Społeczna psychologia środowiskowa

Augustyn Bańka

11

Redaktor prowadz¹cy: £ukasz ¯ebrowski

Redakcja: Ma³gorzata Dziurdzik

Korekta: Zespó³

Projekt ok³adki: Katarzyna Juras

ISBN: 83-7369-005-0

Tytu³ dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu

Wydawnictwo Naukowe �Scholar�ul. Krakowskie Przedmie�cie 62, 00-322 Warszawatel./fax 826 59 21, 828 95 63, 828 93 91dzia³ handlowy 635 74 04 w. 219 lub jak wy¿ej w. 108e­mail: info@scholar.com.plhttp://www.scholar.com.pl

Wydanie pierwszeSk³ad i ³amanie: WN �Scholar� (Jerzy £azarski)Druk i oprawa: Paper & Tinta, Warszawa

© Copyright by Wydawnictwo Naukowe �Scholar�, Warszawa 2002

5

Spis tre�ci

Wstêp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

CZÊ�Æ ITEORETYCZNE ORIENTACJE PSYCHOLOGII �RODOWISKOWEJ

Rozdzia³ 1. �ród³a i rozwój spo³ecznej psychologii �rodowiskowej . . . . . . . . . 251.1. Definicja psychologii �rodowiskowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

1.1.1. Pojêcie psychologii �rodowiskowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251.1.2. Problem poziomu analizy zjawisk w psychologii �rodowiskowej . . . . . 27

1.2. Rozwój psychologii �rodowiskowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281.2.1. Podstawowe stadia rozwoju psychologii �rodowiskowej na �wiecie . . . 291.2.2. Rozwój psychologii �rodowiskowej w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

1.3. Zewnêtrzne uwarunkowania rozwojupsychologii �rodowiskowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351.3.1. Psychologia �rodowiskowa a architektura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Architektura a psychologia �rodowiskowa w Europie . . . . . . . . . . . . . . 37Architektura a psychologia �rodowiskowa w USA . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

1.3.2. Psychologia �rodowiskowa a geografia behawioralna . . . . . . . . . . . . . . 461.3.3. Ruchy naturalistyczno-ekologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Rozdzia³ 2. Psychologia �rodowiskowa w tradycji psychologii percepcji . . . . . 522.1. �rodowisko przestrzenno-fizyczne w tradycji psychologii percepcji . . . . . . . . 522.2. �rodowisko przestrzenno-fizyczne w psychologii percepcji

szko³y Gestalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 562.3. �rodowisko przestrzenno-fizyczne w probabilistycznej

psychologii percepcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572.4. Teoria percepcji Gibsona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602.5. �rodowisko fizyczno-przestrzenne w szko³ach psychologii transakcyjnej. . . . 70

Rozdzia³ 3. Psychologia �rodowiskowa w tradycji psychologii spo³ecznej . . . . 723.1. Spo³eczno-kulturowy nurt psychologii transakcyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 723.2. Teorie atrybucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 753.3. Kurta Lewina teoria pola i psychologicznej ekologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Rozdzia³ 4. Psychologia �rodowiskowa w tradycji psychologii ekologicznej . . 804.1. Ekologiczny paradygmat psychiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 804.2. Rogera Barkera psychologia ekologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 824.3. Teoretyczna i praktyczna warto�æ teorii Barkera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 874.4. Modyfikacje paradygmatyczne uk³adu zachowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 904.5. Podej�cie ekologiczno-rozwojowe Urie Bronfenbrennera . . . . . . . . . . . . . . . . 91

6

Rozdzia³ 5. Konstrukty teoretyczne spo³ecznej psychologii �rodowiskowej . . 955.1. Specyfika spo³ecznej psychologii �rodowiskowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 955.2. Spo³eczna psychologia �rodowiskowa w perspektywie transakcyjnej . . . . . . . 985.3. Spo³eczna psychologia �rodowiskowa w perspektywie zmiany spo³ecznej . . . 100

CZÊ�Æ IIZAGADNIENIA I KIERUNKI BADAWCZE

Rozdzia³ 6. Percepcyjna i poznawcza schematyzacja �rodowiska . . . . . . . . . . . 1076.1. Ewolucja badañ nad percepcj¹ i poznaniem �rodowiskowym . . . . . . . . . . . . . 1076.2. Percepcja i poznanie �rodowiskowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

6.2.1. Rola zmys³u wzroku w spostrzeganiu przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . 110Sta³o�æ spostrzegania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

6.2.2. Kulturowe i jêzykowe aspekty percepcji �rodowiskowej . . . . . . . . . . . . 1176.2.3. Wp³yw emocji na percepcjê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

6.3. Mapy poznawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1196.3.1. Geneza pojêcia mapy poznawczej w psychologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1196.3.2. Teoria obrazu miasta Kevina Lyncha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1206.3.3. Weryfikacja teorii Lyncha w badaniach psychologicznych . . . . . . . . . . 122

W³asno�ci map poznawczych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123Ocena dystansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

6.4. Wyobra¿alno�æ �rodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1256.5. Rozwój umys³owych struktur poznawczych

�rodowiska w cyklu ¿ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1296.5.1. Rola aktywno�ci w rozwoju percepcji przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . 1306.5.2. Percepcja w³asnego cia³a jako pocz¹tek rozwoju

percepcji przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1316.5.3. Percepcja przestrzeni bliskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1326.5.4. Rozwój reprezentacji przestrzennych �rodowiska du¿ej skali . . . . . . . . 136

6.6. Indywidualna i spo³eczna schematyzacja �rodowiska jako miejsca . . . . . . . . . 1386.6.1. Fenomenologia miejsca Norberga-Schulza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1396.6.2. Poczucie miejsca Yi-Fu Tuana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1406.6.3. Teoria miejsca Davida Cantera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

Rozdzia³ 7. Przestrzeñ personalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1467.1. Funkcje przestrzeni personalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

7.1.1. Funkcja defensywna przestrzeni personalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1477.1.2. Funkcja aktywna przestrzeni personalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

7.2. Struktura przestrzeni personalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1487.2.1. Determinanty percepcji przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1497.2.2. Typy organizacji przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

Przestrzeñ o sta³ych cechach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152Przestrzeñ o zmiennych cechach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154Przestrzeñ nieformalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

7.2.3. Symboliczne i psychospo³eczne znaczenie przestrzeni personalnej . . . . 157

7

Rozdzia³ 8. Terytorialno�æ i zat³oczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1608.1. Terytorialno�æ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

8.1.1. Przestrzenno-fizyczne wymiary zachowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1618.1.2. Przestrzeñ broniona 1628.1.3. Terytoria wewn¹trzgrupowe a autokreacja przestrzeni mieszkalnej

i poczucia to¿samo�ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1648.1.4. Symbolika terytorium i jego granic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1668.1.5. Personalizacja terytorium i psychologiczna identyfikacja

z miejscem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1708.1.6. Struktura organizacyjna zachowañ terytorialnych . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

8.2. Zat³oczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1748.2.1. Uwarunkowania poczucia zat³oczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1748.2.2. Skutki zat³oczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

Teorie zat³oczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176Skutki zat³oczenia w badaniach nad zachowaniamiterytorialnymi zwierz¹t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178Skutki zat³oczenia w badaniach nad zachowaniamiterytorialnymi ludzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

8.3. Prywatno�æ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

Rozdzia³ 9. Stres �rodowiskowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1849.1. Teoretyczne podstawy stresu �rodowiskowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

9.1.1. Model fizjologiczny stresu �rodowiskowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1859.1.2. Model psychologiczny stresu �rodowiskowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

9.2. Stres i stresory �rodowiska fizycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1879.2.1. O�wietlenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1879.2.2. Ha³as . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1899.2.3. Drgania i wibracje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1909.2.4. Warunki klimatyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1929.2.5. Ciep³o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1929.2.6. Substancje chemiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1939.2.7. Promieniowanie i pole elektromagnetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

9.3. Czynniki modyfikuj¹ce reakcje na stres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1969.3.1. Ocena emocjonalna �rodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

Reakcje emocjonalne a czynniki �rodowiska fizycznego . . . . . . . . . . . . . 196Reakcje emocjonalne jako mediatory reakcji stresowych . . . . . . . . . . . . 198

9.3.2. Ocena poznawcza �rodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204Ocena zawarto�ci informacyjnej �rodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206Zawarto�æ informacyjna �rodowiska a rytmy zachowania . . . . . . . . . . . 209

9.3.3. Osobowo�æ a stres �rodowiskowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211Temperament . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212Wzory zachowañ: �twardo�æ� i zachowania typu A . . . . . . . . . . . . . . . . 214

9.4. Kataklizmy i katastrofy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2169.4.1. Kataklizmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2169.4.2. Katastrofy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

9.5. Stres miejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

8

Rozdzia³ 10. Warto�ci i postawy wobec �rodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22510.1. Warto�ci i przekonania jako regulatory postaw �rodowiskowych . . . . . . . . . 22510.2. Postawy �rodowiskowe a poczucie bezpieczeñstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22610.3. Postawy akceptacji zagro¿eñ �rodowiskowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22810.4. Postawy wobec otoczenia fizycznego: etyka �rodowiskowa . . . . . . . . . . . . . 23010.5. Postawy wobec �rodowiska naturalnego: etyka ekologiczna . . . . . . . . . . . . . 23310.6. Oddzia³ywanie na postawy wobec zagro¿eñ �rodowiskowych . . . . . . . . . . . 236

CZÊ�Æ IIIOBSZARY ZASTOSOWAÑ PSYCHOLOGII �RODOWISKOWEJ

Rozdzia³ 11. �rodowisko architektoniczne i urbanistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . 24311.1. Historia opozycji natura�miasto�dom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244

11.1.1. Miasto z perspektywy historycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24411.1.2. Dom a psychiczne potrzeby cz³owieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

11.2. Negatywne skutki ¿ycia miejskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24911.2.1. Bezdomno�æ i poczucie bezdomno�ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24911.2.2. Patologie psychiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25211.2.3. Patologia spo³eczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

11.3. Psychologiczne funkcje krajobrazu miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25511.3.1. Krajobraz miasta tradycyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25611.3.2. Krajobrazy miasta postmodernistycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25811.3.3. Miasto przysz³o�ci i krajobraz nowych emocji . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

11.4. Rewitalizacja przestrzeni miejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26211.4.1. Rewitalizacja zespo³ów �ródmiejskich i historycznych . . . . . . . . . . . 26211.4.2. Rewitalizacja osiedli i dzielnic mieszkaniowych . . . . . . . . . . . . . . . . 265

11.5. Psychologiczne problemy projektowania miast jako struktury miejsc . . . . . . 26711.5.1. Psychologia w projektowaniu �rodowiska miejskiego . . . . . . . . . . . . 26811.5.2. Model projektowania psychologicznej przestrzeni

urbanistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

Rozdzia³ 12. �rodowisko pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27412.1. �rodowisko i organizacja pracy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

12.1.1. �rodowisko pracy w klasycznych teoriach organizacji . . . . . . . . . . . 27412.1.2. �rodowisko pracy jako czynnik kultury organizacyjnej . . . . . . . . . . . 277

12.2. �rodowisko pracy fabryczne i przemys³owe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27912.3. �rodowisko pracy biurowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28112.4. �rodowisko pracy w warunkach ekstremalnych i niezwyk³ych . . . . . . . . . . . 28412.5. �rodowisko pracy a potrzeba zmienno�ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

12.5.1. Ró¿norodno�æ przestrzenna �rodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28712.5.2. Muzyka w �rodowisku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288

12.6. �rodowisko pracy a ró¿nice indywidualne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29112.7. �rodowisko pracy w erze informacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292

12.7.1. Technologie informacyjne a zmiany w �rodowisku pracy . . . . . . . . . 29312.7.2. Interakcja cz³owiek�komputer w �rodowisku pracy. . . . . . . . . . . . . . 294

9

12.7.3. Systemy informacyjne jako nowe czynniki stresu�rodowiskowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296

12.8. Telepraca i �rodowisko wirtualne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29712.8.1. Kryteria jako�ci �rodowiska telepracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30012.8.2. Mieszkanie jako �rodowisko pracy i ¿ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

Rozdzia³ 13. �rodowisko rekreacji i czasu wolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30313.1. Definicja rekreacji i czasu wolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30313.2. Historia rekreacji i czasu wolnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30513.3. Rekreacja i czas wolny a alienacja z pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30713.4. Zachowania rekreacyjne w czasie wolnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30913.5. Tendencje rozwojowe w rekreacji i konsumpcji czasu wolnego. . . . . . . . . . . 312

Rozdzia³ 14. �rodowisko w ochronie zdrowiai korygowaniu zaburzeñ zachowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31514.1. �rodowisko terapeutyczne i promuj¹ce zdrowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

14.1.1. �rodowisko a cele terapii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31814.1.2. Model techniczny interwencji i prewencji �rodowiskowej. . . . . . . . . 32114.1.3. Model psychoekologiczny interwencji i prewencji

�rodowiskowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32214.1.4. Cechy i wymagania ergonomiczne �rodowiska terapeutycznego. . . . 324

14.2. �rodowisko dla osób w starszym wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32714.2.1. Starzenie siê a jako�æ ¿ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32914.2.2. �rodowiskowe wspomaganie jako�ci ¿ycia osób starszych . . . . . . . . 330

14.3. �rodowisko uwiêzienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33214.3.1. Cz³owiek w warunkach uwiêzienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33214.3.2. Przestrzenno-fizyczne wyznaczniki interakcji w sytuacji

uwiêzienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33314.4. �rodowisko szpitalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334

Rozdzia³ 15. �rodowisko w edukacji i wychowaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33815.1. �rodowisko uczenia siê, zabaw i rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338

15.1.1. �rodowisko dzieciêce w przestrzeni ogólnofunkcjonalnej . . . . . . . . . 33915.1.2. Place zabaw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34015.1.3. O�rodki opieki nad dzieæmi: ¿³obki i przedszkola . . . . . . . . . . . . . . . 342

15.2. �rodowisko szkolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34515.2.1. Fizyczne milieu szko³y z przestrzeni¹ otwart¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345

Reakcje po�rednie na potencjalno�ci przestrzeni otwartej . . . . . . . . . 346Reakcje bezpo�rednie na przestrzeñ otwart¹ szko³y . . . . . . . . . . . . . . 347Strefy odosobnienia w sytuacji szkolnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348

15.2.2. Uk³ad zachowania wewn¹trz klasy szkolnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349Wybór miejsca a aktywno�æ i postawy uczniów . . . . . . . . . . . . . . . . . 349Przydzia³ miejsca a postawy i reakcje uczniów . . . . . . . . . . . . . . . . . 350

15.3. Znaczenie psychologiczne wielko�ci szkó³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35115.3.1. Wielko�æ szkó³ podstawowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35115.3.2. Wielko�æ szkó³ ponadpodstawowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352

10

Rozdzia³ 16. Programowanie, projektowanie i ewaluacja �rodowiska . . . . . . . 35516.1. Tradycyjny i nowoczesny paradygmat projektowania architektonicznego. . . 35516.2. Programowanie zasobów architektonicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35616.3. Uczestnictwo w procesie projektowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35616.4. Partycypacja czynnika ludzkiego w domenach projektowania

�rodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35816.5. Ewaluacja procesu i efektów projektowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35916.6. POE � ocena obiektów oddanych do eksploatacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360

Uwagi koñcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363

Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402

Indeks hase³ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414

11

Spis rysunków

Rycina 1.1. Zakres mo¿liwych wp³ywów cz³owieka na �rodowisko w zale¿no�ci odskali oraz rodzaju �rodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 1.2. Wzajemne zale¿no�ci architektury i psychologii . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 1.3. Starówka gdañska odbudowana zgodnie z wymogami modernizmu jestprzyk³adem dylematu, na ile w ¿yciu cz³owieka wa¿ny jest kszta³t funk-cjonalny przestrzeni fizycznej, a na ile kszta³t historyczny. . . . . . . . . . .

Rycina 1.4. Przebudowa centrum Sztokholmu zgodnie z regu³ami modernizmu jestprzyk³adem doktrynalnego zerwania z tradycj¹, �wiadomego odciêciasiê od transgeneracyjnej ci¹g³o�ci i preferencji modelu przyczynowo-skutkowego relacji cz³owiek��rodowisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 1.5. W ka¿dym przypadku projektowanie �rodowiska architektonicznegouwzglêdnia uczestnictwo ludzi. �Zachowanie� jest podstawow¹ jednostk¹analizy problemu projektowego, procesu projektowania oraz kryteriumoceny efektów projektowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 1.6. Podwójna rola dokumentacji polega z jednej strony na komunikowaniurozwi¹zañ, a z drugiej strony na weryfikowaniu w³asnych pogl¹dów, którenale¿y lub warto poddawaæ korekcie. Zapiski Schinkla z Manchesteru s¹przyk³adem sta³ego procesu uczenia siê �rodowiska . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 1.7. Zanieczyszczenie �rodowiska osi¹gnê³o takie rozmiary, ¿e góry �miecizauwa¿aj¹ nawet osoby na co dzieñ nieinteresuj¹ce siê swoim otocze-niem fizycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 2.1. Brunswika �model soczewkowy� procesów percepcyjnych �rodowiska. .

Rycina 2.2. Sprawdzanie trafno�ci ekologicznej wymaga wysi³ku, czêsto lokomo-cyjnego. Sam obraz na siatkówce, jak te¿ do�wiadczenie percepcyjneobserwatora nie wystarczaj¹, by rozstrzygn¹æ dylemat, jakiemu �rodo-wisku realnie odpowiada widziany jasny otwór na koñcu alei. W¹tpli-wo�æ, czy jest to mg³a, urwisko, czy inne zjawisko, mo¿e byæ rozwianajedynie poprzez percepcyjn¹ i lokomocyjn¹ aktywno�æ jednostki . . . . .

Rycina 2.3. Model percepcji ekologicznej wed³ug Gibsona . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 2.4. A. Pierwszym architektem, który w teorii architektury doceni³ zale¿no�æmiêdzy ruchem a postrzeganiem formy by³ Venturi (Venturi, Brown, Kze-nour, 1969). W Las Vegas po raz pierwszy w historii formy architekturydostosowano do szybko�ci samochodu i percepcji �wiadomo�ci�. B.Têsam¹ zasadê stosuje policja do uspokojenia ruchu. Szybka jazda samo-chodem nastawiona jest na wychwytywanie znaczeñ ze �rodowiska . . .

Rycina 2.5. Ten kamieñ-rze�ba zosta³ dostrze¿ony przez siedz¹c¹ parê jako poten-cjalna mo¿liwo�æ (afordancja) miejsca do siedzenia . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 2.6. Ogrodzenia, przepusty i tunele �u³atwiaj¹� ¿ycie wiêkszo�ci ludzi, alejednocze�nie coraz bardziej izoluj¹ od spo³eczeñstwa osoby niepe³no-

q

27

37

37

38

40

43

49

58

59

60

61

65

12

sprawne. �U³atwienie� to co�, co stanowi cechê �rodowiska, tj. afordan-cjê, która jednak mo¿e byæ ró¿nie postrzegana przez ró¿nych ludzi . . . .

Rycina 3.1. Percepcja ma niewiele wspólnego z fizjologi¹. A. Z³udzenie Amesa:w kulturze Zachodu trapez drzwi widziany jest jako prostok¹t. . . . . . . .

Rycina 3.2. Mê¿czy�ni ci¹gn¹cy linê: relief z mastaby Ti w Sakkarze, ok. 2400 p.n.e.

Rycina 3.3. Przedstawiciele niektórych kultur nie s¹ w stanie na podstawie rysunkuoceniæ prawid³owo odleg³o�ci i wskazuj¹ s³onia jako obiekt polowania

Rycina 3.4. Spo³eczeñstwa zachodnie ¿yj¹ w kulturze maszynowej, której podstaw¹jest m.in. k¹t prosty. Jego wszechobecno�æ w �rodowisku budowlanymnie sprawia ludziom ¿adnych k³opotów z interpretacj¹ iluzji optycznych

Rycina 3.5. W niektórych sytuacjach (jak d³ugie w¹skie przej�cia podziemne) spo-strzeganie spo³eczne to kombinacja ocen zdarzeñ, w³asno�ci otoczeniafizycznego oraz oszacowañ intencji uczestników sytuacji . . . . . . . . . . .

Rycina 3.6. Obraz osobowo�ci wed³ug Lewina. Obszary motoryczne (M) i spostrze-¿eniowe pozostaj¹ w kontakcie ze �rodowiskiem (S), lecz s¹ one regulo-wane przez g³êbiej usytuowan¹ strukturê osobowo�ci przedstawion¹ jakoró¿ne obszary otoczone granicami. Czê�ci peryferyjne (P) pokrywaj¹ war-stwy bardziej o�rodkowe (O), w samym �rodku znajduje siê wewnêtrznyobszar osobowo�ci (W) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 4.1. Wiejskie remizy stra¿ackie nie s¹ tym samym, co ich odpowiedniki w du-¿ych miastach. W krajobrazie wielkomiejskim remiza mo¿e byæ, co naj-wy¿ej, obiektem geograficznym. W ma³ej miejscowo�ci remiza to uk³adzachowania, skupiaj¹cy najró¿norodniejsze formy ¿ycia spo³eczno�ciw przekroju dnia, tygodnia i roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 4.2. Ma³e miasta maj¹ naturalnie wyodrêbnion¹ granicê. Takie miasta jakByczyna nie zmieni³y znacz¹co swoich granic od kilkuset lat . . . . . . . .

Rycina 4.3. Strefy penetracji uk³adu zachowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 5.1. Psychologia �rodowiskowa jako dyscyplina psychologii spo³ecznej zaj-muj¹ca siê zale¿no�ci¹ miêdzy �rodowiskiem spo³eczno-fizycznym a pro-cesami psychicznymi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 5.2. Model obszarów zainteresowania spo³ecznej psychologii �rodowisko-wej w relacji do transakcji indywidualno-�rodowiskowych oraz proce-sów psychologicznych (opracowano na podstawie Stokols 1978a, s. 259)

Rycina 6.1. Wzrokiem cz³owiek mo¿e przemierzyæ dystans bez kalkulacji czasu i wy-braæ sobie tak¹ informacjê, jak¹ chce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 6.2. Wzrokowe spostrzeganie odleg³o�ci. Pokazano tu kilka rodzajów wska�-ników wykorzystywanych przy spostrzeganiu odleg³o�ci: A � nak³ada-nie siê, B � wzglêdna wielko�æ, C � wysoko�æ po³o¿enia w p³aszczy�nie,D � gradient struktury powierzchniowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 6.3. Czêstotliwo�æ zatrzymywania siê wzroku podczas obserwacji grupy 16przyrz¹dów usytuowanych symetrycznie w czterech rejonach tablicyz przyrz¹dami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 6.4. Z³udzenie Zölnera w Ko�ciele Gruntwiga. Poniewa¿ linie równoleg³eprzeciête sko�nymi wydaj¹ siê nierównoleg³e, piony 1 i 4 wydaj¹ siêzbiegaæ ku górze, za� zewnêtrzne 1 i 2 � ku do³owi . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 6.5. Przyk³ady obiektów architektonicznych, które s¹ landmarkami . . . . . . .

66

72

73

73

74

76

78

84

85

86

97

98

110

112

113

115

121

13

Rycina 6.6. Przyk³ady mapy poznawczej doros³ego cz³owieka, zawieraj¹cej liczneb³êdy w odwzorowaniu przestrzeni, niekompletno�æ, �wiadcz¹cej o za-burzeniach w orientacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 6.7. Wyobra¿alno�æ budynku i miejsca jest funkcj¹ wbudowanych symbolilub kszta³tów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 6.8. Dok³adno�æ poznania i mapowania przestrzeni zale¿y od hierarchii ob-szarów �rodowiska (A) i zmienia siê w zale¿no�ci od zakotwiczenia swo-ich funkcji ¿yciowych w �rodowisku. Najczê�ciej ludzie ograniczaj¹ za-interesowania �rodowiskiem do swojej strefy ¿ycia, nadaj¹c im w hie-rarchii wa¿no�ci najwy¿sze priorytety, czego dowodzi mapa (B) zdobi¹-ca popularne w Rosji papierosy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 6.9. Mapa typu �jeste� lutaj�. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 6.10. Rozwój przestrzeni motorycznej u dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 6.11. Wymiary rozwoju poznawczego i przestrzennego . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 6.12. Sekularyzacja ¿ycia w Holandii doprowadzi³a w Hadze do wyburzenianiemal wszystkich ko�cio³ów. W efekcie powsta³ krajobraz pozbawionypunktów orientacyjnych. Ludzie, którzy wyjechali z Harlemu, po latachnie odnajduj¹ ¿adnych punktów charakterystycznych, które by³yby punk-tami zakotwiczenia dla ich map poznawczych konstruowanych w biegu¿ycia. Na wspó³rzêdnych geograficznych zburzonej w latach sze�ædzie-si¹tych w Harlemie ostatniej wie¿y ko�cielnej postawiono �muzeum pa-miêci miasta� z landmarkiem w postaci wie¿y widokowej. Przywraca-nie poczucia miejsca nie jest jednak spraw¹ ³atw¹ . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 6.13. Frankfurt nad Menem. Odbudowa fasady pierzei placu w formie atrapyspotka³a siê ze sprzeciwem �postêpowych� architektów i z wdziêczno-�ci¹ niemal wszystkich mieszkañców miasta. Wizualna rekonstrukcja hi-storycznych fasad domów kupieckich przywróci³a mieszkañcom poczu-cie klimatu miasta oraz rozszerzonego czasu. Ze wzglêdu na swój niepo-wtarzalny charakter w skali �wiatowej jest to dzisiaj ulubione przez tu-rystów miejsce wykonywania pami¹tkowych zdjêæ . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 6.14. Obna¿enie w scenerii ulicy zawsze bêdzie zachowaniem niedopasowa-nym do roli �rodowiskowej i oczekiwañ innych uczestników akcji. Jed-nak ocena, i¿ osob¹ obna¿on¹ jest zawodowy �aktor� zmienia percepcjêzdarzenia w aprobowany spektakl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 7.1. Obrona miejsca jest obron¹ przestrzeni osobistej, której naruszenie jestrównoznaczne z poczuciem zagro¿enia. Im wy¿sza jest koncentracja we-wnêtrzna jak w przypadku czytania gazety, tym przestrzeñ osobista jestsilniej broniona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 7.2. Wszyscy ludzie, a szczególnie dzieci, lubi¹ kontakt z formami rze�biar-skimi, które umo¿liwiaj¹ odbiór przestrzeni wszystkimi zmys³ami. Mo¿nasiê na nie wspinaæ, przytulaæ siê do nich, g³askaæ je, czuæ ich temperatu-rê oraz fakturê. Kontakt z tego typu formami pozwala jednostce koordy-nowaæ trzy sfery percepcyjne: infrakulturow¹, prekulturow¹ i mikrokul-turow¹. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 7.3. Przyk³adem architektury fasadowej jest budownictwo rezydencjalne tzw.nowobogackich. Nie s³u¿y ono wy³¹cznie do zamieszkiwania, ale przedewszystkim do pokazywania siebie innym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

124

126

127

128

132

134

139

141

143

147

150

153

14

Rycina 7.4. Toalety s¹ przyk³adem przestrzeni ucieczkowej mimo wysi³ku, jaki ar-chitekci w³o¿yli w ostatnich latach w poszukiwanie nowych rozwi¹zañw tym zakresie. Przyk³ad toalety zaprojektowanej w Kassel . . . . . . . . .

Rycina 7.5. Ko³owe usytuowanie grupy pozwala uczestnikom zachowaæ wzglêdemsiebie pozycjê zbli¿on¹ do pozycji twarz¹ w twarz. . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 7.6. Inwazja prywatno�ci jest czasami zachowaniem po¿¹danym równie¿w �wiecie doros³ych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 8.1. Mieszkanie i jego przestrzeñ jako terytorium podstawowe jest z regu³y ob-szarem silnie bronionym (A). Brak ostrych granic i barier broni¹cych dom�wiadczy o du¿ym zaufaniu mieszkañców i silnej wiêzi s¹siedzkiej (B) . . .

Rycina 8.2. Jak silnie i wcze�nie idea granicy jest wubodwana w umys³ cz³owieka,�wiadczy zabawa dzieci. Z ró¿nych odpadów buduj¹ �swoje� terytoria,oddzielaj¹c je od otoczenia symboliczn¹ granic¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 8.3. Dom Dogonów w Mali jest w takim samym stopniu budowl¹, co budo-w¹ terytorium rodziny. Plan trzech kwarta³ów mieszkalnych w wiosceKoro (kwarta³ 1. SOI NON GU; kwarta³ 2. ALPENONGOU; kwarta³ 3.BONONONGU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 8.4. Personalizacja przestrzeni jako: A � oznakowanie systemu warto�ci; B �oznakowanie dominacji oraz ³¹czno�ci z okre�lon¹ tradycj¹ . . . . . . . . .

Rycina 8.5. Model organizacyjny przestrzeni personalnej jako ogó³u jednostek tery-torialnych, zbiorów terytorialnych oraz kompleksów terytorialnych . . .

Rycina 8.6. Gettyzacja przestrzeni miejskiej ma kilka niezale¿nych przyczyn, ale jed-n¹ z najwa¿niejszych jest zbytni permisywizm dla pozornie ma³o zna-cz¹cych przejawów wandalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 8.7. Model zale¿no�ci miêdzy izolacj¹ spo³eczn¹ a poczuciem prywatno�cioptymalnej i realnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 9.1. Model stresu �rodowiskowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 9.2. Wa¿nym czynnikiem �rodowiskowym zdrowia psychicznego jest natu-ralne o�wietlenie s³oneczne. Czasami ten oczywisty warunek jest trudnydo spe³nienia lub stoi w konflikcie z innymi wa¿nymi czynnikami, jak³atwo�æ i koszt klimatyzacji. Szko³a bez okien w Las Vegas . . . . . . . . .

Rycina 9.3. Ha³as jest najgro�niejszym stresorem fizycznym i najtrudniej z nim wal-czyæ. Czasami u¿ytkownicy lokali rezygnuj¹ z widoku dla poprawy kom-fortu akustycznego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 9.4. Wenecja jest jedynym �rodowiskiem wielkomiejskim, gdzie w sposóbniemal dowolny mo¿na kontrolowaæ dop³yw stymulacji . . . . . . . . . . . .

Rycina 9.5. Zale¿no�æ swobody wyboru zachowañ od zawarto�ci informacyjnej sy-tuacji oraz jej nowo�ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 9.6. Wjechanie z du¿¹ prêdko�ci¹ w alejê drzew wi¹¿e siê z efektem migota-nia �wiat³a, co gwa³townie zwiêksza zawarto�æ informacyjn¹ w stopniugro¿¹cym wypadkiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 9.7. Zmienne warunkuj¹ce wp³yw katastrof naturalnych na powstawanie ne-gatywnych skutków psychologicznych wed³ug Perry�ego (za: Studen-ski, 2001, s. 307) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 9.8. Lista najwiêkszych katastrof (wg K. Lebeck, GIG). . . . . . . . . . . . . . . . .

155

158

159

162

167

169

172

173

180

182

186

188

190

203

205

210

218

220

15

Rycina 9.9. Zadania i procedury zarz¹dzania bezpieczeñstwem (Studenski, 2001) . .

Rycina 10.1. Kultura skandynawska bez w¹tpienia nale¿y do najbardziej proekolo-gicznych. Domy ekologiczne w Szwecji s¹ powszechnie praktykowa-nym rodzajem budownictwa, u¿ytkowanym zarówno przez ludzi zamo¿-nych, jak i maj¹cych przeciêtne dochody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 10.2. Lokalizowanie kana³ów odpowietrzj¹cych zbiorniki z benzyn¹ na grani-cy posiad³o�ci prywatnej z ostrze¿eniem o niebezpieczeñstwie jest przy-k³adem hipokryzji oraz filozofii NIMBY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 10.3. Eksploatacja ska³ zgodnie z etyk¹ wszystkiego jest czynem niemoral-nym. Niezale¿nie od tego, czy siê z tym zgadzamy, czy nie, górnictwoskalne wyrz¹dza bardzo powa¿ne szkody w krajobrazie naturalnym i choæ-by z tego powodu zasady tej etyki nie powinny byæ ignorowane . . . . . .

Rycina 11.1. Mapa Nolliego ukazuje przestrzenie pó³prywatne udostêpnione miesz-kañcom Rzymu i jako taka jest pierwsz¹ map¹ na �wiecie s³u¿¹c¹ nawi-gacji w celach rekreacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 11.2. Dom to nie tylko budynek, ale tak¿e przestrzeñ, w której nastêpuje za-w³aszczanie znaczeñ. Dla kierowcy ciê¿arówki domem jest jego miasto

Rycina 11.3. Bezdomno�æ nie jest wy³¹cznie brakiem dachu nad g³ow¹, ale �wiado-mo�ci¹ nieposiadania przestrzennego uk³adu odniesienia obliguj¹cegodo odpowiedzialno�ci za siebie, otoczenie i innych . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 11.4. Biurokracja jest istotnym �ród³em bezdomno�ci, gdy eliminuje z prze-strzeni mieszkalnej dawnych mieszkañców, których nie staæ na op³ace-nie czynszu w nowym standardzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 11.5. Zabarykadowany dom w Jersey City w zabudowie szeregowej przezna-czonej dla ludno�ci murzyñskiej, która nie chcia³a mieszkaæ w niebez-piecznych wysoko�ciowcach. Okaza³o siê, ¿e niska zabudowa nie gwa-rantuje lepszej jako�ci ¿ycia, a terytorium domu musi byæ bronione jesz-cze silniej ni¿ w wie¿owcu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 11.6. Miasta funkcjonalistyczne wytworzy³y specyficzny krajobraz wypiêtrzo-nego centrum, które jest samo w sobie landmarkiem na tle pozosta³ychdzielnic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 11.7. Krajobraz miasta postmodernistycznego ukierunkowany jest na tera�-niejszo�æ i spontaniczno�æ doznañ psychicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 11.8. W krajobrazie sztucznych horyzontów wspó³dzia³anie cz³owieka z ma-szyn¹ graj¹c¹ tworzy klimaty odmienne od ¿ycia codziennego . . . . . . .

Rycina 11.9. Si³ê i pozycjê miejsc (genius loci) kszta³tuj¹ nie tylko obiektywne war-to�ci materialne, ale naturalny zwi¹zek miêdzy miejscem a zachowa-niem ludzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 11.10. Blokowiska na ca³ym �wiecie bardzo czêsto s¹ �rodowiskami budowla-nymi, których nie da siê zrewitalizowaæ w ¿aden sposób. Ten s³ynnyfragment Chicago (po³owa okien zabita jest deskami) to �wiatowy sym-bol niereformowalno�ci budownictwa przeznaczonego wy³¹cznie dlaubo¿szych warstw spo³eczeñstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 11.11. Z lotu ptaka niemal wszystkie blokowiska s¹ piêkne . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 11.12. Zielone Wzgórza ko³o Poznania to pierwszy w Polsce projekt miastapostmodernistycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

221

226

231

234

245

247

250

251

254

257

259

261

264

266

267

270

16

Rycina 11.13. Zielone Wzgórza ko³o Poznania to przyk³ad mo¿liwo�ci budowaniaw ludzkiej skali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 11.14. Matryca projektowa �rodowiska architektonicznego. . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 12.1. Wzbogacanie pracy jest modelem organizacyjnym, który �rodowisku fi-zyczno-przestrzennemu przypisuje istotn¹ rolê w wyznaczaniu satysfak-cji z pracy i poczucia jako�ci ¿ycia. Plan fabryki samochodów Volvow Kalmarze (za: Szparkowski, 1977) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 12.2. Biuro z otwart¹ przestrzeni¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 12.3. Praca we wszystkich rodzajach �rodowisk zamkniêtych i izolowanychcharakteryzuje siê tymi samymi stresorami fizycznymi . . . . . . . . . . . . .

Rycina 12.4. £uk triumfalny w Pary¿u jest przyk³adem przestrzeni biurowej w cen-trum miasta, trudnej do zagospodarowania z powodu niedostatecznegouwzglêdnienia przez projektantów wp³ywu rozwoju technologii infor-matycznych na definicjê i lokalizacjê �ma³ego biznesu�. . . . . . . . . . . . .

Rycina 12.5. Telepraca jest nietypow¹ form¹ pracy wykonywan¹ g³ównie w �rodowi-sku domowym, co spowodowa³o zmianê w elementach wyposa¿eniamieszkañ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 13.1. Rekreacja w tzw. �kulturach ekologicznych� nie jest wyodrêbnionymfragmentem stylu ¿ycia, podobnie jak praca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 13.2. Niektóre rodzaje aktywno�ci rekreacyjnych wywo³uj¹ stany transcen-dentalne, które maj¹ elementy wspólne z prze¿yciami religijnymi . . . . .

Rycina 13.3. Nawet w prymitywnych z pozoru grach mechanicznych ujawniaj¹ siêistotne potrzeby ludzkie w zakresie prze¿ycia doznañ niezwyk³ych . . . .

Rycina 13.4. Nieodwracaln¹ tendencj¹ w zakresie konsumpcji czasu wolnego jest roz-wój przemys³u rekreacyjnego, umo¿liwiaj¹cego spêdzanie wolnego czasuindywidualnie czy w gronie rodzinnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 14.1. Ogólny model ekologiczny promocji zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 14.2. Dom Pomocy Spo³ecznej w Chró�cinie ko³o Byczyny jest przyk³ademudanej adaptacji zabudowy pa³acowej dla potrzeb rehabilitacji osób z dys-funkcjami psychicznymi. Zarówno kontekst przyrodniczy, jak wewnêtrz-na struktura architektoniczna budynku z du¿¹ przestrzeni¹ korytarzow¹odpowiadaj¹ wszystkim wymogom nowoczesnej przestrzenioterapii. . .

Rycina 14.3. Model ekologiczny terapii i promocji zdrowia przewiduje tryb i kieru-nek interwencji obejmuj¹cy wszystkie rodzaje oraz skale �rodowiska . .

Rycina 14.4. Budynki szpitalne z czerwonej ceg³y poddane s¹ negatywnej stereotypi-zacji. Ludzie boj¹ siê takich miejsc i reaguj¹ na nie w sposób obronny .

Rycina 14.5. Przyk³adem przyjaznej cz³owiekowi architektury szpitalnej jest klinikapsychiatryczna w Poznaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 14.6. W³asny dom jest najlepszym miejscem ¿ycia dla osób w starszym wieku

Rycina 14.7. Przyjazna architektura domu opieki nad osobami w starszym wieku . . .

Rycina 14.8. Cela Ala Capone w dawnym wiêzieniu Alcatraz jest najbardziej znanymmiejscem na �wiecie, w którym turysta mo¿e osobi�cie przekonaæ siê naczym polega deprywacja sensoryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 14.9. Wzrost przestêpczo�ci stawia na porz¹dku dziennym pytanie: gdzieumieszczaæ przestêpców? W Nowym Jorku brak miejsc w sta³ych wiê-zieniach zmusza do organizowania tymczasowych wiêzieñ na barkach

271

273

278

282

285

293

298

306

308

310

312

317

320

322

325

326

327

330

331

333

17

Rycina 14.10. Nowoczesny szpital to maszyna do leczenia � szpital w Kaliszu . . . . . .

Rycina 15.1. W budynkach wysokich miejscem zabaw jest przestrzeñ bezpo�rednioprzylegaj¹ca do klatki schodowej. Uniemo¿liwia to kontrolê rodzicównad przebiegiem zabawy, gdy¿ miejsce to jest niewidoczne z okien . . .

Rycina 15.2. Przyk³ad dwóch rodzajów placów zabaw: A � przygodowy, B � ze stref¹kontaktu z przyrod¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 15.3. O�rodek opieki nad dzieæmi w centrum handlowym . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 15.4. Przedszkole, w którym granice przestrzenne miêdzy aktywno�ciami wy-znaczono przez zastosowanie przesuwanych drzwi . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 15.5. Szko³a otwarta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 15.6. Wybór miejsca w du¿ym stopniu determinuje interakcjê s³uchacza zwyk³adowc¹. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 15.7. Ma³e szko³y (A) z punktu widzenia efektywno�ci nabywania wiedzy,procesów socjalizacji oraz wygl¹du zewnêtrznego maj¹ wiêcej zalet ni¿szko³y du¿e (B) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rycina 15.8. Du¿e szko³y maj¹ zbyt ma³¹ populacjê (undermanning), przez co tworz¹klimat spo³eczny hamuj¹cy aktywno�æ i kooperacjê miêdzyludzk¹ . . . .

336

340

341

343

344

346

349

351

353

19

WSTÊP

WSTÊP

Psychologia �rodowiskowa zajmuje siê problemami spo³ecznymi w relacji dofizycznego �rodowiska ¿ycia cz³owieka. Ka¿dy cz³owiek realizuje swoje czyn-no�ci ¿yciowe zawsze w jakim� �rodowisku, które w zale¿no�ci od ukszta³towa-nia mo¿e b¹d� sprzyjaæ czy przeszkadzaæ w ich realizacji, b¹d� wp³ywaæ dodat-nio lub ujemnie na aspiracje, funkcje ¿yciowe i zachowania. Wed³ug ogólnejdefinicji elementami jakiegokolwiek �rodowiska s¹ zarówno elementy natural-ne, materialne i przestrzenne z jednej strony, jak i ludzie pozostaj¹cy w ró¿nychstosunkach wobec siebie i rzeczy � z drugiej. W zwi¹zku z tym w pierwszymprzypadku mówimy o �rodowisku naturalnym, materialnym i przestrzennym,a w drugim o �rodowisku spo³ecznym i kulturowym. Psychologia �rodowiskowajest obszarem badañ nad wspó³zale¿no�ci¹ miêdzy cz³owiekiem i wszystkimimo¿liwymi formami �rodowiska fizycznego, jednak ze szczególnym uwzglêd-nieniem tych ich aspektów, które s¹ wyspecjalizowanym wytworem kultury. A za-tem psychologia �rodowiskowa, choæ interesuje siê �rodowiskiem naturalnym �np. w kontek�cie ska¿eñ, dewastacji czy katastrof � g³ównie jednak koncentrujesiê na �rodowisku projektowanym, a wiêc bêd¹cym wytworem samego cz³owie-ka. �rodowiska projektowane jako produkt ewolucji spo³eczno-kulturowej cha-rakteryzuj¹ siê du¿o wiêksz¹ zmienno�ci¹ i generuj¹ znacznie wiêcej problemówspo³ecznych ni¿ ró¿ne formy �rodowiska naturalnego. Problemy te ze wzglêduna zmienno�æ i ró¿norodno�æ nie maj¹ prostych rozwi¹zañ, dlatego te¿ psycholo-gia �rodowiskowa jest nauk¹ interdyscyplinarn¹, w której wystêpuj¹ ró¿ne po-dej�cia metodologiczne i orientacje teoretyczne.

Wspó³cze�nie psychologia nie interesuje siê ju¿ wy³¹cznie wewnêtrznymi re-akcjami i przemianami zachodz¹cymi u ludzi, lecz zajmuje siê tak¿e otoczeniemfizycznym cz³owieka, rozumianym: a) jako ogó³ bod�ców stymuluj¹cych orga-nizm a tak¿e b) jako ogó³ informacji odbieranych przez cz³owieka i organizuj¹-cych jego zachowanie oraz c) jako ogó³ spo³eczno-kulturowych artefaktów/fi-zycznych rzeczy organizuj¹cych funkcjonowanie jednostek i grup. Wspó³czesnapsychologia tym siê charakteryzuje, ¿e �wiadomie zmierza do rozwi¹zywaniaproblemów edukacji, pracy, rehabilitacji, zdrowia, rekreacji i rozwoju cz³owiekaw �cis³ym zwi¹zku z rozwi¹zywaniem problemów jako�ci �rodowiska. Na przy-k³ad nowoczesna idea wi¹¿¹ca terapiê z przestrzeni¹ jest wyrazem nawi¹zuj¹cejdo staro¿ytno�ci holistycznej koncepcji zdrowia. U jej podstaw le¿y za³o¿enie, i¿zdrowie to rezultat istnienia równowagi w ca³ym uk³adzie, jakim jest organizm,

20

WSTÊP

�rodowisko spo³eczne i �rodowisko fizyczne (Capra, 1987). Wiedza z zakresupsychologii �rodowiskowej wi¹¿e wszystkie dzia³y i dziedziny psychologiczne.Jest u¿yteczna we wszystkich rodzajach praktyki psychologicznej. W ka¿dej dzia-³alno�ci psychologicznej �rodowisko jest aktywnym moderatorem procesów spo-³ecznych, a dla psychologa nieod³¹cznym kontekstem dzia³ania praktycznego.

Podstawowy obszar dokonywanych w ksi¹¿ce analiz koncentruje siê na zwi¹zkumiêdzy jednostk¹ a jej �rodowiskiem fizycznym w wymiarze spo³eczno-kulturo-wym. Przedmiotem rozwa¿añ s¹ problemy pojawiaj¹ce siê na styku potrzeb i ocze-kiwañ przestrzennych ludzi wobec �rodowiska fizycznego z ofertami, jakie dlaich spe³nienia tworzy spo³eczno-kulturowy kontekst ¿ycia. Ujêcie takie pozwalaz jednej strony na ukazanie wiedzy o cz³owieku i jego �rodowisku fizycznymw dynamicznej zale¿no�ci, a z drugiej na ujêcie cz³owieka nie tylko jako pasyw-nego i reaktywnego elementu �rodowiska, lecz tak¿e jako sprawcy zmian zacho-dz¹cych w nim samym pod wp³ywem oddzia³ywañ �rodowiska, jako sprawcyzmian w otoczeniu fizycznym w relacjach wi¹¿¹cych go z innymi lud�mi, orazjako �wiadomego projektanta �rodowiska fizycznego, spo³ecznego i kulturowe-go jednocze�nie.

Praca ta ma do spe³nienia trzy cele. Pierwszym jest przedstawienie wêz³o-wych problemów psychologii �rodowiskowej z perspektywy spo³eczno-kulturo-wej, na tle rozwoju psychologii w ci¹gu ostatnich dekad, gdy psychologia �rodo-wiskowa sta³a siê uznan¹ w �wiecie dyscyplin¹ naukow¹ i praktyczn¹. W tymkonte�cie, ksi¹¿ka daje ogólny obraz g³ównych zagadnieñ psychologii �rodowi-skowej na aktualnym etapie jej rozwoju. Drugiem celem jest pokazanie psycho-logii �rodowiskowej jako dyscypliny po³¹czonej silnymi wiêzami kooperacyjny-mi z innymi dziedzinami zarówno nauki, jak i techniki � zaanga¿owanymi w or-ganizacjê i zmianê fizycznego �rodowiska cz³owieka oraz zarz¹dzanie nim � jakarchitektura, geografia, ekologia, ekonomia. W tym kontek�cie zadaniem ksi¹¿kijest ukazanie wk³adu psychologii �rodowiskowej w rozwi¹zywanie problemówstale obecnych w tradycji badañ psychologicznych. Trzecim celem jest przedsta-wienie wymagañ i oczekiwañ formu³owanych pod adresem psychologii. D¹¿e-nie do ich spe³nienia ma w badaniach psychologicznych d³ug¹ przesz³o�æ. Dwienajsilniej zwi¹zane z psychologi¹ �rodowiskow¹ tradycje teoretyczne, staraj¹cesiê wyj�æ naprzeciw zapotrzebowaniu spo³ecznemu, to tradycja psychologii per-cepcji i poznania oraz psychologii spo³ecznej. Tradycja psychologii spo³ecznejjest najwa¿niejsz¹ podstaw¹ koncepcyjn¹ i metodologiczn¹ psychologii �rodo-wiskowej, jako ¿e najpe³niej umo¿liwia osi¹ganie celów badawczych zgodnychz wymaganiami tzw. �codziennej rzeczywisto�ci�, czyli wychodzenie naprzeciwpotrzebom i oczekiwaniom spo³ecznym. Spe³nianie tych ostatnich uznawane jestza podstawowe zadanie psychologii �rodowiskowej.

Ksi¹¿ka sk³ada siê z trzech czê�ci. Czê�æ pierwsza daje wprowadzenie do psy-chologii �rodowiskowej z perspektywy historycznej. Jej zadaniem jest odpowied�na nastêpuj¹ce pytania: Sk¹d siê wziê³a psychologia �rodowiskowa? Jakie s¹ jejkorzenie teoretyczne? Jakie zwi¹zki ³¹cz¹ j¹ z innymi dyscyplinami wiedzy i prak-

21

WSTÊP

tyki spo³ecznej? Na czym polegaj¹ jej g³ówne twierdzenia teoretyczne? Czê�æpierwsza obejmuje piêæ rozdzia³ów. Rozdzia³ pierwszy omawia �ród³a i korzeniewspó³czesnej psychologii �rodowiskowej, drugi przedstawia ró¿ne ujêcia teore-tyczne zale¿no�ci miêdzy �rodowiskiem fizycznym a organizmem cz³owiekaw tradycji psychologii percepcji, trzeci ukazuje g³ówne szko³y psychologii �ro-dowiskowej w tradycji psychologii spo³ecznej, czwarty prezentuje psychologiê�rodowiskow¹ w tradycji psychologii ekologicznej, pi¹ty podsumowuje rozwójpsychologii �rodowiskowej, ukazuj¹c j¹ jako czê�æ psychologii spo³ecznej.

Czê�æ druga omawia kierunki i osi¹gniêcia badawcze spo³ecznej psychologii�rodowiskowej. W rozdziale szóstym przedstawiany jest dorobek psychologiipercepcji �rodowiska ró¿nej skali, poczynaj¹c od laboratorium, a skoñczywszyna skali makro, tj. geograficznej. Istot¹ podejmowanych w tym rozdziale rozwa-¿añ jest kontekst spo³eczny psychicznych procesów schematyzacji �rodowiska.Rozdzia³ siódmy omawia wa¿ny z praktycznego punku widzenia problem tery-torialno�ci i zat³oczenia. Przedstawiane s¹ w nim wyniki badañ z ró¿nych dzie-dzin nauki i stosuj¹cych ró¿ne metodologie. W rozdziale ósmym zawarte s¹ roz-wa¿ania dotycz¹ce przestrzeni osobistej, zwanej te¿ przestrzeni¹ personaln¹. Pro-blematyka ta dotyczy konstruktów osobowo�ci, ujêtych z perspektywy spo³ecz-no-kulturowej. Rozdzia³ dziewi¹ty analizuje zagadnienia �rodowiska fizycznegopod wspóln¹ nazw¹ stresu �rodowiskowego. S¹ w nim omawiane pojedynczeparametry �rodowiska fizycznego, a tak¿e zjawiska globalne, z jakimi styka siêwiêkszo�æ ludzi w ¿yciu codziennym. Czê�æ drug¹ koñczy rozdzia³ dziesi¹ty,który podsumowuje bogaty nurt badañ nad �rodowiskiem z perspektywy psy-chologii warto�ci i postaw. Ukazuje on ró¿norodno�æ sposobów warto�ciowania�rodowiska oraz ró¿norodno�æ postaw wobec �rodowiska.

Czê�æ trzecia prezentuje psychologiê �rodowiskow¹ w dzia³aniu, dokumentu-j¹c jej u¿yteczno�æ spo³eczn¹. W ksi¹¿ce tej u¿yteczno�æ spo³eczna psychologiiukazywana jest przez pryzmat dzia³añ, podejmowanych przez psychologów sa-modzielnie lub we wspó³pracy z innymi specjalistami, których celem jest polep-szenie jako�ci ¿ycia ludzi w �rodowisku zamieszkania, pracy, rehabilitacji, naukiczy odpoczynku. Czê�æ ta odpowiada na zasadnicze pytanie: co i jak psychologiamo¿e zrobiæ, by zapewniæ cz³owiekowi okre�lon¹ jako�æ ¿ycia w �rodowisku?Czê�æ trzecia obejmuje sze�æ rozdzia³ów. W rozdziale jedenastym przedstawia-ne s¹ zagadnienia zwi¹zane z funkcjonowaniem cz³owieka w �rodowisku za-mieszkania. Architektura i urbanistyka od dawna wspó³pracuj¹ z psychologi¹�rodowiskow¹ i stopieñ integracji miêdzy tymi dziedzinami jest zadowalaj¹cy.Rozdzia³ dwunasty omawia psychologiczne problemy funkcjonowania cz³owie-ka w �rodowisku pracy, przedstawione w szerokiej perspektywie, ze szczegól-nym uwzglêdnieniem nowych uwarunkowañ fizycznego �rodowiska, zwi¹zanychz postêpem technicznym w dziedzinie informatyki, telematyki itd. Opisuje te¿funkcjonowanie cz³owieka w ekstremalnych warunkach pracy, jakimi s¹ tzw.��rodowiska zamkniête i izolowane� Rozdzia³ trzynasty przedstawia problemyzwi¹zane z funkcjonowaniem i kszta³towaniem �rodowiska dla rekreacji i spê-

22

WSTÊP

dzania czasu wolnego. Jest to obecnie zagadnienie skupiaj¹ce coraz wiêksz¹ uwagênowoczesnych spo³eczeñstw, w miarê postêpu zmian w charakterze, czasie i de-finicji pracy. Rozdzia³ czternasty omawia �rodowisko s³u¿¹ce terapii, szerokopojêtej opiece spo³ecznej, rehabilitacji w zakresie zdrowia fizycznego i psychicz-nego, jak te¿ korekcji zaburzeñ zachowania. Rozdzia³ piêtnasty prezentuje pro-blemy �rodowiskowe funkcjonowania w instytucjach edukacyjnych i wychowaw-czych. Rozdzia³ szestnasty analizuje rolê psychologii �rodowiskowej w procesieprojektowania �rodowiska. Omawia procedury projektowe z punktu widzenia gro-madzenia i przetwarzania informacji, generowania wariantów projektowych, orazprocedury ewaluacji efektów projektowych zarówno przez uczestników procesuprojektowania, jak i u¿ytkowników.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie