SLOBODNI_RADIKALI

REPERFUZIONA POVREDAREPERFUZIONA POVREDA

SLOBODNI RADIKALISLOBODNI RADIKALI

REPERFUZIJAREPERFUZIJA

REPERFUZIJAREPERFUZIJA predstavlja ponovno uspostavljanje dotoka predstavlja ponovno uspostavljanje dotoka krvi organu ili tkivu. *krvi organu ili tkivu. *

Nakon infarkta miokarda, prvi zadatak je ponovo Nakon infarkta miokarda, prvi zadatak je ponovo uspostaviti slobodan protok krvi kroz opstruirane uspostaviti slobodan protok krvi kroz opstruirane (zapušene) koronarne arterije i snabdeti krvlju (zapušene) koronarne arterije i snabdeti krvlju ishemični miokard. ishemični miokard.

Rana reperfuzija minimizira oštećenje srčanog mišića i Rana reperfuzija minimizira oštećenje srčanog mišića i omogućava održavanje funkcije srca kao pumpe.omogućava održavanje funkcije srca kao pumpe.

Međutim, u pojedinim slučajevima, reperfuzija može Međutim, u pojedinim slučajevima, reperfuzija može izazvati značajno dodatno oštećenje tkiva, kada izazvati značajno dodatno oštećenje tkiva, kada govorimo ogovorimo o

REPERFUZIONOJ POVREDIREPERFUZIONOJ POVREDI

* PERFUZIJA – prokrvljenost, snabdevanje tkiva arterijskom krvlju* PERFUZIJA – prokrvljenost, snabdevanje tkiva arterijskom krvlju

REPERFUZIONA POVREDA

U zavisnosti od intenziteta i dužine trajanja ishemije, ishodi ponovnog uspostavljanja dotoka krvi ishemičnom tkivu mogu biti:

1.1. oporavakoporavak reverzibilno oštećenih ćelija

2.2. bez efekta,bez efekta, ukoliko su već nastupile ireverzibilne promene

3.3. smrt (nekrozom ili apoptozom) ćelijasmrt (nekrozom ili apoptozom) ćelija koje su “preživele” ishemiju – reperfuziona povreda


Zašto nastaje?Zašto nastaje?

Odsustvo kiseonika i nutrijenata (hranljivih Odsustvo kiseonika i nutrijenata (hranljivih materija) iz krvi stvara uslove da, prilikom materija) iz krvi stvara uslove da, prilikom restauracije (ponovnog uspostavljanja) restauracije (ponovnog uspostavljanja) cirkulacije, tkivo reaguje cirkulacije, tkivo reaguje inflamacijominflamacijom (zapaljenjem) i (zapaljenjem) i produkcijom slobodnih produkcijom slobodnih radikalaradikala kiseonika koji izazivaju oksidativno kiseonika koji izazivaju oksidativno oštećenje, umesto oporavkom i oštećenje, umesto oporavkom i restauracijom restauracijom ((obnovomobnovom)) normalne funkcije. normalne funkcije.


Kako nastaje?Kako nastaje?

1.1. LeukocitiLeukociti

2.2. Ca++Ca++

3.3. Oksidativni stresOksidativni stres

MEHANIZAM NASTANKA REPERFUZIONOG OŠTEĆENJA

1. Uloga leukocita1. Uloga leukocita

Ishemične ćelije tkiva, kao i ishemične endotelne ćelije, Ishemične ćelije tkiva, kao i ishemične endotelne ćelije, produkuju brojne biohemijske medijatore koji povećavaju produkuju brojne biohemijske medijatore koji povećavaju ekspresiju adhezivnih molekula na njihovoj površini. To ekspresiju adhezivnih molekula na njihovoj površini. To omogućava regrutaciju (prelazak) neutrofila iz novopridošle omogućava regrutaciju (prelazak) neutrofila iz novopridošle krvi u reperfundovano tkivo i otpočinjanje zapaljenske krvi u reperfundovano tkivo i otpočinjanje zapaljenske reakcije. Zapaljenje je jedan od mehanizama koji dodatno reakcije. Zapaljenje je jedan od mehanizama koji dodatno oštećuje ćelije koje su ostale strukturno intaktne (očuvane) oštećuje ćelije koje su ostale strukturno intaktne (očuvane) tokom ishemije, ali je u njima došlo do različitog stepena tokom ishemije, ali je u njima došlo do različitog stepena biohemijskih promena (biohemijski su kompromitovane).biohemijskih promena (biohemijski su kompromitovane).

Osim toga, leukociti se mogu nakupljati u malim tkivnim Osim toga, leukociti se mogu nakupljati u malim tkivnim kapilarima, opstruirati ih, i na taj način pogoršati ishemiju.kapilarima, opstruirati ih, i na taj način pogoršati ishemiju.

Za prevenciju i redukciju dodatnog oštećenja izazvanog Za prevenciju i redukciju dodatnog oštećenja izazvanog neutrofilima, mogu se koristiti antitela protiv citokina koje neutrofilima, mogu se koristiti antitela protiv citokina koje produkuju neutrofili, ili protiv adhezionih molekulaprodukuju neutrofili, ili protiv adhezionih molekula

MEHANIZAM NASTANKA REPERFUZIONOG OŠTEĆENJA

2. Uloga Ca++:2. Uloga Ca++:

Novopridošla krv nosi sa sobom i velike količine Ca++ koji deluje toksično na već oštećeno tkivo. Počinje aktivacija brojnih Ca++ zavisnih enzima koji razlažu različite strukture u ćeliji.

Aktivacija Ca++ zavisnih proteaza dovodi do razgradnje kontraktilnih elemenata kardiomiocita (miofibrile) i poremećaja osnovne funkcije ovih ćelija (kontraktilnosti) - disfunkcije miokarda.

Deo miokarda čija je funkcija reverzibilno (prolazno) Deo miokarda čija je funkcija reverzibilno (prolazno) oštećena usled prolazne ishemije, naziva se “ošamućeni oštećena usled prolazne ishemije, naziva se “ošamućeni

miokard”.miokard”.

Za razliku od njega, deo miokarda čija je funkcija trajno Za razliku od njega, deo miokarda čija je funkcija trajno oštećena usled hronične ishemije, naziva se oštećena usled hronične ishemije, naziva se ""hibernisani hibernisani

miokardmiokard""..

MEHANIZAM NASTANKA REPERFUZIONOG MEHANIZAM NASTANKA REPERFUZIONOG OŠTEĆENJAOŠTEĆENJA

2. Uloga Ca++:2. Uloga Ca++:

Delovanjem Ca++ zavisnih fosfolipaza, dolazi do oslobađanja Delovanjem Ca++ zavisnih fosfolipaza, dolazi do oslobađanja slobodnih masnih kiselina čiji dalji metaboliti, naročito slobodnih masnih kiselina čiji dalji metaboliti, naročito metaboliti arahidonske kiseline, dovode do aktivacije metaboliti arahidonske kiseline, dovode do aktivacije trombocita, njihove agregacije, stvaranje trombocita, njihove agregacije, stvaranje trombatromba, pojave , pojave vazospazma, vazospazma, čime se ponovo pogoršava protok krvi čime se ponovo pogoršava protok krvi i i nakon ponovnog uspostavljanja protoka krvi, i uslovljava nakon ponovnog uspostavljanja protoka krvi, i uslovljava dodatno ishemijsko oštećenje tkiva.dodatno ishemijsko oštećenje tkiva.

Ca++ aktivira i enzime koji učestvuju u produkciji Ca++ aktivira i enzime koji učestvuju u produkciji slobodnih slobodnih radikalaradikala koji oštećuju brojne strukture u ćeliji (DNK, koji oštećuju brojne strukture u ćeliji (DNK, membranske lipide, proteine...)membranske lipide, proteine...)

Za prevenciju ovih oštećenja, mogu se koristiti blokatori Za prevenciju ovih oštećenja, mogu se koristiti blokatori kalcijumskih kanalakalcijumskih kanala

MEHANIZAM NASTANKA REPERFUZIONOG MEHANIZAM NASTANKA REPERFUZIONOG OŠTEĆENJAOŠTEĆENJA

3. Uloga slobodnih radikala – oksidativni stres3. Uloga slobodnih radikala – oksidativni stres

Slobodni kiseonični radikali mogu nastati u Slobodni kiseonični radikali mogu nastati u reperfundovanom tkivu kao posledica:reperfundovanom tkivu kao posledica:

nepotpune redukcije krvlju donešenog Onepotpune redukcije krvlju donešenog O22 u u oštećenim mitohondrijamaoštećenim mitohondrijama

delovanja mijeloperoksidaze neutrofila tokom delovanja mijeloperoksidaze neutrofila tokom zapaljenja koje se razvija nakon reperfuzijezapaljenja koje se razvija nakon reperfuzije

delovanjem Ca++ zavisnih oksidazadelovanjem Ca++ zavisnih oksidaza

Sa druge strane, ćelijski anti-oksidativni odbrambeni Sa druge strane, ćelijski anti-oksidativni odbrambeni mehanizmi su kompromitovani ishemijom što dodatno mehanizmi su kompromitovani ishemijom što dodatno pogoršava oksidativni stres.pogoršava oksidativni stres.

MEHANIZAM NASTANKA REPERFUZIONOG OŠTEĆENJAMEHANIZAM NASTANKA REPERFUZIONOG OŠTEĆENJA

3. Uloga slobodnih radikala – oksidativni stres3. Uloga slobodnih radikala – oksidativni stres

Slobodni kiseonični radikali direktno dovode do lipidne Slobodni kiseonični radikali direktno dovode do lipidne peroksidacije slobodnih masnih kiselina membrane peroksidacije slobodnih masnih kiselina membrane oštećenje membrana i membranskih enzimskih sistema, što oštećenje membrana i membranskih enzimskih sistema, što pogoršava mitohondrijalnu permeabilitetnu tranziciju i pogoršava mitohondrijalnu permeabilitetnu tranziciju i kritično smanjuje produkciju ATP-a, dodatno otežava procese kritično smanjuje produkciju ATP-a, dodatno otežava procese oporavka i vodi u ćelijsku smrt.oporavka i vodi u ćelijsku smrt.

Slobodni radikali pogoršavaju i oštećenje endotela čime Slobodni radikali pogoršavaju i oštećenje endotela čime indirektno pogoršavaju protok krvi kroz male krvne sudove indirektno pogoršavaju protok krvi kroz male krvne sudove (miskrovaskularnu mrežu), odnosn(miskrovaskularnu mrežu), odnosnoo, dovode do , dovode do mikrovaskulare disfunkcijemikrovaskulare disfunkcije i tako doprinose i tako doprinose ishemijskom ishemijskom oštećenju tkiva.oštećenju tkiva.

ZaZa prevenciju ovih oštećenja koriste se antioksidansi. U terapiji prevenciju ovih oštećenja koriste se antioksidansi. U terapiji se najviše koriste: vit.E u visokim dozama, selen, vit.C i beta se najviše koriste: vit.E u visokim dozama, selen, vit.C i beta karoteni.karoteni.

Kako je glutation–peroksidaza glavni antioksidantni enzimski Kako je glutation–peroksidaza glavni antioksidantni enzimski sistem u kardiomiocitima i neuronima, koriste se i preparati sistem u kardiomiocitima i neuronima, koriste se i preparati koji podižu nivo ćelijskog glutationa.koji podižu nivo ćelijskog glutationa.


I MOGUĆI ISHODI

SLOBODNI RADIKALISLOBODNI RADIKALI

Slobodni radikali su molekuli/delovi Slobodni radikali su molekuli/delovi molekulamolekula

koji imaju jedan ili više nesparenih koji imaju jedan ili više nesparenih elektrona u spoljašnjem elektronskom elektrona u spoljašnjem elektronskom

omotačuomotaču.

Nespareni elektron predstavlja slobodnu Nespareni elektron predstavlja slobodnu valenciju, zbog čega slobodni radikali valenciju, zbog čega slobodni radikali poseduju izuzetnu reaktivnost sa niskom poseduju izuzetnu reaktivnost sa niskom specifičnošću za reaktante.specifičnošću za reaktante.

Imaju kratak poluživot i reaguju sa Imaju kratak poluživot i reaguju sa različitim molekulima.različitim molekulima.

Naročito su važni radikali male molekulske Naročito su važni radikali male molekulske mase koji mogu lako da difunduju.mase koji mogu lako da difunduju.

Da bi postigli elektronsku stabilnost, slobodni Da bi postigli elektronsku stabilnost, slobodni radikali reaguju sa prvim susednim stabilnim radikali reaguju sa prvim susednim stabilnim molekulom uzimajući njegov elektron, a molekulom uzimajući njegov elektron, a “napadnuti” molekul i sam postaje radikal i “napadnuti” molekul i sam postaje radikal i reaguje sa susednim molekulom uzimajući reaguje sa susednim molekulom uzimajući njegov elektron pretvarajući ga u radikal...njegov elektron pretvarajući ga u radikal...

Na taj način, pokreće se lančana reakcija i Na taj način, pokreće se lančana reakcija i jednom pokrenuta kaskada procesa može da se jednom pokrenuta kaskada procesa može da se propagira sve do oštećenja, pa i smrti ćelije.propagira sve do oštećenja, pa i smrti ćelije.

PODELA SLOBODNIH RADIKALAPODELA SLOBODNIH RADIKALA

1.1. Reaktivni oblici kiseonika Reaktivni oblici kiseonika (Reactive Oxygen Species – ROS)(Reactive Oxygen Species – ROS) Slobodni radikali kiseonikaSlobodni radikali kiseonika• Superoksidni Superoksidni anjonski radikal anjonski radikal (O(O22•-)•-)• Hidroksilni radikalHidroksilni radikal (HO•) (HO•)• Peroksilni (ROO•)Peroksilni (ROO•)• Hidroksiperoksilni (RO•)Hidroksiperoksilni (RO•)• Alkoksilni (HOAlkoksilni (HO22•)•)

Reaktivni neradikalni derivati kiseonikaReaktivni neradikalni derivati kiseonika• vodonik peroksid (Hvodonik peroksid (H22OO22))• hipohloritna kiselina (HClO)hipohloritna kiselina (HClO)• singletni kiseonik (singletni kiseonik (11OO22 ))

2. Reaktivni oblici azota (Reactive 2. Reaktivni oblici azota (Reactive NNitrogen itrogen SSpecies - RNS)pecies - RNS) Slobodni radikali azotaSlobodni radikali azota• azot (II)-oksid (NO•)azot (II)-oksid (NO•)• azot (IV)-oksid (NOazot (IV)-oksid (NO22•)•)

JJedinjenja i molekuli kao što suedinjenja i molekuli kao što su:: peroksinitrit (ONOO-) i nitrozilni peroksinitrit (ONOO-) i nitrozilni katjon (NO+)katjon (NO+)

3. Slobodni radikali hlora3. Slobodni radikali hlora Hipohloritni anjon (OCl-)Hipohloritni anjon (OCl-) Atomski hlor (Cl-)Atomski hlor (Cl-)

MEHANIZAM NASTANKA SLOBODNIH RADIKALAMEHANIZAM NASTANKA SLOBODNIH RADIKALA

1. 1. Nepotpunom redukcijom molekulskog kiseonika Nepotpunom redukcijom molekulskog kiseonika u u

oksido-redukcijskim reakcijama tokom oksido-redukcijskim reakcijama tokom metaboličkih procesametaboličkih procesa..

Tokom oksidativne fosforilacije u mitohondrijama uvek Tokom oksidativne fosforilacije u mitohondrijama uvek dolazi i do produkcije male količine toksičnih dolazi i do produkcije male količine toksičnih intermedijatora – slobodnih radikala (Ointermedijatora – slobodnih radikala (O22••--, H, H22OO22, , OH•) koji bivaju eliminisani fiziološkim OH•) koji bivaju eliminisani fiziološkim mehanizmima. mehanizmima.

Produkcija Produkcija ovihovih radikala (ROS) se značajno povećava i radikala (ROS) se značajno povećava i u u hipoksiji i u hiperoksijhipoksiji i u hiperoksijii..


2. 2. U reakcijama kataliziranim enzimima ili U reakcijama kataliziranim enzimima ili metalimametalima

delovanjem delovanjem ksantin oksidazeksantin oksidaze (intracelularni enzim), (intracelularni enzim), dolazi do produkcije kiseoničnih radikala:dolazi do produkcije kiseoničnih radikala:

hipoksantin + Ohipoksantin + O2 2 + H+ H22O O ksantin + H ksantin + H22OO22

ksantin + Oksantin + O22 + H + H22O O mokraćna kis. + H mokraćna kis. + H22OO2 2

Fe i CuFe i Cu često imaju ulogu donora ili akceptora često imaju ulogu donora ili akceptora slobodnih elektrona u biohemijskim reakcijama i na taj slobodnih elektrona u biohemijskim reakcijama i na taj način mogu katalizirati produkciju slobodnih radikala, način mogu katalizirati produkciju slobodnih radikala, kao npr. u kao npr. u Fentonovoj reakcijiFentonovoj reakciji::

HH22OO22 + Fe + Fe2+2+ F Fee 3+3+ + + HO•HO• + OH + OH--


3.3. Kao međuproizvod metabolizma ksenobiotikaKao međuproizvod metabolizma ksenobiotika (CCl(CCl44, pesticidi, duvan i dr, pesticidi, duvan i dr.) .) ili endogenih molekula ili endogenih molekula u tkivimau tkivima (sinteza prostaglandina, aktivnost (sinteza prostaglandina, aktivnost citohroma P-450) citohroma P-450)

4. 4. Radiolizom (jonizujuće zračenje, UV zračenje) Radiolizom (jonizujuće zračenje, UV zračenje) malih molekula (Hmalih molekula (H22OO22, O, O22, CO, CO22, N, N22) )

Radikali nastali ovim putem nemaju veliki biološki Radikali nastali ovim putem nemaju veliki biološki značaj, jer je njihova koncentracija u telesnim značaj, jer je njihova koncentracija u telesnim tečnostima jako mala.tečnostima jako mala.

MEHANIZAM NASTANKA SLOBODNIH MEHANIZAM NASTANKA SLOBODNIH RADIKALARADIKALA


FIZIOLOŠKA FUNKCIJAFIZIOLOŠKA FUNKCIJA

1.Deo mehanizma ubijanja mikroorganizama1.Deo mehanizma ubijanja mikroorganizama Tokom fagocitoze u leukocitima, Tokom fagocitoze u leukocitima, pod dejstvom NADPH-aze i pod dejstvom NADPH-aze i mijeloperoksidaze (umijeloperoksidaze (u neutrofilima) dolazi do neutrofilima) dolazi do tzv. “oksidativnog praska” i tzv. “oksidativnog praska” i produkcije velikih količina produkcije velikih količina superoksidnog anjona,superoksidnog anjona, hipohloritnog anjona i Hhipohloritnog anjona i H22OO2 2

i posledičnog razaranja i posledičnog razaranja mikroorganizama, ali i samihmikroorganizama, ali i samih aktiviranih fagocita, pa je procesaktiviranih fagocita, pa je proces samoograničavajući. Prejaka samoograničavajući. Prejaka aktivacija fagocita (naročito aktivacija fagocita (naročito polimorfonukleara) i preteranapolimorfonukleara) i preterana aktivnost NADPH-aze i mijeloperoksidaze, može dovesti do aktivnost NADPH-aze i mijeloperoksidaze, može dovesti do

prekomernog prekomernog stvaranja superoksida i hipohlorita i oštećenja okolnog tkiva – stvaranja superoksida i hipohlorita i oštećenja okolnog tkiva –

inflamatorno inflamatorno oštećenje.oštećenje.

2.Destrukcija tumorskih ćelija2.Destrukcija tumorskih ćelija od strane makrofaga od strane makrofaga

3. Starenje3. Starenje

44.U fiziološkim koncentracijama mogu igrati ulogu .U fiziološkim koncentracijama mogu igrati ulogu glasničkih molekulaglasničkih molekula u brojnim ćelijskim funkcijama u brojnim ćelijskim funkcijama (npr. aktivacija sistema (npr. aktivacija sistema NF-kBNF-kB))

OKSIDATIVNI STRES

Konačni efekti delovanja slobodnih radikala zavise od Konačni efekti delovanja slobodnih radikala zavise od njihovog stvaranja sa jedne, i odbrambenih sposobosti njihovog stvaranja sa jedne, i odbrambenih sposobosti

organizma, s druge strane.organizma, s druge strane.

OKSIDATIVNI STRES

Prevelika produkcija slobodnih radikala ili smanjenje antioksidantnih protektivnih

mehanizama organizma, dovodi do “oksidativnog stresa”“oksidativnog stresa” i oštećenja ćelija i tkiva.

POSLEDICE INTERAKCIJE SLOBODNIH RADIKALA SA VELIKIM INTRAĆELIJSKIM MOLEKULAMA

VRSTA

MOLEKULA PROMENE POSLEDICE PO ĆELIJU

LIPIDILIPIDNA

PEROKSIDACIJA

PERFORACIJA MEMBRANE I POVEĆANA PROPUSTLJIVOSTSMRT ĆELIJE

PROTEINI

KARBONILACIJAUNAKRSNO VEZIVANJE AMINOKISELINAFRAGMENTACIJA

UBRZAN KATABOLIZAM PROTEINA I SKRAĆEN NJIHOV POLUVEK SNIŽENA ENZIMSKA AKTIVNOSTPROMENA ANTIGENIČNOSTI MOLEKULA

DNKGENSKE

MUTACIJE

PROMENA GENSKE EKSPRESIJEGUBITAK HETEROZIGOTNOSTI

FIZIOLOŠKI ZAŠTITNI MEHANIZMIFIZIOLOŠKI ZAŠTITNI MEHANIZMI

ANTIOKSIDANSIANTIOKSIDANSI ::

Ostvaruju antioksidativnu Ostvaruju antioksidativnu zazaštitu na više načinaštitu na više načina::Blokiraju inicijalno formiranje Blokiraju inicijalno formiranje radikalaradikalaUklanjaju već formirane Uklanjaju već formirane slobodne radikaleslobodne radikalePopravljaju oštećenja u ćeliji Popravljaju oštećenja u ćeliji nastala delovanjem radikalanastala delovanjem radikala

Antioksidacijski enzimi

Neenzimski antioksidansi

FIZIOLOŠKI ZAŠTITNI MEHANIZMIFIZIOLOŠKI ZAŠTITNI MEHANIZMIPrimarna antioksidaPrimarna antioksidativtivna zana zaštitaštita

ENZIMSKE REAKCIJEENZIMSKE REAKCIJE (ovi enzimi locirani su blizu (ovi enzimi locirani su blizu mesta gde nastaju radikali i razlažu novonastale mesta gde nastaju radikali i razlažu novonastale superokside i vodonik-peroksid)superokside i vodonik-peroksid)

1. superoksid-dismutaza1. superoksid-dismutaza (SOD) (SOD) 2O2- + 2H 2O2- + 2H H2O2 + O2 H2O2 + O22. katalaza2. katalaza ((CAT, CAT, prisutna u peroksizomima)prisutna u peroksizomima) 2H2O2 2H2O2 O2 + 2H2O O2 + 2H2O3. glutation-peroksidaza3. glutation-peroksidaza (GSHPx) (GSHPx) H2O2 + 2GSH H2O2 + 2GSH GSSG+ 2H2O GSSG+ 2H2O 22HO•HO• + 2GSH + 2GSH GSSG + 2H2O GSSG + 2H2O

Intracelularni odnos oksidisanog i redukovanog glutationa (GSSG/GSH) je odraz oksidativnog stanja ćelije i pokazatelj detoksikacionih

kapaciteta ćelije

FIZIOLOŠKI ZAŠTITNI MEHANIZMIFIZIOLOŠKI ZAŠTITNI MEHANIZMI

Primarna antioksidativna zaštitaPrimarna antioksidativna zaštita TRANSPORTNI PROTEINI I PROTEINI ZA TRANSPORTNI PROTEINI I PROTEINI ZA

DEPONOVANJE FeDEPONOVANJE Fe2+2+ I Cu I Cu2+2+ ((vežu potencijalno vežu potencijalno opasne jone Fe i Cu i na taj način onemogućavaju opasne jone Fe i Cu i na taj način onemogućavaju njihovo učešće u produkciji slobodnih radikala)njihovo učešće u produkciji slobodnih radikala)

1. transferin1. transferin

2. feritin2. feritin

3. laktoferin3. laktoferin

4. ceruloplazmin4. ceruloplazmin

REDUKOVANI GLUTATION (GSH)REDUKOVANI GLUTATION (GSH)

Sekundarna Sekundarna antioksidativna zaštitaantioksidativna zaštita

EnzimskaEnzimska:: popravljanje nastalih o popravljanje nastalih oštećenja DNK, štećenja DNK, proteina, lipida. Ovde spadaju proteolitički enzimi, proteina, lipida. Ovde spadaju proteolitički enzimi, fosfolipaza Afosfolipaza A22, GSHPx, egzo- i endonukleaze, DNK-, GSHPx, egzo- i endonukleaze, DNK-ligaze, DNK-polimeraze, glikozilaze i dr.ligaze, DNK-polimeraze, glikozilaze i dr.

NeemzimskaNeemzimska:: endogeni endogeni proizvodi proizvodi ćelija, egzogene ćelija, egzogene

nutritivne materije i nutritivne materije i sintetski preparati npr. sintetski preparati npr.

tokoferol (vit. E), tokoferol (vit. E), askorbinska kiselina (vit. askorbinska kiselina (vit. C), karotenoidi, ubihinoni C), karotenoidi, ubihinoni (koenzim Q), flavonoidi i (koenzim Q), flavonoidi i

dr.dr.

Documents

SLOBODNI_RADIKALI