STANISAW MORDWA

PERCEPCJA MIAST POLSKI RODKOWEJ

opublikowano jako: Wyobraenia przestrzeni miast Polski rodkowej.

Na podstawie bada grupy modziey licealnej

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU DZKIEGO D 2003

1

REDAKCJA NAUKOWO-DYDAKTYCZNA

FOLIA GEOGRAPHICA SOCIO-OECONOMICA

RECENZENT

Krystian Heffner

OKADK PROJEKTOWA

Stanisaw Mordwa

(wykorzystano szkic odzi wykonany przez ucznia

Technikum Drogowo-Geodezyjnego w 1990 roku)

Wydrukowano z dostarczonych przez Autora gotowych materiaw

Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2003

Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego

2003

Wydanie I. Nakad 100 + 40 egz.

Ark. druk. 11,125. Papier kl. III, 80 g, 70 100

Przyjto do Wydawnictwa U 20.12.2002 r.

Zam. 85/3535/2003. Cena z 18,-

Drukarnia Uniwersytetu dzkiego

90- 236 d, ul. Pomorska 143

ISBN 83-7171-674-5

2

OD AUTORA

Prezentowana monografia Wyobraenia przestrzeni miast Polski

rodkowej. Na podstawie bada grupy modziey licealnej jest skrcon i poprawion wersj rozprawy doktorskiej, obronionej na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu dzkiego w maju 2000 roku. Promotorem pracy by prof. nadzw. dr hab. Jerzy Dzieciuchowicz, a recenzentami byli prof. dr hab. Stanisaw Liszewski z Uniwersytetu dzkiego i prof. dr hab. Grzegorz Wcawowicz z Polskiej Akademii Nauk.

Przygotowujc prac do druku staraem si przede wszystkim uwzgldnia uwagi zgoszone przez Recenzentw, a take wyniki dyskusji, jaka miaa miejsce podczas publicznej obrony pracy doktorskiej. Skorzystaem take z cennych wskazwek Promotora. Wszystkim tym osobom serdecznie dzikuj za wyraone opinie.

Ksik dedykuj Agnieszce, oczywicie

Stanisaw Mordwa

3

4

SPIS TRECI

1. Wprowadzenie ............................................................................................................ 7 1.1. Przedmiot i cele bada ...................................................................................... 14 1.2. Zagadnienia terminologiczne ............................................................................ 17 1.3. rda i metody bada ....................................................................................... 25

2. Oglna charakterystyka respondentw ..................................................................... 31 2.1. Cechy spoeczne i demograficzne ..................................................................... 31 2.2. Przywizanie mieszkacw do miasta .............................................................. 34

3. Opisowy aspekt wyobraenia przestrzeni miast ....................................................... 42 3.1. Zawarto odrcznych szkicw ......................................................................... 42

3.1.1. Orientacja ................................................................................................... 44 3.1.2. Skala i zasig przestrzenny ......................................................................... 46 3.1.3. Elementy wyobrae .................................................................................. 47 3.1.4. Rozmieszczenie przestrzenne elementw .................................................. 52

3.2. Klasyfikacja struktury map wyobraeniowych ................................................. 60 3.3. Styl szkicw ...................................................................................................... 69 3.4. Czynniki ksztatujce opisowy aspekt wyobraenia przestrzeni miast ............. 71

4. Wartociujcy i symboliczny aspekt wyobrae przestrzeni miast .......................... 76 4.1. wiadomociowy podzia przestrzeni miast ...................................................... 79 4.2. Waloryzacja miejsc w miastach Polski rodkowej ........................................... 85

4.2.1. Czy miejsca w rnych miastach s podobnie wartociowane? ................. 95 4.3. Preferencje mieszkaniowe ................................................................................. 97

4.3.1. Mapy preferencji mieszkaniowych miast Polski rodkowej ...................... 98 4.3.2. Charakterystyki miejsc wpywajce na preferencje mieszkaniowe .......... 107

4.4. Symboliczny wizerunek miast ......................................................................... 110 4.5. Czynniki ksztatujce wartociujcy i symboliczny aspekt wyobrae.......... 121 4.6. Model wyobraeniowy miast Polski rodkowej ............................................. 125

5. Wyobraenie odzi ................................................................................................ 130 5.1. Dystans poznawczy ......................................................................................... 130 5.2. Synonimy i symbole odzi .............................................................................. 138 5.3. Waloryzacja odzi .......................................................................................... 146 5.4. d wrd innych miast Polski...................................................................... 148 5.5. Czynniki ksztatujce wyobraenie odzi ....................................................... 159

6. Podsumowanie ....................................................................................................... 162 Literatura .................................................................................................................... 165 Spis tabel .................................................................................................................... 175 Spis rysunkw ............................................................................................................ 176

5

6

1. WPROWADZENIE

Wiedza jak ludzie posiadaj, w tym wiedza o charakterze przestrzennym, nie jest ani perfekcyjna, ani obiektywna. Takie, wydawaoby si oczywiste, stwierdzenie stosunkowo niedawno dao impuls do podjcia bada na gruncie nauk geograficznych. Zrodziy si one jako krytyka i opozycja do dotychczasowego scjentystycznego podejcia do bada relacji midzy czowiekiem i rodowiskiem (Chojnicki 1985). Zauwaono, e przestrzenie objaniane za pomoc matematycznych opisw i analiz ilociowych mog rni si od obrazw przestrzeni subiektywnych, postrzeganych i odczuwanych przez mieszkacw. Wright spostrzeg, e nie ma ju na kuli ziemskiej obszarw cakowicie nieznanych, oprcz tych w umysach ludzkich (Walmsley, Lewis 1997). Powstay w efekcie tych rozwaa nurt bada w geografii przyjto nazywa geografi percepcji (Libura 1988, Bartnicka 1989). Potrzeba bada percepcji przestrzeni zrodzia si z pyta i docieka dotyczcych zrozumienia filtrw, przez ktre ogldany jest wiat (Rembowska 1999). U podstaw jego rozwoju legy idee humanizmu i behawioryzmu, std czsto uznawany jest za jeden z kierunkw geografii humanistycznej bd geografii behawioralnej.

Koncepcje humanizmu trafiy do geografii pod koniec lat pidziesitych wykorzystujc zaoenia filozoficzne fenomenologii, egzystencjalizmu i idealizmu oraz oglne idee humanistyczne (Chojnicki 1985). W centrum zainteresowania fenomenologii stoi czowiek. W sposb opisowy i ateo-retyczny zajmuje si ona pogldem i opisem tego co i jak jest dane. W ujciu geograficznym zajmuje si istot czowieka, przestrzeni czy dowiadczenia (Tuan 1979). W opozycji do naturalizmu i empiryzmu podej-cie fenomenologiczne stoi na stanowisku, e przedmioty idealne i wartoci s rwnie obiektywne jak realne. Tak wic, pozbawiony idei i wartoci naturalistyczny i empirystyczny obraz wiata jest niezupeny i powierz-chowny, o ile nie faszywy (Chojnicki 1985). W ujciu fenomenologicznym rodowisko jest definiowane na podstawie warunkw fizycznych i obiek-tywnych oraz osobistych i subiektywnych dowiadcze (Libura 1988). Inspiracje egzystencjalizmu w geografii polegay na wieloaspektowej analizie ludzkiego dowiadczenia jako konkretnego (a nie abstrakcyjnego) przeywanego zdarzenia. Interesowano si czowiekiem jako istot odczuwajc i zmagajc si ze wiatem oraz czowiekiem twrc swojego wasnego losu. Idealizm natomiast wnis pogld, e racjonaln dziaalno

8

czowieka mona objani poprzez zrozumienie myli, jaka si za tym kryje (Chojnicki 1985). Humanizm to szeroki pogld o tym, czym jest osoba ludzka i co moe czyni (Tuan 1979). Jdrzejczyk (2001) relacjonuje, e nauki humanistyczne s naukami o ludzkiej subiektywnoci w jej wiadomociowym odniesieniu do wiata, ktry jej si zjawia i motywuje j w czynnociach i poczynaniach, i odwrotnie naukami o wiecie stanowicym otoczenie osb lub im si zjawiajcym, dla nich obowizujcym.

Wedug Tuana (1979) geografia humanistyczna zajmuje si badaniem przestrzeni odbieranej, odczuwanej i wartociowanej przez ludzi za pomoc zmysw, w celu lepszego zrozumienia czowieka i jego warunkw, za pomoc wyjaniania znaczenia poj, symboli i aspiracji odnoszcych si do tej przestrzeni (miejsca).

Idee behawioryzmu, ktre trafiy do geografii wykorzystyway dorobek szkoy behawioralnej w psychologii. Gwni badacze tej szkoy utrzymywali, e aby zrozumie ludzkie zachowanie, wystarczy jedynie rozway nagradzajce waciwoci rodowiska, to znaczy, w jaki sposb pozytywne i negatywne wydarzenia w otoczeniu s zwizane ze specyficznymi zachowaniami (Aronson, Wilson, Akert 1997). Badania behawioralne w geografii wywodz si rwnie z zaoe neopozytywistycznych i empirystycznych (Pocock, Hudson 1978). Dziki nim badania wzbogacono o obserwacj przyczyn powstawania zjawisk i procesw z wykorzystaniem zmiennych pochodzcych ze rodowiska (fizycznego, spoecznego, ekonomicznego itp.), a take zmiennych behawioralnych, odnoszcych si do procesu podejmowania decyzji oraz regu zachowa (Bartnicka 1989).

Przedmiot analiz w geografii humanistycznej jest ujmowany subiektywnie, odmiennie ni w geografii behawioralnej (Bartnicka 1989). Pomostem midzy humanistyczn fenomenologi a behawiorystycznym pozytywizmem s np. badania podejmowania decyzji. Z punktu widzenia pierwszego podejcia otrzymamy analiz procesu decyzji i wartoci, a z drugiego wynik decyzji, czyli zachowanie si w przestrzeni (Walmsley 1979). Tak wic, mimo i ujcia humanistyczne i behawioralne s antagonistyczne i konkurencyjne w swych filozoficznych zaoeniach (Tuan 1979, 1987), to na gruncie geografii uzupeniaj si w zakresie bada wyobrae. Osadzona w nich geografia percepcji wyodrbnia si ze wzgldu na podejmowan tematyk: badanie percepcji rodowiska (Bartnicka 1989).

Libura (1988) uwaa, e waciwe dla geografii percepcji s badania koncentrujce si na wyobraeniu, jakie czowiek ma o swoim rodowisku. Za podstawowe problemy, jakie w tym zakresie s podejmowane uznaa: studia nad istot wyobraenia, zaleno od rzeczywistego wiata, wpyw rnych czynnikw i procesw na transformacj realnego wiata w wyobraenie oraz sposoby zdobywania i gromadzenia wiedzy w umyle. Tak okrelonymi problemami bada zajmuj si wedug Libury nastpujce kierunki w ramach geografii percepcji: badania percepcyjne rodowiska miejskiego, badania

9

wyobrae o regionach i wiecie, postrzeganie bogactw naturalnych, postawy wobec krajobrazu, badanie preferencji mieszkaniowych. Podobnie krg zainteresowa geografii percepcji okrela Rykiel (1991a). Nale do niego badania postrzegania miasta, preferencji przestrzennych (w tym migra-cyjnych), wiadomoci regionalnej, stereotypw przestrzennych, postrzegania zjawisk spoecznych.

Prezentowana praca osadzona jest w wielu wspomnianych kierunkach geografii percepcji, nawizuje zarwno do idei humanizmu, jak i behawioryzmu. Zaoono, e obiektywnie istniejca przestrze znajduje swoje odbicie w subiektywnych umysach ludzi w postaci wyobrae oraz, e istnieje moliwo ich zbadania w moliwie najpeniejszym zakresie, czc w tym celu wiele rnych metod i technik ich uzyskiwania i analizy. Postanowiono zbada wyobraenia miast przez mieszkacw oraz wyobraenie odzi z perspektywy innych miast. Zamierzeniem przeprowadzonych bada byo porwnanie wynikw w celu znalezienia wystpujcych w nich prawidowoci.

Geograficzne badania wyobrae o miecie zapocztkowa Lynch w pracy

The image of the city. W pracy tej, ktra daa pocztek nurtowi strukturalnemu (opisowemu) badania wyobrae, opracowa i zastosowa nowatorsk metod polegajc na szkicowaniu przez respondentw planu miasta. W ten sposb Lynch odkry, jakie cechy i elementy miasta s wsplne w wyobraeniach jego mieszkacw. Idea badania wyobrae za pomoc odrcznych szkicw spotkaa si z duym zainteresowaniem i znalaza wielu kontynuatorw, przede wszystkim w osobach Appleyarda (1969, 1970) i Pococka (1976). W Polsce metod t zainteresowali si psychologowie (Susowska i Toma-szewski w: Lynch 1977), socjologowie (Jaowiecki 1982), urbanici (Wejchert 1984) i geografowie (Manikowska, Matykowski 1984, Bartnicka 1986, Libura 1988).

Gwni krytycy Lyncha i jego naladowcw zwracali uwag, e tego typu badania wyobrae dotykaj jedynie fizycznej struktury miasta, a nie ukazuj odczu, postaw i preferencji wobec miasta. W nowym nurcie bada zaczy powstawa prace, ktre za gwny cel stawiay badanie wartociujcego aspektu wyobrae, zwizanego z wyraaniem opinii, emocji, czy preferencji. Pierwsz prac geograficzn dotyczc tej tematyki byo opracowanie Goulda pt. On mental maps, ktry by twrc metody pomiaru preferencji przestrzennych (Gould, White 1974). Badania w tym kierunku stay si bardzo popularne w powizaniu z badaniami migracji i zachowa przestrzennych (Lloyd 1976). Czciej jednak ni w skali miasta, badania preferencji przeprowadzano w skali kraju czy nawet caego globu (wiele z nich prezentuje praca Goulda i Whitea 1974). W Polsce badania empiryczne miast w nurcie wartociujcym prowadzili m. in.: Libura (1988, 1990a), Bartnicka (1987, 1989, 1991), Prawelska-Skrzypek (1989, 1991), Mordwa (1993).

10

Wedug Walmsleya i Lewisa (1997) w opozycji do koncepcji Lyncha, obok nurtu wartociujcego, rozwija si take nurt symboliczny. Jak stwierdzia Burgess (1978), badanie aspektw opisowego i wartociujcego nie jest w stanie odzwierciedli bogactwa ludzkich wrae zwizanych z przestrzeni. Naley wzbogaci je o aspekty symboliczne1. Celem bada w tym nurcie jest ujawnienie wpisanych na trwae w form kadego miasta naczelnych idei i pogldw rnych epok, znakw czasu, ktre stanowi metryk urodzenia miasta czyteln zarwno dla wspczesnych, jak i przyszych pokole. Kady budynek od chwili powstania staje si echem minionych dni, opowiada swoj histori, podobnie forma miasta zawiera okrelone przesanie swoich twrcw wyraone rnorodnymi rodkami: metafor, symbolem, tradycj, kanonem, stylem, gestem, odniesieniem. Percepcja poszczeglnych form kieruje nasze myli ku pojciom oglniejszym, ktrymi czowiek zawsze posugiwa si dla wprowadzenia adu i porzdku w ycie i otaczajcy wiat. W opinii Francescato i Mebane (1973) badanie symboliki miast jest niezbdne, jeeli chcemy uzyska caociowy obraz miasta obecnego w umysach ludzi. W Polsce nieliczne badania tego typu to np. prace Libury (1988, 1990a, 1991), Mordwy (1993) czy Jdrzejczyka (1997).

Przedstawionych powyej gwnych nurtw badania wyobrae nie naley traktowa jako konkurencyjnych albo zwalczajcych si nawzajem. Przeciwnie, aby w moliwie peny sposb odda problem ludzkich odczu wobec ich rodowiska naley wykorzysta wypracowane osignicia wszystkich trzech nurtw. Niestety takich caociowych prac nie jest wiele, np. w Polsce trud signicia do rnorodnych zaoe i metod jako pierwsza podja Libura (1988). Omawiajc wic wyniki dotychczas prowadzonych bada wyobrae, zachowany zostanie podzia na te powstae w nurcie strukturalnym, wartociujcym i symbolicznym.

Wyobraenia przestrzenne bada si za pomoc metody odrcznych szkicw od pocztku lat szedziesitych. Skala bada miaa rny wymiar: od szkicw miasteczka studenckiego (Saarinen 1967), poprzez badanie bliskiego ssiedztwa (Ladd 1970) lub osiedla mieszkaniowego (Bartnicka 1991), do mapy caego wiata (Saarinen 1973). Wikszo bada przeprowadzono w rodowisku miejskim Ameryki Pnocnej (Lynch 1960), Wielkiej Brytanii (Pocock 1973, Boyle 1979), Europy Zachodniej (De Jonge 1962), rodkowego Wschodu (Gulick 1963) i Ameryki Poudniowej (Appleyard 1969). Polscy autorzy metod odrcznych szkicw stosowali w odniesieniu do najbliszego ssiedztwa dzieci (Krawczyk 1992), caego miasta (Manikowska, Matykowski 1984, Libura 1988, Bartnicka 1989, Mordwa 1993) lub pastwa (Rykiel 1991b).

1 Libura (1988) uya terminu aspekty emocjonalne. Termin ten jednak uywany jest dla okrelenia

bada rnego rodzaju preferencji, np. mieszkaniowych. W tych badaniach przyjto termin uyty przez Pococka i Hudsona (1978). Tworzc model percepcji rodowiska uwzgldnili oni trzy rodzaje wyobraenia: opisujcy, wartociujcy i symboliczny.

11

Podobnie jak Lynch, niektrzy badacze pracowali z ma, relatywnie jednorodn grup respondentw, np. ze studentami lub grup uczniw szkolnych. W ten naturalny, praktyczny sposb pozbywali si problemu zrnicowania populacji wynikajcego z umiejtnoci twrczych, poziomu wyksztacenia czy zdolnoci motorycznych (Saarinen 1967, 1973, Beck, Wood 1976, Pacione 1976, Krawczyk 1992, Mordwa 1993). Inni prbowali bada zrnicowane populacje, analizujc jakie odnosi to skutki na wykonanie szkicw (Pocock 1976, Appleyard 1969, 1970, Francescate, Mebane 1973, Goodchild 1974).

Poszczeglni badacze stawiali sobie rne cele i kadli nacisk na odmienn problematyk. Niektre prace szczegowo analizoway rodowisko, ktre podlega szkicowaniu. De Jonge (1962) np. bada zwizki midzy kompozycj urbanistyczn a zdolnoci wyobraeniow rodowiska (imageability), prbowa zidentyfikowa rodowiska miejskie, ktre wywouj szczeglnie mocne, spjne i czytelne wyobraenia spoeczne. Inni, jak np. Orleans (1973) w Los Angeles, akcentowali wpyw cech spoeczno-ekonomicznych na wyobraenia. Liczne opracowania skoncentrowane byy na analizie struktury wyobrae i prbach klasyfikacji. Nurt ten, reprezentowany przez prace Appleyarda (1969, 1970), Randa (1969) i Pococka (1976), zidentyfikowa zasadniczy podzia odrcznych szkicw na linearne i powierzchniowe.

Pomimo akcentowania rnej problematyki wszystkie wymienione prace czy zastosowanie metody odrcznych szkicw jako techniki pomiaru wyobrae przestrzennych. Wiele wnioskw zawartych w tych opracowaniach przewanie pokrywa si, ale zdarzay si rwnie przypadki diametralnie odmiennych wynikw.

W polskiej literaturze badania w nurcie wartociujcym i preferencyjnym s liczniej reprezentowane ni te w nurcie opisowym. Prowadzono badania w skali mieszkania, budynku, najbliszego otoczenia, osiedla (Nurek 1982, Zaleska 1982, Turowski 1983, Bartnicka 1986, 1991, Golka 1992), specjalnie dobranych kilku osiedli (Wiench 1980, Prawelska-Skrzypek 1991, Kaczmarek 1996, 1997), miasta (Domaski, Prawelska-Skrzypek 1986, Libura 1988, Bartnicka 1989, Jakbczyk-Gryszkiewicz 1993, Mordwa 1993, Jurek 1995, Sagan, Wendt 1997), regionu (Cox 1972, Rykiel 1985, 1989, Kwaniewski 1986, Basiak 1989, Budner, Matykowski 1994, Matczak 1996, Matykowski 1997), kraju (Sodczyk 1981, Libura 1988, Rykiel 1991b, Stachowski 1993, Mordwa 1999), kontynentu (wiele z nich przedstawiono w pracy Goulda i Whitea 1974). Przedmiotem analizy byy miejscowoci mae: lesin, Lubomierz, Ia, obenica, Jeziorany, elechw, Chodzie (Manikowska, Matykowski 1984, Siemiski 1992, Kotus 1999), ale take due miasta: Warszawa, Pozna, d, Szczecin czy Gdynia (Bartnicka 1989, Golka 1992, Jakbczyk-Gryszkiewicz 1993, Mordwa 1993, Jurek 1995, Sagan, Wendt 1997). Wikszo opracowa dotyczy jednej miejscowoci, ale s te takie, w ktrych porwnano wyniki bada dla rnych miast

12

(Johnston 1972, Turowski 1983, Libura 1990a, 1992, Siemiski 1992, Prawelska-Skrzypek 1992a). Wyobraenia rodowiska przyrodniczego np. rnice w percepcji parkw narodowych przez ludno lokaln i turystw przedstawiono w pracach Domaskiego (1991), Grabowskiego, Marmuszewskiego (1985) czy Domaskiego, Partyki (1992).

Podobnie jak w nurcie opisowym, badania prowadzone byy przewanie na jednorodnych populacjach modziey szkolnej lub akademickiej (np. Matczak 1993, 1994) lub urzdnikw z Torunia (Stachowski 1993). Wyrnia si pod tym wzgldem praca Turowskiego (1983), zawierajca wyniki badania trzech pokole mieszkacw wielu miast polskich.

Swoich opracowa doczekao si ju wiele miast w Polsce. Wiench (1980), Bartnicka (1987, 1989) oraz Dziakowska i Grochowski (1998) pytali respondentw o rejony Warszawy ich zdaniem najlepsze i najgorsze do zamieszkania (odpowiednio dzielnice, jednostki terytorialne, gminy). Badania w mniejszej skali osiedla prowadzili: Nurek (1982), Zaleska (1982) i Bartnicka (1991). Prace Gobana-Klasa (1979), Szumakowicza (1986) i Prawelskiej-Skrzypek (1989) dotyczyy postrzegania Krakowa. W innej pozycji Prawelska-Skrzypek (1991), na podstawie badania 11 wybranych rejonw Krakowa, przedstawia ocen jego rozwoju powojennego, warunkw ycia i stopnia zaspokojenia potrzeb indywidualnych. Obszary preferencji mieszkaniowych w odzi pokazali Mordwa (1993) i Kaczmarek (1996, 1997). Kaczmarek szczegowo zaja si take marzeniami mieszkacw odnonie do mieszka, budynku i czci miasta. Jakbczyk-Gryszkiewicz (1993) na podstawie bada opinii przyszych organizatorw turystyki (synonimy, symbole, waloryzacja obszarw) stwierdzia, e pomimo nabrania przez d wielu cech wielkomiejskoci s one sabo odbierane. wiadomo ekologiczn, czyli zesp opinii i wyobrae na temat zrnicowania przestrzennego Pocka, z punktu widzenia mieszkacw dzielnic starych i nowych, zaprezentowano w pracy Kaltenberg-Kwiatkowskiej (1967). Sagan i Wendt (1997) prezentuj waloryzowanie dzielnic Gdyni w powizaniu z preferencjami politycznymi mieszkacw tych dzielnic. Rnice w percepcji obszarw centralnych i peryferyjnych w Szczecinie przedstawia Jurek (1995). Kotus (1999) na przykadzie Chodziey prezentuje profile semantyczne zbudowane dla grup mieszkacw zamieszkujcych rne czci tego miasta.

Prb okrelenia czynnikw i uwarunkowa majcych wpyw na waloryzacj przestrzeni miast, w tym przede wszystkim na preferencje mieszkaniowe, podjli Ledrut (1973), Sodczyk (1981, 1982), Wiench (1982), Zaleska (1982), Jaowiecki (1982, 1985), Libura (1988, 1990a), Bartnicka (1989), Wallis (1990), Szczepaski (1991), Wojciechowski (1994). Wedug Bartnickiej (1991) najwyej oceniane s osiedla przedwojenne charakteryzujce si: ograniczon wielkoci, kameraln form organizacji przestrzeni, penym wyposaeniem w infrastruktur usugow, bliskoci centrum, obecnoci punktw orientacyjnych, ktre su identyfikacji

13

mieszkacw z ich rodowiskiem. Odmiennie, czytaj nieprzychylnie, oceniane s osiedla nowe budowane od poowy lat szedziesitych: oddalone od centrum, monotonnie zabudowane blokami z szarej, wielkiej pyty, niedbale wykonane, niedoinwestowane w sie usug. W rezultacie Bartnicka sugeruje, e najbardziej podanymi cechami przestrzeni (kryteriami oceny atrakcyjnoci) s: blisko centrum, stare budownictwo (kojarzone z duym metraem, otoczeniem domw, infrastruktur) i kameralno zabudowy (maa skala osiedli, zrnicowanie bry budynkw, wntrza wewntrzosiedlowe, atwo orientacji przestrzennej). Analiz czynnikw, ktrymi kieruj si decydenci przemysowi przy wyborze lokalizacji dziaalnoci przedstawi Domaski (1983). Domaski i Prawelska-Skrzypek (1986) badali zrnicowanie przestrzenne wyobrae Jarosawia. Johnston (1972) bada w szeciu miastach Australii i Nowej Zelandii zwizki preferencji mieszkaniowych poszczeglnych dzielnic miast z ich statusem socjalnym.

W znacznej czci bada interakcji czowieka i rodowiska pomija si zwykle problemy poczucia wizi z miejscem i symboliki miejsc. Analiz takich psychicznych i emocjonalnych zwizkw podjli Tuan (1987), Catani (1989), Pellegrino (1989), Sagan (1991, 1992), ojko (1990) i Starosta (1995). Szkurat (1999) zapytaa respondentw z odzi i szeciu miast regionu dzkiego o: 1) stopie wizi z miejscem zamieszkania, 2) ch zmiany miejsca zamieszkania, 3) poczucie przynalenoci do spoecznoci lokalnej i 4) gotowo uczestnictwa w dziaaniach na rzecz tej spoecznoci.

Ju Lynch (1960) wzbogaci metod odrcznych szkicw o wywiady. Mona uzna je za pierwsz prb dotarcia do rzeczywistych postaw i wyobrae mieszkacw o ich miecie. Jednake on sam, podobnie jak pniej Burgess (1978) i Tuan (1987), stwierdzili du stereotypowo, skrtowo, a wrcz ubstwo sownictwa respondentw. Prace nad badaniem stereotypowego wyobraenia miast kontynuowali: Libura (1988, 1990a, 1991), Jakbczyk-Gryszkiewicz (1993), Mordwa (1993), Plisiecki (1994), Sagan, Wendt (1997), Dziakowska, Grochowski (1998). Jednake uzyskane przez nich obrazy Warszawy, Sanoka, odzi, Gdyni i innych duych miast nadal nie s w stanie zadziwi oryginalnoci, indywidualnoci czy bogactwem wypowiedzi. Wrd innych prac, np. Dyczewski (1994) analizowa znaczenie symboli dla miasta i wiadomoci spoecznej (w szczeglnoci wpyw wity). Rol stereotypw, ksztatujcych wyobraenia odzi omwia Michaowska (1994) i Piotrowski (1994).

Powszechnie stosowanymi metodami zbierania opinii respondentw w celu ustalenia symboliki miast s wywiad lub ankieta. Nieco inne podejcie w tym wzgldzie reprezentuj prace Burgess (1982) i Lawsona (1992), w ktrych poddano analizie ogoszenia i inne publikacje reklamowe. Dla Libury (1988, 1990b), Tobery (1995), Jdrzejczyka (1997) i Kaczmarka (1999) przedmiotem bada bya analiza geograficznych elementw wystpujcych w literaturze piknej dotyczcych odpowiednio: Sanoka, odzi, Warszawy, Nowego Jorku.

14

Odrbn grup publikacji w latach osiemdziesitych w Polsce stanowiy artykuy bdce prbami przeniesienia z Zachodu zaoe teoretycznych, terminologii i metodologii geografii percepcji2. Byy to m. in. publikacje: Bartnickiej (1985), Domaskiego, Libury (1986, 1988), Taylora (1987, 1988), Sodczyka (1982), Libury (1983) i Domaskiego (1983). Wiele z tych prac to efekt toczcej si wwczas w rodowisku geografw intensywnej dyskusji, ktra doprowadzia do rozwoju wielu nurtw geografii spoecznej.

Podsumowujc przedstawion problematyk badawcz naley podkreli due zrnicowanie podejmowanych problemw badawczych, stosowanych metod zbierania informacji i pniejszej ich analizy. Wrd omwionych opracowa brakuje jednak takich, ktre w moliwie szerokim zakresie stawiayby sobie za cel porwnanie wyobrae przestrzennych rnych miast. Istniej co prawda prace, w ktrych zawierano takie analizy, ale dotyczyy one albo wskiego zakresu przedmiotowego, albo realizowane byy przy uyciu rnych metod przez poszczeglnych badaczy. Szczeglnie niewaciwe wydaje si wyciganie daleko idcych wnioskw przez autorw porwnujcych swoje wyniki bada z wczeniejszymi, osignitymi przez innych badaczy, nawet w tych samych miastach, ale za pomoc rnych metod.

1.1. Przedmiot i cele bada

Przedmiotem bada pracy s wyobraenia przestrzenne wybranych miast Polski rodkowej, podmiot za stanowi grupy uczniw licew oglnoksztaccych w tych miastach. Generalnie analiza w prezentowanej pracy bdzie dotyczy wyobrae wsplnych dla okrelonych grup respondentw, mimo i czasami niektre wyjanienia bd wymagay odwoania si do indywidualnych wyobrae poszczeglnych uczniw. Zaoono bowiem, e istnieje skadowa procesu przetwarzania informacji wsplna dla wszystkich lub prawie wszystkich czonkw spoecznoci, dajca w rezultacie zgodne opinie dotyczce postrzeganej przestrzeni miasta. W celu okrelenia podobiestw i rnic wyobrae zbadano rne ich aspekty, przy zastosowaniu odmiennych metod.

Prezentowane badania zostay przeprowadzone w miastach byych stolicach wojewdzkich Polski rodkowej. Zgodnie z koncepcj Pczki (1993) pod pojciem Polski rodkowej naley rozumie obszar obejmujcy osiem wojewdztw wedug stanu sprzed reformy administracyjnej w 1999 roku: kaliskie, koniskie, dzkie, piotrkowskie, pockie, sieradzkie, skierniewickie

2 Poprzedzone byy jednak pracami empirycznymi, co wywoao wiele nieporozumie, gwnie w za-kresie rnego tumaczenia podstawowych terminw.

15

i wocawskie3. Tak zdefiniowany obszar ma charakter stykowy, obejmuje bowiem fragmenty kilku historycznie uksztatowanych regionw: Mazowsza, Wielkopolski, Maopolski i lska. Ludno zamieszkujca regiony historyczne charakteryzuje si pewnymi, utrwalonymi w rnych dziedzinach ycia, zwizkami ze stolicami tych regionw. Dlatego zwizki poszczeglnych osb z odzi, zarwno te fizyczne odbywajce si w przestrzeni fizycznej, jak i emocjonalne mog przybiera rne postacie. Moe to lee u podstaw zrnicowania wyobrae odzi w zalenoci od perspektywy przestrzennej, z ktrej jest percypowana.

Zakres przestrzenny pracy okrelono ju w I czci ankiety, proszc o narysowanie planu swojego miasta: Kalisza, Konina, odzi, Piotrkowa Trybunalskiego, Pocka, Sieradza, Skierniewic lub Wocawka. Proba ta tylko z pozoru bya konkretna. W praktyce pozostawiaa respondentom duy zakres dowolnoci, zarwno co do okrelenia obszaru miasta, jak i struktury elementw na nim wystpujcych. Teoretycznie, ankiety powinny dotyczy poszczeglnych miast w ich wczesnych granicach administracyjnych. Taki obszar uwzgldnia jednak tylko cz ankietowanych, wicej osb odnosio si tylko do wybranych czci miast, ale byli te tacy, ktrzy obejmowali pojciem miasta take okoliczne tereny. Najprociej mona wic stwierdzi, e zakres przestrzenny pracy obejmuje osiem miast w takim zakresie, w jakim obraz tych miast zosta zamieszczony w ankietach.

Tabela 1 Oglna charakterystyka badanych miast

Miasta Powierzchnia

(km2)

Liczba mieszkacw

(w tys.)

Nadanie praw

miejskich

Kalisz

Konin

d

Piotrkw Tryb.

Pock

Sieradz

Skierniewice

Wocawek

55,0

81,7

294,4

68,5

66,4

51,2

32,4

84,8

106,7

83,4

812,3

81,5

130,6

45,4

48,5

123,3

1253

przed 1293

1423

przed 1313

1237

1 po. XIII w.

1457

1261

rdo: Stan wedug danych GUS z 31 XII 1997 r. na podstawie: Leksykonu miast polskich, Kwiatek J., Lijewski T., (red.), 1998, Warszawa.

W okresie ju ponad trzydziestu lat w wiatowej i polskiej literaturze powstao wiele opracowa nawizujcych do oglnych idei humanizmu i behawioryzmu w geografii. Wyniki kolejnych bada czsto byy porwnywane z pracami wczeniej opublikowanymi, dotyczcymi tych

3 Pczka (1993) traktowa te osiem wojewdztw jako teren studialny przedmiot poszukiwa regionu

ksztatujcego si w Polsce rodkowej.

16

samych obszarw. W wielu pracach mona znale take odniesienia do innych obszarw, o rnej skali i o rnym kontekcie spoeczno-kulturowym. W tej pracy rwnie mona znale tego przykady. Jak si jednak wydaje, budowanie teorii na podstawie podobiestw odkrytych w wyobraeniach przestrzennych uzyskanych przez rnych badaczy, za pomoc rnych narzdzi i metod, jest niewaciwe. Jak zauwaaj to krytycy tego typu bada, uzyskiwane uoglnienia i modele s prawdziwe tylko dla obszarw, na podstawie ktrych je uzyskano (Walmsley, Lewis 1997).

Wyobraanie przestrzeni jest zjawiskiem osobliwym, a jego badanie zadaniem niezwykle trudnym, wymagajcym zastosowania metod wypracowanych przez wiele odrbnych nauk. Najczciej stosowan metod jest wywiad kwestionariuszowy i ankieta. Ich specyfika polega m. in. na tym, e wyniki s trudne do powtrzenia (Lutyska 1993). Wpyw na nie ma bowiem: charakter badanej populacji (cechy osobowe), konstrukcja kwestionariusza (sposb sformuowania pyta, ich kolejno), miejsce i wa-runki realizacji badania, zachowanie ankietera (stworzona atmosfera przychylnoci, sformuowanie polece sownych) i inne. Najwaniejszym zadaniem i celem autora w trakcie zbierania informacji stao si zatem wyeliminowanie powyszych wpyww i uzyskanie porwnywalnoci wynikw. W tym celu zbadano: 1) miasta pooone w centrum Polski, w oglnie podobnych warunkach fizyczno-geograficznych, 2) grupy respondentw o podobnych cechach, czyli uczniw trzecich klas licew oglnoksztaccych, w tym samym czasie (maj 1997 r.) i w tych samych warunkach (klasy szkolne), 3) za pomoc takich samych kwestionariuszy, 4) osobicie, bez pomocy ankieterw, wypowiadajc identyczne zdania i polecenia. Uznano, e wyniki tak wykonanych bada mona porwnywa.

W trakcie prac badawczych postanowiono zweryfikowa, czy: 1) przestrze miejska o podobnej genezie, morfologii i funkcjach jest kojarzona i percypowana w ten sam sposb, niezalenie od miasta, w ktrym si znajduje, 2) wystpuje istotny kontrast pomidzy ksztatami wyobrae odzi widzianej z perspektywy rnych miast. Weryfikacja tych tez wymagaa realizacji okrelonych celw badawczych. Pierwszym z nich byo uzyskanie od respondentw wyobraenia przestrzeni miast, w ktrych mieszkaj bd ucz si. Drugim celem bada byo uzyskanie wyobraenia odzi przez mieszkacw pozostaych miast. Poznanie tych wyobrae i stosunku do odzi, jako stolicy w dalszym cigu ksztatujcego si obszaru wpyww, uznano za wyjtkowo istotne i interesujce. Realizacja kolejnego celu: porwnania wyobrae miast, wymagaa ujawnienia ich struktury i zawartoci, okrelenia wewntrznych zwizkw oraz zidentyfikowania istoty zrnicowania indywidualnego i grupowego. Istotnym zamierzeniem byo rwnie zbadanie wpywu rnorodnych czynnikw na wyobraenia.

17

1.2. Zagadnienia terminologiczne

Zdaje mi si, prosiaczku, e chyba pjdziemy do domu. Ale, Puchatku zawoa Prosiaczek mocno wzburzony przecie ty nie znasz drogi! Nie znam rzek Puchatek ale mam w spiarni dwanacie garnczkw, ktre woaj mnie ju od godziny. Nie syszaem ich dobrze przedtem, bo Krlik cigle mwi i mwi. Ale teraz, kiedy nic nie mwi, tylko mwi moje garnczki, zdaje mi si, Prosiaczku, e bd wiedzia, skd idzie ich gos. Chodmy.

I powdrowali. A. A. Milne Chatka Puchatka

Zagadnienia omwione w pracy ze wzgldu na swj interdyscyplinarny charakter wymagaj okrelenia i zdefiniowania poj stosowanych w wielu dyscyplinach naukowych, zwaszcza w: geografii, psychologii, socjologii, antropologii i etologii. W wielu pracach powstaych na gruncie geografii percepcji kluczow rol odgrywaj pojcia percepcji i wyobraenia.

W psychologii rozpatrywane s dwie teorie percepcji: strukturalna i integralna (Asanowicz 1988). Strukturalizm rozkada przestrze na czci, ktre nastpnie s percypowane, natomiast integralizm (wynika z pojcia formy psychologia Gestalt) rozpatruje percepcj jako proces swoisty i caociowy. Wczesne koncepcje psychologiczne bdnie zakaday, e percepcja jest jedynie sum wrae dostarczanych przez zesp receptorw, takich jak: wzrok, such, dotyk czy smak. Gdyby tak byo, percypowany wiat byby dokadnym odbiciem wiata zewntrznego. Przede wszystkim zwrcono zatem uwag, e zmysy nie dziaaj niezalenie od siebie, lecz cile ze sob wsppracuj, tworzc zoony system percepcyjny. Ksztatuje si on w cigu caego ludzkiego ycia, przez co odbir tych samych bodcw moe rni si u poszczeglnych osb (Kozielecki 1995). Brunswik rozwin model percepcji zwany modelem soczewki (za Nckim 1984). rodowisko tworzy w nim bogaty zestaw migotajcych bodcw, ktre s przez organizm przetwarzane i organizowane w cao (podobnie jak soczewka przetwarza promienie). Czowiek odbiera z otoczenia tylko niektre informacje, co moe wynika np. z celu dziaania, a nastpnie tworzy subiektywn wizj otoczenia. W tej sytuacji stopie dokadnoci percepcji zaley od jakoci pobranych sygnaw. Poniewa uwzgldniana jest tylko pewna reprezentacja rodowiska, to powstay efekt ma charakter losowy, a rni ludzie mog odmiennie percypowa to samo rodowisko.

Zgodnie z opart na osigniciach psychologii definicj, percepcja jest procesem twrczym, polegajcym na aktywnym odbiorze, analizie oraz interpretacji zjawisk zmysowych (Grabowska, Budohoska 1995). Aktywny charakter percepcji wynika z tego, e odbiorca nie jest bierny, e aktywnie poszukuje i bada otoczenie w celu uzyskania jak najwikszej liczby potrzebnych informacji. Percepcja jest procesem cigego formuowania hipotez, ktre s nastpnie weryfikowane na podstawie napywajcych informacji dodaj Grabowska i Budohoska (1995). Uwidacznia si zatem

18

powizanie percepcji z caym wczeniejszym dowiadczeniem jednostki oraz procesami pamici. Dowiadczenie zdobywane jest cigle na podstawie aktywnoci, pami natomiast ma zasadniczo charakter odtwrczy. Dowiadczenia powstaj w interakcji midzy czowiekiem i rodowiskiem, a wic musz by subiektywne, w tym sensie, e zawsze od kogo zale. Ludzie nie rejestruj w pamici dokadnie percypowanego otoczenia w postaci kopii jak kamera wideo lecz odtwarzaj (tworz od nowa) wiele wspomnie z kawakw i okruchw, ktre potrafi sobie przypomnie, oraz z wyobrae i oczekiwa okrelajcych jak to powinno by. Poza tym wspomnienia s rwnie na bieco wyrwnywane i wyostrzane, na nowo konstruowane i ksztatowane (Aronson 1999). Percepcja jest cyklicznym procesem odnawiania antycypacji prawdopodobnych zmian w rodowisku, bowiem obserwator stale jest gotw na przyjcie coraz to nowych informacji. Informacja ta zmienia dotychczasowe obrazy rodowiska, ktre po modyfikacji s podstaw podejmowania dziaa w przestrzeni (Sumie 1985). Proces ten trwa szybciej w przypadku kolejnych kontaktw ze rodowiskiem.

Ncki (1984) okrela percepcj rodowiska jako proces przetwarzania informacji, a nie tylko odbierania bodcw. Jest to jeden z elementw poznawczych, aktualizujcy dowiadczenie (pami) i potrzeby (uwaga), a take prowadzcy interpretacj danych (mylenie) w celu uzyskania syntezy. Wedug niego u czowieka, ktry znajdzie si w nieznanej mu wczeniej przestrzeni zajd nastpujce procesy psychologiczne (rys. 1):

pobudzenie stan wymagajcy poznania, przewidywania i kontrolowania sytuacji; przejawia si szczeglnie w otoczeniu o wysokim adunku estetyki i bezpieczestwa;

orientacja proces dcy do jak najszybszego zarysowania schematu ukadu przestrzennego; proces tworzenia umysowej mapy przestrzeni na potrzeby dziaania w niej;

kategoryzacja indywidualne oznakowanie przestrzeni w procesie emocjonalnego i poznawczego ujmowania rodowiska; nastpuje podzia na: przyjemne nieprzyjemne, adne brzydkie itd.; konsekwencj kategoryzacji jest przywoywanie na myl stereotypw, ktre nastpnie kieruj oczekiwaniami (Aronson 1999);

systematyzacja kontynuacja kategoryzacji; jest procesem porzdko-wania i organizowania wizji rodowiska w zoon struktur, moliwie zblion do relacji obiektywnych; w efekcie pojawia si poczucie sensu, porzdku i uzyskania kontroli poznawczej nad przestrzeni;

kontrola behawioralna zalenie od trafnoci systematyzacji i obiek-tywnych cech przestrzeni moliwe staje si oddziaywanie na rodowisko przez jego podporzdkowanie lub dostosowanie si do niego;

kodyfikacja przez nadawanie nazw powstaje system symbolicznych wartoci, dajcy moliwo mylenia o przestrzeni bez bezporedniego kontaktu z ni oraz prowadzenia operacji symbolicznych i werbalnych.

19

pobudzenie

kodyfikacja spoeczna(nazywanie)

kontrolabehawioralna

systematyzacja

kategoryzacjaorientacja

Rys. 1. Procesy poznawcze zaangaowane w powstanie umysowego obrazu rodowiska

(Ncki 1984)

Wedug Wallisa (1990) proces poznawania przestrzeni przebiega u jednostki w dwch paszczyznach. Dy ona do posiadania wiedzy oglnej o wybranych przestrzennych caociach, takich jak dzielnica rdmiejska, miasto, region czy cay kraj. Jest to jej niezbdne dla organizowania swej aktywnoci w przestrzeni i dla podejmowania odpowiednich decyzji. Jednoczenie jednostka przez cae ycie prowadzi nieustanne rozpoznanie swego bezporedniego otoczenia. W rozpoznawaniu tym istotn rol odgrywa pami uprzednio poznanych przestrzeni.

Kocowym wynikiem percepcji jest model otoczenia powstajcy w umyle obserwatora. Modele te bywaj rnie nazywane. Opisuj je takie pojcia, jak: obrazy, schematy poznawcze lub percepcyjne, mapy umysowe lub poznawcze, wyobraenia.

Obrazy percepcyjne to umysowe reprezentacje zewntrznej czci rzeczywistoci, znanej czowiekowi z rnych dowiadcze wcznie z porednimi dowiadczeniami. To struktury lub schematy powstajce czsto w sposb nieuwiadomiony w umysach ludzi. S uzalenione od zmysw, ale zawieraj take okrelone ideay oraz wiedz o wiecie (Sumie 1985). Schematy to struktury poznawcze, za pomoc ktrych ludzie organizuj swoj wiedz o wiecie wedug pewnych tematw. Silnie wpywaj na to, co z otrzymanej informacji zauwaymy, o czym mylimy i co pniej pamitamy (Aronson, Wilson, Akert 1997). Schemat percepcyjny to sposb, w jaki ludzie organizuj swoje bye i obecne zachowania. Naley go rozumie jako struktur poznawcz, ktr obserwator tworzy w celu przyjcia pewnych rodzajw informacji o rodowisku i ktra kieruje zainteresowaniem postrzegawczym obserwatora. S one zmienne podobnie jak dowiadczenia.

Termin mapy poznawczej wprowadzi Lynch (1960) dla okrelenia odzwierciedlenia struktury miasta w umysach ludzi. Na struktur t skada si pi elementw (punkty orientacyjne, wzy, cieki, krawdzie i obszary), tworzc wzajemnie przenikajce si przestrzenne obrazy fizycznych atrybutw przestrzeni. Badanie map mentalnych wskazuje, jakie czci miast w ogle s wiadomie postrzegane. Mapa przedstawia bowiem gwnie obraz przestrzeni aktywnej, wobec czego inne czci s ujmowane schematycznie, wcznie ze znieksztaceniem realnych odlegoci (Hamm 1990). Mapa umysowa jest cybernetyczn wersj rodowiska, schematem najwaniejszych dla uytkownika obiektw i relacji midzy nimi (Ncki 1984). Jednake oprcz samego faktu, e ludzie pamitaj obrazy i posuguj si nimi, wiemy bardzo

20

mao o naturze tych obrazw wewntrznych, jak s przechowywane albo jak odszukiwane (Lindsay, Norman 1991). Autorzy ci sugeruj take, e aparat wzrokowy czowieka tak zosta uksztatowany w drodze ewolucji, aby by zdolny do tworzenia trjwymiarowej reprezentacji spostrzeganej przestrzeni.

Cybernetyczna wersja przestrzeni moe by reprezentowana w mzgu w postaci rnych wariantw psychicznych. Wedug Modkowskiego (1998) s nimi spostrzeenia, zudzenia, halucynacje i wyobraenia. Cechami rnicymi wyobraenia od pozostaych jest w ich przypadku wysoki stopie podobiestwa midzy obiektem a odtworzonym w wyobrani jego obrazem oraz wiadomo, e wyobraanego obiektu nie ma w zasigu zmysw, e jego obraz powsta dziki uaktywnionej pamici. W stosunku do spostrzee czy halucynacji charakteryzuje si ponadto sabsz wyrazistoci, nienasyconymi barwami i jest niestabilne. Pierwszoplanowy obiekt wyobraenia jest wyraniej wyeksponowany w obrazie ni to, ktrego czsto w ogle nie ma. Na tej zasadzie, w wyobraeniowej reprezentacji przestrzeni znaczenie obiektw unikalnych, wanych dla jednostek z jakiego powodu itp., zostaje znacznie wyostrzone i spotgowane.

Wyobraenia s podatne na przetwarzanie. Odpowiedzialne za to s mechanizmy wyobrani, polegajce na przekodowywaniu informacji obrazowych (izomorficznie lub transformicznie). Modkowski (1998) uwaa, e wszelkie przeksztacenia s dokonywane na psychicznej reprezentacji przestrzeni, czyli na ladach pamiciowych tworzcych neuronalny jej substrat4. Mechanizm ten wedug niego nie jest dokadnie rozpoznany, tym niemniej wyrni 17 podstawowych form operacji wyobraeniowych. Waniejsze z nich to: a) reintegracja, czyli czenie rnych elementw na indywidualnych, nietypowych zasadach, b) multiplikacja zwielokrotnianie elementw jednego rodzaju, c) majoryzacja powikszanie caego obrazu albo tylko jego centralnego fragmentu, d) hiperbolizacja zaburzajce proporcje wyeksponowanie jakiego elementu obrazu, e) schematyzacja upraszczanie ksztatw na obrazie, f) metamorfoza ewolucyjna zmiana pocztkowego ksztatu obrazu, g) translokacja przemieszczanie niektrych elementw obrazu wzgldem innych, h) skaning wyszukiwanie w obrazie pewnych elementw poprzez przemieszczanie caego obrazu.

Wyobraenia, razem ze spostrzeeniami i pojciami, stanowi podstawowy materia w procesie mylenia. Spostrzeenia odgrywaj zasadnicz rol w myleniu sensoryczno-motorycznym, a wyobraenia i pojcia najistotniejsze s w myleniu abstrakcyjno-pojciowym (Kozielecki 1995). Ten rodzaj mylenia odgrywa za istotn rol przy podejmowaniu decyzji, rozwizywaniu problemw, budowaniu nowych teorii czy w refleksjach filozoficznych.

4 Mechanizm tego zjawiska poznany jest dopiero w zarysie, a jego istotne ogniwa maj hipotetyczny

charakter. Od dawna wiadomo, e gwna lokalizacja zjawiska zwizana jest z kor mzgow, natomiast badania ostatniego wierwiecza wskazuj na szczegln rol patu czoowego kory prawej pkuli mzgu (Modkowski 1998).

21

Wykorzystujc t rol percepcji i wyobrae sformuowano na gruncie geografii behawioralnej wiele koncepcji, w ktrych stanowi one podstaw wyjanienia zachowa przestrzennych czowieka. Wedug Lloyda (1976), informacje pocztkowo przechodz przez dwa filtry: receptory percepcyjne i zmysy oraz przeksztacane s przez system wartoci danej osoby (rys. 2). Filtry te modyfikuj informacje w sposb waciwy dla kadej osoby, w wyniku czego obraz przestrzeni nie moe by identyczny z obiektywnym. Tak przeksztacone informacje s nastpnie magazynowane (przechowywane) w postaci konstrukcji poznawczych, ktre tworz indywidualne rodowisko poznawcze. Podczas gdy osoba poszukuje moliwych lokalizacji, uywa raczej informacji zmagazynowanych w postaci konstrukcji poznawczych, a nie obiektywnych informacji o realnym wiecie. Ustalone na podstawie percepcji rodowiska preferencje przestrzenne, nie musz jednak by bezporednio przeoone na aktualne zachowanie, gdy moe ono by modyfikowane przez liczne ograniczenia, np. finansowe czy wizy rodzinne.

SYSTEMWARTOCIOWANIA

SUBIEKTYWNE RODOWISKOPRZECHOWYWANE W POSTACIKONSTRUKCJI POZNAWCZYCH

PRZESTRZEPOZNANIA

PRZESTRZEPREFERENCJI

PRZESTRZEZACHOWA

KRYTERIAPODEJMOWANIA

DECYZJI

PREFERENCJE

MOLIWOOGRANICZE

ZACHOWANIE(INDYWIDUALNE)

OBIEKTYWNERODOWISKO

INFORMACJA

RECEPTORYPERCEPCYJNE

filtrowanie

filtrowanie

JEDNOSTKARODOWISKO

INDYWIDUALNE

ZESPOOWE

Rys. 2. Ukad relacji pomidzy percepcj rodowiska a zachowaniem przestrzennym czowieka

(Lloyd 1976)

Jest rzecz oczywist, e terminy percepcji i wyobraenia s odmiennie uywane w psychologii i w geografii. Geografia z zaoenia nie zajmuje si szczegowym rozumieniem tego procesu, jego struktury i wystpujcych w nim zalenoci. Terminy te przez wikszo geografw rozumiane s szerzej. W tym co stanowi tylko percepcj dla geografa, psycholog wyrni kilka odrbnych operacji, np.: gromadzenie informacji, rozumienie, poznanie, strukturalizowanie, wartociowanie itd.

22

Cox (1972) okreli percepcj jako kawaki wiedzy, ktre s zbierane przez czowieka w drodze aktywnych (wizualnych, dotykowych, werbalnych) kontaktw ze rodowiskiem. S one nie cakiem wierne z punktu widzenia standardw naukowych; s po prostu mniej lub bardziej precyzyjne. Cox twierdzi, e percepcja jest wana dla zrozumienia modeli lokalizacyjnych dlatego, e jest ona dla ludzi przewodnikiem przy podejmowaniu decyzji i ruchw w przestrzeni. Wedug Saarinena (1973) percepcja jest procesem poznawczym zachodzcym pod wpywem dziaania bodcw przyrodniczych i kulturowych, a polegajcy na odzwierciedleniu w wiadomoci czowieka jego rodowiska fizycznego i spoecznego. Nastpstwem procesw percepcyjnych s wyobraenia przestrzenne, ktre Tuan (1987) lapidarnie definiuje jako wizualne obrazy, jakie wytwarzaj si w naszym umyle.

Pocock i Hudson (1978) stworzyli model percepcji rodowiska, w ktrym wyrnili trzy rodzaje wyobrae: wyobraenia struktury fizycznej przestrzeni, wyobraenia emocjonalne i wyobraenia symboliczne. Podzia ten opiera si na zaoeniu, e percepcja uzaleniona jest od: informacji pochodzcych ze rodowiska, dowiadczenia i kontekstu spoecznego. Odbir bodcw od pocztku modyfikowany jest take przez cztery rodzaje czynnikw: sposb i zdolno widzenia jednostki, jej osobowo psychologiczn, uwarunkowania spoeczno-kulturowe oraz tzw. nastrj chwili. Percepcja okrelona jest wic jako proces poznawczego strukturyzowania bodcw spoecznych pochodzcych z szeroko rozumianego rodowiska, na ktre wywieraj wpyw genetyczne i kulturowe cechy jednostki. Tak uksztatowane wyobraenia mona rozpatrywa z punktu widzenia trzech rozrnialnych ale wspzalenych aspektw: fizycznego, wartociujcego i symbolicznego. Na tym podziale opieraj si badania prezentowane w dalszej czci pracy.

Polscy geografowie najczciej korzystaj z definicji podanych przez Bartnick (1985), ktra ujmuje percepcj jako zoony proces poznawczy, polegajcy na wiadomej strukturyzacji przez czowieka jego spoecznego i fizycznego rodowiska. Strukturyzacja ta zachodzi pod wpywem dziaania bodcw odbieranych z otoczenia, ale take wpywa na ni wntrze czowieka. Powstay w efekcie obraz wiata jest swoist struktur poznawczo-wartociujc zwan wyobraeniem. Wojciechowski (1994) daje wyraz bardzo szerokiego pojmowania percepcji. Jest to zarazem postrzeganie, odczuwanie i przeywanie, a dalej interpretacja poprzez wiadome i podwiadome kojarzenie z utrwalonymi w umyle wzorcami, a w kocu tworzenie podstaw w stosunku do postrzeganych obiektw, ich wzajemnych relacji oraz sytuacji postrzegajcego w tak tworzonych ukadach. Percepcja to take proces przetwarzania w umyle czowieka bodcw docierajcych z otoczenia, istotny w tworzeniu postaw, stanw emocjonalnych i wiedzy, a take w tworzeniu wyobraenia zakodowanej w umyle pewnej struktury syntezy.

23

W pracy przyjto, e percepcja to og procesw, zmierzajcych do zakodowania w pamici ludzi rnorodnych informacji pochodzcych ze rodowiska, przy czym na ten przebieg maj wpyw rnorodne czynniki. Struktury poznawcze powstajce w umysach ludzi w wyniku percepcji, odzwierciedlajce ich wiedz i dowiadczenia rodowiskowe to wyobraenia. Na podstawie powyszych definicji i spostrzee mechanizm ksztatowania si wyobrae w umysach ludzi mona przedstawi w postaci modelu (rys. 3).

cechy rodowiska: fizyczne, ekonomiczne, spoeczne, kulturow

e ...

RODOWISKOinformacje

(materia mylenia)

cechy czowieka: psycho-somatyczne i s

poeczno-kulturowe

recepcja informacji

percepcja

pro

ce

sy p

ozn

aw

cze

pobudzenieorientacja

kategoryzacjasystematyzacja

kontrola behawioralnakodyfikacja

przetwarzanie informacji

procesy mylowe

pa

mi

d

ug

otr

wa

a

- k

rtk

otr

wa

a

og dowiadcze...

wyobraeniaspostrzeenia

pojcia...

CZOWIEK(zachowania,

decyzje przestrzenne ...)

operacje: synteza, analizareguy: algorytmy, heurystyki

procesy

wyobraeniowe

reintegracjamultiplikacjamajoryzacjahiperbolizacjaschematyzacja...

reprodukcja informacji

przechowywanie informacji

Rys. 3. Mechanizm ksztatowania si wyobrae przestrzeni

Wielu badaczy zastanawiao si nad problemem, jakie cechy przestrzeni w gwnej mierze s odpowiedzialne za intensywno jej percepcji, a w rezultacie za ksztat jej wyobraenia. Sumie (1985) podaje cztery grupy takich czynnikw: atwo orientacji (czytelno ukadu, relacje, odlegoci, przeszkody itp.), zoono struktury (np. wieloznaczno, wielko), zauwaalne rnice (np. kolor, wysoko, kontrastujce to) i obrazowo (np. zdolno pobudzania wyobrani, estetyka, intensywno, wyrazisto). Czynnikami decydujcymi o oddziaywaniu emocjonalnym rodowiska przestrzennego w ujciu Wejcherta (1984) s: jego forma (struktura, cechy indywidualne wyrniajce dane rodowisko), funkcje i znaczenie spoeczne poszczeglnych obiektw zespou przestrzennego, jego rozlego i zoono,

24

a take szybko i zakres wystpowania w nim przemian przestrzennych. Ncki (1984) jako gwne przesanki odpowiedzi na pytanie o sposb, w jaki fizyczne cechy rodowiska staj si rdem informacji do wykorzystania, przyjmuje:

rodowisko nie ma barier, jest nieograniczone; dostarcza informacji przez wszystkie zmysy; zawiera informacje o rnej hierarchii wanoci; jest w nim wicej informacji ni czowiek moe odebra; jest okrelane przez aktywn dziaalno, a nie bierny osd; ma znaczenia symboliczne narzucone przez kultur; gromadzone dowiadczenie dy do systematyzacji caoci. Bezporednia percepcja wikszoci osb, o ile nie zmuszaj ich do tego

okrelone zajcia yciowe, obejmuje tak naprawd niewielki wycinek przestrzeni. Ogranicza si on do najbliszego otoczenia miejsca zamieszkania oraz innych miejsc intensywnie uytkowanych. Oznacza to, e wiksze obszary s przez nas percypowane przy zaangaowaniu innych procesw poznawczych, wykorzystujcych inne informacje i receptory. Koncepcje humanistyczne w geografii zastpiy wic pojcie przestrzeni pojciem miejsca, jako tej jej czci, ktra jest silnie uwiadamiana i dowiadczana (Sagan, Wendt 1997). Wedug Wojciechowskiego (1994) miejsce ogniskuje wartoci odczuwane, tu nastpuje materializacja dowiadcze i aspiracji, krystalizacja postaw wobec rodowiska, tu kreuj si znaczenia istotne w yciu. Miejsce, ktre zajmuje okrelona spoeczno jest wytwarzane przez ni sam w dugim procesie wzajemnej adaptacji czowieka i rodowiska. Jest ono doskonale znane, przyswojone, wasne (Jaowiecki 1989).

Relph (w: Libura 1990a) unika podania konkretnej definicji miejsca, czyli odpowiedzi na pytanie: co to jest miejsce? W zamian podaje waciwoci miejsca, okrelajc w ten sposb: jakie jest miejsce? Waciwoci te to:

pooenie miejsca (lokalizacja); krajobraz miejsca (forma fizyczna); czas (zmienno samego miejsca jak i naszych postaw); spoeczno (ludzie); przestrze personalna (dowiadczane indywidualnie); sens miejsca (ludzkie dziaania i intencje); tosamo miejsca (indywidualno i odrbno); wntrze i zewntrze miejsca (nalee do niego lub obserwowa je); wyobraenie miejsca (indywidualne, grupowe, zbiorowe); swoisto miejsca. ... gboko ukochane miejsca nie musz by wyraziste wizualnie ani dla

nas, ani dla innych. Miejsca staj si wyraziste dziki rozmaitym rodkom: rywalizacji i konfliktom z innymi miejscami, walorom widokowym, ewokacyjnej sile sztuki, architektury, obrzdw i rytw. Miejsca staj si w oczywisty sposb realne dziki dramatyzacji. Tosamo miejsca osiga si

25

przez dramatyzacj aspiracji, potrzeb, a take funkcjonalnych rytmw osobistego i grupowego ycia tak koczy swoje rozwaania na temat wyrazistoci wizualnej miejsc Tuan (1987), geograf, ktry chyba najpeniej zgbia ten problem.

1.3. rda i metody bada

Podstawowym rdem informacji byy wypowiedzi 974 uczniw licew oglnoksztaccych w wybranych miastach Polski rodkowej. Byy co najmniej dwa powody, dla ktrych posuono si tylko grup uczniw licew. Po pierwsze z powodw praktycznych, gdy atwiej byo dotrze do takiej grupy respondentw. Drugim powodem bya moliwo do porwnania z uprzednimi badaniami przeprowadzanymi na populacji modziey licealnej. Naturalnie wybr uczniw licew oglnoksztaccych moe wzbudzi zarzut o dobr prby bardziej aktywnej i wiadomej. Z drugiej jednak strony, nawet w przypadku bardziej obiektywnej metody doboru respondentw, osoby uczestnicz w badaniach na podstawie ich zgody i s to osoby o okrelonych zainteresowaniach lub pogldach.

Czasami zastrzeenia moe wzbudza wiek respondentw. Tymczasem to wanie modzie jest najbardziej innowacyjnym pokoleniem, a udzia ludzi modych w badaniach prawie zawsze gwarantuje ostro sdw, krytycyzm, a take nowatorstwo myli. Potwierdzenie tej tezy znaleziono w wolnych wypowiedziach uczniw licew, w ktrych wiele dowodw wiadczy o ich wnikliwej wiedzy oraz trosce o przyszy ksztat miasta, rodowisko naturalne, sposb penienia funkcji miejskich. Wiek respondentw, 1618 lat, mona uzna za wystarczajcy do przeprowadzenia tego typu bada, take na podstawie teorii rozwoju osobowoci i rozwoju mylenia przestrzennego. Badana modzie przesza ju wszystkie fazy rozwoju mylenia przestrzennego i jest w stanie samodzielnie rozumie zwizki przestrzenne i wiadomie t przestrze uytkowa. Guilford (1978) ocenia, e czynnik przestrzenny w myleniu wyodrbnia si ju w wieku trzech-czterech lat5. Zgodnie z koncepcj Mhlicha (Hamm 1990) badani licealici powinni ju przej wszystkie cztery fazy rozwoju mylenia przestrzennego.

Zgodnie z zaleceniami socjologw naleao zbada wiarygodno wypowiedzi (Bielawska, Somczyski 1968, Lutyski 1975, Lutyska, Wejland 1983, Lutyska 1984, Sztumski 1984, Gruszczyski 1991). Dokonano tego na podstawie wewntrznej zgodnoci logicznej odpowiedzi. W tym celu porwnano odpowiedzi uzyskane na poszczeglne pytania.

5 Na przykad Lynch (1977), Matthews (1980) i Krawczyk (1992) prowadzili badania wyobrae przestrzennych nawet na podstawie wypowiedzi uczniw szk podstawowych.

26

Tabela 2 Liczba uczestnikw bada w poszczeglnych miastach

Miasta Liczba ankiet

wykorzystanych w badaniach

Ankiety odrzucone

Kalisz Konin d Piotrkw Trybunalski Pock Sieradz Skierniewice Wocawek

152 98

112 114 119 148 109 122

- - - 1 - - 2 -

Razem 974 3

rdo: Obliczenia wasne na podstawie bada ankietowych.

Odrbnym problemem przy ocenie informacji uzyskanych w trakcie bada ankietowych jest kwestia wystpujcych brakw, czyli nieudzielania odpowiedzi na wszystkie pytania (Bielawska, Somczyski 1968). Problem wystpowania brakw jest zoony, nie wyjaniono jego przyczyn. W tych badaniach wystpiy 1572 braki, co przy 974 ankietach i 62 polach moliwych wypowiedzi daje 2,60% brakw. Wynik ten mona uzna za bardzo zadowalajcy6. Nie analizowano szerzej kwestii brakw, zauwaono tylko, e najwicej wolnych pl wystpio w rodkowej czci ankiety dotyczcej wyobraenia odzi.

Kwestionariusz ankiety zawiera 30 ponumerowanych pyta w czci zasadniczej oraz 11 pyta metryczkowych. W wielu pytaniach z czci zasadniczej proszono o udzielenie kilku rnych odpowiedzi. W rezultacie w 30 pytaniach zawarte s 62 moliwe pola wypowiedzi. Zastosowano bardzo rne pytania biorc, pod uwag ich rodzaj (Gruszczyski 1991). Byy wic pytania zamknite, ale czciej skorzystano z pyta otwartych, gdy tylko one pozostawiaj du swobod wypowiedzi. Jak si wydaje, ta ich waciwo jest szczeglnie istotna przy badaniu wyobrae, ktrych nie da si od pocztku skategoryzowa.

Cech waciw bada nad wyobraeniami jest znaczne obcienie wynikw elementem subiektywnoci, tote wymg reprezentatywnoci prby jest praktycznie pomijany. Do respondentw w wieku 1618 dotarto poprzez szko. W kadym z badanych miast wybrano jedno liceum, przy czym najwaniejszym kryterium wyboru byo pooenie w centrum miasta. Jedynie w odzi respondenci pochodzili z jednej klasy z kadego z piciu licew pooonych centralnie w poszczeglnych dzielnicach miasta. Zabieg ten mia zapewni moliwie due rozproszenie przyszych respondentw na obszarze

6 Bielawska i Somczyski (1968) badajc 130 studentw, uzyskali 8% brakw.

27

caego miasta. Taki dobr szk wydawa si istotny, gdy miejsce zamieszkania zazwyczaj odgrywa du rol jako jeden z czynnikw ksztatujcych wyobraenia. Do bada ankietowych wytypowano uczniw trzecich klas licew oglnoksztaccych w omiu miastach Polski rodkowej.

Ankieta bya rozdawana respondentom. Po sowie wstpnym respondenci przystpili do wykonywania odrcznego szkicu miasta. Pozostae pytania respondenci sami odczytywali i wypeniali. Po wypenieniu ankiety zostay oddane przez uczniw przy wyjciu z klasy. W opracowaniach kameralnych wszystkie wypowiedzi zawarte w ankietach zakodowane zostay do postaci relacyjnej bazy danych. Wszystkie kolejne analizy dokonane zostay dziki wbudowanym w ten program mechanizmom eksploracyjnym. Relacyjna baza danych umoliwia analiz pola wypowiedzi respondentw z rnych punktw widzenia, przy uwzgldnieniu rozlicznych kryteriw.

Wrd zastosowanych metod analizy na plan pierwszy wysuwaj si metody analizy odrcznych szkicw. wiczenie to ma otwarty i swobodny charakter. Stosujc je naley zwraca szczegln uwag na sposb jego przeprowadzenia, gdy nawet przekazywane polecenia maj ogromny wpyw na otrzymane rezultaty. wiczenie to zostao umieszczone w ankiecie jako pierwsze, tak, aby respondent nie naby adnych uprzedze i nie zosta zasugerowany. Oprcz pisemnych instrukcji, sownie proszono o wyraenie tylko swojej osobistej wiedzy. Autor, pragnc zachci og respondentw do wykonania tego zadania7, zwraca uwag, e atwiej bdzie narysowa plan wasnego miasta wwczas, gdy na rodku strony zostanie co narysowane, a pniej zostan dorysowane pozostae elementy. Dziki temu zabiegowi tylko 17 osb, tj.1,74% ogu respondentw nie wykonao tego wiczenia. Wrd tych uczniw a dwanacioro dojedao do liceum z okolicznych miejscowoci. Istotn cech tych osb bya rwnie pe. Kobiety nie wykonay odrcznego szkicu a w 13 przypadkach, mczyni tylko w czterech. Jedna z mieszkanek Sieradza uzasadnia: nie namaluj, bo wol by co byo adne i staranne.

Jak wykaza Pocock (1976), swobodny charakter wiczenia jest przyczyn pojawienia si problemw analizy i klasyfikacji odrcznych szkicw. Analiza szkicw byych stolic wojewdzkich Polski rodkowej bya kopotliwa z powodu zrnicowania jakoci otrzymanego materiau (take w przypadku respondentw pochodzcych z tych samych miast), czego przyczyn byo indywidualne podejcie respondentw do wykonania wiczenia, zrnicowany poziom wiedzy, umiejtnoci rysunkowe i inne czynniki osobiste. Innym aspektem utrudniajcym (aczkolwiek intrygujcym) byo zrnicowanie szkicw pod wzgldem zasigu przestrzennego, skali, stopnia znieksztacenia czy zastosowania osobistego stylu przedstawienia.

7 W badaniach przeprowadzonych w kwietniu 1990 roku na podobnej grupie respondentw, a 74 osoby spord 692 (10,4%) pozostawio czyste strony, motywujc to niekiedy brakiem umiejtnoci rysunkowych (Mordwa 1993).

28

Wszystkie odrczne szkice zostay przeanalizowane wycznie przez autora i z tego punktu widzenia otrzymane wyniki s porwnywalne. Przede wszystkim rozwaana bya zawarto map poznawczych. Kada taka mapa bya dokadnie oceniona pod wzgldem typu oraz ilociowego i relatywnego znaczenia zawartych elementw. Oceniono zasig przestrzenny i orientacj szkicw, a uzyskane informacje przestrzenne oceniono pod wzgldem wanoci zarwno dla caego miasta, jak i dla zamieszkiwanej przez respondenta okolicy. Dopiero na koniec kady odrczny szkic by oszacowany pod wzgldem organizacji, stylu i budowy oraz sklasyfikowany wedug schematu Appleyarda (1970). Na og wic, analiza bya prosta, ale bardzo mudna i czasochonna.

W badaniach dotyczcych wartociujcego czy symbolicznego aspektu wyobrae nie wypracowano i nie stosuje si a tak skomplikowanych metod jak w przypadku analizy odrcznych szkicw. Jak stwierdzia Libura (1991) zachodzi pewna zaleno: im bardziej skomplikowana metoda badawcza, tym mocniej ujawniony i kontrastujcy z ni wynik kocowy, nasuwajcy wtpliwo, czy konieczny by a taki duy nakad rodkw i pracy badacza, aby otrzyma w sumie do banalny, stereotypowy obraz.

Niekiedy w pracach dotyczcych waloryzacji przestrzeni wykorzystywano metod dyferencjau semantycznego (np. Burgess 1978, Libura 1988, Wejchert 1993, Kotus 1999). W metodzie tej badany umiejscawia dany obszar pomidzy opozycyjnymi pojciami. Poprzez umieszczenie obszaru bliej jednego lub drugiego pojcia, badany dokonuje pomiaru, wyraajc w ten sposb swoje oceny. W prezentowanych badaniach nie mona byo zastosowa tej metody do waloryzacji miejsc w poszczeglnych miastach, gdy wymagane byoby przedstawienie respondentom spisu miejsc, do ktrych mieliby oni si ustosunkowa. Zastosowano wic prost metod polegajc na okreleniu liczby wystpie danego miejsca w czterech kategoriach ocen. W kadej kategorii mona byo wskaza maksymalnie 10 miejsc, po pi miejsc posiadajcych cechy pozytywne lub negatywne. Przyjte w tych badaniach kategorie ocen odwouj si tylko do czterech rnych aspektw: osobowych (znane nieznane), higienicznych (czyste brudne), estetycznych (adne brzydkie) i funkcjonalnych (atrakcyjne nieatrakcyjne).

Oryginalna metoda bada preferencji mieszkaniowych zaproponowana przez Goulda znalaza wielu zwolennikw. Jest ona szeroko stosowana, a take opisywana w literaturze (Gould, White 1974, Bartnicka 1987). Respondentom przedstawiany jest zestaw jednostek przestrzennych, ktre maj oni za zadanie uporzdkowa w kolejnoci od najbardziej preferowanych pod wzgldem mieszkaniowym (ranga najwysza) do tych najmniej podanych (ranga najnisza, czyli 1). Nastpnie naley za pomoc analizy czynnikowej okreli stopie podobiestwa ujawnionych preferencji midzy poszczeglnymi osobami. Zgodnie z zaoeniem, w kolejnym etapie tej metody, wiksza rola przypisywana jest pogldom zbienym, natomiast

29

warto pogldw skrajnych i nietypowych jest obniana. Zweryfikowane rangi przypisane poszczeglnym jednostkom naley nastpnie zsumowa i podda standaryzacji do skali od 0 do 100. Graficzn prezentacj otrzymanych wynikw jest wedug Goulda mapa mentalna, jednake zgodnie z propozycjami badaczy polskich (Libura 1988, Bartnicka 1989) naley raczej przyj termin mapa preferencji mieszkaniowych.

Przedstawiona metoda Goulda wzbudzaa wiele wtpliwoci i spotykaa si ze suszn krytyk (Libura 1988). Przede wszystkim moe budzi wtpliwoci konieczno uporzdkowania wszystkich jednostek. O ile rangowanie kilku pierwszych i ostatnich jednostek nie sprawia przewanie wikszych trudnoci, to wiadome porzdkowanie pozostaych moe okaza si dla respondenta trudne i przypadkowe. Dlatego np. Sodczyk (1984) proponuje aby zamiast rangowania jednostek przestrzennych, pyta ludzi o ich stosunek emocjonalny: dodatni, obojtny lub ujemny. Co wicej, uyta przez Goulda analiza czynnikowa ogranicza powanie wielko prby, gdy liczba respondentw nie powinna przekracza liczby rangowanych jednostek (Libura 1988, Bartnicka 1989). Wobec tego w wikszoci badanych miast w celu uzyskania preferencji mieszkaniowych naleaoby zbada grupy 10-osobowe. Krytykowana jest take zasadno uycia skomplikowanej procedury obliczeniowej dla otrzymania informacji o preferencjach mieszkaniowych.

W zastosowanej metodzie bada zrezygnowano z koniecznoci oceniania przez ankietowanych wszystkich miejsc w poszczeglnych miastach. Nie zmuszano zatem do klasyfikacji obszarw rodka, proszc jedynie o podanie tych, w stosunku do ktrych poszczeglne osoby maj najsilniejsze preferencje. Zrezygnowano take ze skomplikowanych metod oblicze, gdy jak wykazaa Libura (1988) rnice na mapach przy stosowaniu rnych sposobw ich konstrukcji i tak nie s zbyt due.

W ankiecie respondenci mieli za zadanie poda w kolejnoci maksymalnie pi czci miasta, w ktrych chcieliby zamieszka, a nastpnie pi takich, w ktrych nie chcieliby zamieszka. Rangi przypisane poszczeglnym miejscom zsumowano dla ogu respondentw, a nastpnie dokonano standaryzacji wedug wzoru:

100)(

)(

minmax

min

=

xx

xxP

j

j,

gdzie: Pj warto wskanika preferencji dla miejsca j, xj suma rang dla miejsca j, xmin najnisza suma rang przypisana danemu miejscu, xmax najwysza suma rang przypisana danemu miejscu.

W ten sposb warto 0 zostaje przypisana do miejsca najbardziej dyspreferowanego, natomiast warto 100 miejscu, ktre jest preferowane najbardziej. Wyniki interpretowano graficznie za pomoc interpolacji. Do uzyskanych dla kadego miasta izolinii preferencji krelono dodatkowo tzw.

30

lini obojtnoci. Oddziela ona od siebie miejsca preferowane pod wzgldem mieszkaniowym (suma rang bya dodatnia), od tych miejsc, ktre byy przez wikszo oceniane negatywnie (suma rang bya ujemna). Warto linii obojtnoci wyznaczana bya oddzielnie dla kadego miasta przez standaryzacj wedug przedstawionego wzoru wartoci 0 (zero). Obliczona warto linii obojtnoci jest inna w kadym miecie, zaley bowiem od tego, jaka jest rozpito pomidzy najwysz i najnisz wartoci sumy rang przed standaryzacj. Warto ta wskazuje na stopie koncentracji rang przypisywanych poszczeglnym miejscom. Jeeli przybiera wartoci wysze ni 50, oznacza to, e respondenci w danym miecie wybitnie nie preferuj jakiego miejsca. Inaczej mwic, im warto ta blisza jest 100, tym niech dla jakiego terytorium jest wiksza, gdy wiksza jest koncentracja rang ujemnych. I odwrotnie, im warto linii obojtnoci blisza jest zeru, tym wiksza jest koncentracja rang dodatnich, co oznacza istnienie w miecie jakiego miejsca wsplnie podanego przez respondentw pod wzgldem mieszkaniowym.

Najlepsz metod dotarcia do symbolicznych aspektw wyobraenia jest wywiad. Niestety okaza si on niemoliwy do zastosowania w zakrojonych na t skal badaniach. Wobec podobnych trudnoci Libura (1988) zastosowaa test najczciej uywanych poj. W badaniach przeprowadzonych w Sanoku przedstawia ankietowanym zestaw 45 okrele, spord ktrych mieli oni wybra te, ktre kojarz si im z miastem. Lista tych okrele zostaa ustalona na podstawie swobodnych wypowiedzi we wczeniejszych badaniach. Jednake pomimo sposobu konstrukcji testu, tak czy inaczej pole wypowiedzi ankietowanych we waciwym badaniu zostao powanie ograniczone tylko do tych 45 sformuowa. Zastosowanie takiej metody kci si z ide nieograniczonoci dowiadcze. Dlatego w tym wzgldzie pozostawiono respondentom swobod wypowiedzi poprzez pytania otwarte. Chcc zmusi ankietowanych do gbszego zastanowienia si, zadano im cztery pytania dotyczce rnych aspektw wyraanych opinii. Proszono ich zatem o podanie: 1) rnych okrele kojarzcych si im z miastem, w ktrym si ucz (cech, nazw, obiektw), 2) cech lub obiektw, ktrych miasto powinno si wstydzi, 3) obiektw, ktrych brakuje w miecie, 4) sawnych postaci z historii Polski zwizanych z miastem. Na podstawie otrzymanych odpowiedzi dla kadego miasta, byej stolicy wojewdztwa w Polsce rodkowej, zbudowano list najczciej uywanych poj (LNUP). Pojcia wystpuj w tych listach w kolejnoci, ktr okrela po prostu krotno wskaza przez respondentw.

2. OGLNA CHARAKTERYSTYKA RESPONDENTW

2.1. Cechy spoeczne i demograficzne

Badania przeprowadzono na podstawie opinii 974 respondentw z omiu miast Polski rodkowej. Podstawowym kryterium wyboru ankietowanych osb byo uczszczanie do wybranej szkoy oraz pooenie tej szkoy w centrum poszczeglnych miast. Wybr pad na szko redni, a konkretnie licea. Uczszczajc tu modzie w wieku 1618 lat, mona uzna za odpowiedni do tego typu bada take dlatego, e w swojej grupie wiekowej przewanie wyrnia si poziomem wiedzy.

Niektre charakterystyki osb, takie jak: wiek, poziom wyksztacenia, profil ksztacenia oraz cel codziennego przemieszczania si w miecie liceum, s jednakowe dla wszystkich respondentw. Pozostae cechy wyranie rnicuj badanych i w dalszej czci pracy potraktowane zostay jako czynniki ksztatujce wyobraenia. Zaliczono do nich m. in.: pe, miejsce urodzenia, miejsce i dugo okresu zamieszkiwania w poszczeglnych miastach, pochodzenie przestrzenne rodzicw, dochody rodziny, warunki materialne, typ zamieszkiwanego budynku.

Nierwna liczebno przebadanych grup osb w poszczeglnych miastach wynika z rnej liczby klas trzecich w wybranych liceach (5 lub 6). Poza tym, licealistom dano woln rk udziau w projekcie, nie zmuszano aby wszyscy wypeniali ankiety. Szczeglnie wysok nieprzychylno do wzicia udziau w badaniach zaobserwowano w niektrych klasach koniskiego liceum, co zaowocowao nisk liczb 98 respondentw z tego miasta (tab. 3). Znacznie wicej osb wypenio ankiet w Kaliszu (152) i Sieradzu (148).

Podstawowym wyrnikiem badanej zbiorowoci licealistw jest znaczne jej sfeminizowanie. Przecitnie przypaday dwie kobiety na jednego mczyzn, a w takich miastach jak Wocawek czy Pock, przedstawicielek pci piknej byo nawet trzykrotnie wicej. Oczywicie nie odpowiada to oglnej strukturze pci mieszkacw miast, a jest wynikiem rnicy w preferowaniu przez modzie szk ponadpodstawowych. Nadwyk mczyzn mona znale w wikszoci technikw i szk zasadniczych.

32

Tabela 3 Pe respondentw

Miasta Osoby ogem

Kobiety Mczyni Kobiety Mczyni

liczba osb odsetek osb

Kalisz Konin d Piotrkw Tryb. Pock Sieradz Skierniewice Wocawek

152 98

112 114 119 148 109 122

96 60 68 70 90

101 71 92

56 38 44 44 29 47 38 30

63,2 61,2 60,7 61,4 75,6 68,2 65,1 75,4

36,8 38,8 39,3 38,6 24,4 31,8 34,9 24,6

Razem 974 648 326 66,5 33,5

rdo: Obliczenia wasne na podstawie bada ankietowych.

Nie dla wszystkich respondentw miasto, w ktrym pobieraj nauk, jest miejscem staego zamieszkania. Nieco ponad 20% osb zmuszonych byo do codziennych dojazdw do szkoy z okolicznych miejscowoci. W Koninie tacy respondenci stanowili a 33,7% badanych. Najmniej osb dojedao do licew w odzi (7,1%), Skierniewicach (15,6%) i Pocku (16,8%). Jak si moe wydawa, stali mieszkacy miast powinni charakteryzowa si wiksz precyzj wypowiedzi z racji czstszego dowiadczania swojego miasta. Jednake nie wszyscy obecni stali mieszkacy byli zwizani ze swoim miastem od urodzenia. Mog oni odczuwa mniejsz sympati do miasta, nawet jeeli sympatia ta nie jest skierowana w stron innych miejscowoci, w ktrych urodzili si i by moe niewiele wicej o nich wiedz. Rdzenni mieszkacy stanowi od 81,1% mieszkacw we Wocawku do 95,4% w Koninie. Pozostae osoby przeprowadziy si do badanych miast w cigu swojego ycia. W wikszoci przyjechali oni z miejscowoci pooonych wok miast obecnych miejsc zamieszkania. Spord 72 miejscowoci miejsc urodzenia, tylko 31 ley poza obszarem Polski rodkowej.

Osoby, ktre przeyy w obecnym miejscu zamieszkania co najmniej 10 lat, mona traktowa na rwni z tutaj urodzonymi. Okres 10 lat to przecie w przypadku 16-, 17- i 18-latkw zdecydowana wikszo okresu ich wiadomego dowiadczania wiata. Wynika z tego, e osoby, ktre miay mniej czasu na percepcj swojego miasta, stanowi tylko od 1 do 13,1% obecnych mieszkacw. Ze wzgldu na i tak nik liczebno tej grupy osb (od jednej w Koninie do szesnastu we Wocawku), nie rnicowano jej bardziej ze wzgldu na krtsze okresy zamieszkiwania.

Istotnym czynnikiem, ktry moe wpywa na percepcj miast, a take caego kraju, s zwizki z miejscowociami, z ktrych pochodz rodzice respondentw. Gdy obydwoje z rodzicw pochodz z innych miejscowoci, moe to owocowa np. czstymi podrami, poszerzajcymi wiedz

33

i dajcymi respondentom moliwo do porwna rnych czci kraju. Takie moliwoci miao 31,5% osb, najwicej w Skierniewicach i Koninie po 44,6%, najmniej w odzi 14,4%. A 50% badanych w odzi jest odzianami co najmniej w drugim pokoleniu. Moe to dla nich stanowi powd do dumy, zwikszajc np. poczucie identyfikacji i si zwizku z ich miastem.

Rodzice modziey uczszczajcej do licew oglnoksztaccych nale w wikszoci do kadry kierowniczej i inteligencji (36,4%), a nieco rzadziej s pracownikami umysowymi (25,5%) lub prywatnymi przedsibiorcami (16,6%). Grupa bezrobotnych (0,5%) reprezentowana jest w znikomym stopniu. Te podstawowe wnioski dotyczce przynalenoci rodzicw respon-dentw do poszczeglnych grup nieznacznie rnicuj si w poszczeglnych miastach. Podobny wniosek dotyczy struktury sektorw, w ktrych bya zatrudniona gowa rodziny. Po okoo 40% osb pracowao w sektorach pastwowym i prywatnym, natomiast pozostali rodzice w sektorze spdziel-czym (3,3%), rolnictwie (5,3%) lub pozostawali bez pracy.

Najwysze dochody powyej 696 z na jedn osob osigay rodziny ankietowanych z Pocka i odzi (po ok. 40%), najnisze natomiast rodziny z Sieradza (10%). Poniewa pytanie o dochody naley do gatunku draliwych, a odpowiedzi mog by mao wiarygodne (Daniowicz, Sztabiski 1983), poproszono respondentw o ocen ich wasnych warunkw materialnych. Uzyskano podobny rozkad odpowiedzi. Najwicej osb oceniajcych wasne warunki jako dobre byo w Pocku (52,9%), a najmniej w Sieradzu (31,1%). Jednoczenie w Sieradzu (10,1%) i Piotrkowie Tryb. (10,5%) najwicej osb zaliczyo swoj sytuacj w tym wzgldzie jako z.

Wedug niektrych badaczy (np. Ciela 1983, Szczepaski 1991) znaczny wpyw na percepcj miasta maj typy budynkw i osiedli, w ktrych zamieszkuj ankietowani. Innymi sowy, jako rodowiska mieszkalnego pozostaje w cisym zwizku z postawami mieszkacw wobec niego. W prezentowanych badaniach ponad poowa 57,4% respondentw mieszkaa w blokach. W blokach do czterech piter mieszkao 39,5% osb, a pozostali w wieowcach. Znaczna cz badanych mieszkaa take w domach jednorodzinnych wolnostojcych 28,3%. Pozostae typy budynkw szeregowce, domy wiejskie i kamienice zamieszkiwaa niewielka cz licealistw. Dla wikszoci badanych obecnie zajmowany dom nie by domem marze, czyli takim, w ktrym chcieliby w przyszoci zamieszka. Zdecydowanie najbardziej preferowane pod tym wzgldem byy domy wolno stojce. Takie oczekiwania wyrazio 77% osb, w tym wszyscy ci, ktrzy ju w takich domach mieszkaj. Z drugiej strony tylko nieliczni (17 licealistw, tj. 1,7% ogu), woleliby zamieszka w wieowcach. Grupa ta w wikszoci mieszka obecnie w blokach.

Na zakoczenie tej krtkiej charakterystyki respondentw naley podkreli, e celowy dobr prby ogranicza si w zasadzie do dwch cech: wieku i profilu ksztacenia. Pozostae cechy, wcznie z wielkoci samej

34

prby, wyniky ze specyfiki licew i miast. Mimo e w wyniku takiego zbierania informacji poszczeglne czci badanych populacji byy czasami mao liczne, postanowiono uwzgldni ich wpyw na ksztat wyobrae. Oczywiste jest, e charakterystyki respondentw nie odpowiadaj strukturze cech caej populacji badanych miast, w wielu jednak przypadkach zauwaono tylko niewielkie odchylenia w tym wzgldzie pomidzy miastami.

2.2. Przywizanie mieszkacw do miasta

Wynikiem procesu poznawania przestrzeni moe by silne uczucie przywizania do niej. Midzy ludmi a miejscami, gdzie yj i pracuj powstaj emocjonalne i uczuciowe wizi. Tuan wprowadzi termin topofilia na okrelenie uczuciowej wizi midzy ludmi i miejscami, ktry to termin obejmuje uczucia rnego rodzaju i intensywnoci: mog to by zarwno reakcje estetyczne i dotykowe, jak i poczucie przynalenoci (Walmsley, Lewis 1997). Dla wyjanienia wiadomociowych zwizkw czowieka z miejscowoci zamieszkania w literaturze polskiej najczciej uywa si pojcia identyfikacja lokalna rwnowanego z angloamerykaskim lokalnym sentymentem. Pojcia te oznaczaj uczucie psychicznego zespolenia mieszkacw z dan miejscowoci, na ktre skada si: 1) poczucie wsplnoty grupowej, wyraajce si w uywaniu zaimka my, 2) poczucie pewnej przydatnoci dla lokalnej grupy, 3) poczucie zalenoci od tej grupy (Starosta 1995). Identyfikacja przestrzenna zwizana jest z procesem identyfikacji jednostek z fizycznymi i spoecznymi strukturami obszaru, w ktrym yj. Proces ten trwa przez cae ycie, manifestuje si przez takie uczucia, jak: tsknota, zapuszczenie korzeni (Sagan 1992).

Na poziomie prezentowanej pracy8 mona przyj, e przywizanie mieszkacw do miasta oznacza pewien specyficzny rodzaj relacji czowieka z zamieszkiwanym przeze obszarem, ktry obejmuje zarwno zwizki z okrelon przestrzeni fizyczn, jak i z innymi ludmi oraz wytworami ich dziaalnoci. Uczucie to jest mieszanin wartoci o charakterze materialnym i duchowym. Chodzi przy tym o zwizki w miar trwae, subiektywnie znaczce, istotne z punktu widzenia tosamoci jednostki, poczucia jej bezpieczestwa i zadowolenia. Stay zwizek osoby lub osb z okrelonym miejscem mona okreli jako terytorialno (Walmsley, Lewis 1997).

Wedug Tuana (1987) przywizanie do rodzinnych stron jest waciwe wszystkim ludziom. Jego sia jest rna w rnych kulturach i w rnych

8 Pod terminem przywizanie do rodzinnych stron kryje si caa gama problemw stanowicych

przedmiot zainteresowania przede wszystkim takich dyscyplin naukowych, jak: socjologia, antropologia miasta, psychologia przestrzeni.

35

okresach historycznych ... Jest to ciepe, pozytywne uczucie, ktre jednak najatwiej przychodzi opisa jako brak ciekawoci wiata zewntrznego i brak chci odmiany otoczenia. Uczucie to moe pojawi si nawet niewiadomie, a istotny wydaje si by tu czas, w ktrym gromadzone s w pamici ludzkiej rnorodne pozytywne skojarzenia i dowiadczenia. Pawowska (1994) ocenia brak wasnego miejsca na ziemi za przeklestwo losu, ale te stae przypisanie do ziemi nie jest godne pozazdroszczenia. Zwizek czowieka z miejscem jest zatem wartoci, jeli wynika z wyboru a nie z przymusu czy wyroku.

Czowiek zawsze skd pochodzi. W przestrzeni, ktra znaczy o wiele wicej ni kade inne dobro fizyczne, dokonuje si wasne umiejscowienie si w wiecie (Pellegrino 1989). Zapytany wymienia zazwyczaj miejsce urodzenia lub zamieszkania, ktre stanowi w wielu przypadkach wyrniki przynalenoci spoecznej, rodowiskowej, klasowej, a take etnicznej. Mwic: moje miasto, wpisujemy si w okrelon przestrze geograficzn, a take przypisujemy si do niej. Przywizanie do miasta czsto przejawia si w okazywanych i werbalizowanych emocjach, opiniach, zachowaniach, moe by podstaw powstania lokalnego patriotyzmu i poczucia odrbnoci. Skrajny przypadek identyfikacji z przestrzeni opisuje Catani (1989). Mieszkacy nalecego do hiszpaskiej Estremadury regionu Las Hurdes z zasady nie opuszczaj wasnej wsi. Gdy zmusz ich do tego jakie okolicznoci to przynajmniej staraj si nie opuci wasnej gminy. Wyjechanie gdzie dalej uchodzi za co wysoce nienormalnego. Rwnie ciekawy przypadek dotyczy mieszkacw Kartoszyna, ktrzy zostali zmuszeni do opuszczenia swojej wsi, na miejscu ktrej miaa powsta elektrownia atomowa (Sagan 1991, 1992). Stopie usatysfakcjonowania obecnym miejscem zamieszkania jest niszy anieli w odniesieniu do Kartoszyna. Wady jakie posiada nowa wie byy obecne take w poprzedniej, ale byy w niej niezauwaane, gdy mieszkacy lepiej j potrafili wykorzysta i zaakceptowa.

Istnieje wiele czynnikw okrelajcych poczucie wizi z miastem. Grup takich czynnikw mog stanowi te o charakterze materialnym, kulturowym, jak i cechy spoeczno-demograficzne mieszkacw. Ale take, poczucie silnej wizi z miastem ma czsto podoe emocjonalne, bez racjonalnego uzasadnienia, nawet moe nie by poparte rzeteln wiedz o miecie.

wiadomo wasnego zwizku z miastem nigdy nie jest oczywicie ostatecznie uksztatowana. Zwizek ten powstaje i jest modyfikowany w toku bezporedniego obcowania mieszkacw z przestrzeni, przy zaangaowaniu takich procesw, jak: poznawanie, uytkowanie, ksztatowanie, czy wartociowanie. Przemiany tych wizi wynikaj z rozwoju indywidualnych potrzeb, z przemian zagospodarowania i organizacji przestrzeni miejskiej, take z rozwoju wiedzy i techniki, narastania rnorodnych problemw modyfikujcych wizj miasta. Tym niemniej jednak, percepcja pierwszego miasta (a wikszo badanych respondentw nie zmieniaa jeszcze miejsca zamieszkania), daje podstawowe wzory wszystkiego, co na to miasto si

36

skada, ksztatuje nawyki percepcyjne, daje osobisty obraz miasta, z ktrym bd porwnywane inne.

Wskanikami okrelajcymi przywizanie ludzi do miasta mog by: stopie zadowolenia z tego, e mieszka si akurat w tym miecie; deklaracja siy i sposobu zwizania z miastem; ch wyprowadzenia si na stae z miasta lub wola pozostania w nim. W ankiecie proszono staych mieszkacw, aby okrelili stopie

zadowolenia z miejsca zamieszkania. Zadowolenie to oznacza psychiczne odczucie komfortu, wynikajcego z pozytywnego wzmacniania jednostki przez dane rodowisko zamieszkania. Jest czynnikiem wzmacniajcym skonno do utrwalania przynalenoci, a jej brak moe by podstaw alienacji. Wedug Sagan (1992) satysfakcja z miejsca zamieszkania jest m. in. rezultatem oceny wasnego rodowiska w odniesieniu do wyobrae o idealnym rodowisku mieszkalnym oraz zdolnoci do identyfikacji miejsca zamieszkania jako domu. ojko (1990) na podstawie bada orodkw gminnych i maych miast wyrnia trzy typy postaw zadowolenia mieszkacw wobec ich miejscowoci. Nalecy do pierwszego typu eksponuj czyst egzystencj jako przesank zadowolenia. Satysfakcja wynika u nich z samego faktu zamieszkiwania. Argumenty natury ekonomicznej, takie jak np.: mieszkanie, praca, warunki materialne zgaszaj osoby reprezentujce drug postaw. Dla pozostaych najwaniejsze s cechy spoeczne rodowiska zamieszkania (styl ycia, wartoci spoeczne).

Kaliszanie i odzianie s najbardziej zadowoleni z faktu mieszkania w swoich miastach (rys. 4). Nie byo takich respondentw we Wocawku, tylko dwch w Koninie i trzech w Piotrkowie Tryb. Najliczniejsz grup stanowiy osoby raczej zadowolone (okoo poowy respondentw). Ogem ponad 2/3 zadowolonych respondentw mieszkao w Kaliszu, odzi, Pocku i Sieradzu. W Koninie i Skierniewicach byo okoo 50% takich osb, natomiast najmniej jest ich w Piotrkowie Tryb. i we Wocawku. Z czterech z ostatnio wymienionych miast pochodzio jednoczenie najwicej osb niezadowolonych ze staego zamieszkiwania w nich. Osoby nie potrafice udzieli odpowiedzi (najwicej takich osb byo w Koninie, Skierniewicach, Piotrkowie Tryb. i Wocawku) powinny sta si adresatem dziaa szk lub samorzdw, majcych na celu zwikszenie stopnia satysfakcji z zamieszki-wania w poszczeglnych miastach. Turowski (1979) pisa: Niezalenie czy to bdzie Pary, Hamburg czy inne wielkie miasto, zawsze okoo 7880% respondentw deklaruje zadowolenie z zajmowanych mieszka. Dlatego te, jeli w badaniu jakiej populacji wystpuj nisze dane, np. poniej 50% zadowolonych, to jest to ju stan alarmowy wskazujcy na warunki poniej poziomu przecitnego w danym kraju9.

9 Wedug bada CBOS w latach 19921996 zwikszya si liczba osb bardzo zadowolonych z miejsca zamieszkania z 33% do 35%, analogicznie raczej zadowolonych przybyo o 1% (do poziomu 51%) (Wcirka 1997).

37

22%

13%

30%

18% 18%

24%

42%

13%

28%

16%

30%

15% 14%

23%

35%

70%

48%

51%

37%

60% 61%

47%

23%

15%

3%

19%

3%

7% 7% 7%

0%

3%0%

25%

50%

75%

100%

Kalis

z

Konin

d

Piot

rkw

Try

b.

Poc

k

Sier

adz

Skie

rnie

wice

Wocaw

ek

bardzozadowoleni

raczejzadowoleni

niezadowoleni

trudnopowiedzie

Rys. 4. Deklarowane poczucie zadowolenia z miejsca zamieszkania

W ankiecie proszono respondentw o okrelenie siy swojego przywizania do miasta. Odpowied naleao poda w skali od jednego brak przywizania do miasta, do szeciu duy zwizek z miastem. Rozkad uzyskanych rang przypomina rozkad normalny: najwicej respondentw wybrao rodkowe rangi 3 (26,4% respondentw) i 4 (23,1%). Udzia osb wskazujcych rangi skrajne stopniowo maleje, nieco wolniej w kierunku rang wyszych. Wskazania mieszkacw odzi i Wocawka najbardziej odbiegay od modelu okrelonego przez wartoci przecitne. W przypadku respondentw z odzi mniej byo rang z przedziau 1 do 3, a wicej z przedziau 4 do 6. U wocawian zauwaono tendencj odwrotn.

Najwysz si przywizania do swojego miasta deklarowali odzianie (przecitnie 4,15), kaliszanie (3,86) i sieradzanie (3,74). Wrd tych respondentw najwicej osb okrelio si swojego zwizku na 5 lub 6 (ponad 50% odzian), a jednoczenie najmniej osb wskazao 1 lub 2 (tylko po 16% respondentw z Kalisza i Sieradza). Najsabsze natomiast zwizki ze swoim miastem deklarowali ankietowani ze Skierniewic (3,27), Konina (3,30), Piotrkowa Tryb. (3,29) i Wocawka (3,15). Stao si tak przede wszystkim z powodu niskiego (poniej 20% respondentw z tych miast) udziau osb okrelajcych si swojego zwizku z miastem na poziomie 5 lub 6. W tych samych miastach, jak opisano to powyej, zanotowano rwnie najmniejszy stopie satysfakcji z faktu zamieszkiwania w nich.

Respondentom zadano pytanie: co przede wszystkim wpywa na ich zwizek z miastami? Pole wolnych wypowiedzi, jakich mogli udziela respondenci zakodowano i zredukowano do 10 przedstawionych kategorii. Odpowiedzi we wszystkich badanych miastach byy zaskakujco zbiene.

38

Najwiksz rol w utrzymywaniu silnych zwizkw mieszkacw z miastem odgrywa fakt, e jest to ich miejsce urodzenia i/lub miejsce zamieszkania, e std pochodzi ich najblisza rodzina oraz, e tu znajduje si liceum, do ktrego uczszczali (jak si wydaje rol tego ostatniego czynnika w starszych grupach wiekowych moe przej miejsce pracy). We wszystkich miastach te cztery czynniki miay dominujce znaczenie. Dodatkowo w przypadku Konina, odzi, Sieradza i Skierniewic wan przyczyn przywizania do miasta byy kontakty towarzyskie ze znajomymi, a w przypadku Kalisza i odzi take sentyment do miasta.

Generalnie naley podkreli, e respondenci rzadko odwoywali si do takich poj, jak: sentyment, patriotyzm, tosamo lokalna. Brak byo przejaww identyfikacji z grupami ssiedzkimi, rodowiskowymi czy o wsplnych zainteresowaniach. Przyczyn tego stanu mona doszuka si np. w programach szkolnych czy totalitarnej przeszoci naszego kraju. Tosamo lokalna to trudno dostrzegalna sfera w powojennej szkole polskiej, ksztacenie zredukowano bowiem do rozwoju umysowego ucznia, przy pominiciu jego sfery uczuciowej (Pulinowa 1999). Edukacja jako instrument indoktrynacji pastwa realnego socjalizmu, przeksztacia si, poprzez unifikacj treci nauczania do osabienia tosamoci lokalnej i regionalnej, zwaszcza modego pokolenia (Rembowska 1999).

Osoby zadowolone z zamieszkiwania w swoim miecie zazwyczaj deklaruj rwnie wysz si przywizania do tego miasta. Obliczony dla tych zmiennych wspczynnik korelacji rangowej10 Kendalla przyj warto 0,642 dla respondentw z Kalisza, 0,683 dla koninian, 0,702 dla odzian, 0,763 dla piotrkowian, 0,819 dla pocczan, 0,611 dla sieradzan, 0,591 dla skierniewiczan i 0,612 dla wocawian. Otrzymane wysokie wartoci, wskazuj na istnienie silnej dodatniej korelacji midzy zadowoleniem z zamieszkiwania w miecie i si przywizania do tego miasta.

Zagadnieniem cile zwizanym ze stopniem zadowolenia z zamieszkiwania w miecie i przywizaniem do tego miasta jest skonno respondentw do wyprowadzenia si do innej miejscowoci na stae. Niech do opuszczenia miasta moe wiadczy o trwaoci zwizkw z miastem. Starosta (1995) doszed do nastpujcej prawidowoci: im wiksze zadowolenie z zamieszkiwania (wskazane rangi bliej 6), tym wyszy poziom

10 Wspczynnik ten zosta obliczony z pominiciem tych respondentw, ktrzy wybrali odpowied

trudno powiedzie, wedug wzoru zawierajcego korekt dla rang powizanych:

yxTNNTNN

S

=

)1(5,0)1(5,0 ,

gdzie: S stanowi rnic pomidzy liczbami zgodnych i niezgodnych par obs