Finansijski instrumenti su oblici u kojima se može držati imovina pojedinih sektora ili pojedinihsubjekata privrede. Na razvijenost finansijskih instrumenata deluju brojni institucionalni,ekonomski, razvojni, istorijski i drugi faktori. Razvijenost ili nerazvijenost finansijskog tržišta unacionalnoj privredi često se meri manjom ili većom razvijenošću i strukturom pojedinih oblikafinansijskih instrumenata. „Za analizu finansijskih instrumenata u visokorazvijenim privredamaobično su relevantne sledeće osnovne karakteristike ovih instrumenata:1. Struktura instrumenata po sektorima;2. Struktura instrumenata po vrstama;3. Struktura instrumenata po rokovima;4. Struktura instrumenata po načinu formiranja.“1

U analizi strukture finansijskih instrumenata po sektorima, sve finansijske instrumentemožemo grupisati na sledeće osnovne sektore: 1) sektor privrednih preduzeća, 2) sektorstanovništva, 3) sektor ostalih organizacija, 4) sektor države, 5) sektor banaka i finansijskihinstitucija, i 6) sektor inostranstva. Sektor stanovništva i sektor privrede u strukturi finansijskihinstrumenata imaju dominantno učešće. Kod sektora privrede to je vezano za prelivanje novčanihsredstava i akumulacije i potrebe finansijskog posredovanja. Kod sektora stanovništva to je vezanoza pojavu finansijskih viškova koji se posredstvom banaka prelivaju u deficitarne sektore, odnosnozadržavaju se u obliku gotovog novca.U analizi finansijskih instrumenata po vrstama, postoji mogućnost razvoja bilateralnih imultilateralnih odnosa. Kod bilateralnih instrumenata (krediti i depoziti) dolazi do ograničavanjafluidnosti finansijskog tržišta, dok multilateralni odnosi (obveznice, blagajnički zapisi, certifikati osredstvima) predstavljaju tzv. više oblike finansijskih instrumenata koji određuju i deluju na većufluidnost finansijskih tržišta. Kod nefinansijskog sektora uglavnom su zastupljeni bilateralniinstrumenti (npr. krediti za prodaju robe), kod sektora stanovništva je najčešće zastupljen gotovnovac, dok kod finansijskog sektora dominira kredit.U analizi strukture finansijskih instrumenata po rokovima dolazi do izražaja vremenskavezanost ovih sredstava. Prema tome, finansijski instrumenti se dele na kratkoročne, srednjeročne idugoročne oblike. U tom kontekstu, treba naglasiti da je u našoj domaćoj privredi ročna strukturainstrumenata kod nefinansijskog sektora bila nepovoljna, jer je oko 80% finansijskih instrumenatabilo kratkoročnog karaktera, dok je kod finansijskog sektora struktura bila obrnuta.U analizi finansijskih instrumenata po načinu formiranja, moguće je sagledati formiranje ovihoblika sredstava u odnosu na centralizovane ili decentralizovane novčane tokove sredstava.Decentralizovani instrumenti se odnose na instrumente formirane van državnih institucija.Na finansijskom tržištu cirkuliše novac koji se nalazi u različitim oblicima monetarnih supstituta(podeljeni prema ročnosti, obliku i držaocima). To sve čini odgovarajuće finansijske instrumente.Nosioci finansijskih viškova vrše stalni proces transformacije novca u one oblike instrumenata kojisu najprihvatljiviji, imajući u vidu likvidnost, rizik, kamatu i oblik plasmana. Pri tome, finansijskastruktura je razvijenija ako raspolaže sa mnogo više finansijskih instrumenata, odnosno ako je privreda više monetizovana. Da bi finansijske institucije mogle vršiti efikasan proces mobilizacijefinansijskog viška u nacionalnoj privredi, one moraju raspolagati razvijenim i značajnim oblicimafinansijskih instrumenata, ne samo zbog mobilizacije već i transformacije jednih u druge oblikefinansijskih instrumenata.Struktura i mogućnost razvoja, odnosno značaj pojedinih instrumenata finansijskog sistema,predstavlja, odraz veće ili manje mogućnosti koje formira društveni i privredni sistem u jednojzemlji. S tim u vezi, treba naglasiti da u visoko razvijenim privredama danas postoje veomarazvijeni oblici različitih vrednosnih papira, akcija, menica i obveznica javnog duga, a takođe

postoji i veoma otvoreno tržište (kupovina i prodaja tih instrumenata, uz pretvaranje u drugelikvidnije oblike) čime se uz razvijeni kreditni sistem sve više smanjuje uloga gotovog novca.Nasuprot tome, u nedovoljno razvijenim privredama u kojima ne postoji razvijeno finansijskotržište i kreditni sistem, uloga gotovog novca je znatno veća, a fluidnost finansijskog tržišta manjasa najčešće prisutnim problemima u likvidnosti privrede.Takođe treba naglasiti da se analiza finansijskih instrumenata često vrši odnosom ostvareneprosečne stope rasta finansijskih instrumenata i prosečne stope rasta društvenih proizvoda. Na tajnačin, moguće je sagledati da li finansijski instrumenti prate po visini kretanje društvenogproizvoda (finansijske transakcije u privredi, najčešće u toku jedne godine). U savremenomfinansijskom sistemu najvažniji su uglavnom sledeći: novac (depozitni, gotov novac), čekovi,menice, akcije, obveznice (državne, banaka), platni nalozi, blagajnički zapisi, komercijalni zapisi,bankarske potvrde o depozitu, bankarski akcepti, cesija, asignacija, kompenzacija, opcije, fjučersi,forvardsi.

1. OSNOVNE DETERMINANTE FINANSIJSKOG SISTEMA

1.1. Suština finansijskog sistemaFinansijski sistem predstavlja kostur ili krvotok svake privrede i društva, a mjegova uloga se ogleda u obezbijeđivsnju nesmetanog toka finansijskih sredstava do svih učesnika pivrednog i društvenog života.

U ekonomskoj teoriji i praksi postoje različiti pristupi definisanju finansijskog sistema. Neki od autora ističu kako je finansijski sistem „kolijevka tržišta, institucija, zakona, regulativa i tehnika kroz koja se trguje obveznicama, akcijama i drugim hartijama od vrijednosti, određuju kamatne stope, finansijske usluge i proizvodi isporučuju širom svijeta“. Prema ovom shvatanju jedna od osnovnih funkcija finansijskog sistema se sastoji u povezivanju različitih učesnika privrednog života i transfer sredstava između njih.

Na nešto drugačiji, malo uži pristup objašnjenju finansijskog sistema nalazimo kod drugih autora. Oni ističu kako se „finansijski sistem sastoji od seta tržišta, pojedinaca i organizacija koji trguju na tim tržištima i tijela koja su odgovorna za njihovo regulisanje“. Naglasak kod ovog pristupa je na najvažnijim elementima, prije svega učesnicima i tržištima. Na kraju možemo zaključiti da je finansijski sistem sastavni deo privrednog sistema koji se sastoji iz više elemenata pomoću kojih treba da omogući nesmetan tok finansijskih sredstava u jednoj društveno –ekonomskoj zajednici.1

Finansijski sistem2 je sastavni deo privrednog sistema, koji treba da obezbijedi nesmetan tok finansijskih sredstava između različitih učesnika u privredi i društvu. On je sistem kanala i vodiča koji povezuju razne sektore – privredu i stanovništvo.

1 Erić D. (2003), Finansijska tržišta i instrumenti, Čigoja štampa, Beograd, str. 82 Gligorić Č. (2005), Osnove ekonomije, računovodstva i finansija, Pravni fakultet, Beograd, str. 1

Karakteristike finansijskog sistema su: dinamičnost (mijenja se i usavršava), otvorenost (povezanost sa finansijskim sistemima drugih zemalja), kompleksnost (sastoji se iz vise elemenata, nstitucija, itrumenata, tržišta).

Kako je finansijski sistem dio političkog i privrednog sistema zemlje, on je određen stanjem političkih odnosa, stepenom demokratizacije društva, karakterom vlasništva, stepenom privrednog i društvenog razvoja i nizom drugih faktora. Opšte pravilo važi da što je zemlja razvijenija to je razvijeniji i finansijski sistem, tako da razvijeniji finansijski sistemi stvaraju zdrave osnove za brži razvoj a većina manjih i nerazvijenih teže da izgradeelemente tržišne privrede i razvijen finansijski sistem.

Najvažniji elementi finansijskog sistema su:3

1. Finansijska tržišta,2. Finanijske institucije i3. Fianansijski instrumenti

Preko ovih elemenata , privredni subjekti dolaze do sredstava neophodnih za finansiranje svakodnevnog poslovanja, investiranje, rast i razvoj, a takođe preko njih se mjeri razvijenost finansijskog sistema jedne zemlje,čija razvijenst i stbilnost jedan je od ključnih uslova za razvoj ekonomije svake zemlje.

Pored ova tri elementa, finansijski sistem može da se posmatra i kao skup većeg broja podsistema. Tako na primjer, kao njegovi sastavni djelovi se smatraju:4

Monetarni sistem-u kome najvažniju ulogu ima institucija centralne banke, koja preko specijalizovanih institucija (zavoda za izdavanje novčanica) kontroliše emisiju novca i sve monetarne tokove u zemlji

Fiskalni sistem- koji je značajan za normalno funkcionisanje svake države i to svih nivoa vlasti, koji putem budzeta upravljaju svojim finansijama. Poreski i carinski podsistemi su sastavni djelovi ovog sistema

Bankarski sistem- za mnoge zemlje jedan od najvažnijih elemenata, pošto banke često predstavljaju najveće učesnike. Zemlje u kojima su banke najznačajniji igrači često se nazivaju bankocentričnim finansijskim sistemima.

Platni sistemi- u novije vrijeme preko ekonomskog plaćanja povezuju veći broj učesnika, kako finansijskih, tako i nefinansijskih.

Devizni sistem- povezan sa novčanim sistemom i poslovima sa drugim zemljama,j.međunarodnim finansijskim sistemom.

3 Erić,D.; Đukić M, Finansijska tržišta u ulovima krize, SP print, Novi Sad, 2012.str.7.4 Erić,D.; Đukić M, Finansijska tržišta u ulovima krize, SP print, Novi Sad, 2012.str.13-14

Funkcije finansijskog sistema

Dobar i efikasan finansijski sistem treba da omogući nesmetano funkcionisanje privrednog sistema, opstanak, razvoj nacionalne ekonomije i cjelokupni društveni prosperitet. Preko osnovnih finansijskih elemenata finansijskog sistema-finanisjkih trišta, institucija i instrumenata, privredni subjekti dolaze do sredstava neophodnih za finansiranje svakodnevnog poslovanja, investicije, rasta i razvoja. Takođe, preko finansijskog sistema i ostali učesnici u privrednom i društvenom životu dolaze do sredstava za normalno funkcionisanje,npr.država i njeni organi prikupljaju sredstva za finansiranje svojih aktivnosti,privatni subjekti (domaćinstva) dolaze do sredstava za kupovinu nekretnia ili stalih potrošnih dobara.

Postoje različita tumačenja

Dobar i efi kasan fi nan sij ski sistem tre ba da omo gu ći nesmetano funkcionisanjeprivrednog sistema, opstanak, rast i razvoj nacionalne ekonomije i uku pandruštveni prosperitet zemlje. Preko fi nansijskog sistema i njegovih osnovnih elemenatarazli čiti privredni subjekti dolaze do sredstava neophodnih za fi nansiranjesvakodnevnog poslovanja, investicija, rasta i razvoja. Tako đe, pre ko fi nansijskogsiste ma i mno gi osta li učesnici u privrednom i dru štve nom živo tu dola ze do sred stavapotrebnih za njihovo normalno funkcionisanje. Na primer, država i njeni organidolaze do sredstava za fi nansiranje svojih aktivnosti (za održavanje vojske i policije,zdravstveno, penziono-invalidsko i socijalno osiguranje, obrazovanje itd.), a tako đei privatni subjekti ili doma ćin stva, dola ze do sred stava za kupovine nekretnina iliostalih trajnih potrošnih dobara upravo preko fi nansijskog sistema.

Jedna od najvažnijih funkcija finansijskog sistema je u povezivanju različitih subjekata radi obezbjeđenja nesmetanog toka sredstava između njih.Taj tok se kreće od subjekata koji raspolažu viškovims finansijskih sredstava prema onim sa manjkomi u tom pogledu finansijski sistem povezuje dvije makroekonomske kategorije-štednju investicije.

Razvijenost finansijskog sistema zavisi od razvijenosti pojedinih elemenata – tržišta, institucija, instrumenata. Manje razvijeni sistemi vrše direktno finansiranje, bez posrednika,direktno povezivanje subjekata sa viškovima i manjkovima sredstava. Razvijeniji sistemi imajuindirektno finansiranje – preko posrednika.

Finansijski sistem predstavlja skup finansij skih inst tucija, instrumenata i mehanizama koje utvr đuju i donose se monetar ne i finansijske vlasti, a kojima se reguliše ukupna problematikafinansija zemlje. Zbog toga, on se uslovno može podeliti na finansijski sistem u širem i užem smislu. Finan sij ski sistem u širem smi slu uglav nom obu hva ta

fi skal ni sistem, zatim mone tar no-kre dit ni, ban kar ski, devi zni, poslov no-fi nan sijski

i sistem fi nan sij skog osi gu ra nja. Među tim, fi nan sij ski sistem u užem smi slu

obu hva ta samo jav ne fi nan si je i nji ho ve instru men te i insti tu ci je. Dakle, kao što

se može vide ti, u savre me nim uslo vi ma pri vre đi va nja fi nan sij ski sistem poka zu je

svu svo ju slo že nost, pre sve ga, zbog obi ma usme re nja nje go ve delat no sti, kao i

ste pe na obu hvat no sti fi nan si ja i raz li či to sti fi nan sij skih odno sa.

Dobar i efi kasan fi nan sij ski sistem tre ba da omo gu ći nesmetano funkcionisanje

privrednog sistema, opstanak, rast i razvoj nacionalne ekonomije i uku pan

društveni prosperitet zemlje. Preko fi nansijskog sistema i njegovih osnovnih elemenata

razli čiti privredni subjekti dolaze do sredstava neophodnih za fi nansiranje

svakodnevnog poslovanja, investicija, rasta i razvoja. Tako đe, pre ko fi nansijskog

siste ma i mno gi osta li učesnici u privrednom i dru štve nom živo tu dola ze do sred stava

potrebnih za njihovo normalno funkcionisanje. Na primer, država i njeni organi

dolaze do sredstava za fi nansiranje svojih aktivnosti (za održavanje vojske i policije,

zdravstveno, penziono-invalidsko i socijalno osiguranje, obrazovanje itd.), a tako đe

i privatni subjekti ili doma ćin stva, dola ze do sred stava za kupovine nekretnina ili

ostalih trajnih potrošnih dobara upravo preko fi nansijskog sistema.

Kao što se iz dosa da šnjeg izla ga nja moglo vide ti, fi nan sij ski sistem pred stavlja

inte gral ni deo ukup nog pri vred nog siste ma jed ne naci o nal ne eko no mi je. On

ima ogrom nu ulo gu u funk ci o ni sa nju sva ke pri vre de. Finan sij ski sistem čini poseban

meha ni zam kojim se vrši tran sfer sred sta va izme đu raz li či tih gru pa subje ka ta

u pri vre di. Pre ma jed noj pode li, sve uče sni ke u pri vred nom siste mu mogu će je

pode li ti u četi ri osnov na sek to ra:8)

1. Sektor privrede – koji sačinjavaju privredni subjekti razli čitih vlasnič kih

obli ka. Svi oni mogu biti gru bo svr sta ni u dve osnov ne pod gru pe i to: fi nansij

ske i

1.2. Mjesto i uloga finansijskog sistema

Finansijski sistem omogućava tok kapitala od štediša ka investitorima. Kreatori politike i zakonodavstvo predodređuju monetarnu i fiskalnu politiku. Monetarna politika kontroliše ponudunovca i utiče na kamatnu stopu. Finansijske institucije prikupljaju i pozajmljuju – investirajuušteđevinu. Finansijska tržišta pomoću dugovnih i vlasničkih instrumenata omogućavaju pojedincima, firmama, vladama i inostranstvu da svoja finansijska sredstva pozajmljuju iinvestiraju.

Sa ekonomske tačke gledišta posebno je značajan privredni sistem, bez čijeg adekvatnog funkcionisanja ne bi bio moguć opstanak, rast i razvoj celokupne društvene zajednice. U okviruprivrednog sistema jedan od najvažnijih podsistema je finansijski sistem.35

5 Erić D. (2003), Finansijska tržišta i instrumenti, Čigoja štampa, Beograd, str. 8

PREDNOSTI I NEDOSTACI AKCIJA U ODNOSU NA

OBVEZNICE

Kapital pribavljen emisijom i prodajom obveznica je pozajmljeni kapital. On se po proteku određenog roka mora vratiti i za njegovo korišćenje se plaća naknada u vidu kamate. U tom smislu obaveze nastale po osnovu prodaje obveznice imaju iste karakteristike kao i obaveze po osnovu dugoročnih kredita. Razlika je u tome što se emisijom i prodajom obveznica, angažuje kapital velikog broja povjerilaca čiji pojedinačni ulozi ne moraju biti visoki, dok se kod dugoročnih zajmova, po pravilu, angažuje veliki kapital jednog povjerioca. Obaveze po osnovu obveznica nastaju tek pošto kupci uplate novčana sredstva za kupljene obveznice i samo u visini primljenih uplata. Kamata, koja se na osnovu duga za prodate obveznice obračunava i plaća godišnje, predstavlja finansijskirashod i pada na teret tekuće poslovne godine. Isplata obaveza po osnovu obveznica koja slijedi po proteku ugovorenog roka, ima za posledicu smanjene likvidnih sredstava i gašenje obaveze.Obveznice, kao hartije od vrijednosti koje obezbeđuju unapred utvrđen i garantovan prihod (kamatu), imaju takođe značajnu ulogu u razvijenim tržišnim privredama.Na tržištu obveznica dominiraju državne obveznice. Ona ih najčešće emituje radi pokrića deficita u budžetu (vojni rashodi, razvojni projekti, finansiranje infrastrukture). Na taj način država u savremenim, tržišnim privredama postaje sve značajniji dužnik, a u mnogim slučajevima i najveći. To dovodi do izvlačenja za potrebe privrede sve većeg dijela slobodnih novčanih sredstava širokih slojeva stanovništva, kao i samih preduzeća i finansijskih institucija (država čestoobavezuje banke, penzione fondove, osiguravajuća društva i slično da svoja slobodna sredstva plasiraju za kupovinu ovih obveznica). Time se smanjuje mogućnost direktnog ulaganja u proizvodnju, a negativni efekti takve politike posebno dolaze do izražaja kada država, ovako prikupljena sredstva, koristi za pokriće budžetskih rashoda neproizvodnog i neprivrednog karaktera.U odnosu na obveznice, akcije omogućavaju mnoge prednosti za njihove vlasnike. Tu, prije svega, treba istaći znatno lakšu transformaciju kapitala iz jednog oblika u drugi i njegovu znatno bržu cirkulaciju između grana i preduzeća – zavisno od visine profitne i dividendne stope. Takođe i zaštitu vlasnika akcija od inflacije kroz revalorizaciju imovine akcionarskog društva, što najčešće nije slučaj kod obveznice i njenog dohotka – kamate. Mogućnost brze zarade na oscilacijama kurseva hartija od vrednosti (prodavanje i kupovanje na kratak i dugi rok po ceni višoj ili nižoj od početne cene) privlači mnogobrojne ulagače. Međutim, nagli padovi kurseva hartija od vrednosti ostavljaju iza sebe problemeu privredi i društvu. U takvim uslovima dobijaju posebno na značaju, zanjihove vlasnike, obveznice kao i sigurnost naplate odgovarajućih prihoda.Valja imati u vidu još jednu razliku između obveznica i akcija. Emitovanjem i prodajom obveznica povećava se zaduženost, ali se zadržava vlasnička kontrola od strane privrednih subjekata nad imovinom njihovih preduzeća. Nasuprot tome, emitovanjem i prodajom akcija vrši se distribucija vlasništva čime se dovodi u pitanje vlasnička kontrola nad imovinom akcionarskog društva. Naime, kontrolu nad poslovanjem akcionarskog društva stiču samo vlasnici kontrolnog paketa akcija. Kontrolni paket omogućava njegovim vlasnicima realizaciju funkcije vlasništva nad stvarnim kapitalom akcionarskog društva, što nije slučaj sa malim akcionarima. Za njih je kupovina akcije faktički slična pozajmici, a dividenda kamati.

Obveznice nasuprot akcijamaZa razliku od akcija koje akcionarima daju pravo na vlasništvo u akcionarskom društvu,

vlasnici obveznica su kreditori (povjerioci) emitenta i nemaju vlasnička prava nad emitentom.Emitent obveznica mora o roku dospijeća vratiti dug nastao prodajom obveznica,dok akcionarsko društvo ne vraća prikupljeni akcijski kapital akcionarima. Vlasniciobveznica nemaju pravo da upravljaju emitentom obveznica, za razliku od akcionarakoji imaju pravo na upravljanje u akcionarskim društvima. Akcionari imaju pravo na diodobiti akcionarskog društva kroz isplate dividende. Ako akcionarsko društvo ne ostvaridobit, vlasnici akcija ne mogu dobiti dividendu, dok kod obveznica isplata kamate nijevezana za dobit, te akcionarsko društvo mora da isplati kamatu i pripadajući dio nominalnevrijednosti vlasnicima obveznice. U stečajnom postupku vlasnici obveznica imajuprednost u odnosu na akcionare pri naplati potraživanja iz stečajne mase. Obveznice nasuprot akcijamaZa razliku od akcija koje akcionarima daju pravo na vlasništvo u akcionarskom društvu,vlasnici obveznica su kreditori (povjerioci) emitenta i nemaju vlasnička prava nad emitentom.Emitent obveznica mora o roku dospijeća vratiti dug nastao prodajom obveznica,dok akcionarsko društvo ne vraća prikupljeni akcijski kapital akcionarima. Vlasniciobveznica nemaju pravo da upravljaju emitentom obveznica, za razliku od akcionarakoji imaju pravo na upravljanje u akcionarskim društvima. Akcionari imaju pravo na diodobiti akcionarskog društva kroz isplate dividende. Ako akcionarsko društvo ne ostvaridobit, vlasnici akcija ne mogu dobiti dividendu, dok kod obveznica isplata kamate nijevezana za dobit, te akcionarsko društvo mora da isplati kamatu i pripadajući dio nominalnevrijednosti vlasnicima obveznice. U stečajnom postupku vlasnici obveznica imajuprednost u odnosu na akcionare pri naplati potraživanja iz stečajne mase.