JOS ORTEGA Y GASSETSEVG STNEBir Konuya eitli YaklamlarNGLZCEDEN EVREN: YURDANUR SALMANYKYCogito - 42 ISBN 975-363-213-4Sevgi stne / Jos Ortega y Gassetzgn Ad: Estudios sobre el Amoreviriye esas olan metnin ad: On Love, aspects of a single themengilizceden eviren: Yurdanur Salman1. bask Haziran 19952. bask: 2000 adet, stanbul, Haziran 1996Yayna Hazrlayan: Birhan KeskinTasarm: Mehmet UluselOfset Hazrlk: Nahide DikelDzelti: Birhan KeskinYayn Koordinatr: Aslhan DinBask: efik Matbaas Yap Kredi Yaynlar Ltd. ti., 1995Trke evirinin tm yayn haklan sakldr.Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla Yap Kredi Yaynlar Ltd. ti.Yap Kredi Kltr Merkezistiklal Caddesi, No: 285 Beyolu 80050 stanbulTelefon: (0-212) 293 08 24 Faks: (0-212) 293 07 23SEVG STNEJose Ortega y Gasset; (9 Mays 1883-18 Ekim 1955) Madrid ve Alman niversitelerinde okudu. 1910'da doduu kente (Madrid) dnerek metafizik profesr oldu. eitli dergiler kar spanya'da kltr ve edebiyat yeniden canlandrma hareketinde nemli bir isim oldu. La Revista de Occidente bu dergilerin en tannmdr. savan kmasyla spanya'dan ayrlan Gas sonra Arjantin'de yaad.Yaamnn son yllarnda tekrar ispanya'ya dnd ve 1955'de Madrid'te ld. Ne syledii kadardiine de nem veren bu spanyol filozof, Camus'ye gre"Nietzsche'den sonra belki de en byk Avrupal yazar"dr.Bir aficionado'dur. Bir entelektel torero olma eilimindedir. Bir felsefeci olarak ok fazla hayata ilikindir. Bu yzden hep eletirilir. Ama o, susmak ve salt felsefe yapmak yerine hep konuur. Her ey zerine: Ak, kadnlar, spanya, Anne de Noailles'in i ri, Roma imparatorluu, nfus patlamas ve baka ne varsa. Bir srgn ama lkesinin gemiiyle, buge yarnyla samimiyetle ilgili bir spanyol: Avrupa'da da kendini evinde hisseden bir dnya insan. nk Gasset, bir k, bir konser izleyicisi, bir boa grei merakls, bir maayn zamanda.Balca yaptlar: Adn el paraso (1910: Adem Cennette), Meditaciones del Quijote (1914:Kiot zerine Dnceler), El tema de nuestro tiempo (1923: amzn Konusu), Espaa invertebrada Omurgasz spanya), La Rebelin de las masas (1929: Kitlelerin Ayaklan). Gasset'in bitiremedii byk yaptnn derslerinde de kulland uzun bir blm 1957'de El hombre y la gentedamlar) adyla yaynland.Ortega y Gasset'in Trkedeki ilk kitab 1992 ylnda Tarihsel Bunalm ve nsan ad altnda olarak Metis Yaynlar'ndan kmt.NDEKLERISevginin zellikleri 7IIStendhal'da Sevgi 15IIISevgide Semenin Pay 53IVSantillana Markizi'nin Portresi nnde Dnceler 83VArkada Geyik Bulunan Doa Grnm 91VISalome'nin Portresi 101VIIlgin Erkein Ruhsal Yapsna Doru 105ISevginin zelliklerie "ak ilikileri"nden deil de sevgiden sz ederek balayalm. "Ak ilikileri"erkeklerle kadnlar arasnda geen olduka rastlantsal yklerdir. Bu ilikilere katlan sayn, ilikinin gelimesini ylesine karmaklatrr, ylesine arap sana evirir ki "ak ilikerek anlamda sevgi dnda her ey karr. "Ak ilikileri"ni, bu ilikilerin bin bir renklintn ruhbilimsel zmlemeden geirmek ok ilgin olacaktr; ama gerek sevginin ne olduunen yola koyulursak pek bir yere varamayz. Bundan baka, sevgi incelemesini yalnzca erkeklerle kadnlarn birbirleri iin gelitirdikleri duygulara indirgemek, konuyu daraltmak olur; kald ki Dante, gnele teki gezegenleri sevginin ynettiine inanyordu.Bu astronomik boyutlara kmadan, sevgi olgusunu kendi iinde tad eitli ynlerden ele aler erkek olarak kadn, kadn olarak da erkei sevmekle kalmayz; sanat ve bilimi de severiz; anne ocuunu sever; dindar kii Tanr'y sever.Sevgi nesnelerinin sonsuz eitlilii ve birbirinden uzakl, sevgiyi oluturan belli zellike nitelikleri dnrken uyank olmaya gtrmelidir bizi; bunlar sevginin kendisinden deil desevilebilecek deiik nesnelerden gelen zellikler ve nitelikler olabilir.Yllardr ak ilikileri zerine ok fazla, sevgi zerineyse ok az ey sylenegelmitir. Ogrkemli Yunan andan bu yana, her a kendine gre yce bir duygu kuram gelitirmi olsa dki yzyldr ortada byle bir kuram yoktur. Eski dnya Platon'un dnyasna, bunun sonucu olarak da Stoaclar'n retilerine gre belirlenmiti.Ortaa'da St. Thomas'la Araplar'n retileri benimsendi; XVII. yy'da da Descartes'la Spinoza'nn tutku retileri byk bir heyecanla incelendi.7Gemiteki byk dnrlerin hibiri bu konuda kendi kuramn gelitirmeden edemedi. Gene de ygular yce bir biemle dizgeletirmeyi baaran ustalar olamadk hibir zaman. Ancak son zamanlarda Pfnder ve Scheler'in yaptlaryla bu sorun yeniden gndeme geldi. Arada geen sredeyse, i benliimiz gittike karmaklat, alglarmz daha bir bilendi.Duygularla ilgili eski kuramlar bugn kendimize uygulamann yetersiz kalaca ortadadr. St. Thomas'n, Yunan geleneini zetleyerek bize aktard sevgi fikri aka yanltr. Ona grefret, arzunun, itahn ya da ehvetin iki deiik biimidir.Sevgi, iyi olduu srece iyi bir eye kar duyulan arzudur -concupiscibile circa bonum(*); olumsuz bir arzu olan nefretse, ktln yadsnmasdr- concupiscibe circa malu(**). XVIII'a dek ruhbilimin bana dert olan itahlarla ya da arzularla duygular arasndaki o kargaa bylece aklanm olur; ayn kargaaya, bu kez estetik alanna aktarlm olarak Rnesansz. Nitekim Muhteem Lorenzo, "L'amore un appetito di bellezza"(***) diyor.Oysa sevginin zn oluturan eyin elimizden kayp gitmesini nlemek iin yaplmas gereken e ayrmlardan biri budur. zel yaamlarmzda, sevgi lsnde bereketli baka bir duygu yokturi giderek dourganln simgesi bile olur. nk kiinin sevgisinden pek ok ey doar: arzu, , eylem. Bununla birlikte, bir tohumdan kan rnler gibi, sevgiden doan bu eylerin hepsi sevgi deildirler ama onun varln ngrrler. Elbette sevdiimiz eyi u ya da bu biimde ; te yandan sevmediimiz pek ok eyi, bizi duygusal bakmdan hi ilgilendirmeyen eyleri de isteriz. yi bir arab arzulamak onu sevmek anlamna gelmez; bir esrar tutkunu da, zararl etkileri yznden nefret eder ama gene de arzular esrar.Bununla birlikte, sevgiyle arzu arasnda bir ayrm gzetmek iin daha salam ve daha ince bir neden vardr. Bir eyi arzu etmek, kukusuz o eye sahip olmaya doru ilerlemek demektir ("sahip olmak" burada bizim bir paramz olmasn istemek anlamndadr). Bu nedenle arzu, doyurulur doyurulmaz sner, doyumla birlikte sona erer. Oysa sevgi sonsuza dek doyumsuz kalr. Arzunun edilgen bir zellii vardr; bir eyi arzu ettiimde, aslnda arzu etti ey o nesnenin bana gelmesidir._______________(*) concupiscibile circa bonum: iyinin olann ekim gc; iyinin ekicilii (.N.) (**) concupiscibile circa malum: ktnn ekim gc; ktnn ekicilii (.N.) (**') "L'amore e un appetiezza.": "Sevgi gzele duyulan itahtr." (.N.) 8Yerekiminin merkezi olarak ben, her eyin benim nme dmesini beklerim. leride greceimizi sevgi, arzunun tam tersidir, nk batan sona etkinliktir. Sevgide, nesnenin bana gelmesi yerine, ben nesneye giderim ve onun bir paras olurum. Sevgi eyleminde iki kii kendilerinin dna karlar. Belki de doann insana, kendisinin dna kp baka bir nesneand en yce etkinliktir sevgi. O bana doru gelmez, ben ona doru ekilirim.Sevgi zerine derinliine dnen ve belki de gelmi gemi en byk erotik yaratllardan bilan St. Augustine, sevgiyi bir arzu ya da bir itah olarak yorumlayan gr amay zaman zaman baarr. Bylece, lirik bir anlatmla: Amor meus, pondus meum: illo feror, quocumque feror. "Sevgim benim arlk merkezimdir; o nereye giderse, ben de oraya giderim,"der. Sevgi, sevilen eye doru bir ekilmedir.Spinoza bu yanl dzeltmeye alt; itahlar bir yana brakarak sevgiden doan kane duy temeli olduunu syledi; ona gre sevgi, mutlulukla o mutluluu yaratan nedenin birlemesinden douyordu; bunun tersine, nefret de zntden ve o zntnn kaynan bilmekten douyor ya da birini sevmek, yalnzca mutlu olmak, ayn zamanda mutluluumuzun o ey ya da kiiden geldiini bilmek demekti. Burada da gene sevginin, getirebilecei olas sonularla kartrruz. Sevenin, sevgilisinde mutluluk bulduundan kim kuku duyabilir? Oysa sevginin bazen ok ackl, lm kadar ackl -yce ve lmcl bir ikence- olduu da kuku gtrmez. Dah kendini bir bakma ekebildii aclar ve straplarla belli eder; en iyi bunlarla llr ve anr. Seven kadn, ilgi grmemektense, sevgilisinin kendisine ektirecei aclar yeler. Portizli rahibe Mariana Alcoforado'nun, vefasz sevgilisine yazd mektuplarda yle tmcelere rastlarz: "Bana yaattn mutsuzluklar iin yreimin derinliklerinden teekkr ediyorum sana;tanmadan nce yaadm sakin gnlerden nefret ediyorum."Tm dertlerimin zmnn nerede yattn aka biliyorum. Seni sevmekten vazgetiim an bunden kurtulurum. Ama zm m bu! Hayr, seni unutmaktansa ac ekerim, daha iyi. Ah! Acaba elimde mi bu benim? Bir anlna bile seni sevmemeyi istemekle sulayamam kendimi; eninde sonunda sen, acnmaybenden daha ok hak ediyorsun, nk Fransz sevgililerinin sana baladklar tm o bo zevkktansa, benim ektiklerimi ekmek ok daha iyidir." lk mektup yle bitiyor: "Hoa kal; beniep sev ve bana daha byk straplar ektir." ki yzyl sonra da, Mademoiselle de Lespinasse diyor: "Seni, insann sevmesi gerektii gibi seviyorum: umarszca."9Spinoza'nnki dikkatli bir gzlem deildir: Sevgi, mutluluk deildir. Vatann seven kii, onun urunda lebilir; bir aziz de sevgisinden tr cann verebilir. Bunun tersi de dorudur; kdi kendisinden zevk reten, nefret ettii kiiye verdii zarardan kendinden geercesine coku duyan bir nefret tr vardr.Bu nl tanmlar bize yetmediine gre, sevgi edimini, bir bcekbilgininin krda yakalad bmas gibi tanmlamaya almak belki daha iyi olacaktr.Umarm ki okurlarm, imdiye dek bir eyi ya da bir kiiyi sevmilerdir ya da sevmektedirler de duygularn o krlgan kanatlarndan yakalayp i gzlemlerinin nnde dikkatle, sarsmadanilirler. Hem bal, hem de zehiri tanyan bu titrek arnn en genel ve en soyut zelliklerini sralamaya alacam. Bylece okur, burada vereceim zmlemenin, kendi iinde bulduu dkarar verebilir.ncelendiinde sevgi gerekten de arzuya benzer, nk bir kii olsun, bir ey olsun, sevgi neesi onu heyecanlandrr. Ruh huzursuzlar; nesnenin yaratt uyaryla bir noktasndan ince biimde zedelenir. yleyse bu tr uyarann merkezcil bir yn vardr: Nesneden bize doru gelirNe var ki sevgi edimi bu heyecann, daha dorusu bu uyarnn gelmesinden ok sonra balar. Sevgi, nesnenin gnderdii delici oklarn at yaralardan darya fkrarak nesneye doru e akmaya balar; bundan sonra da her trl uyarnn ve arzunun ters ynnde hareket eder. Sevenden sevgiliye benden tekine- doru merkezka ynde ilerler. Kendimizi ruhsal bir devinim iinde, bir nesneye doru ynelmi ve hi durmadan i benliimizden baka birine doru akar durumda bulmamzvginin ve nefretin temel zelliidir. Bunlarn birbirinden ne bakmdan ayr olduunu biraz sonra greceiz. Ruhsal olarak sevgiliye doru ekilmek, yaknlama ve onu dtan tanma sorunudir yalnzca. Bu d edimlerin hepsi, sonu olarak elbette sevgiden doarak geliir; ne var ki sevginin tanmnda bunlar bizi ilgilendirmediinden, imdi girieceimiz ite hepsini btnir yana brakarak unutmak gerekecektir. Syleyeceim her ey, bir sre olarak ruhsal isellik tayan sevgi edimiyle ilgili olacaktr.10Sevdiiniz Tanr'ya, bedeninizin uzants olan bacaklarnzla yryerek ulaamazsnz; gene devmek, O'na doru gitmek demektir. Sevdiimizde, iimizdeki dinginlii ve sreklilii terkederek gerekten o nesneye doru g ederiz. Srekli bir g durumu iinde olmak, sevgi iinde oldemektir.Dnce ya da istem edimleri, dikkat etmisinizdir, anlktr. Bu edimlere hazrlanmakta biraz yava davranabiliriz, ama uygulamas uzun srmez; gz ap kapayncaya dek olup bitiverir; oksek hzda tamamlanan edimlerdir bunlar. Bir bildiri tmcesini anlarsam, annda, birdenbire anlarm. Oysa sevgi, zaman iine yaylr; insan, bir mknatstan kan kvlcmlar gibi yni anlar ya da kopuk kopuk zamanlar dizisi iinde sevmez; sevgiliyi srekli olarak sever. Bu da, zmlemekte olduumuz duygunun yeni bir yann ortaya karr: Sevgi bir aktraddeden oluan bir rmaktr; kaynak suyu gibi hi durmadan akan bir svdr. imdi anlatmaya sezgisel olarak billurlatrmak iin bir eretileme kullanacak olsak, sevginin bir patlama deil, kesintisiz bir ak, sevenden sevgiliye doru ilerleyen ruhsal bir nm olduunu ebiliriz. Yalnzca bir kez oluan bir boalma deil, bir aktr sevgi.Pfnder, sevginin ve nefretin bu akkanlk ve sreklilik ynn byk bir sezgiyle irdelemitDaha nce, sevgide her zaman bulunan zellikten ya da nitelikten sz etmitik: Sevgi merkezkatr; nesneye doru gerek bir ilerleyitir; sreklidir ve akkandr.Sevgiyle nefret arasndaki temel ayrm artk belirleyebiliriz.Merkezka olduklarndan sevgi de, nefret de ayn ynde hareket eder; sz konusu kii de nesneye doru hareket eder; ama ayn yn paylamalarna karn, nedenleri ve niyetleri birbirindefarkldr. Nefretin nedeni olumsuzdur, bundan dolay insan, nesneye doru ama ona kar olarak gider. Sevgideyse insan gene nesneye doru ama bu kez ondan yana olarak gider.Bu iki duyguda ortak olarak bulunan ve aralarndaki ayrmdan daha ar basan bir baka dikkate deer nokta da udur: Dnme ve isteme edimlerinde, ruhsal atelilik diye adlandrabileceimiz ey yoktur. te yandan, bir matematik teoremiylekarlatrldnda, sevginin ve nefretin scakl vardr; bundan da te, bu atelilik, derer eitlilik sergiler. Tm sevgiler ok deiik scaklk evrelerinden geer. Bu nedenle gndelde, ok yerinde olarak, sevginin soumasndan sz edilir; sevenin, sevgilisinin scaklndan da soukluundan yaknd dile getirilir.11Duygulanmann ss zerine bir blm yazmaya kalkarsak, ok elenceli ruhbilimsel gzlem alanlenebiliriz. Byle bir blmde bence, evrensel tarihin imdiye dek aktre ve sanat alannda gzden karlan ynleri ortaya kacaktr. O zaman tarihteki byk uluslarn slarndan da sYunanllar'n, inliler'in ve XVIII.yy. Avrupa'snn soukluundan; romantik Avrupa'nn vb.nin Ortaa'daki ateliliinden; ruhlarsndaki atelilik farklarnn insan ilikilerini nasl etkilediinden de sz edebilirdik- iki san karlatnda, dikkat ettikleri ilk ey duygusal slarnn derecesi olurdu; ksacas, snin, zellikle de yazn biemlerinin, scaklk diyebileceimiz bir niteliinden sz ederdik. A bylesine geni bir konunun kabuunu yle bir kazyvermek bile olanakszdr.Sevginin ve nefretin atei, en iyi biimde nesnesine baklarak anlalr. Sevgi, nesnesi iin ne yapar? Yaknda ya da uzakta olsun, e ya da ocuk olsun, sanat ya da bilim olsun, vatan ya da Tanr olsun sevgi, kendisini sevgilinin yararna ortaya koyar. Arzu, arzulamann tadn karr; ondan doyum salar, ama o ona hibir ey vermez, hibir ey katmaz; veir eyi yoktur. Sevgi ve nefret srekli etkindirler; sevgi, uzaktan olsun, yakndan olsun zellikle yceltici, vc, olumlayc, okayc bir tutum iindedir.Nefret de, nesnesini ayn tutkulu havayla sarar ama zedeler, kzgn sam yeli gibi kavurur, iyice andrr ve yok eder. Btn bunlarn -yineliyorum- gerekten olmas gerekmez; nefr yan yana bulunan duygulara, bu duygunun kendisini oluturan dsel edimlere deiniyorum imdi. yleyse sevginin, sevgiliyi scak bir havayla onaylayarak aktn, nefretinse andrhir kardn syleyebiliriz.Sevginin ve nefretin birbirine kart olan bu eilimleri, kendisini baka bir biimde de belli eder. Sevgide nesneyle btnletiimizi duyumsarz. Btnlemek ne demektir?Yalnzca bedensel bir birleme ya da yaknlama deildir bu. Belki de dostumuz (genel olarak sevgi ele alndnda dostluk unutulmamaldr) uzakta bir yerdedir de ondan haber alamyoruzdur. Onunla genelde simgesel bir btnleme iindeyizdir; ruhumuz inanlmaz bir biimde genileyerek bu uzakl kapatmtr sanki; dostumuz nerede olursa olsun, onunla temelde birlik inde olduumuzu duyarz. G bir zamanda birisine, "Bana gven; senin yanndaym," derken anlatmak istediimiz biraz da budur; yani senin inandklarn benim de inandklarmdr, seni her zaman destekleyeceim.___________yazn : Osm. Edebiyat - 1. Dnce, duygu ve olaylar gzel ve etkili bir biimde anlatan sz nat. 2.Szl ve yazl sanat rnlerinin tm. 3. Herhangi bir bilim dalnn kapsamna giren genel bi(TDK /Yazn Terimleri Szl 1974)12te yandan nefret -srekli olarak, nefret ettii eye doru gitse de- ayn simgesel anlamda nesneden ayrr bizi. Nesneden btnyle kopuk bir uzaklkta tutar; arada bir uurum olutururSevgi, gnlleri birbirine yaklatrarak uyum yaratr; nefretse uyumsuzlua, fiziktesi bir uzaklamaya, nefret edilen nesneden mutlak bir yaltlanmaya yol aar.Mutluluk ya da znt gibi edilgen duygularla karlatrldnda sevgi ve nefrette sz konusinliin, neredeyse aba diyebileceimiz bu eyin, trn anlamaya balayabiliriz artk. Mutlu k ya da zntl olmak gibi deyilerin ardnda yatan bir neden vardr. Aslnda bunlar, sonuladan aba ya da edim deil birer durumdurlar. zntl kii, zntsyle ilgili olarak, mutlu imutluluu konusunda bir ey yapmaz. Oysa sevgi, nesnesine doru gzle grlr bir yaylmayla unr; gzle grlemez olsa da kutsal bir greve, olabilecek en etkin ie, nesnesini dorulama ine giriir. Sanat ya da vatan sevmenin ne demek olduunu bir dnn: Sevmek, bir an bile buarn varlndan kukulanmamak demektir; bunlarn var olmaya deer olduklarn her an kabul etve dorulamak demektir. Bu olumlu karar, yargcn soukkanllkla birisine hak tanmas gibi o hakka katlma, o karar eyleme aktarma hakkn da tanyarak almak demektir. Nefret etmekse bunun tam tersidir. Nefret, bir bakma nefret edilen eyi ldrmek, kafamzda yok etmek, soluk alma hakkn elinden almaktr. Birisinden nefret etmek, onun varlndan rahatsz olmak demektir. Doyuma yol aacak tek ey, o kiinin tmyle ortadan kalkmas olacaktr.Sevginin ve nefretin, szn ettiim bu son belirtiden daha temel bir belirtisi olduunu sanmyorum. Bir kez bile sevmek, sevgilinin varolduu konusunda ayak diremek demektir; onsuz bir evren (her ey o tek nesneye bal olduuna gre) bulunabilecei olasln yadsir. Ama bunun, sonunda ayn eye indirgendiini gzden karmamak gerekir; o ey, bize bal oye srekli olarak ve isteyerek yaam katmaktadr. Sevmek, sevilen eye sonu gelmez bir abayla canllk katma, onu yaratma, isteyerek koruma eylemidir. Nefret etmekse yok etme ve gerekten ldrme eylemidir - ama bir kez gerekletirilen bir ldrme eylemi deildir; kez nefret ettik mi, nefret edilen eyi srekli olarak ldryoruz demektir.13Bu noktada durup sevginin imdiye dek bulduumuz yanlarn zetleyecek olursak, sevmenin nesneye doru giden, onu scak bir onayla saran, srekli ak iindeki ruhun merkezka edimi olduunu, bizi nesneyle btnletirip onu olumlu bir biimde dorulamaya gtren bir edim olduuleyebiliriz (Pfnder).14IIStendhal'da SevgiStendhal'n kafas kuramlarla doluydu; ama onda bir kuramcnn yetenei yoktu. Baka yanlaryla olduu gibi Stendhal, bu yanyla da her trl insan sorununa ok soyut bir biimde tepki gsteren Baroja'mza benziyordu. Bunlarn ikisi de, gerekli dikkat gsterilmeden incelendiinde, yollarn arp yazn alanna srklenmi dnrler gibi grnrler. Oysa aslnda du ayrm grebilmek iin ikisinin de ok eitli kuramlar retmi olduklarna dikkat etmek yetsa gerek bir dnrn bir tek kuram vardr. Gerekten kuramc bir yaratlla, grnte ku temel ayrm da burada yatar.Kuramc, gereklerle badaabilmek iin duyduu umutsuz istein sonucunda dnsel bir sonuca u amacna ulama isteiyle bitmez tkenmez nlemler alr; bu nlemlerden biri de, tm fikirlersk bir birlik ve btnlk iinde toparlamaya almaktr.Gerei oluturan eyin alacak derecede esiz (az rastlanan) bir ey olduunu bilir.Bunu farkettii zaman ne kadar byk bir dehete kaplmtr Parmenides! Gerein tersine, de duyduklarmz birbirinden kopuk, eliik ve okbiimlidir.Stendhal'da ve Baroja'da dnsel sorunlar salt dile, yaznsal patlamalara ara olacak bir yazn trne indirgenir. Stendhal ve Baroja "-den yana" ve "-e kar" diye dnrler- oysa bir dnr hibir zaman byle us yrtmez. Bunun sonucu olarak, Stendhal ve Baroja darak seven ve dnsel olarak nefret eden kiilerdir. Bu yzden saysz kuramlar vardr. Birbden kopuk ve dman bakteriler gibi, bu kuramlar, her biri o ann etkisiyle bir doup bir lerek, kaynap dururlar. arklar gibi bu kuramlar da doruyu dile getirirler ama nesnelerin ve olaylarn dorusunu deil de arky syleyenin dorusunu.15Btn bunlar sylerken amacm onlar eletirmek deil. Stendhal da, Baroja da dnrler aras heveslenmemilerdir; onlarn entelektel yaratllarnn bu kararsz yanna deinmem, yalnzr olduu gibi kabul etmenin gzelliine inanmamdandr. Dnr gibi grnyorlar. Tant pis! (ler. Tant mieux! (**) Bununla birlikte Stendhal, Baroja'nnkine gre daha g bir durumdadr nk tm ciddiliiyle kuramlatrmaya alt bir konu vardr. Bu da, rastlant bu ya,krates'in uzmanlk alan sayd konudur. Ta erotika: sevgi sorunu.Stendhal'n De l'amour/Ak zerine adl incelemesi en ok okunan kitaplardan biridir.Bir markizin, bir kadn oyuncunun ya da kentli bir hanmn oturma odasna giriyoruz.Birka dakika beklememiz gerekiyor. Resimler -duvarlar neden byle resimlerle dolu?-dikkatimizi ilk eken nesneler oluyor. Bunlardan kurtulu yok; stelik bu resimler bizde hep o ayn gelip geici hevesi uyandryor. Bir resim neyse odur; ama tam tersi de olabilirdi rahatlkla. Gerekli bir nesneye rastlamann uyandrd o dramatik duyguyu bulamyoruz byle zamanlarda. Sonra eyalar arpyor gze ve eyalarla birlikte baz kitaplar. Bir kitap kab. Ne yazyor stnde? De l'amour. Tpk bir doktorun muayenehanesinde, rafta duran karacier hastalklaryla ilgili kitap gibi. Markiz, kadn oyuncu, kentli hanm; bunlarn hepsi hi amadan sevgi zerine uzman olmak istiyorlar; bilgilenmek istiyorlar; araba alan birinin, iten yanmal motorlar zerine el kitab almas gibi bir ey bu.Kitap byk bir zevkle okunuyor. Stendhal, tanmlarken, akl yrtrken, kuram olutururken bi hep bir yk anlatr. Bence Stendhal gelmi gemi ykclerin en iyisi, yce Tanr'nn nndanlatcdr. Ama sevgiyi kristalleme olarak tanmlayan nl kuram doru mudur acaba? Neden akll bir incelemesiyaplmamtr bu kuramn imdiye dek? yle ya da byle deinildii olmutur ama batan sona bmamtr. Byle bir abay haketmemitir de ondan m?____________________(*)Tant pis!: Ne kt! (.N.)(**) Tant mieux! : Ne iyi! (.N.)16Unutmayalm ki zetle bu kuram, sevgiyi temelde bir kurgu olarak tanmlar. Sevginin zaman zaman yanla dtn deil, aslnda temelden yanl olduunu syler, imgelemimiz, bakaonda bulunmayan stnlkleri yansttnda, k oluruz. Bir gn gelir bu d dnyas yok olur lr. Bundan nce yaptmz gibi sevginin kr olduunu sylemekten de beter bir eydir bu. Se gre sevgi krlkten de beter bir durum iinde doar; d rndr. Gerek olan grmemekle erine konacak bir gereklik yaratr.Zaman ve uzam iindeki yerine oturtabilmek iin bu kuram yzeyden yle bir inceleyivermek bile yeter: XIX. yy. Avrupa'snn tipik bir rndr bu kuram. O yzyln u belirleyici zell tar: idealizm ve ktmserlik. "Kristalleme" kuram idealisttir nk urunda yaadmz direyin yanstt bir ey olarak grr.Yenidendou'tan bu yana Avrupallar, dnyay ruhun ortaya dkl biiminde aklamaya doru XIX. yy'a dek bu idealizm olduka neeliydi. Bireyin evresine yanstt dnya, kendine grerek, katksz ve anlaml bir dnyayd. Ne var ki "kristalleme" kuram ktmserdir. Bu kuram,uzun normal ilevleri saydmz eylerin, aslnda kendine zg anormalliklerden baka bir eymeye alr. Nitekim Taine, normal alglamann, kesintisiz bir yanlsamalar zincirinden bakair ey olmadna bizi inandrmaya akr. Bu da geen yzyldaki ideolojinin tipik bir zellil anormalle, stn olan aa olanla aklanr.Evrenin, mutlak bir cjuid pro quop temelde sama olduu grnde garip bir biimde direnilir. Ahlak hocas, tm zgrln aslnda maskelenmi bir bencillik olduunu sylemeye alacakti yitirmeksizin lmn yaama hizmet ettiini anlatmaya alacaktr; yaam savamn en cantir. Ayn biimde Karl Marx da snf mcadelesini tarihin kkeni sayacaktr.Ne var ki gerek, bu acmasz ktmserlie ylesine ters der ki ktmser dnrn gznden e szverir. "Kristalleme" kuramnda da durum byle olmutur; nk bu kurama gre, insann salnzca sevilebilecek olan, sevilmeye deer olan sevdiini anlarz. Ama insan sevdii eye sip olmadndan -kurama gre sahip olamayaca anlalyor-gerekte o eyi dlemek zorunda kalr.Sevgiyi ortaya karan ey, aslnda bu trden dlenmi mkemmelliklerdir. Gzel eyleri yanlk adlandrmak ok kolaydr. Ama bunu yapmaya kalkan kii sonuta ortaya kacak sorunla yzlrundadr. Bu gzel eyler aslnda yoksa, nasl oluyor da bizim dikkatimizi ekebiliyorlar?______________(*) quid pro quo. baka bir eyin yerine geen ey; karlk (.N.)mgelem : a. ruh b. Hayal dnyas, imajinasyon: mgelemimde bir sahne uyduruyorum. Deniz kenarnda oturuluyor. -N. Meri. (TDK-Gncel Trke Szlk )mgelem : ng. magination - 1. Gemi yaantlara zg elerle imdiki yaantlar arasnda belerin biimlerini zihinde tasarmlayabilme yetisi. (TDK - Eitim Terimleri Szl) 17Kadnda, sevginin getirdii yceltmeleri esinlemeye yetecek lde gerek neden bulunmuyorsa, o zaman bizi bylesine heyecanlandran o dsel kadna aslnda var olmayan hangi ville d'eau (*)da rastlam olabiliriz?Sevgide aldanmann etkisinin abartld aktr. Gerekte sevgilide bulunmayan nitelikleri bi yarattmz fark ettiimizde, durup aslnda bu sevginin yalan olup olmadn sormamz gereyi inceleyen ruhbilimde, zmlenen duygunun gerek olup olmadndan byk lde kuku duyul Stendhal'n incelemesindeki en gl e, aslnda sevgi olmayan pek ok sevgi trnn bulunduki kukudur. Stendhal'n o ok iyi bilinen erotik ulamlar -amour-got,(**) amour-vanit,(***) amour passion, (****) vb.- snflandrmas, onun bu trden dzmece trler konusundaki kukunu dorular niteliktedir. ok doaldr ki bir sevgi ilikisi, sevginin kendisi asndan baklte bir sevgiyle ie balarsa, onunla ilgili her ey, zellikle sevgiyi esinleyen nesne de onun kadar sahte olacaktr.Stendhal'a gre yalnzca "tutku-sevgi" geerlidir. Ama ben, bu terimin bile gerek sevginin emberini yeterince daralttna inanmyorum. "Tutku-sevgi" de deiik ulamlara blnmelidSevgi, yalnzca ho benlik duygusundan ya da got (*****) yznden doamaz. Daha dolaysz ve inat bir yalanclatrma kayna vardr. Sevgi, en yce biimde vlen etkinliktir: Ozanlar slletirici aralaryla srekli boyayp sslemilerdir; garip, soyut bir gereklik katmlardr ki sevgiyi yaamadan nce hepimiz onu tanrz, yce bir deer veririz ona; bir sanatm ya daam gibi uygulamaya giriiriz sevgiyi. Peki yleyse, kendi dirimsel eyleminin lksn gereek zere, soyut biimde in gener(******) sevien bir erkek ya da kadn dnn. Bu insanlar, i olarak uydurma bir sevgi iinde yaayacaklardr.Erotizm tellerini titretirecek zel bir nesneyi bekleme gereksinmesi duymayacaklardr; nk herhangi bir insan bunu salayabilecektir. Onlar sevgiyi severler; sevilen ey, szcam anlamyla, uydurma bir nedenden baka bir ey deildir onlar iin. Bana byle bir durum gen erkek, dnmekten holanan biriyse, sonunda ister istemez kristalleme kuramn yaratacakt._____________(*) ville d'eau: hayal kent; dsel kent (.N.)(**) amour-got: beeni-sevgi(si) (.N.)(***) amour-vanit: bos, benlik-sevgi(si) (.N.)(****) amour passion: tutku-sevgi (.N.)(*****) got: zevk; beeni (.N.)(******) in genere: tr olarak; trnde (.N.)18Stendhal da ite byle, sevgiyi seven insanlardan biridir. Abel Bonnard, geenlerde yaymlanan Stendhal'n Ak Dolu Yaam adl kitabnda unlar yazyor: "Kadnlardan tm bekledisamalarn dorulamalardr. Yalnzlk duymamak iin sever Stendhal; ama aslnda, ak ilikisi n imgeleminde kendisi yaratr."ki tr sevgi retisi vardr. Bunlarn birinde allm kuramlar, salt konular bulunur; bu kkonular, destekleyip yaydklar gereklerin iine hibir sezgi olmakszn katlrlar. kincisisel deneylerden kaynaklanm daha nemli kavramlardan oluur. Bylelikle, sevgi konusundaki soyut dncelerimiz, ak ilikilerimizi yanstr.Stendhal konusunda kukuya yer yoktur. Stendhal gerekten sevmemi, bundan da te, gerekten sevilmemi bir insandr. Yaam yalanc ak ilikileriyle doludur. Btn bu sahte ak ilik insann ruhunda brakaca iz, yalanc olduklarn bilmekten gelen melankoli duygusu ve btnlarn zlp, dalp gitmesi deneyimidir. Stendhal'n kuramn paralara ayrp zmlersek,oru dnlerek gelitirildiini grrz. unu demek istiyorum: Stendhal iin sevgide en stin sona ermesidir. Sevilen nesne sevilmeden kalyorsa nasl olur da insan sevginin sona erdiini syleyebilir? Yoksa -Kant'n bilgi kuramnda yapt gibi- erotik duygularmzn,kleri nesne tarafndan denetlenmediini, tersine o nesnenin bizim tutkulu dgcmz tarafndayaratldn dnmek mi daha doru olur dersiniz? Ak lr, nk doutan sakattr.Chateaubriand bu konuda hi de byle dnmezdi nk onun deneyimleri bunun tam tersiydi. Chaaubriand'da -gerekten sevgi duyamayan bir insanda- karsndakinde sevgi yaratabilme yetenei vard. Chateaubriand' tanyan saysz kadn birdenbire, mr boyu srecek bir sevgiylemutu ona. Birdenbire ve mrboyu. Chateaubriand'a kalsa, ister istemez, yle bir reti gelitirirdi ki, onun retisinde gerek sevgi birdenbire doar ve hi lmezdi.2Chateaubriand'la Stendhal'da ak ilikilerinin karlatrlmas, Don Juan' hafife alanlara ber retecek ok zengin bir ruh-bilimsel malzeme oluturur. Karmzda dev boyutlu yaratma gcsahip iki insan vardr.19Bunlarn kadns, nemsiz kiiler olduunu syleyip syrlamayz iin iinden - baz dar, s ' bylesi gln bir imgeye indirgemilerdir. Chateaubriand da, Stendhal da tm glerini, seerini hi kesintiye uratmama abas urunda harcamlardr. Ama bunu baaramamlardr. yle bir ruhun ateli tutkuya boyun emesi g itir. Ama burada nemli nokta, bu iki insann her g bkp usanmadan, kendi gzlerinde hep kmlar sanrsn yaratmaya almalar ve bunu hemealardr. kisi de, ak ilikilerine, almalarndan ok daha byk bir nem vermilerdir. Bu turumun, bilimi, sanat, siyaseti ciddiye alma, ak ilikilerini nemsiz diyerek bir yana itme tutumunun, doru yol olduunu syleyenlerin, byk yaptlar retmeyen kiiler olmas gtir. Burada yan tutmak istemiyorum: Yalnzca unu belirtmek istiyorum ki byk, yaratc insanlar, bu erdemin petit-bourgeois yorumuna gre, pek de ciddi olmayan insanlardr.Ama Don Juan'lk asndan bakldnda ilgin olan, Stendhal'la Chateaubriand arasndaki ztlrasnda, kadnlar konusunda daha ateli olan Stendhal'dr.Oysa Stendhal, Don Juan'n tam tersidir. Gerek Don Juan, Stendhal'a hi benzemez, ondan ok bakadr: Kadndan hep uzaktadr, kendi melankoli rtsne sarnmtr ve ou zaman hiszleri etme istei duymaz.Don Juan'n kiiliini tanmlamaya alrken dlebilecek en byk yanl, dikkatimizi mrnen erkeklere evirmektir. Dikkatin bu tr erkeklere evrilmesi olsa olsa nemsiz ve dk bir Don Juan tipini ele almak olur. O zaman da gerek Don Juan yerine, onun tam tersi olan bir tipi inceleme olasl artar. Bir ozanda yalnzca huzursuzluk, alkant, alnteri vea grmek, tam da bu nedenlerle onun kt bir ozan olduunu gsterir; btn bunlar demektir ki o bou bouna, aslnda ulaamayaca eye doru abalamaktadr. Kt ozan, gerekte bulunmayanni her zaman dlen tuzaklarla, uzun salarla, kocaman boyun balaryla doldurmaya alr. Ae, her gn amadan erotiklik drtsn uygulamaya geiren korkusuz Don Juan, yzeyde Don Juanlesine ak bir 'benzerlik' tayan bu adam, aslnda onun yadsnmasdr; onun brakt bolukDon Juan, kadnlar seven erkek deil, kadnlarn sevdii erkektir. Gerekten de, son zamanlarda o ciddi Donjuan'lk konusunu 'ortaya atan yazarlarn, zerinde daha fazla dnmeleri gereken tartlmaz insan gerei budur. Kadnlarn artc bir younluk ve sklkla tutulduu bir gerektir.20te zerinde dnmemiz gereken bir ey daha. Bu garip ekicilii yaratan nedir? Bu stnli bir canl gizemi yatmaktadr? br yolu tutmak, kendini Don Juan sayan her gln kiiyi ahl asndan incelemeye kalkmak bana hi de verimli olmayacak, naif bir yolmu gibi geliyor. Vaaz vermekten holananlarn kurtulamadklar bir eksikliktir bu: Zerdt' izleyeni haksz kuruna aptal bir Zerdt daha yaratmak.Stendhal, kadnlarn savunma dzeneklerini ykmak iin krk yln harcamtr. lkelerle, yarlu bir strateji dizgesini byk bir hevesle kurup gelitirmitir. Bu sorunu inatla didiklemi, bu konuda direnmi, bu grevin banda tkenip gitmitir. Ama sonu tam bir hitir. Stel, bir kadn tarafndan gerekten sevilmeyi baaramamtr. Bu da pek artc deildir. Erkeln yazsndan yaknrlar. Bu talihsizlii aklamak iin, bir kadna kar gelitirilen, hem r sonunda duyulan belli belirsiz bir ball ya da hogry gerek sevgi diye kabul etme alrs yaratlmtr. Estetik alannda geerli olan ey burada da geerlidir. nsanlarn ou savk almadan lr giderler. Gene de, bu zevkin yerine bir valsin yaratt titreimleri ya da ok iyi tantlm bir romann uyandrd ilgiyi geerli zevkler olarak kabul etmek artk benimumlardr.Stendhal'n sevgileri de bu trden yalanc sevgilerdir. Abel Bonnard, yenilerde okuduum ve beni bu notlar yazmaya iten Stendhal'n 'Ak Dolu Yasam'nda, doaldr ki bu noktay vurgulamaz. Oysa bu nokta ok nemlidir, nk Stendhal'n sevgi kuramnda yapt temel yanl aalanc bir deneyimden domutur.Stendhal -kendi deneyimlerinden edindii gereklerin sonucu olarak- sevginin'yaratld'na, stelik sona erdiine inanr. Her iki inan da, yalanc sevginin belirleyici kleridir.te yandan Chateaubriand, sevgiyi her zaman 'yaratlm' olarak bulur. Yaratmak iin uramak zorunda kalmaz. Kadn, onun yaknndan yle bir geer ve birdenbire byk bir elektriklenmeylsarslr. Hemen o anda ve tmyle teslim eder kendini. Neden? Ah!te Donjuanlk' inceleyen yazarlarn bize aklamalar gereken giz budur.Chateaubriand yakkl bir erkek deildir. Ufak tefektir, kamburdur. Her zaman huysuz, uyumsuz ve souk bir insandr. Sevgilisine ball bir hafta ya srer ya srmez. Oysa yirmisinna tutulan bir kadn, sekseninde, belki daha sonra hi grmedii bu adamn'dehas'na hl baldr. Bunlar dgcnn yaratt eyler deildir; belgelerle dorulanm 21Birok rnek arasndan birini seelim: Fransa'nn 'bir numaral kadn' Custine Markizi.En soylu ailelerin birinden gelen bu kadn ayn zamanda son derece gzeldi. Devrim srasnda, daha ocukken, giyotine mahkm edilmiti. Devrim Mahkemesi'nin yesi olan bir ayakkabcda uyandrd sevgi yznden can kurtulmutur. ngiltere'ye g eder.Anayurduna dndnde Chateaubriand Atala'y daha yeni yaymlamtr. Custine Markizi, yazarlaanmaz iinde hemen delice bir tutku kaynamaya balar. Hep kaprisli bir insan olarak yaayan Chateaubriand, Madam Custine'den IV. Henry'nin bir zamanlar bir gece konaklad eski bir iftlik evi olan Fervaques atosunu satn almasn ister. Markiz, g etmesindenna bir trl doru drst ele geiremedii servetinden arta kalanlar toparlayarak atoyu satAma Chateaubriand gelip atoyu grmek iin pek acele etmez. Sonunda, uzun bir sre getikten sonra, gelip atoda birka gn geirir: O tutkulu kadn iin unutulmaz ycelikte saatlerdir bunlar.Chateaubriand, IV. Henry'nin av bayla mineye kazyarak yazd u iki dizeyi okur: La darvacquesmrite de vives ataques.Fervaques'l hanmnhakkdr canl salnm.Mutluluk dolu saatler bir daha geri gelmemek zere abucak geip gider.Chateaubriand da bir daha dnmemek zere oradan ayrlr; yeni ak alanlar aramaya oktan bal Aylar, yllar geer. Custine Markizi yetmiine yaklamaktadr. Bir gn atoyu bir konuuna geirmektedir. Konuk, minenin bulunduu odaya gelince,"Demek Chateaubriand'n ayaklarnza kapand yer buras?" der. Markiz arm, biraz da al hemen, "Aaa, yok efendim; benim Chateaubriand'n ayaklarna kapandm yer!" diyerek yantlar onu.Bir insann brne ilk grte tutulup -bir bakma fiziktesi bir alanma gibi- mr boyu ba, Stendhal'n tanmad bir eydir. Bu yzden o, sevginin kendi kendisini tketmesi gerektiinanr; oysa geree daha yakn olan, belki bunun tam tersidir. Bir insann znden kaynayp tasevgi hibir durumda lemez.22Duyarl ruhun zerinde sonsuza dek srecek, aya benzer bir iz brakr. Koullar -rnein uzaklk - sevgi iin gerekli olan beslenmeyi engelleyebilir; o zaman sevgi, gcn yitirecek, duygusal bir hevese, bilincin alt katmanlarnda seyrimeye devam edecek hafif bir duygu damarna dnecektir. Ama lmeyecektir, duygusal nitelii hi deimeden kalacakir zamanlar seven kii, ruhunun en derin kelerinde, sevgilisinin onun bir paras olduu duygusunu srdrecektir. Talih, fiziksel ve toplumsal anlamda onu baka yerlere srkleyebilir, ama bunun hi nemi yoktur; nk o kii, sevdiine yakn olmaya devam edecektir. Gerek inin en byk belirtisi udur: sevgiliye, yer birliinin saladndan daha derin bir ballkikle yakn olmak. Aslnda bu, o kiiyle canl bir birliktelik yaamak demektir. En doru ama belki ok teknik bir deyimle yle denebilir: sevgiliyle birlikte varolma durumu iinde, nasl olursa olsun, onun alnyazsn paylaarak birlikte olmak. Bir hrsz seven kadn, kedeni nerede bulunursa bulunsun, duygularyla hapiste yayor demektir.3Stendhal, kendi sevgi kuramna verdii "billurlama" adn, ok iyi bilinen bir olgudan almtSalzburg madenlerine bir aa dal atar da ertesi gn karrsanz, daln deitiini grrsnkisel biimi tm yzeyde, oya gibi, parlak billurlarla kaplanr. Stendhal'a gre, sevme gc olan ruh da buna benzer bir sreten geer. Kadnn gerek kiilii erkein ruhuna iler, onu ya dsel styaplarla sslemeye balar; plak ruh zerinde bu ssler, st ste ylarak dz biimleri oluturur.Ben her zaman bu kuramn btnyle yanl olduuna inanmmdr. Bu kuramdan kurtarabileceimikapal olarak sylenen -ama aka belirtilmeyen- u fikirdir belki de: Sevgi, bir bakma kusursuzlua ulama abasdr. "Billurlama"kuramnda Stendhal, st ste ylm bu kusursuzluklar dlediimizi varsaymak zorunda duyarAma Stendhal bu nokta zerinde pek durmaz; zaten bylece var olan bir ey olarak kabul ederek bunu, kendi kuramnn temeline oturtur; ama bunun sevginin en ciddi, en derin, en gizemli an olduunu belirtmek gereini bile duymaz."Billurlama" kuram, daha ok sevginin baarszlyla, doyurulmayan arzunun yaratt d kn ok k olamamakla urar.23Tam bir Fransz tavryla Stendhal, genellemelerle konumaya giritii ilk andan balayarak sonuna dek hep yzeysel kalr. Temel ve kanlmaz olan gerei grmeden ya da hi aknlk duoru yrr gider tuttuu yolda. Oysa en doal, en ak grnen eye amak, dnr dnr yhi amadan en nemli noktaya doru ilerlediine, zeksnn kskalaryla sevgiyi, o en korkudan nasl yakaladna bir bakalm. "Sevgi," der Platon, "gzellik iinde retmek ve dourmak uyulan arzudur." Sevgi zerine uzman olan hanmlar, dnyann drt bir yanndaki Ritz otellerinde kokteyllerini yudumlarken, "Ne byk saflk!"derler. Hanmlar, dnrn, bu szlerle yapt saflk sulamasyla, onlarn bylenmigzlerine parltlar katmaktan duyduu alay dolu hogrden hi kukulanmazlar. Belki de bu ha bir dnrn sevgi zerine syleirken kendileriyle sevimekte olmadn unutmaktadrlar. Tlnda Fichte'nin de belirttii gibi, felsefe yapmak tam anlamyla yaamamak demektir onlarn indinde; yaamak da tamanlamyla felsefe yapamamak demektir. Ne gzel bir yetenektir dnrn kendini yaamdan kopar yetisi; yaamdan kamak iin gerek bir yeti vardr elinde; kendisinin ak seik alglad oysa bir kadna saflk gibi grnr bu! Stendhal gibi, sevgi retisinde bir kadn ilgilendirler de, sevginin yzeysel ruhbilimi ve fkralardr. Bunlarn da ilgin olabileceini yadsmyom elbette; aslnda benim belirtmek istediim tek ey, btn bunlarn ardnda daha byk sorunlerotiklik sorununun, yirmi drt yzyl nce Platon'un zetledii o en byk sorununbulunduudur.Pek ak seik bir biimde olamasa da, biraz durup bu byk sorun zerinde dnelim.Platon'un szlnde "gzellik", ta baa gidildiinde "kusursuzluk" dediimiz eyin somut addrimizi dikkatle seer ve Platon'un istediinden hi sapmadan aklarsak, bu fikir u anlama gelir: Tm sevgilerin znde, seven kiinin, belli bir eksiksizlik tayormu gibi grnen bir varlkla birleme arzusu yatar. yleyse sevgi, ruhlarmzn bir bakma stn, ortalamadan dahek, yce olan bir eye doru kaymas demektir. Bu yceliin gerek ya da dsel olmas, erotiklarn -daha kesin sylersek cinsel sevginin- eksiksiz dediimiz bir eyle karlatmzda doduu gbiimde deitirmez. Okurlarmz, seven kiinin gznde nesnenin, eksiksizlikten hibir iz tavgi -cinsel sevgi- durumunu dnsnler; bunun ne denli olanaksz bir ey olduunu anlayacaklardr.24Gelin imdilik k olmann, insann kendisini bir eyin bysne kaptrmas olduunu (bu "byn ne olduunu biraz sonra ayrntlaryla greceiz) ve bu eyin eksiksiz olduu ya da eksiksizd zaman bylenme yarattn varsayalm. Sevilenin btnyle eksiksiz grndn sylemekStendhal'n yapt yanl budur ite. Sevgilide bir eksiksizlik bulunmas yeter; nk insanl eksiksizlik, mutlaka iyi olan bir eyi deil, daha ok brlerinden daha iyi olan bir eyi, ilikinin trnden dolay ortaya kan bir nitelii, ksaca stnl gsterir.Her eyden nce bu var. Sonra insan, o eksiksizlie sahip olan kiiyle birlemeye iten ey de bu stnlktr. Nedir bu "birleme"? En iten seven kiiler bile ak yreklilikle kabul edecir ki -hi deilse balangta- bedensel birleme iin bir arzu duymazlar. Bu nokta ok incedive bu ince noktann ok byk bir titizlikle ele alnmas gerekir. Seven kiinin sevgilisiyle bedensel birlemeyi istemedii anlamna gelmez bu.u var ki bu trden bir birlemeyi "de" istemesinden dolay, seven kiinin yalnzca bedensel birleme arzuladn sylemek yanl olur.Bu noktada durup nemli bir konu zerinde dnmemiz gerekiyor. Hi kimse -belki yalnzca Scheler'in dnda hi kimse-"cinsel sevgi"yle "cinsel igd" arasnda ak seik bir ayrm gzetar ylesine birbirine kartrlmtr ki birisi anldnda genellikle br sanlr. Elbetteher zaman zihinsel ya da giderek ruhsal nitelikli st-igdler biiminde ortaya kar. Bir ikendi bana, salt ilkel biimiyle, insan gdlediini pek grmeyiz. O allm "bedensel seence abartlmtr. Tek bana bedensel ekilme duymak ne ok rastlanan bir eydir, ne de o dekolaydr. likilerin ounda cinsellik, bedensel gzellie hayranlk, sevecenlik vb. duygusalava tayan birtakm elerin ie karmasyla desteklenir ve karmaklatrlr. Gene de saltamalar, gerek "cinsel sevgi"den ayrt edilebilecek lde oktur. Bu ayrlk, zellikle iki a kendini aka belli eder: ahlaksal nedenler ya da koullar yznden cinselliin uygulanmasaskya urad zaman ya da tam tersine ar bir azgnlkla cinsellik ehvete dnt zamanHer iki durumda da, "sevgiden ayr olarak" salt cinsel aln -salt pislik de diyebiliriz buna- nesneden nce varolduunu grrz. Cinsel arzuyu insan, doyumu salayacak kiiyi ya da durumu tanmadan nce duyar. Bu yzden bu arzusunu herhangi biri doyurabilir. gd, salt igduu srece, seme yapmaz.25gd, kendi bana eksiksizlie ynelmi bir itki deildir.Cinsel igd, belki trn korunmasn gvence altna alr, ama onuneksiksizletirilmesini gvence altna almaz. Oysa gerek cinsel sevgi, baka deyile br varleni ve ruhuyla ayrlmaz bir biimde kaynama arzusu, her eyden nce trn eksiksizletirilmesgreviyle ykl, olaanst bir gtr. Nesneden nce var olmak yerine bu arzu, karmza kaesiz nitelik yznden erotiklik srecini uyaran bir varln karsnda doar.Bu arzu balar balamaz, seven kii kendi bireyselliini brnnkinde eritme yolunda ya da tatersine sevgilisinin bireyselliini kendisininkinin iinde eritme yolunda garip bir itki duymaya balar. Anlalmaz bir zlem! Yaamda karlatmz baka herhangi bir durumda n bireysel varlmzn snrlarn inemeye kalkmas bizi lsz kzdrrken, akn kendindin iimize szmasna metafizik adan ylesine ak oluruz ki, ancak ikimizin birlik iinde eri,"iki kiinin oluturduu bir bireysellik" durumu iinde doyuma erebiliriz. Bu gr, akla Saint-Simoncular'n retisini getiriyor: Bu retiye gre gerek bireysellik erkekle kadnn birlliinden doar. Gene de kaynama zlemi, yaratc olmayan yaln bir birlemeyle son bulmaz. Sei, bu birliin tan olarak, sevgilinin kusursuzluunu srdrecek, dorulayacak bir ocuk brolunda beliren az ok ak bir arzuyla doruklandnda tamamlanr. Sevginin yaratverdii bu nin temel anlamn tm arlyla zetler gibidir. ocuk ne annesinin, ne de babasnndr: kiilmi birlemesidir; beden ve ruhla biimlendirilmi eksiksizleme arzusudur.Saf Platon ok hakldr burada: Sevgi, kusursuzluk iinde retme arzusudur ya da gene baka bir Platoncu olan Lorenzo de Medici'nin dedii gibi: es appetito di belleza'dr.(*) Son zamanlarn yaygn ideolojisi evrensel esinden yoksun, tmyle ruhbilimsel bir ideoloji olup kt. Sevginin ruhbiliminde ok ince nedensilliklerin oaltlmasyla yaratlan ayrnikkatimizi sevgiye temel oluturan bu evrensel boyuttan bambaka ynlere kaydrd. Biz de sevginin en nemli yanna saldrrken bile bu ruhbilimsel blgeye girmekten kanamyoruz. Ne r ki sevgilerimizin, bu okbiimli tarihin tm karmakl ve olayll iinde, sonunda temeensel gten kaynaklandn unutmamamz gerekir; ruhumuz -yaln olsun, karmak olsun, ilkel ok gelimiolsun bir yzyldan brne- bu gc yalnzca eitli yollarla ynlendirir ve biimlendirir.___________________(*) es appetito di belleza: gzele duyulan itah (.N.)26alayana yerletirilen deiik biimlerdeki trbinler ve motorlar, aslnda bizi gizemli bir bde harekete geiren eyin, alayann byk gc olduunu hibir zaman unutturmamaldr.4"Billurlama" kuramnda yadsnamayacak, ok ak bir gerein ekirdei vardr.Sevgimizin ak yolunda sk sk yanllarla karlatmz bir gerektir. Sevgilimizde, aslncilikler, yetenekler dlemiizdir. yleyse Stendhal'a katlmamz gerekmez mi? Bence gerekmez. nsann ok hakl olmasndan dolay yanlmas da olasdr. Gereklikle her trl ilikimizd yanl yaptktan sonra, yalnzca sevgi konusunda en doru tutumu bulmak zorunda olduumuzusanmak yersiz olur. Gerek bir nesneye dsel nitelikler yanstmak ok rastlanan bir olgudur. nsann bir eyleri grmesi -stelik o eyleri beenmesi!- her zaman onlar tamamlamas an gelir. Descartes bile pencereyi ap sokaktan geen insanlar grdn sandnda, aslnda dni fark etmitir. Peki, Descartes'n grd -chapeaux et manteaux: rien de plus(*)- aslnda nelerdi? (zlenimci ressamlara zg garip bir gzlemdir bu; insana Velazquez'in Louvre'da bulunan ve Manet tarafndan kopya edilen Les petits chevaliers'sini dndrr.) Aslnda hi mse nesneleri plak gereklikleri iinde grmez. Bunun gerekletii gn, dnyann son gn o aydnlanma gn olacaktr. Bu arada, gereklii alglaybiimimizi yeterli kabul edelim; bu alglay, inanlmaz bir sisin ortasnda, hi deilse dnyskeletini, onun en byk tektonik izgilerini kavramamza izin veriyor.nsanlarn ou, aslnda byk ounluu bu noktaya bile ulaamyor: Szcklere, nerilere uyaanklk durumu iinde srklenerek bir uyurgezer yaam srdryor. Deha dediimiz ey, yalnzara vergi olaanst bir gtr; bu gle kii, bir yerinden dalp o dsel sisin iinden geepduru plakl iinde titreip duran yepyeni bir gereklik parasn yakalar.Bu yzden "billurlama" kuramnda apak grnen ey, sevgi sorununun tesine geer.___________(*) chapeaux et manteaux: rien de plus: apkalar ve paltolar: baka hibir ey (.N.) 27Tm zihinsel yaammz deiik derecelerde bir billurlamadr. yleyse bu, zellikle sevgi ii durumuyla ilgili bir ey deildir. Varsayabileceimiz tek ey, erotiklik sreci iinde billurlamann anormal boyutlarda arttdr. Oysa bunu, Stendhal'n varsayd anlamda anlamak blur. Sevenin deerlendirmesinde, siyasal bir partizann, sanatnn, iadamnn vb.'nin yanlsdan te bir yanlsama szkonusu deildir. nsan, sevgi konusunda da, insan kardelerini deerlendirmede olduu gibi az ok yumuak ya da az ok kat bir tutum iindedir. nsanlarn ou baglamakta olduka duyarszdrlar; nk insanlar evrenin en karmak, en zor yakalanr yaratkBillurlama kuramn ykmak iin yaplmas gereken tek ey, billurlamann szkonusu olmad mektir: Bunlar ylesine rnek sevgi durumlardr ki, sevme durumu iindeki iki insan ak seidnebilirler; insanca snrlar iinde yanlma olaslklar yoktur. Erotiklik kuram, inceledn hemen en hasta biimine ynelen bir eilimle deil, erotikliin en eksiksiz biimlerini inceleme eilimiyle balamaldr ie.Gerek udur ki bu gibi durumlarda erkek, yalnzca kafasnda varolan eksiksizlikleri yanstmak yerine, kadnda o ana dek hi fark etmedii baz nitelikleri birdenbire grverir. Bunlarn zellikle kadnca nitelikler olduuna dikkat ermek gerekir. Bunlar ilk rnee zg nitelierse, nasl oluyor da erkein kafasnda nceden bulunabiliyor? Ya da tam tersini dnrsek, n oluyor da erkeklik nitelikleri kadnn kafasnda nceden beklenen nitelikler oluyor? Olas bir beklentide bulunabilecek gereklik esi, bir anlamda gerekle karlalmadan nce baiklerin kafada yaratlmas, Stendhal'n fikrinden apayr bir eydir. Yakalanmas olduka zor olan bu konuyu ele alp irdeleyelim.Bu kuramda her eyden nce olduka byk bir gzlemleme yanl vardr. Kuram, sevgi durumu iincin ar bir etkinlik srecine girdiini kabul ediyor gibidir.Stendhalc billurlama kuramnda, insanda sonu gelmez bir ruhsal abann, zenginliin ve giriftliin bulunduu var saylr. Oysa k olmak, tam tersine, ylesine byk bir zihinsel ac umuna girmek demektir ki bilincimizin gelimesi zerinde kstlayc, yoksunlatrc ve felcebir etki yapar."k olmak" dedim. Sevgi zerine konuurken her zaman yaplan sulamalardan kaabilmek iin, klandmz szckleri titizlikle semek zorundayz. ok yaln ve ok ksa olan "sevgi" szcne farkl pek ok olgu iin kullanlr ki olgularda ortak bir yann bulunup bulunmadndan kumak yerindedir. "Bir kadna duyulan sevgi"den sz ederiz; ayn zamanda "Tanr sevgisi"nden, "vatan sevgisi"nden,"sanat sevgisi"nden, "anne sevgisi"nden, "evlat sevgisi"nden vb.'den de sz ederiz. Bin bir eitten oluan bu duygu ormann kapsayacak bir adlandrma iin tek ve ayn szck .28Temel bir ortak zellii olmayan, hepsi ayn nemli ortak zellii tamayan nesneleri belirlek iin kullanlacak bir terim kuku yaratr. rnein "len/aslan"*1' szc, bildiimiz yrtak, ayn zamanda Roma'daki Papalar ve spanya'daki Leon kentini adlandrmak iin kullanlr. Birbirinden btnyle ayr nesneleri anlatmak ve belirlemek iin ayn sesbirime deiik anlaml yklenmesi bir rastlantdr spanyolca'da. Dilbilgisi ve mantkla uraan uzmanlar bu durumda "okanlamllk"tan, okkatl anlamlar tayan szcklerden sz ederler.Yukarda kullandmz deyilerde "sevgi" byle okanlaml bir szck mdr? "Kadna duyulan sm sevgisi" arasnda nemli bir benzerlik var mdr? Bu iki zihinsel durumu incelediimizde, her birinde bulunan elerin hemen hepsinin farkl olduunu grrz. Bununla birlikte, dikkatli bir zmlemeyle, her iki olguda da ayrmlanabilecek zde bir yan buluruz. Bu yan, her iki zihinsel tutumu oluturan br etkenlerden koparp aldmz zaman grrz ki aslnda "sevgden yalnzca bu zelliktir.Kolaymza gelen ama hi de doru olmayan bir genelletirmeye bavurarak her iki zihinsel tutumu da ayn adla belirlemeye kalkarz; oysa "bilim sevgisi" tutumunda, gerekten "sevgi" ya da duygu bile denemeyecek pek ok ey bulunur.Son yz yl iinde yaplan ruhbilimsel aratrmalarn, ekinin genel akna henz katlmam o, insan ruhuna eildiimizde kullandmz kaln gzlk camlarna bavurma zorunluluu doar.Szckleri dikkatli seecek olursak, sevgi(2) bir nesneye kar duyulan salt duygusal etkinliktir; bu nesne de herhangi bir ey -bir kii ya da bir ey- olabilir. "Duygusal" bir etkinlik olarak sevgi, bir yanda tm zihinsel ilevlerden -alglama, dnme, inceleme, anmsama, imgelemeden- te yanda da ou zaman kartrld arzudan ayrlr. nsan susad zamaarzu eder, ama onu sevmez.______________1) spanyolca'da len. (.N.)2) Yani, sevgi iindeki insann toplam durumunu deil de, yalnzca sevgiyi gsteren "sevgi" szcn dnrsek.29Kukusuz arzular sevgiden doar ama sevginin kendisi arzu deildir. Vatanmz iin iyi bir gelecek arzularz; ama o vatanda yaamay arzulamamz onu sevmemizdendir.Sevgimiz bu arzudan nce de vardr; bitkinin tohumdan fkrmas gibi, arzular da sevgiden doar.Tm "duygusal" etkinliklerde olduu gibi sevgi, sevin ya da znt trnden edilgen duygulard farkldr. Sevin ve znt insana renk katan boya maddeleri gibidir. nsan tm edilgenlii ign ya da mutlu olabilir. Eyleme yol asa da sevin kendi bana bir eylem oluturmaz. te yandan bir eyi sevmek, yalnzca "var olmak" deil, sevilen eye ynelen bir edime girimektir. Burada sevginin uyandrd bedensel ya da ruhsal hareketlerden sz etmiyorum; yaps gerei vginin kendisi, sevdiimiz adna kendimizi ortaya koyduumuz edilgen bir eylemdir. Nesneden yz fersah uzakta bulunduumuz, onu hi dnmediimiz sre iinde btnyle hareketsiz o nesneyi seviyorsak, iimizde olumlu, lk bir ey kaynayp darya akar. Sevgiyi nefretle kdmzda bu aka grlr. Bir eyden ya da birisinden nefret etmek, znt iinde olmak gibk" deildir; bir bakma, ideal olarak nefret edilen nesnenin yok edilmesine ynelik korkun bir olumsuz eylemdir. Zihin, arzu ve istek etkinlikleri gibi, bedensel ve ruhsal etkinliklerden ayr, zel bir duygusal etkinlik bulunduunu kabul etmek, ince bir sevgi ruhbilimi gelitirebilmek asndan bana ok nemli grnyor. Sevgiden sz edilirken her zaman, sevginin dourduu sonulardan, birlikte getirdiklerinden, itici glerinden ya da yol atklarndan sz edilir.Oysa sevginin kendisi, zgl nitelikleri ve duygular orman iinde br duygularla arasndaki ayrmlar gz nne alndnda hemen hemen hibir zaman cmbzla ekilip alnarak zmlenemezBelki "bilim sevgisi"yle bir "kadna duyulan sevgi"nin ortak bir kkeni olduu artk kabul edilebilir. Duygusal etkinlik, yani baka bir insana onu yrekten olumlayan bir ilgi duymak, ayn biimde bir kadna, bir toprak parasna (vatana), spor, bilim vb. herhangi bir ilgi alanna da yneltilebilir. Bundan baka, salt duygusal etkinlii bir yana brakrsak,"bilim sevgisi" ve "kadn sevgisi" arasndaki ayrc elerin hepsinin sevgiyi oluturan eladn eklemek gerekir.Sevgi dnda her eyin birazck katlmyla oluan pek ok "sevgi durumu" vardr. Arzu, merakdelilik, itenlikli duygusal kurmaca durumlar vardr; ama bize kar edindii tutumunu gz nalmakszn, baka bir varl youn biimde olumlama durumu yoktur.30Bu olumlamay gerekten grdmz "sevgi durumlar"nda, bu sevgilerin, sensu stricto(*) sevgin baka pek ok eyi de ierdiini unutmamak gerekir.Geni anlamda, sevgiyi ou zaman yalnzca "k olma eylemi" sayarz; gerek anlamda sevgininak ikinci derecede rol oynad ok karmak bir zihinsel durumdur bu. Stendhal kitabna (kendi dnsel ufkunun yetersizliini ortaya koyan aalayc bir genellemeyle) De l'amour/Ak zyarken bu zihinsel tutumu anlatmak istemitir.Kristalleme kuramnn zihnin ar etkinlii biiminde sunmak istedii bu "k olma"edimiyle ilgili olarak ben, bu durumun daha ok bilin mrmzn ksalmas, bir lde felce unu sylemek isterim. Bu sarsnt iinde, normal varoluumuzun stne karak deil, altna d da bizi erotik tutkuya yakalanma rntsnn ruhbilimsel adan nasl bir ey olduunu zml5"Ak olmak" bir dikkat olgusudur.Bilin yaammz hangi anda incelersek inceleyelim, bilin alanmzn birok dsal ve isel u olduunu grrz. Her durumda zihinlerimizi btnyle dolduran bu nesneler, dzensiz bir karde deildir. Her zaman, aralarnda az da olsa bir dzen, bir dizilerime vardr. Aslnda ou zaman bir tek eyin tekilerden ayrldn grrz; o ey tekilere yelenmi, zel bir klayounlaarak, yalnz onunla ilgilenerek, onu tekilerden yaltlayarak sanki parlakln artrncimizin bir eye younlamas doaldr. Ne var ki baka eyleri koro mzii ya da fon gibi ikplana indirmeden bilincin bir ey zerinde younlamas olanakszdr.Her birimizin dnyasn oluturan nesnelerin says ok yksek, bilinlilik alanmz da ok snesneler dikkatimizi ekmek iin bir tr yar iindedir. Dikkatli sylersek, ruhsal ve zihinsel yaantmz yalnzca en youn aydnlatlm alanda yer alan eylerden oluur. Gerisi -bilinve bunun tesinde, bilinalt dikkat kua- ancak gcl bir yaam, bir hazrlk, bir nlem yadektir. Dikkatli bilinlilik durumu, aslnda kiiliklerimizin ta kendisi olarak kabul edilebilir. Bir eye dikkatle eilmenin, o eyin kiiliimizden belli bir yan alp gtrmesi k olduunu syleyebiliriz pekl.(*) sensu stricto: dar anlamyla (.N.)31Normal ak iinde, dikkatin younlat ey bu ayrcalkl merkezde birka saniye kalr ve berek yerini baka bir eye brakr. zetlersek dikkat, kendisi iin nemli olup olmamasna grzen ok ksa, bazen ok uzun bir sre taklarak bir nesneden tekine kayar. Gzel bir gnde, dkatimizin bir tek nesneye taklp felce uradn dnelim. Dnyann geri kalan kesimi gzm hi yokmugibi grnmez olacaktr: Bu anormal dikkatimizin nesnesi, her trl karlatrmay hie sayarev boyutlara eriecektir. yle ki zihnimizi batan sona kaplayacak, sonunda, kktenci dikkatimiz nedeniyle arkamzda braktmz dnyaya tmyle edeer olacaktr. Bu yzden, gzlerzle kapadmz zaman da ayn ey olur; kck bir kitle olutursa da elimiz, gzmzden her alanmz tmyle kaplamaya yeter. Dikkatimizi younlatrdmz ey, ipso facto(*) daha bykkatimizi younlatramadmz, zihnimizin deperlerinde hayalet gibi dolaan nesnelere gre daha canl bir varolua sahiptir; bu nesneler kansz cansz, neredeyse dsel bir fon olutururlar. Dikkatimizi younlatrdmz nesnbir gereklie brndnden, byk bir sayg, deer ve nem kazanr ve evrenin karanlkta kalDikkat, bir nesneye normaldan daha uzun bir sre ya da daha byk bir sklkla takld zamanani"den sz ederiz. Manyak, dikkat sresi anormal olan insandr. Byk adamlarn hemen hepsi birer manyaktr; onlarn manisinin, "saplantsnn dourduu sonular, yararl ya da salk v eyler olarak grnr bize. Evrenin mekanik dzenini nasl kefettii sorulduunda Nevvton vermitir: Nocte dieque incubando (Gece gndz onu dnerek). Bu, aslnda bir saplantnn aAslna bakarsak, bizi dikkat alanmz lsnde belirleyen baka bir ey yoktur. Bu, herkeste ir biimde oluur. rnein dnmeye yatkn, her konuyu en derin noktasna dek izlemeye almiin, da dnk birinin dikkatinin bir nesneden tekine atlayp durmas can skc bir eydirine, da dnk kii de, dnrn, bir ukurun dibini kazyp duruyormu gibi ilerleyen dikkarulur, bkar, sklr. Bundan baka, kiiliin temelini oluturan deiik dikkat tercihleri varnein, konuurken ekonomik gerekler tartlmaya balandnda zihinsel adan kendini tuzarek iddetli tepki gsteren insanlar vardr.________(*) ipso farto: bu nedenle (.N.)32Baka birinin dikkati de kendiliinden sanata ya da cinsel konulara ynelebilir. u forml kolaylkla benimseyebiliriz: Bana dikkatinin neye ekildiini syle, sana kim olduunu syleyeyim.Bence, "k olmak" bir dikkat olgusudur; ama normal insanda ortaya kan anormal bir dikkat durumudur."k olma"nn ilk evresinde bu hemen aka grlr. Toplumda pek ok erkek ve kadn birbirlerar. Her erkein -her kadnn da- dikkati kar cinsin bir temsilcisinden tekine rastgele gezinir. nceki duygusal balara dayanan nedenler, bedensel olarak daha yakn olma vb. kadnn dikkatinin bir erkee gre bir bakas zerinde daha uzun sre taklmasna yol aar; amerden birine duyulan ilgiyle geri kalanlara duyulan ilgi arasndaki oranszlk byk deildir. Baka biimde sylersek-ve kk ayrmlar ortadan kaldrrsak- kadnn tand her erkek, bir doru izgi zerinde t uzaklktadr. Ne var ki bir gn, bu eit dikkat blnmesi deiir. Kadnn dikkati kendilii erkeklerden birine taklr; ksa bir sre sonra artk, kadnn o erkei dncelerinden uzaklkatini baka nesnelere yneltmesi byk bir aba gerektirmeye balar; doru izgi bozulmutur. dikkatine yakn bir tek erkek vardr artk."Ak olmak" balangta bundan te bir ey deildir: dikkatin anormal bir biimde baka birisklmas. Erkek, bu ayrcalkl durumdan nasl yararlanacan bilir, bu dikkati zekice beslerserisi engellenemez bir mekaniklikle sklr gelir. Erkek, her geen gn, tekilerin, dikkate arpmayanlarn bulunduu izgiye gre biraz daha ileride olduunu grecektir; dikkati kendisine younlam olan kadnn zihninde her gn daha byk bir yer tutacaktr. Kadn bu ayrcalkilenmeden edemeyecektir. teki insanlar ve nesneler yava yava kadnn bilincinden silinecektir: "Seven kadn" nerede bulunursa bulunsun, grnrdeki ura ne olursa olsun, dikkati kendiliinden o erkee doru akacaktr. Bunun tersi de dorudur; dikkatini bir an iin bile o ynden kurtarp yaamnn zorunluluklarna evirebilmek iin kadnn ok byk bir aba gsteir. St. Augustine, sevginin belirleyici zellii olan bu, nesneye kaplp gitme durumunu bilgece dile getirmitir: Amor meus, pondus meum: illo feror, cjuocumcjue feror. (Sevgim arlk merkezimdir: Ben onun sayesinde hareket ediyorum.)yleyse bu, zihinsel yaammz zenginletirme sorunu deildir. Sz konusu olan bunun tam tersir. Bizi daha nce kendine eken eylerin srekli elenmesi durumudur.33Bilin kaslr ve bir tek nesneye ynelir. Dikkat felce uram durumdadr: Bir eyden tekinez. Saplanp kalm, katlam, bir tek kiinin tutsa olmutur. Platon buna Theia mania (kutlik) demitir. (Bu artc ve ar "kutsallk"n nereden doduunu biraz sonra greceiz.)Bununla birlikte, seven kii, bilinli yaamnn ok zenginletii izlenimini edinir. Klen bir younlar. Ruhsal glerinin tm bir tek noktada toplanr, bu da onun varlna aldatc katar.Bu her eyi darda brakan dikkat, o ayrcalkl nesneyi ayn zamanda ok gl niteliklerle ir. Bu, nesnede aslnda bulunmayan kusursuzluklarn grlmesi demek deildir. (Bunun da olabileceini daha nce gsterdim; ama Stendhal'n yanlarak sand gibi bu, ne gereklidir ne dzorunludur.) Bir nesneyi dikkate boarak, onun zerinde ar younlaarak bilin, o nesneye hr eyle karlatrlamayacak gl bir gereklik kazandrm olur. O nesne bizim iin her an m yanmzda, baka her eyden daha gerek olarak srdrr varln. Dnyann geri kalan kesimkatimizi byk bir abayla sevgiliden koparp ayrdktan sonra arayp bulmamz gerekir.Ak olmakla gizemcilerin balanmas arasndaki byk benzerlik ite burada ortaya kar. Gizezaman "Tanr varl"ndan sz eder. Bu yalnzca szde kalan bir ey deildir. Ardnda gereklir olgu yatar. Dualar, dncede younlama ve Tanr'ya seslenme yoluyla Tanr, gizemcinin gzle gl bir nesnel somutluk kazanr ki Tanr onun dncelerinden bir an bile silinmez. Her zan oradadr, nk dikkat onu hibir zaman elden brakmaz. Gizemcinin gn boyunca giritii helem onu Tanr'yla kar karya getirir; baka deyile kendi saplantsna gtrr. Bu, yalnzcikat inanlarna zg bir ey deildir. Gizemciye gre Tanr'nn yaad o sonsuz varolua uly yoktur. Tek bir sorunu dnerek yllarn geiren bilgeyle, yaratt dsel kiilerle uraulamayan romanc ayn olguyu paylarlar. te bu yzden Balzac, yapt bir i konumasnn ar: "Peki, haydi imdi de geree dnelim! Csar Birotteau'dan sz edelim." Seven kii iin de vgilisi srekli bir varolu iindedir. Sanki tm dnya onda younlamtr. Aslnda olansa udn gznde dnya yok olmutur. Sevgilisi dnyay yerinden oynatm, onun yerine kendisi gemitu yzden bir rlanda trksnde sevenin azndan yle denir: "Sevgilim, u dnyadan benim payin!"346Romantik konumlar bir yana, "k olma"nn -burada gene sevgiden sz etmediimi yineleyeyim- dk bir zihinsel durum, bir tr geici aptal k olduunu kabul edelim.Bilincimiz felce uramadan, altmz dnya kstlanmadan k olmamz olanakszdr."Sevgi"nin bu tanm, grdnz gibi, Stendhal'n kulland tanmn tersidir.Kristalleme kuramnda varsayld gibi, bir nesnenin stne pek ok ey(kusursuzluklar) ymak yerine burada yaptmz, tek bir nesneyi tekilerden anormal bir biie yaltlamak, hipnotize edici beyaz izginin nnde donakalm bir horoz gibi, onunla yalnz bamza ylece, felce uramasna kalakalmaktr.Bunlar sylerken niyetim, genel ve zel tarihte olaanst gzellikte aydnlanmalar yaratan brotik yklere leke srmek deil. Sevgi, yce nitelikte bir sanat yapt, zihinler ve bedenler arasnda olaanst bir alveritir. Bununla birlikte, sevginin ortaya kabilmesi, pek de gruhsallk tamayan bir sr mekanik, otomatik srecin desteine gerek duyar kukusuz. Sevgini birlikteyken deerli olan eitli yanlar, tek tek ele alndklarnda olduka kabadr; daha sylediim gibi mekaniktir.rnein, cinsel igdnn ie karmad sevgi yoktur. Sevgi, bu igdy kaba bir g olaraknd gibi kullanr. "k olmak" da gene, bu kaba mekanizmalardan biridir; kr krne salverekler; sevgi, iyi bir binici olan sevgi, ondan yalnzca yararlanr ve onu gemler. Unutmayalm ki kltrmzde ylesine deerli grlen yce ruhsal yaam, saysz dk otomatiklegerekletirilemez.k olma durumunu oluturan zihinsel kaslmalara dtmz, ruh anjinine yakalandmz zaman birka gn iinde hl biraz direnebiliriz belki; ama bir tek kadna gsterilen dikkatle, telere, evrenin geri kalan kesimine gsterilen dikkat arasndaki oranszlk belli bir ly aa sreci durdurmak artk elimizde deildir.Dikkat, kiiliin en yce aracdr; zihinsel yaammz dzenleyen aratr. Felce uradnda grl kalmaz. Kendimizi kurtarabilmemiz iin bilincimizin odana, sevgilinin egemenliini ssacak baka nesneler sokmak gerekecektir.35Aniden gelen k olma nbeti srasnda, sevgiliyi birden dikkatimizin normal perspektifi iinde grebilirsek, byl gc yok olup gidecektir. Ama bu perspektifi edinebilmek iin dikkatimizi baka eylere yneltmemiz, kendimizi btnyle sevdiimiz nesneye kaptrm olduumuz bilidan kp kurtulmamz gerekir.D dnyayla hibir balants olmayan byl bir dnyann iinde kslp kalmzdr.Dardan hibir ey bu dnyaya girerek bizim kap kurtulmamz kolaylatramaz. k olan birapal kalm hasta odasnn kokusunu tar - bu odann havas, bayatlam nefes kokusuyla dolulk grte k olmaksa lgnla doru bir kaytr. Kendi bana braklrsa, en ar ulgnl fatihleri" bunu ok iyi bilirler. Kadnn dikkati bir erkee takld m, erkein artk orini btnyle kendi egemenlii altna almas ok kolay olur. Bundan sonra tutulacak yol, bir scak bir souk davranmaktan, bir candan bir aalayc grnmekten, bir grnp bir gzden koluan basit bir oyunu oynamaktr. Bu yntemin ritmi, kadnn dikkati zerinde ruhsal bir makine etkisi yaparak, dnyada geri kalan her eyi onun gzlerinden siler gtrr. Halkmz bunue gzel dile getirmitir: "duygular smrmek!" (3) Aslnda smrlen insann kendisi'dir - bie tarafndan smrlr! "Ak ilikilerinin" ou, sevgilinin sevenin dikkati zerinde bu yollanad mekanik bir oyuna indirgenir.Seveni kurtarabilecek tek ey dtan gelecek iddetli bir ok, ona zorla dayatlacak bir tedavidir. Pek ok kii, ayrln, uzun yolculuklarn sevenleri saaltmada iyi bir are olduuna Bunlarn, dikkati baka yerlere ekme areleri olduunu gzden karmamak gerekir. Sevgilidenklk, ona duyduumuz ilgiyi arttrr; baka eylerin dikkati kamlamasn nler. Yolculuklar,l olarak kendimizin dna kmaya, yzlerce kk sorunu zmeye zorlayarak, bizi altmzlerce beklenmedik nesneyi zorla kabul ettirerek, 'manyak' snd mutlu kesinden karmayenmi bilin dnyasnda, taze havann ve normal gr asnn girecei kanallar amay baarncelememizin bu noktasnda, bir nceki blm okurken okurun aklna gelebilecek bir kar klmak yerinde olacaktr._________________3) spanyolca's: sorber los sesos (.N.)36k olmay, dikkatin baka birisine saplanmas olarak tanmlarken, sevgi iinde olma durumuyla yaamda ilgimizi sonuna dek eken ciddi, ivedi siyasal ve ekonomik binlerce durum arasndaki ayrm izgisini yeterince belirtmi olmuyoruz.Oysa bu iki durum arasndaki ayrm kkl bir ayrmdr. k olduumuzda, dikkatimizi baka bir isteyerek younlatrrz; ama yaamn gerektirdii zorunluluklarda dikkatin bir yere saplanm isteimizin tersine, dardan dayatlan bir zorunluluktur.Yaananlar asndan bakldnda, canskc bir durumda bizi en ok kzdran ey, o eye zorl edilgen dikkat arasndaki ayrm ilk kez -hi deilse yetmi yl nce- ortaya karan kii Wunein, bir el ate edildiini duyduumuzda, dikkat edilgendir. Bu beklenmedik ses, bilincimizin kendiliinden ak iine zorla girer ve dikkatimizi kendisine eker. k olan insannkatinde bu trden bir zorlama yoktur, nk onun ilgisi sevgiliye isteyerek yneltilmitir.Bu olgu dikkatli bir zmlemeden geirildiinde, dikkatimizi hem isteyerek, hem de denetleyemeden yneltmiiz gibi ok garip bir, iki yanllk ortaya kar.En ince antrmalaryla dnrsek, k olan her insann, istedii iin k olduunu syley normal bir olgu olan k olmay, hasta bir olgu olan saplantdan ayran ey de budur. Saplantl kii, o fikre kendi isteiyle "yakalanm"deildir. Onun durumunda korkun olan ey ksaca udur: Kendisinin olsa da o fikir, o insann kafasnda, ne id belirsiz, aslnda var olmayan "baka biri'nden gelen inat, d kaynayatma olarak ortaya kar.k olmann dnda, dikkatimizi kendi isteimizle bir bakasna ynelttiimiz tek bir durum d. Bu da nefret durumudur. Nefret ve sevgi, her eyde, birbirine dman ve zt ikizlerdir. Tpk ka dme edimi gibi -en az bunun kadar sk rastlanan-"nefrete dme" edimi de vardr.k olma dneminden ktmzda, uyanmaya, dlerle dolu bir geitten kmaya benzer bir izleO zaman, normal gr asnn daha geni ve daha ferah olduunu anlar, tutkulu zihinlerimizin bylenmeyi, arklamay fark ederiz. Bir sre, nekahet dnemlerine zg o sallantda olma, dlk ve gnl krkl iinde yaarz.Bir kez balamaya grsn, k olma sreci umutsuz bir tekdzelikle ilerler. Daha ak syleyesak, k olanlarn hepsi -aklls da aptal da, genci de yals da, burjuvas da sanats lurlar.37Bu, k olmann mekanikliini dorular. k olmada salt mekanik olmayan tek yan, srecin balbu nedenle biz, ruhbilimci olarak, sevgi olgusunun br evrelerinden ok balangcyla ilgileniriz. Bir kadnn ilgisini bir erkee, bir erkein ilgisini de bir kadna eken ey nedir? Bir insana, fark edilmeyen ynla br insann arasnda o ayrcal salayan nitelikler nelerun en ilgin yannn burada yatt kukusuzdur, ama en karmak yan da gene budur. k olanlyn biimde k olsalar da, hepsi ayn nedenle k olmazlar. Evrensel olarak sevilen tek birelik yoktur.Bununla birlikte insanlarn sevdii ve erotik yelemelerin deiik trlerini yaratan eyin ne olduu gibi, hileli mantkla ynetilen bir konuya el atmadan nce, ilginin felce uramas asn, k olmakla gizemcilik, daha da nemlisi hipnoz arasndaki umulmadk benzerlie deinmek nde olacaktr.7Ak Olma, Kendinden Geme ve HipnozEvin hanm, hizmetinin aklnn baka yerde olduuna dikkat etmeye balaynca kzn k oldull hizmetinin dikkati, evresindeki nesnelere ynelme zgrln yitirmitir artk. Kz biryzmeye balar; kendi iine ekilir; ta derinlerinde, hep kendisiyle olan sevgilisini dnr kli. Byle kendi zne kapanmas, seven kiiye bir uyurgezer, mecnun, "bylenmi insan" havasrir. k olmak aslnda bir bylenmedir; Tristan'n byl iksiri her zaman, ok youn bir anlakn ruhsal srecini simgelemitir.Gndelik dilin, bin bir sezgiyi iinde younlatran deyilerinde, olaanst ama henz kapsece doru ruh-bilimsel hazineler sakldr. Ak esinleyen ey her zaman belli bir "bylenme"d. Sevgi nesnesine, bir byleme ynteminin -bylenme- adn takmak, anonim bilincin, dili yaratan bilincin, klarn iine dt olaarumu ok iyi gzlemlediini gsterir. iirin, cantus ya da carmen denen en eski biimi, bylml oluturur. Bu formln trenine ve by etkisine incantatio deniyordu; (spanyolca'da) eno ya da bylenme, Franszca'da, carmen'den tretilen charme buradan gelir.38Sevginin byyle ilikisi bir yana, bence k olmakla gizemcilik arasnda imdiye dek gzlendn ok daha byk bir yaknlk vardr. Bu temel yaknl, gizemcilerin kendilerini anlatr-, kndklar erotik szcklere, imgelerdeki artc benzerliklere bakarak nceden fark etmemiz gdi. Bu dinsel olguya ilgi duyanlarn hepsi ayn gzlemlerde bulunmu ama bunlarn bir eretileme olarak aklanabileceini sanmlardr.Eretilemelerde de biemde olan ey oluyor. Bazlar, bir eyi eretileme ya da biem olarak sndrdktan sonra iin bittiini, daha te bir inceleme yapmann gerekmediini sanyorlar - san eretileme ve biem, baka gerekliklerle eit apta, en az onlar lsnde tutarl bir ey dyneten yasalar ve nedenler lsnde gl yasalara ve nedenlere bal bir ey deilmi gibi.nceleyenlerin hepsi, kullanlan erotik szcklerin okluuna dikkat ekmi olsalar da, bu gzllerine asl arln kazandracak tamamlayc yann grememilerdir. Bu yan udur: klar danma eilimindedirler. Platon'a gre sevgi "kutsal"bir deliliktir; her k sevgilisini kutsal sayar ve onun yannda kendisini "cennetteymigibi" duyar vb. vb. Akla gizemcilik arasndaki bu garip dil alverii, bizi ortak bir kken bulunduundan kukulanmaya gtrr.Ruhbilimsel bir olgu olarak gizemcilik sreci aslnda k olmaya benzerlik gsterir.ylesine benzerlik gsterir ki ayrntlarda bile bktrc tekdzelikte bir akma grlr.k olmak nasl hep ayn biimde kendini gsteriyorsa, her zaman ve her yerde ortaya kan gizciler de hep ayn eyleri yapmlar, aslnda hep ayn eyleri sylemilerdir.stediiniz gizemcilik kitabn elinize aln -Hintli, inli, skenderiyeli ya da Arap, Germen ya da spanyol olsun- o kitap, hep o ayn akna klavuzla, bilincin Tanr'ya doru ilerleyii gsteren bir yolculukla ilgili olacaktr. Evreler ve aralar, baz dsal ve rastlantsal ayrlarn dnda, hi deimeden kalacaktr.(4)Kilise'nin, gizemcilere yaklarken bu gibi kendinden geme servenlerinin, saygnln yitirne yol aacandan korkuyor-muasna her zaman taknd o hogrsz tutumunu ok iyi anlyossant(*) katlyorum. Kendinden geen kii az ok deli saylr._______________4) Aradaki tek aynm -ki bu ayrm bazen nemlidir- udur: Baz gizemciler "ek olarak" byk birer dnrdrler; gizemcilik retilerinin yani sra, zaman zaman deha rn olabilen bir id yayarlar.Plotinus ya da Meister Eckhart byleydi. Gene de, kendi bana ele alndnda, onlarn "gizem de, en sradan kendinden geme retileriyle birdir.(*) en passant geici olarak (.N.)39Ilmllktan ve zihinsel duruluktan yoksundur. Tanr'yla arasndaki ilikiye cokulu bir kendinden geme nitelii katar; bu da gerek rahiplerde bulunan o arbal soukkanll btnyllgudur. Bu, yle boyutlara varmtr ki olaanst bir rastlantyla, Konfys mandarinin Tae kar duyduu nefretle Katolik dinbilimcinin, hayalinde Tanr'y gren rahibeye kar duydufret arasnda hibir ayrm yoktur. Her snfn meslekten yaygaraclar, gizemcilerin kargaasrikliini rahiplerin, yani Kilise'nin duru ve dzenli zeksna her zaman yeleyeceklerdir. Bu yelemelerinde onlara katlamadm iin zlyorum. Burada beni engelleyen, dorulardan yma eilimimdir. O da udur: Bence, her trl dinbilim, tm gizemcilerin kendinden gemelerini bir araya toplasak, bunun ok tesinde tantr Tanr'y bize; kutsal eylere kar daha byvgi, yce dnceler kazandrr; nk vecd iindeki gizemcilere kukuyla yaklamak yerine, gilediklerine inanmamz, onun bize aknc dalgnlklarndan karp getirdiklerini kabul etmemira da sunduklarnn kabule deer olup olmadn dnmemiz gerekir. Gerek udur: Ona bu yceelik ettikten sonra, bize ilettii eyin pek de nemli olmadn grrz. Ben o kandaym ki yeni bir Tanr deneyimine ve en nemli gereklie ynelmi yepyeni sorulara doru yaklayor. kutsal konulardaki fikirlerimizin, tartmac dncenin aydnlk yollarndan deil de, gizemyeralt yollarndan geerek zenginleecei konusunda byk kukularm var. Dinbilim -kendinden geme deil!Ama biz gene konumuza dnelim. Gizemcilik de bir dikkat olgusudur. Gizemci yntemin bize nerdii ilk ey, dikkatimizi bir ey zerinde toplamamzdr. Neyin zerinde? En canl, eincelenmi, en nl kendinden geme yntemi olan Yoga, bundan sonra anlatlacaklarn mekanik lliini en ak biimde gsterecektir. Yoga'nn bu soruya verdii yant udur: Neyin zerinde . yleyse, bu sreci belirleyen ve esinleyen ey nesne deildir; nesne, zihnin anormal bir duruma girmesi iin salt bir bahanedir daha ok. Aslnda insan, dikkatini, dnyadaki baka her eyi bir yana itme arac olarak bir tek eye younlatrmaldr. Gizemci yola, bilinzde ou zaman normal dikkat younlatrma srecinde bulunan ve hogrlen nesneler kalabalrek gireriz. rnein, Hal Aziz John'da, bir sonraki ilerleme evresine geerken, knoktas "skunet evi"dir.tahlar ve meraklar yattrmak iin de: "her eyden byk lde kopmak" ya da Azize There "ruhu kklerinden skmek" - baka deyile, kendini bir tek eye "kaptrp gitmek" (Azize Theresa) iin oul dnyasal kklerini, liflerini kesmek -gerekir.40Ayn biimde Hindu dini de, gizemcilie girmek iin gerekli olan bu koulu yle yerine getirecektir: nanatvam na pasyati - kalabalklardan ve eitlilikten uzaklamak.Dikkatimizin aralarnda dolamaya alk olduu nesneleri uzaklatrma sreci, zihnin yalnzcaek eye younlatrlmasyla salanr. Hindistan'da herhangi bir nesnenin kullanld deneye ir. rnein: younlaacak kii, kilden bir yuvarlak yapar, yanna oturup gzlerini ona diker; ykseke bir yerden akan dereyi seyreder; iinde k yansyan bir su birikintisine bakar; ya da bir ate yakp nne bir perde yerletirir, perdeye bir delik aarak o delikten kan . vb. Bu tr younlama peinde koan kiiler, daha nce de szn ettiim ve sevgililerin "bi duygularn zmsemek" iin kullandklar ruhsal yntemle ayn etkiyi yaratmay amalarlar.nceden zihinsel bir boluk olumadka gizemci kendinden geme olamaz. Hal Aziz John, "Tanr adaklarn verilecei mihrabn iinin bo olmasn istemesi bundandr,"demitir,"... bylece ruh, Tanr'nn onu teki eylerden ne lde boalm olarak istediini (5) Bir Alman gizemcisi, bir tek ey -Tanr-dnda dikkatin her eyden ekilmesini daha da gr biimde "Domam gibi oldum" diyerek anlatmtr. Aziz John da ok gzel bir deyile, "Bir m yok" -yani uratm hibir ey yok- diyerek anlatr ayn eyi.Bununla birlikte en artc ey udur: Zihin her eyden arnd m, bize gvenle sylediine nr'y nnde grr, yani Tanr'yla dolar: baka deyile Tanr o boluun ta kendisidir. Bundaster Eckhart "Tanr'nn sessiz l"nden, Aziz John da "ruhun karanlk gecesi"nden sz eder; karanlk, ama gene de k dolu; ylesine doludur ki, salt k olduundan, n karsna hidnlk karanlktr. Tm kiisel yelemelerinden, ilgilerinden arnm ve ykanm ruhun zellihibir eyi sevmedii, onlara ilgi duymad iin, baka deyile, kendi boluunda kendi glgeranl iinde yaad iin, o ruh hereyi byk bir kolaylkla kucaklayabilir; bu yzden Azihil habentes et omnia possidentes" (Hibir eyleri yok ve hereyleri var) sz, ona gerekten uygun der. Aziz John, bu salt boluu, bu aydnlk karanl en zevkli formlle anlatr: "der "ses veren sessizliktir."___________5) Bkz. Jean Bauzi'nin kitab: Saint Jean de la Croix et le probleme de l'experience mystique/Hal Aziz John ve Gizemci Deneyim, Paris, 1924.41yleyse, gizemcinin de tpk sevgili gibi dikkatini bir nesneye "younlatrarak" anormal bir duruma girdiini kabul ediyoruz; bu durumun ilevi, imdilik, dikkati baka her eyden ekerek bir zihin boluu yaratmaktr.En derin kaplma durumu, kendinden geme yolunun doruk noktas, gizemcinin yalnzca Tanr'y seyretmek zere gzlerini baka eylerden ektii nokta deildir. Seyredilebilen Tanr, zaterekten Tanr olamaz. Snrlar ve biimi olan Tanr, u ya da bu niteliiyle kavranan Tanr,insann dikkatini yneltebilecei bir nesne olan Tanr, o durumda, gerek Tanr olamayacak lbenzer bu dnyann varlklarna. Gizemci yazlarda gene gene sunulan ve en yce amacn Tanr'yile" dnmemek olduunu savunan kuramn elikisi buradan gelir. Nedeni aktr: Tanr'y d btnyle O'na kaptrmken, yle bir an gelir ki Tanr artk zihnin dnda ve ondan ayr, oeyin nnde duran bir ey olmaktan kar. Sonunda Tanr objectum olmaktan karak injectum olu(6) Tanr, ruhun iine szarak onunla kaynar; ya da tersine ruh, Tanr'nn iinde erir ve O' artk kendinden ayr bir varlk olarak duyumsamaz. te bu, gizemcinin zledii imio'dur (birlik). La Merada Septima'da Azize Theresa, "Ruh, yani bu tinin ruhu, Tanr'yla bir olur," der. Bu birliin nce ulalan, sonra yitirilen anlk bir ey olduunu sanmayn. Kendinn geen gizemci, iten ebedi ak yeminleri eden sevgili gibi, kesin ve srekli bir birlik olarak alglar bunu. Azize Theresa her iki tr iletiim arasnda belirgin bir ayrm gzetir: bu birliklerden birincisinde "iki mum birbirine ylesine yakn durur ki k tek bir yerden geliyormu gibi olur.... Oysa mumlardan biri tekinden kolaylkla ayrlabilir ve gene iki ayr mum haline gelir." Oysa ikincisinde, "sanki gkten bir rmaa ya da kaynaa yamur yamaktadr da hepsi ayn suya karr; gkten den yamur ayrlamaz ya da grlemez olur;nize akyordur ve bu sular birbirinden ayrmak artk olanakszdr; ya da sanki bir odada iki pencere vardr; bunlardan odaya bol k giriyordur, ama iki ayr pencereden girse de bu k artk bir tek k olmutur."Meister Eckhart'n, Tanrnn zihnin bir nesnesi olmay srdrd her aamann greceli aa n ok iyi bir savunmas vardr.______________6) Bkz. Otto: Mysticism: East-West / Gizemcilik: Dou-Bat, (Living Age Books, 1957).42"Tanr'ya gerekten ulamak ruhta olan bir eydir; yalnzca ve durmadan Tanr'y dnmekle ol ey deildir. nsann, yalnzca dnd bir Tanr's olmamaldr, nk insann dnmesi du yzden, gizemciliin gelimesinde en yce nokta gizemcinin, kutsall emerek iine alan birger gibi Tanr'yla dolduu an olacaktr. Bundan sonra gizemci, yeniden dnyaya dnp dnyasal uralar peinde koabilir, nk artk gerekte Tanr'nn bir otomat olarak almaktadr. r ve edimleri kendisinden domuolmayacaktr. Kendi yapt ya da bana gelen hibir eyin nemi olmayacaktr artk nk "o"ndi arzusundan ya da ediminden kopmutur; her trl duyarla kar baklk iinde ya da kuumdadr. Gerek benlii Tanr'ya doru g etmitir, Tanr'nn iine akmtr; geriye yalnzcala, Tanr'nn denetledii bir "yaratk" kalmtr. Doruk noktasnda gizemcilik, her zaman"dingincilik"e gelip dayanr.Bu ar durum, "k olma"da da edeer bir gelime gsterir. Kardaki, sevenin duygularna an, kaynamayla oluan bir "birlik" dnemi balar; bu dnemde her iki kii de kendi varlnnni tekine aktarr ve kendi iinden deil tekinin iinden yaamaya -dnmeye, istemeye ve daya-balar. Burada da gene sevgili, dnlecek bir nesne deildir artk nk onu iinizde taurumlarda olduu gibi bu durum da yzdeki ifadelerden gzlenebilir. "Saplanma"dneminde, hl "darda" olan sevgiliye tmyle, her eyi darda brakacak bir dikkatle eu duruma uygun bir kapanma ve younlama hali vardr.Gzler bir yere taklr kalr, bak donuktur, ba gsn stne doru dme eilimindedir; be doru ekilir. Grn, tmyle insan biimli ama sanki ibkey ve iine doru kapanm bir ner. Dikkatimizin byle smsk kapanmasyla, sevgilimizin imgesini iimizde kulukaya yatrmizdir; ama sevginin kendinden geirici cokusuna, sevgili bizim olduu zaman, yani sevgili ben, ben de sevgili olduum zaman yzde, mutluluu ifade eden garip bir panouissement(*) belirir. Baklar, gzlerin etkisiyle yumuayarak kayar, her eyin zerinden ok az eydikkat ederek geer; eitli nesnelerin zerinde, elbette grmeden, hafife gezinir gibidir. Benzer biimde az da her zaman yar aktr, aaya doru kvrk ular srekli bir glms_____________(*) panouissement: alma; ma (.N.)43Bu, aptaln suratndaki ifadenin ta kendisidir - kii az ak, alk alk bakma durumundadr.eimiz bir i ya da d nesne bulunmadndan, ruhlarmz disiplinini ve dikkat iinde olma tu yitirmitir. Kendimizi serseri ruhlu ve hafif hissederiz; tm etkinliimiz, varlmzn yzeen, durgun ya da dingin sudan buharn emici gnee doru ykselmesi gibi duygularmzn ykselne izin vermektir ("dingincilik").Sevgilide ve gizemcide ortak olan "erme durumu" budur ite. (7) Onlar bu yaamdan, bu dnyadan etkilenmezler artk; iyi olsun kt olsun byle eylerin nemi kalmamtr onlar ial durumumuzda, yaptmz ve ektiimiz eyler iimizdeki varl etkiler, bizim iin sorun y huzursuz eder ve sarsar. Bu nedenle varlmz, kendi gcmzn desteiyle zorlukla tadsederiz. Oysa bu i ekirdei, dnyann dnda baka bir blgeye ya da baka bir kiiye kaydn bu varlk zerindeki denetimimizi yitiririz; varlmz sanki havada asl kalr.Gerek dnyann iinde dolarken kendimizi hibir eyin etkileyemeyecei bir varlk olarak hiiz. Birbirinden farkl ama iine girilebilecek boyutlar olan iki dnya var gibidir. Gizemci, dnyasal lemde yalnzca grn olarak bulunur, nk aslnda, ok uzakta bulunan bir bca kendisinin ve Tanr'nn yaad teki dnyadadr. "Deum et animam. Nihil ne plus? Nihil omnino,"(*) der St. Augustine. Ayn biimde, seven de aramzda dolar; biz duyarlna yzeyden srtnmekten baka bir etki yapamayz onun , yaamnn izgisini nceden izip hazrlamtr; sonsuza dek byle olacana inanarak yaar.Bu "erme durumu"nda yaam, gizemci olsun, cinsel olsun tm arln ve arln yitirir.Mutlu k, yce efendinin cmert balayclyla, evresindeki her eye glmseyerek bakarbalaycl hep oradadr, hibir abay gerektirmez. ok pahal bir balayclk deildiKendisini stn bir varlk olarak gren insan, kendisine hibir zarar dokunamayacak aa snsanlara kar "balayc" bir biimde davranr; bunun nedeni, o insanlarla hibir "alverinlarn arasna karmamasdr. Bu aalamann ne denli yksekten baklarak yapldn belirlbaka bir varln hatalarn kefetmeye eilmekten deil, aslnda bizim ulalamaz yceliimitluluumuzun olumlu n ona yanstmamzdan doar.________7) Grdnz gibi burada "erime durumu "yla ilgili dinsel "deer"den hi sz etmiyorum. Bu, tinlerin tm gizemcilerinde kendiliinden bulunan ruhsal durumdur.(*) "Deum et animam. Nihil ne plus? Nihil omnino.": "Tann'y ve ruhu. Daha fazlas deil mi? Kesinlikle deil" (.N.)44Bu yzden, gizemcinin ve benimsenen an gznde her ey sevimli ve ekicidir.Sonunda u olur: O younlama, kendini yitirme dneminden sonra geri dnp her eyi yeniden gen geirmek istediinde k, bunlar olduklar gibi deil, kendisi iin varolan tek eyde, Taa da sevgilide, yansdklar gibi grr. Aslnda nesnelerde eksik olan ey de, zgr bir biimnr'nn ve sevgilinin grld aynada dnlenmitir. Meister Eckhart'a gre: Her eyi yadsya doa grnmne arkasn dndkten sonra onu nndeki gln durgun ve yanlsamal yzndegryormu gibi, her eyi yeniden Tanr'da bulur. Ya da Hal Aziz John'un(*) nl dizelerine lm:Tanr 'nn ltfuyla dolup taarak,Korularn arasndan geti aceleVe grm olsa da onlarDoal durumlar iinde,Dolak brakt o gzellikleri beenisine.(8)Tanr'y iine snger gibi ekerek emen gizemciler, Tanr'nn bir sv gibi ilerine szp onlsna dek biraz aknlk iinde bakarlar nesnelere. k da byledir.Ama, bu gizemciye ya da bu yce gnll a teekkr etmeye kalkmak yanl olur.Onlarn insanlar alklamalar, yalnzca hi ilerine karmadan bakmalarndan gelir.Yryp geerler, kendi yollarna giderler. Aslnda, fazlaca alkonurlarsa biraz canlar sklefendinin "sradan insanlar"n kendisine ynelttikleri dikkatten sklmalar gibi. Aziz John'un u szlerle yanstt sevin buradan gelir: ek onlar bir kenara, sevgilim,nk ben uu halindeyim.___________________(*) Hal Aziz John: St. John of the Cross (1549-91), Gizemci spanyol ozan, Kermetit tarikatndan bir kei. 1726'da aziz oldu. (.N.)8) Mil gracias derramando,Pas par estos sotos con presura,Y yndolos mirandoCon sola sufiguraVestidos los dej de su hermosura.45Nerede ortaya karsa ksn, "erme durumu"ndaki coku insann, dnyann ve kendisinin dndayanr. Bu da szck anlamyla "ex-statis"(*) ya da"kendinden geme" demektir: kendinin ve dnyann dnda olma. En son ayrmda, iki tr insan ouunu belirtmemiz gerekir: Mutluluu kendilerinin dnda olma duygusu olarak yaayanlar ve, tersine, ancak kendilerini bulduklarnda doyuma erenler. Alkoln etkisinde olma durumundan tutun da mistik kendinden geme durumlarna dek, bavurulabilecek birok kendinin dna kma yolu vardr; benzer biimde -dualmaktan tutun da felsefeye dek- kendine gelme durumu yaratmak iin de saysz yollar vardr. Bu iki tr insan, yaamn her alannda ayr yollarda ilerlerler. Bu nedenle, sanattan zevk almay "duygular uyandrmak" olarak grenler iin, kendinden geirici sanat okulu vardr. Oysa teki trde kiiler, gerek sanatsal zevki tatmak iin, insann aklnn banda olmiini, nk bylelikle insann o nesneyi serinkanllkla, ak seik bir biimde alglayabilelar.Baudelaire, nerede yaamay yeledii sorusunu yantlarken, "Neresi olursa, neresi olursa... yeter ki dnyann dnda olsun!" demekle kendinden geme durumunu aklyordu."Kendinin dna kma" istei, her trden kendinden geme durumunun nedeni olmutur: sarholuemcilik, sevgi. Burada, hepsi eit "deerde"dir demek istemiyorum; yalnzca bunlarn hepsinin ayn daldan geldiini, kklerinin de kendinden geme durumuna daldrlm olduunu ant. Bunlar, yalnz bana yaamann arlndan kurtulmak iin, bizi destekleyecek ve bize yol baka bir varla kendimizi aktarma abalardr. Bu nedenle, gizemcilikte ve sevgide, insann ayaklarnn yerden kesilmesi ya da rzna geilmesi imgelerinin birlikte kullanlmas bir rastlant deildir. Ayaklarnn yerden kesilmesi demek, insann kendi ayaklar zerinde yrmemesaka birisi ya da baka bir ey tarafndan tandn duyumsamas demektir.Irza geme, sevginin, mitolojide sentorun su perilerinin peinden koarak onlar alp karmasksne sarp sarmalanarak korunan ilkel biimiydi. Latin evlenme treninde, bu ilkel kz kardan bugn bile bir iz kalmtr: Gelin, yeni evine kendi ayaklaryla yryerek girmez; eie bsn diye kocas onu havaya kaldrr. Bu olgunun en yce simgesel noktas, gizemci rahibenin "kendinden gemesi" ve n, cokudan bann dnmesidir.__________(*) "ex-statis": "durum-d"; iinde bulunulan durumun dna kma; kendinden geme (.N.) 4Ne var ki kendinden gemeyle "sevgi" arasndaki artc koutluk, baka bir durumla, hipnotila karlatrdmzda, bunlarn ikisine de daha karmak bir grnm kazandrr. Gizemciliinzedii yzlerce kez belirtilmitir.Her iki durumda da kendinden geme, hayal grme, giderek bilin yitirme ve katalepsi gibi benzer bedensel etkiler grlr. te yandan ben, hipnotizmayla k olma arasnda garip biiliki bulunduundan her zaman kukulanmmdr. Bu kukumu sze dkmekten hep kandm, nkyen sav, bence, hipnozun da benzer bir dikkat olgusu olduuydu. Bununla birlikte, bildiim kadaryla hi kimse hipnozu bu adan incelememiti; oysa hipnozun, fiziksel yanyla dikkat durumu iinde olmaya dayand ak bir gerektir. Yllar nce Claparede, bir ey zerive dikkatimizi her eyden temizlemeyi denetleyebildiimiz lde uykuyubalatabileceimizi belirtmiti. Uyku getirici yntemlerin hepsi, dikkatimizi herhangi bir nesne zerinde ya da rnein sayma gibi mekanik bir eylem zerinde toplamaya dayanr. Siz imdi kalkp normal uykunun, kendinden geme durumu gibi kendi kendine hipnoz yaratma olduunu syleyebilirsiniz. Ama ben de en zeki ada ruhhekimlerinden biri olan Paul Schilder'in, hipnozla sevgi arasnda yakn bir iliki bulunduu gereinin ister istemez kabul edilmesi gerektiine inandn syleyebilirim.(9) Onun fikirlerini zetlemeye alacam; bu fikirleriyle o, benimkinden ok baka savlardayola karak bu yazda gsterilen k olma, kendinden geme ve hipnoz arasndaki akmalar amlayacaktr.te k olmayla hipnoz arasndaki ilk akmalar dizisi.Hipnoz durumuna girmeyi kolaylatran aralarn cinsel bir yan vardr: elin yumuak, okar gi dokunuu; nerilerde bulunan, ama ayn zamanda uyuturucu etki yapan konumalar; "byleyici bak"; bazen de sesin ve davranlarn tad belli sertlikte bir buyurganlk. Kadnlar hiplndklar zaman, uykuya dalma annda ya da uykudan uyandktan sonra hipnotizmacya cinsel heyecann ya da doyumun en byk belirtisi olan baygn baklarla bakarlar. Hipnoz altna alnakii ou zaman, kendinden geme srasnda tm bedenini saran ok gzel bir scaklk ve rahatl syler.Belirgin bir cinsellik tayan bu izlenimlerin kaydedilmi olmasnda garip olan hibir ey yoktur. Cinsel heyecan, hipnozcuya yneltilmitir; zaten hipnozcu zaman zaman aka sergilenen sevgi gsterilerinin nesnesi olur; bazen de, hipnoz altna alnm bir kadnn cinsel d, yanlgl anlar biiminde toplanr ve kadn, hipnozcuyu kendisinden yararlanmaya kalkmaklar.9) Ueber das Wesen der Hypnose, Berlin, 1992.47Hayvanlarn hipnoz altna alnmas da bize benzer bilgiler sunar. Galeodes kaspicus turkestanus denen korkun rmcek trnde dii, kendisine kur yapan erkei yutmaya alr. Ancak neleriyle diinin karnndaki belirli bir noktay yakalad zamandr ki dii, tam bir edilgeniinde cinsel ilikinin tamamlanmasna izin verir. Diiyi felli duruma getirme eylemi, rmcen o noktasna dokunarak laboratuvarda dayinelenebilir. Bu sonucun ancak, rmcek iftleme mevsiminde elde edilebileceini belirtmek gerekir.Bu gzlemlerden sonra Schilder u sonuca varr: "Btn bunlar bizi insan hipnozunun da, cinsel ilevin yardmc bir biyolojik biimi olduundan kukulandryor" - bundan sonra Schildero hi bitmeyen Freudulua doru ilerleyerek hipnozla "ak" arasndaki ilikiye getirilen ak yorumlan tmyle yadsyor. Schilder'in, hipnotizmadaki ruhsal durumu belirlemekte kulland notlarndan daha ok ey renebiliriz. Schilder'e gre bu, ocuksu bir bilinlilik dueri dnme sorunudur: Kii kendisini btnyle baka bir varla braktn ve onun yetkesi alu duyar sevinle.Hipnozcuyla arasnda byle bir iliki olmasa, kendisi stnde onun hibir etkisi olamaz.Bu nedenle, hipnozcunun yce yetkesini vurgulamaya yarayan her ey -n, toplumsal durum, saygn grn- onun iini kolaylatrr. te yandan, istemeyen birinde hipnoz durumu yaratDikkat etmek gerekir ki bu zelliklerin hepsi, hibir koula yer brakmadan, k olmaya da uygulanabilir. Ak olmak da -daha nce grdmz gibi- her zaman "istenir"; bu durumun iinde,dini verme istei, baka birisine dayanma istei, kendi iinde zevk verici olma zellii tay bir istek yatar. Az ok ocuksu bir zihinsel duruma geri dnmeye gelince, bu da "zihnin daralmas", dikkat alannn kstlanmas ve yoksullamas dediim eyle ayn anlam tar.Schilder'in, hipnozda en aka grlen etken olarak dikkat mekanizmasndan bir kez bile sz etmemesi anlalmas g bir eydir; nk hipnoz altna alma yntemi, temelde zaten dikkatin besne zerinde younlatrlmas demektir: bir ayna, bir elmas u, bir k vb. stelik, deiierinin hipnoz altna alnabilme, edilebilme dereceleri asndan karlatrlmas, ayn tiplea yatkn olma dereceleri asndan sralanmasyla ok byk bir akma gsterecektir.48Kadnlar -ceteris paribus(*)- erkeklere gre hipnoza daha yatkndr. Ama erkee gre kadnn, ha bir itenlikle k olmaya yatkn olduu da dorudur. Bu eilimi aklayacak baka ne gibi olursa olsun, kukusuz bu, iki cinsin kafasndaki deiik dikkat dzenlemelerinden byk lilenmektedir. Eit koullar altnda kadn ruhu, erkeinkine gre gizilg asndan kaslp da yatkndr; bunun tek nedeni de kadnn daha merkezcil, btnlemi ve esnek bir zihni olmasdBelirttiimiz gibi, zihne yapsn ve tutarlln kazandran ilev dikkattir. Yksek dzeydein, yksek dzeyde younlaabilmeyi de birlikte getirir. Kadn zihninin, yaamn her evresinde yalnzca bir tek eye ynelen, bir tek dikkat eksenine doru eilimli bir zihin olduu sylenebilir. Kadn hipnoz altna alabilmek ya da k edebilmek iin onun dikkatinin yneldii bu kapal devreyi yakalamak yeter. Kadn zihninin bu tek merkezli yapsna karlk, erkeinkindeer zaman pek ok merkez vardr. Ruhsal anlamda bir erkek ne denli erkek olursa, zihni o denli ok sayda, birbirinden ayrlm ksma blnm olur. Bir yanmz iyice siyaset ve a teki yanmz zihinsel meraklar peinde koar; daha baka bir yanmz da cinsel zevklere yn. yleyse, burada dikkatin btnleerek bir tek ekim noktas evresinde younlamas diye bironusu deildir. Aslnda ar basan, bunun tersi bir eilimdir; bu da erkek zihnini dikkat kopukluuna gtrr. Dikkat ekseni pek oktur. Aralarnda zayf balar olan pek ok zihinsel aa, ok katillik temeline dayanarak var olmaya altmzdan, dikkatimiz bunlardan bir tekine kildiinde pek bir ey olmaz, nk teki alanlarda zgr ve takntsz kalm oluruz.k olan kadn, ou zaman mutsuzluk iindedir nk sevdii adam, sanki hibir zaman btnlgznde erkek her zaman biraz dikkati dank durumdadr; sanki kendisiyle bulumaya gelirken, zihninin paralarn dnyann drt bir yanna saarak gelmitir. Bu n