ATATÜRK ÜNiVERSiTESi

iLAHiYAT FAKÜLTESi ·

TÜRK-iSLAM DÜŞÜNCE TARiHiNDE· ERZURUM

Sempozyumu

26-28 HAZIRAN 2006

BiLDiRiLER

I.CILT

Erzurum 2007

Atatürk Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi TÜRK-iSLAM DÜŞÜNCE TARiHiNDE ERZURUM Sempoıyumu

ÖMER NASUHI BILMEN'iN TEFSiRiNOEKi TARiH VE SIYER BILGiLERiNiN Dl;GERLENDiRILMESi

Arş. Gör. Serkan YAŞAR*

Erzurum'un yetiştirdiği önemli şahsiyetlerden olan Ömer Nasuhi ~ilmen (1883-1971), son devir din adamlarının ileri gelenlerinden biridir. Türk-islam ilim ve

kültür hayatına değişik eseı1erle katkıda bullinmuş olan Ömer Nasu.hi BJ[n:ı~n'in önemli çalışmalarından biri de "Kur'am Kerim'in Türkçe Meali Alisi V~ Tefsin· ~dlı

sekiz ciltlik eseridir. Bilmen'in bu eseri tefsir ilmi, usülü vb. açılardan . değerlendirilebilir ama bu iŞi tef~ircilere bırakmak daha .doğru olur. Biz Bilmen'in

tefsirini başka bir açıdan konu edinmeyi düşünüyoruz.

Bildirimizde Ömer Nasuhi Bilmen'in bu eserindeki t~rih ve . siyer . bilg il~ rini inceleyip ayetlerin yorumlarında bu malzemenin nasıl kullanıldıgını tespit etmeye

çalışacağız. Böylece Bilmen'in tarihçilik yönünü tefsirinden hareketle belirleyip ömeklerte sunmaya gayret .edeceğiz. Bundan dolayı uKur'am Kerim'in Türkçe Meali Alisi Ve Tefsin• adlı esere bir islam Tarihçisi nazarıyla bakıp tefsiri o açıdan

değerlendireceğiz.

Ömer ~asuhi Bilmen, tefsirinin mukaddimesinde şu eserlerden faydalandığını

belirtmiştir:

1. Abdullah Beyzavi'nin Envaru't-Tenzil'ı,

2. Fahrüddin Razi'nin Mefatihu'I-Gayb'ı; 3. Ebussuud Efendi'nin frşadu'I-Akli's-Selim'ı,

4. Şeyh ismail Hakkı'nın Rühu'I-Beyan'ı, 5. Şeyh Hatibi Şerbini'ni11 Siracu'I-Münin,

6. Hazin diye maruf olan lbraliim Bağdadi'nin Lübabu't-Te 'vi/'ı, 7. Şeyh Nimetullahı Nehcuvani'nin ei-Fevatihu'l-ilahiwe'si, 8. Gazi Ebubekri Arabi'nin Tacu't-Tefasiti,

9. Aliyyül Mehayimi'nin Tabsiru'r-Rahman'ı, 10. Muhammet Mahmudu Hicazi'nin et-Tefsiru'/-Vadth'ı :1

• Atatürk Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi

Arş. Gör. Serkan YAŞAR 296

Bilmen, bu eserlerden yaraı1andığını ifade etmiştir ve dikkat edilirse bunların hepsi de tefsirdir. Mukaddimede Bilmen'in faydalandığı .başka bir eserden özellikle de

herhangi bir islam tarihi ve siyer kaynağından bahsedilmemiŞtir. Dolayısıyla Bilmen'in tefsirinde kullan9ığı tarih ve siyer bilgilerini, yararianmış olduğu tefsirterden aldığını

söyleyebiliriz.

Şimdi Ömer Nasuhi Bilmen'in ayetlerin tefsirinde tarih ve siyer bilgilerini nasıl kullandığını ele alabiliriz ama bunu örnekler bağlamında yapacağız. Takdir

edilmeli~iı' ki Kuran'da yer alan tarih ve siyerle ilgili tüm ayetleri ve Bilmen'_in bu ayetlarin yorumunda kullandığı tarih ve siyer bilgilerinin tamamını ele almak bu tebliğ

sınırları içerisinde mümkün değildjr. Bu yüzden konuyu örnekler çerçevesinde işleyeceğiz. Öncelikle peygamberler tarihi ve kısscılaı1a ilgili ayetlere ve yorumlarına

bakalım:

Kuran'da Bakara Süresi'nin 40-107. ayetleri arasında sürekli olarak israiloğullarıridan . söz· edilmektedir. Ömer Nasuhi Bilmen bu geniş ayet grubunun . . . tefsirinde hem israiloğullarının geçmiş tarihleriyle ilgili bilgiler aktarmakla hem de Hz. Peygamberin çağdaşı olan Medine Yahudilerinin söz, tutum ve davranışlarını

. anl~tmaktadır. Mesela 49. ve 50. ayetlerin yorumunda Firavunun zulmü, Hz.

Musa'nın Firavun. ile mücadelesi, denizin yarılması ve Firavunun boğulmasıyla ilgili bilgiler sunmaktadır.2 Bu ·ayet grubunun dışında da Bakara Süresi'nin değişik

ayetlerinde israiloğullarından bahsedilmekte . ve Bilmen bunların tersirinde tarihi bilgilere başvurmaktadır. SCırenin 246-252. ayetleri arasında Talüt-Calüt kıssası ve

Hz. Davut'un Caluru öldürmesi olayı yer almakta ve Bilmen bu ayet grub~nun yorumunda hazı tarihi malumatlar vermektedir.3

Al-i lmran Süresi'nin-35-63. ayetleri arasındaimran ailesinden, Hz. Meryem'in doğumundan, Hz. Zekeriya ve oğlu Hz. Yahya'dan, Hz .. Meryem'in Hz. isa'ya gebe kalmasından ve Hz. isa'nın israiloğullarıyla mücadelesinden bah_sedilmektedir. Bilmen, ilgili ~yetlerin yorumunda bahsedilen konulara dair ayrıntılara girmektedir.4

Maide Süresi'nin 20~26. ayet grubunda Hz. Musa ve israiloğulları arasında geçen bir olay anlatılmakta, 27-31. ayet grubunda Habil-Kabil kıssası zikredilmekte

. . .· . ve 110-115. ayet grubunda Hz. isa'nın bazı mucizeleri ile lıa~arilerle arasında geçen

ı Bilmen, Ömer Nasuhi, Kurant Kerim'in Türkçe Meali Alisi Ve Tefsiri, Bilmen Yay., istanbul, tsz., ı , 5. 2 Bilmen.l,44-104. ·

Bilmen, 1, 254-262. Bilmen. ı, 356-385.

Ömer Nasuhi Bilmen'in T efsirindeki. .. 297

. sofra hadisesinden söz edilmektedir. Bilm~n,· bu ayet gruplannın tefsirinde bahsi geçen olaylarla ilgili başka bilgiler de aktarmaktadır. s · .

En'am SOresi'nin 74-81. ayetleri arasında Hz. ibrahim'iri babası ve kavmi ile

tar:tışması; · yıldız, ay ye güneşin tanrılığını sorgulaması anlatılmaktadır. 8ilrrien, bu . . . ~yetlerin tefsirinde değişik bilgiler v~rmekte ve farklı yorumlar yapmaktadır.6

A'raf Suresi'nin 59-93. ayetleri arasında Hz. Nuh, Hz. ~ud, Hz. Salih, Hz. Lut

ve Hz. Şuayb peygamberlerin kıssaları yer almaktadır. Bilmen, bu ayetleri yorumlarken adı geçen peygamberler hakkında bilgiler sunmuş, kavimleriyle olan

mücadelelerini anlatmış ve her bir peygamberin kavminin başına gelen fela~~tleri ayetler bağlamında açıklamıştir:7 Yine A'raf SOresi'nin 103-156. ayetleri arasında Hz. Musa'nın Firavunla mücadelesi, sihirbazlarla yarışması ve sihirbazların iman etmesi, Mısır'a felaketler yağması, israiloğullarının kurtulması, Firavunun boğulması,

M.ısır'dan . çıktıktan sonra i srailoğullan nın buzağı ya tapması vs. olaylar

anlatılmaktadır. Bilmen, yeri geldikçe bu olayl~r hakkında malumat vermektedir.s Şimdi Ömer Nasuhi Bilmen'in peygar:nberler tarihi ve kıssalarla ilgili ayetleri

açıklarken kullandığı tarih malzemelerinin değe.riEmdirilmesine geçebiliriz: Öncelikle belirtelim ki Bilmen, kullandığı bu bilgileri herhangi bir islam tarihi veya peygamberler

tarihi kaynağından .aldığını ifade etmemektedir. Biz de onun bu tür ·bilgileri başlangıçta bahsettiğimiz tefsirler~en alınttladığmı ve birinci el islam tarihi ve peygamberler tarihi eserlerinden faydalanmadığını düşünmekteyiz. Bilmen, tefsirlerden tarihi bilgileri aktarırken bazen tahkikten uzaklaşmış, abartılı ve efsanevi

rivay.etlere de yer vermiştir. Bu konuda birkaç örnek vererek Ömer Nasuhi Bilmen'in siyerl~ ilgili ayetleri yorumlarken "kullandığ ı bilgilere geçeceğiz. Birinci örneğimiz Bakara Suresi'nin 59. ayetiyle .ilgilidir; B.u ayette israiloğulları ile ilgili olarak: "Fakat

netisierine zulmedenler, sözü kendilerine söyleni/enden başkasına tebdil ettiler. Biz de zulmeden kimseler üzerine yaptikları fiSiklar sebebiyle gökten korkunç bir azap

indirdik:" denmektedir. Bilmen,·bu ayette geçen "rici' kelimesini açıklarken: "Gökten

indirilen ricz'in taun hastalığı Qlduğu mervidir ki bir saat içinde 70 bin ~eya .2~ bin şahsın ölümüne sebep olmuştur."9 demektedir. Taun hastalığının gökten inip

Bilmen, ll, 750-754; 755-759; 841-847. Bilmen, ll, 907-913. Bilmen, ll, 1034-1059. Bilmen, ll, 1064-1100.

9 Bilmen, ı. 58.

Arş. Gör. Serkan YAŞAR 298

inerneyeceği bir yana bir saat içinde taun hastalığından bu kadar çok kişinin ölmesi aca~a mümkün müdür? Ayrıca o dönemdeki lsrailoğullarının nüfusu, bu milqarda ölü vermeye uygun muydu?

Ikinci ömeğimiz_ Maide Suresi'nin 31.Jıyetinin tefsiriyle ilgilidir. Daha önce de

geçtiği gibi Maide Suresi'nin 27-31. ayetleri aras ında Habil-Kabil kıssas! yer

almaktadır. Bilmen, 31. ayetin tefsirinde uzunca bir rivayet aktarmaktadır. Rivayetin baş taraflarında da eleştirilecek yönler olmasına rağmen biz rivayelin bir kısmını

. . alıntılayıp · değerlendirmeye çalışacağız: " ... Kabil, yaptığı bu cinayetten dolayı Hz. Adem'in reddi üzerine Yemen sahasındaki Aden'e gitmiş, orada kendisine şeytan musallat olarak· demiş ki: Habil ateşe· taptığı için onun ku.rbanını ateş yemiş, sen de

senin ve zürriyetin için bir ateşgede vücude getir. Kabil de bir ateşgede = beytünnar

vücude getirmiş, ona tapmaya başlamıştır. Ateşe ilk ibadet eden, K~bil'dir. Silahara bir torununun kendisine attığı ~ir taŞ ile ölüp gitmiştir .. ,"10 Bu ·bilgiler tarihen

ispatianarı'layacağı gibi Dinter Tarihi verilerine de uymamaktadır. Alıntılamadığımız

kısımlar da dahil efsanevi olan böyle bir rivayeti Bilmen hiçbir tenkide tabi tutmadan·

tefsirinde nakletmektedir. Üçüncü örneğimiz A'raf sriresi'nin 142. ayetiyle ilgilidir. Ayette: "Ve Musa' ile . ·.

otuz geceye vadieşlik ve onti bir on ile tamamladik, arl1k Rab'binin tayin etfiQi vakti tam ktrk gece oldu ... " denmektedir. Bilmen·, bu ·ayetin tefsirinde şöyle ~ir açıklama . ·. ; .

yapmaktadır. "Rivayete nazaran Hazreti Musa, Firavn'un helakinden sonra Beni lsrail'e tarafı ilahiden bir kitap getirip tebliğ edeceğini vad etmiŞti. Bunun üzerine Cenabı Hak'kın em·riyle -Zilkade ayında tam otuz gün oruç tuttu, ibadet ve taatle

meşgul oldu. Orucun tesiriyle ağzının rayihası tegayyür etti, bunu gidermek için misvak kullandı. Meleklerkendisine dediler ki: Biz senden·misk kokusu kokluyorduk, sen o_ kokuyu misvak ile_ bozuverdin. Cenabı Hak da Musa Aleyhisselam'a Zilhicce

ayında on gün daha oruç tutmasını emretti. Bu suretle tam kırk gün oruca, ibadetlere tahsis edilmiş oldu ... ~11 ·Acaba Hz. Musa zamanında yani M.Ö. 1200'1ü yıllarda Zilkade, Zilhicce gibi ay isimlerinin olduğu bir takvim kullanılıyor muydu? Yine o dönemde misvak biliniyor muydu? Melekler insanın ağız kokusunu hissedebilirler mi ve ağzının kötü kokusunu gidermek için misvak kullanan birisine sitem edebilirler mi? Maalesef Bilmen, bu ve benzeri soruları düşünmeden rivayeti tefsirine almıştır.

10 Bilmen, ll, 758. ı ı . Bilmen, ll, 1085.

..

Ömer Nasuhi Bilmen'in Tefsirindeki... 299

Yukarıdaki değerlendirmelerden sonra Ömer Nasuhi . Bilmen'in Hz. Muhammed'in hayatıyla ligili ayetleri tefsir ederken kullandığı siyer malzemesini ele almaya başlayabifiri~. Aslında Kur'an'ın tamamı Hz. Muhamm~'in hayatıyla ilgilidir. Fakat bizim ka~tımız' C!oğrudal)_ Hz. Muhamn:ıed'le ilgili olan, O'nu h· bizzat içinde bul~nduğu olaylara temas ·eden. ayetler ve .Bil men'in bUnlarla ligili Verdiği· bilgilerdir.

Tevbe SOresi'nin 40. ayetinde Hz. Muhammed'in Hz. Ebı{Bekirle y~ptıkları hicret sırasın.da mağarada meydana gelen hadiseden bahsedilmektedir. Bilmen,

ayetin yorumunda hicret olayını ve mağ_arada meyd~na gelen hadiseleri ayrıntılarıyla anlatmaktadır.12

Ental Süresi'nin 5-19., 41-55., 67-71. ayet grupları Bedir S~vaşı ile ilgilidir. B'iımen, bu .ayet gruplannın tefsirinde Bedir Savaşı ile ilgili ~rihi bilgiler vermektedir, ta

Yine Al-i imran SOresi'nin 13. :ayeti ile 123-127. ayetleri ara's_ında Bedir Savaşı'ndan bahsedilmektedir. Bilmen, bu ayetterin yo~mu sırasında da Bedir'le ilgili siyer malumatını kullanmaktadır.14

Al-i lmran SOresi'nin 121-122., 140-144., 151-159., 165-17-1. ayet grupları Uhud ·savaşı ile alakalıdır. Bilmen, bu ayetler bağlamında Uhud Savaşı iie ilgili bilgiler aktarmakla, yorumlar yapmaktadır. ıs Aynı sOrenin 172. ayeti ise Hamraülesed

Gazvesi ile bağlantılıdır ve Bilmen, ayetin tefsiri sırasında Uhud Savaşı'nın ertesi günü Mekke ordusunu takip etmek için gerçekleştirilen bu gazve hakkında bir

paragraflık siyer bilgisi sunmaktadır. ıs ' o

Bilmen, Haşr SOresi'nin 2-17. ayetlerinin tefsirinde Beni Nadir Yahudilerinin Hz. Peygamber ve islam ·ordusu tarafından kuşahimalarmı ve Medine'den

sürülmelerini anlatmaktadır.17 NOr SOresrnin 11-18. ayetleri bağlamında Beni Mustalık gazvesinden dönüş yolundaki bazı olaylardan ve Medine;ye döndükten sonr~·· · ~z . . Aişe hakkında ortaya çıkan ifk yani iftira hadisesinden . genişçe bahsetmektedir.ıs Ahzab S~resi'nin 9-27. ayetle~ arasını açıklarken Hendek Savaşı

ve bu savaşın hemen peşinden gerçekleşe_n Beni Kureyza seferi hakkında siyer

12 Bilmen, lll, 1268-1270. 13 Bilmen, lll, 1159-1171; .1188-1202; 1212-1216. 1~ Bilmen, 1, 329-330; 448-453. · 1s Bilmen, ı. 445447; 462-467; 472-483; 496-501.. ts Bilmen, ı, 502-503. 17 Bilmen, VIII, 3666-3680. 1a _Bilmen, V, 2330-2335.

· Arş. Gör. Serkan YAŞAR 300

bilgileri aktannaktadır.19 Fetih Süresi'nin 10-27. ayetleri Hz. Peygamber ve ashabın ın · Hicretin 6. yılında umre maksadıyla çıktıkları ama Hudeybiye Antiaşması ile

sonuçlanan sefer. ve bu sefer esnasında yapılan Rıdvan Biatı ile ilgilidir. Bilmen, bu ayetleri izah - ed~rl<en olaylarla ilgili ~yrıntılara · ginnektedidQ Tevbe SOresi'nin 25-27. ayetleri Huneyn Savaşı'ndan bahsetmektedir. Bilmen, bu ayetleri yorumlarken

Huneyn Savaşı ile ilgili bazı bilgiler sunmaktadır.21 Tevbe SOresi'nin büyük bir kısmı özellikle. de 38-39., 41-55., 81-83., 90-96. ve 106. ayetler Rumlar üzerine ·

gerçekleştirilen Tebük.Seferi ve bu setere hazırtık sırasında cereyan eden olaylarla alakalıdır. Bilmen, ilgili ayetlerin tefsirinde !ebük Seteri ile ilgili değişik rivayetler nakletmektedir.22-Önier-Nasuhi Bilmen, Alak~·FiÇKtfieyŞ: Kafirün, Tebbet gibi kısa

. sürelerin tefsirlerinde de tarih ve siyer malumatı kullanmaktadır.23 ·

Ömer Nas~hi Bilmen'in Hz. Muhammed'in hayatıyla ilgili ayetleri açıklarken . kullandığı siyer malzemesini değerlendirecek olursak şunları söyleyebilirir Bilmen, naklettiği "siyer bilgilerini hangi siyer kaynağından aldığını belirtmemektedir. Muhtemelen fetsirinde ·yer verdiği siyer malzemesini; taydalanmış olduğu tefsir

eserlerin.den aktannaktadır. Dolayısıyla birinci el siyer ve islam tarihi kaynakl_annı

kullanmamıştir. Bilmen'in tefsirferden ahntıladığı siyer malumatı, islam tarihi ve siyer" kaynaklarındaki bilgilere genel olarak. uyuyorsa da bazı hatalar da görülmektedir. Bu hatalara dair birkaç örnek sunarak tebliğimize son vereceğiz: Birinci örneğimiz

Bakara Süresi'nin 85. ayetiyle ilgilidir. Bilmen, bu ayetin tefsirinde: ."Tarihen sabittir ki: Peygamberimizin asrı saadetindeki Yahudilerden· Medinei Münewere civarında

bulunan "Beni Kayni Ka' " ile "Beni Kureyza" kabileleri biri birinin düşmanı kesilmişti. Bunlardan Beni Kayni Ka' Araptimlan "Evs" kabilesiyle, Beni Kureyza da Araplardan "Beni Nadir" ve "Hazrec" . kabileleriyle müttefik bulonoyor!ardı."24 demektedir. Bu ifadede birkaç hata bulunmaktadır. Öncelikle Yahudi Beni Kaynuka' kabilesi Evs ile

değil Hairec ile müttefikti. Yahudi Beni Kureyza kabilesi de Hazrec ile değil Evs ile

müttefikti. Ayrıca Beni Nadir kabilesi, Arap değil bir Yahudi kabilesiydi ve Hazrec ile müttefıkti.

19 Bilmen, VI, 2787-2801. 20 Bilmen, VII, 3417-3437. 21 Bilmen, lll, 1245-1247. 22 Bilmen, lll, 1265-1267; 1271-1283; 1309-1312; 1316-1322; 1331-1332. 23 Bkz. adı geçen su;e!erin tefsirleri. . 24 Bilmen, ı, 83.

Ömer Nasuhi Bilmen'in T efsirindeki ... 301

ikinci örneğimiz Al-i imran Süresi'nin 125. ayetiyle ilgilidir. Bu ayetin tefsirinde

Bedir Savaşı aniatıldıktan sonra şöyle bir ifade 'yer almaktadır: " ... Müşriklerden ·yetmiş nefer de esir edilmişti. Peygamberimizin amcası Abbas ibni Abdilmuttalip ile

amcazadesi Uk~yl ibni Obey de bu esirler arasında idiler."25 Peygamberimizin amcası

Abbas' ı anlıyoruz fakat bu Ukeyl ibni Übey kimdir? Bedir esirleri arasında bu isimde bir şahıs yoktur. Hz. Muhammed'in bu savaşta esir alınan amcaıadesi Akil b. Ebi Talib'dir. Kastedilen kişi de bu olmalıdır. Burada bir okuma · hatası vardır. Bu hata

Ömer Nasühi Bilmen'in Arapça tefsirlerden alıntılarkan yanılmasından kaynaklanmış . olabilir. Fakat kanaatimizce hatanın müsebbibi, Bilmen'in Osmanlıca olarak yazdığı metinleri Latinize eden şahıstır. Bu konuda elimizde bir delil olmadığı için daha fazla

söz söyleyemiyoruz. Üçüncü örneğimiz Enfal Süresi'nin 11. ayetiyle ilgilidir. Bilmen, bu ayeti izah

ederken şöyle demektedir: " ... Bedir gazvasinde düşman kuvvetleri Bedir'deki su · mahallini daha evvel · işgal etmişlerdi. islam kuvvetleri ise susuz bir yerde bulunuyorlardı. .. •2s Bu ifade yanlış bir bilgiyi . içermektedir. Çünkü islam ordusu,

Bedir'e müşrik ordusundan önce gelmişti ve Bedir kuyularını ele geçirmişti. · Son örneğimiz Al-i imran Süresi'nin 168. ayetiyle ilgilidir. Ayette· münafıklarla

ilgili olarak: "Ön/ar ki, kendileri oturduklan halde kardeşleri için eğer bize itaat

etseydiler öldürülmezler idi, dediler ... 8 . buyurulmaktadır. Bilmen, bu ay eti açıklarken: "Rivayet olunuyor ki: Bu münafıklar böyle bir 'iddiada bulundukları gün içlerinden

yetmiş kişi ölmüş gitmiştir. Bu Uhud şühedası adedincedir. ·Ne büyü~ bir ibret!.." demektedir. Hiçbir siyer ve islam tarihi eserinde rastlamadığımız böyle bir ıivayetin .

doğru olması muhtemel değildir: Hz. Peygamber döneminde bir gün içinde 70 münafığın aniden ölmesi vuku bulsaydı bu ~ilgi kaynaklara mutlaka yansır ve ölenlerin isimleri de be!irtilirdi.

. Bu tür hatalara rağmen Ömer Nasuhi Bilmen'in son devrin önemli alimlerinden

olduğu unutulmamalıdır. Kur'anı Kerim'in Türkçe Meali Alisi Ve Tefsiri, Ömer Nasuhi Bilmen'in kıymetli eserlerinden biridir. Bu tefsirin halk için yazıldığı ve islam tarihi

kaynaklarına değil de bazı tefsirlere dayanılara~ ve onlarda geçen bilgiler nakledilerek telif edildiği göz önüne alınırsa örnekiediğimiz hatalar mazur

görülecektir.

25 Bilmen, ı, 451. 26 Bilmen, lll, 1165.