Istona HercegovinaIstona Hercegovina je mikroregija u Hercegovini. Predstavlja podruje od istone obale rijeke Neretve do granice s Crom Gorom.Gospodarsko sredite, ali glavni i najvei grad Istone Hercegovine je Trebinje koji je udaljen samo 30 km od morske obale. Oko 90 % Istone Hercegovine administrativno pripada Republici Srpskoj. Ostala vea naselja ove regije su:NevesinjeGackoBileaLjubinje

Foa se nalazi u jugoistonom dijelu Bosne i Hercegovine na granici prema Crnoj Gori, te razmeu krevite Hercegovine i umovite Bosne, u blizini epan Polja gdje nastaje rijeka Drina.Foa je nekada bila grad sa prepoznatljivom arhitekturom tipinog bosanskohercegovakog ehera u orijentalnom duhu sa 18 mahala, 17 gradskih islamskih bogomolja, te arijom, gdje su se ranije deavala sva privredna deavanja u gradu. Aprila 1992. je poelo etniko ienje muslimanskog bonjakog stanovnitva, koje je okrunjeno januara 1994. godine promjenom imena grada i opine u Srbinje[2], da bi februara 2004. godine Ustavni sud BiH taj naziv proglasio nelegalnim i diskriminatorskim, te je vraeno ime Foa.

Geografija

Foa je opina sa najviim vrhom u Bosni i Hercegovini (planina Magli, najvii vrh 2.386 metara), iji pojedini dijelovi pripadaju najviem planinskom podruju u BiH, od ega nekoliko visova premauje 2.000 metara nadmorske visine.Na podruju opine Foa se nalazi jedina prauma u Bosni i Hercegovini i najvea u Evropi - Peruica koja se nalazi u okviru Nacionalnog parka Sutjeska, gdje se u jo uvijek netaknutom rezervatu prirode nalaze najvei evropski uzorci jele (63 m) i omorike (65 m), te kapitalni primjerci bukve, kao i Vodopad Skakavac.Kanjon rijeke Tare je po dubini najvei u Evropi i drugi u svijetu, odmah iza Grand kanjona u Sjedinjenim Amerikim Dravama. Rezervat prirode je postao okupljalite poklonika splavarenja i raftinga, planinarenja, lova i ribolova i onih koji uivaju u netaknutim prirodnim ljepotama. U ovom preostalom otoku iskonske prirode ivi arolik svijet flore i faune, pa je zbog toga proglaen strogo zatienim rezervatom, koji se iskljuivo koristi za nauku i obrazovanje s ciljem da se u potpunosti sauva za budue generacije.

AladzaDamijaAlada damija pripada tipolokoj grupi jednoprostornih potkupolnih damija klasinog stilskog izraza sa otvorenim spoljnim trijemom koji je natkriven kupolicama i munarom prislonjenom uz desnu stranu.Sadanje stanje dobraGodine 1992. miniran je i potpuno uniten kompleks Alada damije u Foi sa objektima koji mu pripadaju: turbetom Ibrahima, sina osnivaa damije, mezarima koji su se nalazili istono, juno i zapadno od damije i nadgrobnim spomenikom osnivaa Hasana Nazira, adrvanom i esmom u zidu dvorita, kamenim zidom na jugoistonoj strani, vei potez kamenog zida na jugozapadnoj strani, junoj i zapadnoj kapiji, a svi ostaci kamionima su odvezeni u korito rijeke Drine.

5. Sadanje stanje dobraDamija Mehmed-pae Kukavice je minirana 28.5.1992. godine: potpuno je sruena munara, uniten enterijer damije, potpuno uniten spoljni trijem sa sofama, zapaljeni su i potpuno uniteni medresa, abdesthana i stan muderisa. Kupola damije se konano obruila u jesen 2002. godine.Prilikom terenskog uviaja 16.2.2004. godine evidentirano je sljedee:Cijela kupola se sruila u unutranji prostor damije. Na povrinskim dijelovima gomile obruenog kamenog materijala mogu da se uoe klinasto obraeni komadi kamena sedre, to upuuje na zakljuak da je kupola bila zidana sedrom. Naslage obruenog kamenog materijala veoma su velike, tako da bez paljivog otkopavanja i trijae ovog materijala nije mogue vidjeti da li su se zadrali neki fragmenti dekoracija i sl.Potpuno su se sruili jugozapadni i jugoistoni zid damije, a od munare je ostao samo donji dio kamenog postamenta. Sa preostalog dijela konstrukcije tambura, koji se djelimino zadrao iznad sjeverozapadnog i sjeveroistonog zida, vise ostaci bakrenog limenog pokrova kupole. U zoni tambura, koji se jo uvijek nije obruio, vidljivi su ostaci zidnih bojenih dekoracija, a na preostalim strukturama zidova, pandantifa, trompi i tambura jo uvijek se nalaze elipsaste i krune bakrene ploe sa kaligrafskim zapisima.Nema nikakvih vidljivih ostataka objekta medrese. Prostor kompleksa damije i medrese Mehmed-pae Kukavice nije zagraen ogradom, niti su ostaci objekta damije zatieni od daljnjeg propadanja.

Podaci o dobruLokacijaOptina Foa se nalazi na prostoru Gornjeg Podrinja, na tromei Bosne, Hercegovine i Crne Gore, i u neposrednoj blizini planine Zelengore. Grad Foa se nalazi na prosjenoj nadmorskoj visini od 385 m i smjeten je na brdovitom terenu, na uu rijeke ehotine u Drinu.Najbitniji elementi, koji su i uslovili stvaranje grada na ovom prostoru, jesu: prirodni ambijent sa okolnim brdima, dvije rijeke - ehotina i Drina, i vegetacija koja proima cijelu gradsku strukturu i predstavlja njen nerazdvojni dio. To jedinstvo prirode i izgraenih struktura ini Fou prepoznatljivom i izdvaja je od ostalih urbanih istorijskih struktura u Bosni i Hercegovini.Sam prostor na kome je smjeten grad, zavretak kanjona ehotine i njeno ue u Drinu, predstavlja gravitaciono sredite ireg podruja i mjesto na kome se jo u ranoj istoriji nalazilo sjecite puteva sa vie strana.storijski podaciNaseljenost ueg podruja Foe moe da se prati jo od predistorijskog perioda, a samo gradsko naselje od srednjeg vijeka.Opis dobraS obzirom na to da je Foa svoj puni procvat doivjela u periodu osmanske uprave, od druge polovine 15. do kraja 16. vijeka, i njena arija predstavlja jednu od najvanijih karakteristika grada, ona je njegov komercijalni centar, zona u kojoj se obavlja veina privrednih aktivnosti.Istorijsko jezgro Foe njena arija predstavlja spomenik kulture s obzirom na kulturno-istorijski karakter njene cjeline i njenu nepromijenjenost kroz cijelu istoriju razvoja. Ipak, njena najvea vrijednost jeste ambijentalna njena prostorna kompozicija. Ovaj ansambl karakterie i koncentracija monumentalnih objekata, pojedinanih arhitektonskih akcenata, ija arhitektonska vrijednost nije posebno velika, ali je njihov raspored takav da prua mogunost preciznog definisanja urbane kompozicije.Kompletna foanska arija sastoji se od tri integralna dijela: Donje, Prijeke i Gornje arije, koje predstavljaju jedinstven urbano-arhitektonski definisan sklop. S ciljem to boljeg razumijevanja uticaja koji su uslovili formiranje foanske arije, neophodno je izvriti analizu koja obuhvata mnogo iri prostor.Od svog postanka Foa se razvijala kao tipian trgovako-zanatski grad. Prema svom obliku, predstavlja nepravilan i slobodno razvijen grad s poslovnim centrom u sreditu, a stambeni dijelovi su smjeteni po okolnim padinama oko uskih i krivudavih sokaka.U optoj urbanistikoj koncepciji grada istiu se njegova dva izrazita inioca, rijeke Drina i ehotina, koje se sastaju u samom mjestu i dijele naselje na dvije gotovo samostalne cjeline. Trei sredinji dio ini brdovit teren koji se sputa na tri strane prema koritima dviju rijeka. Oblik grada potpuno je podreen ovim prirodnim odrednicama. Centralni dio naselja, izmeu dviju rijeka, predstavlja i poslovni i administrativni centar grada koji je gusto izgraen. Oko njega se nalaze stambene zone rjee strukture i izgraenosti.Cjelokupnu arhitektonsku strukturu grada definiu stambene jedinice kao najbrojniji objekti i damijski kompleksi sa munarama koje izranjaju iznad krovova okolnih objekata. Foanske kue su, u pravilu, jednospratnice jednakih visina sa izrazitom horizontalnom razvijenou strukture, to je istaknuto posebno niskim etvorovodnim krovovima sa pokrovom od eremide, boje opeke. Ta karakteristina struktura i silueta grada posebno su vidljive u dijelu u kome su smjetene Careva i Kukaviina damija u ariji. Obje damije su smjetene na jednom istaknutom breuljku i ine prostorni orijentir grada.Istorijski razvoj urbane strukture grada Foe moe da se prati slojevito od srednjovjekovlja do dananjih dana.Jezgro srednjovjekovne Foe razvilo se u dijelu koji zatvara Drina sa ehotinom. Na takav zakljuak upuuje ve sam popis foanskog hasa u kome se na jednom mjestu o jednom zemljitu na desnoj obali ehotine kae da se nalazi prema Hoe, to ukazuje da je varo van tog prostora i nasuprot njemu, za koje znamo da su se prostirala s desne strane ehotine. Slika srednjovjekovne Foe moe da se rekonstruie na sljedei nain: naselje na blagoj padini do breuljka na kome se danas nalazi Sahat-kula, na njegovoj jugoistonoj periferiji trg (Pazarite) i iznad trga crkva (dananja Careva damija), kao najznaajniji elemenat naselja. Razvoju srednjovjekovnog naselja na ovom mjestu pogoduju blagi breuljkasti teren, vrlo pogodan za izgradnju, i neposredna blizina tekue vode (Bejti, 1956, str. 43). To podruje je postalo i jezgro kasnijeg grada nastalog u osmanskom periodu, koji se poinje razvijati u irinu. Taj dio Osmanlije su nazvale Ortakol (sredinji ili centralni kraj). U tom dijelu je sagraena i prva i najstarija foanska damija, a nedaleko od nje i prvi duani osnov budue arije.Kao i kod ostalih naselja nastalih za vrijeme osmanske vladavine, vidljiva je podjela grada na zone, i to: trgovako-zanatski, poslovni i stambeni dio. Takav teritorijalni raspored Foa je zadrala do danas.Foanska arija se formirala na neravnom padinskom terenu i u izlomljenoj liniji, to pokazuje da se prilagodila zateenom stanju, tj. da se formirala du srednjovjekovnog tranzitnog puta. Najznaajniji dio arije je bio trg Pazarite, koji se nalazi ispod Careve damije. Ovaj trg nije znaajnije promijenio svoj izgled u odnosu na srednjovjekovni oblik. Trg je velike povrine, nepravilnog, zrakastog oblika i formiran je na terenu s nagibom prema ehotini sa sedam okolnih ulica koje se sastaju na tom prostoru iz razliitih dijelova grada. Shodno svojoj namjeni, u kasnijim periodima, postao je sajmeni trg i jo kasnije pijaca.Podaci o starom Dubrovakom drumu pokazuju da je on prolazio kroz sredite grada, upravo preko trga, sputajui se okomito na korito ehotine. S obzirom na tu injenicu, moe da se pretpostavi da se na trgu u srednjem vijeku nalazilo nekoliko trgovakih mjesta koja e se u kasnijem osmanskom periodu transformisati i proiriti tako da se duani pojavljuju uz njegovu sjevernu i istonu stranu. Nastavak foanske arije se formira du Dubrovakog druma prema jednoj i drugoj strani, tako da se stvaraju tri zasebne cjeline: Prijeka, Gornja i Donja arija.Prijeka arija, koja je i danas zadrala svoje ime, formirala se u ulici koja vodi od trga prema sjeverozapadu, do Sahat-kule, gdje se lomi gotovo pod pravim uglom i nastavlja dalje prema jugu. Ovaj dio arije od Sahat-kule se naziva Gornja arija. U njoj su, osim duana, bili smjeteni i hanovi i karavan-saraj. U produetku te ulice nalazio se lokalitet Dogana (na italijanskom: carinarnica), to upuuje na to da su se i na tom mjestu nekada nalazili duani, tj. da se Gornja arija nekada protezala i dalje prema jugu. Donja arija se prostirala du ulice koja se strmo sputa od trga prema nekadanjem drvenom mostu na ehotini pored ehove damije. Ova arija se nekada u dokumentima javlja i kao Carska ili Sultan-arija. Strmi dio ulice izmeu trga (Pazarita) i Prijeke arije se zvao Prazi (Pragovi), to ukazuje na to da se tu nekada nalazilo stepenite (Bejti, 1956, str. 44). U Foi je nekada postojala i etvrta arija, smjetena u Donjem polju, u mahali Atik-damije, uz tranzitni put. Ova arija, ipak, nije nikada bila posebno razvijena, jer je sluila samo za snabdijevanje okolnog stanovnitva.Jedan dio duana je formiran i na podruju Ortakola, koje vodi od trga prema Donjem mostu preko ehotine. Nema podataka o tome da su na tom prostoru postojali duani u starije vrijeme, pa moe da se pretpostavi da se ovaj dio arije formirao kasnije, kada je izgraen novi (donji) most na ehotini i kada ovaj dio grada postaje prometan (Bejti, 1956, str. 45).S obzirom na to da u vrijeme stvaranja Foe kao grada nije postojao kolski saobraaj, tj. prevozilo se konjima ili se ilo pjeke, i proporcije ulica su bile formirane u zavisnosti od toga. Sve ulice su dosta uske i bez diferenciranog poprenog profila na kolsku stazu i plonik. Posmatrajui foanske ulice, moe da se primijeti da veina njih formira tzv. sistem koridora, koga definiu visoki avlijski zidovi koji dijele privatni dio stambenih kompleksa od javnog dijela ulica. Prema ostacima koji mogu da se nau u pojedinim dijelovima, moe da se pretpostavi da su ulice u Foi bile kaldrmisane. Dio malobrojnih ostataka jo uvijek moe da se vidi na strmoj ulici koja se sputa od Gornje arije pored Sahat-kule, koja se zvala Kaanik (Bejti, 1956, str. 48).Relativna privredna pasivnost istorijskog jezgra u austrougarskom periodu, pa sve do kraja II svjetskog rata, kao i posljedice posljednjih ratnih deavanja i postratnog perioda nisu omoguavali bri razvoj novih struktura u tkivu arije. Ova injenica predstavlja donekle i srenu okolnost, jer se do danas, ipak, uspjela da sauva njena planska osnova.Iako arhitektonska i umjetnika vrijednost pojedinanih objekata u ovoj zoni nije velika, oni, ipak, svojom koncentracijom, prostornim rasporedom, pripadnou istom istorijskom stilu, kao produkti istog vremena, i prostornim meuodnosima utiu na formiranje opte slike istorijskog ambijenta."Sve objekte u okviru foanske arije moemo da podijelimo na: objekti spomenike vrijednosti (objekti koji imaju arhitektonsko-umjetniku vrijednost i istorijski znaaj) su: Careva damija sa grobljem, damija Mehmed-pae Kukavice sa medresom, ehova damija, Han i Sahat-kula, kao i prostor Pazarita (kao srednjovjekovni prostor); objekti visoke ambijentalne vrijednosti (svojom pojavom predstavljaju najkarakteristinije take odreenog ambijenta, odnosno ekstremne izraze njegove autentinosti): tri ouvane kamene magaze i dva najouvanija duana u ariji; objekti koji ne pripadaju stilu, ali svojim proporcijama i smjetajem na terenu ne ugroavaju istorijski identitet prostora; veina objekata novije izgradnje je naruila ambijentalne vrijednosti istorijskog tkiva nametljivim i glomaznim gabaritima, primjenom novih materijala i nekoegzistirajuim odnosima prema susjednim objektima. Takoe, naknadne intervencije na ouvanim starijim objektima obezvrijedile su same objekte, tako da oni nisu u skladu sa ambijentom (Grupa autora, 1983, str.11).POJEDINANI OBJEKTI I GRADITELjSKE CJELINE SPOMENIKE VRIJEDNOSTICareva damija (Sultan Bajezida Valije II damija) u FoiCareva damija se nalazi u Carevoj mahali u samom centru grada Foe, na prostoru izmeu rijeka Drine i ehotine, a iznad nekadanjeg srednjovjekovnog otvorenog trga zvanog Pazarite. Careva (Sultan Bajezida Valije II, 1483-1512) damija, shodno prostorno-tlocrtnom rjeenju, pripada tipu jednoprostornih damija sa etvorostrenim krovom i kamenom munarom.Careva damija u Foi je zapaljena, a munara minirana u aprilu 1992. godine.Detaljnije informacije o ovom objektu mogu da se nau u Odluci o proglaenju Mjesta i ostataka graditeljske cjeline Careva damija (Sultan Bajezida Valije II damija) u Foi nacionalnim spomenikom.Damija Mehmed-pae KukaviceShodno tarihu isklesanom u kamenoj tabli, koja se nalazila uzidana iznad ulaznih vrata, damija Mehmed-pae Kukavice je sagraena hidretske 1165. (1751/1752) i bila je posljednja damija koja je sagraena u Foi.Pripadala je tipolokoj grupi jednoprostornih potkupolnih damija sa otvorenim spoljnim trijemom.Damija Mehmed-pae Kukavice je minirana 28.5.1992. godine: potpuno je sruena munara, uniten enterijer damije, potpuno uniten spoljni trijem sa sofama, zapaljeni su i potpuno uniteni medresa, abdesthana i stan muderisa. Kupola damije se konano obruila u jesen 2002. godine.Detaljnije informacije o ovom objektu mogu da se nau u Odluci o proglaenju Graditeljske cjeline Damija i medresa Mehmed-pae Kukavice u Foi nacionalnim spomenikom. Kadi Osman-efendijina (ehova) damija Kadi Osman-efendijina ili u narodu poznata kao ehova damija nalazi se ispod Pazarita pokraj nekadanje Donje arije, u blizini Gornjeg mosta preko ehotine. Objekat se ubraja meu spomenike koji se prema svojoj arhitekturi izdvaja od uobiajenog tipa damija graenih na naim prostorima: njen tlocrtni oblik je bio izduen po poprenoj osi, ulazna vrata su bila izraena od dva komada ljeskovog drveta; postojala su dva mihraba jedan u unutranjosti objekta i jedan u spoljnoj desnoj sofi; munara je bila smjetena na lijevoj strani od damijskog ulaza.Natpis na damiji, na kamenoj tabli, veliine 35x78 cm, uzidanoj nad ulazom u damiju, kazuje da je godina izgradnje damije hidretska 1002. (1593/94) (Mujezinovi, 1998, str. 49).Damija je sruena u toku rata 1992-95. godine.Detaljnije informacije o ovom objektu mogu da se nau u Odluci o proglaenju Mjesta i ostataka istorijskog spomenika ehova damija (Kadi Osman-efendijina damija) u Foi nacionalnim spomenikom. Medresa Hadi Mehmed-pae KukaviceOva medresa je najmlaa i posljednja medresa izgraena u Foi. Dovrena je 1758. godine a bila je smjetena pored same osnivaeve damije u Gornjoj ariji, u vidu krila, na lijevoj strani damijskog dvorita, cijelom duinom od ulice na sjeverozapadu do damije na sjeveroistoku. Prije izgradnje ove medrese, u Foi su postojale barem jo dvije medrese, ali su obje propale prije izgradnje Mehmed-paine medrese. Mehmed-paina medresa, sagraena, svakako, odmah poslije damije, u svoje vrijeme bila je jedina takva ustanova u Foi.Detaljnije informacije o ovom objektu mogu da se nau u Odluci o proglaenju Graditeljske cjeline Damija i medresa Mehmed-pae Kukavice u Foi nacionalnim spomenikom.Karavan-saraj Mehmed-pae Kukavice Jedan od manjeg broja sauvanih objekata ovog tipa u BiH predstavlja i karavan-saraj u Foi, koji je prije 1758. godine sagradio Mehmed-paa Kukavica, osmanski feudalac, porijeklom iz sela Popa u Sutjesci, ijim sredstvima je sagraena i oblinja damija i Sahat-kula (Finci, Taubman, 1954, str. 113). Ovaj karavan-saraj, koji nosi naziv i Veliki han, tipian je primjer grupe hanova bez dvorita, pravougaone osnove i vrlo jednostavne dispozicije. U prizemlju se nalazila jedna velika konjunica, a sa lijeve i desne strane od ulaza po jedna magaza za robu koju su putnici ili prodavali ili kupovali. Uz glavni ulaz u konjunici nalazi se stepenite koje vodi u centralni hol na prvom spratu oko kog su poredane spavae sobe. Na jednoj uoj strani hola bila je smjetena prostorija za umivanje i toaleti.Detaljnije informacije o ovom objektu mogu da se nau u Odluci o proglaenju Istorijskog spomenika Hana Mehmed-pae Kukavice u Foi nacionalnim spomenikom.Sahat-kula Mehmed-pae Kukavice U neposrednoj blizini damije i drugih zadubina Mehmed-pae Kukavice u Foi nalazi se i njegova Sahat-kula. S obzirom na to da ne postoje pisani tragovi o izgradnji ovog objekta, moe da se pretpostavi da je izgraen nakon 1758. godine, jer se ne pominje u vakufnami Mehmed-pae Kukavice iz te godine. Sahat-kula je izgraena poslije tog vremena, ali sigurno prije 1761. godine, kada je Mehmed-paa bio prognan iz Bosne i smaknut (Bejti, 1957, str. 48).Detaljnije informacije o ovom objektu mogu da se nau u Odluci o proglaenju Istorijskog spomenika Sahat-kule Mehmed-pae Kukavice u Foi nacionalnim spomenikom.arija - duani i magazeDuani i magaze bili su nosioci gotovo cjelokupne privredne aktivnosti u ariji. Duani su sluili i za proizvodnju i za prodaju robe, a magaze su, uglavnom, sluile za uskladitenje, a rijetko za prodaju. Prijeka arija sastoji se od nepravilnih nizova usitnjenih prostora - duana graenih lakim materijalima, u duhu lokalne graditeljske tradicije. Osnovna karakteristika svih duana je njihova ista i naglaena konstrukcija. Svi pokretni dijelovi i fiksni ispunski elementi bili su drveni, koji se samo na spratnim objektima prekrivaju malterom.Duani su manji prizemni objekti izraeni od drveta sa pokrovom od eremide. Nizani su sa obje strane ulica i obino su bili izdignuti iznad nivoa ulice. Bili su otvoreni prema ulici i sa prednje strane zatvarali se sa dva drvena kapka, koji ine dvodijelni epenak. Gornji iri dio se podie u horizontalu i vjea ispod strehe, a donji otvara i polae na konzolno isputene podne grede. Donji kapak, kada je duan otvoren, koristi se za rad ili sjedenje. Svi duani su pravljeni malih dimenzija sa namjerom da sve bude nadohvat ruke. U radnju se nije ulazilo, ve se trgovina odvijala sjedei na epencima. Shodno stilskim karakteristikama, duane moemo da podijelimo na:1. duan sa vertikalno podiznim dvodijelnim epenkom:- bez magaze,- sa magazom,- sa magazom na sprat,- ispod objekta (ili na sprat).2. duan sa horizontalno kliznim ili sklopivim kapcima evropeizovani tip. Ovi duani su na nivou ulice i u njih se obavezno ulazi;3. magaza od tvrdog materijala, nekada pokrivena svodom;4. osavremenjeni tip prodavnice u nivou ulice sa vratima i izlozima (Grupa autora, 1983, str. 12). Magaze su masivniji objekti sa kamenim zidovima. Graene su po uzoru na duane u Dubrovniku. Prodajni prostori su bili u prizemlju a iznad nje nalazilo se skladite. S ciljem zatite od provale i poara, prozori su zatieni demirima (eljeznim reetkama) i kapcima, a vrata su izraena od kovanog eljeza, i uglavnom su imali zavrnu profilaciju kameni vijenac. Osnovni konstruktivni sistem su debeli kameni zidovi zasvoeni voltom od sedre, a meuspratne konstrukcije su od gusto poredanih drvenih greda sa debelim nabojem od ilovae. Stepenite je vrlo usko, 0,50-0,60 m, a za ulazak u podrum i na posljednji sprat su se koristile merdevine.

GACKOOOOOOOOOOOOOOOOO5. Sadanje stanje dobraUvidom koje je izvreno na lokalitetu u svibnju mjesecu 2005. godine, utvreno je sljedee:- objekt Crkve sv. Nikole u Sreviima je graevinski u loem stanju,- objekt je utonuo u odnosu na razinu terena; pritisak tla ugroava statiku stabilnost zidova,- na fasadama objekta vidljiva su konstruktivna oteenja i pukotine,- kamene ploe krova su u prilino loem stanju, tako da krov prokinjava,- vidljiva ra na dijelu zvonika, ispod zvona, - vidljivi su tragovi vlage u objektu,- sauvani fragmenti ivopisa Crkve sv. Nikole u Sreviima su u loem stanju zbog tonjenja crkve prilikom ega dolazi do pucanja zidova, posebno na kutovima zapadnog zida sa sjevernim i junim. Pukotine izazivaju vlagu koja se iri u donjim zonama zapadnog, sjevernog i junog zida u visini 50 cm. Na pojedinim vlanim mjestima na zidovima se uhvatila plijesan, a fragmentni fresko-ostaci su promijenili boju sve do crne. III - ZAKLJUAK Primjenjujui Kriterije za proglaenje dobara nacionalnim spomenikom (Slubeni glasnik BiH, br. 32/02 i 15/03), Povjerenstvo je donijelo odluku kao u dispozitivu. Odluka je utemeljena na sljedeim kriterijima:A. Vremensko odreenjeB. Povijesna vrijednostC. Umjetnika i estetska vrijednostC. I. Kvaliteta obradeC.III. ProporcijeC.IV KompozicijaC. V. Vrijednost detaljaD. itljivostD. II. Svjedoanstvo o povijesnim mijenamaD. IV. Svjedoanstvo o odreenom tipu, stilu ili regionalnom maniruE. Simbolika vrijednostE. II Sakralna vrijednostE. III. Tradicionalna vrijednostE. IV. Vezanost za rituale i obredeE V. Znaaj za identitet skupine ljudiG. IzvornostG. II. Materijal i sadrajG. III. Namjena i upotrebaG. IV.Tradicija i tehnikeG. V. Poloaj i smjetaj u prostoruG. VI.Duh i osjeanjaH. Jedinstvenost i reprezentativnostH.I. Jedinstven ili rijedak primjerak odreenog tipa ili stila Sastavni dio ove odluke su:- kopija katastarskog plana,- z.k. izvadak, posjedovni list,- fotodokumentacija,- grafiki prilozi. Koritena literaturaU toku voenja postupka proglaenja Crkve sv. Nikole u Sreviima kod Gacka nacionalnim spomenikom, koritena je sljedea literatura: 1890. Stojanovi, Sopoanski spomenik, Spomenik SKA, III, Beograd, 1890. 1898. Milje, Putne crtice, Bosansko hercegovaki istonik, br 23, Sarajevo.1898. 1959. Tralji, Moin, irilski spomenici u Bosni i Hercegovini, Nae starine VI, Sarajevo, 1959. 1966. V. Kora-V. J. uri, Crkve sa prislonjenim lukovima u staroj Hercegovini i dubrovako graditeljstvo XV-XVII vek, Zbornik Filozofskog fakulteta VIII, Beograd, 1964., 576 1972. Kajmakovi, Zdravko, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Veselin Maslea, Sarajevo, 1971. 1985. Mandi, Novak Studo, Gacko kroz vijekove, Prilozi istoriji Gacka, Trebinje, 1985. 2002. evo, Ljiljana, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, Glas srpski, Grad Banja Luka, Banja Luka, 2002.

OD 2. SAMO MUNARA OSTALADZAMIJA BR. 3 TESKO DOSTUPNABR.4.KLJUC---5. Sadanje stanje dobraUvidom na terenu 17. maja 2005. godine ustanovljeno je sljedee:Pristup Starom gradu Kljuu sa istoka preko glavne kapije je nemogu. Strma padina kojom se nekada prilazilo gradu, vjerojatno gustim serpentinama, posuta je kamenjem koje otpada sa zidova grada i raznim neprohodnim raslinjem. Ista situacija bila je i poetkom 19. stoljea, to se vidi iz tadanjeg opisa grada (Deli, 1911, 495).Zidovi i objekti u utvrenju u loem su stanju usljed dugogodinjeg neodravanja i fizikog oteenja. Pojedini dijelovi objekata, kao to su vanjska strana istonog zida, ulaz, kule i perimetralni bedemi, teko su oteeni i porueni. Na pojedinim dijelovima stijena su propali. Oko dvije treine povrine u unutranjosti utvrenja su neprohodne zbog gustog rastinja (drvee, iblje i draa). Iz svega navedenog proizlazi da je grad gotovo nemogue obii.Sudijska stolica jugoistono od grada je, takoer, potpuno zarasla, mada je bila iena pri istraivanjima . Belagia, sedamdesetih godina prolog stoljea. U toku su radovi na obnovi damije koje realiziraju sami mjetani.- na objektu damije ugraena je nova stolarija prozorski otvori i vrata;- za pokrivanje damije koriten je crijep;- na objektu, posebno u enterijeru objekta, primjetna su oteenja koja nisu u cjelini sanirana;- munara je potpuno poruena; - stari niani su povaljani i nezatieni od daljnjeg propadanja. III - ZAKLJUAK Primjenjujui Kriterije za donoenje odluke o proglaenju dobra nacionalnim spomenikom (Slubeni glasnik BiH br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedeim kriterijima:A) Vremensko odreenjeB) Historijska vrijednostC) Umjetnika i estetska vrijednost IV. Kompozicija VI. Vrijednost konstrukcijeD) itljivost (dokumentarna, nauna, obrazovna vrijednost)I. Materijalno svjedoanstvo o manje poznatim historijskim razdobljimaII. Svjedoanstvo o historijskim mijenamaIV. Svjedoanstvo o odreenom tipu ili stiluE) Simbolika vrijednostII. Sakralna vrijednostIII. Tradicionalna vrijednostV. Znaaj za identitet grupe ljudiF) Ambijentalna vrijednostII. Znaenje u strukturi i slici gradaG) IzvornI. Oblik i dizajn II. Materijal i sadraj III. Namjena i upotreba V. Poloaj i smjetaj u prostoru VI. Duh i osjeanjaH) Jedinstvenost i reprezentativnostI. Jedinstven i rijedak primjerak odreenog tipa Sastavni dio ove odluke su:- kopija katastarskog plana,- Rjeenje Zavoda za zatitu kulture SRBiH od 18.IV 1962. godine o upisivanju Starog grada Kljua u Registar zatienih spomenika kulture- fotodokumentacija:a) prenesena iz lanka Stipe Deliab) snimljena pri obilasku lokaliteta u maju 2005. god.- grafiki prilozi.BILECAAACAREVA DZAMIJA5. Sadanje stanje dobra Objekat Careva damija (Gradska damija) u Bilei je miniran 1992. godine i tom prilikom su potpuno uniteni krov, munara i enterijer damije, dok su zidovi objekta znatno oteeni. Na objektu ne postoje vrata, prozori, niti bilo koji dio enterijera.Uvidom na licu mjesta, koje je izvreno u aprilu 2006. godine, ustanovljeno je da su damijski zidovi u ruevnom stanju i da im prijeti daljnje uruavanje.Damijski prostor je gotovo neprohodan, zatrpan otpacima i samoniklim rastinjem.Na lokaciji damije se nalazi nekoliko hrpa kamenja sa fragmentima poruenih dijelova objekta.

VEVEDENJA CRKVA U BILECI (IMA SLIKA). Sadanje stanje dobraSvi objekti unutar manastira su u dobrom stanju.Na ulaznoj fasadi crkve Vavedenja Bogorodice, ispod zvonika, u zoni zabatnog zida, postavljena su 2 rasvjetna tijela, ija je eona povrina otprilike 25x110 cm. Na zapadnom fasadnom zidu stare punice je postavljeno, takoe, rasvjetno tijelo.U crkvi Vavedenja Bogorodice, prije par godina, uvedeno je centralno grijanje na struju sa prateom opremom: elektrinim bojlerom, radijatorima, bakrenim cijevima za razvoenje. Radijatori su fiksirani na donjim zonama zidova koje su oslikane. 6. Specifini riziciZbog uvoenja centralnog grijanja u crkvu Vavedenja Bogorodice, postoji bojazan da moe doi do promjene mikroklimatskih karakteristika unutar crkve, to moe negativno da utie na freske. III - ZAKLJUAKPrimjenjujui Kriterijume za donoenje odluke o proglaenju dobra nacionalnim spomenikom (Slubeni glasnik BiH br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedeim kriterijumima:A. Vremensko odreenje(dobra nastala od praistorije do kraja XX vijeka)B. Istorijska vrijednost(veza graevine, cjeline ili podruja sa istorijskom linou ili znaajnim dogaajem u istoriji)C. Umjetnika i estetska vrijednosti. kvalitet obrade,ii. kvalitet materijala,iii. proporcije,iv. kompozicija,v. vrijednost detalja,vi. vrijednost konstrukcije.D. itljivost(dokumentarna, nauna, obrazovna vrijednost)i. materijalno svjedoanstvo o manje poznatim istorijskim periodima,ii. svjedoanstvo o istorijskim mijenama,iii. djelo znaajnog umjetnika ili graditelja,iv. svjedoanstvo o odreenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,v. svjedoanstvo o tipinom nainu ivota u odreenom periodu.E. Simbolika vrijednosti. ontoloka vrijednost,ii. sakralna vrijednost,iii. tradicionalna vrijednost,iv. vezanost za rituale ili obrede,v. znaaj za identitet grupe ljudi.F. Ambijentalna vrijednosti. objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili podruja.G. Izvornosti. oblik i dizajn,iii. namjena i upotreba,v. duh i osjeanja,vi. drugi unutranji i spoljni inioci.

TUMULUS GREBNICE BILECA5. Sadanje stanje dobraUvidom na licu mjesta, 2. 6. i 12. i 13. 10. 2010. godine, ustanovljeno je sljedee;- Izvrena je identifikacija parcela putem GPS i preuzete su koordinate te utvrena je povrina zone zatite;- Evidentiran je prahistorijski tumulus i steci smjeteni na njemu;- Tumulus je obrastao raslinjem u dijelovima koji su blii povrini zemlje;- Nekropola sa stecima Grebnice je smjetena u umi;- Pojedini steci su okrnjeni, oteeni, prevrnuti, dijelom ili u potpunosti utonuli u zemlju;- Na stecima se nalaze biljni organizmi (liajevi i mahovina) u veoj ili manjoj mjeri;- Dio steaka je obrastao niskim raslinjem i utonuo, zbog ega se ne mogu u cjelosti sagledati. 6. Specifini rizici kojima je spomenik izloen- dezintegracija lokaliteta zbog dugogodinjeg neodravanja,- nepovoljni vremenski utjecaji,- samonikla vegetacija. III ZAKLJUAKPrimjenjujui Kriterije za donoenje odluke o proglaenju dobra nacionalnim spomenikom (Slubeni glasnik BiH br. 33/02 i 15/03), Povjerenstvo donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je utemeljena na sljedeim kriterijima:A) Vremensko odreenjeB) Povijesna vrijednostC) Umjetnika i estetska vrijednosti. Kvalitet obradeii. Kvalitet materijalaiii. Proporcijev. Vrijednost detaljaD) itljivost (dokumentarna, znanstvena, obrazovna vrijednost)i. Materijalno svjedoanstvo o manje poznatim povijesnim razdobljimaE) Simbolika vrijednosti. Ontoloka vrijednostii. Sakralna vrijednostiii. Tradicionalna vrijednostG) Izvornosti. Oblik i dizajnii. Materijal i sadrajiii. Namjena i upotrebaiv. Tradicija i tehnikev. Poloaj i smjetaj u prostoruvi. Duh i osjeanjaCRKVA SV. SAVE5. Sadanje stanje dobra Objekat crkve Sv. Save u Bilei je u dobrom stanju. 6. Specifini rizici Nema specifinih rizika. III ZAKLJUAK Primjenjujui Kriterijume za proglaenje dobara nacionalnim spomenikom (Slubeni glasnik BiH br. 32/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedeim kriterijumima: A. Vremensko odreenjeB. Istorijska vrijednost(veza graevine sa znaajnim dogaajem u istoriji)C. Umjetnika i estetska vrijednostiii. proporcije,iv. kompozicija,v. detalj.E. Simbolika vrijednosti. ontoloka vrijednost,ii. sakralna vrijednost,iii. tradicionalna vrijednost,iv. vezanost za rituale ili obrede,v. znaaj za identitet grupe ljudi.F. Ambijentalna vrijednosti. znaenje u strukturi i slici grada,iii. objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili podruja.G. Izvornosti. oblik i dizajn,ii. materijal i sadrina,vi. duh i osjeanja.