1

SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI

I./l. Relacja . 5 ,

I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora

"I./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora —

"II. Materiały uzupełniające relację

III./l. Materiały dotyczące rodziny relatora

III./2. Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r.

III./3. Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945)

III./4. Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945

III./5. Inne ...

IV. Korespondencja

V. Nazwiskowe karty informacyjne

VI Fotografie

2

r /V . R E L A C J A- życiorys , relacja Henryka Hirsza o jego ojcu Józefie Hirszu ( s t r , . . . / r A .............. ^ .5 "

3

I

Ż Y C I O R Y S M E G O O J C Ał A

Ojciec mój,Józef ^irszurodził się 12 marca 1964 w Szarłatach- Brzeziny pow. Kartuzy.Jego rodzice to August Hirsz,robotnik ,urodzony 14.11.1870r. w Brzezinach.I Helena Hirsz,również nazwiska rodowego Hirsz urodzona 22.5. 1874r.w Brzezinach.Rodzeństwo ojca to Marta,ur.1893 r. wBrzezinach,Jan,ur.1898 r. w Brzezinach i Agnieszka,ur.1910 r. w JSrokowie.

August Hirsz pracuje jako robotnik rolny w miejscowych majątkach.Od t 1922 r. pracuje w Gdyni,a następnie przy budowie portu gdyńskiego jako mechanik-elektryko

Szkołę powszechną kończy mój ojciec w Prokowie,pow. Kartuzy,a na­stępnie wstępuje do zakładu masarskiego celem zdobycia zawodu masarza.Po okresie odbycia dwuletniej praktyki w jednym z zakładów masarskich przenosi się ojciec do majątku Warzenko,gdzie podejmuje prace gospodars­kie.Od 1923r. pracuje w Gdańsku jako ekspedytor w rozlewni win i wódek.W 1924 r, zostaje ze wsi Osowa gm.Chwaszczynopowołany do odbycia służby wohskowej-zasadniczej do 64pp Piłsudskiego-pułku zwanego "Dziećmi g Grudziądza".W tym roku żeni się z Martą z domu Motulewską.^tegomałżeńs wa rodzi się czworo dzieci:Urszula,Henryk#Stanisława/umiera w dzieciństwi i Mirosława.

Basadnicfaą służbę wojskową kończy Józef Hirsz w 1926 roku* i z pro­pozycji przełożonych zostaje w tym pułku w zawodowej' służbie wojskowej. Zostaje pomocnikiem szefa Jiompanii.Jest bardzo łubiany wśród żołnierzy i szanowany przez przełożonych z racji oddania się z zamiłowaniem służbie wojskowej. W 1926 r. awansuje do stopnia kpr.Zostaje skierowany na przeszkolenie do Podoficerskiej Szkoły Piechoty przy 16 Dywizji Piechoty.

W stopniu kaprala zawodowego pozostaje nadal na poprzednim stanowisku ,

instruktorem wyszkolenia piechoty w Podoficerskiej Szkole Piechoty.W 1937 r. zostaje Szefem Kompanii.Szczególną jego pasją jest szkolenie terenowe podległych mu żołnierzy.Cały swój wolny czas poświęca żołnierzom.A większość tego czasu spędza na terenie koszar.W 1939 r. awansuje do

awansuje do stopnia plutonowego, 1936 r. zostaje

4

W roku żeni się z fi ar tą z domy Motulewskau^ małżeństwa tego

rodzi się/ czworo dzieci a czego jedno umieray córka Urszula, syn i7 ”W(\jOJrG>' u, J / /

Henryk 1931 r . , siostra Stanisławami Mirosława 193- r . / /

Zasainic/zą służbę wojskową kończy w I.$2C>r, i a propozycji przełożonych

zostaje w tyn pułku wjzawodowej^/służbie workowej i zostaje naznaczony

r.a pomocnika szefa /kom p a iii i . Jest bardzo łubiany wśród/żołnierzy /

i szanowany z racji oddani rT^służbie wojskowej przez przełożonych/

V 19?(?r. awansuje do stopnia/kpr« - zc^tcje skierowany na przeszkolenie

do Podoficerskiej Szkoły Piechoty przy 16 Dywizji Pyechoty.

y stopniu kpr. zawodowego nozostaje nalał na poprzeflnim stanowisku

w 64y pp. W 1933?. awansuje/do stopnia /plutonowego./W 1936r. zostaje

instruktorem wyszkolenia f/iechoty v j Hcdofiecrakiei Szkole Piechoty

16 193?rL zostaje j^sefem Komfiafru.i. Szczególną iej;^ P;rsją jest

szkolenie terenowe podległych mu żoAniorz^. Cały swój uolrjy czas

niemieckie;: rut wezwanie przełożonych wśród innych żołnierzy zawodowych

ofiarowuje/ kosztowności rodzinne - złoto i srebro r_3 rzecz funduszu kerwc , Vu.yp-nicu' 1

wojennego. ’» jfrrraz z pułkiem zajmuje pozycje obronne

nad . zekę Osą k/SruAy. Pułk przez 3 dni broni się nad 0s%

i nie przepuszcza natarcia czołgów Gudoriana* ’> czwartym dniu pułk

wycofuje się w walce przea Kełno k/Grudziądza w kierunku południowym

nad ^zurą. ?c lokalnych .yakc osach nad Bzurą pułk zostaje rozbity.

Żołnierze, oficerowie i podoficerowie zawodowi 16DP w obliczu klęski

chcą w zorganizowanym szyku przebijać się do oalężonej ’.*'ar Tzawy

i twiercfrjsy Modlina. '.1 dniu 15 września odmawiają propozycji ni en \eckiej

poddania się, a niemieckich parlamentari us zy wyprosili z polski .go

terenu.Rano w dniu 19 września w miejscowości Witkowice nad Bzurą

żołnierze zarodowi G-V i 63 PP »ras inni tworzą samodzielny oddział

szturmowy^ przyjmując dla niago nazwę "Orzeł Biały".

Po złożonej przysiędze, że walczyć będą aż do zwycięstw3( postanawiają

przebijać się do Warszawy. Usiłowanie ®K2fis±±eŁa się nie udaje.

Grupa bojowa "Ora. Dialego" w sumie ok.100 żołnierzy dostaje się

w ręce wroga . Rozkrojeni wchodzą do pochodu jeńców, którzy prowadzeni

są dc punktu zbornego-do f&oryki w Ożarowie k/Warszawy. Sierż.Józef

Hirsz wraz z kpr. zaw. 64pp Stefanem Ferencem postanawiają uciec

z pochodu. Udaje ;..,i się to. Po drodze or/jCga iii żują broń,ubra: le cywilne

i fałszywe papiery. Udają cię w kierunku wsi Kukowo pow.Lip '■

k/Skąpego, oomu rodzinnego Stefana Fereńca.

5

3

W Kukowie są ok. 27,września 1939?* W kukowskim lenie zakopują

broń i amunicję. Józef Hirsz do donm rodzinnego wraca ok. ?0

pa£dzirnika. Prawdopodobnie w Grudziądzu był ok,l|} 'października 1939r.

Po powrocie sraka kontaktów ze st&rjral przyjaciółmi u celu powołania

io życie komórek Tajnej Organizacji '.fo j akowej .

Od listopada 1939r. wchodzi do orga<iizacji, która rzyjęła "Orzeł Biały"

a od czerwca 19/łOr«,jdy dowództwo obejjmje por.Zygraint Kozlikowski

i tworzy Tajną Organizację Wojskową "Orzeł Biały" a n0B" powstajeW

TOy.-^OB” . Przyjmuje pseudo ni a wCzeroeył,#łłL2.łaK. Dowodzi trójką

konspiracyjną^ skład której wchodzą sier£.64 pp Leon Chrzanowski

ps."Czarny” i plut.^t- on .Tan Piekarski pn."Złoty".

7-ostsje wyznaczony na dowódc? rojonu Obrony Poczty Polskiej i łrjcznoóci.

Siedzibą dowództwa rejonu był Gntacł1 Poczty Polskie,), '-eon Chrzanowski

był dowódcą ąbroiiy elektrowni, a plut.Jen Chrzanowski dowódcą obrony

«4 <łkVr»?v*rd. Oprócz zadań obronnych wyznaczono im nadania wywiadowcza-

dywersyjne.

cionu Józefa Tiirsza odbywają się średnio 1 raz v>. 2-3 tygodnie

zebrania konspiracyjne trójki z ucziałen incych konspiratorów,

■ śród nich byli choj^rez.Władysław Meggey ps.^Zuoh”, st .sierż .

dar. Pawlawicz p s .”7»ając" i st .sierż .rez .Teofil Poli£skl.

f Firsz po powrocie z kanpanii wrześniowej molluje się dooiero

w lutym i940r, ? lutego l;V«)r.'postanawia zaiaoidować się w urzędzie

prrcy /Arbeitsancie/ otrzymuje karty- neliunknwą 3 334/23 A IG K.

Obowiązek noldowania był tygodniowy, a każdy pobyt był potwierdzany

pioczątką i podpisem urzędnika. Ostatni meldunek 20,4*1940r#

Koniec obowiązku meldowania 2 5 .4 .19^0r. Otrzyiraje prac-? w fi roi e

"^lost^raan ^Wirornn Tiefbauuiternehrsung.Harienwerder S'pr. 3{%abteilung

Cr;>'id«nz Hnter - Thorenstr 6 t e l .129^ . Byłe to fir*#a budowlana.

Józef Hirsz pracował w tej firnie do 1 .0 3 .4 1 ? . r>■% nieuieckiia lotnisku

wojskowym w Grudziądzu.

xl 4 .3 .1 5 4 lr , px-«.ouje w firmie Kuntz Pfeifer TleFr-Beton d K "isenbe-

-tonbanid Zweigpstelle Oraudenz. flyłn to fir^a budowlana o spec.

żelbetonowej. Ojciec zatrudniony był do dnia 4«4.1S*Vlr na kolei

/o>ocnie aiejsco Parowozownia Grudziądz Nr l/przy budowie wieży

cióniań. W obu twypadkach na lotnisku i kolei prowadził praco

wywiadowczo - rozpoznawczą. Podabaso na lotnisku organizował broń,

którą kolejarze przewozili gdzieś w okolico Borów Tucholskich.

•Jest prawdopodobrde pewne,że Józef Hirsz był niędzy innymi jednym

z wojskowych członków założycieli Tajnej Organizacji r,Or::e?. 3ialy” ,

która ukonstytuowała się ok. 20 listopada 19^0ryu mieszkaniu

chor. 'ładysława Heggera ul,Rapackiego 52 /wówczas Tuschrdaustr 52/

6

4W książce pracy pisze; że pracował do dnia 3&05.19i!*-lr. ,a więc

do dnia-przywiczienia do IIL Stutthcf. Czas pobytu w-Gestapo/od

4v+.4lr*do ?0,G?.4-lr. ,był zaliczony do okresu pracy. Karta

zaopatrzenia indywidualnego została unieważniona 4 . 5 . 19^-lr. gdyż

do tego okresu zaopatrzenie w żywność było aktualne. Aresztowany

zostaje przez Gestapo z Grudziądza '+.‘+#4-łr. ok.godz.6° na kolei

przy budowie wieży ciśnie//.Gestapo z urudziądza w mieszkaniu

I cz.jawiło się 4 .4 .4 1 .o k .g o d ^ .5 Najechali na lotnisko;gdzie nie

zastali jego.udali się więc na kolej. Oaadzony w areszcie śledczym

w Gestapo przy ul^MłyńsJ-.icj 19. Po śledztwie w dniu 2S .V . l;*+lr.c je

w grupie 2HJ'ok.godz#4 wywieziony do KL Stutthof.Więzień polityczny

Nr 10512. W KL pracował przy budowie nowego obozu, gdzie dopuścił się

2 sabotaży.

7 obozie przebywał w szpitalu. W Stutthofie zmarł 25 .78 .19^ Ir .00

0 i--odz. i' . Oficjalny dokument stwierdza, że zmarł na zator płuchetpŁ

1 flegmonę prawego przedramienia. V rzeczywistości\Maks Musolf w czasie

budowy baraku zrzucił go z pierwszego pietra i zatratował go łamiąc\uyC<ŁXi

mu .icsyctki-# żcora, miednicę i poważnie czaszkę, .łon* Józefa Hirczap-C HX>£VU*Cy

weszła (w Kontakt z okupacyjnym zarządcą cmentarza, który znały^fŁ

więźnia i kilka dni przędą śmiercią rozmawiał z nim, gdyż kopał dla

swych poprzedników groby. Po ekshumacji okazało się , że to szkielet

jej męża. 2ona wzięła do reki czaszsę i wyliczyła dokładnie ilość

brakujących i plombowanych zębów. Złote zęby zostały usunięte -

poprostu było ich Drak i wówczas nikt rue zastanawiał się^dlaczego

ich nie ma. Trumna mierzyła 1 ,3 metra, .loi-p. przełamane, położono obok.

Żeora w większości były połamane co zgadaało się z wersją śmierci,

którą przedstawili po wojnie świadkowie katowania i znęcania się

nad ojcem przez kapo Maksymiliana Musolfa.

Część kości uda i pośladka prawego były szczerniaie i to również by się

zgadzało z oświadczęniami świadków. Żona patrzyła na "zwłoki",

trzymając w ręku walizkę, w którą planowała zabrać ze sobą szkielety

dawno przebrzmiałej historii rucau oporu. Pragnęła, aby dawny żołnierz

leżał na cmentarzu garnizonowym miasta Grudziądza, miasta w którym

służył, mieszkał,był zaprzysiężony do konspiracji i '-wreszcie” za

tę działalność w mieście tym został przez Gestapo aresztowany iJos^dzony.

Jeden z lekarzy przekonał żonę, aby szkielety leżały tam gdzie został

pierwotnie pogrzebany, a leżeć tam powinien i tak wypada, gdy/, oddziele-

-ni o go od towarzyszy walki oyioby raczej nie wskazane.

7

5

Żona została \irzakomi-i i aaniech^.łe «K>rariia walizki szkieletów.

ty.i bejfdzieJiże należało .je p r a t t u ; ed^rfiednie.l Utną ni o

i odoowirdiuei transportem* a pieni .7/ .ówc~a~, źirjt dużo nie było.

Do 1130 Stutthcf zgon g ł o s ił Waitor appol* To naztfisko .jest wymienio­

ne u "Zeuzycie Muzeum Jlutthof nx 1” , <ftjklad Narodowy im.Ossolińskich,

wy u* roclótw 1 9 7 W , Oddział w StLguta&u, bu*oł« J54* uRappel Wal tur •

Guer*,-..hr,'.*Cn:m£ir9 . arT : >>1 ■ t i y A r . ■— ri Ed» 4 1 j>Jr w P

hi*. ■ .a .tita»cfi» r..;tj.^hi l f «i/ od 2 1 .ryr. l >'r4r .

Od w podwaŁiia w 3yA>N>>j- sa.vt pop.r/.rd i-.i o ;f :Vl..it.t.h";fie

,->4 - ^ ) . 4TI ' 4 . ; ^ V z a w .-i1-? ió w y M ^ il a y s " . .

Ł. 4*ko śródl— aa sU \ n ,* -V 'i — " ■...U* r^^cona lno V ' . , iŁ\..-.’ofiia 72j

i*OikuZ k«w»r.-'‘«nfca f* y.n ml,- 1 ■ W t , A I \L \— —

A . tw: Łnn iŁ-ni^raa ł rir>— n-ą/i , 1 .< j roi: las/sądząc

yo nu .ar.-ffji /..i h-nł • lŁiy-.inł u ,- . /.r-it.r .-nl u .iiAkótf -aa

..i ■■■ ) - , i. ,.;<f .iis..nv— .......

-) ‘ - . ^ v -j*.

8

9

; W swląsku I *7 rocznicą najazdu hitlerowskiegoH : »kę praśniemy w poniższej relacji . przedstawić t stawie dostępnych nam materiałów archiwalnych £

- dotychczas szczegóły z działalności ruchu oporu Grudziądza, : - i, ; ^ •’ •

Jeszcze jesienlą 1959 r. gdyj przez ulięe miast i miaste czek Pomorzą • ciągnęły wol-l ska hitlerowskie' zrodziła ale] myśl przystąpienia do walki- z okupantem. Rozpoczęcie

.zorganizowanej akcji antyhit­lerowskiej' na przełomie 1939 14940 r. w pow. grudziądzkim zmusiło gestapo do urucho­mienia w Grudziądzu sił po-, llcyjnych do . • likwidowania tzw. „niebezpieczeństwa, pol­skiego” , D ow odem tego Jest m . In, fakt wysyłania licznych listów gończych do Olsztyna, Poznania i Gdańska, w któ-

.rych

rryr— —.ganizowama walki.' przystąpili Jut w grudniu 1909 r, żołnie­rze grudziądzkich . pułków oraz . młodzież. i D o nich t< można ■' zaliczyć nazywanegc w Sztuthofle .bohaterem G ru ­dziądza -r. podoficera J. H ir sza rodem -z Kaszub. O n i wie­lu Jego przyjaciół byli wzo­rem żołnierza i Polaka dla więźniów tego'obozu. Długo­letni -więzień obozu • końcem tracyjnego dr Węgrzynowicz, kom endant' srpitala polowego z relonu Grudziądza w 1939 r. papnęla - ich,' Pamięta i tych grudziądzan, którzy oddali ży­cie "w - .IW , r* w . prccdednid w y » W Q i c p i % / . ; ^ r

powrocikampar

ie do_ wrześniowi

:ontakt .z wielor

i -Z.:-* -• -v=fc«Vw\J940 r. zaczcly for- waczy grasujących na. Po n

. się s i ł y , n a których rzu, nie mającą nic. wspóln<ódziemny 'oparł swoją go z polskim ruchem pcjjoić. Wiosną A24p roku ziemnym. Jan Turowski

giaVn/ grjiriyfariz"została czasie śledztwa ujawnił> d o m k ) n ^ ^ P " * W y p a d k u , które azczegółyr potwierdzaj* t f stal aie ostrzeżeniem dla ,ce napady na policję, podpał •antów - Pomorza. Chodziło lanie m agazynów 1 urzędów

Reszto w an 'e w;- m aju - tego niemieckich, niszczeniem akt w 4•Jana Turowskiego, któ-

Z dziejiw Gi

wstały * na /Kaszubach 'wiu 1 w Gdańsku. I wejherowsklm, gdzie^Urodrs i ^ J ó z e ^ J l i r s z , .. organŁ p o u H O T I ^ B T o t y ł n z • Brodnicy — Alfon Pierwszą formą ‘ walkł:>Ją w 1939 r. była m asow wanie osób poęzulkwa przez Niemców. Inną pyłó/. niżanie wydajności pra' kotowanle zdrajców ftp,, nosi ó nich koresptoflt policji kierowana dó. ,,w ł*a zwierzchnich. . Rok 19*0; J niósł wiadomość o pdw

pov, atach przyległych do Prus W schodnich . oraz wykradani* broni, dow odów osobistych I pieczęci w Grudziądzu, CMe** mnie, Wąbrzeźnie t Rypinie* •Na wieść; o * aresztowaniu Tu?? rawskiego'. podziemie postano-* wiło'umożliwić m u ucieczkę z. gmachu gestapo w Grudzią-J dzu. Po żm udnych przygoto*‘ wantach dostarczono. T u r o w i skiemu odpowiednie środki J (mundur i fałszywy^ dowód 1 osobisty), które w dniu 30 czerwca 1340 r. wykorzystał 1

i zatrzymano p od„zarzu- zbiegł. Po opuszczeniu prze* [kierowania nielegalną or-Turowskiego gmachu gestapo

Śacją podziemną, /której w Grudziądzu, władze ;ue- ■V było’ Zdobywanie nie- mieckle wszczęły ^pościg.. Tu- fcich dowodów osobistych rowski bronił się, oddając kll- starczanie- ich Polakom,' ka strzałów' w kierunku aci-

-iiwtojąc w ten “i sposób gających .go SS-manów. • Po. om podejrzanym ukrywa- ranieniu jednego z dowódców

T pod . innym nazwis- SS oraz przy . dobrej osłonie Wymienionego- przyła- kolegów, którzy ułatwili 'dal-

- W jednym ' z urzędów1 sżą ucieczkę ' poprzex ogródki $1 ną wykradaniu taj-, działkowe, partyzanci'i pieczęci,broni. oraz dru- się w kierunku

J O wypadkach wykrada- goń za - Turowskim i okazała druków .i pieczęci na Po- się bezskuteczna, a*zatą3armo* tu powiadomiona była po- w ane oddziały policji) , żan- ) niemiecka Jut w 1940 r. dąrmerlt 1 wojska niępotrzeb- ©dkl te powtarząły się nie patrolowały .dwontee; «la- iiej. • ' policja 1 gestapo «to \i- pobliskie * v ;< jimszczały, że-^izłe tu - ’0 1 •jnlłnwąn, w ;wUn»- M n W , ALKgaĄgPEOW IC^

/- r„-

10

H irsz Józef ps. “C zerwony” (1904-1942), członek “Orla Białego”, żołnierz Garn. ZWZ Grudziądz.

Ur. 12 III 1904 r. w m. Szkarłaty, pow. Kartuzy; syn Augusta. Po ukończeniu szkoły po­wszechnej i okresie dorywczych zatrudnień podjął od 1925 r. służbę wojskową. W 1939 r. pełnił w stopniu st. sierż. zaw. funkcję szefa kompanii w 64 pp w Grudziądzu. Kampanię wrześniową odbył w swojej jednostce i po ucieczce z niewoli powrócił do Grudziądza, gdzie mieszkał przy ul. Groblowej 42.

Ł ącznie z innym i podoficeram i grudziądzkich pułków H irsz u czestn iczył w samorzutnym tworzeniu jesienią 1939 r. organizacji konspiracyjnej, którą nazwali “Orzeł Biały”. Miała ona za zadanie ochronę mienia państwowego w okresie wycofywania się okupanta. Za swego przywódcę podoficerowie uznawali najstarszego stopniem chor. -> Władysława Meggera, sekretarza sądu wojskowego w Grudziądzu. Łączyli się w "trójki” konspiracyjne, którym przydzielano zadanie opieki nad poszczególnymi instytucjami i obiektami. Hirsz należał do trójki z plut. —>Janem Piekarskim i sierż Leonem Piotrowskim; trójka miała chronić pocztę i elektrownię. W marcu 1940 r. Zygmunt Koźlikowski ps. “Ogrodnik”, organizator Inspektoratu ZWZ Grudziądz, podporządkował ZWZ organizację “Orła Białego”. Jego komórki sztabowe zaczynały działać w mieszkaniach —>Kingi Zalewskieji —>Stanisławy Krasowskiej, zlecono im prowadzenie aktualnie ważnych zadań konspira­cyjnych - wywiadu i sabotażu.Koźlikowski został aresztowany w Toruniu 5 II 1941 r. Wraz z nim wpadły' dokumenty konspiracyjne, co spowodowało aresztowania licznych członków ZWZ w Grudziądzu. |uw. Red.: K. Ciechanowski podważa uznanie za pewnik, oparty na materiałach rodziny Hirszów, że por. Koźlikowski został aresztowany wraz z całą dokumentacją organizacji ] Hirsz został aresztowany wraz z — Chrzanowskim i Piekarskim w dniu 4 IV 1941 r., a w dniu 29 maja osadzony w Stutthofie. Zmarł tamże 25 VIII 1942 r. Według ustaleń jego syna, Henryka Hirsza, który zebrał pokaźną dokumentację dotyczącą dziejów “Orła Białego”, zamordowany został przez blokowego Maxa Musolfa.

AP AK. T.: Rodziny H i r s z ó w ; AMSt. sygn. 2307/KW/78 AK na Pomorzu...

Tadeusz Jaszowski

90

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25