SCOLACIUM W KALABRII. WYBRANE ŹRÓDŁA LITERACKIE DO...
12
Adriana GRZELAK-KRZYMIANOWSKA SCOLACIUM W KALABRII. WYBRANE ŹRÓDŁA LITERACKIE DO POZNANIA HISTORII MIASTA SCOLACIUM IN CALABRIA. SELECTED LITERARY SOURCES FOR THE HISTORY OF THE TOWN Calabria is a region where we may find many traces of very old settlements and the development of human civilization, because it was already inhabited during the Paleolithic Era. Its later, over two thousand years history is characterized by the influence of such ethno-cultural groups as the Greeks, the Brutti, the Romans, the Byzantines, the Saracens and the Normans. Hence, Calabria has become an infinite source of fascination for all who seek the remains of ancient times in Italy. The purpose of my article is to present the history of Scolacium – one of the ancient towns in the Italian province of Calabria basing, above all, on selected literary evidence on the issue. My studies concentrate mainly on pointing out the numerous references and allusions to its name and on the analysis of longer or shorter depictions of the town found in various Greek and Roman literary works and their application in a chronological reconstruction of the town’s past events as an example of historical processes observed on the territory of Magna Graecia. Keywords: Scolacium, Calabria, Antiquity, ancient archeology, ancient history Kalabria jest rejonem, w którym można odnaleźć liczne ślady osadnictwa i rozwoju cywilizacji ludzkiej, gdyż była zamieszkana już w okresie paleolitu, a jej późniejsza, licząca ponad dwa tysiąclecia, historia związana jest z obecno- ścią i zaznaczającym się wpływem takich grup etniczno-kulturowych, jak Grecy, Bruttowie, Rzymianie, Bizantyjczycy, Saraceni czy Normanowie. Stąd Kalabria stanowi niewyczerpane źródło fascynacji dla wszystkich poszukujących pozo- stałości dawnych czasów oraz tych, którzy nie tylko próbują poznać dzieje jej mieszkańców, ale także zrozumieć i doświadczyć magii tych miejsc, które w toku dziejów przechodziły z rąk do rąk, aby ostatecznie w XIX wieku stać się częścią zjednoczonych Włoch. Miasta i zabytki prowincji Kalabrii nie należą do najlepiej poznanych i naj- bardziej popularnych celów turystycznych Włoch. Przy tak szerokiej gamie atrak- cji i pomników kultury, jakie oferują duże współczesne miasta, wśród których nie można nie wspomnieć o Rzymie i Watykanie, Neapolu, Wenecji, Florencji czy COLLECTANEA PHILOLOGICA XVII, 2014: 73–84
SCOLACIUM W KALABRII. WYBRANE ŹRÓDŁA LITERACKIE DO …cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.hdl_11089... · 2019. 2. 26. · Σκυλλήτιον καὶ Λοκροὺς
SCOLACIUM W KALABRII. WYBRANE RÓDA LITERACKIE DO POZNANIA HISTORII
MIASTA
SCOLACIUM IN CALABRIA. SELECTED LITERARY SOURCES FOR THE HISTORY OF
THE TOWN
Calabria is a region where we may find many traces of very old
settlements and the development of human civilization, because it
was already inhabited during the Paleolithic Era. Its later, over
two thousand years history is characterized by the influence of
such ethno-cultural groups as the Greeks, the Brutti, the Romans,
the Byzantines, the Saracens and the Normans. Hence, Calabria has
become an infinite source of fascination for all who seek the
remains of ancient times in Italy. The purpose of my article is to
present the history of Scolacium – one of the ancient towns in the
Italian province of Calabria basing, above all, on selected
literary evidence on the issue. My studies concentrate mainly on
pointing out the numerous references and allusions to its name and
on the analysis of longer or shorter depictions of the town found
in various Greek and Roman literary works and their application in
a chronological reconstruction of the town’s past events as an
example of historical processes observed on the territory of Magna
Graecia.
Keywords: Scolacium, Calabria, Antiquity, ancient archeology,
ancient history
Kalabria jest rejonem, w którym mona odnale liczne lady osadnictwa
i rozwoju cywilizacji ludzkiej, gdy bya zamieszkana ju w okresie
paleolitu, a jej póniejsza, liczca ponad dwa tysiclecia, historia
zwizana jest z obecno- ci i zaznaczajcym si wpywem takich grup
etniczno-kulturowych, jak Grecy, Bruttowie, Rzymianie,
Bizantyjczycy, Saraceni czy Normanowie. Std Kalabria stanowi
niewyczerpane ródo fascynacji dla wszystkich poszukujcych pozo-
staoci dawnych czasów oraz tych, którzy nie tylko próbuj pozna
dzieje jej mieszkaców, ale take zrozumie i dowiadczy magii tych
miejsc, które w toku dziejów przechodziy z rk do rk, aby
ostatecznie w XIX wieku sta si czci zjednoczonych Woch.
Miasta i zabytki prowincji Kalabrii nie nale do najlepiej poznanych
i naj- bardziej popularnych celów turystycznych Woch. Przy tak
szerokiej gamie atrak- cji i pomników kultury, jakie oferuj due
wspóczesne miasta, wród których nie mona nie wspomnie o Rzymie i
Watykanie, Neapolu, Wenecji, Florencji czy
COLLECTANEA PHILOLOGICA XVII, 2014: 73–84
Adriana Grzelak-Krzymianowska74
Pizie, czsto umykaj inne, moe mniej monumentalne, ale nierzadko
bardziej urokliwe i urzekajce miejsca o bogatej historii i
niezwykym charakterze.
Do nich mona zaliczy liczne strefy archeologiczne rozproszone w
pou- dniowej czci Pówyspu Apeniskiego. W samej Kalabrii za
najwaniejsze z nich naley uzna nastpujce wykopaliska: Capo Colonna
(obecnie w rejonie Croto- ne), Crotona (ob. Crotone), Cirò (ob.
równie Cirò), Caulonia (ob. Monasterace), Laos (ob. Diamante),
Locris (ob. Locri), Rhegium (ob. Reggio Calabria), Sibari (ob.
Cassano allo Ionio), Taureana (ob. Palmi), Vibo Valentia (ob. Vibo
Valentia) oraz Park Archeologiczny Scolacium (Borgia /
Squillace)1.
Miasto Scolacium, które wedug legend miao zosta zaoone w XVII wieku
p.n.e. przez Menesteusza lub przez samego Odyseusza powracajcego z
wojny pod Troj2, najprawdopodobniej zostao wzniesione w VI wieku
p.n.e., na co wskazu- j pochodzce z tego obszaru róda
archeologiczne3. Tak duga historia i nast- pujca po sobie dominacja
Greków, a nastpnie Bruttów i Rzymian, a w kocu Saracenów i Normanów
znajduje swoje odbicie chociaby w stosowanym przez autorów
nazewnictwie. Nazwa tego miasta funkcjonuje bowiem w literaturze
za- równo w wersji greckiej jako Σκυλλτιον (Strabon i Stefan z
Bizancjum) oraz Σκυλκιον (Klaudiusz Ptolemeusz), a take w kilku
wersjach aciskich, takich jak Scolacium, Scylletium – Scylacium,
Scolatium, Scyllaceum, Scalacium, Scy- laeium, Minervium, Colonia
Minervia4.
1 Miasto Scolacium pooone byo w nadbrzenej czci Bruttium (kraina
historyczna w antycznej Italii znajdujca si w poudniowej czci
Pówyspu Apeniskiego, rozcigajca si wzdu Cieniny Messyskiej;
zamieszkana przez Bruttów, którzy zorganizowali si w konfederacj
miast ze stolic w Cosentii; w IV wieku p.n.e. Bruttom udao si
obroni przed Aleksandrem z Epiru i Agatoklesem z Syrakuz; na
wybrzeach kraina zostaa silnie skolonizowana przez Greków i wraz z
Lukani, Kalabri i Apuli stanowia w antyku cz tzw. Wielkiej Grecji).
Ruiny miasta znajduj si obecnie na wybrzeu joskim, w zatoce
Squillace (Golfo di Squillace) w rejonie Roccelletta di Borgia.
lady tego staroytnego miasta znajduj si take na obszarze Santa
Maria del Mare in Caminia w Stalletti, a take w czciach Catanzaro
Lido i Germaneto. Obecnie miasteczko, które powstao w gbi
kontynentu w wyniku migracji ludzi z wybrzea w bezpieczniejsze
rejony, nosi nazw Squillace, a obszar wytyczonego Parku
Archeologicznego znajduje si na terenie gminy Borgia i otoczony
jest z kadej niemale strony dzielnicami nadmorskimi stolicy regionu
– Catanzaro.
2 Zob. Strabon w kilku miejscach VI ksigi swojego dziea (Geograph.
VI 1, 4; VI 1, 10; VI 1, 11) wspomina o mitycznych losach
dotyczcych zaoenia miasta. Informuje nas, e miasto zaoy Menesteusz
(VI 1, 10) podczas powrotu spod Troi, który przywiód wygnaców
pochodzcych z Libii. Pliniusz natomiast przytacza wersj podkrelajc
atesk proweniencj tego miasta (Historia naturalis, 3, 9596), która
u póniejszych autorów zostaa poczona z informacjami znalezionymi w
innych ródach, wedug których do zaoenia miasta przyczyni si Ulisses
powracajcy spod Troi (Solinus, II 10; Servius, Ad Aeneidam, 3.553;
Cassiodorus, Variae, 12, 15).
3 Zob. Da Skylletion a Scolacium. Il parco archeologico della
Roccelletta, in cura di R. Spadea, RomaReggioCalabria 2005; R.
Spadea, Scolacium. La città romana in Calabria, Milano 2005; C.G.
Malacrino, Il teatro Romano di Scolacium, Contributo per una
rilettura archeologica e urbanistica, „Rivista di Archeologia” 29
(2005), s. 97141.
4 Dokadne odniesienia do poszczególnych autorów pojawi si w dalszej
czci artykuu. W czasach póniejszych nazwa tego rejonu zostaa
zmieniona na Roccelletta ze wzgldu na normask
Scolacium w Kalabrii. Wybrane róda literackie… 75
O pooeniu i dziejach staroytnego miasta Skylletion-Scolacium
wspomi- na kilku autorów, chocia niestety niezbyt wielu i czsto w
sposób raczej epi- zodyczny. Jako pierwszy w IV wieku p.n.e. czyni
to Arystoteles w dzieach Polityka (Πολιτικ, 1329b) oraz Pooenia i
nazwy wiatrów (νμων θσεις κα προσηγοραι, 973b), opisujc jego
pooenie geograficzne Stagiryta pisze:
bazylik wzniesion przy ruinach antycznego miasta powicon Santa
Maria della Roccella. Zob. E.A. Arslan, Relazione preliminare sugli
scavi effettuati nel 1966789 a Roccelletta di Borgia (Scolacium),
„Atti Centro Studi e Documentazione Italia Romana” II (19691970),
s. 1772; idem, Recenti scavi a Botricello e Roccelletta
(Catanzaro), „Atti II Congresso Nazionale Archeologia Cristiana
2531 maggio 1969, Matera”, Roma 1971, s. 107121.
Adriana Grzelak-Krzymianowska76
φασ γρ ο λγιοι τν κε κατοικοντων ταλν τινα γενσθαι βασιλα τς
Ονωτρας, φ ο τ τε νομα μεταβαλντας ταλος ντ Ονωτρν κληθναι κα τν
κτν τατην τς Ερπης ταλαν τονομα λαβεν, ση τετχηκεν ντς οσα το κλπου
το Σκυλλητικο κα το Λαμητικο: πχει δ τατα π λλλων δν μισεας μρας
(Aristoteles, Politica, 1329b)5.
Kolejnym autorem, który wspomina o terytorium pooonym w zatoce Sky-
lletinos jest yjcy w I wieku p.n.e. grecki historyk i retor
Dionizjusz z Halikar- nasu. Ten w swoim dziele historycznym pt.
Staroytnoci rzymskie (ωμακ ρχαιολογα) wspomina o tym obszarze, gdy
przytacza histori przekazan przez wspóczesnego Tukidydesowi
historyka Antiocha z Syrakuz (V w. p.n.e.), doty- czc pierwszego
mitycznego króla Italii – Italosa:
ταλα δ ν χρνον νομσθη π´ νδρς δυνστου νομα ταλο. Τοτον δ φησιν
ντοχος Συρακοσιος γαθν κα σοφν γεγενημνον κα τν πλησιοχρων τος μν
λγοις ναπεθοντα, τος δ β προσαγμενον, πασαν φ´ αυτ ποισασθαι τν γν
ση ντς ν τν κλπων το τε Ναπητνου κα το Σκυλλητνου ν δ πρτην κληθναι
ταλαν π το ταλο (Dionysius of Halicarnassus, Antiquitates Romanae,
I 35)6.
O Scolacium przeczyta mona take w dziele innego greckiego historyka
yjcego w epoce Cezara i Augusta, a mianowicie u pochodzcego z
Sycylii Dio- dora Sycylijskiego (Biblioteka, XIII 34), który pisze
o miecie Scolacium, gdy omawia przebieg i losy wypraw Ateczyków na
Sycyli. W jego utworze Biblio- teka (Βιβλιοθκη στορικ) znajdujemy
nastpujcy opis wydarze tego okresu:
πε δ παντες θροσθησαν, διαπλεσαντες τν νιον προν πρς κραν απυγαν
κατηνχθησαν, κκεθεν δη παρελγοντο τν ταλαν. π μν ον Ταραντνων ο
προσεδχθησαν, Μεταποντνους δ κα ρακλειτας παρπλευσαν: ες δ Θουρους
κατενεχθντες πντων τυχον τν φιλανθρπων. κεθεν δ καταπλεσαντες ες
Κρτωνα, κα λαβντες γορν παρ τν Κροτωνιατν, τς τε Λακινας ρας τ ερν
παρπλευσαν κα τν Διοσκουριδα καλουμνην κραν περθεντο. μετ δ τατα τ
καλομενν τε Σκυλλτιον κα Λοκρος παρλλαξαν… (Diodorus Siculus,
Biblioteka, XIII 34)7.
Inny grecki geograf, historyk i podrónik Strabon (I w. p.n.e./I w.
n.e.) w swoim dziele Geografia (Γεωγραφικ πομνματα, VI 1, 10)
opisuje wyjcie Scolacium spod dominacji miasta Crotona i poddanie
si kontroli innego orodka w Epizephyrian Locris, powikszonego i
wzmocnionego w IV wieku p.n.e. przez Dionizjusza I z Syrakuz:
5 Aristotle, Politica, ed. W.D. Ross, Clarendon Press, Oxford 1957.
6 Dionysii Halicarnasei Antiquitatum Romanarum quae supersunt, vol.
IIV, ed. K. Jacoby,
Teubner, Leipzig 1885. 7 Diodorus Siculus, Diodorus of Sicily in
Twelve Volumes, translated by C.H. Oldfather,
vol. 48, Harvard University Press, Cambridge, London W. Heinemann
LTD 1989.
Scolacium w Kalabrii. Wybrane róda literackie… 77
στι δ ατς σθμς κατν κα ξκοντα στδιοι μεταξ δυεν κλπων, το τε
ππωνιτου, ν ντοχος Ναπητνον ερηκε, κα το Σκυλλητικο. (…) πρ δ τοτων
Βρττιοι χερρνησον οκοντες: ν τατ δ λλη περιεληπται χερρνησος τν
σθμν χουσα τν π Σκυλλητου π τν ππωνιτην κλπον. νμασται δ τ θνος π
Λευκανν: βρεττους γρ καλοσι τος ποσττας: πστησαν δ, ς φασι,
ποιμανοντες ατος πρτερον, εθ π νσεως λευθερισαντες, νκα πεστρτευσε
Δων Διονυσ κα ξετραξεν παντας πρς παντας. τ καθλου μν δ τατα περ
Λευκανν κα Βρεττων λγομεν (Strabo, Geographica, VI 1, 4)8.
I w innym miejscu tego samego dziea Strabon pisze:
μετ δ τατην Σκυλλτιον ποικος θηναων τν μετ Μενεσθως νν δ Σκυλκιον
καλεται, Κροτωνιατν δ χντων Διονσιος Λοκρος προσρισεν. π δ τς πλεως
κα κλπος Σκυλλητικς νμασται…) (Strabo, Geographica, VI 1,
10)9.
W literaturze aciskiej nazwa Scylaceum po raz pierwszy pojawia si w
I wieku p.n.e. w Eneidzie Wergiliusza (III 551553), który, piszc o
podróy uciekinierów spod Troi, opisuje mijane przez nich miejsca w
nastpujcy sposób:
Haud mora, continuo perfectis ordine votis cornua velatarum
obvertimus antemarum, Graiugenumque domos suspectaque linquimus
arva. Hinc sinus Herculei (si vera est fama) Tarenti cernitur;
attollit se diva Lacinia contra, Caulonisque arces et navifragum
Scylaceum. Tum procul e fluctu Trinacria cernitur Aetna, et gemitum
ingentem pelagi pulsataque saxa audimus longe fractasque ad litora
voces, exsultantque vada, atque aestu miscentur harenae. Et pater
Anchises: „Nimirum haec illa Charybdis: hos Helenus scopulos, haec
saxa horrenda canebat. Eripite, O socii, pariterque insurgite
remis!” (Vergilius, Aeneis, III 548560)10.
Niedugo póniej w XV ksidze Metamorfoz Owidiusza (XV 697702) rów-
nie napotykamy interesujc nas nazw miasta:
(…): deus eminet alte, impositaque premens puppim cervice recurvam
caeruleas despectat aquas modicisque per aequor Ionium zephyris
sextae Pallantidos ortu Italiam tenuit praeterque Lacinia templo
nobilitata deae Scylaceaque litora fertur (Ovidius, Metamorphoses,
XV 697702)11.
8 Strabo, Geographica, ed. A. Meineke, Teubner, Leipzig 1877. 9
Ibidem; zob. take Strabo, Chrestomathiae, VI 67. 10 Vergil,
Bucolics, Aeneid, and Georgics of Vergil, ed. J.B. Greenough, Ginn
& Company,
Boston 1900. 11 Ovid, Metamorphoses, ed. H. Magnus, Friedrich
Andreas Perthes, Gotha (Germany) 1892.
Adriana Grzelak-Krzymianowska78
Do poznania losów miasta w czasach rzymskich pomocne s wzmianki po-
czynione przez Wellejusza Paterkulusa w Historii rzymskiej (1, 15,
4). Opisuje on odnowienie podupadej w tym czasie kolonii pod now
nazw Scolacium Mi- nervia w 123 roku p.n.e. Zdarzenie to byo zbiene
pod wzgldem chronologii z zaoeniem takich rzymskich kolonii jak
Tarantum, Neptunia czy Carthago:
Cassio autem Longino et Sextio Calvino, qui Sallues apud aquas,
auae ab eo Sextiae appel- lantur, devicit, consulibus Fabrateria
deducta est abhinc annos ferme centum quinquaginta tris. Et post
annum Scolacium Minervium, Terentum Neptunia, Carthagoque in
Africa, prima, ut praediximus, extra Italiam colonia condita est
(V. Paterculus, Historia Romana, I 15, 4)12.
Proces tworzenia i restytuowania kolonii zwizany by z ówczesn
rzymsk polityk ponownego zasiedlenia i rozwoju terytorium
poudniowej Italii poprzez rozwój szlaków komunikacyjnych, o czym
wspomina chociaby yjcy w II wie- ku Appian (Appian, Bellum Civile,
I 23)13 czy Plutarch z Cheronei, gdy opisuje wojn Rzymu ze
Spartakusem (Plutarch, Crassus, 10, 79)14.
Posiadamy równie wiadomoci na temat interesujcego nas obszaru z in-
nych dzie powstaych w I wieku n.e., a mianowicie z utworu
Chorographia, czyli opis krgu ziemi (II 68) autorstwa Pomponiusza
Meli oraz z Historii naturalnej (Historia naturalis, III 9596),
której autorem jest Pliniusz Starszy. Pomponiusz Mela w nastpujcy
sposób opisuje miasta znajdujce si w tej czci poudnio- wej
Italii:
Primus Tarentinus dicitur inter promunturia Sallentinum et
lacinium, in eoque sunt Tarentus, Matapontum, Heraclea, Croto,
Thurium: secundus Scyllaceua inter promunturia Lacinium et Ze-
phyrium, in quo est petelia, carcinus, Scyllaceum, Mystiae: tertius
inter Zephyrium et Bruttium Consentiam, Cauloniam, Locrosque
circumdat (Pomponius Mela, De chorographia, II 67)15.
Natomiast historyk i pisarz rzymski Pliniusz (I w. n.e.) w swoim
dziele Hi- storia naturalna pisze o legendach zwizanych z zaoeniem
miasta Scolacium.
12 Velleius Paterculus, Res Gestae Divi Augusti, translated by F.W.
Shipley, The Loeb Classical Library, Harvard University Press,
Cambridge 1924.
13 Appian, Bellum civile, I, 23: δ Γρκχος κα δος τεμνεν ν τν ταλαν
μακρς, πλθος ργολβων κα χειροτεχνν φ αυτ ποιομενος, τομων ς τι
κελεοι, κα ποικας σηγετο πολλς. κα τος Λατνους π πντα κλει τ ωμαων,
ς οκ επρεπς συγγενσι τς βουλς ντιστναι δυναμνης: τν τε τρων
συμμχων, ος οκ ξν ψφον ν τας ωμαων χει- ροτοναις φρειν, δδου φρειν
π τοδε π τ χειν κα τοσδε ν τας χειροτοναις τν νμων ατ συντελοντας.
Zob. te: Appian, The Civil Wars, ed. L. Mendelssohn, Teubner,
Leipzig 1879.
14 Plutarch, Crassus, 10, 79 [w:] Plutarch, Lives, translated by B.
Perrin, Harvard University Press, Cambridge, London W. Heinemann
LTD 1916: ‘ν Σπρτακος μλει κα κατεφρνει τ πρτον ς δ τς λεας
πιλειποσης προναι βουλμενος συνεδε τν ποτειχισμν κα λαμβνειν οδν ν
κ τς χερρονσου, νκτα νιφετδη κα πνεμα τι χειμριον παραφυλξας χωσε
τς τφρου μρος ο πολ γ κα λ κα κλδοις δνδρων, στε τς στρατις
περαισαι τ τρτον’.
15 Pomponii Melae De chorographia libri tres, ed. G. Parthey,
Berolini 1867.
Scolacium w Kalabrii. Wybrane róda literackie… 79
Wedug niego miasto Scolacium zostao zaoone przez Ateczyków:
A Locris Italiae frons incipit, Magna Graecia appellata, in tris
sinus recedens Ausonii maris, quoniam Ausones tenuere primi. patet
LXXXVI, ut auctor est Varro; plerique LXXV fecere. in ea ora
flumina innumera, sed memoratu digna a Locris Sagra et vestigia
oppidi Caulonis, Mu- stiae, Consilinum castrum, Cocynthum, quod
esse longissimum Italiae promunturium aliqui existimant. dein sinus
et oppidum Scolacium, Scylaceum et Scylletium Atheniensibus, cum
conderent, dictum… (Plinius Secundus Gaius, Historia naturalis, III
9596)16.
Nazwa Scolacium pojawia si ponadto jeszcze w dwóch tekstach z II
wie- ku. Klaudiusz Ptolemeusz w utworze Geographica (III 1, 10)
daje wskazówki na temat pooenia miasta. Zaznacza on, e w zatoce
Skylakion znajduje si miasto Skylakion (C. Ptolemaeus, Geographia,
III 1, 10)17. Z kolei yjcy na przeomie II i III wieku aciski
gramatyk i kompilator Gajusz Juliusz Solinus w swoim utwo- rze De
mirabilibus mundi podaje za Pliniuszem informacj, e miasto
Scylaceum zostao zaoone przez Ateczyków:
Notum est a Philoctete Petiliam constitutam, Arpos et Beneventum a
Diomede, Patavium ab Antenore, Metapontum a Pyliis, Scylaceum ab
Atheniensibus… (Solinus, De mirabilibus mun- di, II 10)18.
Kolejne róda pochodz z wieków póniejszych. W III wieku powstaje
Itine- rarium Antonini, czyli pewnego rodzaju rejestr odlegoci i
postojów na drogach Imperium rzymskiego, w którym zostaje
wymieniona równie nazwa miasta Scy- lacio (Itinerarium Antonini,
112115)19.
Na przeomie za IV i V wieku o Scolacium wspomina Serwiusz w Komen-
tarzu do Eneidy (Ad Aeneidam, III 553), który przytacza dwie
wspomniane ju przeze mnie odmienne opowieci o zaoeniu miasta:
Navifragum Scyllaceum periculosum navibus. Dictum Scyllaceum aut a
tractu, vel a periculi similitudine: nam inde Scylla longe est.
alii dicunt Ulixen post naufragium in Italia de navium fragmentis
civitatem sibi fecisse, quam ‘navifragum Scyllaceum’ nominavit.
alii ab Athenien- sibus, qui cum Mnestheo duce venerant et a Libya
redierant, conditum tradunt (Servius, Ad Aeneidam, III
553)20.
W V wieku powstaje jednak najpikniejszy i najbardziej przejmujcy
opis miasta stworzony przez Kasjodora (Cassiodorus, Variae, XII
15), rdzennego
16 Pliny the Elder, Naturalis Historia, ed. K.F.Th. Mayhoff,
Teubner, Lipsiae 1906. 17 C. Ptolemy, Geography, ed. E.L.
Stevenson, The New York Public Library, New York 1932. 18 Solinus,
De mirabilis mundi, ed. Th. Mommsen, Berolini 1864, II 10. 19
Itinerarium Antonini Augusti et Hierosolymitanum ex libris
manuscriptis, ed. G. Parthney
et M. Pinder, Berolini 1811. 20 Maurus Servius Honoratus, In
Vergilii carmina comentarii. Servii Grammatici qui feruntur
in Vergilii carmina commentarii, recensuerunt G. Thilo et H. Hagen,
ed. G. Thilo, Teubner, Leipzig 1881.
Adriana Grzelak-Krzymianowska80
mieszkaca Scolacium, u którego czytamy o legendarnych pocztkach
miasta od samego Ulissesa, doskonaym jego pooeniu, umiarkowanym
klimacie, roz- sdnych, penych wigoru i ciko pracujcych mieszkacach,
przepysznych owo- cach morza, obfitych winnicach, miejscu bez
murów, które jednoczenie posiada zalety i wsi, i miasta,
zrównowaonych wydatkach i o szczliwych ludziach, którzy tam
mieszkaj21.
Dwa najpóniejsze róda to dzieo Ethnika (Εθνικ) Stefana z Bizancjum
z VI wieku oraz pochodzce równie z VI wieku Listy Grzegorza
Wielkiego (Epistulae, VIII 32). Stefan z Bizancjum podaje
informacj, e nazwa Skylletion oznacza miasto sycylijskie, jak
twierdzi Eudoxos (pisarz z IV w. n.e.) w VI ksi- dze, etniczna
ludno tego miasta to Skylletinoi, przymiotnik za oznaczajcy po-
chodzenie z tego miasta to Skylletikos. Z Listów Grzegorza
Wielkiego natomiast dowiadujemy si o pónych kopotach dotyczcych
biskupstwa i ludnoci obszaru dawnego Scolacium.
Na podstawie przytoczonych róde literackich oraz innych dostpnych
ma- teriaów pimienniczych, pozostaoci archeologicznych oraz
odnalezionych in- skrypcji badacze próbuj odtworzy burzliwe dzieje
tego strategicznie, ale te i piknie usytuowanego miasta22.
Rys. 2. Inskrypcja z forum23
Historia ta zaczyna si ju w mitycznych czasach wojny trojaskiej i
trwa do dzi, w okolicach zaoonego w 1982 roku Parku
Archeologicznego oraz w okolicznych miastach tej prowincji. W toku
dziejów miasto byo zalene od Krotony, nastpnie po podboju przez
Dionizjusza I, tyrana Syrakuz, od mia- sta Locris. Nastpnie byo
siedzib Bruttów, a od koca III wieku znalazo si pod panowaniem
Rzymian. W II wieku p.n.e. miasto pod now nazw Minervia Scolacium24
przeyo swoj szczytow faz rozwoju dziki reformom Grakchusa.
21 Cassiodori Senatoris Variae, ed. Th. Mommsen, „Monumenta
Germaniae Historica. Auctorum Antiquissimorum” t. XII, Berlin
1894.
22 Zob. A. Placanica, Storia della Calabria: dall’antichità ai
giorni nostri, Editore Donzelli, Roma 1999; G. Fiore, F.G.
Graceffa, Della Calabria illustrata, vol. 3, Rubbettino Editore,
Soveria Mannelli 2004.
23 Za: C.G. Malacrino, op. cit., s. 142. 24 Scolacium zostao
dedykowane Minerwie, by moe w celu przywrócenia staroytnego
kultu lokalnego Ateny, czczonej w tym miejscu jako Skyletria.
Scolacium w Kalabrii. Wybrane róda literackie… 81
W tym czasie w centrum miasta zostaa wydzielona strefa publiczna
dla podnie- sienia rangi i funkcjonalnoci miasta, powstao forum,
otoczone przez budynki administracyjne (kuria, bazylika) i budynki
kultowe, które znajdoway si w ka- dym miecie rzymskim. Terytorium
otaczajce koloni, doskonale zintegrowa- ne z ni, zostao podzielone
przez rzymskich ‘geodetów’, zgodnie z zasad tzw. centuriacji, która
rozdysponowywaa dziaki ziemi rodzinom z kolonii, akceptu- jc
jednoczenie utworzenie pewnego systemu farmowego (gospodarstw).
Jeli chodzi o pozosta infrastruktur, która miaa by wykorzystywana w
celach han- dlowych, czyli chociaby wspominany przez róda antyczne
port, niestety nie udao si go zlokalizowa. Wiemy ponadto, e
Scolacium brao udzia w wojnie ze Spartakusem i w tym czasie zosta w
nim zbudowany z lokalnej skay budynek z przeznaczeniem na kult Fors
Fortuna. Póniej historia milczy, a do epoki Au- gusta i koca
dynastii julijsko-klaudyjskiej. W tym okresie miasto przeyo swój
drugi okres dobrobytu. Wskazuje na to chociaby fakt, e powstay w
nim nowe budynki, zarówno luksusowe o charakterze publicznym, jak i
prywatne. Zostao odnowione forum, powstay teatr i termy, sie
kanalizacyjna, akwedukty. W tym czasie kwita te dziaalno
artystyczna, zwaszcza sztuka rkodziea w marmu- rze reprezentowana
chociaby przez odnalezione rzeby postaci kobiecych z wy- szych
sfer, takich jak Agrypina Starsza, ona Germanika czy Agrypina
Modsza ich córka i ona Klaudiusza, jak i innych prywatnych osób. Na
terenie wykopalisk prowadzonych na forum i w teatrze odnaleziono te
liczne sprzty dekoracyjne. Znaczca bya te obecno najwaniejszych
produkcji ceramicznych i innych unikalnych osigni wiata rzymskiego
(latarnie, amfory, szko).
Po okresie kryzysu (od Nerona do koca dynastii Flawiuszy 6996 r.
n.e.) cesarz Marek Kokcejanus Nerwa (cesarz rzymski w latach 96–98,
pierwszy z tzw. piciu dobrych cesarzy) zdecydowa, aby wzmocni
miasto poprzez jego ponowne zasiedlenie. Przybrao ono wtedy nazw
Colonia Minervia Nervia Augusta Sco- lacium (uywane tylko w
dokumentach oficjalnych i inskrypcjach publicznych). Dziki mdrej
polityce urbanistycznej w okresie dynastii Antoninów, dotyczcej
m.in. architektury publicznej, dokonano rekonstrukcji zabytków ju
istniejcych i stworzono nowe urzdzenia publiczne, jak chociaby nowy
akwedukt zreali- zowany dziki cesarzowi Antoninusowi Piusowi. W tym
okresie wprowadzono take ulepszenia na forum – wzniesiono nowy
budynek dla Seviri Augustales25 (Caesareum), do którego prowadzi
portyk z kolumnami.
Przebudowano take teatr na wzniesieniu. Ponadto powstay nowe
urzdze- nia termalne, odkryte, ale jeszcze niezbadane, oraz ogromny
amfiteatr.
Waciwie to cae to terytorium równie wokó miasta w czasie epoki
cesar- stwa zapenio si willami, ze wzgldu na dobre warunki rolnicze
i szeroki dost- pu do dróg komunikacyjnych (drogi, porty morskie i
przystanie rzeczne).
25 Kolegium skadajce si z szeciu czonków odpowiedzialnych za
dogldanie kultu cesarza.
Adriana Grzelak-Krzymianowska82
Od III a do VI wieku gospodarstwa, czyli posiadoci najbogatszych
miesz- kaców w Scolacium, nieustannie si powikszay i reorganizoway,
zwikszajc jednoczenie ilo zatrudnionych osób.
Rys. 3. Pónocno-wschodnia cz forum. Rekonstrukcja26
26 Za: C. Donzelli, Su alcune sculture e decorazioni
architettoniche da Scolacium, BdA 74, 1989a, s. 6390 [w:] C.G.
Malacrino, op. cit., s. 102.
Scolacium w Kalabrii. Wybrane róda literackie… 83
Rys. 4. Otarz Seviri Augustales27
W latach 535552 wraz z wojnami gockimi kontrol nad tym obszarem
prze- jo Bizancjum, a w 568 roku do osabionego wojnami kraju
wkroczyli Longobar- dowie, zajmujc wikszo Pówyspu Apeniskiego. W
774 roku Longobardowie ulegli wojskom Karola Wielkiego, a wraz z
nimi rozpocz si ostateczny upadek miasta Scolacium, którego
mieszkacy poczwszy od koca IV wieku i przez V wiek opuszczali
obszary paskie wokó forum, aby skry si na wzgórzu teatru i w jego
wntrzu. Ludno przeniosa si te bardziej na poudnie i w gb konty-
nentu. Z tego okresu pochodzi take najsynniejszy i wspaniay opis
najznamie- nitszego syna Scolacium, a mianowicie Kasjodora, który,
piszc o tym miecie w latach 553557, gloryfikuje charakter jego
wiejskiej spoecznoci oraz wygld krajobrazu i form ycia wiejskiego,
jak i panoram morza, któr si mona cie- szy ze wzgldu na górzyste
pooenie miasta (Cassiodorus, Variae, XII 15, lette- ra databile al
553557 d.C.).
W VII wieku mieszkacy definitywnie opuszczaj ten obszar wybrzea,
prze- noszc si do miejsc usytuowanych gbiej na ldzie (vide
Catanzaro)28. W X wieku
27 Za: R. Spadea, op. cit., s. 87 [w:] C.G. Malacrino, op. cit., s.
151. 28 Zob. E.A. Arslan, Una lettera di Gregorio Magno e il
problema dello spostamento dei centri
costieri nella Calabria altomedievale [w:] Rassegna di Studi del
Civico Museo Archeologico di Milano, fasc. XXVIIXXVIII, Milano
1981, s. 4752.
Adriana Grzelak-Krzymianowska84
(902 r.) miasto zostaje podbite przez Saracenów, a póniej przez
Normanów. W XII wieku Normanowie próbowali na ruinach Scolacium
zbudowa ogromny klasztor, Santa Maria della Roccella. Ale budynek
nie zosta ukoczony, a w ko- lejnych wiekach suy jako fortyfikacja
wojskowa i dlatego do dzisiaj czsto nazywany jest ‘il
castello’.
Nastpnie tereny wraz z ruinami odkrytymi z rónych epok, stay si
wasno- ci diecezji (mensa vescovile) w Squillace i tak pozostao do
1783 roku, kiedy niszczycielskie trzsienie ziemi oraz zaraza
sprawiy, e ten obszar zosta przejty przez Burbonów z Neapolu.
Ostatnie przedefiniowania terenu i wywaszczenia miay miejsce za
czasów królów dynastii sabaudzkiej (casa Savoia) w XIX wie- ku. Dua
cz obszaru zajta przez mieszkaców Scolacium, w gminie Borgia,
poprzez zakup staa si wasnoci baronów Mazza. Im w 1982 roku, po wy-
kopaliskach z lat 60. i 70. XX wieku prowadzonych przez Ermanno
Arslana29, skonfiskowano znaczny teren staroytnego miasta i zosta
na nim utworzony Park Archeologiczny Scolacium.
W taki sposób przedstawiaj si losy jednego z orodków staroytnych na
obszarze prowincji Kalabrii. Trudno nie wspomnie na koniec o jego
piknym usy- tuowaniu, wród oliwnych gajów i rozcigajcym si z miasta
urzekajcym wido- ku na Zatok Squillace i Morze Joskie. Warto
odwiedzi Park Archeologiczny, w którym mona podziwia pozostaoci
forum i budynków publicznych, teatr, nekropolie bizantyjskie, a
take otwarte w 2005 roku muzeum, w którym zgro- madzono niemale
wszystkie odkrycia z obszaru staroytnego miasta Scolacium.