Laurens PeekSeeing Like a State3848558

10/04/2015Implicaties van statistieken: schulden Itali ten opzichte van Nederland

Statistieken en cijfers lijken een onweerlegbare overtuigingskracht te bezitten. De enige effectieve manier om een weerwoord te bieden aan de cijfers is om zelf gebruik te maken van cijfers. Statistieken en cijfers kunnen gepresenteerd worden als feiten op zich waaraan een talige uitleg ondergeschikt is. In dit paper zal de meerduidigheid van statistieken en cijfers nader bekeken worden. Dit zal ik doen door een contemporaine statistiek die onlangs in de media verscheen nader te analyseren. De statistiek die is uitgekozen is op zichzelf een simpele, maar draagt vele implicaties. Klaas Knot, directeur van de Nederlandse Bank deed op 25 januari in het televisieprogramma Buitenhof de volgende uitspraak: wij kijken altijd naar Itali als schuldenland en dat klopt als het gaat om de publieke schuld maar als we publiek en privaat bij elkaar optellen dan zijn Nederland en Itali behoorlijk vergelijkbaar.[footnoteRef:1] De opmerking wordt gebruikt om het schuldenprobleem van Zuid-Europese landen te relativeren en in een rooskleuriger daglicht te stellen. Zodoende tracht Klaas Knot dus een bestaand beeld van het financile succes van Nederland en het falen van Zuid-Europese landen een andere draai te geven door middel van een simpele vergelijking. Hoe houdt deze vergelijking stand wanneer er kritisch naar gekeken wordt? Is het een eerlijke vergelijking of worden er ook veel belangrijke factoren niet meegenomen in de gemaakte vergelijking? [1: C. Hegeman (Eindred.), Buitenhof, [TV-uitzending], Amsterdam (VPRO) 2015.]

Klaas Knot verteld in de uitzending dat hij moeite heeft met de Noord-Zuid karakterisering die vaak gemaakt wordt als het gaat over economische en financile kwesties binnen Europa. Om dit standpunt kracht bij te zetten maakt hij de genoemde vergelijking van schulden tussen Itali en Nederland. Hij zelf bestrijdt de simplificering van de Noord-Zuid verhoudingen dus met een even zo ernstige simplificering. Belangrijke vragen hierbij zijn: hoe komen de cijfers over de schuld tot stand? Is de schuld relatief even groot of absoluut? Spelen cultureel maatschappelijke factoren ook een grote rol of is het louter een indicator voor de gezondheid van een economie. Remmelt de Weerd en Joost Vormeer buigen zich dieper over dit vraagstuk. Wat volgens hun een belangrijke factor is, is dat Nederlanders veel vaker hypotheken af sluiten op gekochte huizen, wat de private schulden vanzelfsprekend heel erg omhoog drijft. In Itali, schrijven ze, blijft vastgoed vaak langere tijd binnen een familie. De private schulden in Nederland bestaan voor het grootste deel uit hypotheken.[footnoteRef:2] Dit heeft als gevolg dat veel Italianen schuldeloos en renteloos kunnen wonen.[footnoteRef:3] De impact van deze hypotheek schulden werd nog eens verhoogd toen de huizenmarkt in elkaar viel, waardoor veel Nederlandse huishoudens met een negatieve overwaarde op het huis te kampen hebben. Het verhaal achter een statistiek is nog belangrijker dan de statistiek zelf. Door schulden van twee landen als twee gelijke factoren te zien wordt er met een tunnelvisie gekeken naar de daadwerkelijke situatie. [2: H. Langenberg (ed.), De Nederlandse Economie 2013, (Den Haag 2013) 98.] [3: R. de Weerd, J. Vermeer, Factcheck: Nederland heeft evenveel schulden als Itali. (versie 5 februari 2015), https://decorrespondent.nl/2421/Factcheck-Nederland-heeft-evenveel-schulden-als-Italie/293907119418-edb616bf (23 februari 2015).]

De cijfers die Klaas Knot gebruik liegen er niet om. Hij maakt gebruik van cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek en cijfers van de Europese Centrale Bank. Als het gaat om de economie zijn cijfers vaak gemakkelijk hard te maken. De private en publieke schulden gecombineerd zijn inderdaad even hoog voor Itali en Nederland, zelfs iets hoger voor Nederland. [footnoteRef:4] [footnoteRef:5] De cijfers van Eurostat staan hieronder in een tabel. [4: Eurostat, Central government debt, total (% of GDP) http://data.worldbank.org/indicator/GC.DOD.TOTL.GD.ZS (9-42015).] [5: Eurostat, Domestic credit to private sector (% of GDP) http://data.worldbank.org/indicator/FS.AST.PRVT.GD.ZS/countries (9-4-2015).]

Allereerst, op Eurostat is 2012 het meest recente jaar waarin voor alle vier de factoren data te vinden is. Tot en met 2014 blijven de verschillen wel ongeveer even groot. Te zien op de grafiek hierboven is dat de totale schulden van Nederland ten opzichte van het Bruto binnenlands product zelfs iets groter zijn dan de schulden van Itali. Ook is er te zien dat de staatschuld van Nederland bijna de helft is van de staatschuld van Itali en dat het grootste aandeel van de totale schuld in Nederland wordt veroorzaakt door de private schulden. De eerder genoemde verklaring van de waarom de private schuld in Nederland zo hoog is zit dus in het huizenbezit en de hypotheken die daarop lopen.[footnoteRef:6] Dit is een schuld die ook in een ander perspectief gezien kan worden. Ook al is de waarde van huizen gedaald sinds de financile crisis, een groot gedeelte van de hypotheekschuld zit opgeslagen in de waarde van het vastgoed. Zolang de huizenprijzen niet nog lager worden kan er gesproken worden van virtuele schulden. Sterker nog, volgens een rapport uit 2012 van het CBS is de woningwaarde in Nederland tweemaal zo hoog als de hypotheekschuld.[footnoteRef:7] [6: F. Notten, Hypotheekschuld in Nederland, CBS, (Den Haag 2012) 209. ] [7: Ibidem 219. ]

De vergelijking put haar kracht louter uit het achterwege laten van belangrijke factoren die de hoogte van de Nederlandse schulden verklaren en de belangrijke (financile) verschillen tussen de twee landen. Er zijn tal van andere factoren die de kwaliteit van een economie aantonen, factoren die in deze vergelijking niet naar voren komen. Enkele voorbeelden: nationaal inkomen en de groei daarvan, het investeringsklimaat, spaargeld en de rente daarop, inflatie, concurrentie, werkeloosheid, begrotingstekorten of overschoten, koopkracht, opleidingsniveau en armoede.[footnoteRef:8] De economie is een systeem van cijfers en moet ook zeker op dit niveau bekeken worden. Het is echter wel een systeem waarin vele cijfers samen een completer verhaal vertellen. Het filteren van bepaalde cijfers om een punt te maken kan dus gezien worden als een drogreden. [8: Economics Online, Performance indicators http://www.economicsonline.co.uk/Managing_the_economy/Measuring_performance.html (9-4-2015).]

Een ander probleem van het gebruik van statistieken is dat er bij het vaststellen van de cijfers gebruik kan worden gemaakt van verschillende methodes. Zeker als er twee statistieken direct met elkaar vergeleken worden kan dit problemen op leveren. Daaruit volgt de vraag: wat zijn (financile) schulden en hoe worden deze berekend? In de breedste zin van het woord is dit de betekenis: verplichting van een partij om datgene te voldoen waartoe zij jegens een andere partij gehouden is, m.n. geldsom die men betalen moet wegens ontvangen dienst of levering.[footnoteRef:9] Ook al lijkt het een simpel concept, blijkt het moeilijk te zijn om een duidelijke definitie aan te houden. Er worden verschillende definities gehanteerd per vak gebied. De hiervoor genoemde definitie is de meest algemene. Vanuit het perspectief van een bankier is schuld een hoeveelheid geld dat wordt uitgeleend aan een ondernemer. Vanuit de ondernemer wordt het gezien als een bron van geld die nodig zijn om het bedrijf draaiende te houden en te laten groeien. Vanuit de academicus is schuld een afspraak tussen twee partijen met betrekking tot het uitlenen en terugbetalen van geld.[footnoteRef:10] Ook al lijken deze definities min of meer gelijk, enkel gezien vanuit andere perspectieven, kunnen kleine variabelen toch onbedoelde en ongewenste effecten hebben op de vaststelling van de hoeveelheid schulden. Daarbij komt ook dat er verschillende soorten schuld zijn, waarbij de grootte, de frequentie en de looptijd belangrijke variabelen kunnen zijn die de uiteindelijke invloed die het hebben op de economie. Een ander belangrijke factor die door Knot overgeslagen wordt is de ontwikkeling van de schulden. De cijfers die gebruikt worden door Knot zijn slechts cijfers over n jaar. Terwijl juist fluctuaties en ontwikkeling over langere tijd veelzeggend zijn voor de gezondheid van een economie. [9: VanDale Online Woordenboek, Schuld http://surfdiensten2.vandale.nl.proxy.library.uu.nl/zoeken/zoeken.do (9-4-2015). ] [10: Finance Guide, What is Debt? Meaning Definitions and Examples of Debt. http://finance-guides.blogspot.com/2013/05/what-is-debt-meaning-definition-and.html (9-4-2015)]

Mary Poovey stelt de vraag: wat zijn feiten? Feiten kunnen gezien worden als onweerlegbare data. Ze kunnen ook gezien als stukjes bewijs, die gebruikt worden om een theorie te ondersteunen. In plaats van dat men data verzamelt en dan met een theorie komt, wordt er in de eerste instantie een theorie opgesteld, waaraan dan ondersteunende data wordt gekoppeld. [footnoteRef:11] Dit is een discussie die op verschillende niveaus gevoerd kan worden. Men kan naar het concept van schulden kijken en het in zijn geheel als een construct van de mens zien en het daarbij laten. Ik denk dat het, zeker in een discussie over economische zaken, bepaalde aspecten wel degelijk als een feit te zien. De zogenoemde feiten dienen ook als een communicatiemiddel. Door in een discussie feiten te accepteren kan er gecommuniceerd worden richting een oplossing. De uitspraak van Knot stuurt ernaar toe dat de economische verschillen tussen Noord-Europa en Zuid-Europa niet zo groot zijn dan dat de publieke opinie doet vermoeden. Daargelaten of dit wel of niet het geval is, is dit de theorie die Knot probeert over te brengen. In het licht van Poovey is dit een goed voorbeeld van data verzamelen in dienst van de theorie. Hij legt feiten op tafel die in werkelijkheid ook iets anders kunnen betekenen. [11: M. Poovey, A History of the Modern Fact (Chicago 1998) 65.]

De vergelijking tussen Itali en Nederland legt ook een andere eigenschap van statistieken bloot. Kalpagam schrijft het volgende over moderne kennis: How did modern knowledge, and by that I mean Enlightenment knowledge with teloses, that which falls within Newtonian anthropology, which is a tool of authorities, which erases differences for the sake of homogeneity and insists on commensurability, acquire its legitimacy and its universal character?[footnoteRef:12] Cijfers en statistieken hebben een homogeniserende werking. Het zorgt er voor dat verschillende factoren in eenzelfde taal uit te drukken zijn en zodoende te vergelijken. Dit geldt voor individuen, maar het geldt ook voor instituties. Doordat deze individuen en instituties soms zo erg van elkaar verschillen ontstaat er een oneerlijke vergelijking die in de eerste instantie eigenlijk niet eens gemaakt moet worden. Het generaliserende effect van cijfers en statistieken is een van de mooie aspecten maar tegelijkertijd zorgt het ook voor inconsistenties die kunnen leiden tot verkeerde beleidsvoering. Kalpagram: Indeed an interesting issue here is how statistical analysis of social and economic phenomena assumed a universal character. For instance, it is the belief that the underlying market mechanisms are of a universal nature that prompts economists to formulate ad infinitum algebraic models that can be tested through econometric analysis.[footnoteRef:13] Tegenwoordig is dit logisch omdat er sprake is van een wereldeconomie. Een zeer complex fenomeen met uitwisselingen van goederen, diensten en valuta. Het is goed voor te stellen dat een homogenisering ook een vereiste is om een dergelijk complex systeem goed te kunnen laten functioneren. Toch zou het goed zijn om met veel aandacht te kijken naar de verschillen in een economie, politiek en cultuur voordat men overgaat op vergelijkingen. Zeker als deze vergelijkingen van de directeur van de Nederlandse Bank komen en dienen om een algemeen bestaand beeld te benvloeden. Waar het nog meer om gaat is dat een vergelijking vaak wordt ingezet vanuit een bevooroordeelde positie. Door middel van vergelijkingen en studies worden er soms causale verbanden gelegd tussen factoren die eigenlijk helemaal niet gelegd kunnen worden. Wanneer men statistieken op de juiste manier inzet kan er correlatie gevonden worden tussen verschillende factoren terwijl deze er in de praktijk er niks mee te maken hebben. [12: U. Kalpagam, The colonial state and statistical knowledge, History of the Human Sciences 13 2 (London 200) 43.] [13: U. Kalpagam, The colonial state and statistical knowledge, History of the Human Sciences 13 2 (London 200) 44.]

Concluderend, aan het gebruik van statistische gegevens en cijfers is in de moderne wereld niet te ontkomen. Ik ben van mening dat maatschappijen, zowel autoriteiten als bevolking er gebaad bij zijn. Statistieken laten in n oogopslag de resultaten van complexe maatschappelijke problemen zien. Wat het echter veel minder goed laat zien is de eigenlijke werking van maatschappelijke problemen. De kans dat oorzaken, aanleidingen en gevolgen ondergesneeuwd raken en dat het idee heerst dat met cijfers alles gezegd kan zijn wordt groter naarmate de statistiek zich dieper doordringt in een mensenleven. De economie is bij uitstek een onderwerp waar statistieken helemaal op hun plaats lijken. Toch moet er ook in de economie voorzichtig gebruik worden gemaakt van statistieken. Klaas Knot, de directeur van de Nederlandse Bank, gebruikt een versimpeling van de werkelijkheid om een bepaald punt te maken over de economische gesteldheid van Zuid-Europese landen, hij neemt Itali als voorbeeld en vergelijkt de schulden van Itali met die van Nederland en zegt dat de schulden gelijk zijn. Dit is een vergelijking met een zeer sterk overtuigingskracht. Het doet mensen aan het denken zetten over zowel de eigen economie, als de economie van een ander land. Wat Klaas Knot er niet bij verteld is het achterliggende verhaal van de schulden van beide landen. Waar komen de schulden vandaan? Zijn het langlopende schulden? Hoe verschillen de schulden van de twee landen aan elkaar? Wat kan er gezegd worden over de schulden? Aan dit alles gaat Knot voorbij en hij gebruikt de vergelijking louter om een overtuigender punt neer te zetten. Zowel bij de totstandkoming van statistieken als het gebruik ervan in het publieke debat is voorzichtigheid geboden.

Referentie LijstEconomics Online, Performance indicators http://www.economicsonline.co.uk/Managing_the_economy/Measuring_performance.html

Eurostat, Central government debt, total (% of GDP) http://data.worldbank.org/indicator/GC.DOD.TOTL.GD.ZS (9-42015).

Eurostat, Domestic credit to private sector (% of GDP) http://data.worldbank.org/indicator/FS.AST.PRVT.GD.ZS/countries (9-4-2015).

Finance Guide, What is Debt? Meaning Definitions and Examples of Debt. http://finance-guides.blogspot.com/2013/05/what-is-debt-meaning-definition-and.html (9-4-2015)

Hegeman, C.(Eindred.), Buitenhof, [TV-uitzending], Amsterdam (VPRO) 2015.

Kalpagam, U., The colonial state and statistical knowledge, History of the Human Sciences 13 2 (London 200).

Langenberg, H.(ed.), De Nederlandse Economie 2013, (Den Haag 2013).

Notten, F., Hypotheekschuld in Nederland, CBS, (Den Haag 2012).

Poovey, M., A History of the Modern Fact (Chicago 1998).

VanDale Online Woordenboek, Schuld http://surfdiensten2.vandale.nl.proxy.library.uu.nl/zoeken/zoeken.do (9-4-2015).

Weerd, R. de, Vermeer, J., Factcheck: Nederland heeft evenveel schulden als Itali. (versie 5 februari 2015), https://decorrespondent.nl/2421/Factcheck-Nederland-heeft-evenveel-schulden-als-Italie/293907119418-edb616bf (23 februari 2015).

6