UNIVERSITETI SHTETROR I TIRANSINSTITUTI I HISTORIS DHE I GJUHSIS

KONFERENCA E DYTE STUDIMEVE

ALBANOLOGJIKE

ME RASTIN E 500-VJETORIT T VDEKJESS GJERGJ KASTRIOTIT-SKENDERBEUT

TIRAN, 12-18 JANAR 1968

II

TIRAN, 1969

THEOFAN POPA

SHKOLLA E KORS DHE TRADITA E SAJ N PIKTURENKISHTARE

Piktura e stilit postbizantin n Shqipri mbshtetet mbi traditat e vjetra tvendit n fushn e artit, duke prpunuar edhe ndikimet e shkolls maqedone tperiudhs paleologiane, kishte arritur nj zhvillim t rndsishm sidomos gjatshek. XIV [1]. Por kushtet e rnda t pushtimit otoman, ndrsa nga njra an indrpren hovin zhvillimit t tij t lir, u bn shkak nga ana tjetr prtheksimin e elementve t veoris n krahasim me pikturn e vendeve t tjeraballkanike.

Duke filluar nga shekulli XVI e deri nga fillimi i shek. XIX, dy jan shkollat epikturs q marrin nj zhvillim t rndsishm n vendin ton, si prsa i prketgjrsis s aktivitetit, si prsa i prket nivelit artistik, dhe t cilavet u prketpjesa m e madhe e thesarit t pikturs n stilin postbizantin q ruhet deri msot n vendin ton [2]. Kto dy shkolla, ajo e Beratit ose e Onufrit dhe ajo eKors, jan shkolla vendase, t themeluara nga artist shqiptar. Krijimi i tyrelidhur me rrethana ekononike-shoqrore e politike t ndryshme. Shkolla eBeratit u zhvillua gjat shekujve XVI-XVII dhe ajo e Kors gjat shekullitXVIII e fillimit te shek. XIX. Por t dyja kan si baz t prbashkt ambientinkulturor t ngjashm, ruajtjen dhe zhvillim e mtejshm t trashgimis svjetr, t dyja ushqehen me talentin e aftsit krijuese t popullit ton, t dyjaprfitojn nga shkmbimet e kontaktet e vazhdueshme me popujt fqinj.

Kjo kumtes i kushtohet veprimtaris s shkolls s Kors dhe karakteristikss prgjithshme t artit t saj.

Gjat shek. XVIII n vendin ton shfaqen elemente t reja n fushnekonomike, politike e shoqrore. Sikurse dihet, fuqizimi ekonomik i disafeudalve shqiptar, krahas dobsimit t Perandoris otomane ndihmoizvendsimin e pushtetit t sulltanve, pr nj pjes t mir me pushtetin ektyre feudalve vendas. Ky fenomen politik nga ana e vet i dha nj farshtytjeje zhvillimit ekonomik t vendit. Filloi kshtu nj shfrytzim m intensivi toks dh i bujqve-ifi, shtohen zejtarit, rriten n numr e zmadhohenesnaft, zhvillohen tregjet lokale e rritet tregtia, shtohen lidhjet me tregjet ejashtm, etj. N saj t ktyre faktorve, u rritn e u zhvilluan m tej qytetet siBerati, Elbasani, Kora, etj., ndrsa disa katunde si Voskopoja, Shqipcka,Llunga, Grabova, Vithkuqi, etj., u ngritn n politie. Kjo ngritje ekonomikerelative i dha dor zhvillimit t kulturs e t arsimit dhe deprtimit t ideve

iluministe t bots perndimore t asaj kohe, nprmjet t shtimit e zgjerimit tkontakteve ekonomike me botn e jashtme. Ngrihen kshtu shkollat e para,megjithse n gjuhn greke, nga te cilat ajo e Voskopojs, e quajtur akademi,kishte baza arsimore m t larta, n prshtatje me periudhn historike.

N frymn e ktij zhvillimi kulturor si rezulton nga burimet epigrafike [3], nvendin ton gjat shek. XVIII, brenda nj kohe t shkurtr, u ndrtua njnumr i konsiderueshm bazilikash t mdha n Voskopoj, n Kor, nBerat, n Fier, n Gjirokastr, etj. Ve ksaj mori nj hov t madh arti ipikturs, si dshmohet nga numri i madh i ansambleve pikturale t ksajperiudhe q ruhen n vendin ton, sidomos n kishat e Shqipris s mesme et jugut.

Nj zhvillim t veant ekonomik, shoqror e kulturor mori Kora dhe krahinae saj, (n t ciln prfshiheshin qendra t tilla qytetare si Voskopoja, Shqipcka,Vithkuqi, etj.) N kt zhvillim, prve faktorve q zum n goj m siprmendojm se duhet t ken ndikuar dhe faktor t tjer m t veant, si p.sh.lidhja m e ngusht me botn e jashtme nprmjet t rrugve t njohuratregtare t Ohrit e t Selanikut, lidhjet me Patriarkin e Ohrit, qndrimi i disafigurave shqiptare mjaft aktive n krye t ksaj patriarkie si p.sh. e JoasafVoskopojarit, themeluesi i Akademis s Voskopojs, qndrimi n krye tpeshkopats s Gor-Mokrs i Arsen Vakos, me origjin nga Potkozhani iMokrs, nga familja e t cilit rrjedhin piktort e familjes s Zografve, etj.

Kjo ngritje e veant e nivelit shoqror-kulturor t Kors, e lidhur meringjalljen e traditave t vjetra n prgjithsi n vendin ton, krijon premisat prlindjen n zonn e Kors t nj shkolle t pikturs lokale nga artist vendas,kryesisht korar. Ksaj shkolle i detyrohet pjesa m e madhe e krijimtarispikturale t vendit ton gjat shekujve XVIII e XIX (mbi 30 ansamble tpikturs murale, prve ikonash t panumrta).

Si themelues e kryemjeshtr i shkolls s Kors paraqitet piktori DavidSelenicasi, i cili ka shum t ngjar t jet nga Selenica e Kolonjs [4]. Sibashkpuntor t drejtprdrejt t kryemjeshtrit njohim vetm dy piktor meemrat Kostandin dhe Kristo. Veprimtaria e filluar nga David Selenicasi pasohethistorikisht nga Kostandin Shpataraku [5], nga piktort korar Kostandin eAthanas Zografi [6], nga bijt e tyre Terpo dhe Efthim Zografi [7] dhe ngapiktort prej Grabove Gjergj e Joan Cetiri, me bijt e niprit e tyre Naunin,Gjergjin, Nikolln, Ndinin [8].

Kt grup piktorsh e bashkojn n nj shkoll nj varg karakteristikashthemelore n art, e bashkojn nj varg ndikimesh e huazimesh n teknikn epikturs, n kopijmin e skenave, tipave, detajeve pikturale etj., q kalojn ngamjeshtrit m t moshuar te m t rinjt, nxnsit e tyre. Si nga burimetepigrafike [9] ashtu edhe nga gojdhnat lokale, q ruhen deri m sot, rezulton semidis antarve t ktij grupi artistsh ka qen nj varg piktorsh q kan qenjo vetm nxns t mjeshtrve m t moshuar, po edhe bij ose nipr t tyre dhekan punuar n mjaft ansamble bashkrisht me mjeshtrit, n fillim si nxns,n punime teknike t dors s dyt, m von si bashkpuntor, dikush npikturn murale, dikush n ikonat, simbas prirjes.

Kshtu p.sh. si nxns t drejtprdrejt t David Selenicasit paraqitenKostandini dhe Kristoja, q ka t ngjar t ken qen t rinj t talentuar ngaKora ose Voskopoja. N koh t Davidit fillon aktivitetin si piktor i riKostandin Shpataraku. Pak vjet m von m 1744, po ky piktor angazhohet mepages nga esnaft e Voskopojs pr t punuar ikonat e kishs s Ardenics, nt njtjn koh kur Kostandini e Athanas Zografi punojn pikturn murale tksaj kishe [10]. Terpo dhe Efthim Zografi kan punuar pr nj koh t gjat meprindt e tyre si nxns t thjesht e n mnyr anonime. M 1782 pr her tpar Terpoja firmon si bashkpuntor me t jatin, Kostandin Zografin, npikturn murale t kishs s Libofshit. Kisha e katundit Vanaj sht punuar ngapiktort Gjergj e Joan Cetiri. Nj legjend e ktij fshati dshmon se piktort eksaj kishe kan qen nxns t piktorve, q patn punuar kishn e manastiritt Ardenics dhe at t Libofshit, d.m.th. se kan qen nxns t Zografve.

T gjitha kto e bjn t qart q ktu nuk kemi t bjm me artist tshkputur, pa ndonj marrdhnje midis tyre, po kemi t bjm me nj procesformimi e trashgimie, q transmetohet n mnyr t organizuar nga msuesi tenxnsi, nga babai te i biri, duke ruajtur karakteristikn themelore t artit tngritur nga artistt m t talentuar t shkolls e duke imituar n raste tpanumrta veprat m t bukura t realizuara nga kta artist.

Nga David Selenicasi ruhet vetm piktura e Baziliks s shn Kollit tVoskopojs, e punuar gjat periudhs 1722-1726 me ndihmn e Kostandinit et Kristos. Mbishkrimi i Kishs, ka shum t ngjar i shkruar nga kta dy tfundit, pohon se kisha sht pikturuar ... nga vurca e holl dhe elegante egjithoshenarit David Selenicasit .... Fakti q nga piktor Davidi ruhet vetm njansambl, ndr t tjera mund t ket lidhje edhe me rrethanat shkatrruese tkohs, q kishat e Voskopojs, nga 24 n shek. XVIII, i reduktuan deri m 7.

Veprimtaria e Kostandin Shpatarakut [11] shtrihet gjat periudhs 1726-1767.Prve ikonave t shumta, nga ky piktor ruhet sot vetm piktura murale ekishs s manastirit t shn Marens si edhe disa fragmente pikturash n kishate Llangs. Kt piktor ne, deri sa nuk patm zbuluar ende pikturn e tij murale,e patm konsideruar pa e thelluar shum shtjen, si nj ndjeks t pikturs sAthosit [12]. Me zbulimin e studimin e pikturs s tij murale n manastirin eShn Marens [13], ne arritm t nxjerrim n dukje tiparet teknike e artistike tveprs s tij si nj nga ndjeksit e shkolls s Kors.

Veprimtaria e piktorve korar Kostandin dhe Athanas Zografit, q n vetvetesht shum e madhe, si n pikturn murale si dhe n ikona, dhe shtrihet edhejasht kufijve t atdheut ton, dihet se prfshihet n periudhn 1744-1783 [14].Nga piktort Zograf, prve ikonash t panumrta, trashgojm mbi 10ansamble pikturale murale. Mbas nj studimi krahasues t materialeveepigrafike e pikturale t botuara nga autori grek Pelekanidhi [15] ne erdhm nprfundim se aktivitetit t piktorve korar Kostandin e Athanas Zografit, tnjohur deri m sot brenda dhe jasht atdheut, duhet t' i shtohen edhe dyansamble pikturale, q ndodhen n dy kisha t Presps n Greqi, dhe se fillimi iaktivitetit t ktyre piktorve duhet t ohet m 1741, n vend t vitit 1744 [16].

Veprimtaria e Terpos, t birit t Kostandinit dhe e Ethimit t birit t AthanasZografit zhvillohet gjat periudhs 1792-1819 [17]. Veprimtaria e piktorvegrabovar, q prfshijn dy breza piktorsh t nj familjeje, sht edhe kjo mjafte madhe n ikona e piktura murale dhe shtrihet gjat periudhs 1792-1866 [18].Nga kjo veprimtari ruhen sot rreth 12 ansamble pikturale. Me piktortgrabovar mbyllet tradita e pikturs kishtare t vjetr n vendin ton.

Piktura e shkolls s Kors mbshtetet mbi traditn e pikturs son mesjetare,e cila nga ana e saj kishte prpunuar ndikimet e shkolls maqedone t periudhspaleologiane. Kjo del e qart po t krahasohen p.sh. apostujt e pikturuar ngaDavidi n shn Koll t Voskopojs me ata q ngurojn n skenn Fjetja eshn Mris t kishs s Ristozit t Mborjes, e cila ruan piktura t shek. XIVnga m t mirat q kemi. Del e qart q piktor Davidi e ka njohur thell artin eperiudhs paleologiane t vendit ton, e ka asimiluar at dhe mbi traditn evjetr talenti i tij i madh ngriti nj shkoll t re.

Por piktura e shkolls s Kors ngrihet n rrethana historike t veanta prvendin ton, q favorizojn krijimin e nj tok tiparesh t reja e specifike, tipareq, duke u nisur nga kryemjeshtri David Selenicasi, vazhdohen e zhvillohen ngapiktort e tjer pas tij. Kaq specifike e t theksuara jan kto tipare t reja sa,megjithq trashgimia nuk kalon n t gjitha rastet nga mjeshtri tek nxnsi

ose nga babai tek i biri, prap se prap ato formojn nj fizionomi t prcaktuar,q prbn karakteristikn e nj shkolle t vrtet.

Nga tradita e vjetr, piktura e shkolls s Kors trashgon nj varg elementesh,si edhe t gjitha shkollat e tjera postbizantine. Kto elemente t trashguarajan tematika e kishs lindore, ciklet ikonografike t ksaj tematike t krijuaragjat historis s Kishs, pikturimi i cikleve me an brezash horizontal, nfillim pa i ndar skenat (Davidi, Zograft n shn Thanas t Voskopojs), si nshkolln maqedone, kurse m von duke i ndar skenat n katror (Shpataraku,Zograft, Grabovart), mnyra grafike e skematike e dhnjes s objektevetarkitekonike, gj q vrehet n mnyr m t theksuar te Zograft e teGrabovart, kurse m pak te Shpataraku.

Po piktura e shkolls s Kors, si nj rrym artistike m vete, e ndryshme ngaato t shkollave t tjera postbizantine, ka si karakteristik t saj t re, elementet qarta e t theksuara t stilit realist. Kto elemente i referohen ndrtimitnatyral t figurave, fryms realiste e liris s kompozimit n ndrtimin e shumskenave, n krijimin e portretit vendas, n prdorimin e elementeve etnografikee folkloristike shqiptare, etj.

N pikturn e shkolls s Kors linjat prkufizuese t figurave paraqiten tlehta, t lira e t sakta, kshtu q vizatimi del natyral dhe pa sforcime. Konturetq prkufizojn pjesn e fytyrs, si hundn, vesht, buzt, etj., hijet q nxjerrinn reliev pjest e vogla t muskulaturs s fytyrs, paraqiten t buta e t lehta,dshmojn pr nj teknik q i pajis fytyrat me nj plastik natyrale. (Vshtrofig. 1). Tipet jan ndrtuar me individualitet t dalluar e origjinal. Por jo vetmkaq: fytyrat e pleqve me hund t gjr e t trash, me sy t mdhenj e vetullaprgjysm t thinjura, t varura mbi syt, me mollza t theksuara leht,dshmon qart pr tipare t natyrs s popullit ton. Kjo shihet qart nveorit e portretit t ktitorit t kishs s shn Kollit t Voskopojs q kapunuar Davidi (Fig. 2) veori q e gjejm edhe n figurat e shenjtorve t poktij piktori n muret e kishs s lartprmendur t Voskopojs. Tiparet vendsemund t' i gjejm leht n syt, hundt, ballin e profet Isais, t mbjellsit tfars, (Fig. 3) t jerarkve, si t Shn Kollit, e n shum tipa t tjer.

Disa tipa t Davidit, si jan grat mirprumse (Fig. 1), t gjunjzuara npozicion adhurues, n skenn mos m prek, apostol Filipi e Jud Iskarioti nskenn Kungimi i apostojve Gabrieli (Fig. 4), Romano Melodhoi (Fig. 5) eSolomoni i urt jan arritur aq t hirshm e t kolm, me aq ndjesi e njomshti,sa q mund t thuhet me siguri se ata s' kan asgj t prbashkt me traditn epikturs s vjetr t Kishs Lindore. Kta tipa, pa ndonj element t stilit

ikonografik, paraqesin ekzemplar t gjall t popullit ton, t prjetsuar ngavurca e piktor Davidit n muret e kishs s shn Kollit t Voskopojs.

Gama e ngjyrave n t gjith piktort e shkolls s Kors paraqitet e elt,dlirt. Megjithse jo fort i pasur nga koloriti, prpunimi i ngjyrave te Davididshmon pr nj teknik m t lart se te pasardhsit e tij. Ngjyrat Davidi iprdor t buta e t ndjeshme, n disa raste me tone pak m t rnda dhe mekontraste, sidomos n skenat me ngjarje ceremoniale, si p.sh. n Vajtimin eprmbivarrshm, ku Josefi sht dhn me imation t gjelbr, me pala e rrudhat errta mbi sfond t verdh n oranzh. Pr rrobet Davidi prdor edhengjyrn e prasit t elt, t ciln e kombinon me t gjelbr e t verdh.

Shtresn e par t fytyrs piktort e shkolls s Kors e punojn me t gjelbrt leht si m t kaltrt (Zograft kalojn n gri). Pjest e fytyrs i ndrtojn meokr e hije t gjelbr si m t kaltrt. Te Davidi karnacioni paraqitet okr mepak t kuqe, kurse te piktort e tjer okr n gri. Konturet e pjesve t fytyrs,t hundve, t buzve e t gishtave, Davidi dhe Shpataraku i punojn me kafet elt n oranxh, gj q e theksen m tepr vizatimin, kurse piktort e tjerme kafe m t errt. Mjekrn e disa jerarkve piktort e ksaj shkolle e punojnt gjr e rrumbullakoshe, gri n t kaltrt t leht, me pak theksime kafeje telt, teknik q u jep atyre formn e nj shtllunge prej qimesh t buta si tmndafshta.

Punimet e shkolls s Kors paraqiten me kolorit gadi t njjt. Bnprjashtim Davidi, te i cili ngjyrat jan m t gjalla.

N pikturn e shkolls s Kors nj karakteristik stili formon edhe shprehjapsikologjike e fytyrs. Gjendja e brendshme shpirteror jepet ndrmjet nj farekspresioni e mimike t jashtme q sht e prbashkt te t gjith kta piktor.

Sigurisht kompozimi i skenave dhe sistemimi i figurave n t sht marr ngatradita e vjetr, por piktort e shkolls s Kors n kt problem kan dhnelemente origjinale, kan futur nj far lirie, sidomos n mnyrn natyrale elogjike t sistemimit t figurav, me gjeste e lvizje origjinale t hirshm,elemente qe i gjallrojn skenat e i veshin ato me nj frym realizmi. Kjovrehet p.sh. n skenn e shrimit t t verbrve, ku Krishti, duke qndruarn mes t skens n mnyr shum natyrale, i prek me dor syt e t verbrit tgjunjzuar prpara tij, ndrsa apostojt, me qndrim t anuar n mnyr shumnatyrale, vshtrojn ngjarjen. Shum bukur sht realizuar kompozimi i skenskungimi i apostojve, (Fig. 6) sidomos pozicioni i apostoll Filipit, me koknkthyer nga prapa pr t vshtruar Judn q largohet nga shoqria. Lidhur me

kompozimin e skenave vm n dukje se cikli i legjends s shn GjonVladimirit, i nj figure t marr nga kishtaria vendse e q ka ekzekutuarKostandin Shpataraku, sht nj konceptim origjinal i shkolls s Kors.

Skenat e pikturs s shkolls s Kors i karakterizon edhe nj ndjenjdramatizmi, q shpesh her shprehet n mnyr t shkatht, plot dinamizm.Kjo vrehet sidomos n skenn Puthja e Juds, ku figurat nga t gjitha antjan dhn n veprim kundr figurs qendrore, Krishtit (Davidi dhe Zograft).Temperamenti i gjall e dinamizmi i theksuar vrehen edhe n shum skena tmartirve; neve na duket se kjo karakteristik sht m tepr e theksuar teZograft. Si shembll po sjellim skenn Kthimi i magve, ku magt rendinmbi kuajt e tyre me lvizje shum dinamike, si dhe skenn Hyrje e Krishtit nJerusalem, ku apostojt gjithashtu shquhen pr pozicione dinamizmi ttheksuar.

N pikturn e shkolls s Kors arrihet mir dhe punimi i figurave nperspektiv, si shihet p.sh. n Shrimi i t demonizuarve, punuar ngaZograft, n shn Thanas t Voskopojs.

Shum karakteristike jan pr pikturn e shkolls s Kors elementetetnografike e folkloristike, t cilat i japin asaj nj karakter krejt vendas. Kshtup.sh. n brezin e shenjtorve n kmb, krahas shenjtorve t mdhenj, piktortradhisin shenjtor shqiptar, si p.sh. shn Jan Kukuzelin nga Durrsi e shnNikodhim Vithkuqarin, punuar nga Zograft, ose shn Gjon Vladimirin punuarnga Kostandin Shpataraku, t cilin piktori e quan dhe mbret t shqiptarve. Memjaft interes paraqiten edhe portretet e bashkkohsve shqiptar q kan disanga piktort e ksaj shkolle, si p.sh. portretet e ktitorve t kishave tVoskopojs e t Oparit (Fig. 2), me stoli arkondi t kohs, me dolloman derin fund t kmbve, me brez dhe mbi t nj qyrk t madh luksoz, me gzof ngabrenda, me fes prej cohe e plhure t kuqe dhe me pandofle. Oparakut i janvesh opinga lope. T dyja kto figura paraqisin portrete t gjalla, me t gjithatiparet karakteristike t banorve t krahinave t Kors e t Oparit. N ktoportrete t para tipike shqiptare, plastika njerzore ka arritur nj shprehje tplot dhe krejt realiste. Nga Zograft e Grabovart, shn Nikodhim Vithkuqaridhe tregtart n skenn e Apokalipsit Djegja e Babilons (Fig. 7) jan dhnme veshjen karakteristike t pasanikve voskopjar t kohs. Karl Topin (Fig.8), princin shqiptar t shek. XIV, Kostandin Shpataraku megjithse e ka veshurme dollam prej princash bizantin, e ka stolisur edhe me dy mng t varuranga prapa, q jan elemente t njohura t veshjes shqiptare.

N pikturn e shkolls s Kors elementet etnografike dhe motivetfolkloristike jan t shumta. Kshtu p.sh. bariu (Fig. 9) dhe mbjellsi i fars(Fig. 3) jan punuar nga Davidi me orape, opinga e torb, karakteristike tkrahins s Kors. Interesant sht nj ikon e Kostandin Shpataraku meskenn Lindja e Shn Mris, n shn Mri t Ardenics, e cila paraqet njgrua q nga njra an tjerr lesh prej nj furke dhe nga ana tjetr tund nj djepeme nj fmi, ose vallja myzeqare n skenn Dasma n Kana t Galiles, qhidhet nga dy djem veshur me veshje vendi e punuar nga piktort Zograf.

Kryemjeshtri i shkolls s Kors mbetet piktor David Selenicasi, i cili sht njndr prfaqsuesit m t talentuar t pikturs postbizantine n vendin ton.Piktort e tjer t ksaj shkolle imitojn e ndjekin kryemjeshtrin, megjithseasnjri nga ata nuk e arrin artistin e madh. Imitimi i veprs s Davidit shihetqart n zgjidhjen e shum problemeve artistike, bile edhe n ndrtimin etipave. N ndrtimin e fytyrave, piktort e ksaj shkolle ndjekin kryemjeshtrinn punimin e syve t mdhenj me bebe t zez mbi nj irid kafeje e nj retint bardh me pak hije gri t leht, duke i dhn kshtu volum kokrdhokut.Vetullat i punojn prej kafeje t errt me dy-tri viza t holla t zeza, bile n disafigura dhe me hund t mbushura (Zograft n prgjithsi hundt i punojn tprehta). Te Zograft mund t themi se m shum se te t tjert, vihen reelemente t tradits s lasht.

Prsa i prket imagjinats krijuese dhe vlers artistike t veprimtaris pikturale,ndr piktort e shkolls s Kors, pas David Selenicasit, renditen AthanasZografi dhe Joan Cetiri. Piktort e tjer t ksaj shkolle jan t nj niveli m tult, si n teknik, ashtu edhe n art. Nj degradim i theksuar i aktivitetitpiktural vihet re te t bijt e niprit e Grabovarve, ku arti katandiset thuajse nnj zejtari, e me t cilt merr fund edhe piktura e stilit postbizantin n vendinton.

Piktura e shkolls s Kors, me tiparet realiste q e karakterizojn, qndronshum prpara pikturs t shek. XVIII e fillimit t shek. XIX, e cila, si nmanastiret e Athosit, ashtu edhe n vendin ton paraqitet si shablone. Artistt eshkolls s Kors duhet ta ken njohur artin e Athosit. Disa prej tyre, siZograft, kan punuar edhe vet n ato manastire [19], por ndikimet e artit tAthosit n shkolln e Kors ne i shohim t pakta. Simbas mendimit ton,baza e artit piktural t shkolls s Kors mbetet tradita e artit vendas tshkolls maqedone n periudhn paleologiane, e cila shkoll gjat erekut tpar t shek. XIV sht zhvilluar edhe n manastirin Protaton t Athosit [20]. Nt mir t pikpamjes son paleologiane t shkolls s Kors mendojm seflasin edhe disa tipare t ngjashme q konstatohen midis freskave t manastirit

Protaton dhe atyreve t David Selenicasit, (krahaso shn Profimin e Protatonitme shn Stefanin e Davidit).

Nga piktura e shek. XIV, vepra e Davidit ton dallohet pr stilin m realist em natyral, sidomos n prkufizimin e figurave me nj linj m t but, npunimin e pjesve t fytyrs me hije t lehta, n dhnjen n mnyr m plastiket detajeve, t nuancave t fytyrs, n paraqitjen e fytyrave m t ndijshme e mreale. Megjithkt, koloriti te shkolla e Kors paraqitet n prgjithsi m ivarfr se ai i pikturs s shek. XIV. Nga Athosi ndofta piktort Zograf janinfluencuar n konceptimin e skenave t cikleve t Apokalipsit n kishat eVoskopojs, skena t zhvilluara n Athos gjat periudhs s pushtimit turk [21].

Shum larg qndron piktura e shkolls s Kors, prej asaj t shkolls sKrets, prandaj nuk e shohim me vend ktu t bjm krahasimin e dyshkollave. Do t themi vetm se me gjith hapat drejt realizimit q bnpiktort e shkolls s Kors, ata u jan shmangur disa inovacioneve tguximshme, q konstatohen n shkollat e huaja, si n at t Krets e nshkolln e quajtur Joniane.

Po piktura e Kors, me tiparet e saj karakteristike anon shum nga piktura eOnufrit ose shkolla e Beratit. Dihet se t dyja kto shkolla vendase zhvillohenmbi t njjtn baz e tradit t vjetr, mbi artin e shkolls maqedone tperiudhs paleologiane. Kto dy shkolla vendase, ndonse zhvillohen n shekujt ndryshm e n periudha historikisht t largta, paraqesin mjaft tipare tprbashkta, sepse ngrihen mbi t njjtn tradit. Elementet e prbashkta tktyre shkollave ne i shohim n dhnjen e sfondit shkmbor e arkitektonik, nmnyrn e kompozimit t skenave dhe n paraqitjen e tyre me gjallri ttheksuar, n kombinimin dhe prdorimin e ngjyrave dhe n prvetsimin e disatipareve t reja, t krijuara nga Onufri, sidomos n ndrtimin e tipave. Onufrirealizon kthesn e par n artin e stilit postbizantin t vendit ton drejtrealizimit. Kt kthes e on m tej Davidi, te vepra e t cilit bie n sy edhenjfar ndikimi nga arti bashkkohs i Perndimit, ndikim q sht rrjedhim imarrdhnjeve ekonomike e kulturore t vendit ton me vendet perndimoregjat shek. XVIII. Te Onufri vrehet nj mjeshtri e rrall n plastikn egjallrin e figurave, arti i tij linjat prkufizuese t pjesve t fytyrs i ka m tforta e m t theksuara. Shprehjet psikologjike jan m t fuqishme dhe koloritim i pasur dhe m intensiv te Onufri, porse te Davidi ndrtimi i fytyrave kanuanca m realiste, m t ndjeshme e t *lme, ato paraqiten si portrete t gjalla,pa gjurmat ikonografike q shprehen te Onufri.

Piktura e shkolls s Kors, me tiparet e saj realiste e me stilin e saj origjinal,ndryshon nga piktura e shkollave t tjera postbizantine n Shqipri, vendase oset huaja. Kryemjeshtri e themeluesi i ksaj shkolle, David Selenicasi, paraqitet sinj talent i fuqishm, si artist i nj kalibri t madh n artin kishtar lindor nprgjithsi, sidomos gjat shek. XVIII, athere kur arti kishtar n Ballkan ishtegati n dekadenc t plot.

Fig. 1 - Nj nga grat mirprurse, detal nga skema Mos m prek pun eDavid Selenicasit, n Shnkoll t Voskopojs.

Fig. 2. - Portreti i kritorit t Kishs s Shnkollit n Voskopojs, pun e DavidSelenicasit.

Fig. 3. - Mbjellsi i fars, pun e David Selenicasit, n Shnkoll t Voskopojs.

Fig. 4. - Gabrieli, pun e David Selenicasit n Shnkoll t Voskopojs.

Fig. 5. - Figure shenjti, pun e David Selenicasit n Shnkoll t Voskopojs.

Fig. 6. - Kungimi i apostujve, detal, pun e David Selenicasit, Shnkoll tVoskopojs.

Fig. 7. - Tregtart, detal nga skena djegja e Babilons, pun e Kostandin eAthanas Zografit n Shnthanas t Voskopojs.

Fig. 8. - Karl Topia, detal ikone, pun e Kostandin Shpatarakut n Manastir tArdenics.

Fig. 9. - Bariu, detal, pun e David Selenicasit, ne Shnkoll t Voskopojs.

[1] Popa, Th., Onufre une figure eminente de la peinture medievale albanaise, StudiaAlbanica, Tiran, 1966, nr. 1, f. 291

[2] Popa, Th., Considrations gnrales sur la peinture postbyzantine en Albanie, nCommunaut et diversit de lart des pays balkaniques (XVIe S. Debut duXVIIIe S.), Sofia 1966, f. 48

[3] Popa, Th., Mbishkrimet e kishave t Shqipris, Tiran 1966, nr. 344, 62 etj. (nshtyp)

[4] Popa, Th., Considrations gnrales sur la peinture postbyzantine en Albanie,Communaut et diversit de lart des pays balkaniques (XVIe S. Debut duXVIIIe S.), Sofia 1966, f. 48. Puzanova V. Shnime mbi artin shqiptar n shek.XVIII, *. shk. shoq. nr. 1, 1957. Puzanova V. Prap mbi artin shqiptar t shek.XVIII, * aty, nr. 2, 1958.

[5] Popa, Th., Piktor Kostandini prej Shpati, Bul. shk. shoq. nr. 4, 1955.

[6] Popa, Th., Piktort korar Kostandin e Athanas Zografi dhe freskat e tyne * skenat eApokalipsit, Bul. shk. shoq. nr. 1, 1959.

[7] Popa, Th., Piktort mesjetar shqiptar, Tiran, 1961.

[8] Popa, Th., Piktort Grabovar etiri nga familja Katro, Bul. shk. shoq. 3. 1960.

[9] Popa, Th., Mbishkrimet e kishave t Shqipris, Tiran 1966, nr. 344, 62, etj. (nshtyp)

[10] Popa, Th., Po aty.

[11] Popa, Th., Piktor Kostandini prej Shpati, Bul. shk. shoq. nr. 4, 1955.

[12] Popa, Th., Considrations gnrales sur la peinture postbyzantine en Albanie, nCommunaut et diversit de lart des pays balkaniques (XVe S. Debut duXVIIIe S.), Sofia 1966, f. 48

[13] Popa, Th., Piktura e kishs s manastirit t shn Marens n Llang t Mo*s, Tiran1965, (studimin i pabotuar).

[14] Popa, Th., Piktort korar Kostandin e Athanas Zografi dhe freskat e tyne *e skenat eApokalipsit, Bul. shk. shoq. nr. 1 959.

[15] Chatzidakis M., Contribution ltude de la peinture postbyzantine, * . , , 1960.

[16] Popa, Th., T tjera aktivitete jasht kufijve tatdheut ton t piktorve KorarKostandin e Athanas Zografi t paidentifikueme deri m sot. Tiran 1967 (n shtyp).

[17] Popa, Th., Piktort mesjetar shqiptar, Tiran 1961.

[18] Popa, Th., Piktort grabovar Cetiri nga familja Katro, Bul. shk. shoq. nr. 1. *61

[19] Uspeuski, Periudha e dyt n manastiret e Athosit, Mosk, 1888 marrur nga *logjiKurila: , 1935, f. 29; si dhe nga vet*imet e Kurills n t njjtn vepr, f. 29.

[20] Xyngopulos A. Thesalonique et la peinture macedonienne, Athnes, 1955.

[21] Chatzidakis M., Contribution ltude de la peinture postbyzantine, n Le *-septime anniversaire de la prise de Constantinople, Athnes, 1953.