnite resursi, aktivirawe na ra-botnata sila i se sozdavaat uslovi za raste` na BDP.

SDI ne obezbeduvaat samo sredsta za finansirawe za nova fabri-ki i oprema tuku i transfer na tehnologija i organizacioni formi odrazvienite tehnolo{ki zemji. Nositeli na tehnologijata se golemitekompanii koi gi razvivaat istraùvawata i igraat zna~ajna uloga vounapreduvaweto na tehnologijata.

Direktni efekti moàt da bidat vo promena na produktivnosta ,industriskata struktura i dr. Transferot na tehnologija ovozmoùvapodobruvawe na tehnologijata vo filijalata .

Treba da se pravi razlika pome|u produktivno i tehnolo{ko prele-vawe. Tehnolo{koto prelevawe se slu~uva koga transnacionalnite kompa-nii ja podobruvaat tehnologijata vo nivnite filijali i na toj na~in seraspredeluva na drugi firmi vo doma{nata ekonomija. Sprotivno od ovaproduktivnoto prelevawe se slu~uva bez transfer na tehnologija. Trans-nacionalnite kompanii moàt da zatvorat neefikasni firmi i taka sezgolemuva prose~nata produktivnost vo celata doma{na ekonomija.

184


Dokolku zemjite vo tranzicija sakaat da go zgolemat prilivot naSDI mora da imaat politi~ka i makroekonomska stabilnost, dolgoro~nirazvojni perspektivi, pazarni i strukturni reformi, pristap na pazarot,raspolagawe so kvalifikuvana rabotna sila, pogodna infrastruktura idr.

Vo izminatiot period mal del od zemjite vo tranzicija postignaamakroekonomska stabilnost i izvr{ija strukturna transformacija. Go-lemata korupcija, etni~kite tenzii vo zemjite vo tranzicija gi zadu{u-vaat ekonomskite reformi i prilivot na SDI. Negativno vlijanie imai geografskata nepogodnost: golemoto rastojanie od glavnite svetski pa-zari, nepristapnosta na morskite pristani{ta, slabata infrastruktu-ra, limitira~ki mo`nosti na pazaren raste` i dr.

SDI generalno bea zabraneti vo periodot na centralno planirawe.Samo Ungarija, Polska i Romanija dozvolija vlez na SDI i toa prekuzaedni~ki vloùvawa iako iznosite bea mali. Porane{nata SFRJ kojaima{e kombinirana ekonomija primi skromni SDI.

Zemjite koi privlekuvaat pogolem iznos na SDI generalno imaatpodobra ekonomska osnova so makroekonomskata i politi~kata stabil-nost i imaat pogodni razvojni perspektivi. Tie zemji imaat dobra infra-struktura, kvalitetna rabotna sila, dobra lokacija, prirodni bogatst-va. Ovie nekolku zemji se izbrani za kandidati za EU (ê{ka, Ungarija,

Tabela 1PRILIV NA SDI VO ZEMJITE VO TRANZICIJA

- milioni dolari1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Albanija 70 90 48 45 41 143 207

BiH 0 0 0 100 90 150 130

Bugarija 90 109 505 537 819 1.002 694

Hrvatska 114 511 533 932 1.479 1.115 1.447

ê{ka 2.562 1.428 1.300 3.718 6.324 4.986 4.916

Ungarija 4.454 2.275 2.173 2.036 1.970 1.649 2.443

Polska 1.132 2768 3.077 5.130 6.474 8.293 6.995

Romanija 419 263 1.215 2.031 1.041 1.037 1.157

Slova~ka 308 353 220 684 390 1.925 1.475

Slovenija 151 174 334 216 107 136 503

Makedonija 9 11 16 118 32 176 443

S R Jugoslavija 0 740 113 112 25 165

Izvor: Economic Survey of Europe 2002 No.2 str.177

185

Dikusija

Polska, Slovenija i Estonija ) Nad 60 % od SDI se naso~eni vo oviezemji1).

Zemjite vo tranzicija vo Centralna Evropa ( ̂ e{ka, Ungarija, Pol-ska i Slova~ka) vo izminatiot period postignaa zna~ajni rezultati votehnolo{koto prestruktuirawe na ekonomijata so zgolemeno doma{no{tedewe i koristewe na zna~aen obem na stranski kapital koj se formi-ra po osnov na SDI. Kako rezultat na ova ovie zemji vo izminatiot periodod tranzicija gi podignaa tehnolo{kite procesi na povisoko nivo, goprilagodija proizvodstvoto spored barawata na stranskite pazari i za 2do 3 pati go zgolemija izvozot.

Za razlika od zemjite od Centralna Evropa, zemjite od Jugoisto~naEvropa vo izminatiot period ne uspeaja da privle~at pogolem obem naSDI, poradi zabavenite reformi, neadekvatnata infrastruktura, nesta-bilnosta na regionot i rizi~nosta za vloùvawata. Vo vakvi uslovi oviezemji, ne uspeaja da gi unapredat tehnolo{kite procesi poradi {to iz-vozot mnogu bavno se zgolemuva i kako posledica na toa ostvarija nizokBDP.

1) Vidi: Economic survey of Europe 2002 No.2 str.188

Grafikon 1

SDI VO NEKOI ZEMJI OD CENTRALNA EVROPA

Izvor: Economic survey of Europe 2002 No.2 str.177

19951996

19971998

19992000

2001

Slova~ka

Ungarija ê{ka

Polska0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

9000

- vo mil. dolari

186


19951996

19971998

19992000

2001

Makedonija

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450 - vo mil. dolari

Grafikon 3

SDI VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

Ivvor: Economic survey of Europe 2002 No.2 str.177

Grafikon 2

SDI VO NEKOI ZEMJI OD JUGOISTO^NA EVROPA

Ivvor: Economic survey of Europe 2002 No.2 str.177

19951996

19971998

19992000

2001

Albanija

Bugarija

Hrvatska

Romanija

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

2200

- vo mil. dolari

Za razlika od naprednite zemji vo tranzicija Republika Makedonijadosta zaostanuva vo pogled na zastapenosta na SDI vo ekonomijata. Po-radi niskoto nivo na doma{no {tedewe Republika Makedonija mora dakoristi dopolnitelna akumulacija od stranstvo. Ova akumulacija odstranstvo treba da ima razvojna komponenta preku SDI.So toa ne se zgo-lemuva zadolènosta na zemjata, a }e se zabrza razvojot preku koriStewena sovremena tehnologija.

187

Dikusija

Vo 2001 godina se ostvari zna~aen obem na SDI preku proda`batana Telekom. Me|utoa spored soznanijata ovie sredstva ne se upotrebeniza unapreduvawe na tehnolo{kite procesi.

SDI se naso~eni vo primarnoto proizvodstvo i vo trgovijata {tone doprinesuva za unapreduvawe na tehnolo{kite procesi i ostvaruvawena finalni proizvodi soglasno me|unarodnite standardi. Spored ova seocenuva deka o~ekuvanite efektite od SDI vrz podigawe na tehnolo{-kite procesi vo ekonomijata na Republika Makedonija izostanaa.

188


Prof. d-r Kiki Mangova Powavi}Zdruènie za odr`liv razvoj Skopje

SOZDAVAWE NA USLOVI ZA VGRADUVAWENA STADARDITE ZA KVALITET

Vo vrska so temite i nivnoto prezentirawe na dene{niov nau~ensobir ni se nametnuvaat niza pra{awa za razmisluvawe i za diskusija.]e se zadràme nakuso na nekolku problemi -pra{awa i toa:

Se mi se ~ini deka postojano go apostrofirame i aktualiziramepra{aweto na stranskiot kapital (bez razlika na toa vo koj oblik i dae) vo funkcija na tehnolo{kiot i voop{to na ekonomskiot razvoj na R.Makedonija. I do koga taka? Dali ne e krajno vreme namesto stranskikapital (ne go isklu~uvame tuku sakame da ja aktualizirame i potenciramepotrebata za aktivirawe na doma{niot finansiski potencijal) i zadol-ùvawe na sega{nite i idnite generacii, da se zapra{aat kompetent-nite i da sozdadat op{t kompleten ambient za aktivirawe na doma{niotfinansiski potencijal vo interes na idnite genercii-namesto vo vele-lepni nedvi`nosti i vo stranski banki -vo doma{nite institucii voregularnite finansiski tokovi. Ne samo proekti za strategii (od sekojavlada ili pak vladini ili nevladini a i stranski asocijacii) tuku nivnodograduvawe i prezemawe na konkretni merki so rokovi za izvr{uvawe,a i sankcionirawe na neodgovorno i protivpravno dejstvuvawe i odzema-we na protivpravno steknata imotna korist.

Dali proda`ba po sekoja cena na sÈ i se{to imaj}i na um deka stran-skiot kapital ne doa|a od altruizam, tuku samo i isklju~ivo za visokprofit i preku toa za ostvaruvawe na �povisoki� celi. Kakvi paradok-

189

Dikusija

si. Od edna strana R. Makedonija na listata na visoko rizi~ni zemji, aod druga stranski kapital glavno vleze vo visoko profitni sektori.

Kakvi se efektite od dosega{nite stranski investicii? Ednostavenprimer Telekom-proda`ba ne na zlatna, tuku na platinesta koko{ka.Kolku, {to dobi dràvata od stranskiot kpital vo Telekom? Kakvi seblagodetite za naselenieto {to vleze stranski kapital vo Telekom? Dalipri proda`bata se ceni ona {to najte{ko se procenuva, a vo R. Makedonijamoèbi najmalku se ceni -goodvill.? Kakvi se efektite od proda`bata naStopanska banka a.d. Skopje za makedonskoto stopanstvo i za naselenie-to voop{to. Koj e vo dobivka od seto toa?

Vladata e dol`na pred gra|anite da dade izve{taj kade, kolku i zakakva namena se iskoristeni sredstvata od proda`bata na Telekom, a idrugi sredstva od stransko poteklo. No ne samo izve{taj, tuku i inici-jativa so predlog za sankcionirawe na zloupotrebite za dokraj da se ras-~istat rabotite. Posebno i zaradi odredenite privilegii {to stran-skiot kapital gi ima vo RM. Od druga strana pak neminovno e potrebnoda im se pruì za{tita na onie koi so godini rabotele i zarabotile vostranstvo i sakaat ili pak otpo~nale odredeni (komplikuvani)proceduriza plasirawe na tie sredstva vo Makedonija za da ne se slu~i sprotivno-to, namesto vo razvojni celi, vo rodniot kraj da gi koristat samo pariteza xeparlak.

Vo odnosite so stranstvo postojano se nametnuva pra{aweto za zgo-lemuvawe na izvozot, za devizen priliv i za podobruvawe na pokrienos-ta na uvozot so izvozot. Vo vrska so toa mora da se potsetime deka napazarite vo zemjite na EU po 1992 g. moè da se plasira stoka koja zadovo-luva odredeni uslovi -kriteriumi po sistemot na kvalitet po standarditeISO 9000. Vo su{tina noviot koncept na kvalitet na EU sodrì tri os-novni dimenzii i toa: pazarna, delovna (efikasno rabotewe so minimumtro{oci) i kvalitet na ìvot (za{tita na zdravjato i okolinata, bez-bednost na lugeto i {tedewe na prirodnite resursi).Toa e vo ramki natendencijata za vr{ewe na intenzivna integracija na kvalitetot vo sis-temot na upravuvawe na kompaniite. Zo{to go spomnavme izvozot i ISOstandard 9000. Zatoa {to eden od referentite dade nekoi sporedbenipodatoci za R. Makedonija i R. Slovenija. Ovie dve dràvi navistinaimaat ne{to po {to moè da se sporeduvaat (pr. golemina na teritorijai naselenie), no ona {to e tema na na{iot sobir-tehnolo{kiot i ekonom-skiot razvoj i se {to odi so niv gi stava ovie dve dràvi na dve razli~ninivoa. Pome|u ostanatoto R. Makedonija ima visok deficit vo odnositeso R. Slovenija. Denes R. Makedonija ima 50-60 firmi so certifikat ISO9000, a R. Slovenija preku 800 firmi so takov certifikat. Vo taa smislasamo da spomeneme deka kon krajot na 1996 g. premierot d-r Janez Drnov{ek

190


ja promovira politikata za kvalitet na organite na upravata na R. Slov-enija, a vo 1997 g. ve}e bea steknati okolu 300 certifikati za kvalitetod strana na firmi od razli~ni dejnosti.

Dali i koga vo RM akedonija }e otpo~ne procedura za ISO standard9000 vo dràvnata uprava i ne samo tamu, tuku i vo drugi nestopanskidejnosti (obrazovanie, kultura, nauka, socijalna za{tita i dr.)? Se ~inideka namernite propusti ni se sekojdnevie zatoa {to site }e treba da nestavi vo ramkata na pravilata za odnesuvawe {to postojano treba da setrudime da ja podobruvame. So ogled na toa {to utvrduvaweto na standar-dite kako pi{ani pravila e vrzano so faktorot vreme i ispolnuvawe naniza pretpostavki, najmalku {to moè da se stori vo taa nasoka e po~i-tuvaweto na voobi~aenite pravila -pravilata na esnafot vo site sferina dejnosti.

Izvozot i devizniot priliv ni se postojano prioritet (barem dek-larativno). Vo vrska so toa se nametnuva pra{aweto {to e so izvozotbez devizen priliv na edna dolgoro~na investicija koja ne moè da odivo ste~aj i likvidacija - se izvezuva bez komplicirana procedura (soureden paso{ i viza i eventualna aplikacija) za koja nema statisti~kipodatoci, a ima dolgoro~ni efekti i rezultati za razvoj na stranskiekonomii. Toa e izvozot na na{ite umovi. Ova posebno so ogled na izme-netiot redosled na proizvodnite faktori namesto trud, kapital i zna-ewe, sega znaewe, kapital i trud-visokostru~noto i specijaliziranoznaewe pretstavuva osnoven resurs za brz priem i primena na novi teh-nolo{ki inovacii. Za razlika od toa pri proda`ba na nekoj sportist(glavno fudbaleri -ova samo kako pozitiven primer) od eden vo drug klubod edna vo druga zemja klubot naplatuva visoka cena.

Dali ne e krajno vreme da se svrtime i kon ona {to e komparativnaprednost na RMakedonija (kulturno istorisko nasledstvo) izvoz i devi-zen priliv bez preminuvawe na dràvnite granici uslugi vo turizmot.Kakva ni e finansiskata i drugata infrastruktura za ostvaruvawe natakov izvoz vo prilog na tehnolo{kiot i ekonomskiot razvoj na R. Make-donija? Kade sme so turisti~kata ponuda i se ona {to ja sledi?

Na krajot, samo preku gorenavedenite nekolku napomeni, se kako dase sveduva na sozdavawe uslovi za vgraduvawe na standardite za kvalitetvo site sferi na dejnosti. So ogled na toa {to ne postoi goren prag (ovaposebno so kontinuiraniot tehni~ko-tehnolo{ki razvoj), toa zna~i kon-tinuiran streme` za vgraduvawe i po~ituvawe na trite gorenavedeniosnovni dimenzii i toa: pazarna, delovna i kvalitet na ìvot vo sitesferi na dejnosti i odnosi.

191

Dikusija

\uro Laka PP �Lik� � Skopje

PODDR[KA NA PRIVATNITE FIRMI

Od uvodnoto izlagawe na pretstavnikot na Ministerstvoto zaekonomija i od prezentiranite referati moè da se zaklu~i deka celtana sovetuvaweto e u~estvoto na stranskiot kapital vo ekonomskotozaìvuvawe i pobrziot razvoj na Republika Makedonija. Se sloùvamdeka e nu`no da se po~ne so ponova tehnologija vo industriski kapaci-teti zatoa {to postojnata koja sega ja imame e zastarena, a so toa i neekonomi~na. No, vo ovoj tranzicionen period mnogu industriski kapac-iteti ili se zatvorija celosno ili delumno, a vrabotenite gi proglasijaza tehnolo{ki vi{ok pa taka imame situacija mnogu inèneri, tehni~ari,majstori i ostanati osposobeni i ostru~eni za izvr{uvawe sloèni rabo-ti da bidat del od sivata ekonomija, odnosno nivnata stru~nost da sedevalvira i obezvredni. I tuka nastanuva problemot. Ako se sloìmedeka ni e potrebna nova tehnologija vo industrijata toga{ prvo treba dapo~neme so obuka na lu|eto koi }e rabotat so taa nova tehnologija.

Vo odnos na stranskiot kapital mislam deka toj treba da e so povolnibankarski kamati odnosno maksimum 8% na godi{no nivo so vklu~enobankarsko osiguruvawe i profit i so podolg grejs period i se razbirasigurno efektuirawe vo realizacijata. Isto taka bi se sloìl so nekoidiskutanti deka vo Republika Makedonija ima privaten kapital vo for-ma na {tedni vlogovi i sredstva {to se ~uvaat za àl doma, a koi ne sestaveni vo funkcija na ekonomskiot razvoj. Za menuvawe na ovaa real-nost dràvata treba da pomogne vo plasmanot na proizvodstvoto.

192


Vo vrska so donesuvawe na zakonite za liberalizacija i vleguvawetovo STO, vnimatelno gi sledev diskusiite na pretstavnicite na OHIS-Skopje i Industrijata za mleko od Bitola pri {to kaàa za pozitivniterezultati od nivnoto rabotewe, no isto taka iskaàa i strav deka soovaa liberalizacija tie nema da bidat konkurentni so cenite na doma{-niot i nadvore{niot pazar. Sakam da kaàm deka tie kako uspe{ni fir-mi dosega trebalo pove}e da gi sledat svetskite procesi na globalizaci-ja i da izdvojuvaat pove}e sredstva za razvoj i reprodukcija. Na primerMlekarnicata treba{e da gi pomaga kooperantite so del od oprema, a socel dobivawe poevtin i pokvaliteten proizvod, a ne da se odnesuva mo-nopolisti~ki kako {to se odnesuva{e dosega. No isto taka i dràvatatreba da se vklu~i so subvencii pri otkupot, posedno kaj mlekoproizvo-ditelite od ruralnite podra~ja.

Na kraj da kaàm deka e dobro {to i vo ovaa prilika e daden osvrtna ulogata na malite i sredni pretprijatija koi treba da se potiknat ipomognat i koi isto taka bi moèle da angaìraat vo momentot pove}erabotnici od kategorijata tehnolo{ki vi{ok. Moeto mislewe e dekadràvata bi trebalo da gi pomogne ovie pretprijatija so po 5000 evra zaniven start, bidej}i neosporno e deka tie se na{iot razvoj i opstanok.Zna~i nu`no e da im se dade {ansa na mladi i obrazovani kadri so ovojgratis od dràvata da otpo~nat so proizvodstvo, osobeno koga stanuvazbor za ruralni podra~ja. Vo ovoj konteks be{e i izlagaweto na d-r Zare-zankova-Potevska vo vrska so dobienite rezultati po oddelni proektiod oblasta na turizmot i ekologijata vo Op{tina Del~evo.

193

Dikusija

Andon ôbanovAD � Mlekara� Bitola

KRATOK OSVRT NA TEHNOLO[KIOTRAZVOJ NA AD � MLEKARA� BITOLA

Mlekarata od Bitola do 1994 godina be{e edna od pove}eto komu-nalni mlekari koi egzistiraa vo Republika Makedonija. So skromnataproizvodstvena programa od nekolku proizvodi (pasterizirano mleko,jogurt, kiselo mleko, belo sirewe i ka{kaval) gi zadovoluva{e potrebitena regionot. Instaliraniot kapacitet od 50 iljdi litri dnevno pre-rabotka na maleko ne se koriste{e celosno. So depresiranite ceni nasto~arskite proizvodi ne postoe{e interes za razvoj na mleko proiz-vodstvoto. Naprotiv, farmite vo op{testveniot sektor kako nositelina golemi zagubi se odrùvaaa kako nu`no zlo vo kombinatite.

So otpo~nuvaweto na tranzicijata vo devedesettite godini Mleka-rata se odvoi od Kombinatot �Pelagonija� i se registerira kako akcio-nersko dru{tvo vo me{ovita sopstvenost. Site 84 vraboteni stanaa ak-cioneri so srazmerno u~estvoto vo kapitalot sprema izdvojuvawata iuplatenite pridonesi od platite. Celosnata privatizacija e zavr{enaso dokup na kapitalot od strana na menaxerskiot tim mnogu brzo po usvo-juvaweto na Zakonot za privatizacija.

Po prezemaweto na upravuvaweto predloènena e optimisti~ka,no realna razvojna programa. Vo nea se predvideni zna~ajni investiciivo pro{iruvawe na proizvodstvoto, nova tehnolo{ka postapka i najso-vremeni tehni~ki re{enija. Posebno vnimanie e posveteno na zgolemu-

194


vaweto na mlekoproizvodstvoto i podobruvaweto na kvalitetot na goto-vite proizvodi.

Predvideno e sekoja godina da se investira po 3 milioni germanskimarki za poddr{ka na prioritetni razvojni programi. Osnovna zalo`bana site be{e �sekoj den barem po edna pra~ka da se stava vo fabrukata.�

Toa be{e period koga vo dràvata ne postoe{e klima za investira-we i ekonomskata kriza se prodlabo~uva{e. Vo Bitola i Republikatabea prisutni golem broj na ste~ajni postapki. Vo vakvi uslovi menaxerski-ot tim na Mlekarata nametna agresivna razvojna politika so radikalnizafati i kvalitativni promeni vo strukturata na proizvodstvoto.

Vo toa vreme vo Makedonia se ~ustvuva{e golem nedostatok na mle-ko. Pred raspa|awe na porane{na SFR Jugoslavija potrebite od mlekovo najgolem del se pokrivaa od SR Srbija i drugite republiki. Se uve-zuva{e samo sterizirano mleko godi{no duri 15 milioni litri od koi11 milioni litri od SR Slovenija.

So instaliraweto na linii za proizvodstvo na ultrakratko sterizi-rano mleko se ovozmoì proizvodstvo na trajni proizvodi. Toa be{eprva i edinstvena linija vo Makedonija so koja se ovozmoì celosna sups-titucija na vakov vid proizvodi koi dotoga{ isklu~ivo se uvezuvaa. Samoza edna godina od pu{taweto vo rabota na novata linija za okolu 90% senamali uvozot na vakov vid na mleko. Kvalitetot na doma{noto mlekobe{e podobar, a cenite bea zna~ajno poniski od uvoznite ceni na mleko-to. Zgolemenata prerabotka na mleko sozdade uslovi za brz razvoj na mle-koproizvodstvoto, se pojavi golem interes za uvoz na kravi. Mnogu ste-~aj~i i otpu{teni rabotnici po~naa da odgleduvaat kravi. Proizvod-stvoto na mleko od godina na godina se zgolemuva{e. Do 1994 godina beaotkupeni 16 milioni litri kravjo mleko, a vo 1997 godina 27 milionilitri. Se pristapi kon celosna promena na pakuvaweto na sveìte proiz-vodi. Se kupija dve linii za pakuvawe na pasterizirano mleko i jogurtvo kartonska ambalaà. Polietilenskata ambalaà postepeno se isfr-li od upotreba. So ova se sozdavaa mnogu podobri higienski uslovi, apakuvaweto e poprakti~ni i poracionalno. Proizvodite dobija pogole-ma trajnost. Asortimanot na mle~nite proizvodi zna~ajno se zgolemi.Linijata za proizvodstvo na sterizirani proizvodi dava mo`nost i zaproizvodstvo na proizvodi od ovo{en sok. Se kupi u{te eden blok nama{ini za pakuvawe so kapacitet od 5000 litri na ~as i se otpo~na soproizvodstvo na sokovi vo kompleksna kartonska ambalaà.

Vo po~etokot na devedesettite godini vo Republika Makedonija setro{e{e okolu 2 litri po ̀ itel prirodni ovo{ni sokovi koi vo glavnose uvezuvaa od Slovenija, kako i od Srbija.

195

Dikusija

So otpo~nuvaweto na doma{noto proizvodstvo na po~etokot so xusod portokal, a potoa so postepeno zgolemuvawe na asortimanot od devetvidovi prirodni sokovi potro{uva~kata na sokovi vo Makedonija se zgo-lemi. Vo 2000 godina proizvodstvoto na AD �Mlekara� Bitola iznesuva{e12 milioni litri.

Kvalitetot kako na mle~nite proizvodi taka i na sokovite posto-jano se potvrduva, se dobivaat doma{ni i me|unarodni nagradi. Se voveduvasistemot ISO 9001.

Sogleduvawata pokaùvaat deka vo izminatiot period se ostvaribrz i dinami~en tehnolo{ki razvoj. Prerabotkata na mleko vo 2000 godi-na dostigna 43 milioni litri, vo 2001 godina 46 milioni litri, a vo 2002godina 50 milioni litri. Zgolemuvaweto na proizvodstvoto ve}e ne moèda go apsorbira doma{niot pazar. Se javuvaat i vi{oci na mleko. Na ovapokaraj zgolemenoto sopstvenoto doma{no proizvodstvo vlijae nekon-troliraniot uvoz na mle~ni proizvodi. Pri vakvi sostojbi se aktueli-ziraa pove}e problemi. Se ~ustvuva otsustvo na to~ni bilansni mo`nostii potrebi za proizvodstvo na mleko i mle~ni proizvodi.

Vo 2001 godina zalihite na gotovi proizvodi zna~itelno se zgole-meni. Nemaweto na dolgoro~na strategija za razvoj na sto~arskoto proiz-vodstvo, odnosno na mlekoproizvodstvoto i mlekoprerabotkata sozdavaklima na bezperpektivnost. Re{avaweto na zalihite so palijativni re-{enija so delewe na K15 za buxetarite samo momnetalno gi odloùvakompleksnite problemi prodolùvaj}i ja agonijata na sostojbite so vi-{okot na mleko.

Seto ovaa silno se reflektira na natamo{niot razvoj na Mlekara-ta.

Mlekatnicata od Bitoal otkupuva preku 70% od vkupnite pazarnivi{oci vo Republika Makedonija. Prakti~no celokupnata problemati-ka so proizvodstvoto i prerabotkata na mleko vo Makedonija edinstvenoe vrzano so ovaa mlekara.

Se postavuva pra{aweto {to ponatamu?

Ovaa godina otpo~na izgradba na nova golema sirewara, investici-ja vredna okolu od 5 do 6 milioni EUR so instaliran kapacitet za pre-rabotka na 150 toni mleko dnevno. Ovoj kapacitet se o~ekuva da gi ublaìproblemite so vi{okot na mleko, a so linijata za polutvrdi sirewa }ese supstituira del od uvozot na ovoj vid na sirewe.

Druga mo`nost za nadminuvawe na problemot so vi{okot na mlekoe izgradba na fabrika za su{ewe na mleko. So ova bi se re{il proble-mot od sezonskite vi{oci na mleko. Pokraj ova prerabotuvaj}i 10-15milioni litri mleko celosno bi se supstituiral uvoz od 1.200-1.500 toni

196


godi{no mleko vo prav, kolku se uvezuva godi{no vo Makedonija. Me|utoa,proizvodstvoto na mleko vo prav nema ekonomsko opravdjuvawe. Toa bibilo kako nu`na potreba za prifakawe na vi{ocite na mleko. Takvotoproizvodstvo mora da bide poddràno finansiski od dràvata so cel dase ovozmoì opstanok na govedarstvoto.

Spored na{te istraùvawa izvozot e golem predizvik, a i edin-stveno pravo re{enie za obezbeduvawe na natamo{en razvoj na Mlekara-ta. Nie sme edinstvena mlekara od site mlekari vo porane{na Jugoslavijakoja ima izvozen broj za site zemji i posebno za zemjite od Evropsaktaunija. Edinstven problem koj ne sozdadava prostor za pogolem izoz namle~ni proizvodi e cenovnata nekonkurentnost. Visokata cena na surovo-to mleko e edinstvenata pre~ka za ramnopravna borba so stranskata kon-kurencija. Me|utoa, toa e posebna prikazan koja ne vra}a na sloènirtei nepovolni sostojbi vo sto~arstvoto. Zatoa e neophodno da se izgotvi irealizira nacionalna dolgoro~na strategija. Nema zemja vo sosedstvoto,pa i po{iroko vo Evropskata unija koja na oddreden na~in ne go subven-cionira sopstvenoto mlekoproizvodstvo so {to se pridonesuva za nam-luvawe na tro{ocite na raboteweto i postignuvawe na popovolna cenana mlekoto i na prerabotkite od mleko.

Vo vakvi sostojbi se nametnuva pra{aweto kako ponatamu so tehno-lo{kiot razvoj. Za razlika od mnogu drugi kompanii, kade prvenstvenoproblemite vo razvojot se od finansiska priroda, Mlekarata vo najgolemamera svoite razvojni programi gi realizira so sopstveni sredstva. Taadosega uspeno raboti.

Na{ite sogleduvawa pokaùvaat deka mo`no re{enie za natamo{enrazvoj na Mlekarata e iznao|awe na stranski strate{ki partner. So ovapokraj podigaweto na tehnolo{kite procesi bi se re{ile problemitena pazarot. Svrazno so ovie razmisluvawa postojat pove}e otvoreni pra-{awa za koi treba da se baraat re{enija. Za ovie otvoreni pra{awatreba da se baraat odgovori i da se sozdavaat uslovi da se utvrdat pravcitena natamo{niot razvoj na Mlekarata vo kolku se saka dosega{niot pozi-tiven trend vo razvojot ne samo da se zadrì tuku i da se intenzivira.

197

Dikusija

D-r Boris BlaèvskiMinisterstvo za finansii

PREDLOZI ZA ZAKLU^NITE SOGLEDUVAWAVRZ OSNOVA NA DISKUSIJATA

Spored mojata evidencija listata na prijaveni diskutanti e iscrpe-na. Kako {to moè da vidam dopolnitelno nikoj ne se javuva za diskusi-ja. Moàm da konstatiram deka dene{nata tema na rasprava predizvikainteres i golem broj na diskutanti. Vo diskusijata u~estvuvaa petnaeset-ina diskutanti, a odreden broj na kolegi najavija deka svoite diskusii}e gi priloàt. Jas nema da ja rezimiram diskusijata tuku vo ovaa prili-ka sakam da komentiram nekoi ukaùvawa koe gi naglasija pove}e disku-tanti i svrzano so toa }e predloàm tekst za zaklu~nite sogleduvawe ipreporaki koi }e gi usvoime na krajot od rabotata na nau~niov sobir.

Nekolku diskutanti ukaàa deka doma{niot kapital trba da imadominatno mesto vo investiciite i tehnolo{kiot razvoj na nacionalna-ta ekonomija. Pri ova be{e ukaàno na mo`nite izvori na doma{niza{tedi i potrebnite mehanizmi za nivno aktivitawe.

Ova ukaùvawe celosno go podrùvam. Me|utoa, so ogled na nisko-to nivo na razvienost i sepak, ograni~enite sredstva od doma{ni izvo-ri, kako i nephodnosta od pointenziven ekonomski razvoj ja nametnuvaatpotrebata Republika Makedonija da koristi stranski kapital kako poosnov na krediti i zaemi, taka i preku drugi formi, pred sÈ SDI.

Pri ova stranskiot kapital treba da ima dopolnitelen karakter ida bide naso~en za podr{ka na tehnolo{kiot razvoj i dinamizirawe naizvozot. Vo sprotivno stranskiot kapital moè da ima nepovono vli-

198


janie vrz razvojot {to vpro~em pokaà i na{eto iskustvo vo sedumdese-tite, odnosno osumdesettite godini.

Poradi ova celta na ovoj nau~en sobir e da ukaè na potrebata odkoristewe na stranski kapital kako dopolnitelna akumulacija vo raz-vojot i toj da bide vo funcija na unapreduvawe na tehnolo{kite procesii za prestruktuirawe na proizvodstvoto soglasno barawata na nadvo-re{nite pazari. Ova se naglasuva zatoa {to vo izminatiot tranzicio-nen period Republika Makedonija koriste{e stranski akpital po siteosnovi, no toj be{e naso~en za nadminuvawe na problemite vo platniotbilans, sproveduvawe na reformite, za izgradba na infrastrukturni ob-jekti i sli~no, a vo mnogu mal del za poddr{ka na tehnolo{kiot razvoj iprestruktuirawe na proizvodstvoto so cel zgolemuvawe na izvozot.

Vrz osnova na diskusiite predlagam vo zaklu~nite sogleduvawa ipreporaki da se naglasi deka za razvojot na Republika Makedonija pokrajiskoristuvaweto na site rspoloìvi doma{ni izvori na sredstva za raz-voj treba da se pravat napori za vlez na stranski kapital i toj, vrz pro-gramski osnovi, prvenstveno da bide naso~en za poddr{ka na tehno-lo{kite procesi i prestruktuirawe na proizvodstvoto nameneto za iz-voz. Ovoj tekst go napi{am, i vo interes na vremeto, }e go pro~itam.

Imaj}i gi predvid site ograni~uvawa no, i potencijali na razvo-jot, tehnolo{kata politika na Republika Makedonija mora da se ostvaru-va kako kombinacija na:

- stranskite investicii i doma{nata akumulacija;

- uvozot na tehnologija i jakneweto na doma{nata investiciona,proizvodstvena i inovativna sposobnost na industrijata;

- uvozot na znaewe i razvojot na sposobnostite na doma{nite pret-prijatija i institucii.

Pri ova vo politikata na tehnolo{ki razvoj prioritet treba da sedade na tehnolo{kata revitalizacija-efikasno koristewe na raspolo-ìvite potencijali, potoa na tehnolo{kata modernizacija-kopleksnoprilagoduvawe na novi tehnolo{ki promeni i na tehnolo{kata inten-zifikacija- globalno restruktuirawe i integracija vo sovremeni teh-nolo{ki procesi.

Sogleduvawata ukaùvaat deka Republika Makedonija, objektivnogledano, ovaa decenija nema mo`nosti da go potpira razvojot vrz visokitehnologii. Otamu se smeta deka prifatliva strategija e kombinacijana:

- Ostvaruvawe i razvoj na takvi tehnologii koi }e ovozmoàt brzoprilagoduvawe na proizvodstvoto sprema kriteriumite na stan-dardite koi se primenuvaat vo razvienite ekonomii. Toa se teh-

199

Dikusija

nologii od sovremen tip, no od ponisko i sredno nivo koi zaed-no so sposobnosta i ume{nosta na tehnolo{kite timovi }e gopodignat tehni~ko-tehnolo{koto nivo na tehnolo{kite proce-si.

- Sledewe na napredni tehnologii na specijalni podra~ja. Toa setehnologii so visoko nivo, koi se generiraat vo razvienite zemji,a kaj nas nivnoto sledewe se obezbeduva so podr{ka na selekti-rani proekti.

Se smetaat deka za Republika Makedonija e najprifatliva strategijakoja e kombinacija na uvozno i sopstveno znaewe na tehnologijata. Toaso drugi zborovi e me{ana strategija so elementi na strategija na ov-laduvawe na napredni tehnologii i na strategija na tehnolo{ki sledbe-nik. Realizacija na ovaa strategija treba da sozdade uslovi za perspekti-ven premin kon strategija na tehnolo{ki dinamizam.

201

Zaklu~oci

ZAKLUÔCI I PREPORAKI

od nau~niot sobir �Stranskiot kapital vo funkcija natehnonolo{kiot razvoj na Republika Makedonija�

1.U~esnicite na nau~niot sobir ocenuvaat deka tehnolo{koto naza-duvawe koe se ostvaruva vo Republika Makedonija vo poslednive dve de-cenii e osnoven limitira~ki faktor za sozdavawe na uslovi za raste`na izvozot i bruto doma{niot proizvod. Pri~ina za ova se sloènitesostojbi i problemi vo ekonoijata, zabavenoto zaokruùvawe i operaci-onalizirawe na reformite, a osobeno maliot obem na investiciite inivnata nepovolna struktura, odnosno dezinvestiraweto vo odelni sek-tori.

Poradi niskoto nivo na razvienost i maloto doma{no {tedewe,Republika Makedonija e upatena da koristi stranski kapital za poddr{kana investiciite i razvojot. Sranskiot kapital vo najgolem del se koris-ti za nadminuvawe na problemite vo platniot bilans, za sproveduvawena reformite, za infrastrukturni investicii, a vo pomal del za pod-dr{ka na tehnolo{kiot razvoj, odnosno na izvozno orientirano proiz-vodstvo.

Vo vakvi uslovi nad 80% od proizvodstvoto se ostvaruva so primenana zastareni tehnolo{ki procesi, mala e zastapenosta na proizvoditestandardizirani spored barawata na stranskite pazari, niska e kon-kurentskata sposobnost na nacionalnata ekonomija. Poradi ova i vo us-lovi koga pazarot zana~ajno e pro{iren so sklu~uvawe na dogovori zaslobodna trgovija so zemjite vo regionot i po{iroko izvozot od Repub-

202


lika Makedonija stagnita i se namaluva. Pokraj ova visokata zastapenostna lon rabotite, kako i na surovinite i repromaterijalita izvoznatastruktura ja pravat anemi~na i nepropulzivna.

U~estvoto na izvozot vo BDP vo izminatiot tranzicionen periodse odrùva na okolu edna tretina {to ilustriura nisko nivo i ne pret-stavuva, kako {to se o~ekuva, motorna sila za raste` na BDP. Vo vakviuslovi koga doma{niot pazar e mal i na nego e prisutna se pogolemakonkurencija, firmite se prinudeni da go namaluvaat i napu{taat proiz-vodstvoto.

Poradi ova BDP koj denes go ostvaruva makedonskata ekonomija eza okolu 20% pomal vo odnos na 1989 godina, posledna relativno stabil-na godina pred otpo~nuvaweto na procesot na trancicijata. Industrisko-to proiozvodstvo vo ovoj period e prepoloveno.

U~esniite na nau~niot sobir ocenuvaat deka tehnolo{kiot ravojpretstavuva najefikasen instrument za mobilizacija na materijalniteresursi, rabotnata sila i znaeweto za zgolemuvawe na proizvodstvoto ipodobruvawe na ìvotniot standard na naselenieto na trajni osnovi.Poradi ova postojanoto unapreduvawe na tehnologijata i znaeweto morada stane osnoven imperativ na razvojot na Republika Makedonija.

Uslovi za tehnolo{ki razvoj }e se sozdavaat so efikasno funkcio-nirawe na ekonomskiot sistem, a pred se so raste` na investiciite.Istraùvawata svrzani so razvojot na Republika Makedonija na sredeni dolg rok ukaùvaat deka e neophodno da se sozdavaat uslovi i pretpos-tavki za ostvaruvawe na stapka na investirawe od 23 do 24%. (U~estvo nainvesticiite vo osnovni fondovi vo BDP). Za ostvaruvawe na potrebna-ta stapka na investiciite, pokraj doma{nite izvori na sredstva, se po-zna~ajno mesto treba da ima stranskiot kapital. Istraùvawata poka-ùvaat deka Republika Makedonija bi moèla prose~no godi{no da ko-risti, pod odredeni pretpostavki, 200 do 300 milioni dolari stranskikrediti i 100 do 150 milioni dolari direktni investicii. Pri ova stran-skiot kapital treba da se ostvaruva vrz programski pristap, odnosno vonajgolem del da bide vo funcija na novi strukturni promeni vrz osnovana razvoj na informati~ki intenzivni i tehnolo{ko intenzivni proiz-vodi.

U~esnicite na nau~niot sobir smetaat deka od toa kolku, i kako,dràvata }e go poddrùva unapreduvaweto na tehnologijata i kolku, ikako, mikrosubjektite }e gi prakticiraat tehnolo{kite izbori vo ram-kite na nivnite pazarni strategii, }e zavisi ostvaruvaweto na celitena ekonomskiot i op{testveniot razvoj.

203

Zaklu~oci

Imaj}i gi predvid site ograni~uvawa no, i potencijali na razvo-jot, tehnolo{kata politika na Republika Makedonija mora da se ostvaru-va kako kombinacija na :

- stranskite investicii i doma{nata akumulacija;

- uvozot na tehnologija i jakneweto na doma{nata investiciona,proizvodstvena i inovativna sposobnost na industrijata;

- uvozot na znaewe i razvojot na sposobnostite na doma{nite pret-prijatija i institucii.

U~esnicite na nau~niot sobir ocenuvaat deka vo politikata na teh-nolo{ki razvoj prioritet treba da se dade na tehnolo{kata revitaliza-cija-efikasno koristewe na raspoloìvite potencijali, potoa natehnolo{kata modernizacija-kopleksno prilagoduvawe na novi tehno-lo{ki promeni i na tehnolo{kata intenzifikacija- globalno restruk-tuirawe i integracija vo sovremeni tehnolo{ki procesi.

Sogleduvawata ukaùvaat deka Republika Makedonija, objektivnogledano, ovaa decenija nema mo`nosti da go potpira razvojot vrz visokitehnologii. Otamu se smeta deka prifatliva strategija e kombinacijana:

- Ostvaruvawe i razvoj na takvi tehnologii koi }e ovozmoàt brzoprilagoduvawe na proizvodstvoto sprema kriteriumite na stan-dardite koi se primenuvaat vo razvienite ekonomii. Toa se teh-nologii od sovremen tip, no od ponisko i sredno nivo koi zaed-no so sposobnosta i ume{nosta na tehnolo{kite timovi }e gopodignat tehni~ko-tehnolo{koto nivo na tehnolo{kite proce-si.

- Sledewe na napredni tehnologii na specijalni podra~ja. Toa setehnologii so visoko nivo, koi se generiraat vo razvienite zemji,a kaj nas nivnoto sledewe se obezbeduva so podr{ka na selekti-rani proekti.

U~esnicite na nau~niot sobir smetaat deka za Republika Make-donija e najprifatliva strategija koja e kombinacija na uvozno i sop-stveno znaewe na tehnologijata. Toa so drugi zborovi e me{ana strategi-ja so elementi na strategija na ovladuvawe na napredni tehnologii i nastrategija na tehnolo{ki sledbenik. Realizacija na ovaa strategija trebada sozdade uslovi za perspektiven premin kon strategija na tehnolo{kidinamizam.

Se ceni deka osnovni pravci na tehnolo{ko strukturnite promenitreba da bidat naso~eni kon tehnolo{ka intenzivnost, izvozna orienti-ranost, pogolema finalizacija na proizvodstvoto, namaluvawe na visoka-ta surovinska i energetska intenzivnost, dizerfikacija na stopanskata

204


struktura, razvoj na novi sektori vo inovativnite sektori, osvojuvawena me|unarodnite standardi i sli~no.

Tehni~ko strukturnite promeni }e se ostvaruvaa vrz pove}e kri-terijalni obele`ja vo pazarni uslovi na stopanisuvawe.

U~esnicite na nau~niot sobir smetaat deka treba da se sozdavaatpovolni infrastrukturni uslovi i drugi pretpostavki za uspe{en trans-fer i razvoj na tehnologijata vo zemjata. Vo ovie ramki zna~ajno mestoimaat centrite za transfer na tehnologija, razvojot na formi na partner-stvo na malite i srednite pretprijatija so koristewe na licenci, fran-{izing dogovori, lizingi, unapreduvawe na istraùva~ko-razvojnatadejnost kako nositeli na tehnolo{kiot razvoj i sli~no.

2. Za unapreduvawe na tehnolo{kite procesi u~esnicite na nau~niotsobir smetaat deka se neophodni sinhronizirani aktivnosti na nosite-lite na makroekonomsakta i na razvojnata politika, kako i na delovnitesubjekti.

Mekite na makroekonmskata i na razvojnat politika treba da bidatnaso~eni kon funcioniraweto na pazarnata ekonomija, namaluvawe nadava~kite na ekonomskite subjekti kon dràvata, pottiknuvawe na proce-sot na prestruktuirawe na proizvodstvto, unapreduvawe na sorabotkataso stranstvo i sli~no.

Naporite na delovnite subjekti teba da bidat naso~eni koi reali-zacija na programi so koi se voveduvaa novi tehnolo{ki linii, zgolemu-va konkurentskata, unapreduva sorabotkata so stranski firmi i sli~no.

So ogled na kopleksnosta na pra{awata povrzani so unapreduvawe-to na tehnolo{kiot ravoj u~esnicite na nau~niot sobir otcenuvaat dekatreba da se intenziviraat naporite za {to pobrzo izgotvuvawe i donesu-vawe na nacionalna strategija za tehnolo{ki razvoj i nejzina oprezcioa-lizacija so merkite na makroekonomskata politika i drugi merki i pro-grami na vladata i nadle`nite ministerstva. Ova e neophodno bidej}isamo so sinhronizirana aktivnosti }e se sozdavaat uslovi za pogolemokoristewe na stranski kapital vo funkcija na unapreduvawe na tehno-lo{kite procisi i vrz taa osnova sozdavawe na uslovi za raste` na BDPi za uspe{na tranformacija na Republika Makedonija od zemja vo tranzi-cija vo dràva so moderna ekonomija integrirana vo svetskite finan-siski i trgovski tekovi.

209

Literatura

LITERATURA

1 Andonova d-r Sowa, Tehnolo{kiot razvoj-imperativ za zgolemuvawena izvozot i proizvodstvoto, trud sodràn vo zbornikot �Izvoznitemo`nosti na Republika Makedonija vo uslovi na ~lenstvo vo Svet-skata trgovska organizacija�, ZOR, Skopje, 2002

2 Blaèvski d-r Boris, Stranskiot kapital vo razvojot na RepublikaMakedonija, �Marida� Kumanovo, Skopje,1999 godina

3 Blaèvski d-r Boris, Pogledi kon proizvodstvenoto prestruktu-irawe na ekonomijata na Republika Makedonija , �Vlabor�, Skopje,2002 god.

4 Popovska prof. d-r Zlatka, Politika na tehnolo{kiot razvoj,Ekonomski fakultet Skopje, 2000

5 Zarezankova-Potevska d-r Marija, Perspektivite na malotostopanstvo,�Neol� , Skopje, 2000

6 Grupa avtori: Malite pretprijatija vo razvojot na stopanstvoto naRepublika Makedonija, Univerzitet �Sv.Kiril i Metodij�-Skopje,Ekonomski institut-Skopje, 2002

7 Evropska banka za obnova i razvoj, Profil na Makedonija za inves-ticii

8 Michael J. Lennon, Patokaz za transfer na tehnologija

9 John Bessant, Tehnolo{kiot transfer vo Evropa

10 Gary W. Matkin, Tehnolo{kiot transfer i univerzitetite

11 Frederick M. Abbott, David J. Gerber, Javnite principi i globalnatehnolo{ka integracija

210


12 GTZ-Proekt za transfer na tehnologija, Osnovi na politikata natehnolo{ki razvoj na Republika Makedonija (nacrt verzija), Skop-je 2002 god.

13 Zdruènie za odr`liv razvoj-Skopje, Proizvodstvenoto prestruk-tuirawe na ekonomijata na Republika Makedonija , zbirka na ref-erati i diskusii od nau~en sobir, Skopje, 2002 god.

14 Zdruènie za odr`liv razvoj - Skopje, Izvoznite mo`nosti na Re-publika Makedonija vo uslovi na ~lenstvo vo Svetskata trgovskaorganizacija, zbirka na referati i diskusii od sovetuvawe, Skopje,2002 god.

15 Narodna banka na Republika Makedonija , Izve{tai za stranskiinvesticii vo Republika Makedonija

16 MANU-Nacionalna strategija za ekonomskiot razvoj na RepublikaMakedonija, Skopje,1997 godina

17 MANU, Strategija za izvoz na Republika Makedonija , Skopje, 1999god.

18 Me|unaroden monetaren fond, Izve{tai za stranskite direktni in-vesticii vo Republika Makedonija

19 Manev Mihajlo, Izvoznoto prestruktuirawe na proizvodstvoto e odimperativno zna~ewe, trud sodràn vo zbornikot �Izvoznitemo`nosti na Republika Makedonija vo uslovi na ~lenstvo vo Svet-skata trgovska organizacija�, ZOR, Skopje, 2002

20 Michael Fairbanks & Stace Lindsay, Plowing the Sea,Nurturing the Hidden Sourc-es of Growth in the Developing World, forefword by Michael E. Porter, HarvardBusiness School Press, Boston,1997

21 European Commission: An industrial competitivness policy for the EuropeanUnion, Bulletin of the EU,supplement 3//94

22 Konzorcium za Evropski i primeneti op{testveni studii-Skopje,Strategija na Republika Makedonija za vklu~uvawe vo Evropskiteintegracioni procesi (ekonomski i socijalen del)-prethodni re-zultati-,Skopje, april 2000,

23 Center for Economic Development,Tehnology Development Policy in Bulgar-ia,2001

24 United Nations Conference on Trade and Development, World Invesment Re-port 2002, New York and Geneva, 2002

25 Univerzitet �Sv. Kiril i Metodij�-Ekonomski fakultet Skopje,Ekonomski aspekti na upravuvawe so kvalitetot, zbornik na tru-dovi od me|unarodna konferencija, Skopje, 2000 god.

211

Literatura

26 Economic Commission for Europe, Economic Survey of Europe, 2002, UnitedNations, New York and Geneva, 2002

27 International Monetary Fund, World Economic Outlook, Washington, May 1998,

28 [ukarev d-r Miroqub, Znaeweto vo funcija na kapitalot, Skopje,1991

29 Nestorovski prof. d-r Metodija, Ekonomika na investiciite, Uni-verzitet �Sv. Kiril i Metodij�, Ekonomski fakultet Skopje, 2000god.

30 Nestorovski prof. d-r Metodija, Odrazot na voveduvaweto na DDVvrz investiciite, Ekonomski institut, Skopje, 1999

31 Fiti prof. d-r Taki, Tehnolo{kiot neokapitalizam, NIO �Stu-denski zbor�, Skopje, 1984 god.

32 Fiti prof. d-r Taki, Transnacionalnite kompanii i izvozot na ka-pital, �Komunist�, Skopje, 1989 god.

33 Ekonomska politika Beograd, Madjarska i strane investicije, br. 2649, 27 januar2003

Veb strani :

34 www.oecd.org

35 www.cordis.lu

36 http://www.agit.de/English/index.html

37 http://www.dtic.mil/techtransit/business/int.html

38 http://ttc.stankin.ru/TTCeng.html

39 http://www.ctt.hr/

40 http://www.httc.gr/

213

KRATENKI

BDP ...................Bruto doma{en proizvod

NBRM ................Narodna banka na Republika Makedonija

SDI ...................Stranski direktni investicii

MANU ...............Makedonska akademija na naukite i umetnostite

GATT .................Op{t dogovor za carini i trgovija

GATS .................Op{ta spogodba za trgovija so uslugi

STO....................Svetska trgovska organizacija

IR ......................Istraùvawa i razvoj

NIR ...................Nau~ni istraùvawa i razvoj

ITT ....................Institucija za transfer na tehnologija

MSP ..................Mali i sredni pretprijatija

IT ......................Institucija za transfer

CTT ....................Centar za transfer na tehnologija

SG/RM................Statisti~ki godi{nik na Republika Makedonija

OECD ................Organizacija za ekonomsa sorabotka i razvoj

EU ......................Evropska unija

UNKTAD ..........Konferencija na Obedinetite nacii za trgovija i ravoj

AD ......................Akcionersko dru{tvo

JIE ....................Jugoisto~na Evropa

IFAD ...............Programa za razvoj na zemjodelstvoto

214


MMF..................Me|unaroden monetaren fond

TNT ....................Transnacionalni kompanii

JP .......................Javno pretprijatie

ZOR ....................Zdruènie za odr`liv razvoj

SMTK ................Standardi na me|unarodnata trgovska klasifikacija

215

Informacii za ZOR

INFORMACII OD ZOR

217

Informacii za ZOR

Zdruènie za odr`liv razvojSkopje, 20 mart 2003 god.

IZVE[TAJ OD VTORATA SEDNICANA SOBRANIETO NA ZOR

Vtorata redovna sednica na Sobranieto na Zdruènieto za odr`livrazvoj se odrà vo Skopje, vo salata na Ministerstvoto za ekonomija, naden 20 mart 2003 godina, so sledniov dneven red:

1. Izbor na tri~leno rabotno pretsedatelstvo, zapisni~ar i dva-jca zaveruva~i na zapisnikot;

2. Izve{taj za rabotata na ZOR vo 2002 godina;

3. Izve{taj za materijalno-finansiskoto rabotewe na ZOR vo 2002godina;

4. Programa za rabota na ZOR vo 2003 godina;

5. Razno.

Vo rabotnoto pretsedatelstvo bea izbrani prof. d-r AleksandarPetroski, d-r Boris Blaèvski i m-r Qerka Tot-Naumovska, za zapisni-~ar Milica Blaèvska, a za zaveruva~i na zapisnikot d-r Marija Zare-zankova- Potevska i prof. d-r [aban [ehu.

Po vtorata to~ka od dnevniot red d-r Boris Blaèvski, sekretarna ZOR, dade obrazloènie na Izve{taj za rabotata na ZOR vo 2002 godi-na, koj predhodno be{e dostaven zaedno so pokanata za sednicata.

Vo ovaa prilika d-r Blaèvski ukaà deka ZOR vo 2002 godina os-tvari zna~ajni aktivnosti od koi gi izdvoi odrùvaweto na pet nau~nisobiri na koi se razmeneti mislewa za aktuelni i zna~ajni pra{awa odrazvojot na makedonskata ekonomija.

218


Pokaj ova ZOR vo 2002 godina objavi dva zbornika na referati idiskusii od odrànite nau~ni sobiri, izgotvi proekt finsiran od SEED,ostvari sorabotka so vladini, kako i nevladini doma{ni i me|unarodniorganizacii, u~estvuvawe na saemot na nevladini organizacii.

Vo diskusijata zedoa u~estvo trojca ~lenovi na ZOR koi celosno gopoddràa izve{tajot za aktivnostite na ZOR vo 2002 godina i ukaàadeka tie se obvrska i realna pretpostavka za pointenzivno angaìrawevo 2003 godina.

Po diskusijata Izve{tajot be{e ednoglasno usvoen.

2. Po tretata to~ka od dnevniot red obrazloènie za finasiskoto-rabotewe na ZOR vo 2002 godina dade prof d-r Aleksandar Petroski,pretsedatel na ZOR.

Vo ovaa prilika be{e naglaseno deka za matrijalno-finskiskotorabotewe na ZOR, Komisijata na ZOR nadle`na za ovie pra{awa, izgotviposeben izve{taj koj e pozitiven. Prof d-r Petroski predloì da sepoddrì predlogot na Komisijata koja predlaga vi{okot od prihoditenad rashodite da se nameni za pokrivawe na tro{ocite za izgotvuvawe nazavr{nata smetka.Ovoj predlog be{e poddràn.

Izve{tajot za materijalno - finasisko rabotewe na ZOR vo 2002godina be{e ednoglasno usvoen.

3. Po ~etvrtata to~ka od dnevniot red obrazloènie dade VladimirBlaèvski, ~len na Izvr{niot odbor. Pri ova toj ukaà deka vo 2003godina ZOR }e bide angaìran vo odrùvaweto na pove}e nau~ni so-biri, potoa vo unapreduvaweto na sorabotkata so doma{ni i me|unarodniorganizacii, }e konkurira za izrabotka na oddelni proekti i }e se ost-varuva drugi aktivnosti soglasnio barawata na sponzorite i konkursniteuslovi.

Vo diskusijata be{e pobarano da se vklu~at dve temi za nau~nitesobiri i toa: Lokalniot ekonomski razvoj vo Republika Makedonija iGolemite sistemi vo Republika Makedonija. Isto taka vo diskusijatabe{e pobarano za aktivnostite da se predvidi rokovnik.

Vo vrska so ovie predlozi d-r Boris Blaèvski ukaà deka pred-loènite temi se prifatlivi i deka treba da se vklu~at vo programata.Pri ova toj naglasi deka nezavisno od ova, vo Programata e sodrànaopredelba deka vo 2003 godina }e se odrùvaat nau~ni sobiri ili drugiformi na aktivnost na koi }e se razmenat mislewa za pra{awa svrzaniso odr`liviot razvoj soglasno barawata na sponzorite. Spored toa, iakonekoi temi ne se sodràni vo programata, tie moè da se realiziraatdokolku se iznajde sponzor.

219

Informacii za ZOR

[to se odnesuva za rokovnikot d-r Blaèvski re~e deka vo ovaafaza e mnogu te{ko toa da se napravi bidej}i predvidenite aktivnostisodràni vo programata za rabota vo 2003 godina se usloveni od iznao|awena sponzori.

So ova ukaùvawa programata za rabota na ZOR za 2003 godina be{eprifatena.

Pod to~ka razno nema{e diskusija. So ova dnevniot red be{e is-crpen i vtorata sednica na Sobranieto na ZOR zavr{i.

220


Zdruènie za odr`liv razvoj Skopje, 20 mart 2002 godina

IZVE[TAJ ZA RABOTATA NA ZDRU@ENIETOZA ODR@LIV RAZVOJ ZA 2002 GODINA

I. OSNOVNI PODATOCI ZA ZDRU@ENIETOZA ODR@LIV RAZVOJ

1. Zdruènieto za odr`liv razvoj e formirano vo sredinata na 2001godina. Osnova~i se: prof. d-r Aleksandar Petroski, prof. d-r BlagojaNanevski, d-r Boris Blaèvski, prof. d-r Vesna Stojanova, prof. d-rDejan Pendev, prof. d-r Jorde Jakimovski, prof. d-r Agis [ajnoski iprof. d-r Blagoja Brajanovski. Aktivnostite vo 2001 godina bea dadenina registrirawe, formirawe na telata na Zdruènieto, zgolemuvawe na~lenstvoto i vospostavuvawe na sorabotka so nevladini i vladini orga-nizacii.

Zdruènieto ima Sobranie koe broi 50 ~lena.

Izvr{niot odbor go so~inuvaat:

(1.) Prof. d-r Aleksandar Petroski, pretsedatel

(2.) D-r Boris Blaèvski, sekretar

(3.) Prof. d-r Blagoja Nanevski, ~len

(4.) Prof. d-r Vesna Stojanova, ~len

(5.) Prof. d-r Dejan Pendev, ~len

(6.) Prof. d-r Jorde Jakimovski, ~len

(7.) Prof. d-r Agis [ajnoski, ~len

(8.) Prof. d-r Blagoja Brajanovski, ~len

221

Informacii za ZOR

(9.) Vladimir Blaèvski, blagajnik

Zdruènieto ima nadzoren odbor koj go so~inuvaat:

(1.) Prof. d-r Blagoja Nanevski, pretsedatel

(2.) Prof. d-r Blagoja Brajanovski, ~len

(3.) Prof. d-r Dejan Pendev, ~len

Adresata na Zdruènieto e Skopje�Vladimir Komarov� 18 A1 -22, tel. 463 119, 460-920,E-mail: [email protected],a ̀ iro smetka 300000000730931 Komercijalna banka Skopje,EDB 4030001415973.

II OSTVARENI AKTIVNOSTI VO 2002 GODINA

Zdruènieto za odr`liv razvoj vo 2002 godina ostvari pet nau~nisobiri, ja pro{iri sorabotkata so vladini i nevladini institucii, iz-dade dve knigi, izgotvi eden proekt, u~estvuvawe na saemot na nevladiniorganizacii i realizira drugi aktivnosti.

1. Zdruènieto organizira ~etiri nau~ni sobiri i edno sovetu-vawe i toa:

(1) Proizvodstvenoto prestruktuirawe na ekonomijata na Repub-lika Makedonija (nau~en sobir).

Koordinator: d-r Boris Blaèvski

Soorganizatori: Fondacija �Fridrih Ebert� Kancelarija Skop-je i Ministerstvoto za ekonomija

Na nau~niot sobir bea prezentirani osum referati izgotveni oduniverzitetski profesori, eksperti od nadle`nite ministerstva, kakoi od delovnite subjekti, u~estvuvaa dvaesetina diskutanti i bea usvoenizaklu~oci i preporaki.

ZOR referatite i diskusiite gi izdade vo poseben zbornik.

(2.) Zdruùvaweto kako forma na samovrabotuvawe i namaluvawena siroma{tijata ( nau~en sobir).

Koordinator: prof d-r Blagoja Nanevski

Soorganizatori: Zdruènie na zanaet~iite i na drugi organiza-cii na Skopje i Fondacija �Fridrih Ebert� Kancelarija Skop-je

Na nau~niot sobir bea prezentirani pet referati, ostvari diskusijavo koja u~estvuvaa desetina diskutanti i usvoija zaklu~ni sogleduvawa ipreporaki za natamo{ni aktivnosti.

222


Referatite i diskusiite se o~ekuva da gi izdade Fondacija �Frid-rih Ebert� Kancelarija Skopje.

(3) Nadminuvawe na socioekonomskata ekskluzija na gra|anite naRepublika Makedonija (nau~en sobir).

Koordinator: prof. d-r Jorde Jakimovski

Soorganizator: Fondacija �Fridrih Ebert� Kancelarija Skopje

Na sobirot bea prerzentirani pet referati, u~estvuvaa desetinadikusii i na krajot se usvoja zaklu~oci i preporaki.


(4) Perspektivite na stopanskiot razvoj na Republika Makedon-ija (nau~en sobir).

Koordinator: prof. d-r Aleksandar Petroski

Soorganizator: Fondacija �Fridrih Ebert� Kancelarija Skopje

Na sobirot se prezentiraa pet referati izgotveni od eksperti odnaukata, ostvari bogata diskusija i donesoa zaklu~oci i preporaki zaosvaruvawe na odr`liv razvoj na ekonomijata na Republika Makedonijavo naredniot period.


(5) Izvoznite mo`nosti na Republika Makedonija vo uslovi na~lenstvo vo Svetskata trgovska organizacija ( sovetuvawe).


Soorganizatori: Ministerstvo za ekonomija i

GTZ-Proekt za transfer na tehnologija

Na sovetuvaweto bea prezentirani devet referati izgotveni oduniverzitetski profesori, eksperti od nale`nite ministerstva,doma{ni i me|unarodni institucii, kako i od biznis zaednicata. Poprezentacijata na referatite se ostvari diskusija vo koja u~estvuvaadvaesetmina diskutati, a na krajot se usvoija zaklu~oci i preporaki zanatamo{ni aktivnosti so cel pouspe{no prilagoduvawe na nacionalna-ta ekonomija vo uslovi na ~lenstvo vo STO.

ZOR referatite i diskusiite od sovetuvaweto gi izdade vo posebenzbornik.

2. Za ostvaruvawe na aktivnostite vo 2002 godina ZOR ostvariplodna sorabotka so nevladini doma{ni i stranski institucii,so ministerstva i drugi organizacii.

223

Informacii za ZOR

Vo ovie ramki za odbeleùvawe e korisnata sorabotkata so Fon-dacijata �Fridrih Ebert� Kancelarija Skopje, GTZ-Proekt za transferza tehnologija i Ministerstvoto za ekonomija.

Vo 2002 godina se ostvareni kontakti za sorabotka i so drugi vladi-ni i nevladini institucii ~ii efekti treba da se o~ekuvaat vo naredni-ot period.

3. Vo 2002 godina Zdruènieto gi izdade slednive knigi:

(1) �Proizvodstvenoto prestruktuirawe na ekonomijata na Repub-lika Makedonija�

(Zbornik na referati i diskusii od nau~en sobir)

(2) �Izvoznite mo`nosti na Republika Makedonija vo uslovi na~lenstvo vo Svetskata trgovska organizacija�

(Zbornik na referati i diskusii od sovetuvawe)

4. Zdruènieto be{e angaìran vo izgotvuvawe na proektot�Sondaà za sostojbite na pretpriema{tvoto vo RepublikaMakedonija� finsiran od SEED (Southeast Europe Enterprise Devel-opment).

Koordinator na proektot e prof. d-r Dejan Pendev.

Vo vrska so izgotvuvaweto na proektot be{e sprovedena anketa,izvr{eni intervjua so uspe{ni biznismeni, primeneta posebna metod-ologija za obrabotka na anketata i intervjuata, sogledano prestruktu-irawe na ekonomijata na malite biznisi vo Republika Makedonija. Vrzovie osnovi e podgotven finalniot izve{taj na proektot. Toj e prifat-en od SEED.

Izve{tajot ukaùva deka pretpriema{tvoto vo Republika Make-donija se nao|a vo po~etna faza na razvoj. Poradi ova se predlagaat merkii aktivnosti vo nasoka da se vlijae na svesta na sekoj gra|anin deka sepove}e treba da u~estvuva vo prezemawe na biznis aktivnosti i deka trebada se prevzema i rizici so ogled na situacijata vo zemjata.

5. ZOR u~estvuvawe i na saemot na nevladini organizazii koj seodrà vo Skopje vo oktomvri 2002 godina. Za saemot bea izgotveniplakati i flaeri koi se delea na positeelite. Isto taka nasaemot bea prezentirani na{ite izdanija od nau~nite sobiri,kako i programata za rabota vo 2003 godina.

Pretsedatelot i sekretarot na ZOR za vreme na saemot ostvarijakontakti so prestavnici na pove}e nevladini organizacii so cel razme-na na iskustva i unapreduvawe na sorabotkata, a u~estvuvaa vo oddelnirabotilnici, koi se odrùvaa za vreme na saemskite denovi, vo vrska soodelni pra{awa od aktivnostite na nevladinite organizacii.

224


III MATREIJALNO-FINANSISKO RABOTEWEVO 2002 GODINA

Za aktivnostite vo 2002 godina ZOR ostvari vkupni rashodi od955.744 denari. Ovie sredstva se obezbedeni od sponzori. Finansiskotorabotewe e bez profit {to e vo soglasnost so statutarnite opredlbi naZdruènieto kako gra|anska organizacija. (Za finasiskoto raboteweizgotven e poseben izve{taj od Komisijata za materijalno finansiskorabotewe koj e sostaven del na Izve{tajot za rabota na ZOR vo 2002godina).

225

Informacii za ZOR

ZDRU@ENIETO ZA ODR@LIV RAZVOJ SKOPJE

IZVE[TAJ

ZA MATERIJALNO- FINANSISKOTO RABOTEWENA ZDRU@ENIETO ZA ODR@LIV RAZVOJ -SKOPJE

ZA 2002 GODINA

1. Komisijata za materijalno-finansisko rabotewe (vo sostav: prof.d-r Blagoja Nanevski, pretsedatel i prof. d-r Dejan Pendev i prof. d-rBlagoja Brajanovski, ~lenovi) na den 06.02.2003 godina ja razgleda doku-mentacijata za materijalno finansiskoto rabotewe na ZOR za 2002 godi-na. Vrz osnova na ostvareniot uvid i raspolo`livata dokumentacijakomisijata konstatira:

(1) ZOR vo 2002 godina ostvari vkupen prihod od 955.744,00 de-nari.

Ovoj prihod e ostvaren za 3 nau~ni sobiri i za proekt.

Tabela 1

OSTVARENI PRIHODI VO 2002 GODINA

sponzor iznos

VKUPNO 955.744,00

1. Proizvodstveno prestruktuirawe na ekonomijata na RepublikaMakedonija (nau~en sobir)

165.000,00

- Ministerstvo za ekonomija 110.000,00

- Usje- Skopje 15.000,00

- Ohridska banka 10.000,00

- Fond za ̀ ivotna sredina 30.000,00

2. Pretpriemni{tvo vo Republika Makedonija(proekt) 316.532,00

- SEED 316.532,00

3. Izvoznite mo`nosti na Republika Makedonija vo uslovi na~lenstvo vo STO (sovetuvawe)

345.000,00


- GTZ � proekt za transfer na tehnologija 50.000,00

4. Stranskiot kapital vo funkcija na tehnolo{kiot razvoj naRepublika Makedonija (nau~en sobir)

125.500,00


5. Komercijalna banka- kamata 3.712,00

226


(2) ZOR vo 2002 godina ostvari vkupen rashod od 952.456,00 denari.

Ovie rashodi se napraveni za ostvaruvawe na 3 nau~ni sobiri iproekt.

(3) Saldoto od vkupnite prihodi i rashodi e 3.288, 00 denari.

Tabela 2

OSTVARENI RASHODI VO 2002 GODINA

VKUPNO 952.456,00

1. Proizvodstveno prestruktuirawe na ekonomijata na RepublikaMakedonija ( nau~en sobir)

156.852,00

- nadomestok po dogovor za delo 13.600,00

- avtorski honorari 36.075,00

- pe~atewe na kniga 100.000,00

- personalen danok 5.325,00

- danok na finansiski transakcii i provizii 1.852,00

2. Pretpriemni{tvo vo Republika Makedonija(proekt) 300.745,00




3. Izvoznite mo`nosti na Republika Makedonija vo uslovi na~lenstvo vo STO ( sovetuvawe)

294.215,00



- materijalni tro{oci 22.000,00

- kompjuterska obrabotka na referatite 15.000,00

-pe~atewe na kniga 135.000,00


4. Stranskiot kapital vo funkcija na tehnolo{kiot razvoj naRepublika Makedonija (nau~en sobir)

124.765,00



- materijalni tro{oci 15.000,00


5. ZOR 75.879,00

- nadomestoci za deùrstvo na saem 6.000,00


227

Informacii za ZOR

Komisijata predlaga ovie sredstva da se namenat za izrabotkana zavr{nata smetka.

(4) Za site prihodi i rashodi komisijata konstatirala deka seraspolaga so analiti~ki pregledi i soodvetna dokumentacija.

(5) Komisijata konstatirala deka site promeni vo ̀ iro smetkataknigovodstveno se obraboteni i navremeno e napravenazavr{enata smetka i istata vo predvideniot termin e dostavendo nadle`nite institucii.

2. Sobranieto na ZOR na sednicata odràna na 20 mart 2003 godinago usvoi izve{tajot na Komisijata za materijano-finansiskoto rabotewevo 2002 godina. Pri ova be{e poddràn predlogot na Komisiajta vi{okotna prihodite nad rashodite da se nameni za pokrivawe na tro{ocitepovrzani so izgotvuvawe na zavr{nata smetka na Zdruènieto za 2002godina.

228


Zdruènie za odr`liv razvojSkopje, 20 mart 2003 god.

PROGRAMA ZA RABOTA NA ZDRU@ENIETO ZA ODR@LIVRAZVOJ ZA 2003 GODINA

I. Nau~ni sobiri, odnosno sovetuvawa:

1. Stranskiot kapital vo funcija na tehnolo{kiot razvoj na Re-publika Makedonija;

2. Konkurentskata sposobnost na ekonomijata na Republika Make-donija;

3. Golemite pretprijatija vo industrijata na RepublikaMakedonija

4. Lokalniot ekonomski razvoj na Republika Makedonija

5. Razvojnite perspektivi na industrijata na RepublikaMakedonija;

6. Makroekonomskata i razvojnata politika vo tranzicioniotperiod na Republika Makedonija;

7. Drugi temi od odr`liviot razvoj soglasno barawata na spon-zorite.

II. Izgotvuvawe na proekti:

Proekti od odr`liviot razvoj soglasno barawata na sponzorite iodobrenite po osnov na konkursi.

III. Izdava~ka dejnost:

Objavuvawe na zbornici od nau~nite sobiri, odnosno sovetuvawakako i drugi publikacii po pra{awa od odr`liviot razvoj soglasno bara-wata na sponzorite.

IV. Unapreduvawa na sorabotkata

ZOR }e se angaìra za unapreduvawe na sorabotkata so nevladini ivladini organizacii za pra{awa od domenot na odr`liviot razvoj i os-tvaruvawae na drugi aktivnosti soglasno programskite opredelbi naZdruènieto.

229

Informacii za ZOR

Zdruènie za odr`liv razvojSkopje, maj 2003 god.

OSTVARENI AKTIVNOSTI VO PERIODOTJANUARI - MAJ 2003 GODINA

I. Odràni nau~ni sobiri:

1. Stranskiot kapital vo funkcija na tehnolo{kiot razvoj naRepublika Makedonija


Soorganizatori: Ministerstvoto za ekonomija, Fondacijata�Fridrih Ebert�- Kancelarija Skopje, GTZ -Proekt za trans-fer na tehnologija i Makedonsko-germansko stopansko zdru-ènie

2. Konkurentnosta na ekonomijata na Republika Makedonija


Soorganizatori: Ministerstvoto za ekonomija i Fondacijata�Fridrih Ebert�- Kancelarija Skopje

II. Izdava~ka dejnost

1. Stranskiot kapital vo funkcija na tehnolo{kiot razvoj naRepublika Makedonija (zbornik na referati i diskusii odnau~en sobir).

230


Osnovni celi:Pridones za odr`liv razvoj koj e ekonomski efikasen,socijalno praveden i prifatliv za ìvotnata sredina.

Formi na dejstvuvawe:Odrùvawe na nau~ni sobiri, izgotvuvawe na proekti,unapreduvawe na soraborka so doma{ni i stranskiorganizacii, izdava~ka dejnost i dugi aktivnosti.

^lenovi:Gra|ani na Republika Makedonija koi gi prifa}aat osnovniteceli na Zdruènieto i sakaat da dadt pridones vo nivnotoostvaruvawe.

ZDRU@ENIE ZA ODR@LIV RAZVOJSKOPJE

nevladina i neprofitna organizacija

�Vladimir Komarov� 18 A1 -22, tel. 463 119, 460-920,E-mail: [email protected]

Documents

Stranski Kapital Vo Funkcija Na Texnoloski Razvoj Na Republika Makedonija-Electrolux Palenzo