Spis treści · 8 Stare Miasto w Warszawie Zabytki UNESCO w Polsce 18 Opactwo cystersów w Jędrzejowie Szlak Romański w Polsce 22 Bieliczna w Beskidzie Niskim Góry w Polsce 24

www.ciekawe-miejsca.net Spis treści

Spis treściSpis treściSpis treści

3 Opactwo Tihany na WęgrzechWęgry: Pólwysep Tihany

8 Stare Miasto w WarszawieZabytki UNESCO w Polsce

18 Opactwo cystersów w JędrzejowieSzlak Romański w Polsce

22 Bieliczna w Beskidzie NiskimGóry w Polsce

24 Klasztor i cerkiew w SupraśluMiejsca niezwykłe

29 Rezerwat Jata – nasz ślad w jodłowej puszczyLubelszczyzna

32 PrzasnyszOkolice Warszawy

36 Synagoga w WodzisławiuZapomniane miejsca

39 Długopole ZdrójMateriał promocyjny

2 nr 5(14), Maj 2008

www.ciekawe-miejsca.net Europa: Węgry

Opactwo Tihany na Węgrzech

Gdy już nie mamy sił kolejny dzień kąpać się, opalać, popijaćwodę zdrojową, lub wino w wielu urokliwych miasteczkach nadBalatonem, przychodzi wreszcie czas, żeby coś zwiedzić. Opac-two Tihany, pięknie położone w wiosce wciśniętej między Balatona wulkaniczne jezioro, nadaje się do tego celu znakomicie.

Dwuwieżowa fasada kościoła zdecydowanie gó-ruje nad okolicą

Stwierdzenie, że popularność Tihanybierze się jedynie z powodu położe-nia nad „węgierskim morzem”, byłobyjednak zupełnie nieuprawnione. Bene-

dyktyńskie opactwo o prawie tysiąclet-niej historii przyciąga zarówno baroko-wym wnętrzem kościoła, jak i miejscamizwiązanymi z najważniejszymi wyda-rzeniami w dziejach Węgier.

Jego historia rozpoczęła się w 1055roku dzięki królowi Andrzejowi I, któ-ry na niewielki półwysep nad Balato-nem sprowadził zakonników. Wydanyprzez niego dokument fundacyjny za-wiera pierwsze pisane przykłady języ-ka węgierskiego, ”wtrącane” do łaciń-skiego tekstu. Kiedy w XVI i XVII stule-ciu opactwo zostało ufortyfikowane dlaobrony przeciwko Turkom, benedykty-ni opuścili Tihany, a budynki klasztorui kościoła uległy najpierw przebudowie,a później znacznym zniszczeniom. Gdyzagrożenie minęło, mnisi mogli odzy-skać swoją własność, wystarczyło je-dynie zapłacić Monarchii Habsburskiejodpowiednią sumę. W przypadku Tiha-ny kwota okazała się jednak zbyt wyso-ka, jak na możliwości tutejszych bene-dyktynów. Skorzystało na tym opactwow austriackim Altenburg, które w 1702roku zakupiło „posiadłość”, by dopiero

3 nr 5 (14), Maj 2008

http://www.ciekawe-miejsca.net


w 1716 roku odsprzedać ją węgierskimbraciom. W następnych stuleciach histo-ria powtarzała się jeszcze dwukrotnie.

W 1786 roku benedyktyni musieliopuścić opactwo zgodnie z dekretemcesarza Józefa II, wrócili jednak po16 latach. W 1950 roku zaś komuniściodebrali mnichom Tihany, przekształci-li następnie klasztor w dom dla ubo-gich, a później muzeum, kościół zaśstał się świątynią parafialną. W 1994roku nad Balaton powrócili benedykty-ni. W zmiennych kolejach losu okre-sem największej pomyślności był wiekXVIII, kiedy przez 70 lat Tihany niezwy-kle dynamicznie się rozwijało, zbudowa-ne wtedy nowy kościół i klasztor może-my podziwiać dziś.

Święte rodzeństwo benedyktynów – Benedykt iScholastyka nad wejściem do kościoła

Opat Agoston Lecs położył na tympolu największe zasługi. Za jego rzą-dów przypadających na lata 1740–1760powstał wspaniały barokowy kościół,konsekrowany w 1754 roku. Dwuwie-żowa budowla, zaprojektowana w dośćoszczędnej wersji późnego baroku,przypomina nieco dzieła austriackie-

go architekta Martina Witwera i możegdzieś w jego kręgu należałoby szukaćanonimowego jak dotąd twórcy kościo-ła. Nad głównym wejściem znajdują sięrzeźby bliźniaczego rodzeństwa założy-cieli męskiej i żeńskiej gałęzi benedyk-tynów – św. Benedykta oraz św. Scho-lastyki. Między nimi znajduje się tarczaherbowa opata Lecsa, przyjęta potemza herb opactwa.

W niszach powyżej przedstawionopatronów świątyni – Marię i św. Anianu-sa. Ten mało znany święty był biskupemOrleanu, który obronił miasto przed na-jazdem Hunów Atylli, przez co jego kultrozpowszechnił się we Francji. Czemuzatem to jego opiece powierzono wę-gierskie Tihany – trudno wywnioskować.

Stacje Drogi Krzyżowej na Kalwarii

4 nr 5 (14), Maj 2008



Wnętrze kościoła jest ciekawymprzykładem spójnego późnobarokowe-go wystroju zaprojektowanego przez je-den warsztat. Artystami z miast Papai Veszprem kierował Sebestyen Stul-hoff, który według XIX-wiecznych le-gend zanim stał się rzeźbiarzem praco-wał jako ogrodnik. Inna legenda utrzy-muje, że Stulhoff przybył do Tihany pośmierci ukochanej kobiety i wstąpił tudo klasztoru. Faktem jest, że tajemniczytwórca przebywał w opactwie przez 25lat, aż do śmierci w 1779 roku. Wbrewtemu co mówi legenda, nie przyjął re-guły, nie był też świeckim bratem, zo-stał jednak pochowany w kryptach dlazakonników pod nawą główną.

Ołtarz główny z obrazem tajemniczego św.Anianusa

Wśród bogactwa ołtarzy uwagę zwra-ca oczywiście ołtarz główny, przypomi-

nający dzieła Matthiasa Steinla, któreStulhoff znał zapewne z Wiednia, z któ-rego los skierował go do Tihany. Mię-dzy kolumnami znajdziemy znów rzeźbyśw. Benedykta i św. Scholastyki, a takżefigury dwóch węgierskich świętych kró-lów – Stefana i Władysława.

Na ambonie św. Hieronim medytuje nad czasz-ką i Biblią

Obraz, będący kopią oryginalnegoXVIII-wiecznego, przedstawia patronaświątyni – św. Anianusa. Jeden z ołtarzybocznych poświęcony został Matce Bo-skiej z austriackiego opactwa Mariazell,której niewielka figurka jest obiektemkultu porównywalnego skalą z obrazemna Jasnej Górze.

Anioł klęczący z prawej strony ołta-rza ma ponoć rysy twarzy ukochanejStulhoffa. Styl późnobarokowy prezentu-

5 nr 5 (14), Maj 2008



je również ambona ozdobiona figuramiczterech Ojców Kościoła, organy nato-miast jedynie znakomicie „udają” dziełobarokowe – zostały w bardzo znacznymstopniu przebudowane w 1993 roku. Ca-łości wystroju dopełnia polichromia wy-konana przez wybitnych węgierskich ar-tystów w latach 1889–1890, kiedy ca-łe opactwo poddane zostało gruntownejrenowacji.

Na Balatonie trudno o większe fale

Najcenniejsza historycznie częśćopactwa znajduje się jednak pod ko-ściołem. W zachowanej romańskiejkrypcie z XI wieku znajduje się gróbAndrzeja I, fundatora opactwa zmarłegow 1060 roku, ozdobiony jedynie prostąfigurą krzyża o skręconej pionowej bel-ce.

Jest to jedyne miejsce pochówkuwęgierskiego króla, które przetrwałow praktycznie niezmienionym kształ-cie przez stulecia. Surowe wnętrze,rozdzielone trzema parami potężnych

romańskich kolumn, jest również miej-scem pochówku syna Andrzeja I, księciaDawida.

W budynkach klasztornych, rozpla-nowanych w formie prostokąta połą-czonego z południową ścianą kościoła,znajduje się obecnie muzeum, któregogłówną atrakcją jest sypialnia ostatnichwładców Węgier. W Tihany między 26a 31 października 1921 roku przebywa-ła para królewska: Karol IV Habsburgi jego żona Zyta przed zesłaniem nawyspę Maderę. Prócz tego sentymen-talnego zakątka można zobaczyć w mu-zeum zbiór przedmiotów liturgicznych,manuskryptów i wystawy czasowe.

W wiosce Tihany znajduje się jesz-cze wiele atrakcji, związanych poniekądz opactwem. Na Wzgórzu Echo jesz-cze w XIX wieku słowa wypowiedzianew stronę opactwa odbijały się od jegopółnocnej ściany, by powrócić do ich au-tora. Opiewane przez poetów niezwykłezjawisko dzisiaj jest już trudne do spraw-dzenia – zabudowa terenu sprawiła, żeze specjalnego tarasu jedynie w ciche,bezwietrzne wieczory słychać zamiastkilkunastu sylab, jak to bywało ponadsto lat temu, co najwyżej trzy w odpo-wiedzi. Kolejnym niezwykłym zakątkiemjest powstała począwszy od 1926 rokukalwaria, ufundowana przez historycz-ne hrabstwa i królewskie miasta Węgier.Niezwykle proste, sugestywne białe ka-pliczki ustawione na wzgórzu, miesz-czące stacje drogi krzyżowej, wieńczątrzy kamienne wzniesienia z krzyżami.Po dewastacji kalwarii w 1960 roku, do-piero dziesięć lat temu przystąpiono dojej odbudowy.

6 nr 5 (14), Maj 2008



W samej wiosce znajdują się jeszczedwa muzea – etnograficzne, ze skan-senem na świeżym powietrzu, oraz Mu-zeum Lalek. W pobliżu zaś warto napewno zwiedzić położone na wschod-nim zboczu wzgórza Ovar pustelnie wy-budowane przez szukających odosob-nienia chrześcijan obrządku prawosław-nego w XI–XIV wieku. Kamienne celesą bezcennym, zachowanym w niezmie-nionym kształcie zabytkiem w skali Eu-ropy Środkowej.

Wnętrze kościoła z amboną, organami i malo-widłami na sklepieniu

Warto pamiętać, że Balaton to nietylko woda, uzdrowiska i winnice. Nabrzegach węgierskiego morza, międzyłagodnymi wzgórzami kryje się wieleinteresujących miejsc. Tętniący życiempółwysep Tihany jest z pewnością naj-popularniejszym z nich.

Tekst i zdjęcia: Konrad Pyzel

Informacje praktyczne:Półwysep Tihany jest częścią północnego wybrzeżaBalatonu. Można tu dostać się z Balatonfured auto-busem (kursują bardzo często), statkiem (kilka dzien-nie) albo rowerem – jednak do samego klasztoru trze-ba podjechać nieco pod górę. Statek do Tihany płynierównież z Balatonalmadi, zaś z położonego przy po-łudniowym brzegu Szantod dostaniemy się promemsamochodowym.Muzeum w dawnym klasztorze otwarte 1 maja – 30września w godz. 9–18, w kwietniu i październiku10–17, w pozostałe miesiące 10–16. Ceny biletów od11 kwietnia do 31 października 500 i 250 forintów,w pozostałe dni roku 200 i 100 forintów. W niedzielei święta państwowe za darmo.Muzeum Etnograficzne otwarte maj – wrzesień,godz. 10–18, z wyjątkiem poniedziałków, bilety 200i 100 forintów.Muzeum Lalek otwarte kwiecień – październik,godz. 10–18, bilety 250 i 150 forintów.Polecam stronę www.tihany.hu (także po angielsku)lub www.tihany.osb.hu (po węgiersku).

7 nr 5 (14), Maj 2008


http://www.ciekawe-miejsca.net/index.php?page=reklama

www.ciekawe-miejsca.net UNESCO: Stare Miasto w Warszawie

Stare Miasto w Warszawie

Stare czy nowe miasto? Warszawska Starówka ma niewiele ponad50 lat, dlaczego więc znalazła się na Liście Światowego Dziedzic-twa UNESCO? Na to pytanie postaramy się odpowiedzieć, space-rując jej uliczkami.

Rynek Starego miasta po zniszczeniach II wojnyświatowej

Świat starej Warszawy przeminąłwraz ze zniszczeniami wojennymi.Przetrwała ona jedynie we wspomnie-niach, licznych piosenkach, wierszachi przewodnikach. Przed laty MieczysławFogg wielki piewca ukochanej stolicy,śpiewał: I ujrzeć jak dawniej za mło-dych mych lat, jak do mnie Warsza-wo się śmiejesz. Chociaż dawnej sto-licy już nie ma, a Stare Miasto jestpseudo-zabytkiem, w którym procentsubstancji historycznej jest niewielki,nie umniejsza to przyjemności ze spa-ceru po Starówce w poszukiwaniu ory-

ginalnych fragmentów stolicy oraz jejdawnego ducha.

Obszar dzisiejszego Starego Miastajest terenem, na którym założono gródok. 1300 roku (rozproszone osady ludz-kie na tym obszarze istniały prawdopo-dobnie już od IX wieku). Lokacji dokonałksiążę mazowiecki Bolesław II. Nazwamiasta pochodzi prawdopodobnie odimienia Warsz, rycerza z rodu Rawów,do którego należała w XII lub XIII wiekuwieś na obszarze Mariensztatu. Od XIIIwieku aż do przyłączenia Mazowsza doKorony (w 1526 roku) Warszawa byłasiedzibą książąt mazowieckich. Jednakdopiero w kolejnych wiekach miastozaczęło rozwijać się jako ważny ośro-dek handlowy, m.in. dzięki położeniuna szlaku znad Morza Czarnego nadMorze Bałtyckie. Po wygaśnięciu roduksiążąt mazowieckich Warszawa stałasię stolicą województwa mazowieckiegow Koronie Rzeczypospolitej.

Znaczenie miasta szczególnie wzro-sło, od kiedy zaczęły się tu odbywaćsejmy walne (od 1569 roku), a następ-nie elekcje królów Polski. Dogodne po-

8 nr 5 (14), Maj 2008



łożenie, nad Wisłą, w centrum wielkiejRzeczypospolitej Obojga Narodów, za-decydowało ostatecznie o przeniesie-niu dworu królewskiego do Warsza-wy w 1596 roku. Co ciekawe, owo prze-niesienie stolicy nie zostało potwierdzo-ne żadnym aktem prawnym i Warszawieprzysługiwało jedynie miano miasta re-zydencjonalnego Jego Królewskiej Mo-ści. Nie zmienia to faktu, że od tegoczasu aż do rozbiorów to właśnie tu od-bywały się wszystkie najważniejsze uro-czystości i wydarzenia państwowe, np.:składanie hołdów królowi.

Najbardziej znana panorama Starego Miasta odstrony Placu Zamkowego

Zabudowa obszaru dzisiejszego Sta-rego Miasta rozpoczęła się wraz z lo-kacją miasta od wytyczenia rynku o wy-miarach 73 x 90 metrów. Wokół niegorozrastało się powoli miasto. Do poło-wy XVI wieku całość otoczono podwój-nym pasem murów z wieżami, baszta-mi obronnymi i barbakanem. Jeszcze naprzełomie XIV i XV wieku wzniesionoCuria Maior (Dwór Wielki) – siedzibęPiastów mazowieckich (najstarszy ele-ment Zamku Królewskiego). Przez mia-sto przebiegał szlak handlowy, którego

dawną oś wyznaczają ulica Świętojań-ska, Rynek i ulica Nowomiejska. Począt-kowo w mieście przeważała zabudowadrewniana. Dopiero wielki pożar, spo-wodował wydanie w 1607 roku zaka-zu budowy drewnianych domów w obrę-bie murów miasta. To właśnie powsta-łe po tym czasie kamienice nadały ob-licze miastu. Początkowo renesansowe,ustąpiły miejsca barokowym z bogatymizdobieniami.

Dziedziniec Zamku Królewskiego z widokiem nagotyckie skrzydło

Do początku XIX wieku miasto byłościśnięte w murach obronnych, rozbudo-wa ograniczała się do ulic wyjazdowych– Krakowskiego Przedmieścia, przy któ-rym powstawały rezydencje magnackie,oraz ulicy Miodowej. Dopiero w 1817roku rozebrano część murów oraz Bra-my Nowomiejską i Krakowską, uzysku-jąc przestrzeń dla placu Zamkowego,wtedy także rozebrano ratusz miejski.Mimo tych zmian Stare Miasto powo-li traciło znaczenie w rozwijającym sięmieście, stając się dzielnicą popadają-cych w ruinę kamienic ubogiej ludno-ści. Zainteresowanie zabytkami staro-miejskimi odżyło wraz z działalnością

9 nr 5 (14), Maj 2008



założonego w 1906 roku TowarzystwaOpieki nad Zabytkami Przeszłości. Pod-jęło ono działania zmierzające do odno-wy zdewastowanych staromiejskich bu-dynków, wykupiono m.in. na rynku ka-mienice „Pod Świętą Anną” (nr 31)i Baryczków (nr 32). Jednak na sze-roką skalę działania restauracyjne pod-jęto dopiero dwudziestoleciu międzywo-jennym, pokrywając fasady kilku kamie-nic nową polichromią, często o wysokiejjakości artystycznej.

Wieża zamku widziana z ul. Świętojańskiej

Cały ten trud zniweczyła II wojnaświatowa, która obróciła miasto w kupęgruzu. Według szacunków zniszczeniaz lat 1939–1945 objęły około 85–90%Starego Miasta. Po odzyskaniu niepod-ległości w 1945 roku ukonstytuowałosię Biuro Odbudowy Stolicy. Odbudo-

wa stała się priorytetem zarówno dlamieszkańców stolicy, jak też nowychwładz komunistycznych i głoszonychprzez nie haseł społeczno-narodowych.Kierował nią osobiście Bolesław Bierut,który miał decydujący głos we wszyst-kim, co dotyczyło nowego kształtu mia-sta. „Cały naród buduje swoją stolicę” –to zachęcało Polaków do wysiłku w od-budowie miasta.

Konserwator generalny profesor JanZachwatowicz głosił: bo naród i pomni-ki jego kultury to jedno... Nie mogączgodzić się na wydarcie nam pomnikówkultury, będziemy je rekonstruowali, bę-dziemy je odbudowywali od fundamen-tów, aby przekazać pokoleniom, jeśli nieautentyczną, to przynajmniej dokładnąformę tych pomników.

Powojenna odbudowa Warszawywciąż budzi dużo emocji szczególniewśród specjalistów. Rzeczywiście moż-na jej wiele zarzucić: upraszczanie form,brak wierności czy wręcz nową wizję za-bytków. Odbudowa rozpoczęła się wrazz narodzinami socrealizmu, stąd teżprogram rekonstrukcji (usunięcie mimouratowania figury Chrystusa z kamieni-cy przy ulicy Wąski Dunaj) oraz kształtnadany np.: dekoracjom malarskim by-ły silnie zideologizowane. Jednak oce-na nie może być jednostronna i trzebauznać wielkie dzieło i wysiłek rekon-strukcji całej parceli Starego Miasta.

To właśnie przedsięwzięcie niespoty-kane na skalę światową doceniło UNE-SCO: Po wojnie, mieszkańcy Warszawypowzięli, trwające pięć lat, dzieło odbu-dowy, w wyniku którego zrekonstruowa-no kościoły, pałace oraz Rynek Starego

10 nr 5 (14), Maj 2008



Miasta, co stanowi wyjątkowy przykładprawie całkowitej odbudowy zabytkówpochodzących z nieprzerwanego ciąguhistorycznego, między XIII a XX wie-kiem.

Warto w tym miejscu wspomniećo planowanej przez Urząd Stołeczne-go Konserwatora inicjatywie utworze-nia Muzeum Interpretacji Starego Mia-sta. Placówka owa miałaby pomagać wewłaściwym odczytaniu istniejącego sta-nu, jego roli i odnalezieniu wartości hi-storycznej w rekonstrukcji. Jest to trzebaprzyznać niecodzienny pomysł, ale przytak niezwykłym obiekcie może i słusz-ny.

Zamek Królewski

Odgruzowywanie, a następnie rekon-strukcje odkryły wiele osobliwości Sta-rówki, których pewnie nigdy by nie od-naleziono, gdyby nie zniszczenia. Jed-ną z nich była późnogotycka polichro-mia z wizerunkiem Madonny z Dzie-ciątkiem, dziś w Muzeum Historycznymm.st. Warszawy. Do ciekawostek odbu-dowy należą także źródła, z których ko-rzystano, były to zdjęcia przedwojenne,ale także obrazy XVIII-wiecznego mala-

rza pejzaży miejskich Bernarda Bellottozwanego Canaletto.

Dominująca na placu Zamkowym Ko-lumna Zygmunta jest jedynym elemen-tem planowanego z wielkim rozmachemForum Wazów. Według tej koncepcjiWarszawa miała stać się nowym Rzy-mem, Krakowskie Przedmieście zaśtraktem triumfalnym prowadzącym dołuku triumfalnego ku czci Jana Kazi-mierza. Na forum zaprojektowano usta-wienie jeszcze obelisku Władysława IVi kolumny Zygmunta III. Ostatecznie sta-nęła jedynie kolumna. Odwołaniem doantycznych rozwiązań jest umieszcze-nie figury króla na kolumnie, w czasachnowożytnych zarezerwowanej dla po-staci świętych. Jest to też najstarszypomnik Warszawy, z 1644 roku projektuAgostina Locciego i Constantina Ten-calli, model posągu wykonał Clemen-te Molli. Kolumna została zwalona wewrześniu 1944, mimo to figura przetrwa-ła, choć wymagała wielu uzupełnień.

Po drugiej stronie placu – ZamekKrólewski, symbol narodowy, najdłużejczekający na odbudowę. Reżim stali-nowski nie wyraził zgody na rekonstruk-cję. Przez blisko ćwierć wieku historycy,historycy sztuki i konserwatorzy główniepod kierunkiem prof. Lorentza zbiera-li dokumentację, zachowane fragmen-ty, przygotowywano plany odbudowy li-cząc, że kiedyś zakaz zostanie cofnięty.

Ostatecznie podjęte prace trwały od1971 aż do 1988 roku, a realizowano jeze składek całego społeczeństwa. Od-twarzając zamek, powrócono do wcze-snobarokowej bryły z gotycką elewacjąskrzydła od dziedzińca. Rekonstrukcja

11 nr 5 (14), Maj 2008



objęła także zespoły barokowych i kla-sycystycznych wnętrz. Okazała się onapracochłonna szczególnie w wypadkutakich wnętrz, jak: Pokój Marmuro-wy (z pocztem władców Polski pędz-la Bacciarellego), Sala Rycerska zesłynną rzeźbą Chronosa dźwigającegoglob-zegar, Sala Senatorska z zacho-wanym tronem królewskim oraz SalaWielka.

Wbrew pozorom sporo udało się ura-tować z wyposażenia wnętrz m.in. obra-zy Bacciarelliego z Sali Rycerskiej czyfragmenty fresków J. B. Plerscha z Ga-binetu Konferencyjnego.

Najlepiej zachowana północna pierzeja rynku –Dekerta

Najstarszym elementem zamku byłoskrzydło dawnego Curia Maior, budowęnowożytnego zamku rozpoczął król Zyg-munt III Waza przy udziale m.in. MatteaCastello i Giovanniego Trevano.

Etapów rozbudowy było jeszcze kil-ka i nie sposób wymienić wszyst-kich architektów zatrudnionych przytych przedsięwzięciach. Na przykładza czasów Władysława IV dobudowano

galerię-loggię od ogrodu i wieżę (wyko-rzystując gotycką Wieżę Grodzką).

Najmłodszym elementem zamku sąwłaśnie remontowane tzw. arkady Ku-bickiego. Był to jedyny zrealizowa-ny element przebudowy zamku z cza-sów Stanisława Augusta Poniatowskie-go. Usytuowane na skarpie arkady sta-nowiły integralne przejście ku ogrodomkrólewskim nad Wisłą. Ostatnimi la-ty trwająca rewitalizacja ma przywrócićdawną świetność obiektu, a główna jegofunkcją będzie przejęcie obsługi ruchuturystycznego.

„Rekonstruowany” szczyt katedry warszawskiej

Od Placu Zamkowego biegną dwie„ulice kościelne” – Piwna i Świętojań-ska. Przy tej ostatniej stoi archikatedrawarszawska św. Jana. Ten najważniej-szy i najstarszy obiekt sakralny stolicyjest jednocześnie najbardziej kontrower-syjnym elementem powojennej rekon-strukcji. Pierwotnie gotycki (XIII/XIV w.)kościół przebudowano w XVII wieku,a następnie XIX, nadając mu neogotyc-ką formę, w której przetrwał do 1944roku.

12 nr 5 (14), Maj 2008



O tragicznym końcu katedry przypo-mina wmurowany w ścianę od strony uli-cy Dziekaniej fragment gąsienicy nie-mieckiego czołgu-miny „Goliat”, któ-ry zniszczył mury kościoła. Po wojniekatedrę wybudowano według projektuprofesora Zachwatowicza. Rekonstruk-cja (przy wykorzystaniu konstrukcji żel-betowej) miała przywodzić na myśl ar-chitekturę uznawaną za gotyk mazo-wiecki. Ze względu na uproszczenia,a przede wszystkim nadanie form, któ-rych nigdy katedra nie posiadała, trud-no uznać ową rekonstrukcję za uda-ną. Zastanawiające dla wielu jest, dla-czego nie odtworzono wyglądu kościo-ła sprzed wojny. Wynikało to z przyjętejprzy odbudowie całej Warszawy zasa-dy, według której zdecydowano się nierekonstruować zabytków okresu history-zmu i późniejszych.

Sanktuarium Matki Boskiej Łaskawej

Zniszczenia w katedrze były na tyleduże, że z wyposażenia ocalała w cało-ści jedynie kaplica Baryczkowska, zesłynącym łaskami XVI-wiecznym krucy-fiksem. Krucyfiks pochodzi z Norymber-gi, a przywiózł go zamożny mieszczanini rajca miejski Jerzy Baryczka Ze znisz-czeń udało się jeszcze uratować na-grobek ostatnich książąt mazowieckichStanisława i Janusza, dzieło Bernardi-na de Gianotis i Jana Ciniego oraz kla-sycystyczny nagrobek Stanisława Mała-chowskiego dłuta duńskiego rzeźbiarzaBertela Thorvaldsena. W podziemiachznajdują się natomiast krypty grobowez sarkofagami metropolitów warszaw-skich, a także zasłużonego premieraIgnacego Paderewskiego oraz prezy-dentów RP Ignacego Mościckiego i Ga-briela Narutowicza i krypta HenrykaSienkiewicza. W całej katedrze możnaodnaleźć wiele płyt i epitafiów upamięt-niających Wielkich Polaków.

Z archikatedrą sąsiaduje Sanktu-arium Matki Boskiej Łaskawej, Pa-tronki Warszawy. Kościół, zbudowanyw XVII wieku dla jezuitów, podobniejak inne zabytki Starego Miasta, uległzniszczeniu. Do zachowanych cieka-wostek wnętrza należą obudowywują-ce portal w nawie bocznej fragmentynagrobka Jana Tarły, dzieło Jana Je-rzego Plerscha (fragmenty znajdują sięjeszcze w podziemiu). Nagrobek zostałprzeniesiony z kościoła Pijarów jeszczew XIX wieku i uchodzi za jedno z ar-cydzieł barokowej rzeźby środowiskawarszawskiego.

Do odwiedzenia pozostał ostatnize staromiejskich kościołów – poau-gustiański Św. Marcina ufundowany

13 nr 5 (14), Maj 2008



w 1356 roku przez księcia mazowiec-kiego Ziemowita i jego żonę Eufemię.Gotycki kościół w XVIII wieku zastąpiłbarokowy, o tzw. fasadzie kolumnowej.Świątynia była bardzo zniszczona, alewarto zajrzeć do środka, gdyż na fila-rze nawy głównej znajduje się niezwy-kłe dzieło siostry Almy Skrzydlewskiej.Wykorzystała ona uratowany fragmentkrucyfiksu z XVII wieku, uzupełniającsymbolicznie zniszczoną postać Chry-stusa za pomocą metalu.

Poaugustiański kościół przy ulicy Piwnej

Idąc od archikatedry, można skręcićw ulicę Dziekanią, a następnie Kano-nią. Kanonia to w rzeczywistości trój-kątny placyk, którego nazwa pochodziod XVII-wiecznych kamieniczek trzyna-stu kanoników kapituły warszawskiej.Wśród okalających placyk kamieniczek

znajduje się też najwęższa na Sta-rym Mieście, o szerokości tylko jedne-go okna. Na środku placyku znajduje sięspiżowy dzwon warszawski z 1646 ro-ku ufundowany przez J. M. Daniłowicza,podskarbiego koronnego, dla kościołajezuitów w Jarosławiu.

Kanonia i najwęższa kamienniczka Starówki

Stąd już blisko na punkt widokowy naskarpie wiślanej, czyli tzw. Gnojną Gó-rę. Skąd nazwa? Było to miejsce, naktóre do 1774 roku wywożono wszel-kie nieczystości z miasta. Na rogu uli-cy Brzozowej i Celnej zachowały się go-tyckie mury domu straży miejskiej, czy-li tzw. Furty Gnojnej, zwanej też BramąWiślaną. Ulica Celna wyprowadza nasna rynek Starego Miasta serce starówki.Po drodze jeszcze tylko „rzut oka” w bra-mę przy Celnej 2. W głębi widać płasko-

14 nr 5 (14), Maj 2008



rzeźbę przedstawiającą rycerzy książę-cych, jedno z licznych odwołań do po-tęgi państwa Piastów tak podkreślanejprzez władze komunistyczne.

Fragmenty gotyckich murów tzw. Furty Gnojnej

Od 1915 roku każda pierzeja nosiimię jednego z mężów zasłużonych dlamiasta, i tak wschodnia – FranciszkaBarssa, północna Jana Dekerta, za-chodnia Hugona Kołłątaja, a południo-wa Ignacego Wyssoty Zakrzewskiego.Strona Barssa najbardziej zniszczona,prawie w całości została zastąpionanowymi kamieniczkami. Podobnie jakna całym Rynku, sgraffita i polichromiesą dziełem artystów plastyków wykona-nymi pod kierunkiem Jana SewerynaSokołowskiego. W pierzei tej mieści sięMuzeum Literatury im. Adama Mickie-wicza. A pod numerem 10 umieszczono

strop malowany przez artystki ludowe zewsi Zalipie.

Kolejna pierzeja, tym razem Deker-ta, to głównie budynki należące dziśdo Muzeum Historycznego Miasta st.Warszawy. Trudno uwierzyć, ale mu-zeum zajmuje aż 11 kamieniczek i jestto „żelazny punkt” zwiedzania Starówki,ponieważ poza wnętrzami mieszczań-skim można tu obejrzeć zdjęcia przed-wojenne oraz z czasów odbudowy. Jestto też najlepiej zachowany fragmentrynku z XVII-wiecznymi kamienicami.Dotrwały one do 1944 roku jako naj-ciekawszy zespół mieszczański. Małozniszczone, zostały jednak częścioworozebrane przed 1948 rokiem.

Najlepiej zachowała się maniery-styczna Kamienica Baryczkowska (nr32) z kamiennym słupkiem-hermą i je-dyną na Starym Mieście zachowaną at-tyką z XVII wieku oraz portalem warsz-tatu pińczowskiego z herbem Barycz-ków. W pierzei tej znajduje się też słyn-na Kamienica „Pod Murzynkiem” (nr36) ozdobiona sgraffitem z XVII wiekuoraz portalem z warsztatu Santi Guc-ciego i głową Murzyna (oryginał w Mu-zeum Historycznym). Tu także sgraffi-ta są powojenną dekoracją wykonanątym razem przez Zofię i Romana Arty-mowskich. Po stronie Kołłątaja pod nu-merem 21 mieszkał sam Hugo Kołłątaj,stąd nazwa pierzei. Jednak największąjej atrakcją jest Kamienica Fukierow-ska (nr 27), w której nieprzerwanie od1590 roku działa winiarnia. Początkowonależała do Korbów, dopiero w XIX wie-ku przeszła na własność Fukierów przy-byłych z Augsburga.

15 nr 5 (14), Maj 2008



Kamienica Pod Murzynkiem

Ostatnia kamienica, przy którejsię zatrzymamy to Kamienica „PodLwem” (nr 13) po stronie Zakrzew-skiego, o późnorenesansowym szczycieoraz płaskorzeźbie lwa z około połowyXVIII wieku. Jest to też jedyny ślad po-wstałego w latach 1928–1929 zespołupolichromii staromiejskich. Dekoracjętej kamienicy wykonała Zofia Stryjeń-ska.

Poza głównym rynkiem, funkcję tar-gu pełnił też placyk, dziś ulica, Szero-ki Dunaj. Jest to bardzo sympatycznyzaułek. Na środku placyku stoi studnia,w miejscu dawnego źródła zwanego Du-naj. Najbardziej tutaj malowniczym bu-dynkiem jest Kamienica „Przy BramieRzeźniczej” z przejściem, zaprojekto-

wana w latach 60 XX wieku. Niewiel-ki teren Starego Miasta wbrew pozoromkryje wiele ciekawostek: przy ulicy Piw-nej wystawa zachęca do odwiedzenianiewielkiego Muzeum Farmacji, to zno-wu zaułki takie jak Kamienne Schodkiczy ulica Dawna.

Polichromie Zofii Stryjeńskiej

Stare Miasto to też „miasto” pomni-ków – przy murach miejskich Mały Po-wstaniec, Jan Kiliński, a na rynku słyn-na warszawska Syrenka. Są też i legen-dy warszawskie, jak ta o Bazyliszku, któ-ry mieszkał w podziemiach kamienicyprzy Krzywym Kole, strzegąc skarbówukrytych w podziemiach.

Idąc przez Stare Miasto warto uważ-nie przyglądać się fasadom kamie-nic, prawie każda bowiem może nam

16 nr 5 (14), Maj 2008



wiele „powiedzieć” czy to przez tabli-ce pamiątkowe po mieszkańcach (np.:pod numerem 5 przy Szerokim Du-naju mieszkał Jan Kiliński, przywódcamieszczan w insurekcji 1794 roku)

Kamienne Schodki

czy upamiętniające jakieś ważne wyda-rzenia (np.: ul. Brzozowa 12 – Dom Pro-fesorów, bastion obrony w czasie Po-

wstania Warszawskiego), czy to przezzachowane drobne fragmenty dekoracjiczy detali wmurowane w nowe ściany(np.: na ulicy Nowomiejskiej 5 i 2). Tymsamym kompleks ten staje się wyjątko-wym pomnikiem przeszłości, a jej zgłę-bienie niezwykłą przygodą.

Tekst: Ewa Perlińskazdjęcia: Jakub Jagiełło, Ewa Perlińska

Informacje praktyczne:Od pewnego czasu przebudowywane jest całeKrakowskie Przedmieście, stąd dojazd z centrumWarszawy na Stare Miasto jest utrudniony. Naj-lepiej dojechać z przesiadką tramwajem.Na spacer po Starym Mieście należy przeznaczyćminimum 2h.Muzea staromiejskie:– Muzeum Historyczne m.st. Warszawy Rynek28/42 wt, czw 11 – 18, śr, pt 10.30–16.30, sb,nd 10–15.30Bilety 6 i 3 zł– Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza Ry-nek 20 pn, wt, pt 10–15, śr, czw 11-18– Muzeum Farmacji ul. Piwna 31/33 czynne jakHistoryczne, wstęp 5 i 2,5 zł– Muzeum Rzemiosł Artystycznych i Precyzyj-nych ul. Piekarska 20 pn–pt 9-15– Zamek Królewski godziny otwarcia w zależno-ści od pory roku oraz aktualne wystawy najlepiejsprawdzić na www.zamek-krolewski.plPodziemia katedry warszawskiej są udostępnia-ne do zwiedzania codziennie od godziny 10:00do 13:00 oraz od 15:00 do 17:30. Samą katedręmożna zwiedzać między nabożeństwami codzien-nie. Kościół św. Marcina rzadko bywa otwarty, alezawsze można wejść do kruchty.

17 nr 5 (14), Maj 2008



www.ciekawe-miejsca.net Szlak Romański: Jędrzejów

Jędrzejów

Pierwsze opactwo cysterskie w Polsce założono w XII wieku w Ję-drzejowie, a właściwie w majątku Brzeźnica. Najbardziej znanymmnichem z tego klasztoru był bez wątpienia bł. Wincenty Kadłu-bek. Ile zachowało się z tak ważnego w średniowieczu miejsca?

Archiopactwo w Jędrzejowie

Brzeźnica – tak nazywała się (i nazywasię dalej) rzeka, nad którą posadowio-no klasztor. Jędrzejów został założonypóźniej, po fundacji klasztoru, a nazwamiasta pochodzi o łacińskiego Andre-ovia (droga św. Andrzeja). Św. AndrzejApostoł był patronem wschodu, na coszczególną uwagę mogli zwrócić mnisiprzybywający z Francji.

Historia miejsca nad rzeką Brzeźni-cą sięga jednak trochę głębiej niż istnie-je na świecie zakon cystersów. Już napoczątku XII wieku powstał tu niewielkikamienny kościółek św. Wojciecha,

prawdopodobnie połączony z rezyden-cją właścicieli okolicznych terenów –rodu Jaksów-Gryfitów. Świątynia zosta-ła poświęcona przed 1118 rokiem przezkrakowskiego biskupa Maura, a całko-wita jej długość wynosiła 16 metrów.Być może był to kościół grodowy, po-dobny do tych jakie znajdują się do dziśw Inowłodzu (1. poł. XII wieku) i Żarno-wie (ok. 1150 roku).

W 1140 roku ta sama rodzina funda-torów (m.in. możnowładca małopolskiJanik Jaksa-Gryfita), przy wsparciu bi-skupów sprowadziła cystersów z opac-twa Morimond, którzy przybyli pod prze-wodnictwem ojca Mikołaja. Jędrzejów,nazywany odtąd Morimondus Minor(Morimond Mniejszy), został 21 filiąfrancuskiego opactwa, które wysyłałoswoich podopiecznych do Niemiec, Au-strii oraz na tereny Europy Środkowej.Mnisi z Morimond założyli także Sule-jów, Wąchock i Koprzywnicę.

Zgodnie z regułą zakonu cyster-si osiedlili się w miejscu odludnym,aby móc kontemplować swoje ubóstwo(przynajmniej wedle początkowych za-

18 nr 5 (14), Maj 2008



łożeń). W 1149 roku klasztor podwyż-szono do rangi opactwa, wtedy też ar-cybiskup gnieźnieński Janik oraz bi-skup krakowski Gedko nadali klaszto-rowi uposażenie. Jednocześnie ksią-żę Bolesław Kędzierzawy potwierdziłnadania ziemskie dla cystersów. Czte-ry lata później po drugiej stronie rzekiBrzeźnicy założono osadę Jędrzejów.

Wieża przedcysterskiego kościoła św. Wojcie-cha

W latach 1166–67 konsekrowanopierwszy kościół dla cystersów. Nieste-ty do dziś nie wiemy, o jaką świąty-nię chodzi, czy o kościół św. Wojcie-cha czy inną, może drewnianą, świąty-nię. Drugi, obecnie istniejący kościółpowstał przed 1210 rokiem, kiedy uro-czyście konsekrował go biskup krakow-ski Wincenty Kadłubek. Sam biskuposiem lat później porzucił intratne sta-

nowisko w Krakowie i został mnichemw jędrzejowskim klasztorze. Tutaj zmarłw 1223 roku.

„Odkopany” portal i okno bazyliki romańskiej

W następnych stuleciach okolicznetereny doskonale prosperowały dziękinowatorskiej gospodarce wprowadzanejprzez cystersów. Opactwa w Jędrzejo-wie nie dotknął także największy kata-klizm XIII wieku – najazd tatarski w la-tach 1240–41, kiedy wiele świątyń zo-stało spalonych. Klasztor został zajętyi doprowadzony do ruiny przez KonradaMazowieckiego w czasach walki o tronw Krakowie. Z gospodarczego upadkucystersi wydźwignęli się dzięki nada-niom Bolesława Wstydliwego. W 1271roku lokowano na prawie średzkim mia-sto Jędrzejów.

19 nr 5 (14), Maj 2008



Romański portal dawnego kościoła

Można stwierdzić, że do końcaXVIII wieku jędrzejowskie opactwo mia-ło sporo szczęścia. Ominął je potopszwedzki oraz inne nawałnice, jakieprzetaczały się przez Polskę w czasachnowożytnych. W Jędrzejowie zwoływa-no za to zjazdy szlachty, budowano no-we budynki gospodarczo-przemysłowe(młyny, spichlerze), a opaci jędrzejow-scy mieli prawo uczestniczenia w waż-nych wydarzeniach kościelnych w Euro-pie (np. sobór w Bazylei 1431–45). W 2.połowie XVII wieku nasilił się kult Win-centego Kadłubka, którego ogłoszonobłogosławionym w 1764 roku.

Dobrej passy klasztoru nie przerwałpożar w 1725 roku, po którym przebu-dowano romański kościół, nadając mu

późnobarokowe formy. Dopiero po na-stępnym pożarze w 1800 roku mnisiprzestali używać niektórych pomiesz-czeń, np. kapitularza, które szybko po-padły w ruinę. W 1819 roku nastąpiłakasata zakonu na terenach Polski, jed-nak jeszcze do 1855 roku w zabudowa-niach opactwa w Jędrzejowie żył cystersWilhelm Ulawski. W tym czasie częśćklasztoru przejęli reformaci, których usu-nięto w 1870 roku za udział w powstaniustyczniowym. Od tego czasu aż do 1945roku mieściło się tu seminarium nauczy-cielskie. Po zakończeniu wojny cyster-si wrócili do Jędrzejowa, a w 1989 rokuna nowo podniesiono klasztor do rangiopactwa.

Tyle zostało po kapitularzu...

Opactwo cystersów składa się dziśz kościoła pw. NMP i św. Wojcie-cha oraz z przebudowanych budynkówklasztornych. W części środkowej klasz-toru (na lewo od wejścia) zachowała sięsporych rozmiarów półkolista kamien-na wieża (fragment dawnej fasady), po-chodząca jeszcze z pierwszej przedcy-sterskiej świątyni (przed 1118 rokiem).Jest to jeden z najstarszych zabytków ar-chitektury romańskiej w Polsce, odkryty

20 nr 5 (14), Maj 2008



podczas prac archeologicznych w 1977roku. Obok wieży znajduje się prostyportal i niewielkie okno, pochodzące jużz początku XIII wieku.

Kościół cystersów sprzed 1210 ro-ku jest trójnawową bazyliką z transep-tem i prosto zamkniętym prezbiterium –w ten sposób powtórzony został typo-wy schemat cysterskiego kościoła (po-dobne są plany świątyń w Koprzywnicy,Sulejowie i Wąchocku). Za kształt i zbu-dowanie świątyni z lokalnych surowcówodpowiedzialny był brat Achardus z Cla-irvaux. Pierwotne sklepienia były za-pewne krzyżowo-żebrowe, wsparte nasłużkach, ale zostały zniszczone pod-czas przebudowy. Nie wiadomo, jak wy-glądały pierwotnie zewnętrzne elewacjekościoła.

Romańskie wsporniki sklepień kapitularza

Całe założenie zostało mocno prze-budowane w latach 1728–54, m.in. po-przez dodanie dwuwieżowej fasady doprezbiterium, dobudowę kaplic od stro-ny północnej oraz całkowitą zmianę wy-stroju i wyposażenia kościoła. Z XIIIwieku do dziś pozostały jedynie detale:wsporniki sklepienia oraz bazy kolumie-nek w dwóch kaplicach w południowymramieniu transeptu, a także mnóstwodetali rzeźbiarskich (głowice kolumn,fragmenty filarów), obecnie w MuzeumNarodowym w Krakowie.

Klasztor nie prezentuje dziś z ze-wnątrz większych wartości artystycz-nych. Porzucony w 1800 roku kapitularzcałkowicie popadł w ruinę i został ro-zebrany na początku ubiegłego wieku.Było to kwadratowe pomieszczenie po-dzielone czterema kolumnami na dzie-więć pól, z których każde miało odrębnesklepienie krzyżowo-żebrowe (podob-nie, jak w Wąchocku). Po kapitularzuzostały jedynie pozostałości łuków skle-piennych na ścianach ze wspornikami.W tym samym niezachowanym skrzydleklasztoru znajdowały się: sala opacka,fraternia oraz dormitorium.

Opactwo w Jędrzejowie – miejsceo bogatej historii, nadal tętniące życiem,lecz dziś już mało romańskie. Dobrze,że odkryto wspaniałą fasadę przedcy-sterskiego kościoła.

Tekst i zdjęcia: Jakub Jagiełło

Informacje praktyczne:Jędrzejów leży w woj. świętokrzyskim, przy drodzenr 7 Warszawa–Kraków, 40 km na pd.-zach. od Kielc.Kościół jest często otwarty, do pozostałości przedcyster-skiej świątyni dojdziemy skręcając w lewo w kruchciekościoła.

21 nr 5 (14), Maj 2008


www.ciekawe-miejsca.net Góry Polski: Bieliczna

Bieliczna

Nad Bieliczną trawa aż po pas, Nad Bieliczną Lackowa stoi w chmu-rach, Nad Bieliczną rosną lasy pełne malin i borówek Nad Bie-liczną płacze dobry Bóg.

Opuszczona dolina, gdzie przed wojną tetniłażyciem Bieliczna

Właściwie ten krótki fragment znanejpiosenki autorstwa Krzysztofa Kleszczamógłby wystarczyć zamiast wszelkichopisów tego miejsca. Czym jest Bielicz-na? Zagubioną gdzieś w otchłaniachBeskidu Niskiego doliną, dawniej osa-dą łemkowską.

Do Bielicznej dostaniemy się, idącpieszo drogą (lub jadąc samochodemterenowym) z Izb. Nie prowadzi tu ża-den szlak turystyczny. Dolina rzeki Bia-łej, w której niegdyś tętniło życie nie-wielkiej wsi, rozgranicza dwa najwyż-sze szczyty polskiej części Beskidu Ni-skiego – Lackową (997 m) oraz masyw

Ostrego Wierchu (938 m) i Białej Skały(903 m). Nad doliną te grzbiety górskieo stromych zboczach spięte są przełę-czą Kazimierza Pułaskiego (743 m).

Cerkiew w Bielicznej

Historia Bielicznej rozpoczęła sięw 1585 roku, kiedy pierwszych osadni-ków do doliny sprowadził Iwan Izbiań-ski, pochodzący z sąsiedniej miejsco-wości Izby. Przywilej lokacyjny wydałkardynał Jerzy Radziwiłł. Od 1638 ro-ku Bieliczna wchodziła w skład majątkukościelnego w Tyliczu. W 1796 roku zbu-dowano tu pierwszą cerkiew murowa-ną – mogło to świadczyć o sporym roz-woju miejscowości. Przed samą II wojną

22 nr 5 (14), Maj 2008


www.ciekawe-miejsca.net Góry Polski: Bieliczna

światową istniały tu jednak tylko 34 go-spodarstwa.

Dolina Bielicznej

Po 1945 roku dla mieszkającychw Bielicznej Łemków nastały najgorszeczasy. W ramach akcji Wisła w 1947roku wysiedlono zamieszkałą od wie-ków ludność na tzw. „ziemie odzyska-ne”. Wieś spalono, pozostawiając tylkocerkiew, która również z czasem zostałazdewastowana. Świątynię odremonto-wano dopiero w 1985 roku z inicjaty-wy ks. M. Czekaja. Oprócz niej w doli-nie można odnaleźć zniszczone krzyżeprzydrożne.

Dziś Bieliczna to jedno z najpiękniej-szych miejsc Beskidu Niskiego, w nie-zwykle trafny sposób oddające atmos-ferę opustoszałych gór. Dalekie pano-ramy na Pasmo Jaworzyny Krynickiej

(1114 m) oraz niższe Mizarne (770 m)czy Huzary (864 m) zachwycą każde-go. Podobnie, jak piętrząca się bryłaLackowej o bardzo stromych zboczach,czasami rzeczywiście zasnuta chmura-mi. Wreszcie – bardzo często reprodu-kowany widok na pomalowaną na białocerkiew z drewnianą banią na wieży.Dookoła cerkwi rosną potężne, co naj-mniej 200-letnie lipy.

Dotychczas w Bielicznej „wśród wy-sokich traw” latem wypasano bydło,jednak najczęściej nie było tu nikogoaż po horyzont. Niestety, opisana idyl-la już niedługo może stracić swój kli-mat. Część doliny ma zostać ogrodzonaprzez prywatnego właściciela, a metalo-we ogrodzenia już objęły znaczną częśćterenu przy drodze z Izb do Bielicznej(mieści się tu gospodarstwo hodowla-ne). Czy za kilka lat słowa cytowanejpiosenki będą jeszcze aktualne?

Tekst: Jakub Jagiełło; zdjęcia: Danuta Maciejewska

Informacje praktyczne:Bieliczna leży w zachodnim Beskidzie Niskim,w okolicach Krynicy i Gorlic, przy samej granicy zeSłowacją. Najłatwiej dojechać tu z Florynki (miejsco-wość pomiędzy Krynicą a Grybowem) przez Śniet-nicę i Izby. Droga do Bielicznej jest przejezdna dlasamochodów terenowych. Pieszo można także dojśćod strony granicy, schodząc z przeł. Kazimierza Pu-łaskiego (743 m) słabo wyraźną drogą w dół doliny.Okolice te świetnie nadają się na rower.

23 nr 5 (14), Maj 2008


www.ciekawe-miejsca.net Miejsca niezwykłe: Klasztor i cerkiew w Supraślu

Klasztor i cerkiew w Supraślu

Na wysokiej skarpie nad Supraślą stoi samotny krzyż z napisamiw języku starocerkiewnosłowiańskim i polskim: „w tym miejscu,na Suchym Hrudzie w 1500 r.,(...) zatrzymał się krzyż puszczonyprzez mnichów prawosławnych z pobliskiego Gródka na wody rze-ki Supraśl w poszukiwaniu cichej przystani życia monastycznegoi duchowego”.

Pamiątkowy krzyż na wzgórzu

Historia supraskiego monasteru sięgaparę lat wcześniej w przeszłość. W 1498roku w Gródku powstał klasztor ufundo-

wany przez wojewodę nowogródzkiegoi marszałka Wielkiego Księstwa Litew-skiego Aleksandra Chodkiewicza i ar-cybiskupa smoleńskiego Józefa Sołta-na. Mnisi nie czuli się jednak dobrzeotoczeni życiem miasta, przenieśli sięwięc dwa lata później na pobliski Su-chy Hrud. W 1501 roku stała już tampierwsza drewniana cerkiew św. JanaTeologa, a dziesięć lat później poświę-cono murowaną cerkiew ZwiastowaniaNMP.

Świątynia ta została zbudowana naplanie prostokąta z czterema okrągły-mi wieżami na narożach. Dekoracyjneszczyty i okazała kopuła nie przeszka-dzały umieszczeniu całego systemustrzelnic nadających cerkwi jednoznacz-nie obronny charakter.

Początki supraskiego monasterułączą się z niezwykłym wzrostem jegoznaczenia na terenach Wielkiego Księ-stwa Litewskiego (drugi pod tym wzglę-dem ośrodek prawosławia – po Ław-

24 nr 5 (14), Maj 2008



rze Kijowsko-Pieczerskiej) oraz rozkwi-tem duchowym i intelektualnym. Klasz-tor miał bardzo bogato wyposażonąbibliotekę, ze zbiorów której korzystałm.in. Maciej Stryjkowski przy pisaniuKroniki polskiej, litewskiej, żmodzkieji wszystkiej Rusi (XVI w.). Od końcaXVII stulecia w klasztorze działała teżdrukarnia: ukazało się ok. 350 książek,z czego 1/3 – świeckich.

Widok na klasztor od strony Supraśli

W zbiorach biblioteki przez kilka-set lat (od XVI stulecia) znajdował sięXI-wieczny kodeks Minieja Czetnaja namarzec – jedno z najstarszych źródełinformacji o języku starocerkiewnosło-wiańskim. Powstała najprawdopodob-niej na Bałkanach księga składała sięz 24 żywotów świętych oraz zbioru ka-zań, a odkrył ją pod koniec XIX wiekuprofesor Michał Bobrowski. Wywie-ziony podczas II wojny światowej i po-dzielony na części kodeks znajduje sięobecnie w bibliotekach w: Petersburgu,Ljubljanie, Warszawie i Zamościu.

W samym Supraślu powstało nato-miast na przełomie XVI i XVII wiekuinne wybitne dzieło – tzw. Irmologionsupraski. Twórcą tej księgi zawierają-

cej pieśni wykonywane podczas nabo-żeństw był wykształcony „wolny chó-rzysta” Bogdan Onisimowicz z Pińska.Przebywał on w Supraślu od 1572 do1630 roku, kiedy to popadł w kon-flikt z opiekunem monasteru, Krzysz-tofem Chodkiewiczem, i został wypę-dzony. Opuszczając klasztor, najpraw-dopodobniej zabrał ze sobą księgę, któ-ra przez pewien czas potem znajdowa-ła się w zbiorach Ławry Pieczerskiej.Ostatecznie odnalazła się w latach 70.XX wieku w Bibliotece Akademii NaukUkrainy.

Cerkiew Zwiastowania NMP

Monaster utrzymywał kontaktyz ośrodkami duchowymi na Bałkanach,czego owocem – oprócz kodeksu Mi-

25 nr 5 (14), Maj 2008



nieja czetnaja – były bizantyjskie fre-ski we wnętrzu głównej cerkwi – rzad-ki na naszych ziemiach import sztukiprawosławnej bez pośrednictwa Rusi.Przedstawiały one świętych oraz scenyz życia Chrystusa i Marii, tworząc pro-gram ikonograficzny w duchu wschod-niego chrześcijaństwa. Wykonał je ar-tysta określony w roczniku z 1557 rokujako Serbin Nektarij Malar. Niestety, nicwięcej o nim nie wiadomo, a z samychfresków ocalały jedynie fragmenty (m.in.postaci świętych Jerzego i Demetriuszaz filarów korpusu głównego), które moż-na zobaczyć na ekspozycji muzealnejw Pałacu Archimandrytów.

W cerkwi Zwiastowania NMP łączą się elementydekoracyjne i obronne

W 1614 roku mnisi zostali zmuszenido podporządkowania się postanowie-niom unii brzeskiej, co trwało przez po-nad dwa stulecia (do 1839 roku, kiedyto klasztor stał się z powrotem prawo-sławny). W tym okresie zespół klasz-torny został rozbudowany m.in. o Pa-łac Archimandrytów (1635–55, rozbu-dowany w XVIII wieku, po zniszcze-niach II wojny światowej odbudowanyw latach 1959–72) i bramę-dzwonnicę(1752). Wnętrza cerkwi ZwiastowaniaNMP otrzymały nowe wyposażenie, ba-rokowy ikonostas, a freski zatynkowa-no.

Brama-dzwonnica

Po odzyskaniu przez Polskę niepod-ległości po I wojnie światowej usunię-to z klasztoru mnichów prawosławnych,budynki przekazano najpierw szkole rol-

26 nr 5 (14), Maj 2008



niczej, a następnie księżom salezjanom.Dzieła zniszczenia dopełniła II wojnaświatowa: najpierw wojska radzieckieurządziły sobie koszary w budynkachklasztoru, a następnie wycofujący sięNiemcy wysadzili cerkiew ZwiastowaniaNMP w powietrze. Dopiero w latach 80.mnisi prawosławni uzyskali zezwoleniena odbudowę cerkwi; budynki klasztor-ne zaś wróciły do nich dwanaście lattemu.

Nie należy do monasteru teren, naktórym leżą dawne katakumby. Nie-gdyś znajdujdowały się pod (rozebra-ną w XIX stuleciu) XVI-wieczną cerkwiąZmartwychwstania Chrystusa. Chowanow nich – oprócz mnichów – także przed-stawicieli wpływowych okolicznych ro-dów: Olelkowiczów, Słuckich i Wiśnio-wieckich. W 2. połowie XX wieku pro-wadzono tam badania archeologiczne,których szybko zaniechano, a odsłonię-te katakumby padły łupem wandali.

W Pałacu Archimandrytów mieści się MuzeumIkon

Niestety, zwiedzając klasztor i cer-kiew, mamy do czynienia z rekonstruk-cjami. Także wiszący w głównej cerkwi

słynny i otoczony wielkim kultem (za-równo przez prawosławnych, jak i ka-tolików) obraz MB Supraskiej stanowiXIX-wieczną kopię. Sam oryginał byłnatomiast kopią MB Smoleńskiej przed-stawiającej Marię, w typie Hodegetrii,z Dzieciątkiem, które w lewej ręce trzy-ma księgę, a prawą błogosławi. Ufundo-wany w 1503 roku przez biskupa smo-leńskiego Józefa Sołtana oryginał ob-razu supraskiego został wywieziony napoczątku I wojny światowej przez ucie-kających przed wojskami niemieckimimnichów w głąb Rosji i od tego czasusłuch o nim zaginął.

Klasztor może się poszczycić na-tomiast innymi ciekawymi zbiorami.W znajdującym się w Pałacu Archiman-drytów Muzeum Ikon (oddział MuzeumPodlaskiego w Białymstoku) obejrzymyekspozycję ikon, przede wszystkim tychodebranych przemytnikom na granicy.Królują tu masowo produkowane dziełaz przełomu XIX i XX wieku, choć odnaj-dzie się też trochę starszych oraz praw-dziwych artystycznych „perełek”. Jak toz dziełami odebranymi na granicy by-wa – o ich historii nie wiadomo wiele,najczęściej da się jedynie orientacyjnieokreślić czas oraz tereny, na którychpowstały. Zobaczymy tu m.in. ikony ka-lendarzowe, przedstwienia Marii w ty-pie Hodegetrii, Chrystusa Pantokratora,świętych i Ojców Kościoła oraz Deesis(Jezusa w otoczeniu Marii i św. JanaChrzciciela).

Każdego, kto liczy na tradycyjne mu-zeum, spotka tu zawód. Od samego po-czątku widać, że jest ono zupełnie in-nego typu. W nastrój zwiedzania wpro-wadza już nazwa ekspozycji stałej: Iko-

27 nr 5 (14), Maj 2008



na. Obraz i słowo – między tym coulotne, a wieczne. Mająca ambitny za-miar prezentacji w nowoczesny sposóbdoktryny Kościoła prawosławnego wy-stawa prowadzi widza od teologii iko-ny, poprzez prezentację symboliki cer-kwi, galerię wizerunków świętych aż pootoczone archiwalnymi zdjęciami ocala-łe fragmenty supraskich fresków. Każdaz sal została urządzona w innym sty-lu (np. pustelniczej groty, wnętrza cer-kwi, wiejskiej chaty czy też pracownimnicha piszącego ikony), a na ogląda-jących czeka swego rodzaju spektakl„światło-dźwięk”.

Drewnianą cerkiew św. Jana Teologa zastąpiłamurowana

Zwiedzaniu towarzyszy bowiem mu-zyka (chóralny śpiew modlących sięmnichów), a światło zapala się i gaśnie,naprzemiennie wydobywając z mrokuposzczególne dzieła sztuki. Częściąekspozycji jest również film prezentu-jący techniki pisania ikon. W ramachwarsztatów organizowanych przez mu-

zeum można także spróbować swoichsił w tym zakresie.

Istniejące od niedawna Muzeum Ikonma na celu w nowoczesny sposób przy-bliżyć skomplikowaną teologię ikonyi jej znaczenie dla kultury prawosławia.Przystępna i atrakcyjna dla odwiedzają-cych w różnym wieku ekspozycja z pew-nością nie zawiedzie oczekiwań nawettych wybrednych. Zwiedzając cerkiew,klasztor i muzeum w Supraślu, nale-ży pamiętać, iż jest to cel pielgrzymeki czynny monaster, nie zobaczymy gowięc w święta cerkiewne oraz państwo-we.

Tekst i zdjęcia: Danuta Maciejewska

Informacje praktyczne:Supraśl leży ok 15 km od Białegostoku, przy drodzenr 676 w stronę Krynek.Klasztor można zwiedzać pn.–sob. 10.00–14.00 oraz16.00–18.00 (w pozostałych godzinach obowiązuje ci-sza monasterska).Muzeum Ikon (oddział Muzeum Podlaskiego w Bia-łymstoku) czynne jest codziennie (oprócz poniedział-ków i dni świątecznych) od 1.V. do 30.IX. 12.00–19.00,od 1.X. do 30.IV. 10.00–17.00. We czwartki wstęp bez-płatny. Ceny biletów: normalny 10 zł, ulgowy i ro-dzinny 5 zł.W Internecie: http://www.monaster-suprasl.plhttp://muzeum.bialystok.pl/main.php?x =700

28 nr 5 (14), Maj 2008



www.ciekawe-miejsca.net Polska: Lasy Łukowskie

Rezerwat Jata – nasz ślad w jodłowejpuszczy

Kwiecień, wczesna wiosna. Deszcz siąpi od rana. Mimo to wy-braliśmy się odkryć jodłowe ostępy w Lasach Łukowskich w re-zerwacie Jata. To drugi pod względem stażu teren chroniony poBiałowieskim PN.

Nietknięta ludzką ręką puszcza jodłowa

Rezerwat Jata powstał w 1933 roku,choć tutejsze uroczyska objęto ochronąjuż kilka lat wcześniej. To tylko rok poutworzeniu Białowieskiego Parku Naro-dowego (!). Drugi najstarszy teren chro-niony obejmuje dziś około 1117 hekta-rów (jest więc nieco większy od LasuKabackiego w Warszawie) jodłowychlasów, bagien i łąk.

Niestety, trafić tu bardzo trudno. Naj-lepiej kierować się do miejscowości

Żdżary i zaraz za przejazdem kolejo-wym skręcić w prawo, polną drogą do le-śniczówki. Znajduje się tu niewielki par-king, ogólne mapy, oraz droga, którą doj-dziemy do znakowanego szlaku. Podą-żanie za zielonymi znakami to właści-wie jedyna możliwość zobaczenia rezer-watu, niestety szlak oznaczony jest kiep-sko i kończy się nagle w samym sercurezerwatu. Trzeba więc wracać tą samądrogą.

Rezerwat Jata można zwiedzać, poruszając siępo drogach i szlaku

29 nr 5 (14), Maj 2008



Naszym celem było możliwie najdo-kładniejsze poznanie jodłowego rezer-watu, korzystaliśmy więc ze szlaku orazz dróg leśnych. Już po kilkuset metrachod parkingu wkroczyliśmy w ciemny jo-dłowy las. Tutejsza jedlina jest najbar-dziej wysuniętym na północny wschódskupiskiem tego gatunku w Polsce. Jed-nocześnie jedynym tak dobrze zacho-wanym (obok Puszczy Kozienickiej) bo-rem jodłowym w okolicach Warszawy.

Po przejściu przez pierwszy fragmentjodłowych lasów, stopniowo zaczęły po-jawiać się bagna i rowy pełne wiosen-nych kwiatów – wilczomleczy, zawilców,przylaszczek oraz kaczeńców. Ta feeriakolorów (biało-żółto-fioletowych) w po-łączeniu z ponurymi jodłami oraz bez-listnymi olchami i dębami na bagnachtworzyła niesamowitą grę kontrastów.

Mech kwitnący wiosną

Spośród ciemnego jodłowego lasuwydobywa się kubiczny kształt pomni-ka polsko-radzieckich partyzantówukrywających się w Lasach Łukowskichw latach 1942–44. Wreszcie, trochę jużprzemoknięci deszczem, chowamy sięw niewielkiej ambonie, do której ścieżkaprowadzi drewnianą kładką nad pod-mokłą łąką. Do dziś nie wiemy, czemuambona stoi w środku rezerwatu, obokzbiornika przeciwpożarowego.

Dalej przed nami – dzikie jodłowe la-sy zachodniej ściśle chronionej częścirezerwatu, do której nie można wcho-dzić, oraz nowszy od poprzedniego po-mnik upamiętniający partyzantów Ar-mii Krajowej. W tej okolicy, pełnej po-walonych i omszałych drzew kończy sięrównież zielony szlak.

Droga wśród jodłowego lasu

Nie polecamy obierać trasy „na prze-łaj” przez rezerwat, z ominięciem sze-rokich i wygodnych dróg. W ten sposóbprędzej czy później wpadniemy w bagnolub podmokłą łąkę, które są wszędzietam, gdzie nie rośnie jodła. Rozlewiskadają wodę kilku rzekom, m.in. Krznie,Bystrzycy i Świdrowi, a sieć kanałów

30 nr 5 (14), Maj 2008



i kanalików z wodą jest tu naprawdęgęsta.

A świat zwierząt? Oczywiście, takżei na tym polu Jata różni się od zwy-kłego lasu. Co prawda wilków nie matu już od kilkudziesięciu lat, ale ciąglemożna spotkać jelenie, dziki, rzadkiegow Polsce cietrzewia oraz dudka (tegoostatniego udało się nam zobaczyć).

Rezerwat Jata to idealne miejsce docichego odpoczynku z dala od jakichkol-

wiek hałasów. Będąc tu, mamy niemalpewność, że nikogo nie spotkamy.


Informacje praktyczne:Rezerwat Jata leży w Lasach Łukowskich, ok.10 km na zachód od Łukowa, na północ od liniikolejowej Łuków–Pilawa. Najlepiej zacząć spacerod wsi Żdżary, do której dojechać można drogąnr 76 ze Stoczka Łukowskiego lub z Garwoli-na. Z Warszawy jest ok. 140 km, można jechaćprzez Mińsk Mazowiecki, Seroczyn i Stoczek Łuk.Jedyna dostępna mapa to „Łuków” WZ Kartu,1:100 000; mało dokładna i brakuje na niej zie-lonego szlaku w rezerwacie.

31 nr 5 (14), Maj 2008



www.ciekawe-miejsca.net Okolice Warszawy: Prasnysz

Przasnysz

Wiek XVII. Wszędzie buduje się w duchu baroku, ale nie naMazowszu. I dobrze, dzięki temu możemy zobaczyć chyba naj-wspanialszy gotycki zespół klasztorny w Polsce – bernardynóww Przasnyszu.

Klasztor pobernardyński w Przasnyszu „zza mu-ru”

To słynne „opóźnienie mazowieckie”,o jakieś 100–120 lat w stosunku do Kra-kowa bywa różnie tłumaczone. Wiado-mo, iż gotyk, a zarazem duch średnio-wieczny, utrzymywały się na Mazowszujeszcze do końca XVI wieku, częściowoza sprawą samodzielności prowincji do1526 roku. Dopiero przeniesienie stoli-cy do Warszawy spowodowało zmianęw budownictwie kościelnym i świeckim.

Jednak nawet do początków XVIIwieku powstawały gotyckie kościo-

ły, jak ten bernardynów w Przasnyszu.Druga teoria mówi o celowym nawią-zywaniu do tradycji w przypadku świą-tyń klasztornych. Zapóźnienia mogły teżwynikać z braku znajomości nowej sztu-ki wśród fundatorów.

Bernardynów do Przasnysza – mia-sta lokowanego w 1427 roku na prawiechełmińskim, sprowadził chorąży Pa-weł Kostka z Rostkowa, brat św. Sta-nisława Kostki. Pozwolenie na przyby-cie mnichów wydał w 1586 roku papieżSykstus V. Już po dwóch latach roz-poczęła się budowa gotyckiej świąty-ni na miejscu drewnianych zabudowańdawnego kościoła szpitalnego. Budowęprowadzono aż do roku 1618, być mo-że tak długo ze względów finansowych.Lata te przypadały jednak na okres naj-większego rozwoju Przasnysza, kiedystał się on jednym z ważniejszych miastregionu.

W trakcie budowy kościoła równo-legle powstała (do 1607 roku) kaplicaśw. Anny, ulokowana przy południowejścianie świątyni. Sam klasztor budowa-no od 1637, a drobne prace prowadzo-

32 nr 5 (14), Maj 2008



no jeszcze w 1671 roku. Być może byłyto jednak prace remontowe po potopieszwedzkim, kiedy kościół został splą-drowany. Klasztor uzyskał nowe baroko-we formy z kilkoma szczytami w elewa-cjach. Fundatorem budowy klasztoru by-li Jan Nowodworski i jego żona Barbaraz Kretkowskich.

Oto XVII-wieczny gotyk Mazowsza

Klasztor bernardynów oraz prowa-dzona przez nich szkoła i bibliotekafunkcjonowały do 1864 roku. W odwe-cie za udział kilku mnichów w powsta-niu styczniowym władze carskie prze-prowadziły kasatę klasztoru. Budynkiprzeznaczono na cele świeckie. Całezałożenie klasztorne ucierpiało w trak-cie I wojny światowej, podczas walkniemiecko-rosyjskich w lutym i lipcu1915 roku, kiedy Przasnysz przecho-dziło z rąk do rąk. Zniszczenia sięgnęłyok. 70% miasta, natomiast w kościelezawaliły się sklepienia i dachy, a pół-nocne skrzydło klasztoru niemal zrów-nano z ziemią.

Po wojnie Kazimierz Skórewicz i Ka-zimierz Tołłoczko, finansowani przezTowarzystwo Opieki nad Zabytkami

przeszłości (dzisiejszy TOnZ) rozpoczę-li prace konserwatorskie, które trwałydo 1928 roku. Podczas prac zrekonstru-owano szczyty, sklepienia oraz dach ko-ścioła. Świątynię w 1923 roku przejęlio. pasjoniści z Rzymu i utrzymują ją dodziś.

Bogaty szczyt kaplicy św. Anny

W czasie II wojny światowej Niemcywywieźli siedmiu zakonników do obozukoncentracyjnego, a kościół zamienilina spichlerz. Rozbiórce uległy znajdują-ce się w pobliżu kaplica św. Wawrzyńcaz 1615 roku oraz XVIII-wieczne ogro-dzenie.

Po wojnie odnawiano głównie wnę-trze świątyni, pokrywając je nowymi ma-lowidłami.

33 nr 5 (14), Maj 2008



Zwiedzanie zespołu klasztornegonajlepiej zacząć od obejścia całego za-łożenia, które za sprawą zbitki rozma-itych brył architektonicznych z każdejstrony prezentuje się inaczej. Najlepszywidok na klasztor jest znad wysokiego(ok. 2 m ) parkanu na lewo od wejściado kościoła. Późnogotycka świątyniato czteroprzęsłowa nawa z wydłużonym(klasztornym) prezbiterium, w któregowschodniej części pierwotnie zasiadalimnisi. Do prezbiterium dostawiona jestkilkukondygnacyjna kwadratowa wieżao wysokości 32 m.

Kruchta z zegarem słonecznym

Najciekawszą ozdobą świątyni są,obok średniowiecznych szkarp, gotyc-kie szczyty nawy i kaplicy św. Anny, wy-posażone w podwójne blendy, sterczy-ny oraz wimpergi. Niestety, w znacznejmierze są one rekonstruowane po I woj-nie światowej. Ponadto kaplica św. Annyposiada jeszcze zamurowane okrągłeokno.

Do kościoła pw. św. Jakuba i św.Anny wchodzi się przez barokowąkruchtę, dobudowaną w 2. połowie XVIIwieku. Na szczycie z pilastrami znaj-

duje się zegar słoneczny z 1923 ro-ku – południowa elewacja świątyni jestbardzo często w słońcu. Na jednej ześcian znajduje się współczesne cegla-ne przedstawienie Ukrzyżowania Chry-stusa.

Barokowy krucyfiks wewnątrz kościoła

Wnętrze świątyni zachowało sięw niewielkim stopniu. Ołtarz głównywywieziono w 1930 roku do CzernicBorowych. Z dawnego wyposażenia nauwagę zasługują nagrobki i epitafia.Najciekawsze z nich, Adriana Szum-skiego pochodzi z 1632 roku i zostałowykonane z brązowego marmuru orazalabastru, zapewne w Gdańsku. Postaćzmarłego w zbroi wyłania się z ciem-nego tła. Pod postacią umieszczonowierszowaną inskrypcję cytowaną przezMarię Dąbrowską (z rodu Szumskich)

34 nr 5 (14), Maj 2008



w Nocach i dniach. Drugie epitafiumnależy do Jana Przeradowskiego (zm.w 1617 r.).

We współczesnym ołtarzu znajdu-je się obraz św. Anny Samotrzeciejz XVII wieku w srebrnych sukienkach.Warty uwagi jest również potężny ba-rokowy krucyfiks w kruchcie, pocho-dzący z 1630 roku. Malowidła w świą-tyni pochodzą natomiast z lat 1952–53,a wykonali je Jerzy Hoppen i KazimierzKwiatkowski.

„Opóźniony” pod względem stylu ko-ściół klasztorny w Przasnyszu to pereł-ka na skalę Polski. Dzieło kilku pokoleńfundatorów. To esencja tradycji gotyc-kiej.


Informacje praktyczne:Przasnysz leży na północnym Mazowszu, ok. 100km na północ od Warszawy (najlepszy dojazdprzez Pułtusk lub przez Ciechanów). Kościół jestzwykle otwarty, natomiast klasztoru nie możnazwiedzać.

35 nr 5 (14), Maj 2008



www.ciekawe-miejsca.net Zapomniane miejsca: Synagoga w Wodzisławiu

Synagoga w Wodzisławiu

Przed wojną w Wodzisławiu – niewielkim miasteczku na połu-dnie od Jędrzejowa, mieszkali niemal wyłącznie Żydzi. Służyła impotężna XVII-wieczna synagoga, będąca obecnie w stanie ruiny.Dziś mało kto ją odwiedza.

Zrujnowana synagoga w Wodzisławiu

Historia miasteczka sięga początkuXIV wieku. Miejscowość prawdopodob-nie założył Władysław Łokietek pod na-zwą Włodzisław, nadając jej ok. 1317roku prawa miejskie. Tereny te pozosta-wały w domenie królewskiej również zapanowania Kazimierza Wielkiego, którymiał zapisać je w testamencie trzembraciom, synom Zbigniewa.

W XVI wieku Wodzisław należał jużdo rodu Lanckorońskich. Wtedy teżrozpoczął się napływ ludności żydow-skiej, która stanowiła niemały odsetek

mieszkańców. Drugą potężną grupą re-ligijną byli kalwiniści, jako że w drugiejpołowie XVI wieku wielu okolicznychszlachciców zmieniło wyznanie. Jednakjuż na początku XVII wieku Wodzisławprzestał być ostoją zreformowanego kul-tu. Miejscowy zbór, w którym funkcję pa-stora sprawował jeden z autorów prze-kładu Biblii Brzeskiej Marcin Krowicki,został zamieniony na kościół katolicki.

Po zawaleniu się dachów w 1987 r. bożnicaznajduje się w stanie ruiny

Żydzi natomiast przebywali w nie-wielkim świętokrzyskim miasteczku doII wojny światowej. W końcu XVIII wieku

36 nr 5 (14), Maj 2008



żyło ich tutaj ok. tysiąca (na 2 tysiącemieszkańców). Liczba ta zdecydowaniezwiększała się w następnym stuleciu do70-75% ogółu mieszkańców.

Tutejszemu osadnictwu nie prze-szkodził pożar całej miejscowościw 1865 roku, ani odebranie praw miej-skich cztery lata później w odwecie zaudział regionu w powstaniu stycznio-wym.

Kamienny portal

Podczas II wojny światowej, w 1940roku w Wodzisławiu powstało getto,a większość miejscowych Żydów wy-wieziono dwa lata później do obozuw Treblince (ok. 3 tysięcy osób). Po-zostałą ludność żydowską (318 osób)rozstrzelano na pobliskim cmenta-rzu. Dziś Wodzisław jest niewielką

miejscowością położoną przy drodzeKraków–Warszawa, ale z rzadka odwie-dzaną przez podróżnych.

Wodzisławska synagoga powstałaprawdopodobnie w 1. połowie XVII wie-ku, choć istniały także teorie, że budy-nek pierwotnie pełnił funkcje zboru kal-wińskiego. Hipotez tych nie potwierdziłybadania. W latach 40. XVIII wieku prze-budowano bożnicę, dodając sklepieniebabińca. Zbudowana wtedy synagogafunkcjonowała aż do 1939 roku, kiedyNiemcy przerobili ją na magazyn.

Po wojnie z kolei budynek funkcjono-wał jako spichlerz. Nie udały się próbypodjęcia remontu w 1975 i urządzeniatu domu kultury. W 1987 roku zawaliłsię dach budynku i od tej chwili synago-ga pozostaje w stanie ruiny. W zeszłymroku na zabezpieczenie budynku prze-znaczono 200 tys. zł, ale w lutym 2008roku prace jeszcze się nie zaczęły.

Mury wzmocnione solidnymi przyporami

Bożnicę zbudowano z lokalnie wy-dobywanego wapienia oraz cegły, naplanie prostokąta. Wnętrze podzielonona salę główną, być może z czterema

37 nr 5 (14), Maj 2008



filarami pośrodku (podział na 9 pól jesttypowy dla XVII–XVIII wiecznych syna-gog), oraz na przedsionek, w którymznajdował się babiniec, oraz pomiesz-czenia kahału (gminy żydowskiej).

W sali głównej zachowały się śladybimy, ale trudno je dziś odnaleźć zewzględu na gruz zalegający wewnątrzruin. Zewnętrzną bryłę budynku uroz-maicają potężne przypory, podtrzymu-

jące kamienne ściany, a także wykrojeokien o różnych kształtach i kamiennyportal zachodni.


Informacje praktyczne:Wodzisław leży w woj. świętokrzyskim, w pow. ję-drzejowskim, ok. 16 km na południe od Jędrzejowaprzy drodze nr 7 Kraków–Warszawa. Synagoga le-ży w centrum miejscowości. Budynek jest ogrodzo-ny siatką, więc lepiej nie ryzykować wchodzenia dośrodka.

38 nr 5 (14), Maj 2008


www.ciekawe-miejsca.net Materiały promocyjne: Długopole Zdrój

Długopole Zdrój

Długopole jest wdzięczną ozdobą południowej części, tak boga-tej w cuda natury, Ziemi Kłodzkiej. Jedni nazywają ją szkatułkąkosztowności, inni twierdzą, że jest idyllą między uzdrowiskamiŚląska. Jak w sielance panuje tu spokój, cisza, niezakłócona ni-czym harmonia...

W południowej części Ziemi Kłodz-kiej, na obszarze największej w Sude-tach kotliny, u stóp Gór Bystrzyckich leżyniewielkie uzdrowisko Długopole Zdrój.Posiada ok. 570 stałych mieszkań-ców (początek XXI wieku). Usytuowaniemiejscowości w osłoniętej i nasłonecz-nionej dolinie o zalesionych zboczachnad rzeką Nysą Kłodzką sprawia, że kli-mat jest łagodny, małobodźcowy, pod-górski.

Kawiarnia Zdrojowa

W centrum uzdrowiska znajduje sięzabytkowy Park Zdrojowy z pięknymi

okazami starych drzew. Rosną tu so-sny, cisy, buki i jawory. Główna aleja -ulubione miejsce spacerów kuracjuszywysadzona jest lipami i klonami. Znaj-dziemy tu również drzewa, które nie wy-stępują w żadnym innym miejscu w naDolnym Śląsku oraz w Polsce.

Wody eksploatowane w DługopoluZdroju to szczawy wodorowęglanowo- wapniowo - sodowo - magnezowebogato nasycone dwutlenkiem węgla.Czynne są trzy źródła: „Renata”, „Emi-lia” i „Kazimierz”, których wody wyko-rzystywane są do kuracji pitnej i ką-pieli mineralnych. Głównymi profilamileczniczymi są choroby wątroby, serca,nadciśnienie, miażdżyca oraz nerwice.Zakład przyrodoleczniczy „Karol” oferu-je ponad 30 rodzajów zabiegów leczni-czych w tym unikalne w Europie natural-ne suche kąpiele kwasowęglowe. Jed-nak największą atrakcją uzdrowiska jestcisza i spokój, którą znajdą tu wszyscychcący odpocząć od miejskiego zgiełku.

W Długopolu Zdroju można zakwa-

39 nr 5 (14), Maj 2008



terować się w gospodarstwach agro-turystycznych, hotelach, pensjonatachi ośrodkach wypoczynkowych oraz w do-mach uzdrowiskowych, które oferująrównież usługi hotelarskie. W ofercieuzdrowiskowej znajdziemy m.in. zakwa-terowanie w domach uzdrowiskowych,wyżywienie oraz zabiegi lecznicze w za-leżności wymagań chorego.

Ciekawostką dla odwiedzającychDługopole jest jedyna w kraju kawiarniautworzona w byłym ewangelickim ko-ściele ze specyficznym klimatem gdziemożna się napić piwa, wina lub kawy,a potem wyjść wprost z kawiarni do lasuna spacer.

Park Zdrojowy

Przez Długopole Zdrój przechodzigłówny szlak sudecki im. M. Orłowiczaze Świeradowa Zdroju do Paczkowa.

Długopole jest znakomitą bazą wy-padową do wielu ciekawych miejscowo-ści i atrakcji turystycznych położonychw Kotlinie Kłodzkiej a w zimie na sto-ki narciarskie Międzygórza, Zieleńca,Spalonej, Rudawy, Czarnej Góry oraz

pobliskich Czech.

Do uzdrowiska dojedziemy od półno-cy szosą z Bystrzycy Kłodzkiej, a od po-łudnia drogą z Międzylesia. Przez Dłu-gopole przebiega linia kolejowa łączącaWrocław z Pragą, którą dojedziemy domiejscowości.

Historia Długopola Zdroju w datach

1381 - Na terenie dzisiejszego uzdrowi-ska, prawdopodobnie u wylotu BukowejDoliny znajdował się młyn, własność ro-dziny von Glubos.1563 - Wrocławianie rozpoczynają wy-dobywanie ałunu w rejonie DługopolaZdroju.1568 - Działa sztolnia w kopalni ału-nu pod nazwą „Gab Gottes” („StąpanieBoga”) należącej wrocławskiego domuhandlowego.1590 - Zaprzestanie wydobycia ałunuw kopalni.5.VI.1622 - Powstanie chłopów z Długo-pola i okolicznych wiosek pod Bystrzycąkrwawo stłumione przez Lisowczyków.1648 - Pojawienie się w sztolni szkodli-wego dwutlenku węgla o silnym stęże-niu. 1648 - Wypłynięcie wody w wyrobi-sku kopalni (z głębokości 14–20 m) i wy-korzystanie jej przez miejscową ludnośćdo picia i kąpieli oraz do sporządzaniamusującego napoju z winem i cukrem.ok. 1680 - Długopole pustoszy zaraza.1762 - Miejscowy młynarz Wolf usta-wia drewniane koryto dla ujęcia wodya w pobliskim domu kadź do kąpieli.1798 - Pierwsze ujęcie wody w kamien-nym korycie w źródło o nazwie „Emi-lia” i przeprowadzenie pierwszych ana-liz wody przez śląskiego geologa dr.Ohma.

40 nr 5 (14), Maj 2008



1802 - Sprowadzenie i montaż pierw-szych wanien żeliwnych.1819 - Nad źródłem „Emilia” zostajewzniesiony pierwszy uzdrowiskowy bu-dynek. Pierwszym lekarzem uzdrowi-skowym zostaje dr Lengfeld.1819 - Poprzez zainteresowanie się ra-dy miejskiej z Bystrzycy Kłodzkiej, po-wstaje pierwszy zakład kąpielowy (ła-zienki) z 12 kabinami, w których począt-kowo stały drewniane wanny (w miejscudzisiejszego sanatorium „Fortuna”)1819 - Zostaje założony park zdrojowyna wysokości dzisiejszej ul. Leśnej.

Park Zdrojowy

1827 - Wybudowanie domu goszczące-go kuracjuszy.1830 - Istnieje kolumnada spacerowa(w miejscu dzisiejszego kino-teatru ).1830 - Wzniesiono łazienki do kąpie-li borowinowych z trzema pomieszcze-niami (w miejscu dzisiejszego zakładuprzyrodoleczniczego „Karol”) oraz drugidom zdrojowy (obecnie sanatorium „Dą-brówka”).1834 - Zostaje wzniesiony na miejscupierwszych łazienek nowy, murowanydom zdrojowy z pomieszczeniami za-biegowymi, pokojami mieszkalnymi, ja-

dalnią, salą taneczną, winiarnią, z poko-jem bilardowym i pokojem zabaw (obec-nie sanatorium „Fortuna”).1835 - Chemik o nazwisku Fischer prze-prowadza analizę wody ze źródła „Emi-lia” i określa wodę jako szczawę żela-zistą.1839 - Dr Julius Hancke z Wrocławianabywa uzdrowisko za 7,5 tys. Talarów,rozpoczynając tym samym złoty okresw dziejach uzdrowiska.1840 - Hancke przenosi niżej i powięk-sza park zdrojowy. Drewniany budyneknad źródłem „Emilia” zostaje zastąpionyniewielkim pawilonem w gotyckim stylu,pierwszą pijalnią.1840 - Wybudowanie krytej hali space-rowej, która zawierała pijalnię oraz cu-kiernię (obecnie kawiarnia „Zdrojowa”).1845 - A. Duflos odkrywa w na łące podgórą Wronką pokłady borowiny i doko-nuje jej analizy.1846 - Wzniesienie nowej kolumnadyspacerowej na miejscu starej (obecniefront kino-teatru ).1850–1851 - Wybudowanie nowych ła-zienek z sześcioma pomieszczeniami,w których zainstalowano marmurowewanny (obecnie zakład przyrodoleczni-czy „Karol”).1870 - Długopole nawiedza epidemiaczarnej ospy.1870–1871 - Rozbudowanie zakładuprzyrodoleczniczego (łazienek) do 40pomieszczeń.1872 - Przekształcenie Domu Zdrojowe-go w dom zajezdny „Fortuna” z 34 poko-jami.1875 - Poprowadzenie linii kolejowejz Kłodzka do Międzylesia oraz wybudo-wanie tunelu kolejowego o długości 360m.1875 - Powiększenie parku zdrojowego

41 nr 5 (14), Maj 2008



o okoliczne lasy, zaczęto urządzać parkwschodni.1876 - Wybudowanie poczty z telegra-fem.1875–1876 - Wybudowanie eleganckie-go pensjonatu „Elisenhof” (obecnie w ru-inie dawne sanatorium „Piast”).15.II.1876 - Odkryto przy promenadzienowe źródło wody mineralnej, które 11.czerwca profesor Heinrich Robert Go-eppert nazwał źródłem „Elizy” (obecnie„Kazimierz”), analiza wykazała zawar-tość żelaza 5 mg.1878 - Powiększono park zdrojowy,przedłużono dolną lipową promenadę.Koniec XIX w. - Powstanie kilku nowychpensjonatów.Koniec XIX w. - Zagospodarowanie wol-nych terenów przez altanki, alejki, miej-sca widokowe i ławki.1880 - Przekształcenie kolumnady spa-cerowej w bazar.1882 - Wybudowanie obok tunelu stacjikolejowej.1883 – Doktor Theodor Polek prze-prowadza dokładną analizę chemicznąskładu wód ze źródła „Emilia”.1892 - W uzdrowisku osiada Polak, dok-tor Zakrzewski.

Staw w Parku Zdrojowym

1893 - Wzniesienie Kościoła Ewange-lickiego ze środków fundacji „ZwiązkuGustawa Adolfa i hrabiny von Richtho-fen”.1896 - Z uzdrowiska odchodzi dr Za-krzewski a na jego miejsce z Poznaniaprzyjeżdża dr Wojciech Grabowski.30.VII.1897 - Długopole nawiedza ma-ła powódź, która wyrządza niewielkieszkody.1900 - Założono pierwszy w Prusachelektryczny zegar kwiatowy.1903 - Wydano 7089 zabiegów.1904 - Wydano 8410 zabiegów. 1870osób przyjechało do Długopola.1905 - Wydano 9571 kąpieli mineral-nych. Do uzdrowiska przyjechało 2140osób.1906 - Do Długopola na kurację przyby-ło 2896 osób.1909 - Odwiercenie kolejnego i najwy-datniejszego źródła „Renata”.1910 - Występy wiedeńskich aktoróww pierwszym na Śląsku Teatrze Plene-rowym.1938 - Wylewa Nysa Kłodzka, podtapia-jąc uzdrowisko.1939–1945 - Uzdrowisko zawiesza dzia-łalność i zostaje przekwalifikowane naszpital wojskowy dla żołnierzy z frontuwschodniego.10.V.1945 - Wyzwolenie Długopolaprzez wojsko radzieckie.1945 - Zlokalizowanie w uzdrowiskustrażnicy WOP-u.1945–1947 - Długopole nosi nazwę Dłu-żewo.1946 - Przyjazd pierwszych kuracjuszyi wznowienie działalności uzdrowisko-wej (Długopole posiada 40 miejsc sa-natoryjnych).1956 - Zmiana profilu leczenia w Dłu-

42 nr 5 (14), Maj 2008



gopolu.1958–64 - Odrestaurowanie i zmoder-nizowanie zakładu przyrodoleczniczego„Karol”, remont i rozbudowa sanatoriów.10.V.1960 - Odsłonięcie głazu pamiąt-kowego z okazji 15. rocznicy wyzwo-lenia Długopola Zdroju przez WojskoRadzieckie.1962 - Pożar Sanatorium nr II (obecniesanatorium „Mieszko”). Spłonął dachwraz z dzwonnicą kapliczną.1964 - Zostaje rozebrana pijalnia nadźródłem „Emilia” i zastąpiona betono-wym tarasem.1965–70 - Poddano renowacji park zdro-jowy.1966 - Połączenie w jeden zespóładministracyjno-organizacyjny Długo-pola z Lądkiem.

1986 - Powstaje Towarzystwo Miłośni-ków Długopola Zdroju, zorganizowanyzostał pierwszy Festyn Świętojańskiw ramach Dni Długopola.6–7.VII.1997 - Powódź stulecia nawie-dza Długopole, wyrządzając wielkieszkody.1999 - Wybudowanie nowej kładki naNysie Kłodzkiej zniszczonej po powo-dzi.3–24.VIII.2003 - w Długopolu Zdroju od-był się międzynarodowy plener rzeź-biarski „ART-EX”.2008 – powstał serwiswww.dlugopolezdroj.com

Maciej Piaseckiwww.dlugopolezdroj.com

43 nr 5 (14), Maj 2008


http://www.dlugopolezdroj.com

W czerwcu:

Ciekawe Miejsca.net Internetowy Przewodnik Turystyczny

Maj 2008Redaktor naczelny: Jakub Jagiełło

Autorzy tekstów: Jakub Jagiełło, Danuta Maciejewska, Ewa Perlińska,Konrad Pyzel

Skład i korekta: Danuta MaciejewskaAdres redakcji: Bekasów 64, 02-803 Warszawa

[email protected]

Na okładce: Wieża Zamku Królewskiego w Warszawie z ulicyŚwiętojańskiej, fot. Jakub Jagiełło


Documents

Spis treści · 8 Stare Miasto w Warszawie Zabytki UNESCO w Polsce 18 Opactwo cystersów w Jędrzejowie Szlak Romański w Polsce 22 Bieliczna w Beskidzie Niskim Góry w Polsce 24