Siyaset Bilimi unite11

8/3/2019 Siyaset Bilimi unite11

1/20

Mezhep (ya da tarikat) yesi, cemaate katlabilmek iin, belli trden niteliklere sa-

hip olmak zorundayd. Bunlarla donatlmfl olmak, ilk yazmzda* belirttiimiz gi-

bi, aklc modern kapitalizmin geilflmesiyle yakndan ilgilidir. Cemaat iinde say-

g kazanabilmek iin, ye tekrar tekrar byle niteliklerle donatlmfl olduunu ka-

ntlamfltr. Yetenekleri tam ve srekli olmaldr. teki lemdeki huzur gibi, bu

dnyadaki toplumsal varl da kendini kantlamasna baldr. Unutmayalm

ki Katoliklerin gnah karmas, mezhep yelerinin davranfllar yznden hep

altnda tutulduklar korkun i baskya gre, bir ferahlama yoludur. Orta anortadoks ve heterodoks din gruplarnn ne lde Protestanlkn asetik mezheple-

rinin ncs olduunu burada tartflmayacaz.

Deneyim gstermifltir ki, baz hasletlerin geliflmesi iin, kiflinin kendi evresin-

de saygnlk kazanmas gerekliliinden daha etkili bir yol yoktur. Dolaysyla,

mezhebin srekli ve kendi haline brakc ahlaki terbiyesi kilisenin baskv disipli-

nine gre neyse, aklc yetifltirme ve semede de emretmeye ve yasaklamaya gre

odur.

(Kaynak: Max Weber, Sosyoloji Yazlar, Hrriyet Vakf Yaynlar, 1987)

203

Din ve SiyasalYaflam 11


2/20

Amalarmz

Bu niteyi alfltktan sonra;

din ve siyasal yaflam arasndaki iliflkiyi aklayabilecek,

hristiyanlk ve Mslmanln siyasal yaflamla ilgilerini benzerlik ve farkl-

lklarn tartflabilecek

laiklik kavramn tanmlayarak, demokrasi ile balants ve nemini akla-

yabileceksiniz.

indekiler

GRfi

HIRSTYANLIK

MSLMANLIK

LAKLK

204 Siyaset Bi l imi

Anahtar Kavramlar

Din

Laiklik

Hristiyanlk

Musevilik


3/20

GRfiDurkheime gre din, toplumsal btnleflmeyi salayacak temel gelerin baflnda

gelir. Dinin, toplumun iflleyiflini bozacak, varln srdrmesini zorlafltracak nite-likteki bireysel davranfllar bastrmak ve kifliyi topluma uyumlu hale getirmek gibinemli bir ifllevi vardr.

Marksizm, dier ideolojiler gibi, dinlerin de snf atflmalarnn bir rn oldu-unu savunur. Dini, bir bakma kurulu dzenin ve egemen snfn ideolojisi sayar.Dinin, toplumsal sistemin ifllemesini salayan bir ge gibi deerlendirilmesi asn-dan, Karl Marxn Durkheimle uyufltuu sylenebilir.

Max Weberise, dinin toplumdan ok insann birey olarak baz ruhsal gerek-sinmelerini karfllad inancndadr. Webere gre, insann btn davranfllarndaakla yakn nedenler yoktur. nsan, lm gibi bilimsel yaklaflmla zmleyemedi-i olgulara akl dfl yantlar getirmek eilimindedir. Bilimsel veriler ve akl yrt-me ile aklayamad olgularn yantlarn dinden beklemektedir.

Dinlerin kkeninde, bir araya gelme, dayanflma, yaflamn lmden sonra dabaflka biimler altnda bile olsa- srmesi, bugn ekilen sknt ve aclarn geici ol-duu ve gelecek yaflamda dllendirilecei umudu gibi doal gereksinmelerin ro-l yadsnamaz. Bilimin aklayamad fleyleri, doast g ya da glere daya-narak aklamak da bu erevede saylabilir.

HIRSTYANLIKMusa Peygamberin amac, ulusal bir din kurarak, btn srail kabilelerini birlefl-tirmekti. Bu nedenle de Musevilik, evrensel bir din olma iddias ve amac taflm-yordu. Yahudi rkn yeryzne egemen klan bir Tanr anlayfl sz konusuydu.Hrstiyanlk ise, ok daha genifl kapsaml dayanflma yaratmaya ynelik bir din

olarak dodu. nsanlar ve uluslar arasndaki eflitlii savunarak, ok daha genifl biryandafl kitlesi salad.

Musevilik ve Hristiyanlk arasndaki temel fark nedir?

sa, yaflad dnemde toplumda var olan hakszlklar elefltirmifl, ezilenlerinaclarn azaltmaya alflmflt. Ama o, hakszlklarn var olmad bir toplumsal d-zen zerinde pek durmamflt. nk nemli olan dnyasal dzen deil, ruhun aitolduu Tanrnn dzeniydi. sa; Sezara ait olan Sezara, Tanrya ait olan Tan-rya verin derken, Hristiyanla gelinceye kadar var olmayan bir siyasal iktidar-dinsel iktidar ayrm oluflturmufl oluyordu.

saya gre dnyasal zevklerin de aclarn da fazla bir nemi yoktu. Klelik,hastalk, yoksulluk gibi, zenginlik ya da iktidar da, insann bu dnyada geirdiisnavlard. Bu adan bakldnda da, rnein, yoksulluk ile zenginlik arasnda birayrm yapmak yanlflt. nk ikisi de insan yaflamnn, pek nem taflmayan be-densel koflullaryla ilgiliydi.

Ac ekenlere sa Peygamberflyle bir umut veriyordu: Ne mutlu size yoksul-lar, nk gklerin krall sizindir. Ne mutlu size, flimdi a olanlar, nk tok

olacaksnz. Ne mutlu size, flimdi alayanlar, nk gleceksiniz. Fakat vay size

en zenginler, nk tesellinizi almflsnz. Ey flimdi tok olanlar, vay size. nk

yas tutacak, alayacaksnz.

Dnyada, bedensel yaflam nemsiz olduu iin, saktle karfl iyilikle ya-nt verilmesini istiyordu. Senin sa yanana kim vurursa, ona tekini de evir

diyordu. nsanlara, bu dnyada deil, gkte hazineler biriktirmeyitlyordu.

205nite 11 - Din ve Siyasal Yaflam

SIRA S ZDE


4/20

Gryoruz ki, saezilenlere umut ve bu dnyann aclarna dayanma gc ver-mifltir. Tanr gznde her insann, her ulusun eflit olduunusavunmufltur. Za-mann egemen glerinin ve Romann eflitliksiz yapsnn bundan rahatsz olmasdoald. sann yaptn bir anlamdaAziz Pauln ya da Paulusun tamamlad veHristiyanln egemen snflarca da benimsenip yaylmasn kolaylafltrd syle-nebilir. Paulus flyle diyordu: Herkes kendinin stndeki otoriteye boyun emeli-dir; nk Tanrdan kaynaklanmayan otorite yoktur ve var olan btn otoriteler

Tanr tarafndan kurulmufltur. Bu nedenle de, otoriteye karfl gelen Tanrnn kur-

duu dzene karfl gelmifl olur.

Bylece bir yandan kurulu dzen ve iktidarlar yasallafltrlrken, te yandan si-yaset de dnyasal yaflamn basit bir gesi olmaktan kmaktadr. nk dorudanTanr tarafndan belirlenmifl olmaktadr.

sann Romann basksndan korktuu iin siyasal iktidar-dinsel iktidar ayrmyaptn ne srenler de vardr. fiuras ak ki, kilisenin bafllangta istedii tek

fley, siyasal iktidardan bamsz olmakt. Ama Bat Roma mparatorluunda siya-sal iktidar zayflaynca, bamszln elde etmesinin arkasndan stnlk iddias-na bafllad. Dinsel iktidar ruhu, siyasal iktidar ise bedeni ynetirdi. Ruh bedendenstn olduuna gre, siyasal iktidar da dinsel iktidara boyun emeliydi. Dokuzun-cu yzyldan bafllayarak; Halk kt hkmdarlara boyun ememelidir. savnnkilise tarafndan savunulduunu gryoruz.

Kilisenin siyasal iktidarla iliflkisini Hristiyanln bafllang yllar zelinde aklaynz?

On nc yzylda talyada yaflamfl olanAziz Thomasa gre; siyasal iktida-rn kayna Tanrdr, ama bu iktidar kullanacak olanlar Tanr deil toplum belir-ler. Yasal yollardan iktidara gelenler, zamanla yetkilerini ktye kullanrlarsa, top-lum yararndan uzaklaflrlarsa, yasallklarn yitirirler. Yasal olmayan bir iktidara bo-yun emek zorunluu ise yoktur. Ynetici iktidarn Tanrdan alr, ama zor ve flid-det kullanarak oluflan iktidar yasal olamaz.

Onaltnc yzylda reform hareketi iinde nemli bir rol oynamfl olan Luther,dnyadaki dzenin ya Tanrnn istedii ya da -en azndan- izin verdii bir dzenolduunu savunuyordu. nsan hangi snftansa, Tanr yle uygun gryor demek-ti. yleyse Tanr tarafndan saptanan koflullardan yaknmamak gerekirdi. Kleefendisine boyun emeli, o efendi bir Trk bile olsa, brakp kamamalyd.

Protestanlk, ncilin ulusal dillere evrilmesini, ulusal dille ibadet edilmesini veulusal kilise kavramn getirerek, Hristiyanlkta nemli bir deiflim oluflturmufltur.Max Webere gre, Protestanln ierdii deerler, Bat Avrupada sermaye biri-

kimini hzlandrmfl, burjuvazinin ve dolaysyla da kapitalizmin geliflmesini ko-laylafltrmfltr. nk Protestanlk, baflarnn ve alflmann bir ibadet olduu inan-cn yaymfltr. Tanry memnun etmek iin alflmak gerekmekte ve Tanr kendisi-ni memnun edenleri zenginlefltirmektedir. Protestan inancna gre, alflmayannyemek yemeye bile hakk yoktur. sraf ve lks ise ktdr.

Protestanlk Hristiyanlkta ve kapitalizmde nasl bir deiflim yaratmfltr? Tartflnz.

Burada yantlanmas gereken soru fludur: Acaba Hristiyanlkta deiflim olduuiin mi kapitalizm geliflmifltir, yoksa kapitalizm gelifltii ve burjuvazi glendiiiin mi Hristiyan dini deiflim geirmek, yeni koflullara uygun yorumlar yapmak

zorunda kalmfltr? rnein, Protestanlk niin feodal dnemin bafllarnda doma-


sa ezilenlere umut ve budnyann aclarna dayanmagc vermifltir. Tanrgznde her insann, herulusun eflit olduunu

savunmufltur.

SIRA S ZDE

SIRA S ZDE


5/20

mfltr da, sann doumundan 15 yzyl sonra, derebeylik dzeninin ykntlarzerinde ykselmifltir?

Ahmet N. Ycekkn de vurgulad gibi Protestanlk; eskimeye ve geliflenretim glerine kstek olmaya yz tutmufl bir feodal dzene, geliflen burjuvazi-

nin baflkaldrmas sonucu benimsenen ve kendini yeni ekonomik dzene uydur-

mufl bir dinsel reti ve deer sistemidir.

sann retisinin, deiflen koflullar iinde yorumlanarak, belki de bafllangta-kinden ok farkl biimlere brndn syleyebiliriz. Bir dnemde derebeyleri-nin yannda yer alp liberalizmekarfl savafl aarken; daha sonra, eski dflman bur-juvaziyle birleflip sosyalizmle mcadele etmifltir. Genellikle kurulu dzenden veegemen glerden yana olmufltur. Belki de bu nedenle Napolyon Bonapartenkiliseyle ilgili deerlendirmesi olduka acmaszdr:

Dinin olmad bir devlette dzen olabilir mi? Gelirler arasnda eflitsizlik ol-

madan toplum, din olmadan da gelirler arasnda eflitsizlik olamaz. Tka basa,

patlayncaya kadar yiyen bir adamn yan baflnda alktan len bir adam dfl-nn. Onun bu fark kabul edebilmesi iin yksek bir otoritenin flyle demesi gere-

kir: Tanr byle istiyor; bu dnyada yoksullar da zenginler de olmaldr; ama son-

ra ve sonsuza kadar paylaflma baflka trl yaplacaktr.

Bu szlerden sonra Karl Marxn dinle ilgili deerlendirmesi ok daha yumu-flak gelebilir: Din can ekiflen bir yaralnn nefes alfl, kalpsiz bir dnyann kal-bi, ruhsuz bir dnemin ruhudur. O halkn afyonudur.

Aslnda, Hristiyan inancn temsil edenlerin her zaman kurulu dzenden yanatavr takndklar, gleri ve onlarn iktidardaki temsilcilerini destekledikleri syle-nemez. rnein; bir toplumda, aznlkta olan bir grubun dini ya da mezhebi fark-lysa, o aznln dinsel inan sistemi tutucu deil, kurulu dzene karfl bir rol oy-namaktadr. nk kurulu dzene egemen olan ounluk, o aznla karfl bir tu-tum iindedir. Baflka bir deyiflle, kurulu dzen, ounluktakilerin inan sisteminedaha ok uygundur. Bu yalnz Hristiyan dnyas iin deil, rnein slam dnya-s asndan da geerli bir gzlemdir.

Polonyada byk bir toplumsal g niteliindeki kilise, kurulu dzenin deil,Dayanflma Sendikas etrafnda birleflen byk ifli ve aydn ounluun yanndayer almfltr. Benzeri rnekler oaltlabilir. Ama tm bunlar, rnein bir Papa XII.Piernin Hitlerin milyonlarca insan frnlarda yakmas karflsndaki sessizliiniunutturamamaktadr. Kilise, Alman Nazizmine olduu gibi, talyan Faflizmine deen byk desteklerden birisini oluflturmufltur.

MSLMANLIKBudadan saya hemen btn dinler, bu dnya nimetlerinin nemsizliini, hattaktln savunmufllardr. Budaya gre, insann ne kadar paras pulu varsa, olde Nirvanadan uzaklaflr. saya gre: Bir zenginin cennete gitmesi, bir deve-nin ine deliinden gemesi kadar zordur.Oysa slam bunlarn tam tersini sy-ler: Kazanan Tanrnn sevgilisidir.Bylece slamiyet, te dnyaya olduukadar bu dnyaya da nem veren, bunun doal sonucu olarak da ruhsal ik-tidar-bedensel iktidar ayrmn tanmayan bir din olmaktadr.

fiu szler Hazreti Muhammede aittir: Tanr diyor ki, ancak emeini topraasarf eden, ancak toprakta kendisi tarm yapan o topran sahibidir.

slamiyete gre, zel mlkiyet yasaldr. Ama bu yasallk bir dizi koflula balan-mfltr. Servet, ancak yetenek ve alflkanlk rn olduunda yasaldr. alflkann

tembelden daha iyi yaflamaya hakk vardr. Kazancn helal olabilmesi, emee, aln


Hristiyanl temsil edenkilise genellikle kuruludzenden ve egemenglerden yana olmufltur.


6/20

terine dayal olmasna baldr. Ama servetin aln teriyle olflturulmufl bulunmas,onun istenildii gibi harcanmas hakkn da vermez. nk servete sahip olan ki-fli, aslnda Tanrya ait olan bir fleyin korunmas grevini, bekiliini yklenmifl de-mektir. Servetin iinden ancak makulgereksinme kadarn kendisi ve yaknlariin sarf edip, gerisini, yoksulluun ortadan kalkmasna hizmet iin kullanacaktr.Parasn har vurup harman savurmaya ya da hak etmeyenlere hesapszca datma-ya hakk yoktur. Mal ve para sahibi olmak ama deil, toplumun huzurunu sa-lamak iinbir aratr.

slamiyetin dier dinlerden en nemli fark nedir? Aklaynz.

slamiyet, miras da ayn mantk iinde deerlendirir. Miras birikmifl bir aln te-ri sayar. Miras, servetin giderek bymesinin bir arac olarak deil, daha salklbir toplum yapsnn bir gesi olarak kabul eder. Miras, ancak bir ifle bafllamaya

olanak salayacak kadar kk paralara blnmelidir. Hazreti Muhammedye-terli bir dzeyde olmas durumunda, mirastan yalnz lenin yaknlarnn deil,komflularnn da yararlanmas gerektiini savunmufltur.

Haksz bir servet birikimini nlemek iin, vasiyet hakk, servetin te biri ile s-nrlandrlmfltr. Kifli istese bile, servetinin te birinden fazlasn tek bir kifliye b-rakmak hakkna sahip bulunmamaktadr. Bylece bir yandan servetin gereindenfazla birikmesi nlenirken, te yandan da, fitre, zekt, sadaka gibi yollarla, serve-tin toplumsal adalet iin kullanlmas zorunlu klnmaktadr.

slam dnyasnn dflndaki toplumlarn ounda da, Bat Avrupada ortaya kangeliflmeler grlmemifltir. slamdan nce var olan kapitalistimsi sektr, slam di-nini benimseyen lkelerde kaptalizmin geliflmesini salayamamfltr; ama benzer birsektre sahip Eski Yunanistanve Romada, ya da inde veJaponyada da kapita-lizm geliflememifltir. Faiz ve tefecilik slamiyette yasaklanmfl, ama klfna uygun birbiimde ya da deil, bu yasak ok yaygn olarak delinmifltir. Samimi ve drst tc-car, kyamet gn peygamberlerin, adillerin ve flehitlerin arasnda yer alacak.di-yen Hazreti Muhammed, ticareti zendirmek iin zel bir aba sarf edilmifl. Eercennette ticaret olsayd, kumafl ticaretini seerdim.sz de Ona aittir.

Maxime Rodinson, slam ve Kapitalizm konulu incelemesinin sonucunu flucmle ile zetlemektedir: slam dini, kapitalist retim biimine hibir zaman iti-

raz etmemifltir ve bu dinin buyruklar, bu retim biiminin kapitalist bir sosyo-

ekonomik yapsnn oluflturulmas ynnde geliflmesini engellememifltir.

Bir baflka sav da, slamiyetin kadercilii zendirdii, inananlar bu dnyann ifl-lerine karfl umursamazla ittii ve dolaysyla geri kalmflla neden olduuyla il-

gilidir. Bu sav paylaflanlar, Hristiyanln ise aklcl (rasyonalizm) kolaylafltrd-n savunmaktadrlar. Oysa inanc bir takm doast glere ve mucizeleredeil, akla dayandrma abas sadece slamiyette belirgindir. Hazreti Mu-hammedinanszl, insan zihninin bir kusuru olarak grmek eilimindedir.Kurn inanszlar, Muhammedin vaazn dinlemeyenler, dflnmeyen, akl

yormayan, akl yatmayan insanlarolarak deerlendirmektedir.

slamiyetin kadercilii zendirdii, insanlar umursamazla ittii ve geri kalmflla ne-

den olduu, Hristiyanln ise aklcl savunduu dflncesi sizce doru mudur?

Museviliin ve Hristiyanln kutsal kitaplarnn yaklaflm ise farkldr. Musevi-

lik, inanc yaratmak iin akla deil Tanr korkusuna baflvurur. srailin Tanrs


Hristiyan inancn temsiledenlerin her zaman kuruludzenden yana tavrtakndklar, glleri veonlarn iktidardakitemsilcilerini desteklediklerisylenemez.

SIRA S ZDE

SIRA S ZDE


7/20

Rabbn nfuz edilemezderin kararlarna inanmak ve Onun Peygamberler ara-clyla ilettii buyruklarn tartflmamak gerekmektedir. Bu eilim, azalarak da ol-sa Hristiyanlktada srecektir. sa, insanlarn belirtiler ve mucizeler grmedikeasla iman etmemelerinden dolay zlmfltr.

Kurann dier kutsal kitaplara gre ok daha aklc oluflunu, akl yoluyla inan-drma yolunu semesini, baz Batl arafltrmaclar Yunan felsefesinin etkisine veMekkelilere zg dflnce biimine balamaktadr. Turgut zaln 1988 ylndaFranszca olarak yaynlad Avrupadaki Trkiye kitab da, Yunan felsefesininetkisini vurgulamaktadr: slam felsefesi zgn ve farkldr. Bununla birlikte, ila-

hiyat ve felsefe asndan, Yunan felsefesinin mirasn, Musevilik ve Hristiyanlkla

paylaflmaktadr. slam batl anlamda Akdenizlidir. Bat kltrnn ilk ve en n-

de gelen temellerinden birisini oluflturan Yunan kltr, ayn zamanda slam fel-

sefesinin de temelini oluflturmufltur.

Yaygn anlayfla gre Kuran bir eflit deiflmez anayasa gibidir. Ama koflullar

deifltike, Kurandan ve Peygamberin szleri ve yaptklarndan hareketle, uygu-lama ile ilgili kurallar oluflturulabilir. Bir mslman, nasl hareket edeceini bile-medii bir dinsel sorun karflsnda, genel ilke ve amalar gz nne alarak, kendigrflne gre hareket edebilir. Hazreti Muhammed; nananlarn iyi grdkle-ri, Allah katnda da iyidirdemektedir. Ama kurallar yeni durumlara, deiflen ko-flullara gre yorumlamak ve uygulamak giderek eflitli mezhepleri dourmufltur.

Hristiyanlktahkmdar, iktidar yetkisini Tanrdan aldn ne srer. Tanrbu yetkiyi ya dorudan ya da Papa araclyla verir. Oysa islamiyette iktidar Tan-rya aittir ve kimsenin ona ortak olmas sz konusu deildir. Bu dnyay gelifltir-mek ve dzeltmek grevini Tanr bir kifliye deil, tm insanlara vermifltir. Yery-zn imar ve islahetmekte herkes Tanrnn halifesidir. Bu adan bakarsak, H-ristiyanlkta iktidarn bireysel, slamiyette ise toplumsal nitelikli olduunu grrz.

Hristiyanlkta iktidarn bireysel, slamiyette ise toplumsal nitelikte olduu nasl anlafllr?

Hristiyanlkta iktidar Tanr bir kifliye verdii iin, bu iktidar snrszdr ve o ki-fli ancak Tanrya karfl sorumludur. slamiyette ise Tanr ile kul arasnda arac yok-tur. Tanr adna konuflma yetkisine sahip, kurumlanmfl bir kilise, bir Papa yok-tur. Bu nedenle de, rnein, randaki gibi ast st iliflkileri iinde tabandan tepeyergtlenmifl bir Mollalar sisteminin slamla uygunluu tartflmaldr.

slamiyette yrtme grevi, Halifeya da mamaaittir. ktidar emanetenehli-ne verilmifltir. Seimle belrlendii iin, onu seenlere karfl sorumludur ve Tan-rnn koyduu kurallarla snrldr. Grev belirli bir sre iin verilmedii halde, ik-

tidar erdemli bir biimde kullanmayan kifli grevden alnabilir. Halife kural koya-maz, dinsel ilke yaratamaz, Tanr adna affedemez. Yalnzca Tanrnn buyruklarynnde iflleri yrtmeye alflr.

Mslmanlkta tm inananlarn siyasal iktidara katlma hakkna sahip bulun-duklar sylenebilir. mmet kalabalklaflnca, Tanr buyruklarnn yerine getirilme-si iin temsilcilerini seebilir. Seimin geerli olabilmesi iin, zorbalk ve hileninbulunmamas gerekir. Seimin belirli bir biim ve kural yoktur. Her toplum kendikoflullarna gre bir dzenleme yapabilir. Seilenlerin (emir sahipleri)grfl,Tanrnn ve topluluun grflne uygun saylmfltr. Halife bu grfle (icma- m-met)gre hareket etmelidir.

Kifli islama balandka, kifliye kul olmaktan kurtulup yalnzca Tanrnn kulu

olur. Tanrnn koyduu kurallar iinde herkes zgrdr ve herkes eflittir. nsanlar,dflncelerinden deil, eylemlerinden dolay sulu saylabilirler.


Musevilik, inanc yaratmakiin akla deil Tanrkorkusuna baflvurur.

slamiyette iktidar Tanryaaittir ve kimsenin ona ortakolmas sz konusu deildir.

SIRA S ZDE


8/20

Hz.Muhammed flyle diyordu: Bir Hristiyan kz ile evlenen Mslman,karsnn kilisede ibadetini yapmaya izin verecektir.

Araplar sadece ok tanrc- puta tapclara karfl hoflgrsz davranrken, Yahu-di ve Hristiyanlara karfl son derece hoflgrlydler. rnein; Saint-Jeann(Aziz Jean) bykbabas bni Sarjun, fiamda Emevi Halifesinin bafl veziri olabil-miflti. Aziz Jeann kendisi de fiam mparatorluunun mali ifllerini yrtmek gibinemli bir greve gelebilmiflti. Roger Garaudy, slamn sinesinde Hal duygu-su veya Engizisyon mezalimi gibi kavramlar taflmadn vurguluyor ve flyle di-

yor: slam gerek ilk yllarnda ve gerekse daha sonra, en parlak anda, kendi-

sinden sonra gelmifl byk inan sistemlerini kendi iinde eritmesini bilmifl ve ay-

rca her kltrn en iyi ynlerini yakalayarak o aa kadar grlmemifl bir sen-

tez iinde onlar en yksek noktalarna ulafltrmfltr. slamn gerileyifli, btnbunlar reddediflinden sonra bafllamfltr.

Trkiyede dinin siyasal yaflamdaki etkisi ok partili dzende de srmfltr.

Farkl siyasal izgilerdeki baz partiler bile, dinsel geleri, kendi etkilerini arttrabil-mek amacyla az ya da ok kullanmfllardr. Ama bir istisna dflnda, tm program-n dinsel temele oturtmaya alflan bir parti grlmemifltir. ok partili dnemdekibirok rnek, dinin ancak bir destek g olarak nem tafldn, ama yalnzca di-ne dayanarak siyasal iktidar olunamayacan ortaya koymufltur. Bunun birok ne-deni vardr ve bu nedenlerin baflnda da, yarm yzyl aflan bir laikleflmednemi-nin etkisi bulunmaktadr. Dine saygl olan byk ounluk, din temeline dayalbir devleti artk dflnememektedir. Cumhuriyetle birlikte yaygnlaflan milliyetilikakm ise, ulusal deerlerin yerine dinsel deerlerin benimsenmesini ve ulusun ye-rini mmetin almasn zorlafltrmaktadr. Demokratik hak ve zgrlkleri kullan-ma alflkanlklarnn artmas, bir din devleti uruna bunlardan vazgemeyi de aynlde zorlafltrmfltr.

Laikliin kurumlaflmad, demokratik deneyim birikimi olmayan, ulu-sal bamszla ya da bir diktatrden kurtulmaya, dinsel glerin nclkettii slam lkelerinde durum farkldr. a dfl kalmfl baz rejimler de, biravu ayrcalkl kiflinin saltanatnn srebilmesi iin, lkenin din kurallarna greynetildii inancn halka vermeye alflmaktadr.

Trkiyede demokrasi iflletilebilirken baz slam lkelerinde hala diktatrlklerin devam

edebilmesinin dinle iliflkisi sizce nasldr?

Bir toplum 1400 yl ncesinin koflullarna ve sorunlarna yant olarak oluflturul-mufl kurallarla ynetilebilir mi?

Bu soru, artk dnyada ve Trkiyede slam bilginleri arasnda da aktan tart-fllyor. Yeni grfln nde gelen temsilcilerinden, Sudanl dinbilimci Prof.Abdul-lahi Ahmed An-Naime gre; Mslmanln kurallarn ikiye ayrmak gerekir: s-lamn doufl dneminde Mekkede inen ayetlerin ierdii kurallar ve Medined-neminde oluflan kurallar.

Prof. An-Naim flyle diyor: fieriat, ikinci dnemin kurallarna dayanlarakoluflturulmufltur. Medine ayetleri ile atflan Mekke ayetleri geersiz sayl-mfltr. Oysa bu hkmler, genel ve ebed deil, tarihsel koflullarn rn-dr. Bugn fieriat denilen fley, Kurnn bir blmnn benimsenip, die-rinin dfllanmasdr. Tersini yapmak gerekir...

alflmalarn Msrda srdren, A.. lahiyat Fakltesi retim yesi lhami G-lerin tezi de, ayn yaklaflm destekliyor. Glere gre; Kurndaki Ey inanan-larseslenifli, rnein bugn Trkiyede yaflayan Mslmanlar deil, Kurnn in-


Mslmanlkta tminananlar siyasal iktidarakatlma hakkna sahiptirler.

Trkiyede farkl siyasalizgilerdeki baz partilerbile, dinsel geleri, kendietkilerini arttrabilmekamacyla az ya da okkullanmfllardr.

SIRA S ZDE


9/20

dii dnemdeki mmin leri kapsyor. O dnemin toplumsal, kltrel, siyasal veekonomik koflullarn paylaflanlarn uymalar gereken kurallar koyuyor.

Sz konusu tezde verilmifl olan rneklerden birisi de, Allah ve Peygamberekarfl savaflanlaraverilmesi ngrlen cezalarla ilgili. Kuranda bu gibi durumlar-da uygulanabilecei belirtilen drt cezadan birisi, el ve ayaklarn apraz olarak ke-silmesi. Oysa bu cezalandrma biiminin, Firavunlara karfl kanlara uygulandbiliniyor. Gler bunu, toplumsal geleneklerde var olan bir ceza yaptrmnn deva-mnda, Tanrnn bir saknca grmedii biimde yorumluyor. Kurndan nce devarl bilinen bir ceza niin lahi, yani deiflmez bir emirolsun?

Bu yaklaflm savunanlardan birisi de, eski Diyanet flleri Baflkan Prof. Said Ya-zcolu. slam dininin kat ve deiflmez kurallar btn olmadn syleyen Ya-zcolu, grfln flyle zetliyor:

Dinde deiflmeyen, Kuranda belirtilen, genellikle inanla ilgili temelkavramlardr... Modern hayat karflsnda insanlarmzn pek ok problem

ve ihtiyalar sz konusudur. Bunlarn cevab, asrlarca nce, o dnemle-rin zelliklerine ve flartlarna gre bulunan zmlerde aranmaz... slmdininin sonsuza kadar en mkemmel din olarak kalacana inananlar, bu-nun gereini yapmak zorundadr. Asrlarca nce yaplan yorumlarla, g-nmz insannn sorunlarna zm bulmak imkn yoktur.

slm dinine ynelik bu bakfl asna, Mustafa Kemal Atatrkte de rastlyo-ruz. Atatrkn el yazs notlar arasnda flu tmceler var: Kurndan rendii-mize gre, Muhammed hi deiflmeden yaflamfl bir insan deildi; O da hayat ve

hadiselerin zaruri icaplar karflsnda adeta her gn deiflmifltir.Buradan kansonu ok ak: Peygamber bile -bir yaflam sresince- deiflmek gereini duydu-una gre; slmn genel kurallar dflndaki, uygulama ile ilgili kuralla-rnn, deiflen koflullara koflut olarak, ze uygun biimde deiflmesi doalsaylmaldr.

Mustafa Kemal slam dinine iliflkin nasl bir bakfl asna sahiptir?

fieriatn nasl deifltii zerine, fiardada ok sayda rnee rastlyoruz: fieriatkul hkmlerinden olufltuu iindir ki, slm dininde yetmifli aflkn mezhep olufl-mufltu. Bunlarn fleriat anlayfllar hep birbirinden farklyd. Peygamberimizin halifesi Mslmanlar eliyle ldrlmflt. Abbas oullar zamannda, Hz.Muhammedin torunlar mezardan karlmfl, iskeletleri yerlere arplmfl-t. ve bunlar fleriat adna yaplmflt. Dokuz ocuunu ldrerek tahta ge-en Osmanl Padiflahlarna da, daha mhrn yeni almfl sadrazamlarn ida-

mna da, hep fleriat izin vermiflti. Farkl tarikatlardan hocalar, 17. yzyl-dan itibaren camiilerde sopalarla birbirlerine fleriat adna saldrmfllard.

Peki insanolu bilim ile din arasnda bir seim yapmak zorunda m? Bu soru-nun yantn da, tannmfl ngiliz fiziki ve din adam John Polkinghorne flyleveriyor: Bilim ve din arasnda herhangi bir eliflki yok. Tam tersine, bilimsel bu-lufllar Tanrbilimi (lahiyat) glendiriyor. Bilim olaylarn nasl meydana geldii-

ni sorarken, Tanrbilim olaylarn niin meydana geldiini arafltryor. Tanr inan-

c, bilim ve din arasnda bir seim yapmay gerektirmiyor... Dnyay bir btn

olarak kavramak iin, ona hem bilimin hem de dinin gzyle bakabilmeliyiz.

slm dininde niin ok sayda mezhep ortaya kmfltr?


SIRA S ZDE

SIRA S ZDE


10/20

Tarihiler genellikle Orta a karanlk aolarak nitelendirirler. Oysa budeerlendirme, sadece Hristiyan dnyas iin geerliydi. Toplum yaflamna tama-men egemen olan kilise, dinsel dogmalarn basks altnda, zgr dflnenin ve bi-limin geliflmesini nlemiflti. Ayn dnemdeki slm dnyas ise, birok nemli bil-gin yetifltirdi. nk Hristiyan dnyasndaki banazlk, o dnemdeki slm dn-yasnda yoktu. rnein bn-i Haldun, flu dflnceyi aktan savunabiliyordu:

Bitkilerin en yksek cinsi, hayvanlarn afla olan cinsine yakndr. Bu afla

tabakadan treyerek hayvann tr ve cinsi oalmfl, aflamal bir biimde dfln-

ce sahibi olan insann oluflumuna kadar ykselmifltir... flte bu hayvanlardan in-

sann ilk ufku, yani en afla derecesi bafllamfltr.

Laik Trkiyede bile, slamc akmlar Darwinin okul kitaplarndan karlmaskavgas veriyorlar. Aradan yaklaflk 650 yl getikten sonra, yukardaki dflnceleri,bir bilim adam ka Mslman lkesinde korkmadansavunabilir? slam dnyas-nda bilimin gerileyifli, 14. yydan sonra, dinsel basklarn artmasyla gerekleflmifltir.

Ortaada Hristiyan dnyaya kyasla bilimde ok ileri olan slm dnyasnda 14. yzyl-

dan sonra bilim niin geriledi?

Durum byle iken dnya 21. yya girmeye hazrlanrken, baz slm lkelerin-de kktendinciakmlarn glenmesi nasl aklanabilir? ran ve Cezayirdekikktendinci trmanfln arkasnda ne gibi toplumbilimsel gerekler var?

Yasal muhalefete izin vermeyen bask rejimleri, halkn desteini sala-mak iin dinsel glere dn verince, beklemedikleri bir durumla karfl-laflyorlar. Ynetim ve toplumsal- ekonomik koflullara doan tepkiler, an-cak cami ya da kilisede snak bulabiliyor. Hoflnutsuz kitleler, gen kuflak-lar ve baz aydnlar iin baflka bir seenek kalmyor. ran, Cezayir ve Polon-ya rnekleri ok ak.

Bask ynetimleri, basky biraz gevflettiklerinde genellikle yklrlar. Onlarnyerini hangi glerin alacan ise, her toplumun kendine zg koflullar belirler.Kemalist tek parti, dinci glerin siyasete katlmalarna izin vermezken, demokra-tik bir muhalefetin tohumlarnn kendi iinde yeflermesine hoflgr gstermifl, hat-ta bunu zendirmiflti. Bu nedenle de, 27 yllk tek parti dnemi sona ererken, ranve Cezayirdekinin benzeri bir durumla karfllafllmamflt.

Bask yntemleri ve bask rejimlerinin din ile iliflkisi nasl gerekleflebilir?

LAKLKGenellikle din ile devlet ifllerinin ayrlmas olarak tanmlanan laiklik, elbette ki din

ve vicdan zgrln de ierir.Ama sadece din ve vicdan zgrlnn ta-nnmfl olmas, o toplum dzeninin laik olduu anlamna gelmez. rnein;Osmanl mparatorluunda dinsel hoflgr vard, laiklik yoktu. Laik toplum dze-ni, btn din ve inantan insanlarn, eflit koflullarla ayn kurallara uymak durumun-da bulunduklar, hi kimseye dinsel ayrcalk ve stnlk tanmayan bir toplumdzenidir. Laiklik, toplum ve devlet yaflamnn akla ve bilime dayatlmasdr.

Laiklik tarihsel geliflim iinde Avrupada dodu. Feodal dzenyklmfl, Tanr-sal iradenin rn olduuna ve dolaysyla sonsuza kadar yaflayacana inanlantoplumsal ve siyasal kurumlar sona ermiflti. Hristiyan kilisesininyzyllardr yay-d dogmalarn geersizlii -corafi kefliflerin de etkisiyle- yaflanarak grlmflt.


slmn genel kurallardflndaki, uygulama ileilgili kurallarnn, deiflenkoflullara koflut olarak, ze

uygun biimde deiflmesidoal saylmaldr.

Bask ynetimleri, baskybiraz gevflettiklerindegenellikle yklrlar. Onlarnyerini hangi glerinalacan ise, her toplumunkendine zg koflullarbelirler.

SIRA S ZDE

SIRA S ZDE


11/20

rnein dnyann bir tepsi gibi yuvarlak ve dz olmad anlafllmflt. Peflinen, s-nanmadan doru olduklar varsaylan dogmalarn yerini, bilimsel nitelikli bilgileralmaya bafllamflt. 13. yzylda, bir Hristiyan dflnr olanAziz Thomas, devle-tin insan aklna uygun biimde dzenlenmesi gerektiini savunuyordu. Bir yzylsonra,bu kez nl bir Mslman bilim adam olan bn-i Haldun laik dfln-cenin gerek bir ncs olarak ortaya kt. Bir devletin var oluflunu top-lumlarn evrimini, Tanrsal iradeye deil, toplumsal-ekonomik nedenleredayandrarak aklad. Hatta ifli, insann evrimini hayvann en geliflmifl trne,hayvann evrimini de bitkinin en geliflmifl trne balamaya kadar gtrd. Gc-n Tanrdan alan siyasal iktidar anlayflnn yerini, giderek, gcn toplumdanalan ve topluma karfl sorumlu olan bir iktidar anlayfl ald. (Fransz Devrimiile buanlayfl evrenselleflti). Zamanla Makyavelli, Jean Bodin, Thomas Hobbes gibidflnrler de ayn yolu izlediler.

Laikliin Avrupada douflu ne gibi etkenlere dayal olarak gerekleflmifltir?

Kapal, kendi kendine yeterli bir tarm ekonomisine dayal feodal beyliklerinyerini -ticaretin geliflmesinin de etkisiyle- ulusal devletler alyordu. Mal alflverifli,blgeler ve insanlar arasnda dflnce alflveriflini de kolaylafltrmaktayd. Blgeseldillerin Latince ile birleflmesi sonucunda ulusal diller domufl, giderek ulusal kl-trler geliflmiflti. nsanlarn benzer biimde duyup, dflnp davranmaya bafllama-laryla birlikte, rksal deil kltrel birlie dayal uluslar ortaya kmflt. flte bu or-tamdadr ki, Papaya bal, tek bir merkezden ynetilen, Latince ibadeti zo-runlu klan Katolik mezhebinin yerini, yer yer, ulusal dillerle ibadeti ng-ren Protestanlkald. Katoliklerin bu yeni mezhebi benimseyenlere hoflgr gs-termemesi zerine, ayn dine bal, ayn ulustan kifliler arasnda, ok kanl mezhepsavafllarna tank olundu. Luther hareketi, din ile devlet ifllevini ayran bir tutumayneldi. Bu ortamda laiklik, farkl inanlara sahip toplum kesimlerinin barfl iin-de yaflayabilmelerinin bir n koflulu olarak da gndeme geldi. (Bir zamanlar Orta-dounun en geliflmifl lkesi olan Lbnann bir i savafl sonucu yok olma tehlike-siyle karfl karflya gelmesinde laik bir devlet olmayflnn rol unutulabilir mi? Na-sl ki, Sudanda animistlerle mslmanlar arasndaki i savafl da laik bir devlet ol-mayflnn sonucudur.)

Hristiyanlkve Mslmanlk, bir noktada birbirlerinden ok farkl koflullardaortaya kmfllardr. Hazreti Muhammedin anda, Arabistan yarmadasndagl bir devlet rgtlenmesi yoktu. Kabile egemenliine dayal bir siyasal yapsz konusuydu. Oysa Hristiyanlk, Roma mparatorluugibi ok gl devletin

topraklar zerinde dodu. Bu nedenledir ki, Hristiyanlk bafllangta siyasal ikti-dar zerinde hibir hak iddia etmezken, Mslmanlk ksa srede kendi devletinikurdu. sa, Tanrnn hakkn Tanrya, Sezarn hakkn Sezara veriniz ilkesiarkasna snmaya alflrken, Mslmanlk, din ile devlet ifllerini btnlefltir-mekte zorluk ekmedi.

Bafllang koflullarnn rn olan dzenlemelerin farkllna bakarak zm-lemeyi bu noktada brakmak ve buradan hareketle, Hristiyanlkta din-devlet ayr-mnn olanakllna karfllk Mslmanlkta din ile devletin ayrlamayaca sonucu-na varmak yanlfl olur. Elbette ki, ilk Hristiyanlarn derdi, ncelikle siyasal iktida-rn basklarndan, arenalarda aslanlara yem olmaktan kurtulmakt. Hazreti sann,devlet bana karflmasn, ben de devlete karflmayaym.anlamna gelen yukarda-

ki forml, byle bir gereksinmenin rnyd. Ama ne zaman ki koflullar deiflti


Laiklik, toplum ve devletyaflamnn akla ve bilimedayatlmasdr.

Blgesel dillerin Latince ilebirleflmesi sonucunda ulusaldiller domufl, giderekulusal kltrler geliflmifltir.

SIRA S ZDE


12/20

ve kilise kendini gl hissetmeye bafllad, kullanlan mantk da deiflti. Hristiyan-lk adna konuflanlar; Ruh bedene stndr, yleyse ruha hkmeden dinsel ikti-dar, bedene hkmeden siyasal iktidara da egemen olmaldr.demeye baflladlar.Roma mparatorluunun yklmasndan sonra, sadece te dnyann iflleri deil,bu dnyann iflleri de dinin dzenlenme alanna girdi. Papalar krallara ta giydiriroldular. Buna karfllk, Osmanl Padiflahlarnada fiehlislamkl kuflandryordu.Ama Papann bir krala ta giydirmesi, Tanr adna ona ynetme yetkisi verme an-lamna gelirken, fiehlislamn kl kuflatma treni, ounlukla gstermelikti. n-k ayn padiflah, kendisine kl kuflatan din adamnn bafln da kestirebiliyordu.

Papalarn krallara ta giydirmesiyle Padiflahlara fieyhlislamn kl kuflandrmas arasn-

da nasl bir benzerlik vardr?

Laikliin Hristiyanla zg bir durum olduunu ve Mslmanlkla badaflma-

yacan ne srenlerin kullandklar temel mantn flu olduunu biliyoruz: slamdini sadece din ifllerini deil, devlet ifllerini ve zel hukuk alann da dzenlemek-

tedir. yleyse bir slm lkesinde laiklik olamaz.Oysa bu sav, daha kfl nokta-snda, sanld kadar doru deildir. Mslmanlk siyasal sistemle ilgili ayrntlkurallar getirmedii gibi, zel hukuk alann da da ayrntl bir biimde dzenleme-mifltir. Prof. Neflet aatayn dedii gibi; Kuranda hukuksal hkm bildirensadece elli kadar ayet vardr, gerisi ahlak kurallardr. Bu nedenle bu kadar az h-

km, peygamber zamannda bile yetmemifl, Peygamberin kendisi de kural koy-

mufl, grevli olarak Medine dflna yollad arkadafllarna da, Kuranda ve sn-

nette rnek bulunmazsa, kendi grflleri dorultusunda hkm vermelerini ner-

mifltir. fieriatdenilen din hukuku sadece evlenme, boflanma ve nafaka gibi ko-nular, yani aile hukukunu ieriyordu. O konuda bile Kuran sadece ana hkmle-ri koyuyor, ayrnt getirmiyordu.

stelik Hz. Peygamberzamannda bile Kurandaki hkmlerin aynen uygu-lanmad oluyordu. rnein; Peygamberin kendisi, bir borcunu derken stnefaiz anlamna gelebilecek bir ek yapmflt. Hz. mer, savafl ganimetlerinin blfl-trlmesiyle ilgili bir Kuran hkmne uymamflt. Bu tr davranfllarn, zellikleAbbasi halifeleriarasnda ok sayda rnei vard. Bugn slm dinini benimsemiflolan toplumlarda ok sayda mezhep ve ok daha fazla sayda tarikat varln sr-drmektedir. Bu farkl mezhepve tarikatlar, farkl bir din anlayflna ve farkl ku-rallara uymay savunmaktadrlar. Her biri kendi dorusunun tekolduuna inan-makta ve dierlerini kabul etmemekte, yanlfl saymaktadr. Laiklie karfl kan s-lm hukukunu uygulama iddiasnda olan toplumlarda, birbirlerinden ok farkl ku-

ral ve uygulamalara rastlanabilmektedir. Peygamberin sz ve yaptklarndan olu-flan Snnetin bir hukuk kayna olarak yetmeyeceini savunan Kaddafinin, n-l Yeflil Kitapnn cildinin hibir yerinde Kurandan sz edilmemektedir.

Din temeline dayal bir devlet, ister istemez, tek doruyu temsil ettiini nesrer. Bu nedenle de, o tek doruyu kendisi gibi anlayp yorumlamayana bilehoflgr gstermez, gsteremez. rnein; Osmanl Devleti, baflka dinden olanlarabelirli bir hoflgr gsterip, kendi dinlerinin gereklerini yerine getirmelerine izinverdii halde, mslman Trk halkna ayn hoflgry gstermemifltir. On beflinci yzyl ortalarndan bafllayarak, Osmanl mparatorluunda Trke Kuran g-nahsaylp yasaklanmfltr. Oysa Trk Mslmanlarnn byk ounluununbal olduu var saylan Hanefi mezhebininkurucusu mam- Azam Ebu Hani-

feye gre, Kurann evirisi de Kuran saylmaktadr ve Tanr Kuranda flyle de-


Hazreti Muhammedinanda, Arabistanyarmadasnda gl birdevlet rgtlenmesi yoktu.Kabile egemenliine dayalbir siyasal yap szkonusuydu

SIRA S ZDE


13/20

mektedir: Sen Arap olduun iin biz bu kitab Arapa indirdik. Biz her topluluakendi diliyle seslenen bir grevli gnderdik... Biz bu kitab size okuyasnz, anla-

yasnz, buyruklarmza, yasaklarmza gre davranasnz diye gnderdik.Bunakarfln Mslman Trk halk, Kuran Trke olarak okuyup renebilme olana-na, ancak laik cumhuriyet dneminde sahip olabilmifltir.

Laiklik dini evre dfl brakmak anlamna gelmez, din adna bask yapmak zorkullanmak isteyenleri devre dfl brakmak anlamna gelir. Bu nedenle de zgrlkve demokrasinin n koflulu olarak ortaya kar. Demokrasinin, ancak birbirlerinidengeleyen glerin varl orannda gerekleflebileceini biliyoruz. Din ve devletifllerinin tek elde toplanmas, baflka bir deyiflle, din gc ile siyasal iktidarn birlefl-mesi, demokrasiyi zorlafltran bir etken olarak ortaya kmaktadr. Batda zamaniinde devletten ayrlan kilisenin, ayr bir g olarak siyasal iktidar snrlandrma-ya ynelmesi, zgrlk bir siyasal sistemin oluflumunu kolaylafltrmfltr. Oysa la-iklii kabul etmeyen slm lkelerinde, demokrasiye bir trl yaklafllamamaktadr.

Laikliin demokrasiyi kolaylafltrmas nasl aklanabilir?

Aslnda slam dininin kat ve deiflmez bir yap oluflturduu sylenemez. Haz-reti Muhammedin kendisi, Kurandaki hkmlerin, zamana ve yere gre dei-flebileceini belirtmiflti. nce gelen bir ayetteki hkmlerin sonraki bir ayetle de-ifltirildii ve hatta tamamen ortadan kaldrld durumlara rastalanabiliyordu. r-nein bafllangta sadece ikili iken namaz klnmayaca hkm getirilmiflken, da-ha sonraki bir ayet ikiyi tmden yasaklyordu. Bu konuda olduu gibi kadnlarn,bafllarnn cilbabdenilen bir tr yaflmak rtmeleriyle ilgili hkm de, bir anlam-da Hz. merin Hz. Peygambere nerilerinin sonucuydu: Tanrya yalvar da, bukonuda bir hkm gelsin.

Osmanl mparatorluu, tarihte dinsel hoflgrnn kuramsallaflt en nemlirneklerden birisini oluflturmufltur. Her dinsel kesim, ekonomik alanda, adalet veeitim alannda nemli lde bir zerklie sahipti. Rum ortodoks patrii, Ermeni

patrii, Yahudi hahambaflprotokolde nde yer alrlard. Manastrlar vergi ve an-garya baflklna sahiptiler.

Osmanl Devlet ve toplum yaflamnda da, dinsel kuralladan ok siyasal iktidartarafndan konulan kurallar geerliydi. nl Kanunnamenin yapcs Fatih Sul-tan Mehmetten, Kanuniadyla tannan Sultan Sleymana kadar birok Os-manl padiflah gerek bir yasa koyucuydu. Osmanl padiflahlar Hacca gitmezler-di. Devlet ve toprak dzenini belirleyen yasalar dinsel hukukla uyum iinde deil-di. fiehlislamlar 16. yzyla gelinceye kadar devlet ifllerine ve rfi hukukalan-

na karflmazlard. Yunanistandan heykel getirildii, Gentile Bellinigibi ressamla-rn padiflahlarca korunduu dnemler vard. Ama Mslman olmayan toplulukla-ra gsterilen hoflgr, snni olmayan mslmanlara gsterilmiyordu. (Baz tarihi-ler, devlet iflleri grfllrken, Kanuni Sultan Sleymann fiehlislam dflar -karttn yazmaktadrlar.)

Gerilemeyi durdurmak isteyen Osmanl devleti, adafllaflma atlmlarna, aske-ri okullarla birlikte hukuk alannda bafllad. 1850 ylnda yrrle giren ticaret ya-sas ile, ticaret davalarnda din ve mezhep ayrm ortadan kalkyor ve faiz kabulediliyordu. Bir yl sonra da, yeni ceza yasas ile ticaret davalarnda din ve mezhepayrm ortadan kalkyor ve faiz kabul ediliyordu. Bir yl sonra da, yeni ceza yasasile, mezhep ve din fark gzetilmeksizin btn Osmanl uyruklarna uygulanacak

hkmler yrrle girdi. 1871 ve 1878de yaplan dzenlemelerle, mslman ol-


Din temeline dayal birdevlet, ister istemez, tekdoruyu temsil ettiini nesrer. Bu nedenle de, o tekdoruyu kendisi gibianlayp yorumlamayana bilehoflgr gstermez,gsteremez.

SIRA S ZDE


14/20

mayan halk yerel ynetimlere katlma hakk kazand. 1839 Tanzimat Ferman ilebafllayan laiklie doru ynelifl, 1876 Anayasas ile belirlendi.

Osmanl imparatorluunda adafllaflma hareketleri ne zaman ve nasl bafllad?

19. yzyl bafllarnda grlen bir sre de laik eitime geiflle ilgiliydi. Dinseltemelli eitim kurumlarnn dflnda, adafl ve laik eilimli eitim kurumlar da o-almaya bafllad. Giderek Mslman olmayan aznlklar da laik eitime gemekgereini duydular. Bu ikiliin yaratt sonucu lber Ortaylflyle zetliyor: Os-manl mparatorluu, eitimin iki tr okulda yapld, brokraside iki snf me-

murun yan yana alflt (daha dorusu birbiriyle ekifltii), iki tr dnya gr-

flnn birbiriyle atflt bir toplum sistemi halinde mrn tamamlad. Bunun

idari ve sosyal hayatta yaratt sanclar, son nesil Osmanl aydnlar ektiler.

Atatrklaiklik ilkesini Anayasaya koymadan nce iki nemli adm atmflt. Bi-

rinci adm, 1925te kabul edilen eitim birlii (tevhid-i tedrisat) yasasyd. Bu ya-sa ile laik retim genellefliyor ve yukarda sz edilen byk saknca ortadan kal-drlyordu.Ama o sakncal durum, zellikle 1950 sonrasndan bafllayarakverilen dnlerle yeniden domaya bafllad. Atatrkn laiklie gidiflte att- ikinci nemli adm ise, 1926da gereklefltirdii hukuk reformudur. Buadmla Trk hukuk sistemi tamamen laik bir temele oturtulmufltur.

Batdaki laiklik, yukarda da anlattmz gibi, ekonomik-toplumsal-siyasal birsre sonucunda ortaya kt ve kurumlaflt. Ama laikliin gnmzde de adafltoplumlariin vazgeilmez klan iki temeli var:

Dine dayal devlet, zgr dflnceyi, bilimsel geliflmeyi, deiflken koflullarauygun yeni kurum ve kurallarn konulmasn zorlafltrmakta, hatta engelle-mektedir;

Dine dayal devlet, iktidardaki tek inann dflndaki inan gruplarna ay-n haklar tanmad iin, farkl inantan toplum kesimlerin barfl iindeyaflamalar olanan byk lde ortadan kaldrmaktadr. (Din ve mezhepsavafllarn kolaylafltrmaktadr.)

Laiklik gnmzde adafl toplumlar iin neden ok nemlidir?

Bu iki neden, sadece Hristiyanln egemen olduu toplumlar iin deil, belir-li bir geliflme dzeyindeki tm toplumlariin de geerlidir. nk her iki nede-nin de, flu ya da bu dinin ierii ile dorudan iliflkisi yoktur. Bu anlamda laiklik,farkl inantan bireylerin -eflit haklara sahip- yurttafllar olabilmelerinin, bir ulus

oluflturabilmelerinin n kofluludur. Bir ulusolmadan adafllaflabilen toplumise yoktur.

rnein; Gutenbergden birka yl sonra Trkiyede de ilk basmevi kuruldu-u halde, bunun sadece Museviler ve Hristiyanlar iin kullanmna izin verildi.1666 ylnda, padiflahn baflevirmeni Ali Bey, Tevrat ve ncili halk Trkesineevirdi ve basld. Ama Mslman halkn Kuran kendi dilinden okuyup anlaya-bilmesi, ancak 1930lardan sonra -yani laik Trkiyede- gerekleflebildi.

Daha nce de deindiimiz gibi; Osmanl ynetimi baflka dinden olanlara kar-fl hoflgrl davrand halde, ayn yaklaflm Snn olmayan Mslmanlara gste-rilmiyordu. rnein; Alevilerancak laikliin kablnden sonra, belirli bir huzurakavuflabildiler.

Peki, laiklie karfl kan ve fleriat uyguladn ne sren slm lkelerin-de durum nedir?


19. yzyl bafllarnda dinseltemelli eitim kurumlarnndflnda, adafl ve laikeilimli eitim kurumlar daoalmaya bafllad.

SIRA S ZDE

SIRA S ZDE


15/20

Osmanl ynetimi baflka dinden olanlara gsterdii hoflgry, Snn olmayan Mslman-

lara gstermiyordu. Bu durum sizce nasl aklanabilir?

fieriat en ok uygulayan Suudi Arabistanda, kraln varisleri fleriata gre belir-lenmiyor. len kraln yerine kimin geeceine, prensler karar veriyorlar. SuudiBankas -uluslararas alanda- tamamen batl kurallara gre iflliyor. randa karsn-dan boflanmak isteyen erkein mahkeme kararalmas gerekiyor. Yarglar ken-di kafalarna gre fleriat hkmlerini uygulayamyor, ancak yasama organnca ka-bul edilmifl yasalara gre karar verebiliyorlar.

Bu drt lkenin drdnde de, fleriat dfl bir siyasal sistem geerli. fieriat, neekonomide ne de siyasette uygulanyor. Sadece toplumlarn rf ve adetlerini et-kiliyor. Alkol yasa ve arflaf zorunluu gibi baz gstermelik uygulamalarn te-sine pek geemiyor!

fierif Mardinin de vurgulad gibi; demokrasi, ynetenlerle ynetilenler ara-snda bir kpr anlam da taflr. Oysa bugn, slm dinine dayal olmak savndakidevlet biimlerinden hibirinde bu kpr kurulabilmifl deil. Ama iletiflim rgs-nn ulusal snrlar aflt amzda, nsan haklar gibi konular toplumlarn gn-demlerinden sonsuza dek karmann olanakszl ortada.

slm ile demokrasinin badaflamayaca savnn yanlflln Kemalist Trkiyekantlad. Trker Alkann dflncesine katlmamak ise ok zor: Ortaalardatm yaflam denetimi altnda tutan Kilisenin demokratikleflmeye ve laikleflmeye

izin vermesi beklenebilir miydi? O alar Avrupasna bakp, Demokrasi ile Hristi-

yanlk badaflmaz demek ne kadar abesse, flu andaki islam lkelerine bakp ayn

yargya varmak da o kadar yanlfltr.

Petrol zengini Arap lkeleri, parasal gce dayanarak, bir evrimi kendi ilerin-de geciktirebilirler. Bu olanaa sahip olmayan Mslman toplumlarda ise, M-srdan Cezayire kadar, yolsuzluklara, beceriksizlere, hakszlklara karfl bir kitle-sel zorlama kanlmaz grnyor. Durumlarndan memnun olmayan kitleler, da-ha nce de anlattmz nedenlerle, nce kurtuluflu dinsel deerlere, Altnan kurallarna yeniden dnflte arayabilirler. Ama yaflanacak dfl krklklar,demokratik srelerin ancak laik bir dzende iflleyebilecei gereini ok geme-den gsterecektir.

Demokrasi ve laiklik, insanlarn inanlarna gre yaflamalarna, inan-larnn gereini yerine getirmelerine engel deil. Byle bir toplumda, in-sanlara namaz kldklar, oru tuttuklar, camiye gittikleri iin bask uygu-lanamaz. yleyse kktendinci akmlar niin laiklie ve demokrasiye karfl

kyorlar? Bu sorunun da yant ak: Bu akmlar kendileri iin zgrlkistemiyorlar; baflkalarnn da kendileri gibi davranmaya zorlanmas hakk-n, yani baflkalarnn zgrlklerinin ellerinden alnaca bir dzen isti-yorlar. O dzeni bir kez kurduktan sonra da, deifltirilmesine izin verme-meyi doal sayyorlar.

Laiklik insanlarn inanlarn yerine getirmelerini engellemiyor. Ancak kktendinci akm-

lar laiklie karfl kyorlar. Bunu nasl aklayabiliriz?

Konuyu kapatmadan yantlamamz gereken son bir soru kald. Niin yirmi bi-rinci yzyla yaklaflrken, hl, Trkiye benzeri laik-demokratik bir dzeni dier s-

lm lkeleri gereklefltiremiyorlar? Trkiyeyi onlardan farkl klan nedir?


slm ile demokrasininbadaflamayaca savnnyanlflln Kemalist Trkiyekantlad.

SIRA S ZDE

SIRA S ZDE


16/20

Eski Trklerde gebe koflullarnn da katksyla oluflan, ilkel demokratik gele-nekler geerliydi. Savafl ya da srek av nedeniyle boylar bir araya gelince, geicibir sre iin baflbu seiliyordu. G doa koflullar, bir kenarda durup sadeceemirler yadran bir soylular snfnn domasna izin vermiyordu. Kararlarn aln-masna herkes katlmakta, yarglamalar topluluk nnde yaplmaktayd.

Gene ayn dnemde Trkler arasnda yaygn olan fiamanizmdini de, rneinslm ncesi ranllarn dini olan Zerdflt ile karfllafltrldnda, ok daha hoflgr-lyd. fiamanzim kadn kutsalsayarken, Zerdfltler kadn fleytann yansmasgibi gryorlard. slam ncesi Araplarda kadnn bir deve kadar bile deeri yok-ken, Trk kadn erkee eflitti. Emirnameler Hakanve Hatuntarafndan imza-lanmadan yrrle girmiyordu. Kadnlar eli, kale muhafz ve hatta devlet bafl-kan olabiliyordu. (Bu konuda genifl bilgi iin, bkz. Ahmet Taner Kfllal, Siyaset Bi-limi, slamda ve Trklerde Kadn blm.)

Trkler slm dinini kabul ettikten sonra da, bu farkllk devam etti. rnein;

Trkistanda Peygamberden sonra en yce insan saylan Ahmet Yesevi(1093-1166), Cemiyette ve derghta kadn ve erkek birlikteliini savunuyordu.Timur-lenkin 1404 ylnda Semerkantta verdii bir ziyafete, erkeklerin yan sra kadnla-rn da katld, Kastilya Elisi Klaviyann anlarnda yazldr.Trklerde kadnnrtnmesi olay ise, Fatih dneminden sonra Bizansn etkisiyle bafllad.ok kadnla evlilik ve harem gibi uygulamalar da, daha ok saray ve ev-relerinde yerleflti.

fieriatyasalarnn yrrllkten kaldrlmas ile ilgili uygulamalar ise, dahaKemalist Devrimdennce bafllamflt. rnein; 1908 ylnda padiflahn kard biryasa, bir yandan ok evlilie son veriyor, te yandan kadnlara da boflanma hakktanyordu. Ama iflgalden sonra, Trkiyede yaflayan Yahudive Katolikleriflgal kuv-vetlerine baflvurarak, bu yasann kaldrlmasn istediler. nk kendi dinlerindeboflanma yoktu. Franszlarn 1905 ylnda Trkiye apnda yaptklar bir arafltrmaise, ok eflli evlilik orannn stanbulda sadece % 5, Anadoluda ise % 8 olduunuortaya koymaktayd.

Trkler Anadoluya yerleflirlerken, kendilerinden nce bu topraklarda yaflayaninsanlar ve kltrlerle yeni bir sentez oluflturdular. Eski kltrlerinde bulunandemokratik gelerin de yardm ile, farkl olana hoflgr ile bakmasn rendiler.Arap ve ran kkenli tarikatlarAllah korkusuna dayanrken, Anadolutarikatlar Allah sevgisi zerine kuruldu. Mevlevlik, Bektafllik, Babalikbunun somut rnekleri ile doludur. Ayn kkten gelen Anadolu Alevleri ileOrta Dou fiileri arasndaki ayrm ise arpc ve dflndrcdr.

Mustafa Kemal, iflte bu farkl oluflumun kaynaklarn deerlendirerek, laik-

lii de ieren aydnlanma devrimini gereklefltirdi. Bu kltrel ve toplumsalkalt olmasayd, slm lkelerinin bugn bile gereklefltirmeye cesaret edemedik-leri bir devrim, herhalde ok daha zor olurdu.



17/20

zetDin gemiflte ve gnmzde toplumsal btnleflmeyi sa-

layacak ok nemli bir gedir. Byk dinler gzden

geirilirse nce Musevilii ele almak gerekir. Musa pey-

gamberin amac, ulusal bir din kurarak, btn srail

kabilelerini birlefltirmekti. Musevilikte evrensel bir din ol-

ma amac yoktu. Hristiyanlk ise insanlar ve uluslararasn-

daki eflitlii savunuyordu. Bu dnyann geici olduunu

belirterek sa Peygamber, ezilenlere umut ve bu dnyann

aclarna dayanma gc vermifltir. Protestanlk ncilin

ulusal dillere evrilmesini salayarak ulusal kilise kav-

ramn getirmifl, ulusal dille ibadeti salamfltr. Hristiyan-

lk ilk dnemlerde korkudan gizli gizli yaylmfl sonra kilise

glendike siyasal yaflam zerinde ok etkili olmufltur.

Mslmanlk kendisinden nceki dinlerden farkl olarakte dnya kadar bu dnyaya da ok nem vermifl ve

bunun sonucunda ruhsal iktidar-bedensel iktidar ayrmn

tanmamfltr. slm dini inanc, Tanr korkusuna deil,

Tanr sevgisine dayandrmaktadr. Kuran dier kutsal

kitaplara gre aklcdr. Akl yoluyla inandrma yolunu

semifltir. lkemizde dinin siyasal yaflamda etkisi her-

zaman olmufltur. Bu etki ok partili sistemde de devam et-

mektedir. Ancak artk yalnzca dine dayanarak siyasal ik-

tidar olunmayaca, dinin ancak bir destek g olarak

nemi bulunduu bilinmektedir.

Hangi din sz konusu olursa olsun bilim ile din ba-daflabilir mi? sorusu gndeme gelmifltir. Buna cevap

olarak bilim ve din arasnda eliflki olmad, bilimin olay-

larn nasl meydana geldiini aklad, dinin ise olaylarn

niin meydana geldiini aklad sylenebilir.

Dinin siyasetle iliflkisinin gnmzdeki yansmalarna

gelince, 21. yzyla yaklafllan bir dnemde ran ve Cezayir

rneklerindeki gibi kktendinci trmanfllar grlmektedir.

Yasal muhalefeti sindiren bask rejimleri halkn bir lde

desteini salamak iin dinsel glere dn verince bas-

trlan ve sindirilen cami veya kilisede faaliyet gs-

terebiliyor. ran, Cezayir ve Polonya rneklerinde bu

durum grlebilir.

Din ve devlet ifllerinin ayrlmas demek olan laiklik, ayn

zamanda din ve vicdan hrriyetinin gvencesini de olufl-

turur. Laiklik toplum ve devlet yaflamnn akla ve bilime

dayatlmasdr. Laik bir devlette baflka bir dinin mensup-

larnn ibadetine veya o lkede yaflayanlarn oun-

luunun dinine gre ibadetine kimse karflmaz ve engel-

lemez. Oysa laikliin olmad bir lkede herkesin ibade-

tine karfllacak ve pek ok lkede bilinen rneklere

baklrsa zor kullanlabilecektir. Dinin gemiflte siyasal

yaflama etkisinde dinler arasnda benzerlikler vardr.

Papalar krallara ta giydirirken, fiehlislmlar padiflahlara

kl kuflandrmfllardr. Tekrar ifade etmek gerekirse laik-

lik dini evre dfl brakmak anlamna gelmez. Din adna

bask yapmak, zor kullanmak isteyenleri devre dfl brak-mak anlamna gelir. Zaten slm dininin deiflmez bir yap

oluflturmad Hazreti Muhammedin szl aklamalarn-

dan ve baz davranfllarndan bilinmektedir. Bunun dfln-

da Osmanl toplum ve devlet yaflamnda da dini kurallar-

dan ok siyasal iktidarn kararlar geerliydi. Bunun en

arpc rnekleri Fatih Sultan Mehmet ve Kanuni dnem-

lerinde grlebilir.

Mslman bir lkede laiklik olur mu? sorusuna en an-

laml cevab da Cumhuriyet Trkiyesi ortaya koymufltur.

Trklerin slamiyetten nceki yaflantlar, kadnn toplum-

daki yeri ve fiamanizmin zellikleri de gemiflten gelenolumlu zellikler olarak laikliin lkemizde yerleflip kk-

leflmesine katkda bulunmufllardr.

Bilim ve din arasnda eliflki yoktur. Bilim olaylarn nasl

meydana geldiini aklarken, din olaylarn niin mey-

dana geldiini aklar.

nite 11 - Din ve Siyasal Yaflam 219


18/20

Kendimizi Snayalm1. Dinin, toplumdan ok insann birey olarak baz ruhsalgereksinimlerini karfllad inancnda olan dflnr

afladakilerden hangisidir?

a. Durkheim

b. Weber

c. Marx

d. Calvin

e. St. Thomas

2. slamiyette mal ve para sahibi olmak nasl deerlen-dirilmifltir?

a. Mal ve para sahibi olmak ama deil, toplumun

huzurunu salamak iin bir aratr.

b. Mal ve para sahibi olmak iyi deildir.

c. nsanlarn btn amac mal ve para kazanmaya

alflmak olmaldr.

d. nsanlar btn mal ve paralarn baflkalar iin

harcamaldrlar.

e. nsanlarn mal ve para sahibi olmalar sadece Tan-

rnn takdiridir.

3. slamiyetin mslman olmayan lke halklar arasndahzla yaylp kk salmasnda afladaki unsurlardan han-

gisi en etkilidir?

a. Mslman olmayan lke halklar yeni bir arayfl

ierisindedirler.

b. Mslman Araplar son derece dinamik ve yayl-mac insanlardr.

c. Vicdan zgrl halka sevimli grnmflt.

d. Siyasal geliflmeler karflsnda birok lke slm

kabullenmek zorunda kalmflt.

e. Hal seferleri henz bafllamamflt.

4. ngiliz fiziki ve din adam olan John Polkinghorneagre, din ve bilim arasnda nasl bir iliflki vardr?

a. Bilimsel inan dini inanc kabul etmemektedir.

b. Dini inan bilimsel inanc kabul etmemektedir.

c. Bilim olaylarn nasl meydana geldiini, din olay-

larn neden meydana geldiini arafltrmaktadr.d. Bilimsel bulufllar dini inanlar zayflatmaktadr.

e. Dini inanlar arttka bilimsel arafltrmalar azalmak-

tadr.

5. Devletin var oluflunu ve toplumlarn evrimini, Tanrsaliradeye deil, toplumsal-ekonomik nedenlere dayan-

drarak aklayan ve bu nedenle bir anlamda laik dfln-

cenin ncs olan bilim adam kimdir?

a. Makyavel

b. Jean Bodin

c. bni Haldun

d. Aziz Thomase. Aristo

6. Dinin, toplumsal sistemin ifllemesini salayan bir gegibi deerlendirilmesi asndan, Karl Marxn afladaki

dflnrlerden hangisi ile uyufltuu sylenebilir?

a. Durkheimb. Weber

c. Makyavelli

d. Calvin

e. Luther

7. Sezara ait olan Sezara, Tanrya ait olan Tanryaverin diyerek bir siyasal iktidar-dinsel iktidar ayrm olufl-

turan din kurucusu afladakilerden hangisidir?

a. Hz. Muhammed

b. Hz. sa

c. Hz. Musa

d. Aziz Thomase. Hz. brahim

8. ncilin ulusal dillere evrilmesini, ulusal dille ibadetedilmesini ve ulusal kilise kavramn getirerek, Hristiyan-

lkta nemli bir deiflim oluflturan mezhep afladakiler-

den hangisidir?

a. Lutheryanlk

b. Calvinizm

c. Cizvitlik

d. Protestan

e. Katolik

9. Cumhuriyetle birlikte yaygnlaflan akmlardan hangisi,ulusal deerlerin yerine dinsel deerlerin benimsenmesini

ve ulusun yerini mmetin almasn zorlafltrmaktadr?

a. Halklk

b. Milliyetilik

c. Laiklik

d. Irklk

e. Vatanseverlik

10. Papaya bal, tek bir merkezden ynetilen, Latinceibadeti zorunlu klan Katolik mezhebinin yerini, yer yer,

ulusal dillerle ibadeti ngren Protestanln almasndaafladakilerden hangisi etkili olmamfltr?

a. Kapal, kendi kendine yeterli bir tarm ekonomi-

sine dayal feodal beyliklerin yerini ulusal devlet-

lerin almas

b. Mal alflveriflinin blgeler ve insanlar arasnda

dflnce alflveriflini de kolaylafltrmas

c. Blgesel dillerin Latince ile birleflerek ulusal dil-

lerin domas

d. Ulusal kltrlerin geliflmesi

e. Irksal birlikteliklerin ortaya kmas

Siyaset Bi l imi220


19/20

Yaflamn inden

Kaynak: Statistical Abstract of the United States, 1994,

s. 855.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. b Yantnz yanlfl ise Girifl blmn yeniden gz-

den geiriniz.

2. a Yantnz yanlfl ise Mslmanlk blmn

yeniden gzden geiriniz.

3. c Yantnz yanlfl ise Mslmanlk blmn


4. c Yantnz yanlfl ise Mslmanlk blmn


5. c Yantnz yanlfl ise Laiklik blmn yeniden

gzden geiriniz.

6. a Yantnz yanlfl ise Girifl blmn yeniden gz-

den geiriniz.7. b Yantnz yanlfl ise Hristiyanlk blmn


8. d Yantnz yanlfl ise Hristiyanlk blmn


9. b Yantnz yanlfl ise Mslmanlk blmn


10. e Yantnz yanlfl ise Laiklik blmn yeniden

gzden geiriniz.

Yararlanlan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

AAOULLARI, Mehmet Ali. LIslam Dans la Vie Politi-

que, De la Turquie, SBF Yaynlar, Ankara, 1982.

AKfiN, Sina.Atatrk Dneminde Demokrasi, Gndz

kne Armaan, SBF Yay., Ankara, 1992.

ASLAN, Asm. Smrlen Atatrk ve Atatrklk,

Teknografik Matbaaclk, stanbul, 1985.

AYDEMR, fievket Sreyya.Tek Adam, Remzi Yaynevi,

stanbul, 1963.

BLGE - Talu - Cerraholu - Kumbaracbafl - Soral. Sosyal

Demokrasi, Turhan Kitabevi, Ankara, 1984.

BRANDT KREISKY, Palme. La social-dmocratie et lave-

nir, Gallimard, Paris, 1975.

BOZDA, smet.nc zm(slamiyetin Sosyo-Eko-nomik Modeli), Keran Kitaplk, stanbul, 1983.

CEM, smail. Sosyal Demokrasi Nedir, Ne Deildir, Cem

Yaynevi, stanbul, 1984.

EEN, Anl. Sosyal Demokrasi, Devinim Yaynlar,

Ankara, 1984.

EEN, Anl. Halkevleri, Gndoan Yaynlar, Ankara,

1990.

DAVER, Blent.Trkiye Cumhuriyetinde Laiklik, SBF

Yaynlar, Ankara, 1995.

DAVER, Blent. adafl Siyasal Doktrinler, SBF Yayn-

lar, Ankara, 1968.

nite 11 - Din ve Siyasal Yaflam 221

Din Say Yzdelik Oran

Hristiyanlar 1.869.282.470 33.5Roman Katolikler 1.042.501.000 18.7Protestanlar 382.374.000 6.9Ortodokslar 173.560.000 3.1Aglikanlar 75.847.000 1.4Dier Hristiyanlar 195.000.470 3.5

Mslmanlar 1.014.372.000 18.2

Dini olmayanlar 912.874.000 16.4

Hindular 51.360.000 13.5

Budistler 334.002.000 6.0

Ataistler 242.852.000 4.3

indeki yerel dinler 140.956.000 2.5

Yeni dinler 123.765.000 2.2

Tribal dinler 99.736.000 1.8

Sihler 19.853.000 0.4

Yahudiler 18.153.000 0.3

Dier 49.280.000 1.0

Dnyadaki Dinsel Topluluklar, 1983


20/20

Documents

Siyaset Bilimi unite11