Upload
others
View
1
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
LIFE Sparc
Space for Adaptingthe River Scheldt to Climate change
httpslife-sparceu
Gevolgen van klimaatverandering
Flora amp fauna
gevolgen voor ecosystemen
gevolgen voor flora gevolgen voor fauna
Klimaatverandering
httpswwwfacebookcomcanvastvvideos449520362313101
Gevolgen voor ecosystemen
Gevolgen voor ecosystemen
Flora
Plantensoorten verschillen vooral in hun gevoeligheid voor temperatuurverandering en vochtigheidsgraad van lucht en bodem
Daarnaast zijn planten weinig mobiel de mobiliteit zit in de verspreidingswijze van zaden en vruchten
De grootste impact van klimaatverandering zit dus in het feit dat planten hun leefgebied niet gemakkelijk kunnen verschuiven
FloraVerlenging van het groeiseizoen
rarr bloeiknoppen van bomen lopen sneller uit- dus meer kans op vorstschade meer kans op
insectenplagen- mismatch met bestuivers
= negatieve impact op planten (bomen)
Bloei van half februari jaren rsquo60 naar begin januari na 2010
Hazelaar
Sleedoorn
Bloeipiek van half april jaren rsquo60 naar begin maart na 2010Bron Natuurkalender
rarr Vroege bladontplooiing
Ugent ndash studie VRT archiefbeelden RVV 1980 - 2016
FloraVerlenging van het groeiseizoen recent fenomeenBron Metereologica 1-2000
KMI Ukkel
FloraBeiumlnvloeding van bladkleuring en bladval op verschillende tijdstippen van het seizoen
rarr Versnelling bladkleuring (chlorofylproductie)in lente
rarr Vertraging van de bladkleuring in herfst
= positieve impact op groei van planten (bomen)
26112019
Hazelaar
rarr Droogtestress veroorzaakt vervroeging van bladval door te droge zomers(vooral droogtegevoelige soorten en soorten met vroege bladval)
=gt negatieve impact op groei van planten (bomen)=gt grotere vatbaarheid voor ziektes en parasieten
httpswwwvrtbevrtnwsnl20190729bomen-komen-steeds-meer-onder-druk
Percentage bladverkleuring berk achter het Lumengebouw van Wageningen Universityin herfst 2015 2016 en 2017 tot 23 augustus 2017 (Bron Natuurkalendernl)
FloraVoorjaarsbloeiers vervroegen bloeitijdstip
SOORT BLOEITIJD lt 1970 BLOEITIJD gt 1970
SNEEUWKLOKJE EIND FEBRUARI EIND JANUARISPEENKRUID EIND MAART BEGIN MAARTFLUITENKRUID BEGIN MEI HALF APRILKLEIN HOEFBLAD TWEEDE HELFT MAART TWEEDE HELFT FEBRUARIBOSANEMOON EERSTE HELFT APRIL TWEEDE HELFT MAARTMAARTS VIOOLTJE EERSTE HELFT APRIL EERSTE HELFT MAART
Sneeuwklokje
Maarts viooltje
Fritz Geller Grimm ndash CC License
Bengt Nyman ndash CC License
Fluitenkruid
Wikmedia - CC License
FloraVroege vruchtrijping
rarr vruchtrijping begint vroegerrarr Vruchtrijping gaat snellervb Lijsterbes rarr eind juli - begin september lt 1965
rarr eind juni ndash half augustus gt 1965
Tweede bloeitijdstip
Bloei van appel in Haastrecht (Nederland)op zondag 27 november 2011(foto Arnold van Vliet)
Bron Nature Today (foto Arnold van Vliet)
Vroege vruchtrijping heeft invloed op beschikbaarheid van vruchten tijdens trektijd van vogels of beschikbaarheid als wintervoedselInvloed op kieming van zaden
Wilde lijsterbes
Wikmedia - CC License
Flora ndash fotosynthese en respiratie
httpswwwnaturecomarticlesnature17142
rarr Globaal CO2foto gt CO2resp - (CO2-sink)
Invloed op fotosynthese en -respiratie van planten
Door klimaatwijzigingrarr Toename van de fotosynthetische activiteit
(langer groeiseizoen)
rarr Anderzijds neemt respiratie toe met stijgingvan temperatuurVooral bij hittestress CO2foto gtlt CO2resp
Respiratie positief feedbackmechanisme
rarr Internationaal veldonderzoek op 10 boomsoorten overmeerdere jaren
conclusie bomen zijn in staat om hun ademhaling aan te passen(tot op zekere hoogte)
Flora
rarr Veel (warmteminnende) soorten verschuiven hun verspreidingsgebied naar het noorden
- warmteminnende soorten verschuivenhun bovengrens
- koudeminnende soorten verschuivenhun ondergrens noordwaarts
Verspreiding van plantensoorten
warmteminnende soort rarr Klimop
rarr Verdwijnen van soorten gaat langzamer dan het verschijnen van nieuwe soorten voor elke soort die verdwijnt komen er ca 5 soorten bij
rarr Sommige soorten zullen volledig verdwijnencf onderzoek KU Leuven ndash Natuurfocus 184 (2019)
Flora
rarr Soorten die veel eisen stellen aan hunleefgebied krijgen het moeilijkerbijkomende factor = versnippering
oa koudeminnende soortenrarrBosaardbeirarrEenbesrarr Bosanemoon
Verspreiding van plantensoortenTemperatuurstijging Totaal aantal
soortenAantal Rode Lijstsoorten
Tot T=9degC (50j geleden) 63 38
Van T=9degC naar T=10degC 39 21
van T=10degC naar T=11degC 60 24
van T=11degC naar T=12degC 107 33
van T=12degC naar T=13degC 124 38
van T=13degC naar T=14degC 97 26
Van T=9degC naar T=14degC 427 142
Wageningen Environmental Research
Bosaardbei
Op basis van temperatuurrange van plantensoorten
Eenbes
Wikimedia ndash CC License
Wikimedia ndash CC License
Flora
Soorten van moerassen ndash vennen - veengebieden
rarr Verdrogingrarr Interne eutrofieumlring
Aquatische soorten en waterafhankelijke soorten verdwijnen en worden overgenomen door terrestrische soorten
Groot blaasjeskruid
Michaeumll Kurz ndash CC License
DotterbloemTheun Spaans ndash CC License
Verspreiding van plantensoorten
FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek
bron Natuurfocus 184 (2019)
soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten
Grote ratelaar
Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Gevolgen van klimaatverandering
Flora amp fauna
gevolgen voor ecosystemen
gevolgen voor flora gevolgen voor fauna
Klimaatverandering
httpswwwfacebookcomcanvastvvideos449520362313101
Gevolgen voor ecosystemen
Gevolgen voor ecosystemen
Flora
Plantensoorten verschillen vooral in hun gevoeligheid voor temperatuurverandering en vochtigheidsgraad van lucht en bodem
Daarnaast zijn planten weinig mobiel de mobiliteit zit in de verspreidingswijze van zaden en vruchten
De grootste impact van klimaatverandering zit dus in het feit dat planten hun leefgebied niet gemakkelijk kunnen verschuiven
FloraVerlenging van het groeiseizoen
rarr bloeiknoppen van bomen lopen sneller uit- dus meer kans op vorstschade meer kans op
insectenplagen- mismatch met bestuivers
= negatieve impact op planten (bomen)
Bloei van half februari jaren rsquo60 naar begin januari na 2010
Hazelaar
Sleedoorn
Bloeipiek van half april jaren rsquo60 naar begin maart na 2010Bron Natuurkalender
rarr Vroege bladontplooiing
Ugent ndash studie VRT archiefbeelden RVV 1980 - 2016
FloraVerlenging van het groeiseizoen recent fenomeenBron Metereologica 1-2000
KMI Ukkel
FloraBeiumlnvloeding van bladkleuring en bladval op verschillende tijdstippen van het seizoen
rarr Versnelling bladkleuring (chlorofylproductie)in lente
rarr Vertraging van de bladkleuring in herfst
= positieve impact op groei van planten (bomen)
26112019
Hazelaar
rarr Droogtestress veroorzaakt vervroeging van bladval door te droge zomers(vooral droogtegevoelige soorten en soorten met vroege bladval)
=gt negatieve impact op groei van planten (bomen)=gt grotere vatbaarheid voor ziektes en parasieten
httpswwwvrtbevrtnwsnl20190729bomen-komen-steeds-meer-onder-druk
Percentage bladverkleuring berk achter het Lumengebouw van Wageningen Universityin herfst 2015 2016 en 2017 tot 23 augustus 2017 (Bron Natuurkalendernl)
FloraVoorjaarsbloeiers vervroegen bloeitijdstip
SOORT BLOEITIJD lt 1970 BLOEITIJD gt 1970
SNEEUWKLOKJE EIND FEBRUARI EIND JANUARISPEENKRUID EIND MAART BEGIN MAARTFLUITENKRUID BEGIN MEI HALF APRILKLEIN HOEFBLAD TWEEDE HELFT MAART TWEEDE HELFT FEBRUARIBOSANEMOON EERSTE HELFT APRIL TWEEDE HELFT MAARTMAARTS VIOOLTJE EERSTE HELFT APRIL EERSTE HELFT MAART
Sneeuwklokje
Maarts viooltje
Fritz Geller Grimm ndash CC License
Bengt Nyman ndash CC License
Fluitenkruid
Wikmedia - CC License
FloraVroege vruchtrijping
rarr vruchtrijping begint vroegerrarr Vruchtrijping gaat snellervb Lijsterbes rarr eind juli - begin september lt 1965
rarr eind juni ndash half augustus gt 1965
Tweede bloeitijdstip
Bloei van appel in Haastrecht (Nederland)op zondag 27 november 2011(foto Arnold van Vliet)
Bron Nature Today (foto Arnold van Vliet)
Vroege vruchtrijping heeft invloed op beschikbaarheid van vruchten tijdens trektijd van vogels of beschikbaarheid als wintervoedselInvloed op kieming van zaden
Wilde lijsterbes
Wikmedia - CC License
Flora ndash fotosynthese en respiratie
httpswwwnaturecomarticlesnature17142
rarr Globaal CO2foto gt CO2resp - (CO2-sink)
Invloed op fotosynthese en -respiratie van planten
Door klimaatwijzigingrarr Toename van de fotosynthetische activiteit
(langer groeiseizoen)
rarr Anderzijds neemt respiratie toe met stijgingvan temperatuurVooral bij hittestress CO2foto gtlt CO2resp
Respiratie positief feedbackmechanisme
rarr Internationaal veldonderzoek op 10 boomsoorten overmeerdere jaren
conclusie bomen zijn in staat om hun ademhaling aan te passen(tot op zekere hoogte)
Flora
rarr Veel (warmteminnende) soorten verschuiven hun verspreidingsgebied naar het noorden
- warmteminnende soorten verschuivenhun bovengrens
- koudeminnende soorten verschuivenhun ondergrens noordwaarts
Verspreiding van plantensoorten
warmteminnende soort rarr Klimop
rarr Verdwijnen van soorten gaat langzamer dan het verschijnen van nieuwe soorten voor elke soort die verdwijnt komen er ca 5 soorten bij
rarr Sommige soorten zullen volledig verdwijnencf onderzoek KU Leuven ndash Natuurfocus 184 (2019)
Flora
rarr Soorten die veel eisen stellen aan hunleefgebied krijgen het moeilijkerbijkomende factor = versnippering
oa koudeminnende soortenrarrBosaardbeirarrEenbesrarr Bosanemoon
Verspreiding van plantensoortenTemperatuurstijging Totaal aantal
soortenAantal Rode Lijstsoorten
Tot T=9degC (50j geleden) 63 38
Van T=9degC naar T=10degC 39 21
van T=10degC naar T=11degC 60 24
van T=11degC naar T=12degC 107 33
van T=12degC naar T=13degC 124 38
van T=13degC naar T=14degC 97 26
Van T=9degC naar T=14degC 427 142
Wageningen Environmental Research
Bosaardbei
Op basis van temperatuurrange van plantensoorten
Eenbes
Wikimedia ndash CC License
Wikimedia ndash CC License
Flora
Soorten van moerassen ndash vennen - veengebieden
rarr Verdrogingrarr Interne eutrofieumlring
Aquatische soorten en waterafhankelijke soorten verdwijnen en worden overgenomen door terrestrische soorten
Groot blaasjeskruid
Michaeumll Kurz ndash CC License
DotterbloemTheun Spaans ndash CC License
Verspreiding van plantensoorten
FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek
bron Natuurfocus 184 (2019)
soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten
Grote ratelaar
Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
gevolgen voor ecosystemen
gevolgen voor flora gevolgen voor fauna
Klimaatverandering
httpswwwfacebookcomcanvastvvideos449520362313101
Gevolgen voor ecosystemen
Gevolgen voor ecosystemen
Flora
Plantensoorten verschillen vooral in hun gevoeligheid voor temperatuurverandering en vochtigheidsgraad van lucht en bodem
Daarnaast zijn planten weinig mobiel de mobiliteit zit in de verspreidingswijze van zaden en vruchten
De grootste impact van klimaatverandering zit dus in het feit dat planten hun leefgebied niet gemakkelijk kunnen verschuiven
FloraVerlenging van het groeiseizoen
rarr bloeiknoppen van bomen lopen sneller uit- dus meer kans op vorstschade meer kans op
insectenplagen- mismatch met bestuivers
= negatieve impact op planten (bomen)
Bloei van half februari jaren rsquo60 naar begin januari na 2010
Hazelaar
Sleedoorn
Bloeipiek van half april jaren rsquo60 naar begin maart na 2010Bron Natuurkalender
rarr Vroege bladontplooiing
Ugent ndash studie VRT archiefbeelden RVV 1980 - 2016
FloraVerlenging van het groeiseizoen recent fenomeenBron Metereologica 1-2000
KMI Ukkel
FloraBeiumlnvloeding van bladkleuring en bladval op verschillende tijdstippen van het seizoen
rarr Versnelling bladkleuring (chlorofylproductie)in lente
rarr Vertraging van de bladkleuring in herfst
= positieve impact op groei van planten (bomen)
26112019
Hazelaar
rarr Droogtestress veroorzaakt vervroeging van bladval door te droge zomers(vooral droogtegevoelige soorten en soorten met vroege bladval)
=gt negatieve impact op groei van planten (bomen)=gt grotere vatbaarheid voor ziektes en parasieten
httpswwwvrtbevrtnwsnl20190729bomen-komen-steeds-meer-onder-druk
Percentage bladverkleuring berk achter het Lumengebouw van Wageningen Universityin herfst 2015 2016 en 2017 tot 23 augustus 2017 (Bron Natuurkalendernl)
FloraVoorjaarsbloeiers vervroegen bloeitijdstip
SOORT BLOEITIJD lt 1970 BLOEITIJD gt 1970
SNEEUWKLOKJE EIND FEBRUARI EIND JANUARISPEENKRUID EIND MAART BEGIN MAARTFLUITENKRUID BEGIN MEI HALF APRILKLEIN HOEFBLAD TWEEDE HELFT MAART TWEEDE HELFT FEBRUARIBOSANEMOON EERSTE HELFT APRIL TWEEDE HELFT MAARTMAARTS VIOOLTJE EERSTE HELFT APRIL EERSTE HELFT MAART
Sneeuwklokje
Maarts viooltje
Fritz Geller Grimm ndash CC License
Bengt Nyman ndash CC License
Fluitenkruid
Wikmedia - CC License
FloraVroege vruchtrijping
rarr vruchtrijping begint vroegerrarr Vruchtrijping gaat snellervb Lijsterbes rarr eind juli - begin september lt 1965
rarr eind juni ndash half augustus gt 1965
Tweede bloeitijdstip
Bloei van appel in Haastrecht (Nederland)op zondag 27 november 2011(foto Arnold van Vliet)
Bron Nature Today (foto Arnold van Vliet)
Vroege vruchtrijping heeft invloed op beschikbaarheid van vruchten tijdens trektijd van vogels of beschikbaarheid als wintervoedselInvloed op kieming van zaden
Wilde lijsterbes
Wikmedia - CC License
Flora ndash fotosynthese en respiratie
httpswwwnaturecomarticlesnature17142
rarr Globaal CO2foto gt CO2resp - (CO2-sink)
Invloed op fotosynthese en -respiratie van planten
Door klimaatwijzigingrarr Toename van de fotosynthetische activiteit
(langer groeiseizoen)
rarr Anderzijds neemt respiratie toe met stijgingvan temperatuurVooral bij hittestress CO2foto gtlt CO2resp
Respiratie positief feedbackmechanisme
rarr Internationaal veldonderzoek op 10 boomsoorten overmeerdere jaren
conclusie bomen zijn in staat om hun ademhaling aan te passen(tot op zekere hoogte)
Flora
rarr Veel (warmteminnende) soorten verschuiven hun verspreidingsgebied naar het noorden
- warmteminnende soorten verschuivenhun bovengrens
- koudeminnende soorten verschuivenhun ondergrens noordwaarts
Verspreiding van plantensoorten
warmteminnende soort rarr Klimop
rarr Verdwijnen van soorten gaat langzamer dan het verschijnen van nieuwe soorten voor elke soort die verdwijnt komen er ca 5 soorten bij
rarr Sommige soorten zullen volledig verdwijnencf onderzoek KU Leuven ndash Natuurfocus 184 (2019)
Flora
rarr Soorten die veel eisen stellen aan hunleefgebied krijgen het moeilijkerbijkomende factor = versnippering
oa koudeminnende soortenrarrBosaardbeirarrEenbesrarr Bosanemoon
Verspreiding van plantensoortenTemperatuurstijging Totaal aantal
soortenAantal Rode Lijstsoorten
Tot T=9degC (50j geleden) 63 38
Van T=9degC naar T=10degC 39 21
van T=10degC naar T=11degC 60 24
van T=11degC naar T=12degC 107 33
van T=12degC naar T=13degC 124 38
van T=13degC naar T=14degC 97 26
Van T=9degC naar T=14degC 427 142
Wageningen Environmental Research
Bosaardbei
Op basis van temperatuurrange van plantensoorten
Eenbes
Wikimedia ndash CC License
Wikimedia ndash CC License
Flora
Soorten van moerassen ndash vennen - veengebieden
rarr Verdrogingrarr Interne eutrofieumlring
Aquatische soorten en waterafhankelijke soorten verdwijnen en worden overgenomen door terrestrische soorten
Groot blaasjeskruid
Michaeumll Kurz ndash CC License
DotterbloemTheun Spaans ndash CC License
Verspreiding van plantensoorten
FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek
bron Natuurfocus 184 (2019)
soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten
Grote ratelaar
Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
httpswwwfacebookcomcanvastvvideos449520362313101
Gevolgen voor ecosystemen
Gevolgen voor ecosystemen
Flora
Plantensoorten verschillen vooral in hun gevoeligheid voor temperatuurverandering en vochtigheidsgraad van lucht en bodem
Daarnaast zijn planten weinig mobiel de mobiliteit zit in de verspreidingswijze van zaden en vruchten
De grootste impact van klimaatverandering zit dus in het feit dat planten hun leefgebied niet gemakkelijk kunnen verschuiven
FloraVerlenging van het groeiseizoen
rarr bloeiknoppen van bomen lopen sneller uit- dus meer kans op vorstschade meer kans op
insectenplagen- mismatch met bestuivers
= negatieve impact op planten (bomen)
Bloei van half februari jaren rsquo60 naar begin januari na 2010
Hazelaar
Sleedoorn
Bloeipiek van half april jaren rsquo60 naar begin maart na 2010Bron Natuurkalender
rarr Vroege bladontplooiing
Ugent ndash studie VRT archiefbeelden RVV 1980 - 2016
FloraVerlenging van het groeiseizoen recent fenomeenBron Metereologica 1-2000
KMI Ukkel
FloraBeiumlnvloeding van bladkleuring en bladval op verschillende tijdstippen van het seizoen
rarr Versnelling bladkleuring (chlorofylproductie)in lente
rarr Vertraging van de bladkleuring in herfst
= positieve impact op groei van planten (bomen)
26112019
Hazelaar
rarr Droogtestress veroorzaakt vervroeging van bladval door te droge zomers(vooral droogtegevoelige soorten en soorten met vroege bladval)
=gt negatieve impact op groei van planten (bomen)=gt grotere vatbaarheid voor ziektes en parasieten
httpswwwvrtbevrtnwsnl20190729bomen-komen-steeds-meer-onder-druk
Percentage bladverkleuring berk achter het Lumengebouw van Wageningen Universityin herfst 2015 2016 en 2017 tot 23 augustus 2017 (Bron Natuurkalendernl)
FloraVoorjaarsbloeiers vervroegen bloeitijdstip
SOORT BLOEITIJD lt 1970 BLOEITIJD gt 1970
SNEEUWKLOKJE EIND FEBRUARI EIND JANUARISPEENKRUID EIND MAART BEGIN MAARTFLUITENKRUID BEGIN MEI HALF APRILKLEIN HOEFBLAD TWEEDE HELFT MAART TWEEDE HELFT FEBRUARIBOSANEMOON EERSTE HELFT APRIL TWEEDE HELFT MAARTMAARTS VIOOLTJE EERSTE HELFT APRIL EERSTE HELFT MAART
Sneeuwklokje
Maarts viooltje
Fritz Geller Grimm ndash CC License
Bengt Nyman ndash CC License
Fluitenkruid
Wikmedia - CC License
FloraVroege vruchtrijping
rarr vruchtrijping begint vroegerrarr Vruchtrijping gaat snellervb Lijsterbes rarr eind juli - begin september lt 1965
rarr eind juni ndash half augustus gt 1965
Tweede bloeitijdstip
Bloei van appel in Haastrecht (Nederland)op zondag 27 november 2011(foto Arnold van Vliet)
Bron Nature Today (foto Arnold van Vliet)
Vroege vruchtrijping heeft invloed op beschikbaarheid van vruchten tijdens trektijd van vogels of beschikbaarheid als wintervoedselInvloed op kieming van zaden
Wilde lijsterbes
Wikmedia - CC License
Flora ndash fotosynthese en respiratie
httpswwwnaturecomarticlesnature17142
rarr Globaal CO2foto gt CO2resp - (CO2-sink)
Invloed op fotosynthese en -respiratie van planten
Door klimaatwijzigingrarr Toename van de fotosynthetische activiteit
(langer groeiseizoen)
rarr Anderzijds neemt respiratie toe met stijgingvan temperatuurVooral bij hittestress CO2foto gtlt CO2resp
Respiratie positief feedbackmechanisme
rarr Internationaal veldonderzoek op 10 boomsoorten overmeerdere jaren
conclusie bomen zijn in staat om hun ademhaling aan te passen(tot op zekere hoogte)
Flora
rarr Veel (warmteminnende) soorten verschuiven hun verspreidingsgebied naar het noorden
- warmteminnende soorten verschuivenhun bovengrens
- koudeminnende soorten verschuivenhun ondergrens noordwaarts
Verspreiding van plantensoorten
warmteminnende soort rarr Klimop
rarr Verdwijnen van soorten gaat langzamer dan het verschijnen van nieuwe soorten voor elke soort die verdwijnt komen er ca 5 soorten bij
rarr Sommige soorten zullen volledig verdwijnencf onderzoek KU Leuven ndash Natuurfocus 184 (2019)
Flora
rarr Soorten die veel eisen stellen aan hunleefgebied krijgen het moeilijkerbijkomende factor = versnippering
oa koudeminnende soortenrarrBosaardbeirarrEenbesrarr Bosanemoon
Verspreiding van plantensoortenTemperatuurstijging Totaal aantal
soortenAantal Rode Lijstsoorten
Tot T=9degC (50j geleden) 63 38
Van T=9degC naar T=10degC 39 21
van T=10degC naar T=11degC 60 24
van T=11degC naar T=12degC 107 33
van T=12degC naar T=13degC 124 38
van T=13degC naar T=14degC 97 26
Van T=9degC naar T=14degC 427 142
Wageningen Environmental Research
Bosaardbei
Op basis van temperatuurrange van plantensoorten
Eenbes
Wikimedia ndash CC License
Wikimedia ndash CC License
Flora
Soorten van moerassen ndash vennen - veengebieden
rarr Verdrogingrarr Interne eutrofieumlring
Aquatische soorten en waterafhankelijke soorten verdwijnen en worden overgenomen door terrestrische soorten
Groot blaasjeskruid
Michaeumll Kurz ndash CC License
DotterbloemTheun Spaans ndash CC License
Verspreiding van plantensoorten
FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek
bron Natuurfocus 184 (2019)
soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten
Grote ratelaar
Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Gevolgen voor ecosystemen
Flora
Plantensoorten verschillen vooral in hun gevoeligheid voor temperatuurverandering en vochtigheidsgraad van lucht en bodem
Daarnaast zijn planten weinig mobiel de mobiliteit zit in de verspreidingswijze van zaden en vruchten
De grootste impact van klimaatverandering zit dus in het feit dat planten hun leefgebied niet gemakkelijk kunnen verschuiven
FloraVerlenging van het groeiseizoen
rarr bloeiknoppen van bomen lopen sneller uit- dus meer kans op vorstschade meer kans op
insectenplagen- mismatch met bestuivers
= negatieve impact op planten (bomen)
Bloei van half februari jaren rsquo60 naar begin januari na 2010
Hazelaar
Sleedoorn
Bloeipiek van half april jaren rsquo60 naar begin maart na 2010Bron Natuurkalender
rarr Vroege bladontplooiing
Ugent ndash studie VRT archiefbeelden RVV 1980 - 2016
FloraVerlenging van het groeiseizoen recent fenomeenBron Metereologica 1-2000
KMI Ukkel
FloraBeiumlnvloeding van bladkleuring en bladval op verschillende tijdstippen van het seizoen
rarr Versnelling bladkleuring (chlorofylproductie)in lente
rarr Vertraging van de bladkleuring in herfst
= positieve impact op groei van planten (bomen)
26112019
Hazelaar
rarr Droogtestress veroorzaakt vervroeging van bladval door te droge zomers(vooral droogtegevoelige soorten en soorten met vroege bladval)
=gt negatieve impact op groei van planten (bomen)=gt grotere vatbaarheid voor ziektes en parasieten
httpswwwvrtbevrtnwsnl20190729bomen-komen-steeds-meer-onder-druk
Percentage bladverkleuring berk achter het Lumengebouw van Wageningen Universityin herfst 2015 2016 en 2017 tot 23 augustus 2017 (Bron Natuurkalendernl)
FloraVoorjaarsbloeiers vervroegen bloeitijdstip
SOORT BLOEITIJD lt 1970 BLOEITIJD gt 1970
SNEEUWKLOKJE EIND FEBRUARI EIND JANUARISPEENKRUID EIND MAART BEGIN MAARTFLUITENKRUID BEGIN MEI HALF APRILKLEIN HOEFBLAD TWEEDE HELFT MAART TWEEDE HELFT FEBRUARIBOSANEMOON EERSTE HELFT APRIL TWEEDE HELFT MAARTMAARTS VIOOLTJE EERSTE HELFT APRIL EERSTE HELFT MAART
Sneeuwklokje
Maarts viooltje
Fritz Geller Grimm ndash CC License
Bengt Nyman ndash CC License
Fluitenkruid
Wikmedia - CC License
FloraVroege vruchtrijping
rarr vruchtrijping begint vroegerrarr Vruchtrijping gaat snellervb Lijsterbes rarr eind juli - begin september lt 1965
rarr eind juni ndash half augustus gt 1965
Tweede bloeitijdstip
Bloei van appel in Haastrecht (Nederland)op zondag 27 november 2011(foto Arnold van Vliet)
Bron Nature Today (foto Arnold van Vliet)
Vroege vruchtrijping heeft invloed op beschikbaarheid van vruchten tijdens trektijd van vogels of beschikbaarheid als wintervoedselInvloed op kieming van zaden
Wilde lijsterbes
Wikmedia - CC License
Flora ndash fotosynthese en respiratie
httpswwwnaturecomarticlesnature17142
rarr Globaal CO2foto gt CO2resp - (CO2-sink)
Invloed op fotosynthese en -respiratie van planten
Door klimaatwijzigingrarr Toename van de fotosynthetische activiteit
(langer groeiseizoen)
rarr Anderzijds neemt respiratie toe met stijgingvan temperatuurVooral bij hittestress CO2foto gtlt CO2resp
Respiratie positief feedbackmechanisme
rarr Internationaal veldonderzoek op 10 boomsoorten overmeerdere jaren
conclusie bomen zijn in staat om hun ademhaling aan te passen(tot op zekere hoogte)
Flora
rarr Veel (warmteminnende) soorten verschuiven hun verspreidingsgebied naar het noorden
- warmteminnende soorten verschuivenhun bovengrens
- koudeminnende soorten verschuivenhun ondergrens noordwaarts
Verspreiding van plantensoorten
warmteminnende soort rarr Klimop
rarr Verdwijnen van soorten gaat langzamer dan het verschijnen van nieuwe soorten voor elke soort die verdwijnt komen er ca 5 soorten bij
rarr Sommige soorten zullen volledig verdwijnencf onderzoek KU Leuven ndash Natuurfocus 184 (2019)
Flora
rarr Soorten die veel eisen stellen aan hunleefgebied krijgen het moeilijkerbijkomende factor = versnippering
oa koudeminnende soortenrarrBosaardbeirarrEenbesrarr Bosanemoon
Verspreiding van plantensoortenTemperatuurstijging Totaal aantal
soortenAantal Rode Lijstsoorten
Tot T=9degC (50j geleden) 63 38
Van T=9degC naar T=10degC 39 21
van T=10degC naar T=11degC 60 24
van T=11degC naar T=12degC 107 33
van T=12degC naar T=13degC 124 38
van T=13degC naar T=14degC 97 26
Van T=9degC naar T=14degC 427 142
Wageningen Environmental Research
Bosaardbei
Op basis van temperatuurrange van plantensoorten
Eenbes
Wikimedia ndash CC License
Wikimedia ndash CC License
Flora
Soorten van moerassen ndash vennen - veengebieden
rarr Verdrogingrarr Interne eutrofieumlring
Aquatische soorten en waterafhankelijke soorten verdwijnen en worden overgenomen door terrestrische soorten
Groot blaasjeskruid
Michaeumll Kurz ndash CC License
DotterbloemTheun Spaans ndash CC License
Verspreiding van plantensoorten
FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek
bron Natuurfocus 184 (2019)
soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten
Grote ratelaar
Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Flora
Plantensoorten verschillen vooral in hun gevoeligheid voor temperatuurverandering en vochtigheidsgraad van lucht en bodem
Daarnaast zijn planten weinig mobiel de mobiliteit zit in de verspreidingswijze van zaden en vruchten
De grootste impact van klimaatverandering zit dus in het feit dat planten hun leefgebied niet gemakkelijk kunnen verschuiven
FloraVerlenging van het groeiseizoen
rarr bloeiknoppen van bomen lopen sneller uit- dus meer kans op vorstschade meer kans op
insectenplagen- mismatch met bestuivers
= negatieve impact op planten (bomen)
Bloei van half februari jaren rsquo60 naar begin januari na 2010
Hazelaar
Sleedoorn
Bloeipiek van half april jaren rsquo60 naar begin maart na 2010Bron Natuurkalender
rarr Vroege bladontplooiing
Ugent ndash studie VRT archiefbeelden RVV 1980 - 2016
FloraVerlenging van het groeiseizoen recent fenomeenBron Metereologica 1-2000
KMI Ukkel
FloraBeiumlnvloeding van bladkleuring en bladval op verschillende tijdstippen van het seizoen
rarr Versnelling bladkleuring (chlorofylproductie)in lente
rarr Vertraging van de bladkleuring in herfst
= positieve impact op groei van planten (bomen)
26112019
Hazelaar
rarr Droogtestress veroorzaakt vervroeging van bladval door te droge zomers(vooral droogtegevoelige soorten en soorten met vroege bladval)
=gt negatieve impact op groei van planten (bomen)=gt grotere vatbaarheid voor ziektes en parasieten
httpswwwvrtbevrtnwsnl20190729bomen-komen-steeds-meer-onder-druk
Percentage bladverkleuring berk achter het Lumengebouw van Wageningen Universityin herfst 2015 2016 en 2017 tot 23 augustus 2017 (Bron Natuurkalendernl)
FloraVoorjaarsbloeiers vervroegen bloeitijdstip
SOORT BLOEITIJD lt 1970 BLOEITIJD gt 1970
SNEEUWKLOKJE EIND FEBRUARI EIND JANUARISPEENKRUID EIND MAART BEGIN MAARTFLUITENKRUID BEGIN MEI HALF APRILKLEIN HOEFBLAD TWEEDE HELFT MAART TWEEDE HELFT FEBRUARIBOSANEMOON EERSTE HELFT APRIL TWEEDE HELFT MAARTMAARTS VIOOLTJE EERSTE HELFT APRIL EERSTE HELFT MAART
Sneeuwklokje
Maarts viooltje
Fritz Geller Grimm ndash CC License
Bengt Nyman ndash CC License
Fluitenkruid
Wikmedia - CC License
FloraVroege vruchtrijping
rarr vruchtrijping begint vroegerrarr Vruchtrijping gaat snellervb Lijsterbes rarr eind juli - begin september lt 1965
rarr eind juni ndash half augustus gt 1965
Tweede bloeitijdstip
Bloei van appel in Haastrecht (Nederland)op zondag 27 november 2011(foto Arnold van Vliet)
Bron Nature Today (foto Arnold van Vliet)
Vroege vruchtrijping heeft invloed op beschikbaarheid van vruchten tijdens trektijd van vogels of beschikbaarheid als wintervoedselInvloed op kieming van zaden
Wilde lijsterbes
Wikmedia - CC License
Flora ndash fotosynthese en respiratie
httpswwwnaturecomarticlesnature17142
rarr Globaal CO2foto gt CO2resp - (CO2-sink)
Invloed op fotosynthese en -respiratie van planten
Door klimaatwijzigingrarr Toename van de fotosynthetische activiteit
(langer groeiseizoen)
rarr Anderzijds neemt respiratie toe met stijgingvan temperatuurVooral bij hittestress CO2foto gtlt CO2resp
Respiratie positief feedbackmechanisme
rarr Internationaal veldonderzoek op 10 boomsoorten overmeerdere jaren
conclusie bomen zijn in staat om hun ademhaling aan te passen(tot op zekere hoogte)
Flora
rarr Veel (warmteminnende) soorten verschuiven hun verspreidingsgebied naar het noorden
- warmteminnende soorten verschuivenhun bovengrens
- koudeminnende soorten verschuivenhun ondergrens noordwaarts
Verspreiding van plantensoorten
warmteminnende soort rarr Klimop
rarr Verdwijnen van soorten gaat langzamer dan het verschijnen van nieuwe soorten voor elke soort die verdwijnt komen er ca 5 soorten bij
rarr Sommige soorten zullen volledig verdwijnencf onderzoek KU Leuven ndash Natuurfocus 184 (2019)
Flora
rarr Soorten die veel eisen stellen aan hunleefgebied krijgen het moeilijkerbijkomende factor = versnippering
oa koudeminnende soortenrarrBosaardbeirarrEenbesrarr Bosanemoon
Verspreiding van plantensoortenTemperatuurstijging Totaal aantal
soortenAantal Rode Lijstsoorten
Tot T=9degC (50j geleden) 63 38
Van T=9degC naar T=10degC 39 21
van T=10degC naar T=11degC 60 24
van T=11degC naar T=12degC 107 33
van T=12degC naar T=13degC 124 38
van T=13degC naar T=14degC 97 26
Van T=9degC naar T=14degC 427 142
Wageningen Environmental Research
Bosaardbei
Op basis van temperatuurrange van plantensoorten
Eenbes
Wikimedia ndash CC License
Wikimedia ndash CC License
Flora
Soorten van moerassen ndash vennen - veengebieden
rarr Verdrogingrarr Interne eutrofieumlring
Aquatische soorten en waterafhankelijke soorten verdwijnen en worden overgenomen door terrestrische soorten
Groot blaasjeskruid
Michaeumll Kurz ndash CC License
DotterbloemTheun Spaans ndash CC License
Verspreiding van plantensoorten
FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek
bron Natuurfocus 184 (2019)
soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten
Grote ratelaar
Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
FloraVerlenging van het groeiseizoen
rarr bloeiknoppen van bomen lopen sneller uit- dus meer kans op vorstschade meer kans op
insectenplagen- mismatch met bestuivers
= negatieve impact op planten (bomen)
Bloei van half februari jaren rsquo60 naar begin januari na 2010
Hazelaar
Sleedoorn
Bloeipiek van half april jaren rsquo60 naar begin maart na 2010Bron Natuurkalender
rarr Vroege bladontplooiing
Ugent ndash studie VRT archiefbeelden RVV 1980 - 2016
FloraVerlenging van het groeiseizoen recent fenomeenBron Metereologica 1-2000
KMI Ukkel
FloraBeiumlnvloeding van bladkleuring en bladval op verschillende tijdstippen van het seizoen
rarr Versnelling bladkleuring (chlorofylproductie)in lente
rarr Vertraging van de bladkleuring in herfst
= positieve impact op groei van planten (bomen)
26112019
Hazelaar
rarr Droogtestress veroorzaakt vervroeging van bladval door te droge zomers(vooral droogtegevoelige soorten en soorten met vroege bladval)
=gt negatieve impact op groei van planten (bomen)=gt grotere vatbaarheid voor ziektes en parasieten
httpswwwvrtbevrtnwsnl20190729bomen-komen-steeds-meer-onder-druk
Percentage bladverkleuring berk achter het Lumengebouw van Wageningen Universityin herfst 2015 2016 en 2017 tot 23 augustus 2017 (Bron Natuurkalendernl)
FloraVoorjaarsbloeiers vervroegen bloeitijdstip
SOORT BLOEITIJD lt 1970 BLOEITIJD gt 1970
SNEEUWKLOKJE EIND FEBRUARI EIND JANUARISPEENKRUID EIND MAART BEGIN MAARTFLUITENKRUID BEGIN MEI HALF APRILKLEIN HOEFBLAD TWEEDE HELFT MAART TWEEDE HELFT FEBRUARIBOSANEMOON EERSTE HELFT APRIL TWEEDE HELFT MAARTMAARTS VIOOLTJE EERSTE HELFT APRIL EERSTE HELFT MAART
Sneeuwklokje
Maarts viooltje
Fritz Geller Grimm ndash CC License
Bengt Nyman ndash CC License
Fluitenkruid
Wikmedia - CC License
FloraVroege vruchtrijping
rarr vruchtrijping begint vroegerrarr Vruchtrijping gaat snellervb Lijsterbes rarr eind juli - begin september lt 1965
rarr eind juni ndash half augustus gt 1965
Tweede bloeitijdstip
Bloei van appel in Haastrecht (Nederland)op zondag 27 november 2011(foto Arnold van Vliet)
Bron Nature Today (foto Arnold van Vliet)
Vroege vruchtrijping heeft invloed op beschikbaarheid van vruchten tijdens trektijd van vogels of beschikbaarheid als wintervoedselInvloed op kieming van zaden
Wilde lijsterbes
Wikmedia - CC License
Flora ndash fotosynthese en respiratie
httpswwwnaturecomarticlesnature17142
rarr Globaal CO2foto gt CO2resp - (CO2-sink)
Invloed op fotosynthese en -respiratie van planten
Door klimaatwijzigingrarr Toename van de fotosynthetische activiteit
(langer groeiseizoen)
rarr Anderzijds neemt respiratie toe met stijgingvan temperatuurVooral bij hittestress CO2foto gtlt CO2resp
Respiratie positief feedbackmechanisme
rarr Internationaal veldonderzoek op 10 boomsoorten overmeerdere jaren
conclusie bomen zijn in staat om hun ademhaling aan te passen(tot op zekere hoogte)
Flora
rarr Veel (warmteminnende) soorten verschuiven hun verspreidingsgebied naar het noorden
- warmteminnende soorten verschuivenhun bovengrens
- koudeminnende soorten verschuivenhun ondergrens noordwaarts
Verspreiding van plantensoorten
warmteminnende soort rarr Klimop
rarr Verdwijnen van soorten gaat langzamer dan het verschijnen van nieuwe soorten voor elke soort die verdwijnt komen er ca 5 soorten bij
rarr Sommige soorten zullen volledig verdwijnencf onderzoek KU Leuven ndash Natuurfocus 184 (2019)
Flora
rarr Soorten die veel eisen stellen aan hunleefgebied krijgen het moeilijkerbijkomende factor = versnippering
oa koudeminnende soortenrarrBosaardbeirarrEenbesrarr Bosanemoon
Verspreiding van plantensoortenTemperatuurstijging Totaal aantal
soortenAantal Rode Lijstsoorten
Tot T=9degC (50j geleden) 63 38
Van T=9degC naar T=10degC 39 21
van T=10degC naar T=11degC 60 24
van T=11degC naar T=12degC 107 33
van T=12degC naar T=13degC 124 38
van T=13degC naar T=14degC 97 26
Van T=9degC naar T=14degC 427 142
Wageningen Environmental Research
Bosaardbei
Op basis van temperatuurrange van plantensoorten
Eenbes
Wikimedia ndash CC License
Wikimedia ndash CC License
Flora
Soorten van moerassen ndash vennen - veengebieden
rarr Verdrogingrarr Interne eutrofieumlring
Aquatische soorten en waterafhankelijke soorten verdwijnen en worden overgenomen door terrestrische soorten
Groot blaasjeskruid
Michaeumll Kurz ndash CC License
DotterbloemTheun Spaans ndash CC License
Verspreiding van plantensoorten
FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek
bron Natuurfocus 184 (2019)
soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten
Grote ratelaar
Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
FloraVerlenging van het groeiseizoen recent fenomeenBron Metereologica 1-2000
KMI Ukkel
FloraBeiumlnvloeding van bladkleuring en bladval op verschillende tijdstippen van het seizoen
rarr Versnelling bladkleuring (chlorofylproductie)in lente
rarr Vertraging van de bladkleuring in herfst
= positieve impact op groei van planten (bomen)
26112019
Hazelaar
rarr Droogtestress veroorzaakt vervroeging van bladval door te droge zomers(vooral droogtegevoelige soorten en soorten met vroege bladval)
=gt negatieve impact op groei van planten (bomen)=gt grotere vatbaarheid voor ziektes en parasieten
httpswwwvrtbevrtnwsnl20190729bomen-komen-steeds-meer-onder-druk
Percentage bladverkleuring berk achter het Lumengebouw van Wageningen Universityin herfst 2015 2016 en 2017 tot 23 augustus 2017 (Bron Natuurkalendernl)
FloraVoorjaarsbloeiers vervroegen bloeitijdstip
SOORT BLOEITIJD lt 1970 BLOEITIJD gt 1970
SNEEUWKLOKJE EIND FEBRUARI EIND JANUARISPEENKRUID EIND MAART BEGIN MAARTFLUITENKRUID BEGIN MEI HALF APRILKLEIN HOEFBLAD TWEEDE HELFT MAART TWEEDE HELFT FEBRUARIBOSANEMOON EERSTE HELFT APRIL TWEEDE HELFT MAARTMAARTS VIOOLTJE EERSTE HELFT APRIL EERSTE HELFT MAART
Sneeuwklokje
Maarts viooltje
Fritz Geller Grimm ndash CC License
Bengt Nyman ndash CC License
Fluitenkruid
Wikmedia - CC License
FloraVroege vruchtrijping
rarr vruchtrijping begint vroegerrarr Vruchtrijping gaat snellervb Lijsterbes rarr eind juli - begin september lt 1965
rarr eind juni ndash half augustus gt 1965
Tweede bloeitijdstip
Bloei van appel in Haastrecht (Nederland)op zondag 27 november 2011(foto Arnold van Vliet)
Bron Nature Today (foto Arnold van Vliet)
Vroege vruchtrijping heeft invloed op beschikbaarheid van vruchten tijdens trektijd van vogels of beschikbaarheid als wintervoedselInvloed op kieming van zaden
Wilde lijsterbes
Wikmedia - CC License
Flora ndash fotosynthese en respiratie
httpswwwnaturecomarticlesnature17142
rarr Globaal CO2foto gt CO2resp - (CO2-sink)
Invloed op fotosynthese en -respiratie van planten
Door klimaatwijzigingrarr Toename van de fotosynthetische activiteit
(langer groeiseizoen)
rarr Anderzijds neemt respiratie toe met stijgingvan temperatuurVooral bij hittestress CO2foto gtlt CO2resp
Respiratie positief feedbackmechanisme
rarr Internationaal veldonderzoek op 10 boomsoorten overmeerdere jaren
conclusie bomen zijn in staat om hun ademhaling aan te passen(tot op zekere hoogte)
Flora
rarr Veel (warmteminnende) soorten verschuiven hun verspreidingsgebied naar het noorden
- warmteminnende soorten verschuivenhun bovengrens
- koudeminnende soorten verschuivenhun ondergrens noordwaarts
Verspreiding van plantensoorten
warmteminnende soort rarr Klimop
rarr Verdwijnen van soorten gaat langzamer dan het verschijnen van nieuwe soorten voor elke soort die verdwijnt komen er ca 5 soorten bij
rarr Sommige soorten zullen volledig verdwijnencf onderzoek KU Leuven ndash Natuurfocus 184 (2019)
Flora
rarr Soorten die veel eisen stellen aan hunleefgebied krijgen het moeilijkerbijkomende factor = versnippering
oa koudeminnende soortenrarrBosaardbeirarrEenbesrarr Bosanemoon
Verspreiding van plantensoortenTemperatuurstijging Totaal aantal
soortenAantal Rode Lijstsoorten
Tot T=9degC (50j geleden) 63 38
Van T=9degC naar T=10degC 39 21
van T=10degC naar T=11degC 60 24
van T=11degC naar T=12degC 107 33
van T=12degC naar T=13degC 124 38
van T=13degC naar T=14degC 97 26
Van T=9degC naar T=14degC 427 142
Wageningen Environmental Research
Bosaardbei
Op basis van temperatuurrange van plantensoorten
Eenbes
Wikimedia ndash CC License
Wikimedia ndash CC License
Flora
Soorten van moerassen ndash vennen - veengebieden
rarr Verdrogingrarr Interne eutrofieumlring
Aquatische soorten en waterafhankelijke soorten verdwijnen en worden overgenomen door terrestrische soorten
Groot blaasjeskruid
Michaeumll Kurz ndash CC License
DotterbloemTheun Spaans ndash CC License
Verspreiding van plantensoorten
FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek
bron Natuurfocus 184 (2019)
soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten
Grote ratelaar
Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
FloraBeiumlnvloeding van bladkleuring en bladval op verschillende tijdstippen van het seizoen
rarr Versnelling bladkleuring (chlorofylproductie)in lente
rarr Vertraging van de bladkleuring in herfst
= positieve impact op groei van planten (bomen)
26112019
Hazelaar
rarr Droogtestress veroorzaakt vervroeging van bladval door te droge zomers(vooral droogtegevoelige soorten en soorten met vroege bladval)
=gt negatieve impact op groei van planten (bomen)=gt grotere vatbaarheid voor ziektes en parasieten
httpswwwvrtbevrtnwsnl20190729bomen-komen-steeds-meer-onder-druk
Percentage bladverkleuring berk achter het Lumengebouw van Wageningen Universityin herfst 2015 2016 en 2017 tot 23 augustus 2017 (Bron Natuurkalendernl)
FloraVoorjaarsbloeiers vervroegen bloeitijdstip
SOORT BLOEITIJD lt 1970 BLOEITIJD gt 1970
SNEEUWKLOKJE EIND FEBRUARI EIND JANUARISPEENKRUID EIND MAART BEGIN MAARTFLUITENKRUID BEGIN MEI HALF APRILKLEIN HOEFBLAD TWEEDE HELFT MAART TWEEDE HELFT FEBRUARIBOSANEMOON EERSTE HELFT APRIL TWEEDE HELFT MAARTMAARTS VIOOLTJE EERSTE HELFT APRIL EERSTE HELFT MAART
Sneeuwklokje
Maarts viooltje
Fritz Geller Grimm ndash CC License
Bengt Nyman ndash CC License
Fluitenkruid
Wikmedia - CC License
FloraVroege vruchtrijping
rarr vruchtrijping begint vroegerrarr Vruchtrijping gaat snellervb Lijsterbes rarr eind juli - begin september lt 1965
rarr eind juni ndash half augustus gt 1965
Tweede bloeitijdstip
Bloei van appel in Haastrecht (Nederland)op zondag 27 november 2011(foto Arnold van Vliet)
Bron Nature Today (foto Arnold van Vliet)
Vroege vruchtrijping heeft invloed op beschikbaarheid van vruchten tijdens trektijd van vogels of beschikbaarheid als wintervoedselInvloed op kieming van zaden
Wilde lijsterbes
Wikmedia - CC License
Flora ndash fotosynthese en respiratie
httpswwwnaturecomarticlesnature17142
rarr Globaal CO2foto gt CO2resp - (CO2-sink)
Invloed op fotosynthese en -respiratie van planten
Door klimaatwijzigingrarr Toename van de fotosynthetische activiteit
(langer groeiseizoen)
rarr Anderzijds neemt respiratie toe met stijgingvan temperatuurVooral bij hittestress CO2foto gtlt CO2resp
Respiratie positief feedbackmechanisme
rarr Internationaal veldonderzoek op 10 boomsoorten overmeerdere jaren
conclusie bomen zijn in staat om hun ademhaling aan te passen(tot op zekere hoogte)
Flora
rarr Veel (warmteminnende) soorten verschuiven hun verspreidingsgebied naar het noorden
- warmteminnende soorten verschuivenhun bovengrens
- koudeminnende soorten verschuivenhun ondergrens noordwaarts
Verspreiding van plantensoorten
warmteminnende soort rarr Klimop
rarr Verdwijnen van soorten gaat langzamer dan het verschijnen van nieuwe soorten voor elke soort die verdwijnt komen er ca 5 soorten bij
rarr Sommige soorten zullen volledig verdwijnencf onderzoek KU Leuven ndash Natuurfocus 184 (2019)
Flora
rarr Soorten die veel eisen stellen aan hunleefgebied krijgen het moeilijkerbijkomende factor = versnippering
oa koudeminnende soortenrarrBosaardbeirarrEenbesrarr Bosanemoon
Verspreiding van plantensoortenTemperatuurstijging Totaal aantal
soortenAantal Rode Lijstsoorten
Tot T=9degC (50j geleden) 63 38
Van T=9degC naar T=10degC 39 21
van T=10degC naar T=11degC 60 24
van T=11degC naar T=12degC 107 33
van T=12degC naar T=13degC 124 38
van T=13degC naar T=14degC 97 26
Van T=9degC naar T=14degC 427 142
Wageningen Environmental Research
Bosaardbei
Op basis van temperatuurrange van plantensoorten
Eenbes
Wikimedia ndash CC License
Wikimedia ndash CC License
Flora
Soorten van moerassen ndash vennen - veengebieden
rarr Verdrogingrarr Interne eutrofieumlring
Aquatische soorten en waterafhankelijke soorten verdwijnen en worden overgenomen door terrestrische soorten
Groot blaasjeskruid
Michaeumll Kurz ndash CC License
DotterbloemTheun Spaans ndash CC License
Verspreiding van plantensoorten
FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek
bron Natuurfocus 184 (2019)
soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten
Grote ratelaar
Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
FloraVoorjaarsbloeiers vervroegen bloeitijdstip
SOORT BLOEITIJD lt 1970 BLOEITIJD gt 1970
SNEEUWKLOKJE EIND FEBRUARI EIND JANUARISPEENKRUID EIND MAART BEGIN MAARTFLUITENKRUID BEGIN MEI HALF APRILKLEIN HOEFBLAD TWEEDE HELFT MAART TWEEDE HELFT FEBRUARIBOSANEMOON EERSTE HELFT APRIL TWEEDE HELFT MAARTMAARTS VIOOLTJE EERSTE HELFT APRIL EERSTE HELFT MAART
Sneeuwklokje
Maarts viooltje
Fritz Geller Grimm ndash CC License
Bengt Nyman ndash CC License
Fluitenkruid
Wikmedia - CC License
FloraVroege vruchtrijping
rarr vruchtrijping begint vroegerrarr Vruchtrijping gaat snellervb Lijsterbes rarr eind juli - begin september lt 1965
rarr eind juni ndash half augustus gt 1965
Tweede bloeitijdstip
Bloei van appel in Haastrecht (Nederland)op zondag 27 november 2011(foto Arnold van Vliet)
Bron Nature Today (foto Arnold van Vliet)
Vroege vruchtrijping heeft invloed op beschikbaarheid van vruchten tijdens trektijd van vogels of beschikbaarheid als wintervoedselInvloed op kieming van zaden
Wilde lijsterbes
Wikmedia - CC License
Flora ndash fotosynthese en respiratie
httpswwwnaturecomarticlesnature17142
rarr Globaal CO2foto gt CO2resp - (CO2-sink)
Invloed op fotosynthese en -respiratie van planten
Door klimaatwijzigingrarr Toename van de fotosynthetische activiteit
(langer groeiseizoen)
rarr Anderzijds neemt respiratie toe met stijgingvan temperatuurVooral bij hittestress CO2foto gtlt CO2resp
Respiratie positief feedbackmechanisme
rarr Internationaal veldonderzoek op 10 boomsoorten overmeerdere jaren
conclusie bomen zijn in staat om hun ademhaling aan te passen(tot op zekere hoogte)
Flora
rarr Veel (warmteminnende) soorten verschuiven hun verspreidingsgebied naar het noorden
- warmteminnende soorten verschuivenhun bovengrens
- koudeminnende soorten verschuivenhun ondergrens noordwaarts
Verspreiding van plantensoorten
warmteminnende soort rarr Klimop
rarr Verdwijnen van soorten gaat langzamer dan het verschijnen van nieuwe soorten voor elke soort die verdwijnt komen er ca 5 soorten bij
rarr Sommige soorten zullen volledig verdwijnencf onderzoek KU Leuven ndash Natuurfocus 184 (2019)
Flora
rarr Soorten die veel eisen stellen aan hunleefgebied krijgen het moeilijkerbijkomende factor = versnippering
oa koudeminnende soortenrarrBosaardbeirarrEenbesrarr Bosanemoon
Verspreiding van plantensoortenTemperatuurstijging Totaal aantal
soortenAantal Rode Lijstsoorten
Tot T=9degC (50j geleden) 63 38
Van T=9degC naar T=10degC 39 21
van T=10degC naar T=11degC 60 24
van T=11degC naar T=12degC 107 33
van T=12degC naar T=13degC 124 38
van T=13degC naar T=14degC 97 26
Van T=9degC naar T=14degC 427 142
Wageningen Environmental Research
Bosaardbei
Op basis van temperatuurrange van plantensoorten
Eenbes
Wikimedia ndash CC License
Wikimedia ndash CC License
Flora
Soorten van moerassen ndash vennen - veengebieden
rarr Verdrogingrarr Interne eutrofieumlring
Aquatische soorten en waterafhankelijke soorten verdwijnen en worden overgenomen door terrestrische soorten
Groot blaasjeskruid
Michaeumll Kurz ndash CC License
DotterbloemTheun Spaans ndash CC License
Verspreiding van plantensoorten
FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek
bron Natuurfocus 184 (2019)
soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten
Grote ratelaar
Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
FloraVroege vruchtrijping
rarr vruchtrijping begint vroegerrarr Vruchtrijping gaat snellervb Lijsterbes rarr eind juli - begin september lt 1965
rarr eind juni ndash half augustus gt 1965
Tweede bloeitijdstip
Bloei van appel in Haastrecht (Nederland)op zondag 27 november 2011(foto Arnold van Vliet)
Bron Nature Today (foto Arnold van Vliet)
Vroege vruchtrijping heeft invloed op beschikbaarheid van vruchten tijdens trektijd van vogels of beschikbaarheid als wintervoedselInvloed op kieming van zaden
Wilde lijsterbes
Wikmedia - CC License
Flora ndash fotosynthese en respiratie
httpswwwnaturecomarticlesnature17142
rarr Globaal CO2foto gt CO2resp - (CO2-sink)
Invloed op fotosynthese en -respiratie van planten
Door klimaatwijzigingrarr Toename van de fotosynthetische activiteit
(langer groeiseizoen)
rarr Anderzijds neemt respiratie toe met stijgingvan temperatuurVooral bij hittestress CO2foto gtlt CO2resp
Respiratie positief feedbackmechanisme
rarr Internationaal veldonderzoek op 10 boomsoorten overmeerdere jaren
conclusie bomen zijn in staat om hun ademhaling aan te passen(tot op zekere hoogte)
Flora
rarr Veel (warmteminnende) soorten verschuiven hun verspreidingsgebied naar het noorden
- warmteminnende soorten verschuivenhun bovengrens
- koudeminnende soorten verschuivenhun ondergrens noordwaarts
Verspreiding van plantensoorten
warmteminnende soort rarr Klimop
rarr Verdwijnen van soorten gaat langzamer dan het verschijnen van nieuwe soorten voor elke soort die verdwijnt komen er ca 5 soorten bij
rarr Sommige soorten zullen volledig verdwijnencf onderzoek KU Leuven ndash Natuurfocus 184 (2019)
Flora
rarr Soorten die veel eisen stellen aan hunleefgebied krijgen het moeilijkerbijkomende factor = versnippering
oa koudeminnende soortenrarrBosaardbeirarrEenbesrarr Bosanemoon
Verspreiding van plantensoortenTemperatuurstijging Totaal aantal
soortenAantal Rode Lijstsoorten
Tot T=9degC (50j geleden) 63 38
Van T=9degC naar T=10degC 39 21
van T=10degC naar T=11degC 60 24
van T=11degC naar T=12degC 107 33
van T=12degC naar T=13degC 124 38
van T=13degC naar T=14degC 97 26
Van T=9degC naar T=14degC 427 142
Wageningen Environmental Research
Bosaardbei
Op basis van temperatuurrange van plantensoorten
Eenbes
Wikimedia ndash CC License
Wikimedia ndash CC License
Flora
Soorten van moerassen ndash vennen - veengebieden
rarr Verdrogingrarr Interne eutrofieumlring
Aquatische soorten en waterafhankelijke soorten verdwijnen en worden overgenomen door terrestrische soorten
Groot blaasjeskruid
Michaeumll Kurz ndash CC License
DotterbloemTheun Spaans ndash CC License
Verspreiding van plantensoorten
FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek
bron Natuurfocus 184 (2019)
soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten
Grote ratelaar
Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Flora ndash fotosynthese en respiratie
httpswwwnaturecomarticlesnature17142
rarr Globaal CO2foto gt CO2resp - (CO2-sink)
Invloed op fotosynthese en -respiratie van planten
Door klimaatwijzigingrarr Toename van de fotosynthetische activiteit
(langer groeiseizoen)
rarr Anderzijds neemt respiratie toe met stijgingvan temperatuurVooral bij hittestress CO2foto gtlt CO2resp
Respiratie positief feedbackmechanisme
rarr Internationaal veldonderzoek op 10 boomsoorten overmeerdere jaren
conclusie bomen zijn in staat om hun ademhaling aan te passen(tot op zekere hoogte)
Flora
rarr Veel (warmteminnende) soorten verschuiven hun verspreidingsgebied naar het noorden
- warmteminnende soorten verschuivenhun bovengrens
- koudeminnende soorten verschuivenhun ondergrens noordwaarts
Verspreiding van plantensoorten
warmteminnende soort rarr Klimop
rarr Verdwijnen van soorten gaat langzamer dan het verschijnen van nieuwe soorten voor elke soort die verdwijnt komen er ca 5 soorten bij
rarr Sommige soorten zullen volledig verdwijnencf onderzoek KU Leuven ndash Natuurfocus 184 (2019)
Flora
rarr Soorten die veel eisen stellen aan hunleefgebied krijgen het moeilijkerbijkomende factor = versnippering
oa koudeminnende soortenrarrBosaardbeirarrEenbesrarr Bosanemoon
Verspreiding van plantensoortenTemperatuurstijging Totaal aantal
soortenAantal Rode Lijstsoorten
Tot T=9degC (50j geleden) 63 38
Van T=9degC naar T=10degC 39 21
van T=10degC naar T=11degC 60 24
van T=11degC naar T=12degC 107 33
van T=12degC naar T=13degC 124 38
van T=13degC naar T=14degC 97 26
Van T=9degC naar T=14degC 427 142
Wageningen Environmental Research
Bosaardbei
Op basis van temperatuurrange van plantensoorten
Eenbes
Wikimedia ndash CC License
Wikimedia ndash CC License
Flora
Soorten van moerassen ndash vennen - veengebieden
rarr Verdrogingrarr Interne eutrofieumlring
Aquatische soorten en waterafhankelijke soorten verdwijnen en worden overgenomen door terrestrische soorten
Groot blaasjeskruid
Michaeumll Kurz ndash CC License
DotterbloemTheun Spaans ndash CC License
Verspreiding van plantensoorten
FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek
bron Natuurfocus 184 (2019)
soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten
Grote ratelaar
Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Flora
rarr Veel (warmteminnende) soorten verschuiven hun verspreidingsgebied naar het noorden
- warmteminnende soorten verschuivenhun bovengrens
- koudeminnende soorten verschuivenhun ondergrens noordwaarts
Verspreiding van plantensoorten
warmteminnende soort rarr Klimop
rarr Verdwijnen van soorten gaat langzamer dan het verschijnen van nieuwe soorten voor elke soort die verdwijnt komen er ca 5 soorten bij
rarr Sommige soorten zullen volledig verdwijnencf onderzoek KU Leuven ndash Natuurfocus 184 (2019)
Flora
rarr Soorten die veel eisen stellen aan hunleefgebied krijgen het moeilijkerbijkomende factor = versnippering
oa koudeminnende soortenrarrBosaardbeirarrEenbesrarr Bosanemoon
Verspreiding van plantensoortenTemperatuurstijging Totaal aantal
soortenAantal Rode Lijstsoorten
Tot T=9degC (50j geleden) 63 38
Van T=9degC naar T=10degC 39 21
van T=10degC naar T=11degC 60 24
van T=11degC naar T=12degC 107 33
van T=12degC naar T=13degC 124 38
van T=13degC naar T=14degC 97 26
Van T=9degC naar T=14degC 427 142
Wageningen Environmental Research
Bosaardbei
Op basis van temperatuurrange van plantensoorten
Eenbes
Wikimedia ndash CC License
Wikimedia ndash CC License
Flora
Soorten van moerassen ndash vennen - veengebieden
rarr Verdrogingrarr Interne eutrofieumlring
Aquatische soorten en waterafhankelijke soorten verdwijnen en worden overgenomen door terrestrische soorten
Groot blaasjeskruid
Michaeumll Kurz ndash CC License
DotterbloemTheun Spaans ndash CC License
Verspreiding van plantensoorten
FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek
bron Natuurfocus 184 (2019)
soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten
Grote ratelaar
Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Flora
rarr Soorten die veel eisen stellen aan hunleefgebied krijgen het moeilijkerbijkomende factor = versnippering
oa koudeminnende soortenrarrBosaardbeirarrEenbesrarr Bosanemoon
Verspreiding van plantensoortenTemperatuurstijging Totaal aantal
soortenAantal Rode Lijstsoorten
Tot T=9degC (50j geleden) 63 38
Van T=9degC naar T=10degC 39 21
van T=10degC naar T=11degC 60 24
van T=11degC naar T=12degC 107 33
van T=12degC naar T=13degC 124 38
van T=13degC naar T=14degC 97 26
Van T=9degC naar T=14degC 427 142
Wageningen Environmental Research
Bosaardbei
Op basis van temperatuurrange van plantensoorten
Eenbes
Wikimedia ndash CC License
Wikimedia ndash CC License
Flora
Soorten van moerassen ndash vennen - veengebieden
rarr Verdrogingrarr Interne eutrofieumlring
Aquatische soorten en waterafhankelijke soorten verdwijnen en worden overgenomen door terrestrische soorten
Groot blaasjeskruid
Michaeumll Kurz ndash CC License
DotterbloemTheun Spaans ndash CC License
Verspreiding van plantensoorten
FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek
bron Natuurfocus 184 (2019)
soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten
Grote ratelaar
Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Flora
Soorten van moerassen ndash vennen - veengebieden
rarr Verdrogingrarr Interne eutrofieumlring
Aquatische soorten en waterafhankelijke soorten verdwijnen en worden overgenomen door terrestrische soorten
Groot blaasjeskruid
Michaeumll Kurz ndash CC License
DotterbloemTheun Spaans ndash CC License
Verspreiding van plantensoorten
FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek
bron Natuurfocus 184 (2019)
soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten
Grote ratelaar
Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
FloraVerspreiding van plantensoortenonderzoek KU Leuven ndash Stef Haesenamp Koenraad Van Meerbeek
bron Natuurfocus 184 (2019)
soortenverspreidingsmodellen op 881 soortenrarr Vlaanderen wordt te warm voor 3 van onze (kwetsbare) plantensoorten
Grote ratelaar
Bron NatuurFocus 184 (2019)Hans Hillewaert ndash CC License
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Flora - bossen
Bossen ndash de verliezersBeuk ndash Es ndash Zwarte els ndash Meidoorn
Beuk
Wikimedia - CC License
Leif Bolding - CC License
Es
Natte winters en droge zomersrarr Wijziging in de concurrentieverhouding tussen
boomsoorten
Zwarte els
Wikimedia - CC License
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Flora
Bossen ndash de winnaars
Winterlinde ndash Gewone esdoorn - HaagbeukSpaanse aak - Zomereik
Winterlinde
Wikimedia ndash CC License
Gewone esdoorn Wikimedia ndash CC License
Spaanse aak
Wikimedia ndash CC License
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
FaunaGoed nieuwsRecent onderzoek toont aan dat dieren hun levenscyclus enigszins kunnen aan passen aan deklimaatveranderingen bijv fenologische processen zoals timing van voortplanting morfologischeveranderingen zoals lichaamsgrootte enzhellip rarr ADAPTIEVE RESPONS
Slecht nieuwsDe adaptieve respons is veel te traag tov de snelheid waarmee het klimaat verandert
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna
rarr Winterslaap en winterrust van dieren
aanspreken van de vetreserves
rarr Mismatching
kloof tussen zoogperiode en geschikt voedselaanbod
Egel
CC Wikimedia
Ree CC Wikimedia
Invloed op fenologie
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna
Invloed op geografische verspreidingrarr Factor mobiliteit van soorten zal heel sterk
bepalend zijn
Bramensprinkhaan
Zuidelijk spitskopje
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna
Mantelgrondeekhoorn
Invloed op morfologierarr Kanoetstrandloper krimpt
Jongen van de kanoet zijn de laatste 40 jaar gemiddeld 15 gekrompen door klimaatverandering(bron Science)
rarr Schedel van grondeekhoorns in Yellowstone veranderen van vorm
Kanoet
CC Wikimedia
CC Wikimedia
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna
Genetische adaptatie
Over genetische adaptatie aan snelle klimatologische verandering is nog weinig gekend
rarr Wijzigingen in genetisch materiaal van roze Zalm veroorzaakt vervroegde migratie
Soorten met een korte levenscyclus zullenzich sneller genetisch aanpassenVb Daphnia (onderzoek KU Leuven)
Soorten met een grote genetische diversiteit zullen door selectie zullen zichsneller genetisch aanpassen aan deSnelle klimaatverandering
Roze zalm
Public domain
Paul Hebert ndash CC License Watervlo
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna - vlindersOverwinteraars verschijnen eerder
afwisseling van koud en warm weer (gt 7degC) rarr te vroeg wakkerrarr verlaten voortijdig hun overwinteringsplaatsenrarr vinden dan onvoldoende nectarrarr of worden verrast door een koudeprik
Resultaat energieverlies of zelfs sterfte- vb winter 2015-2016
1 generatie - vliegtijd eind juni ndash eind oktoberrarr na overwintering maart ndash mei (planten zich voort)
Extra generatie
ldquoJuli-generatierdquo plant zich nog voort maar eitjes ontwikkelen niet meer tijdig tot een nieuwe generatie(ei rarr pop rarr vlinder = ca 2 maanden)
rarr hittegolf augustus-september 2016rarr cyclus in 20 dagen (ipv gem 45 dagen)rarr volwaardige 2de generatie uit de ldquojuli-generatierdquo
dagpauwoog
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna - vlindersTrekvlinders overwinteren vaker met succes
Trekken vanuit zuidelijk Europa naar het noorden rarr Brengen hier een nieuwe generatie voort rarr Een deel van de nieuwe generatie trekt terug naar
het zuidenrarr Een deel tracht hier te overwinteren rarr Overwintert steeds met succes
Voorjaarsvlinders vliegen steeds vroeger
Citroenvlinderrarr Vliegt 1 agrave 2 maanden eerder dan voor 1980
Vroege soorten die als pop overwinterenrarr 2012 8 dagen vroeger dan rond 1990rarr 2018 12 dagen vroeger dan rond 1990
atalanta
CC Wikimedia
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna - vlindersMinder mobiele soorten van specifieke milieus
Bijv koele vochtige milieus rarr Achteruitgang kwaliteit habitattype (gem warmer en
drogerrarr Versnippering verhindert migratie rarr Sterke achteruitgang van minder mobiele soorten
Mobiele soorten met weinig eisen en zuiderse soorten profiteren van klimaatverandering
rarr Vb Gehakkelde aurelia Staartblauwtje
Veenhooibeestje
CC Janet Graham
Gehakkelde aurelia
CC Wikimedia Staartblauwtje Gilles San Martin - CC License
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna - libellenVliegdatum vervroegt voor veel soorten
Opschuiven areaalgrenzen
rarrmeer Zuid-Europese soorten
Verschuiving vliegtijden
R Ketelaar
Kleine roodoogjuffer
rarr Areaalgrens kleine roodoogjuffer 60 noordelijkertot in de zuidelijke punt van Scandinavieuml
rarr Na 1980 vrij algemeen in Vlaanderen
Libellen zijn zeer mobiel en kunnen zich gemakkelijk aanpassen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna ndash amfibieeumln
Verstoring winterrustrarr Week van 181219 paddentrek
Vinpootsalamander
Droogvallende voortplantingspoelen ndash bronbekenrarr voorjaar geen mogelijkheid om eitjes af te zettenrarr zomer sterfte van larven (water voor zuurstof)
Uitspoeling van larven in bronbekenvb Vuursalamander
Vervroeging voortplantingrarr trek mannetjes vinpootsalamander gem 18 dagen
vroeger vrouwtjes 14 dagen rarr eerste eileg in januari
Droge herfstmaandenrarr amfibieeumln in droogterust kunnen onvoldoende
vetreserves opbouwen
Christian Fischer ndash CC License
Gewone pad
Wikimedia - CC License
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna - VissenSoorten verdwijnen
vb Paling rarr oorzaken parasieten migratieknelpuntenhellip
KLIMAATVERANDERING
Europese paling
Nevit Dilmen ndash CC License
httpsyoutube_685bZNBMyk
Leptocephalus
Wikimedia - CC License
glasaal
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna - Vissen
Nieuwe soorten verschijnen door opwarming Noordzee
rarr Onze soorten trekken weg vb Kabeljouw Schol hellipgemiddeld zijn al 23 van de soorten 50-400 km noordwaarts opgeschoven
Hans Hillewaert ndash CC License
Kleine Pieterman
Hans Hillewaert ndash CC License
Zeebaars
Kabeljauw
NOAA Fishwatch ndash Public domain
rarr verschillende Atlantische soorten zijn alca 1000 km naar het noorden opgeschoven
vBb Kleine pieterman Sardines Sepia Zeebaars hellip
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Soorten als Matkop Middelste bonte specht spotvogel nemen in onze streken in aantal af maar nemen toe in Noordelijk Europa
Middelste bonte specht
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna ndash vogels
Opschuiven areaalgrenzenrarr soms wordt een soort vervangen door een verwante soort
Bron SOVON Vogelonderzoek Nederland ndash Ruud Foppen
httpswwwyoutubecomwatchv=UJ5hBpcUKrA
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna ndash vogelsOpschuiven areaalgrenzen
rarr Meer zuiderse soorten van drogere (half)open habitatswaaronder veel kleine zangvogels zullen zich permanent vestigen zich in onze strekenOrpheusgrasmus Orpheusspotvogel Graszanger Iberische tjiftjafhellip EN Slangenarend Dwergooruil Hop hellip
Orpheusspotvogel
Frank Vassen - CC License
Graszanger
JM Garg - CC License
Iberische tjiftjaf
RS de Almeida- CC License
httpswwwyoutubecomwatchv=dpIOqTtkPHA
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna ndash vogelsKrimpen en verschuiven van de broedrange
rarr Soorten van open water moeras en natte weilanden zullen in onze streken eerder afnemen of verdwijnen (verdroging habitats)
rarr Maar ook zangvogels zoals bijv Fitis
Roerdomp
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief
Wikimedia - CC License
Blauwborst
Wikimedia - CC License
Bruine kiekendief Roerdomp Bergeend Ganzenwatersnip blauwborst Kemphaanhellip
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarrTiming eileg
- Bij 43 soorten zangvogels heeft men eenvervroegde eileg vastgesteld
- zowel standvogels als trekvogels- ca 5 dagen bij lange afstand trekkers- tot 15 dagen bij korte afstand trekkers
en standvogels
Kievit
Wikimedia - CC License
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
Brandganzen moeten in overwinteringsgebied lsquoopvettenrsquo en volgen tijdens hun trek naar het noorden de lsquogroene golfrsquo van jong opkomend gras en arriveren zo voor de voedselpiek in hun broedgebied
CONCLUSIE de ganzen volgen een lsquosnellere groene golfrsquoen trekken sneller door naar hun broedgebieden maarpassen de timing van hun eileg NIET aan
Brandganzen
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Thomas Lameris (NIOO Nederland) onderzocht het trekpatroon en de legdatum van een populatie brandganzen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna ndash vogelsOoievaar Invloed op fenologie
Wikimedia - CC License
Bonte kraai
Wikimedia - CC License
rarrTrekpatronen
Meer en meer trekvogels overwinteren in de zomergebieden doordat de trekdrang vermindert
- Populaties van bij ons- Noordelijke en oostelijke populaties
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Mismatching - vb KoekoekSterke achteruitgang van koekoek in Europa- intensivering landbouw- problemen tijdens de trek
- vervroeging aankomst met 5 dagen=gt synchroon met waardvogels die over lange
afstand trekken (vb Kleine karekiet) =gt niet synchroon met waardvogels die over
korte afstand trekken (vb Heggenmus)
- sterke afname rupsen voor jonge koekoek
Alistair Rae ndash CC License
Koekoek
Kleine karekiet Heggenmus
Wikimedia ndash CC License
rarrmismatch met waardvogelrarrmismatch met voedselbron
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Fauna ndash vogelsInvloed op fenologie
rarr Adaptieve respons op mismatchingvb Koolmees rarrmismatch met voedselbron
Adaptieve respons- Koolmezen leggen gem 10 dagen vroeger- Koolmezen leggen 1 ei minder dan vroeger
Voordeel- gedeeltelijk opvangen van de mismatch - iets sneller starten met broeden- minder jongen voeden = minder concurrentie
Koolmees
Kathy Busscher ndash CC License
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Implicaties voor natuurbeheer
Werken aan klimaatrobuust natuurbeheer
Natuurlijke migratie vs geassisteerde migratie
habitatheterogeniteit rarr gradieumlnten in microklimaat- investeren in grote aaneengesloten gebieden- hanteren van een zeer gevarieerd beheer- herstel van natuurlijke dynamieken- investeren in migratieroutes via natuurlijke corridors (VEN en IVON)- verplaatsen van (sterk bedreigde) soorten
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Gevolgen van klimaatverandering httpsyoutubegcmTkEo5y28httpsyoutubeaVJX8FQTnTYhttpsyoutubeBm7-zmrTz50httpsyoutube4aoEqIeVvKghttpsyoutubeTC72o0VZHjkhttpsyoutubedjcsLTPJ7IUhttpsyoutube0PZqt_g5KOAhttpsyoutubeQFN9irymDNchttpsyoutubeAiwx6CVSb2Ahttpswwwyoutubecomwatchv=BiZaT36UB7c
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Meer infobull AnimalsTodayrarr httpswwwanimalstodaynls=klimaatverandering
bull Bodemkundige Dienst van Belgieuml rarr httpswwwbdbbePortals0docsvul201232pdf
bull De Vlinderstichting rarr httpswwwvlinderstichtingnlactueel
bull Eos Wetenschap rarr httpswwweoswetenschapeu
bull Greenpeacerapport rarr httpswwwweerstationransbergbeimpact-van-de-klimaatveranderipdf
bull Groene Ruimte rarr httpswwwgroeneruimtenldossiersklimaatveranderinghomehtml
bull INBO - Natuurindicatoren rarr httpswwwinbobenlnatuurindicatorenen rarr httpspureportalinbobeportalfiles14850316VanderAa_etal_2015_effectenklimaatveranderingbosnatuurvlaanderen_inbopdf
bull KBIN rarr httpikgeeflevenaanmijnplaneetindeklasbeKBIN nieuws rarr httpswwwnaturalsciencesbenlsciencebiodiversitythemequicktabs-transversal_pages=1
bull Klimaatbe rarr httpswwwklimaatbenl-beklimaatveranderinggevolgenbiodiversiteit
bull KU Leuven ndash Bio Ingenieus rarr httpswwwbiwkuleuvenbenieuwsbio-ingenieusaspx
bull KU Leuven ndash httpssearchkuleuvenbeenPagesresultsaspxk=k=klimaatveranderings=51
bull MIRA ndash Mileurappoort Vlaanderen
bull Meteorologica rarr httpswwwnvbmnlmeteorologicaarchiefrarr httpscongressus-nvbms3-eu-west-1amazonawscomfilescb95ece113c04d658223fdd581d798e2pdf
bull NatuurFocusrarr httpswwwnatuurpuntbepaginathemanummers-natuurfocusen rarr httpswwwnatuurpuntbepublicatiessearch_api_views_fulltext=klimaat
bull NatureTodayrarr httpswwwnaturetodaycomintlnlhome
bull Natuurtijdschriften rarr httpnatuurtijdschriftennlnatuur (zoeken op trefwoord klimaatverandering)
bull NEMO Kennislink rarr httpswwwnemokennislinknl
bull SOVON (NL) rarr httpswwwsovonnlsitesdefaultfilesdocPresentatie20Klimaatboek_2008pdf
bull UGent ndash Faculteit Bioingenieurswetenschappen
bull Universiteit van Vlaanderen rarr httpswwwuniversiteitvanvlaanderenbecollege
bull Wageningen University rarr httpsedepotwurnl36195 en httpsedepotwurnl169263catalogus rarr httpswuronworldcatorgdiscovery (muisklik op acces online)
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen
Filmpjes
bull CANVAS rarr httpswwwvrtbevrtnuzoekensearchtype=episodes
bull httpsyoutubeyG03NGd2dE8
bull httpswwweoswetenschapeunatuur-milieuphilippe-huybrechts-hoe-onafwendbaar-een-wereld-waarin-het-meer-dan-twee-graden
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdehydrologe
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdebioloog
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdepermafrostonderzoeker
bull httpswwwcanvasbevideoklimaatdedoener
bull httpsslideplayernlslide2094505
bull httpswwwboublognl20190302een-effectieve-klimaatmaatregel-plant-bomen