ŚCIE - oeiizk.edu.pl · ważne, by nasza kultura ekologiczna, znajomość i poszanowanie praw przyrody nie były niższe niż w krajach unijnych. Wytyczanie dydaktycznych ścieżek

ŚCIEŻKA PRZYRODNICZA

W REZERWACIE KRAJOBRAZOWYM „ŚWIDER”

PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY

Opracowała nauczycielka przyrody mgr Małgorzata Jakubowska

Szkoła Podstawowa Nr 211 im. Janusza Korczaka

w Warszawie

W nauczaniu najlepszym środkiem przekazu jest magia - - magia odkrycia, zachwytu i radości.

Zespół autorów i realizatorów projektu:

Opracowanie merytoryczne i metodyczne treści przewodnika oraz opracowanie graficzne tablic dydaktycznych: Małgorzata Jakubowska Rysunki wykorzystane do opracowania tablic: Beata Wójcik Zuzanna Różycka Anna Truszczyńska Zbiór i opracowanie graficzne prac dzieci: Daniela Bartosiak Małgorzata Kłopotowska Małgorzata Jakubowska Prezentacja w wersji elektronicznej – płyta CD: Agnieszka Samulska Zdjęcia: Małgorzata Jakubowska Konkurs na logo ścieżki – okładka Zarząd Dyrekcji M i Ch P K ............. Atłowska Liliana Koziarska Promocja projektu w prasie Tygodnik Regionalny Rzecznik Starostwa Powiatowego w Otwocku Jerzy Szczęśniak Redakcja Linii Otwockiej Zbigniew Skoczek Piotr Stefański Wojciech Sobociński Pozyskiwanie środków i realizacja projektu: Redakcja Tygodnika Linia Otwocka ... ... inni ............................................................... Sponsorzy: ...

WSTĘP Dr Ligia Tuszyńska

Wdrażana od kilku lat reforma edukacji wymaga od nauczycieli wysokich kompetencji dydaktycznych oraz nowoczesnej wiedzy ekologicznej i przyrodniczej. Taką wiedzę powinni oni przekazać uczniom, pokazując im rzeczywiste obiekty i zjawiska w najbliższej okolicy domu, szkoły i miejscu zamieszkania. Kształcenie przyrodnicze w naturalnym środowisku pozwala na większą integrację zespołów uczniowskich, rodziców i nauczycieli w pracy na rzecz poznawania, kształtowania i ochrony środowiska przyrodniczego. W dobie, gdy Polska pretenduje do wejścia w struktury Unii Europejskiej, jest szczególnie ważne, by nasza kultura ekologiczna, znajomość i poszanowanie praw przyrody nie były niższe niż w krajach unijnych. Wytyczanie dydaktycznych ścieżek przyrodniczych jest więc cenną inicjatywą dla kształtowania świadomości ekologicznej naszego społeczeństwa, zwłaszcza społeczności lokalnej.

Przewodnik dydaktyczny przygotowany przez panią mgr Małgorzatę Jakubowską może spełnić to ważne zadanie. Jest on częścią pakietu edukacyjnego, w skład którego wchodzą również: rysunki dzieci przedstawiające florę i faunę rezerwatu „Świder”, zestaw tablic dydaktycznych oraz płyta CD zawierająca zdjęcia dzieci wykonane podczas pracy w terenie. Przewodnik stanowi bardzo interesujący materiał, który pozwoli nauczycielowi przygotować się do zajęć, a przypadkowego turystę zapozna z walorami rzecznego rezerwatu krajobrazowego.

W pierwszej części przewodnika autorka prezentuje trasę ścieżki

przyrodniczej w postaci mapki z zaznaczonymi przystankami, dokładnie opisuje możliwości dojazdu z Warszawy oraz przedstawia konstrukcję przewodnika. Następnie, zamieszcza informacje o historii terenów położonych nad rzeką Świder. Pani Jakubowska przytacza bardzo trafnie dobrane teksty i niezwykle interesujące fotografie. W ciekawy sposób charakteryzuje walory kulturowe i przyrodnicze oraz problemy ekologiczne regionu. Przytacza opinie na temat ingerencji w prawa natury, wskazując na elementy antropopresji oraz ukazuje perspektywy rozwojowe dla doliny rzeki. Na koniec części pierwszej przewodnika ilustruje florę i faunę rezerwatu, zręcznie wykorzystując rysunki uczniów.

Część druga przewodnika skierowana jest do nauczyciela. Przedstawia wskazówki metodyczne, zakres treści oraz poszczególne kategorie celów kształcenia w odniesieniu do uczniów szkoły podstawowej. Autorka proponuje metody i formy organizacji zajęć, strategię kształcenia oraz środki dydaktyczne do wykorzystania na ścieżce przyrodniczej. Przewodnik zawiera gotowy scenariusz, który może pomóc nauczycielowi w przygotowaniu i organizacji zajęć terenowych z uczniami. W dalszej części znajdują się karty pracy dla nauczyciela i

dla czterech grup uczniów. Zadania dla uczniów zostały dostosowane do miejsca edukacji w terenie.

W proponowanym pakiecie edukacyjnym wyraźnie widać, że celem autorki jest nie tylko wyposażenie uczniów w określony zasób wiadomości i umiejętności, lecz przede wszystkim kształtowanie postaw. Pani Małgorzata Jakubowska przywiązuje wielką wagę do strategii kształcenia problemowego, wymagając aktywnego udziału ucznia w tym procesie.

Trzecią część pakietu edukacyjnego stanowi zestaw 22 tablic dydaktycznych prezentujących wybrane obiekty lub zjawiska przyrodnicze. Zastosowane oznaczenia numeryczne tablic odpowiadają kolejnym przystankom ścieżki. Z uwagi na ograniczenia finansowe, autorka zaproponowała wykonanie i umieszczenie w terenie małych tabliczek z kolejnymi numerami zamiast dużych tablic dydaktycznych. Aby ułatwić odnajdywanie przystanków, na każdej tabliczce będzie umieszczone logo ścieżki. W przyszłości, jeśli pozwolą na to fundusze, warto byłoby zastąpić znaczki tablicami dydaktycznymi. Oznakowana ścieżka przyrodnicza dostarcza nie tylko wielu pozytywnych emocji i wiedzy przyrodniczej, ale także podnosi atrakcyjność turystyczną regionu.

CZĘŚĆ I Lokalizacja, dojazd i plan Ścieżki Przyrodniczej w Rezerwacie Krajobrazowym „Świder” Dojazd

Warszawa – Józefów Pociągiem jadącym w kierunku Otwocka lub autobusem „ARKA” spod Hotelu Forum (kursuje co 10 minut) dojeżdżamy (w ciągu 40 – 50 minut) do stacji benzynowej przy Rondzie Jarosławska w Józefowie. Stąd udajemy się w prawo wzdłuż ulicy Jarosławskiej do mostu, którego przedłużeniem jest ulica Turystyczna (trasa dawnej kolejki wąskotorowej). Ścieżka wiedzie wzdłuż prawego brzegu rzeki Świder do ulicy Nadwiślańskiej. Zawiera trzy główne punkty postojowe oraz dziesięć przystanków pomiędzy nimi. Długość trasy wynosi w przybliżeniu 3 km a czas zwiedzania od 3 do 5 godzin (w zależności od zaplanowanych zajęć). Powrót do Warszawy jest możliwy bez konieczności zawracania z trasy. Udajemy się do przystanku autobusowego mieszczącego się obok stacji benzynowej przy ulicy Nadwiślańskiej. Autobusem MZK – linia 702 lub autobusem PKS wracamy do Warszawy.

Parking dla autokarów znajduje się w pobliżu mostu.

Przystanki i postoje na trasie Ścieżki Przyrodniczej Oznaczenie ścieżki w terenie ( tablice lub znaczki )

Tablice dydaktyczne w pakiecie edukacyjnym

Postój 1 Tablica informacyjna

Tablica 1a. ŚCIEŻKA PRZYRODNICZA W REZERWACIE KRAJOBRAZOWYM „ŚWIDER” • mapka z zaznaczoną trasą oraz opis punktów postojowych i przystanków na trasie ścieżki • informacja o Rezerwacie Świder • dane o rzece Świder Tablica 1b. PRZYSTANKI I POSTOJE NA TRASIE ŚCIEŻKI

Przystanek 2

Tablica 2. „GRUBA JÓZIA” – topola czarna • cechy różnych gatunków topoli (liście) • pomiar obwodu drzewa, szacowanie wieku drzewa

Przystanek 3

Tablica 3. „GŁOWY SMOKA” – topola czarna • pomiar wysokości drzewa (instrukcja)

Przystanek 4

Tablica 4a. JAK POWSTAJE OWOC ? – dzika grusza • rozmnażanie drzew Tablica 4b. JAK ROZPOZNAWAĆ GATUNKI DRZEW ? • pokrój drzewa, kora, pędy, liście, kwiaty, owoce, nasiona Tablica 4c. GATUNKI KLONÓW • jesionolistny, zwyczajny, srebrzysty, jawor

Postój 2 Tablica dydaktyczna

Tablica 5a. DYNAMIKA RZEKI • elementy doliny rzecznej – nurt, tarasy, meandry, starorzecza, łachy,

wydmy Tablica 5b. SUKCESJA EKOLOGICZNA • zarośla wierzbowe Tablica 5c. DRZEWA I KRZEWY – olsza czarna i leszczyna • różnice między drzewem i krzewem (pokrój) Tablica 5d. FAUNA – BEZKRĘGOWCE • stawonogi: skorupiaki, owady, pajęczaki Tablica 5e. FAUNA – KRĘGOWCE • budowa ryby, cykl rozwojowy żaby

Przystanek 6

Tablica 6. „HUBOWIEC” • działalność grzybów pasożytniczych na przykładzie huby • budowa i rola saprofitów na przykładzie muchomora

Przystanek 7

Tablica 7. „BALETNICA” • pomnik przyrody, jakie warunki do spełnienia?

Przystanek 8

Tablica 8a. WYKROTY I WYŁOMY • różnorodność nisz ekologicznych Tablica 8b. SZKODNIKI DRZEW • owady żerujące na liściach, korze, korzeniach

Przystanek 9

Tablica 9. BRACIA DOLORYŚCI • historia i działalność zakonu

Przystanek 10

Tablica 10a. SKRZYP LEŚNY • lasy karbońskie w miniaturze Tablica 10b. DĄB SZYPUŁKOWY • cechy gatunku


Tablica 11a. KRAJOBRAZ POLODOWCOWY • tworzenie wydm w pradolinie Wisły Tablica 11b. BIOINDYKATORY • porosty jako wskaźniki czystości powietrza Tablica 11c. SOSNA ZWYCZAJNA

Konstrukcja przewodnika

I część

• lokalizacja ścieżki, punkty postojowe i przystanki, spis tablic • walory historyczne, przyrodnicze i kulturowe oraz główne problemy ekologiczne i perspektywy rozwojowe regionu • rysunki przedstawiające florę i faunę rezerwatu, wykonane przez uczniów szkoły

podstawowej nr 211 w Warszawie II część

• scenariusz zajęć, karta pracy nauczyciela, karty pracy uczniów (dla 4 grup)

III część graficzne opracowanie tablic dydaktycznych IV część

• płyta CD zawierająca w formie prezentacji: tablice dydaktyczne, zdjęcia autorskie wykonane w terenie oraz prace dzieci wykonane w trakcie lub po zajęciach terenowych

Krótka historia wyjątkowego miejsca

Most rozpoczynający trasę Ścieżki Przyrodniczej w Rezerwacie

Krajobrazowym „Świder” należał do wąskotorowej linii kolejowej biegnącej z Warszawy do Karczewa. Kolejka powstała z inicjatywy Towarzystwa Akcyjnego Warszawskich Dróg Żelaznych w latach 1899 – 1914. Początkowa jej stacja mieściła się przy Moście Kierbedzia (obecnie Śląsko - Dąbrowskim). Trasa biegła ulicami Grochowską i Płowiecką do Wawra. Od 1914 r. z Wawra przez Anin, Radość, Miedzeszyn, Falenicę, Michalin, Józefów, Jarosław, Świder i Otwock do Karczewa. W Karczewie znajdowała się zajezdnia i warsztaty naprawcze. „Ciuchcia” jeździła z prędkością 20 – 30 km/h. Parowóz, zwany także „Samowarkiem”, ciągnący zwykle dwa długie wagony zabierał łącznie do 70 pasażerów.

Kolejka wąskotorowa powstała obok istniejącej od 1877 r. normalnotorowej Kolei Nadwiślańskiej, łączącej Warszawę z Lublinem przez Otwock. Budowa obu linii kolejowych wpłynęła na rozwój osadnictwa w uzdrowiskowym, z powodu żywicznych borów sosnowych, Otwocku, Świdrze i Józefowie.

Stara fotografia przejeżdżającej przez most ciuchci znajduje się w zbiorach Muzeum Ziemi Otwockiej.

Tereny położone nad Świdrem, w wyniku parcelacji folwarku Anielin

należącego do dóbr Otwockich, kupił w 1883 r. sławny rysownik, ilustrator wielu książek Michał Elwiro Andriolli. Założona przez niego osada domków letniskowych w Brzegach nad Świdrem nosiła nazwę Willi Świderskich. Oryginalne drewniane domy stały się atrakcyjnym miejscem wypoczynku dla mieszkańców Warszawy. Dały też początek lokalnemu stylowi budownictwa tzw. „świdermajer”.

Przyjeżdżający z Warszawy letnicy urządzali nad Świdrem pikniki i festyny połączone z występami teatru amatorskiego. Świder zachwycał wielu, coraz liczniej przybywających osadników. Rosła sława suchych borów sosnowych, wspaniałego mikroklimatu i niezwykłego pejzażu nad rzeką.

Sam Andriolli w listach do przyjaciół pisał o tym miejscu:

„Powiem ci, czary, czary... Świder o brzegach olbrzymio wyniosłych wije

się wstęgą jak wąż: co pięć kroków krajobraz się zmienia, widok na rzekę rozległy, uspokajający.... Więc jestem właścicielem rzeki na znacznej przestrzeni, bo o ile widać na mapie, od mostu kolejowego prawie aż po ujście Świdra do Wisły”.

O niedzielnych wyprawach warszawiaków nad rzekę Świder czytamy w książce Symeona Surgiewicza pt. „Ciuchcie warszawskie”:

„ ... Ach, co to były za wyprawy. Rozśpiewany, grający pociąg wiózł tysiące mieszczuchów na zieloną trawkę. Najpiękniej wyglądały tak zwane letnie wagony, bez bocznych ścian. Świątecznie, kolorowo ubrani warszawiacy przypominali w nich bukiety kwiatów w wazonie. Zachowywali się tyleż wesoło, co niesfornie, zrywając w drodze gałęzie bzu lub jaśminu, które omiatały wagony. Każdemu takiemu pociągowi towarzyszyły tabuny cyklistów”.

Sielski nastrój i letniskowo wypoczynkowy charakter nadświdrzańskich miejscowości przerwała pierwsza, a potem druga wojna światowa. Podczas okupacji hitlerowskiej i stalinowskiej w okolicznych lasach oddziały dywersyjne AK podejmowały działania zbrojne przeciwko okupantom.

Pracownicy „Ciuchci” często z narażeniem życia współpracowali z Polskim Ruchem Oporu. 1 kwietnia 1944 r. r. po napadzie na Otwocki Arbeitsamt (Urząd Pracy) ciuchcia zatrzymała się przed mostem. Maszynista czekał, aby zabrać uciekających ze zdobytymi dokumentami partyzantów. Byli to żołnierze AK z oddziału por. sł. st. Józefa Czumy – „Skrytego” w składzie: „San” – pchor. Apolinary Akajewicz, „Okrzeja” – pchor. Ryszard Barański, „Trzeci” – pchor. Tomasz Goworek, „Brzózka” – st. Szer. Zygmunt Olszewski, „Mściciel” – szer. Jerzy Kielarz. Papiery natychmiast spalono w parowozowni, a żołnierze, po wykonaniu zadania schronili się w lesie nad Świdrem. Dwa dni później „San" i „Okrzeja” zostali rozpoznani i zastrzeleni podczas ucieczki przez Niemców.

W ostatnich dniach lipca 1944 r. wycofujący się w kierunku Warszawy Niemcy, zburzyli most (kolei normalnotorowej) na rzece Świder. Niemcy zrywali tory za pomocą pługa saperskiego, który ciągnęła lokomotywa. Żołnierze z Pododdziału Dywersji Bojowej IV Rejonu Fromczyn VII Obwodu AK „Obroża” – Józef Sierpiński „Drugi” i Jan Tarnowski „Lotnik” zaminowali i wysadzili tory przed lokomotywą ciągnącą pług saperski.

W ten sposób zatrzymali lokomotywę i uniemożliwili dalsze zniszczenia. Dzięki pomysłowości i odwadze młodych żołnierzy stacja kolejowa w Józefowie i dalszy odcinek torów ocalały. Po wojnie Kolej Nadwiślańska została odbudowana, a biegnąca wzdłuż niej kolejka wąskotorowa stała się nierentowna. Zlikwidowano ją 1 kwietnia 1963 r.

Most i stojący w Karczewie zadziwiająco mały „Samowarek” przypominają o ciekawej historii wąskotorówki.

Rezerwat Krajobrazowy „Świder”

Rezerwat Krajobrazowy „Świder” utworzony w 1978 r. obejmuje koryto rzeki Świder na długości 41 km od stopnia wodnego we wsi Dłużew do mostu drogowego w Świdrach Wielkich oraz dolny odcinek Mieni na długości 5 km na terenie gminy Wiązowna.

W rzecznym rezerwacie krajobrazowym o łącznej powierzchni 238 ha ochronie podlega koryto rzeki oraz 20 metrowy pas przybrzeżny po każdej ze stron. Elementami chronionego krajobrazu są utwory rzeczne takie jak: odsypy w korycie rzeki – łachy i kępy, meandry i zakola, wysokie brzegi – przełomy wśród wydm, niskie piaszczyste plaże, starorzecza, tarasy zalewowe. Ochronie podlega także biocenoza rezerwatu, zwłaszcza zbiorowiska roślinne typu łęgowego, dąbrowa oraz bór sosnowy na wydmach.

Ustawa o ochronie przyrody określa główne i dopuszczalne sposoby użytkowania rezerwatów rzecznych. Są to: badania naukowe, dydaktyka specjalistyczna oraz turystyka krajoznawcza i edukacyjna. Rezerwat jest otwarty dla ruchu turystycznego (pieszego lub rowerowego). Na terenie rezerwatu obowiązuje zakaz parkowania samochodów w pasie przybrzeżnym.

11 kwietnia 2003 r. uczniowie Szkoły Podstawowej nr 211 im. Janusza Korczaka w Warszawie wytyczyli i oznakowali trasę Ścieżki Przyrodniczej w Rezerwacie „Świder”

Od źródeł do ujścia rzeki Świder

Według miejscowej ludności rzeka zawdzięcza swoją nazwę licznym meandrom, sprawiającym wrażenie, jakby nurt świdrował podłoże. Nazwa rzeki może także pochodzić od prasłowiańskiego wyrazu „świd” oznaczającego wodę..

Rzeka Świder wypływa dwoma strumieniami o tej samej nazwie. Lewy – bierze początek we wsi Świder, należącej do gminy Wola Mysłowska, 7 km na południe od Stoczka Łukowskiego. Wypływa z południowego zbocza najwyższego wzniesienia Wysoczyzny Żelechowskiej na wysokości 185 m n.p.m. Prawy strumień wypływa ze skraju lasu w pobliżu wsi Róża Podgórna, ok. 11 km na wschód od Stoczka Łukowskiego na wysokości 171 m n.p.m. Długość rzeki wynosi 94,5 km, a dorzecze zajmuje 1150 km2. Największym prawobrzeżnym dopływem Świdra jest 46 - kilometrowa Mienia. Ze Świdrem łączy się ona na wysokości 93,5 m n.p.m. we wsi Emów należącej do gminy Wiązowna. Świder przepływa przez Wysoczyznę Żelechowską, Obniżenie Węgrowskie, Równinę Garwolińską i Dolinę Środkowej Wisły. Ujście rzeki do Wisły znajduje się w pobliżu osiedla Górki w Józefowie na wysokości 85 m n.p.m. Jest to 490 km biegu Wisły. Różnica wysokości między źródłem a ujściem rzeki wynosi ok. 100 m, spadek rzeki jest wobec tego niewielki i wynosi średnio i w wielkim uproszczeniu ok. 10/00.

Dynamika rzeki

Rzeka mimo niewielkiego spadku ogólnego może płynąć dość szybko.

Szybkość przepływu jest zmienna i zależy od wielu czynników, które spowalniają, bądź przyspieszają bieg rzeki. Są nimi piaszczyste odsypy w korycie rzeki, meandry, przełomy, zapory, kamienne wodospady itp. Świder na całej swojej długości jest dość płytki, chociaż zdarzają się także miejsca głębokie, grząskie i niebezpieczne. Ma płaskie piaszczyste dno, widoczne dzięki dużej przejrzystości wody. Dominującą działalnością rzeki jest tworzenie meandrów (zakoli).

W wyniku przeważającej erozji bocznej, podmywane brzegi po zewnętrznej stronie zakola cofają się. Po przeciwnej stronie, na skutek akumulacji piasku, przyrastają. Na równinnym terenie dolina rzeki znacznie się rozszerza, niewspółmiernie do szerokości koryta. Podcinanie brzegów doprowadza z czasem do przerywania mocno wygiętych zakoli i powstawania oddalonych od głównego nurtu starorzeczy (oczek wodnych).

Wijący się wśród polodowcowych wydm Świder tworzy liczne odsypy na brzegach lub na mieliznach w korycie rzeki. Są to urocze, chociaż niewielkie wysepki z zaroślami wierzbowymi. W dolnym biegu, gdy prosto płynący Świder przecina pasmo wydm, oba brzegi rzeki (prawy i lewy) są wysokie i podcięte. Wskutek erozji dennej powstaje głęboka dolina o stromych ścianach, zbliżona w przekroju poprzecznym do litery V. Główny nurt rzeki znajduje się po środku doliny i osiąga dużą prędkość. Takie miejsca nazywamy przełomami. Zbliżając się do ostatniego postoju, obserwujemy jak główny nurt rzeki przesuwa się ze środka ku dalszemu brzegowi i podcina go, powodując osuwanie się stromego zbocza

wydmy. Po przeciwnej stronie rzeki brzeg jest niski i płaski. Na wysokim brzegu zakola kończy się trasa ścieżki przyrodniczej.

Meandrująca (wijąca się) rzeka Świder wciąż próbuje zmienić swoje koryto, przerzucając z miejsca na miejsce delikatny materiał. Sprawia wrażenie, jakby wciąż szukała najlepszej dla siebie drogi. Dzięki temu postrzegamy ją jako „żywą”, dynamiczną rzekę, która nieustannie kształtuje ten malowniczy krajobraz.

Miło jest odpocząć na czystym wypłukanym przez rzekę piasku.

Widoczna po lewej stronie zarośnięta łacha, kiedyś była piaszczystym odsypem na lewym – wewnętrznym brzegu rzeki. Obecnie stanowi zewnętrzną, wysoką krawędź prawego brzegu. Gleby

Pierwszym etapem w powstawaniu gleby jest wietrzenie skały. Na niej jako pierwsze osiedlają się mchy i porosty, które ułatwiają rozkruszanie skały. Pozostałe po ich obumarciu szczątki mieszają się z okruchami skalnymi i w ten sposób powstaje pierwsza, zasobna w składniki odżywcze warstwa gleby. Na niej zaczynają rosnąć większe rośliny, których korzenie wciskają się w rozkruszone podłoże. Z czasem warstwa składająca się ze szczątków organicznych pogrubia się. Bakterie i grzyby żywiące się szczątkami owej materii przerabiają je na próchnicę. Grubość poziomu próchnicy decyduje o żyzności gleby.

Mady rzeczne, to gleby utworzone z namułów osadzanych przez rzekę, bogate w składniki mineralne i organiczne są siedliskiem lasów łęgowych. Rozciągnięty wzdłuż doliny Świdra las łęgowy jest niewielkim, a jednocześnie najbardziej urozmaiconym gatunkowo ekosystemem leśnym. Jest „skarbem” przyrodniczym, któremu należy się nasza szczególna uwaga i ochrona. Jesienią dolina rzeki pokrywa się milionami liści, gałęzi i pni drzew powalonych przez wichury. Wiosną w czasie wysokich stanów wody, rzeka wyrywa i transportuje różnej wielkości materiał. Gdy wody opadną, zdolność transportowa rzeki znacznie się zmniejsza. Grubszy materiał zostaje na dnie koryta, a na tarasach zalewowych, po których woda płynie wolniej, osadza się materiał drobniejszy zawierający dużo substancji organicznych. Poziom wody gruntowej na tarasach zalewowych Świdra znajduje się bardzo płytko, dlatego gleba jest stale wilgotna.

W miejscach zacienionych o dużej wilgotności szczątki materii organicznej wciąż pracowicie rozkładają chrząszcze, wije i błonkówki oraz grzyby i bakterie tzw. reducenci.

Gleby bielicowe i płowe o cienkim poziomie próchniczym, powstałe na piaszczystych osadach polodowcowych są siedliskiem borów sosnowych. Spadające w niewielkiej ilości szpilki nie wzbogacają gleby o próchnicę. Wypłukane przez wody opadowe związki chemiczne, reagując ze składnikami skał, rozpuszczają związki żelaza i odbarwiają skałę, tworząc jasny poziom wymywania. Żelazo gromadzi się przy poziomie wód gruntowych, dlatego jest go dużo w wodzie pitnej na naszych terenach.

Gleby brunatne mają grubszy poziom próchniczy niż gleby bielicowe i płowe. Powstają na polodowcowych glinach, rosną na nich lasy zwane grądami. Tworzą je dęby, jawory i graby, które dostarczają znacznie więcej ściółki niż bory sosnowe, dlatego powstałe pod nimi gleby są bardzo żyzne.

Krajobraz polodowcowy

W ciągu ostatniego miliona lat lądolód skandynawski wielokrotnie pokrywał znaczną część obszaru Polski. Okresy zlodowacenia przeplatały się z cieplejszymi okresami międzylodowcowymi. Niszcząca (erozyjna) działalność lodowca polegała przede wszystkim na żłobieniu podłoża i zboczy dolin materiałem skalnym wmarzniętym w lód. Materiał skalny zwałowany przed czołem lodowca nazywa się moreną czołową, natomiast skały zmiażdżone na dnie lodowca to morena denna. Wody wypływające spod topniejącego lodowca, wynosiły na przedpole ogromne ilości przepłukanego żwiru i piasku, tworząc rozległe powierzchnie zwane sandrami. Równolegle do czoła lądolodu przemieszczały się wypływające z niego wody roztopowe, które łączyły się z wodami rzek płynących z południa. W ten sposób powstały pradoliny. Pradolina Wisły miała wówczas ok. 20 km szerokości. To oznacza, że znaczna część dolnego biegu Świdra znajduje się w pradolinie Wisły.

Ostatnie zlodowacenie zakończyło się około 12 tys. lat temu. W tym czasie obszar Nizin Środkowopolskich nie był pokryty lodem. Panował tu klimat subpolarny, charakterystyczny dla dzisiejszej tundry. W czasie krótkiego lata grunt odmarzał tylko na powierzchni. Głębsze warstwy skute lodem tworzyły tzw. wieczną marzłoć. Nasycony wodą grunt spełzywał po zamarzniętym podłożu, w wyniku czego dawne wysoczyzny (pozostawione przez poprzedni lądolód) obniżyły się. Jednocześnie zostały zasypane dawne jeziora polodowcowe.

Wypełniły się materiałem zsuwającym się ze zboczy (piaskiem, żwirem, gliną), a następnie zarosły roślinnością, tworząc torfowiska. W bezpośrednim sąsiedztwie lądolodu, z powodu panującego tam zimna, było niewiele roślinności. Dlatego też wiatry mogły swobodnie przemieszczać piaszczysty materiał, formując z niego wydmy. Znaleziska archeologiczne Na terenie osiedla Górki w piaszczystych osadach polodowcowych odkryto ślady osadnictwa z epoki kamienia łupanego (paleolit górny). Osadnicy, którzy pojawili się tu po ustąpieniu ostatniego lodowca (12 tys. lat p.n.e.), trudnili się zbieractwem, rybołówstwem, łowiectwem. Jeszcze dziś w borach sosnowych rośnie porost zwany chrobotkiem reniferowym, którym żywiły się zamieszkujące tu renifery. Myśliwi potrzebowali broni i narzędzi. Wyrabiali więc groty do strzał, ostre i wydłużone jak liść wierzby rylce krzemienne, do których surowiec sprowadzali aż z Gór Świętokrzyskich. Tutejsze odkrycia były na tyle ważne, że do archeologii wprowadzono nowy termin „kultura świderska”. Centrum jej rozwoju znajdowało się w środkowym dorzeczu Wisły. Walory kulturowe

Ścieżka przyrodnicza w Rezerwacie Dolnego Świdra jest pięknym traktem pieszym i rowerowym. Mieszkańcy Józefowa i Otwocka od lat dobrze znają to miejsce wypoczynku i rekreacji. Ze względu na niezwykłą atmosferę zmieniającej się bez przerwy rzeki, chętnie spędzają tu wolny czas o każdej porze roku. Przywożą także swoje rodziny i znajomych spoza Józefowa. Latem maluchy, zażywając słonecznej kąpieli, budują zamki z piasku i uczą się pływać w płytkiej ogrzanej słońcem wodzie. Starsze dzieci i młodzież chętnie pokonują trasę wzdłuż rzeki na rowerach. Czasem zatrzymują się na chwilę, by przeżyć chwile grozy w otoczeniu potężnych wykrotów. Spacerowicze, którzy dotarli nad Świder z odległych zakątków, siadają na porośniętych trawą tarasach rzecznych, patrzą w zamyśleniu na płynącą wodę i całkowicie odprężeni wracają do domu. Zimą, Świder nie traci na atrakcyjności. Jest wymarzonym miejscem dla uprawiania sportów zimowych. Z krawędzi tarasów nadzalewowych doskonale zjeżdża się na sankach lub nartach. Na zamarzniętej powierzchni rzeki obowiązują takie same środki ostrożności jak w każdym innym miejscu. Zdarzają się przypadki utonięcia nawet w bardzo płytkich zbiornikach.

Parking przy moście dawnej kolejki wąskotorowej może pomieścić wiele autokarów z turystami.

Dzieci z właściwą sobie energią i radością odsłaniają walory przyrodnicze Świdra.

Walory przyrodnicze Ekosystem

Organizmy (rośliny, zwierzęta, grzyby, bakterie i pierwotniaki) tworzą wraz ze składnikami przyrody nieożywionej (gleba, woda i powietrze) złożony układ wzajemnych zależności zwany ekosystemem. Wieczne istnienie zapewnia mu proces polegający na stałym krążeniu materii. Źródłem i jedynym twórcą materii organicznej jest roślina – producent wytwarzający związki organiczne w procesie fotosyntezy.

Dalszą wędrówkę materii poprzez ogniwa łańcuchów pokarmowych zapewniają konsumenci. Są nimi organizmy cudzożywne: roślinożerne, drapieżne, padlinożerne i pasożytnicze, które odżywiają się substancjami pokarmowymi zawartymi w żywych lub martwych tkankach innych organizmów. Po śmierci organizmów (roślin, zwierząt, grzybów...) każda, choćby najmniejsza cząstka białka, tłuszczu i cukru zostaje w końcu rozłożona przez reducentów. Są nimi bakterie i grzyby, które rozkładają martwą materię organiczną na wodę, sole mineralne i dwutlenek węgla.

W ekosystemie rzecznym najdrobniejszymi organizmami rozkładającymi materię organiczną są bakterie. Dzięki istnieniu bakterii możliwe jest unieszkodliwienie i zmineralizowanie większości zanieczyszczeń, jakie trafiają do rzeki w postaci ścieków komunalnych. Porastające brzegi rzeki olchy i topole oraz zarośla wierzbowe na piaszczystych łachach śródrzecznych pobierają razem z wodą C, N, P, K, Ca, Mg i wiele innych pierwiastków dostarczanych przez reducentów. Budując swoje roślinne ciało z rozpuszczonych w wodzie biogenów, pełnią rolę naturalnej hydrofitowej oczyszczalni ścieków. Znane zjawisko symbiozy bakterii brodawkowych (azotowych) z korzeniami roślin motylkowych zachodzi także w przypadku olszy czarnej. Na odsłoniętych fragmentach korzeni można zobaczyć narośla podobne do tych, które widzimy na łubinie.

Bujnie rozwijające się w sieci korzeniowej drzew lub w płytkich wodach starorzeczy, jednokomórkowe pierwotniaki i większe od nich zwierzęta tkankowe (skorupiaki, owady, mięczaki...) jako organizmy cudzożywne, rozdrabniają i przetwarzają materię organiczną. Zwierzęta kręgowe takie jak smoczkouste (minogi), ryby, płazy, ptaki i ssaki kontynuują ten proces do czasu, kiedy same staną się tylko martwą materią organiczną. Glony i wodne rośliny tkankowe a także krzewy i drzewa rosnące w pobliżu rzeki pobierają wodę i rozpuszczone w niej minerały. Wykorzystują je w procesie fotosyntezy do budowy swojego roślinnego ciała. Wszystkie organizmy składające się na biocenozę ekosystemu rzeki biorą udział w procesie jej oczyszczania. Rzeka pozbawiona organizmów traci zdolność do samooczyszczania i przekształca się w martwy kanał ściekowy.

Rośliny Wiodącymi gatunkami drzew w nadświdrzańskim lesie są: topole (czarna,

szara, biała i osika), olsza czarna, jesion, grab, kilka gatunków wierzby, klonów i wiązów. W końcowym odcinku ścieżki, gdzie łęgi topolowo wierzbowe przechodzą w bór mieszany, pojawia się dąb szypułkowy i czerwony oraz brzoza brodawkowata i oczywiście sosna pospolita, która króluje nie tylko w Józefowskich lasach. Las łęgowy jest mistrzem w zagospodarowaniu przestrzeni. Na tej samej powierzchni drzewa i krzewy rozpościerają swoje korony na różnej wysokości, nie przeszkadzając sobie wzajemnie. Pomiędzy pniami wysokich drzew rośnie warstwa krzewiasta, którą tworzą: leszczyna, czeremcha, kruszyna, jeżyna, dereń i chmiel zwyczajny.

Wygląd tak zróżnicowanego zespołu i zajmowanej przez niego przestrzeni zmienia się w ciągu roku. Wiosną nagie, bezlistne korony drzew przepuszczają promienie słoneczne dla najniższej warstwy lasu – runa, w którym zakwitają rośliny zielne.

Spod miękkiej, niezupełnie rozłożonej ściółki, wyglądają żółte kwiatuszki żarnopłonu wiosennego, białe – konwalii majowej, różowe – lepiężnika i fioletowe – fiołka wonnego.

Nad wodą zakwita żółta knieć błotna, żabieniec babka wodna, niebieski przetacznik bobowniczek i różowa mięta nadwodna. Latem zakwita na pnących się łodyżkach fioletowa psianka słodkogórz, głowienka pospolita, bluszczyk kurdybanek, różowy sadziec konopiasty, żółty glistnik jaskółcze ziele i biała wiązówka błotna. Ponad niskimi ziołami góruje pokrzywa zwyczajna, która skutecznie chroni siebie i inne rośliny, odstraszając przechodniów. Światłolubne rośliny zielne mogą rozwijać się swobodnie do czasu, kiedy na drzewach pojawią się liście. Później ustępują miejsca roślinom cieniolubnym, które czekają na ochronny parasol z koron drzew. Drzewa, które wytwarzają liście w tym samym czasie, konkurują między sobą o światło. Topole i olchy budują proste i strzeliste pnie, rozgałęziając się w najwyższych piętrach lasu. Dąb szypułkowy spotykany w końcowym odcinku ścieżki jest gatunkiem, który lubi światło. Jeśli przyjdzie mu rosnąć w towarzystwie innych drzew, szeroko rozpościera swoją koronę jakby rozpychał się pomiędzy sąsiadami. W cieniu rozłożystego dębu zobaczyć można przypominający miniaturę lasu karbońskiego skrzyp leśny. W okolicy ostatniego punktu postojowego, w borze sosnowym, świadectwem czystości tutejszego powietrza są porosty: płucnica i chrobotek reniferowy, będący pożywieniem reniferów w czasach polodowcowych.

Zwierzęta Wśród zwierząt najliczniejszą gromadą są owady, które w spokojnych,

płytkich i ciepłych wodach starorzeczy składają miliony jajeczek. Woda jest źródłem życia dla wylęgających się larw komarów, chruścików, ważek, nartników i chrząszczy i innych owadów. Owadami żywią się ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki. W wodzie stojącej żyją ślimaki np. błotniarka i zatoczek, a w płynącej – małże np. szczeżuja, skójka i racicznica. Małże spełniają ważną rolę w oczyszczaniu (przez

filtrację) wody. W Świdrze występuje wiele gatunków ryb: ciernik, kleń, karaś srebrzysty, brzana, różanka, kiełb, płoć, oraz przedstawiciel smoczkoustych – minóg rzeczny. Płazy reprezentowane są przez: rzekotkę drzewną, żabę wodną i trawną, ropuchę szarą, zieloną, paskówkę. W miejscach nasłonecznionych spotkać można jaszczurkę zwinkę i rzadziej żyworódkę. W gęstych zaroślach w pobliżu wody można usłyszeć (w dzień i w nocy) śpiew słowika. Blisko ziemi gniazduje także drozd, który śpiewa, siedząc na najwyższych drzewach w lesie. Dość liczne są pokrzewki, muchołówki, sikory, wróble, mazurki i świergotki. Bliżej ujścia Świdra do Wisły – sójki i jaskółki brzegówki. W wodzie wiosenną porą cieszy widok kaczki krzyżówki z młodymi, a na tle nieba zachwyca sylwetka bociana lub jastrzębia. Ogromną radość sprawia widok żywiącego się rybami, pięknie ubarwionego ptaka – zimorodka, który gniazduje w urwistych brzegach Świdra. Z dużych ssaków spotyka się w górnym odcinku rzeki bobra i wydrę. Na trasie ścieżki przyrodniczej widziano kunę, łasicę i wiewiórki a także jeże i krety.

Dużo radości daje kontakt ze zwierzętami. U Braci Dolorystów są nimi udomowione kozy.

Dewastacja i ochrona oraz perspektywy dla Świdra

Ingerencja człowieka w prawa natury wywołuje czasem niezaplanowane i nieprzewidziane zmiany. W latach 70., podczas budowy mostu na obwodnicy trasy Warszawa – Puławy w rejonie osiedla Górki, wykonano przekop łączący naturalne zakole Świdra ze strefą nurtową Wisły. W efekcie tych działań uzyskano obniżenie zwierciadła wody w Świdrze, co ułatwiło pracę przy budowie mostu. Liczono na to, że przez obniżenie podstawy erozyjnej (jest nią głębszy poziom dna Wisły) z czasem dno Świdra pogłębi się. Jednak zbyt słaba siła unoszenia przez wody Świdra nie zwiększyła erozji dennej. Powstał kilkumetrowy uskok pomiędzy stosunkowo wysokim dnem Świdra a niskim (głębokim) dnem Wisły. Duża różnica wysokości dna jednej i drugiej rzeki powoduje bardzo gwałtowne spadanie piasku na krawędzi ujścia. Dno Świdra staje się ruchome i grząskie, bardzo niebezpieczne dla kąpiących się tam ludzi. Turbulencje (zawirowania) wywołane nurtem Wisły i jej duża siła unoszenia powodują okresowe cofanie się wody w Świdrze lub jej gwałtowne opadanie. Płynące z dużą

siłą nośną wody Wisły wciąż zabierają materiał zrzucany przez Świder, nie pozwalając mu się osadzić przy ujściu. Natura w burzliwej walce o stabilizację poradzi sobie z problemem, ale potrzebuje na to dużo czasu.

Pierwotnie Świder na wysokości osiedla Górki skręcał na północ i płynął równolegle do Wisły, wzdłuż jej prawego brzegu. W okolicy nieistniejącego już dziś mostu strategicznego w Józefowie – Świdry Małe, uchodził w sposób naturalnie spowolniony do Wisły. Wolniejszy bieg rzeki powodował piętrzenie wody i podnoszenie jej poziomu na wcześniejszych odcinkach. Obecny, niski poziom wody stanowi poważne zagrożenie dla lasu łęgowego w dolinie. Pomniejsza także walory estetyczne i rekreacyjne rzeki. Spowolniony bieg rzeki i tym samym wydłużony czas przepływu są naturalną formą retencji, czyli zdolnością do przetrzymywania wody i ograniczania skutków suszy.

Problem zanieczyszczania wód Świdra ściekami istnieje od dawna. Wciąż w wielu przyległych miejscowościach brakuje kanalizacji. Znaczna część ścieków gospodarczych trafia bezpośrednio do rzek. Mienia i ujściowy odcinek Świdra prowadzi wody pozaklasowe. Jednym z przedsięwzięć mających poprawić stan czystości wód Mieni i Świdra, było zaplanowanie budowy oczyszczalni ścieków w Emowie. Miała ona powstać w okolicach skrzyżowania Szosy Lubelskiej i ul. Wiązowskiej na zalesionej działce, położonej w bezpośrednim sąsiedztwie rezerwatu krajobrazowego. Przeznaczenie takiego terenu pod budowę gigantycznej oczyszczalni ścieków to niewątpliwie zły pomysł. Poza tym, planowana wielkość zrzutu wód pościekowych do Mieni znacznie przekroczyłaby możliwości przyjęcia wody przez tę, bądź co bądź, niewielką rzekę, a zbyt duże stężenie ścieków mogłoby przekroczyć zdolności samooczyszczania obu rzek. Być może, lepszym rozwiązaniem jest budowa małych, lokalnych urządzeń oczyszczających tam, gdzie jest to potrzebne. Można także rozbudować lub zmodernizować istniejącą już oczyszczalnię w Otwocku. Poza tym, a może przede wszystkim, nie należy przeszkadzać rzece w procesie jej samooczyszczania. Krętość nizinnej rzeki, piaszczyste podłoże i obecność zarośli typu łęgowego wpływają bardzo korzystnie na czystość niesionej wody.

Ze względu na bogactwo czynników biotycznych i abiotycznych, las łęgowy zalicza się do najbogatszych, niestety także najbardziej zagrożonych lasów w Polsce. Najczęstszą przyczyną dewastacji łęgów jest działalność człowieka polegająca na uprzątaniu naturalnych wykrotów, będących siedliskiem życia wielu organizmów. Powszechnym jest przekształcanie lasu aż po dolinę rzeki w działki budowlane, parkingi dla samochodów lub (na szczęście rzadziej) – „myjnie” samochodowe.

Dobrym i niezbyt kosztownym sposobem na upartych kierowców są rogatki przy drogach dojazdowych. Na wielu ochronnych obszarach od lat spełniają swoją funkcję.

Wytyczony, oznakowany i być może utwardzony trakt pieszy i rowerowy ocaliłby inne cenne miejsca przed zadeptaniem. Ustawione wzdłuż ścieżki pojemniki na śmieci mogłyby uchronić przed zaśmiecaniem Świdra odpadami, szczególnie szkłem. Bardzo często obecność potłuczonych butelek w wodzie staje się przyczyną bolesnych zranień a widok dzikich wysypisk niweczy całą radość przebywania na terenie rezerwatu. W takich miejscach widać, że kultura ekologiczna wielu ludzi jest przerażająco niska albo po prostu jej brak. Być może stworzenie warunków do kulturalnego spędzania czasu, poprawi stan czystości naszej rzeki. Podobno byt kształtuje świadomość, więc może warto spróbować?

Wykrot w dolinie rzeki ukazuje zanieczyszczenia, których widok zasmuca każdego z nas.

Wśród entuzjastów ochrony środowiska, doceniających walory przyrodnicze Świdra, powstaje wciąż wiele nowych pomysłów dotyczących zagospodarowania doliny rzecznej. Niektóre z nich zdobywają poparcie władz lokalnych i organizacji, którym ochrona środowiska naturalnego nie jest obojętna. Wciąż jednak przeszkody natury ekonomicznej lub inne sprzeczności interesów uniemożliwiają podjęcie konkretnych działań.

Za zgodą Prezesa PKE „Otwockie Sosny” Pana Janusza

Ludwiszewskiego, przedstawiam poniżej Jego tekst autorski, dotyczący projektowanej renaturyzacji Świdra.

„... W lokalnych kręgach organizacji społecznych (PZW i PKE) powstał

zamysł odtworzenia naturalnego biegu rzeki jako przedsięwzięcia mającego na celu: przywrócenie roli korytarza ekologicznego; odtworzenie tarlisk dla gatunków ryb, które zanikają lub już zanikły w Świdrze; zwiększenie retencji wodnej w

okolicy międzywala; podniesienie walorów krajobrazowych oraz stworzenie bezpiecznych warunków rekreacji i wypoczynku.

Zamierzenie to zyskało poparcie przedstawicieli Starostwa Powiatowego w Otwocku, Urzędów Miast: Otwocka i Józefowa, „Komuny Otwock” oraz Światowego Funduszu Na Rzecz Przyrody (WWF), który chętnie finansuje tego rodzaju działania.

Stare koryto Świdra ulega postępującej fragmentaryzacji poprzez zarastanie i nanoszenie piasku przez coroczne wiślane powodzie. Z upływem czasu odtworzenie dawnego koryta będzie coraz trudniejsze. Z tego względu należy ograniczyć aspekty proceduralno prawne, przez uznanie „Renaturyzacji ujścia Świdra” za priorytet. Wszelkie działania człowieka w środowisku przyrodniczym powinny być poprzedzone dokładnymi badaniami z wykorzystaniem technik i zasad współczesnej inżynierii ekologicznej. Badania staną się podstawą do sporządzenia planu ochrony tego terenu. Działania techniczne będą się odbywały w sposób optymalnie nieszkodliwy dla przyrody. Należy przeprowadzić je w okresie pozalęgowym i w miarę możliwości pozawegetacyjnym. Materiały potrzebne do wykonania budowli hydrotechnicznych można pozyskać na miejscu. Są nimi: faszyna wiklinowa, paliki, darnina i piasek. Zakupić trzeba jedynie drut stalowy do wyrobu „kiszek faszynowych” i worki jutowe (lub konopie), które po napełnieniu piaskiem posłużą jako obciążnik faszynady. Worki mogą pochodzić z selekcji i wymiany zapasów powodziowych.

Etapy robót:

Trasowanie i ustalenie przez zniwelowanie charakterystycznych punktów odtworzonego koryta rzeki pozwoli określić ilość i sposób wykonania koniecznych robót ziemnych. Wskazane zostaną miejsca do zabezpieczenia przed nadmiernym rozwidleniem i w efekcie możliwością przedwczesnego odprowadzenia wód Świdra do Wisły. Aby temu zapobiec, zakłada się odcinkowe wzmocnienie lewego nadbrzeża zabudową biologiczną w postaci płotków i doprowadza do utworzenia żywopłotów. Budowle te będą działać obustronnie, gdyż dzięki nim zostanie zmniejszona siła unoszenia wód powodziowych Wisły.

Formowanie koryta na niektórych odcinkach będzie się wiązało z przemieszczeniem mas naniesionego przez Wisłę piasku (za pomocą koparki lub pługu w zaprzęgu konnym). Istnieje bowiem konieczność zebrania warstwy piasku i mady wiślanej aż do grubości zapewniającej właściwy spadek i szorstkość dna rzeki. Usuwanie przeszkód, jakimi (niestety) stały się kępy drzew, zostanie ograniczone do zmniejszenia, rozrzedzenia lub w miarę możliwości ominięcia tych kęp. Podstawowe budowle, które muszą być wykonane w istniejącym korycie rzeki, to przetamowanie z obustronnymi zabezpieczeniami lewego i prawego brzegu Świdra. Przetamowanie będzie wykonywane sukcesywnie aż do spiętrzenia wody i jej samoczynnego wpłynięcia do dawnego koryta. Zalądowanie, tak odciętej strefy ujściowej Świdra, należy przyspieszyć poprzez wykonanie, za przetamowaniem,

lekkich budowli w postaci kratownicy z płotków. Ponadto, w linii brzegowej Wisły konieczne będzie wykonanie trwałego ubezpieczenia, w postaci opaski wzmocnionej krótkimi ostrogami i przedłużonej brzegosłonem.

Stare koryto Świdra ulega postępującej fragmentaryzacji poprzez zarastanie i nanoszenie piasku przez coroczne wiślane powodzie, a więc z upływem czasu, odtworzenie starego koryta będzie coraz trudniejsze. Z tego powodu należy ograniczyć aspekty proceduralno-prawne przez uznanie „Renaturyzacji ujścia Świdra” za priorytet.”

Zagospodarowanie doliny rzeki Świder na odcinku między mostami na ulicach Kraszewskiego i Trakt Nadwiślański jest przedmiotem pracy dyplomowej realizowanej przez studentkę Martę Śnieżyńską na kierunku Architektura Krajobrazu Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Praca w części ogólnej dotyczy problemów wypoczynku i rekreacji na terenie miasta Otwocka, zaś w części szczegółowej przedstawia koncepcję zagospodarowania wyłączonego spod ochrony rezerwatowej odcinka doliny Świdra wraz z terenem sąsiadującym, przyległym do oczyszczalni ścieków oraz zrekultywowanym wysypiskiem odpadów.

Fragment wypowiedzi p. Marty Śnieżyńskiej:

„ ... W mojej koncepcji zagospodarowania terenu nad Świdrem można

wyróżnić kilka etapów urządzania tego obszaru. Dotyczą one wyodrębnienia stref pełniących określone, zróżnicowane funkcje (jak na przykład sportowa, kąpieliskowa, widokowa, wędkarska i inne) oraz wytyczenia przebiegu komunikacji pieszej, rowerowej i samochodowej oraz miejsc parkowania pojazdów.

Taras zalewowy Świdra na tym odcinku jest obiektem szczegółowego rozwiązania projektowego, a zarazem – jednym z pierwszych etapów ogólnej koncepcji. Obszar do zaprojektowania został wybrany nieprzypadkowo. W Planie Zagospodarowania Przestrzennego Otwocka proponuje się utworzenie na tym odcinku rzeki zalewu „Bojary”, który wedle wszelkich przesłanek ma znikome szanse realizacji. Poza tym korzyści z jego powstania oceniane są jako zupełnie niewspółmierne do szkód, jakie spowodowałby w funkcjonowaniu ekosystemu rzeki i jej doliny.

Moja wizja zagospodarowania tego terenu jest rozwiązaniem alternatywnym do przedstawionej w Planie Zagospodarowania Przestrzennego miasta. Proponowane przeze mnie rozwiązanie nastawione jest raczej na wykorzystanie efektów ewentualnej renaturyzacji ujścia Świdra do Wisły, czyli przede wszystkim znacznego wydłużenia biegu rzeki w kierunku Warszawy. Uczyniłoby to zasadnym lokalizowanie na omawianym fragmencie rzeki wypożyczalni sprzętu wodnego takiego jak kajaki, którymi można byłoby przepłynąć do ujścia Świdra, nie dzisiejsze 500 metrów, ale kilka kilometrów malowniczym międzywalem Wisły.

Dolina Świdra na wybranym odcinku jest obecnie, w sezonie letnim, miejscem najbardziej nasilonej, niekontrolowanej rekreacji. Brak jakichkolwiek ograniczeń w wykorzystywaniu tego terenu, jazda samochodami i zaśmiecanie powodują znaczną degradację tej strefy. Dlatego jej zagospodarowanie, wyznaczenie odpowiednio przygotowanych miejsc dla różnego rodzaju aktywności, uporządkowanie ruchu rekreacyjnego i wzbogacenie go o różne dodatkowe elementy spowoduje wzrost atrakcyjności tego terenu przy jednoczesnej ochronie przed niszczeniem. Baza gastronomiczna, wypożyczalnia sprzętu sportowego, lokalizacja usług związanych z poprawą kondycji, urody, relaksem, mała architektura i toalety, a także wyodrębnienie z przestrzeni „wnętrz” sprzyjających bardziej intymnej atmosferze wypoczynku oraz połączenie dróg spacerowych i rowerowych z sąsiednimi rejonami to niektóre ze sposobów osiągnięcia pożądanych rezultatów. Założeniem projektu jest stworzenie ośrodka o bogatym programie, ale przy zachowaniu możliwie naturalnego charakteru terenu nadrzecznego i wprowadzeniu zharmonizowanej z nim architektury z naturalnych materiałów (drewno). Istotne jest zaprojektowanie odpowiedniej dla siedliska roślinności, pełniącej zarówno funkcję kształtowania przestrzeni, jak i bariery izolującej od źródeł hałasu, jakimi są ograniczające teren drogi, zwłaszcza Trakt Nadwiślański.

Zadaniem architekta krajobrazu w tym przypadku jest również sporządzenie takiego projektu zagospodarowania przestrzeni, aby mogła ona przyjąć jednorazowo jak najwięcej osób przy zachowaniu komfortu wypoczynku. Pozwoli to w dużym stopniu uchronić przed „dziką” rekreacją tereny nadrzeczne objęte rygorami ochrony przyrody”.

Gatunki roślin i zwierząt w Rezerwacie „Świder”

Rysunki zostały wykonane przez uczniów klas IV, V i VI ze Szkoły Podstawowej nr 211 im. Janusza Korczaka w Warszawie pod kierunkiem nauczycieli przyrody:

• p. Małgorzaty Jakubowskiej • p. Małgorzaty Kłopotowskiej • p. Danieli Bartosiak

B E Z K R Ę G O W C E - 1

Nastrosz topolowiec Paulina Rojewska – lat 11

Rusałka pokrzywnik Oliwia Szewczak – lat 10

Rusałka pawik Oliwia Szewczak – lat 10

Rusałka admirał Marta Kołodziejczyk – lat 11

Świtezianki Karolina Wójcik – lat 10

Listkowiec cytrynek Monika Grzędowska – lat 10


Ślinik wielki Monika Grądowska – lat 10

Wij drewniak Andrzej Dobrzański – lat 10

Tygrzyk paskowany Grzegorz Jastrzębski – lat 11

Krzyżak ogrodowy Magdalena Kmak – lat 11

Nartniki Małgosia Kudelska – lat 10

Koziółka wielka Adrian Trusiński – lat 11


Wstężyk Aleksander Wójcik – lat 11

Kozioróg dębosz Sebastian Jurkiewicz – lat 11

Mrówka rudnica Magdalena Wasilewska – lat 10

Biegacz złocisty Wojtek Białczak – lat 11

Chrabąszcz majowy Magda Rękawek – lat 11

K R Ę G O W C E - 1

Jeż europejski

Wioletta Marciniak – lat 8

Żaba trawna Kaja Sznajder – lat 11

Jaszczurka zwinka Marta Kołodziejczyk – lat 11

Ropucha szara Kaja Sznajder – lat 11

Kleń Anna Gdula – lat 10

Płoć Klaudia Taraszewska – lat 8


Mazurek

Anna Olesińska – lat 11

Sikorka bogatka

Paulina Telechon – lat 11

Sikora sosnówka

Marlena Galińska – lat 10

Wróbel

Joanna Krupa – lat 11

Sikorka modra

Daria Szulc – lat 11


Drozd śpiewak Karolina Wójcik – lat 10

Wilga Patrycja Szelnik – lat 11

Łozówka Krzysztof Świątkowski – lat 10

Jaskółka brzegówka

Patrycja Szelnik – lat 11 Dudek Marta Kołodziejczyk – lat 11


Zimorodek Magdalena Kmak – lat11

Sójka Gabriel Smyczek – lat 8

Dzięcioł czarny Magdalena Wasilewska – lat 10

Dzięcioł duży Agnieszka Cieślak – lat 10


Bocian biały Aleksandra Kołodziejczyk – lat 11

Puszczyk Wioletta Pióro – lat 11

Kaczka krzyżówka

Patrycja Szelnik – lat 11 Muchołówka

Anna Olesińska – lat 11


Zając szarak Edyta Bugalska – lat 8

Wiewiórka Paulina Kiliańczyk – lat 10

Wydra

Paulina Kiliańczyk – lat 10

Mysz zaroślowa Agnieszka Cieślak – lat 10

Nocek duży Paweł Pariaszewski – lat 10

Kret europejski

Paweł Marchwiak – lat 11

Wydra Arkadiusz Sioda – lat 8

Lasica Katarzyna Popowska – lat 10

R O Ś L I N Y Z I E L N E - 1

Niezapominajka błotna

Magdalena Kmak – lat 11

Przetacznik bobowniczek Ida Potocka – lat 8

Psianka słodkogórz Piotr Wyszkowski – lat 10

Żarnopłon wiosenny Mateusz Jasiński – lat 11


Bluszczyk kurdybanek

Joanna Bielecka – lat 11

Glistnik jaskółcze ziele Aleksandra Kołodziejczyk – lat 11

Konwalia majowa

Justyna Horoch – lat 11

Fiołek wonny Agata Idzikowska – lat 12


Głowienka pospolita

Karolina Wójcik - lat 10 Szczaw zwyczajny

Marta Kołodziejczyk – lat 11

Chmiel zwyczajny Joanna Bielecka – lat 11

Babka zwyczajna Tomasz Wróbel –lat 12


Mięta nadwodna Karolina Wójcik – lat 10

Sadziec konopiasty Aleksandra Przedpełska – lat 10

Podbiał pospolity

Damian Majewski – lat 12

Mniszek lekarski Zuzanna Różycka – lat 11


Wrotycz pospolity

Filip Falkiewicz – lat 11 Dzięgiel leśny

Piotr Sobieski – lat 11

Wiązówka błotna

Natalia Daroch – lat 12

Pokrzywa zwyczajna Oliwia Szawczak – lat 10

Żabieniec babka wodna Knieć błotna Agnieszka Cieślak – lat 12 Justyna Antczak – lat 12

K R Z E W Y - 1

Szakłak pospolity Joanna Bielecka – lat 11

Trzmielina pospolita Marta Kołodziejczyk – lat 11

Jeżyna Monika Anisiewicz – lat 10

Wierzba krucha Marta Kołodziejczyk – lat 11

K R Z E W Y - 2

Głóg Zuzanna Różycka – lat 11

Kruszyna Sebastian Kurzep – lat 8

Leszczyna Agnieszka Cieślak – lat 10

Kalina koralowa Edyta Halicka – lat 10

Dziki bez czarny Karolina Tabor – lat 10

D R Z E W A - 1

Brzoza brodawkowata

Doroa Chołoniewska – lat 10 Lipa drobnolistna

Marta Kołodziejczyk – lat 11

Wiąz polny Anna Kosińska – lat 11

Olsza czarna Marta Kołodziejczyk – lat 11

Jesion wyniosły Magda Sałek – lat 11

D R Z E W A - 2

Dąb szypułkowy Oliwia Sadowska – lat 10

Klon zwyczajny Agnieszka Woroniecka – lat 10

Klon jawor Weronika Ziaja – lat 10

Grab Justyna Antczak – lat 12

Jarząb pospolity Dominika Hynek – lat 10

Wierzba biała Sebastian Kurzep – lat 8

CZĘŚĆ II Nauczycielu, bądź mistrzem!

Opracowanie merytoryczne ścieżki w formie tablic dydaktycznych i przewodnik, będący rozszerzeniem ich treści, dedykuję przede wszystkim młodym nauczycielom, jako pomoc w praktycznym zintegrowanym kształceniu przyrodniczym. Mam nadzieję, że ścieżka przyrodnicza nad Świdrem stanie się celem wielu lekcji terenowych i wycieczek szkolnych, podczas których nauczyciel będzie mógł pokazać dziecku to, czego nie zobaczy nawet w najlepszym podręczniku szkolnym.

Nie trzeba nikogo przekonywać o tym, że uczeń powinien poznawać obiekty i zjawiska przyrodnicze w ich naturalnym środowisku. Bezpośredni kontakt z przyrodą daje możliwość wnikliwej obserwacji, dokonywania porównań i formułowania wniosków.

Zajęcia w terenie cechuje zazwyczaj o wiele szersza problematyka niż podczas jednej lekcji w szkole. Od dawna wiadomo, iż wieloaspektowe traktowanie rzeczywistości jest najbardziej zbliżone do naturalnego sposobu jej poznawania i dlatego przynosi najlepsze rezultaty w nauczaniu. Ponadto, dobrze zorganizowana lekcja terenowa uczy współpracy w grupie, pozwala zrozumieć znaczenie i korzyści płynące ze wspólnego działania, zaspakaja potrzebę przynależności do grupy. Wzmaga aktywność poznawczą ucznia, rozwija zaradność i samodzielność, uczy twórczego myślenia i wytrwałego w świadomej dyscyplinie działania. A nade wszystko wyzwala ogrom pozytywnych emocji, w tym szacunku i miłości do przyrody.

Dzieci podczas realizacji przydzielonych im zadań, z właściwym sobie

entuzjazmem i ciekawością świata, zadają wiele pytań związanych z obserwowaną przyrodą. Oczekują od nauczyciela, aby w tym momencie był dla nich znawcą tematu, mistrzem, przewodnikiem i dobrym organizatorem wyprawy. Przyrodnicy nie znający szczegółów trasy, ale z bogatym doświadczeniem, bez trudu poradzą sobie w każdej sytuacji, choćby zręcznie improwizując. Młodzi nauczyciele przyrody lub innej profesji bez wcześniejszego przygotowania mogą czuć się nieco zakłopotani. Przed wyruszeniem w trasę należy więc dobrze przygotować się, nie tylko merytorycznie, ale także praktycznie. Bez względu na temat zajęć należy zabrać ze sobą: mapę Mazowieckiego Parku Krajobrazowego i plan miasta Józefowa, kompas, taśmę mierniczą, lornetkę, lupę, aparat fotograficzny, notatnik, atlasy i klucze do rozpoznawania gatunków. Mogą przydać się także: czerpaki, zakręcane naczynia, worki na śmieci i inne rekwizyty – stosownie do zaplanowanych zajęć. Karty pracy uczniów można skopiować dla każdego z uczestników zajęć lub tylko dla liderów w każdej z czterech grup.

Zachęcam wszystkich do wnikliwych obserwacji obiektów i zjawisk,

tworzenia dokumentacji w formie rysunków, zdjęć, opisów, albumów, zielników itp.

Pragnę przypomnieć, iż na terenie rezerwatu obowiązują nas powszechnie znane zasady okazywania szacunku dla przyrody.

Małgorzata Jakubowska

Scenariusz zajęć dydaktycznych w Rezerwacie „Świder” Czas realizacji zajęć: 4 godziny Zakres treści:

orientowanie mapy, czytanie znaków topograficznych na mapie i planie, wykorzystanie skali, posługiwanie się kompasem, taśmą mierniczą, stoperem, niwelatorem, termometrem, rozpoznawanie wybranych gatunków roślin i zwierząt za pomocą kluczy i atlasów,

rozpoznawanie składników krajobrazu podlegających ochronie, omówienie form ukształtowania terenu, elementów doliny rzecznej, działalności erozyjnej rzeki, rozpoznawanie skały i gleby,

walory historyczne i kulturowe regionu, wpływ działalności człowieka na środowisko, składniki ekosystemu, zależności pomiędzy składnikami, krążenie materii.

CELE: Wiadomości: Kategoria A (zapamiętywanie) Uczeń potrafi: zdefiniować pojęcie krajobrazu, wymienić jego składniki, wymienić elementy doliny rzecznej, nazwać procesy erozji dennej i bocznej rzeki, wymienić składniki ekosystemu, elementy biotopu, biocenozy, wymienić ogniwa łańcuchów pokarmowych. Kategoria B (rozumienie) Uczeń potrafi: wytłumaczyć powiązania między ogniwami w łańcuchu pokarmowym, wyjaśnić zależności pomiędzy biocenozą a biotopem w ekosystemie, omówić genezę powstania starorzecza, łachy, niskich i wysokich brzegów rzeki, proces tworzenia gleby. Umiejętności: Kategoria C (stosowanie wiedzy w sytuacjach typowych) Uczeń potrafi: orientować się w terenie wg mapy i kompasu, rozpoznawać gatunki roślin i zwierząt przy użyciu kluczy i atlasów, dokonać pomiaru wysokości względnej wzniesienia, szerokości rzeki, obliczyć średnią prędkość przepływu rzeki, zmierzyć obwód i wysokość drzewa, oszacować wiek drzewa, wykonać schematyczny rysunek obiektu przyrodniczego. Kategoria D (stosowanie wiedzy w sytuacjach problemowych) Uczeń potrafi: przewidzieć zmiany w dolinie rzeki na skutek działalności erozyjnej, dostrzega związek jakości podłoża ze zmiennością gatunkową roślin, potrafi zaproponować działania umożliwiające efektywną ochronę poznanego krajobrazu. Postawy: Uczeń docenia i szanuje walory kulturowe i przyrodnicze regionu, respektuje normy prawne ustalone przez organizacje środowiskowe, podejmuje twórcze działania na rzecz grupy, rozwija wytrwałość, samodzielność i zdolność pokonywania trudności. Metody: Badawcze i obserwacyjne: pomiar i obliczenia, obserwacja składników ekosystemu

Strategia:

Operacyjna uczenie się przez działanie Emocjonalna uzewnętrznianie przeżyć w różnych formach ekspresji Forma organizacyjna: praca grupowa, zajęcia w terenie Typ lekcji: utrwalająca Środki dydaktyczne: naturalne elementy krajobrazu, naturalne obiekty przyrody ożywionej, mapa MPK, plan m. Józefowa, klucze i atlasy do oznaczania gatunków, taśma miernicza, kompas, termometr, stoper, niwelator, słoiki, menzurki, czerpak, karty pracy ucznia, długopisy, ołówki, kredki bez oprawki Fazy ścieżki: Faza przygotowawcza zapoznanie uczniów z celami i formą zajęć, określenie lokalizacji i czasu zajęć, podział klasy na 4 zespoły, wyznaczenie osoby odpowiedzialnej za przyrządy, omówienie zasad zachowania w środowisku przyrodniczym oraz zasad bezpieczeństwa w drodze i podczas wykonywania zadań, przygotowanie apteczki Faza realizacyjna przypomnienie pojęć, których znajomość ułatwi realizację zadań w terenie: elementy krajobrazu, bieg rzeki, elementy doliny rzecznej, erozja, skały i gleby, ekosystem, krążenie materii, łańcuch pokarmowy; przypomnienie podstawowych jednostek systematycznych: wśród bezkręgowców – pierścienice, stawonogi (skorupiaki, owady, pajęczaki), mięczaki (ślimaki, małże), wśród kręgowców – ryby, płazy, gady, ptaki, ssaki ; wyjaśnienie cech drzew, krzewów i roślin zielnych; rozdanie liderom każdej z grup planu ścieżki dydaktycznej z oznaczonymi stanowiskami, materiałów pomocniczych oraz kart pracy Instrukcja ogólna: każda grupa będzie realizowała poszczególne zadania wg szczegółowych instrukcji w karcie pracy kolejno po sobie Faza podsumowująca: omówienie elementów krajobrazu podlegających ochronie w Rezerwacie „Świder”, wyliczenie gatunków roślin tworzących las łęgowy, omówienie problemów ekologicznych oraz perspektyw ochrony w badanym rejonie Praca domowa: 1. Jakie działania powinni podjąć mieszkańcy, aby w jak największym stopniu ograniczyć degradację środowiska? (praca pisemna) 2. Jakie walory przyrodnicze i kulturowe posiada Twoim zdaniem ścieżka przyrodnicza, którą poznałeś? (plakat, poster, inne)

Ocena pracy uczniów: analiza dokumentacji grupowej: wypełnionych arkuszy, rysunków, indywidualna ocena pracy domowej

Karta pracy – wersja dla nauczyciela (szczegółowe instrukcje znajdują się w kartach pracy uczniów) Tablica informacyjna: ŚCIEŻKA PRZYRODNICZA W REZERWACIE „ŚWIDER”

Nauczyciel omawia treści tablicy – dane na temat rezerwatu, rzeki i trasy ścieżki; wspomina o historii kolejki wąskotorowej

Postój 1 na prawym brzegu rzeki, plaża pod mostem Dzieci siadają w kręgu, w formie pogadanki (bardzo skrótowo) przypominają zagadnienia: rezerwat krajobrazowy, elementy krajobrazu, bieg rzeki, elementy doliny rzecznej, erozja, tworzenie gleby, składniki ekosystemu, łańcuch pokarmowy, obieg materii; podstawowe jednostki systematyczne wśród bezkręgowców i kręgowców; rośliny zarodnikowe i nasienne, drzewa, krzewy i rośliny zielne (można to zrobić przed wycieczką w szkole) Nauczyciel rozdaje liderom czterech grup: mapkę ścieżki, karty pracy, przyrządy; ustala zasady: każda grupa realizuje zadania kolejno po sobie, zgodnie z instrukcją w kartach pracy Grupa I pracuje z mapą potrzebne są: karta pracy, mapa Mazowieckiego Parku Krajobrazowego, plan miasta Józefowa, kompas, linijka, cyrkiel, ołówek. Grupa II mierzy szerokość rzeki potrzebne są: długa taśma miernicza lub sznurek, ołówek Grupa III mierzy średni czas przepływu i prędkość rzeki

potrzebne są: miarka 10 m, stoper lub zegarek z sekundnikiem, ołówek Grupa IV mierzy temperaturę wody i powietrza, zaznacza poziom wody

potrzebne są: termometr, marker lub kreda, ołówek Grupa I bada skałę (piasek rzeczny) i glebę (z tarasu zalewowego), potrzebne: lupa, sitko Cała klasa opuszcza postój, idzie w dół rzeki, wzdłuż prawego brzegu Przystanek 2 (Tablica 2) „GRUBA JÓZIA”

Grupa II mierzy obwód topoli czarnej „Grubej Józi”, określa wiek drzewa (odpowiedź: obwód wynosi 300 cm, wiek – ok. 125 lat, kiedy zbudowano kolejkę, „Gruba Józia” miała 36 lat)

Przystanek 3 (Tablica 3) „GŁOWY SMOKA”

Grupa III mierzy wysokość topoli czarnej o trzech pniach „Głowy Smoka”

potrzebne: długa linijka (odpowiedź: ok.30 m)

Przystanek 4 (Tablica 4b) JAK ROZPOZNAWAĆ GATUNKI DRZEW? Grupa IV rozpoznaje gatunek drzewa - zwartych 12 pni „Dwunastu braci” (odpowiedź: klon jawor)

Przystanek 4 (Tablica 4c) GATUNKI KLONÓW Grupa I odnajduje i określa gatunek drzewa (odpowiedź: klon srebrzysty) Grupa II odnajduje i omawia charakterystyczne cechy klonu jesionolistnego (obok srebrzystego) Przystanek 4 (Tablica 4a) JAK POWSTAJE OWOC ? – DZIKA GRUSZA Grupa III odnajduje dziką gruszę, analizuje treść tablicy, poznaje budowę owocu

Postój 2 na górnym tarasie zalewowym nad starorzeczem Tablica dydaktyczna: (Tablica 5a) DYNAMIKA RZEKI (Tablica 5b) SUKCESJA EKOLOGICZNA Nauczyciel omawia treści tablic – wskazuje w terenie elementy doliny rzecznej: nurt, tarasy, pokazuje efekty erozji bocznej i dennej, meandry (zakola), starorzecza, nasypy (łachy), wyjaśnia pojęcie sukcesji, omawia zarośla łachy. Grupa IV ustala rolę zarośli na piaszczystym nasypie, rozpoznaje gatunki (Tablica 5d) FAUNA – BEZKRĘGOWCE, (Tablica 5e) Fauna – KRĘGOWCE

Grupa I bada drobne zwierzęta wodne, określa gromadę Grupa II ustala rodzaj odpadów, zbiera odpady w worki foliowe; potrzebne są rękawice (Tablica 5c) DRZEWA I KRZEWY – OLSZA CZARNA I LESZCZYNA Grupa III ustala różnice pomiędzy leszczyną i olszą (krzewem i drzewem) Grupa IV poznaje rośliny zielne na brzegu rzeki i w wodzie, określa cechy Cała klasa opuszcza postój, idzie w dół rzeki, wzdłuż prawego brzegu Przystanek 6 (Tablica 6) „HUBOWIEC” Grupa I omawia działalność grzybów na przykładzie pasożytniczej huby drzewnej i saprofitycznej kani Przystanek 7 (Tablica 7) „BALETNICA” Grupa II oblicza wiek topoli czarnej wg wzoru Krzywańskiego

Przystanek 8 (Tablica 8a) WYKROTY I WYŁOMY, (Tablica 8b) SZKODNIKI DRZEW Grupa III szuka śladów organizmów w pniu powalonego drzewa Przystanek 9 (Tablica 9) BRACIA DOLORYŚCI Nauczyciel omawia treści tablic; ewentualnie po wcześniejszych uzgodnieniach, grupa odwiedza Braci Dolorystów Przystanek 10 (Tablica 10a) SKRZYP LEŚNY Grupa IV poznaje stanowisko skrzypu leśnego (Tablica 10b) DĄB SZYPUŁKOWY Grupa I porównuje znane gatunki dębów Postój na wydmie pod dębami, wysoki brzeg zakola Tablica dydaktyczna: (Tablica 11a) KRAJOBRAZ POLODOWCOWY Nauczyciel omawia treści tablicy Grupa II wymienia składniki tworzące krajobraz we wskazanym miejscu Grupa III mierzy wysokość względną i bezwzględną wzniesienia (Tablica 11b) BIOINDYKATORY Grupa IV poszukuje porostów – wskaźników czystości powietrza (Tablica 11c) SOSNA ZWYCZAJNA Nauczyciel omawia cechy gatunku, cykl rozwojowy, skład gatunkowy boru sosnowego. Nauczyciel ocenia pracę uczniów podczas wycieczki, zadaje pracę domową (w scenariuszu)

Jadąc autobusem do Warszawy zwróć uwagę na okazały dąb admirała Józefa Unruga, rosnący po lewej stronie Al. Nadwiślańskiej – pomnik przyrody o obwodzie 400 cm

Na najbliższej lekcji przyrody Nauczyciel ocenia pracę domową, dokonuje podsumowania wycieczki

Karta pracy ucznia – grupa I Wpisz skład grupy:

Postój na plaży pod mostem

Zadanie 1 Zorientuj mapę i plan z pomocą kompasu. Wskaż na mapie i planie miejsce, w którym się znajdujesz. Wskaż na mapie źródła, dopływy i ujście Świdra. Józefów znajduje się na ................................................ (podaj kierunek) od Warszawy. Ogólny kierunek, w którym płynie Świder to ............................................. Ogólny kierunek, w którym płynie Wisła to .............................................. Most i trasa dawnej kolejki biegnie na ...................................................... od Warszawy. Za pomocą skali liczbowej zmierz odległość rzeczywistą między Józefowem a Warszawą. Wpisz wynik: ............... km Za pomocą cyrkla i podziałki liniowej zmierz rzeczywistą długość trasy ścieżki przyrodniczej. Wpisz wynik: ...............km

Zadanie 2 Obejrzyj za pomocą lupy ziarna piasku (luźnej skały) zebrane na krawędzi rzeki i z dna w jak najdalszej odległości od brzegu. Porównaj ich wielkość. Które są drobniejsze i dlaczego? ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... Obejrzyj glebę na tarasie zalewowym rzeki. Przepłucz ją na drobnym sitku. Co zostanie po wypłukaniu próchnicy? Czy już wiesz, z czego składa się gleba? Gleba = ................................................. + ...................................................

Zadanie 3 (Znajdź przystanek 4c) Na wysokim tarasie zalewowym rośnie najpiękniejszy z klonów. Zwróć uwagę na delikatne kształty jego liści i srebrzysty spód blaszki. Jeden z pni mierzy 265 cm w obwodzie, drugi prawie 220 cm .Obejrzyj dokładnie korę drzewa. Twoim zadaniem jest rozpoznać za pomocą atlasu botanicznego – jaki to gatunek? .............................................................................................. Połóż liść klonu pod kartkę i pomaluj kredką, obok wykonaj (w podobny sposób) obraz kory.

1. 2.

Postój 2

Zadanie 4 (Znajdź przystanek 5d) Pobierz za pomocą drobnej siatki próbkę z dna rzeki. Może uda Ci się złowić drobne zwierzęta: larwy lub dorosłe owady, skorupiaki, ślimaki, małże, ryby. Wpuść je do pojemnika z wodą, rozpoznaj z pomocą atlasu, po badaniu koniecznie wypuść do rzeki ! Rozpoznany gatunek: ....................................... należy do gromady: ......................................... Rozpoznany gatunek: ....................................... należy do gromady: ......................................... Rozpoznany gatunek: ........................................należy do gromady: .........................................

Zadanie 5 (Znajdź przystanek 6) Po drodze spotkasz drzewo, któremu wichura zerwała koronę. „Hubowiec” obrośnięty jest grzybem, który dobrze znasz. To ..................... drzewna, która nie czekając na przewrócenie się kłody zaczęła proces rozkładu ................................... organicznej.

Zadanie 6 (Znajdź przystanek 10b) Opisz cechy dębu szypułkowego (porównaj z dębem czerwonym)............................................. ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ Poszukaj nasion dębu (jesienią) i załóż hodowlę młodej siewki (po powrocie do szkoły), koniecznie załóż dziennik hodowli.

Podczas wycieczki najbardziej podobało nam się: Nie podobało się nam: Najwięcej problemów mieliśmy z:

Karta pracy ucznia – grupa II Wpisz skład grupy: Postój na plaży pod mostem.

Zadanie 1 Zmierz szerokość rzeki dwoma sposobami: (a) i (b)

a) stojąc przy krawędzi rzeki, oszacuj „na oko” jej szerokość. Rozłóż wzdłuż brzegu taśmę mierniczą na taką długość, jak oszacowałeś szerokość rzeki. Jeszcze raz oszacuj, czy długość taśmy odpowiada długości rzeki. Zanotuj wynik..........................

b) zmierz szerokość rzeki na moście. Zanotuj wynik ....................., porównaj z poprzednim.

Zadanie 2 (Znajdź przystanek 2)

W odległości 70 m od mostu rośnie „Gruba Józia” – topola czarna. Zmierz obwód „Grubej Józi” na wysokości 130 cm od ziemi. Złącz taśmę, tworząc pierścień odpowiadający jej obwodowi, a następnie sprawdź, ile osób zmieści się w pętli? ......................................... osób. Określ wiek drzewa na podstawie pomiaru jego obwodu. Skorzystaj ze wzoru Krzywańskiego:

obwód (w cm) + obwód (w cm) 2 3 obliczenia:

2 „Gruba Józia ma ok. .....................lat. Czy rosła tutaj w czasie, kiedy budowano kolejkę wąskotorową? tak / nie

Zadanie 3 (Znajdź przystanek 4b) Ustal za pomocą atlasu, jak wygląda klon jesionolistny? Znajdź go w terenie. Przyjrzyj się uważnie liściom, ewentualnie – kwiatom, owocom i korze drzewa. Połóż liść pod kartkę w ramce i zamaluj kredką. W drugiej ramce wykonaj (tą samą metodą) odcisk kory.

1. 2.

Postój 2

Zadanie 4 Oceń rodzaj najczęściej spotykanych nad Świdrem śmieci. Czy domyślasz się, kto i w jakich okolicznościach je zostawił? ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... Jakie proponujesz podjąć działania, aby ten stan zmienić? .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................. Zadanie 5 (Znajdź przystanek 7) Po prawej stronie wąskiej ścieżki spotkasz kolejną osobliwą „postać”. To „Baletnica” – topola czarna o wzorzystej korze na rozszerzającym się ku dołowi pniu. Gdyby miała co najmniej 377 cm w obwodzie na wysokości 130 cm od ziemi, byłaby pomnikiem przyrody. Będzie miała wtedy 157 lat. Zmierz obwód „Baletnicy” na wysokości 130 cm od ziemi. Obwód wynosi ............. cm Oblicz, ile lat ma teraz, korzystając ze wzoru:

obwód (w cm) + obwód (w cm) 2 3 obliczenia:

2 „Baletnica” liczy sobie ok. .....................lat. Aby móc wpisać ją do rejestru pomników przyrody, musimy poczekać jeszcze ...................lat.

Postój 3

Zadanie 6 (Tablica: Krajobraz polodowcowy) Wymień, widoczne w tym miejscu, składniki tworzące krajobraz. ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................

Co Wam się podobało podczas wycieczki?

Z czym mieliście największe problemy?

Co Wam się nie podobało?

Karta pracy ucznia – grupa III Wpisz skład grupy:

Postój na plaży pod mostem

Zadanie 1 Rozłóż wzdłuż brzegu 10-metrową miarkę. Wrzuć do wody powyżej początku miarki kawałek drewna. Zmierz za pomocą stopera (zegarka z sekundnikiem), jak długo płynie wrzucony przedmiot na odcinku 10 metrów. Powtórz pomiar trzykrotnie i zanotuj (t) czas przepływu.

t 1 = ............. sekund t 2 = ............ sekund t 3 = ............ sekund

Oblicz średni czas przepływu = t 1 + t 2 + t 3 3

Średni czas przepływu (t) wynosi: ....................... Oblicz prędkość przepływu wg wzoru: v = s / t gdzie (s) droga = 10 m , (t) czas przepływu = .........sekund Jeśli potrafisz, oblicz jakiej długości drogę pokona w ciągu 60 sekund (tj. w ciągu 1 minuty), a jaką w ciągu 60 minut (1 godziny) ? Poproś o pomoc nauczyciela. Obliczenia:

Zadanie 2 (Znajdź przystanek 3) Idąc wzdłuż brzegu, po prawej stronie ścieżki spotkasz „Głowy smoka”- topolę czarną o trzech pniach imponujących rozmiarów. Obwód zrośniętej dwójki wynosi 350 cm , zaś trzeci pień mierzy 310 cm .Twoim zadaniem będzie zmierzenie wysokości najwyższego pnia. Oto pierwszy sposób na zmierzenie wysokości drzewa: Poproś jedną osobę z grupy, aby stanęła pod drzewem. Trzymając linijkę w wyciągniętej ręce na wysokości ramienia, oddal się od drzewa do momentu, gdy na linijce będziesz mógł zaznaczyć wysokość kolegi stojącego pod drzewem. Następnie oceń, ile razy drzewo jest wyższe od osoby stojącej pod drzewem. Otrzymaną liczbę mnóż przez wzrost osoby i zapisz wynik w centymetrach. Wysokość drzewa wynosi: .....................centymetrów tj. ...................metrów.

Drugi sposób: Wbij w ziemię prosty patyk. Zmierz długość patyka i długość cienia rzucanego przez patyk. Następnie zmierz długość cienia wybranego drzewa. Wysokość drzewa jest niewiadomą „x” Oblicz ją ze wzoru:

X -

wysokość patyka razy długość cienia drzewa długość cienia patyka

Pomiar możesz przeprowadzić tylko w słoneczny dzień.

Jeśli chcesz poznać trzeci sposób, poproś nauczyciela o pomoc (na foliogramie: Tablica 3).

Zadanie 3 (Znajdź przystanek 4a)

Dzika grusza rosnąca obok „Dwunastu braci” jesienią zaprasza na degustację. Jej owoce są jadalne, ale jeśli nie przepadasz za ulęgałkami, zostaw je dla zwierząt. Są przysmakiem dla wielu ptaków. Jeśli to możliwe, narysuj w ramce przekrój poprzeczny a potem podłużny owocu gruszy (ołówkiem). Jeśli nie ma owoców na drzewie, możesz narysować liść i korę. Odciśnij za pomocą kredki. Przekrój poprzeczny owocu gruszy Przekrój podłużny owocu gruszy

1. 2.

lub liść gruszy lub kora gruszy

Zadanie 4 (Znajdź przystanek 5c) Po prawej stronie piaszczystej łachy (wyspy) znajdziesz niewielki wydłużony zbiornik wodny. To starorzecze, tędy kiedyś płynęła woda. Jeśli będziesz tu wiosną, możesz zobaczyć larwy owadów, galaretowaty skrzek, kijanki lub dorosłe żaby. Obok zbiornika, poszukaj leszczyny. Idąc wzdłuż wysokiego brzegu, zwróć uwagę na wiodący w lesie łęgowym gatunek: olszę czarną. Jej liście są podobne do liści leszczyny. Są między nimi także różnice, jakie? ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... Które z nich jest krzewem, a które drzewem? (uzasadnij) ....................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................

Zadanie 5 (Znajdź przystanek 8a) Po lewej stronie ścieżki zobaczysz potężny wykrot – trzy pnie wraz z korzeniami i glebą wyrwane przez wichurę jesienią 2002 r. Na korze zamierających drzew rozwija się wiele gatunków mchów, porostów, grzybów. Pod ich korą w butwiejącym drewnie roją się owady. W wydrążonych przez dzięcioły dziuplach zamieszkują inne ptaki np. kosy, zięby czy rudziki lub ssaki np. kuna leśna. Dokładnie obejrzyj pnie, szukając śladów życia ww. organizmów. Znaleziono: ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... Możesz opisać lub narysować.

Postój 3

Zadanie 6 (Tablica 11a. Krajobraz polodowcowy) Zmierz za pomocą niwelatora wysokość względną wysokiego brzegu Świdra od poziomu lustra wody w rzece do szczytu wzniesienia. Pomiaru muszą dokonać dwie osoby. Jedna z nich będzie celowniczym, druga pomocnikiem. Celowniczy ustawia pionowo niwelator u podnóża wzniesienia i określa, gdzie na stoku należy zaznaczyć wysokość 1m . Pomocnik zaznacza wskazany punkt chorągiewką. Następnie celowniczy przenosi niwelator do oznaczonego miejsca i w podobny sposób wyznacza następny punkt na zboczu. Będzie to kolejny metr wysokości względnej wzniesienia. Znając wysokość bezwzględną lustra wody (ok. 85m n.p.m.), oblicz, jaka jest wysokość bezwzględna szczytu wzniesienia? Skorzystaj ze wzoru: wysokość bezwzględna lustra wody + wysokość względna wzniesienia = wysokość bezwzględna szczytu wzniesienia Wynik pomiaru: ............................................................................................................................... Podczas wycieczki najbardziej podobało nam się: Nie podobało się nam: Najwięcej problemów mieliśmy z:

Karta pracy ucznia – grupa IV Wpisz skład grupy: Postój na plaży pod mostem

Zadanie 1 Zmierz temperaturę powietrza, a następnie wody i oblicz różnicę temperatur. (temperaturę wody zmierz trzymając termometr ok. 30 sek. w słoiku zanurzonym w wodzie). temperatura wody .......................0C, temperatura powietrza .......................0C różnica temperatur wynosi: .........0C Czy potrafisz to wyjaśnić? ....................................................................................................................................................... Za pomocą markera zaznacz poziom wody na przęśle pod mostem. Porównaj z poprzednimi zapisami lub ze śladami, jakie zostawiła woda na przęsłach. Zadanie 2 (Znajdź przystanek 4a) W miejscu, gdzie kończy się wąska ścieżka, a zaczyna rozległa polana, nad lustrem wody rośnie w skupieniu „Dwunastu braci”. To jedna z odmian klonu. Spróbuj ustalić nazwę tego gatunku z pomocą atlasu botanicznego. Wykonaj rysunki liści, owoców lub kory dowolną techniką. Nazwa gatunku:..............................................................................

1. 2.

Postój 2

Zadanie 3 (Tablica 5b) Na wyspie rosną dwa gatunki ........................: wiciowa i krucha. Rozpoznaj je za pomocą atlasu botanicznego. Zastanów się, jaką rolę pełnią zarośla w tym miejscu? .....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Zadanie 4 Spróbuj rozpoznać rośliny zielne rosnące na brzegu rzeki. W wyznaczonym za pomocą sznurka kwadracie (1m2), wybierz jeden gatunek rośliny i określ jej nazwę. W ramce narysuj liść lub kwiat. Następnie znajdź rośliny rosnące w wodzie. Wybierz jedną, ustal jej nazwę i narysuj. ...............................................rośnie na brzegu rzeki .............................................rośnie wodzie

1. 2.

Roślina lądowa Roślina wodna Zadanie 5 (Znajdź przystanek 10a) Po lewej stronie ścieżki, pod rozłożystym dębem szypułkowym, zobaczysz stanowisko cieniolubnego skrzypu. Z podziemnego kłącza wyrastają dwa rodzaje pędów. Pędy zarodnionośne (brązowe) z kłosem, w którym dojrzewają zarodniki pojawiają się wiosną. Pędy płonne (zielone) wyrastają latem i trwają tak aż do zimy. Narysuj je i podpisz.

1. 2.

....................................................................................................................................................

Postój 3

Zadanie 6 Na tablicy 11b) znajduje się informacja o porostach. Znajdź porosty na powierzchni gleby w lasku sosnowym lub korze drzew. Nie zrywaj ich! Jaki rodzaj porostów zaobserwowałeś? (podkreśl) skorupiaste, listkowate, krzaczkowate. Zastanów się, o czym świadczy ich obecność w tym miejscu? .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... Jakie jest ich znaczenie dla ekosystemu? ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ Co Wam się najbardziej podobało podczas wycieczki? Co Wam się nie podobało? Z czym mieliście największe problemy?

CZĘŚĆ III Tablice dydaktyczne

Tablica 1a. ŚCIEŻKA PRZYRODNICZA W REZERWACIE „ŚWIDER”

Utworzony w 1978 r. Rezerwat Krajobrazowy „Świder” obejmuje ochroną koryto rzeki oraz 20-metrowy pas przybrzeżny po każdej ze stron na długości 41km, a także dolny odcinek Mieni na długości 5 km . Łączna powierzchnia rezerwatu wynosi 238 ha. Ustawa o ochronie przyrody określa główne i dopuszczalne sposoby użytkowania rezerwatów rzecznych. Są to: badania naukowe, dydaktyka specjalistyczna oraz turystyka krajoznawcza i edukacyjna. Rezerwat jest otwarty dla ruchu turystycznego (pieszego lub rowerowego). Na terenie rezerwatu obowiązuje zakaz parkowania samochodów w pasie przybrzeżnym.

Tablica 1b. PRZYSTANKI I POSTOJE NA TRASIE ŚCIEŻKI

Oznaczenie

ścieżki w terenie ( tablice lub znaczki )

Tablice dydaktyczne (foliogramy lub karty w pakiecie edukacyjnym)

Postój 1 Tablica informacyjna

Tablica 1a. ŚCIEŻKA PRZYRODNICZA W REZERWACIE KRAJOBRAZOWYM „ŚWIDER” • mapka z zaznaczoną trasą oraz opis punktów postojowych i przystanków na trasie ścieżki • informacja o Rezerwacie Świder • dane o rzece Świder

Tablica 1b. PRZYSTANKI I POSTOJE NA TRASIE ŚCIEŻKI Przystanek 2

Tablica 2. „GRUBA JÓZIA” – topola czarna • cechy różnych gatunków topoli (liście) • pomiar obwodu drzewa, szacowanie wieku drzewa

Przystanek 3 Tablica 3. „GŁOWY SMOKA” – topola czarna • pomiar wysokości drzewa (instrukcja)

Przystanek 4 Tablica 4a. JAK POWSTAJE OWOC ? – dzika grusza • rozmnażanie drzew

Tablica 4b. JAK ROZPOZNAWAĆ GATUNKI DRZEW ? • pokrój drzewa, kora, pędy, liście, kwiaty, owoce, nasiona

Tablica 4c. GATUNKI KLONÓW • jesionolistny, zwyczajny, srebrzysty, jawor


Tablica 5a. DYNAMIKA RZEKI • elementy doliny rzecznej: tarasy, meandry, starorzecza, łachy

Tablica 5b. SUKCESJA EKOLOGICZNA • zarośla wierzbowe

Tablica 5c. DRZEWA I KRZEWY – olsza czarna i leszczyna • różnice między drzewem i krzewem (pokrój)

Tablica 5d. FAUNA – BEZKRĘGOWCE • stawonogi: skorupiaki, owady, pajęczaki

Tablica 5e. FAUNA – KRĘGOWCE • budowa ryby, cykl rozwojowy żaby

Przystanek 6 Tablica 6. „HUBOWIEC” • działalność grzybów pasożytniczych na przykładzie huby • budowa i rola saprofitów na przykładzie muchomora

Przystanek 7 Tablica 7. „BALETNICA” • pomnik przyrody, jakie warunki do spełnienia?

Przystanek 8 Tablica 8a. WYKROTY I WYŁOMY • różnorodność nisz ekologicznych

Tablica 8b. SZKODNIKI DRZEW • owady żerujące na liściach, korze, korzeniach

Przystanek 9 Tablica 9. BRACIA DOLORYŚCI • historia i działalność zakonu

Przystanek 10 Tablica 10a. SKRZYP LEŚNY • lasy karbońskie w miniaturze

Tablica 10b. DĄB SZYPUŁKOWY • cechy gatunku


Tablica 11a. KRAJOBRAZ POLODOWCOWY • tworzenie wydm w pradolinie Wisły

Tablica 11b. BIOINDYKATORY • porosty jako wskaźniki czystości powietrza

Tablica 11c. SOSNA ZWYCZAJNA

Tablica 2. „GRUBA JÓZIA” – topola czarna

Drzewo osiągające do 30 m wysokości. Prosty, masywny pień z rozszerzoną ku górze koroną. Kora głęboko, podłużnie spękana, liście trójkątne na 3-4 cm ogonku, ciemnozielone, na wierzchu lśniące. Roślina dwupienna, kwitnie przed rozwojem liści wczesną wiosną. Należy do roślin wiatropylnych i wiatrosiewnych. Kwiaty żeńskie (czerwono-żółte kotki) dają początek owocom, które pękając, uwalniają pokryte puchem nasiona.

Czy wiesz, że... można określić wiek drzewa na podstawie pomiaru jego obwodu mierzonego na wysokości 130 cm od ziemi. Wystarczy zmierzyć obwód i podstawić do wzoru: obwód (w cm) + obwód (w cm) 2 3 2 np. 300 + 300 2 3 = 125 lat

2

Ciekawe, czy „Gruba Józia” rosła tutaj w czasie, kiedy ścieżką przechadzał się Michał

Elwiro Andriolli w 1883 r.? Ile miała lat, kiedy zbudowano kolejkę wąskotorową w 1914 r.? Na trasie ścieżki rośnie kilka gatunków topoli. Rozpoznać je można po liściach:

Topola biała Topola osika

Tablica 3. „GŁOWY SMOKA” - Topola czarna o trzech pniach

Obwód zrośniętej dwójki wynosi 350 cm, obwód trzeciego pnia wynosi 310 cm .

Pomiar wysokości drzewa I sposób: Jedna osoba staje pod drzewem. Druga osoba, trzymając linijkę w wyciągniętej ręce na wysokości ramienia, oddala się od drzewa do momentu, gdy na linijce będzie mogła zaznaczyć wysokość kolegi stojącego pod drzewem. Teraz należy zmierzyć, ile razy drzewo jest wyższe od osoby stojącej pod drzewem. Otrzymaną liczbę pomnożyć przez wzrost osoby stojącej pod drzewem. II sposób: Wbijamy w ziemię prosty patyk. Mierzymy długość patyka i długość cienia rzucanego przez patyk. Następnie, mierzymy długość cienia wybranego drzewa. Obliczamy ją ze wzoru:

wysokość patyka razy długość cienia drzewa długość cienia patyka

III sposób: (na podstawie twierdzenia Talesa) Patyk o długości wyciągniętego ramienia trzymamy tak, by dolny koniec patyka pokrywał się z podstawą drzewa, a górny koniec, z jego wierzchołkiem. x – długość patyka y – długość wyciągniętego ramienia

Istnieje prosta zależność:

Jeżeli x = y , to z = t + y To oznacza, że

wysokość drzewa (z) jest równa twojej odległości od drzewa (t +

y). Wystarczy zatem zmierzyć tę

odległość.

Tablica 4a. JAK ROZPOZNAĆ GATUNK

Aby rozpoznać gatunek drzewa, trzeba dokładnie drzewa oraz liście, kwiaty, owoce i nasiona. Kolejno postrzegane szczegó leży porównać ze wzorem w atlasie botanicznym. Jeśli po obejrzeniu ryswątpliwości, należy przeczytać tekst opisujący gatunek. Kształt liścia jest najlepszą, chociaż nie jedyną wskazówką przy rozpoznawaniu gatunku.

I DRZEW ?

obejrzeć jego: sylwetkę – pokrój ły na

unków lub zdjęć nadal mamy

* równowąski * lancetowaty * jajowaty * trójkątny * eliptyczny * pierzasty * dłoniasty

rzeg liścia to szczegół mogący rozwiać pojawiające sięB wątpliwości.

* całobrzegi * karbowany * ząbkowany * piłkowany * podw. piłkowany * wrębny * klapowany

kwiecie) zmieszczone jedno- lub

kwiatostany wiatropylnych drzew liściastych najczęściej występują w postaci kotków = bazi.

Kwiaty drzew owocowych są zazwyczaj obupłciowe (słupki i pręciki w jednym

i pojedyncze; kwiatostany drzew iglastych – jednopłciowe rodwupiennie;

* kwia

jednopłciowy

t obupłciowy pojedynczy * kwiatostan złożony jednopłciowy * kwiatostan złożony

Owoce stanowią ochronę dla nasion, które kryją w sobie zarodek nowej rośliny. Nasiona e. drzew wiatrosiewnych zaopatrzone są w skrzydełka lub włoski ułatwiające rozsiewani

* strąk * nasiona ze skrzydełkami * orzech * nasiona na łuskach szyszki * nasiona w jagodzie

Tablica 4b. GATUNKI KLONÓW

Cztery gatunki klonów, które spotkasz na trasie Ścieżki Przyrodniczej, bez trudu zpoznasz po kształcie liści.

ro

Klon jesionolistny

Klon zwyczajny

Klon srebrzysty

Klon jawor

Owoce klonu zwyczajnego składają się z dwóch jednonasiennych skrzydlaków, które rozdzielają się po dojrzeniu

Zwisający wiechowaty kwiatostan i zebrane w wiązkę podwójne skrzydlaki

Tablica 4c. DZIKA GRUSZA

pięciopłatkowe białe kwiaty. Wewnątrz okwiatuznajdują się liczne pręciki z czerwonymi pylnikami i pięć szyjek słupka. Jesienią, ze słupka i dna kwiatowegokuliste owoce o cierpkim smaku.

Podobnie jak grusza rozmnaża siwiększość roślin kwia

Silnie rozgałęzione drzewo liściaste osiągające wysokość do 20 m. Gałązki z cierniami na krótkopędach, liście małe okrągłe, początkowo owłosione, później nagie. W maju rozwijają się obupłciowe,

tworzą się małe,

ę towych.

Owady, które żywią się pyłkiem i nektarem kwiatowym, przenoszą pyłek na znamię słupka innego kwiatu. Po zapyleniu komórka plemnikowa ukryta w pyłku łączy się z komórką jajową w zalążku słupka. Po zapłodnieniu (połączeniu komórek rozrodczych) ze słupka i dna kwiatowego tworzy się owoc. W dojrzewających owocach z zalążków rozwijają się nasiona. Każde nasienie zawiera zarodek i materiał odżywczy dla przyszłej rośliny. Z kiełkującego nasienia wyrasta młoda siewka, rośnie i po wielu latach jako dojrzałe drzewo może rozmnażać się płciowo.

Tablica 5a. DYNAMIKA RZEKI Dominującą działalnością erozyjną rzeki jest tworzenie za po

zewnętrznej stronie zakola cofają się a po wewnętrznej stronie, u – przyrastają. Podcinanie brzegów doprowadza z czasem do p k powstają oddalone od głównego nurtu starorzecza. Charaktery st także tworzenie piaszczystych nasypów w korycie rzeki. Usypane te łachy porasta roślinność, początkowo trawy i zioła a później zarośla wi

koli (meandrów). Podmywane brzegi na skutek gromadzenia piaskrzerwania mocno wygiętych zakoli. Ta

styczne dla meandrującego Świdra je przez wolniejszy nurt piaszczyserzbowe.

Meandrująca (wijąca się) rzeka Śz miejsca na miejsce delikatny materiasiebie drogi. Dzięki temu postrzegamykształtuje malowniczy krajobraz.

Utwory rzeczne: 1. podłoże skalne – dno doliny 2. osady powstałe w korycie rzeki 3. taras zalewowy – osadowy 4. taras nadzalewowy – erozyjny 5. nurt rzeki w korycie rzecznym 6. wysoki brzeg po zewnętrznej stronie zakola 7. niski brzeg po wewnętrznej stronie zakola 8. piaszczysta łacha w korycie rzeki 9. wysoki brzeg po zewnętrznej stronie zakola, dawniej – odsyp po wewnętrznej stronie starego koryta 10. starorzecze – w dawnym korycie rzeki

wider wciąż próbuje zmienić swoje koryto, przerzucając ł. Sprawia wrażenie, jakby wciąż szukała najlepszej dla ją jako „żywą”, dynamiczną rzekę, która nieustannie

Tablica 5b. SUKCESJA EKOLOGICZN

Wolniejszy na mieliznach nurt rzeki pozostawia duże ilości piaskRozbudowane łachy stopniowo porasta roślinność. Początkowo trawy i nmięta wodna. Z czasem pojawiają się zarośla krzewiaste, które tworzy wierzba, leszkońcu teren zasiedlają drzewa: olsza czarna, topola i wierzba, która pr

A

u, tworząc łachy (nasypy) w korycie rzeki. adwodne rośliny zielne, takie jak pasternak i

czyna, dziki bez czarny. Na zyjmuje postać drzewiastą.

Proces stopniowego zasiedlania terenu przez coraz trwalsze zespoły roślinne na skutek zmian warunków glebowych nazywa się sukcesją ekologiczną. Efektem końcowym sukcesji jest wytworzenie ustabilizowanego zespołu organizmów, które z elementami przyrody nieożywionej tworzą ekosystem. Najbardziej rozwiniętym ekosystemem jest las.

zba biała jest rośliną dwupienną.

ie wyglądem przypominają ocno wygięte kłosy. w. kotki lub bazie

liśćmi wczesną wiosną. ste srebrzysto szare, pującego się z nich

ykleja eńskiego

erzby jest pojawiająca

anie nasion.

WierKwiatostany żeńskzwarte, wysmukłe i m

skie tzKwiatostany mępojawiają się wraz z Początkowo jedwabipóźniej żółte od wysypyłku. Pyłek unoszony przez wiatr przsię do wystających z kwiatostanu żmiodników. Owocem wisię latem torebka z nasionami pokrytymi puchem. Puch umożliwia rozsiew Dawniej z wierzby białej ścinano 2 – 3 letnie pędy, których używano do wyplatania koszyków. W wyniku tych zabiegów wierzby przybierały bardzo ładną formę drzew głowiastych. Jeszcze dziś stanowią ozdobę mazowieckich krajobrazów.

Tablica 5c. DRZEWA I KRZEWY – olsza czarna i leszczyna

Drzewo liściaste o prostym pniu i owalnej koronie. Liście jajowate na szczycie lekko wcięte. Roślina

dczas

łych na

trzonkach. Owoce – drobne, orzeszki

iałych

jednopienna. Kwiaty tworzą się wczesną wiosną, na długo przedkwitnieniem. Kotki męskie o długości 6 – 12 cm pokwitnienia luźno zwisające. Kwiatostany żeńskie w maszyszeczkach osadzone

płaskie, oskrzydlonew jajowatych, zdrewnszyszeczkach. Szyszeczki pozostają zwykle całą zimę na drzewie. Krzew o wysokości do 6 m. Tworzy zwarty szyk pni rozgałęziających się od podstawy. Liście jajowate, zaostrzone u nasady. Roślina jednopiennKwiaty męskie w wiszących kotkach, które pojawiają się juatem poprzednieg

a.

ż o roku.

pioną okrywą w kształcie dwuklapowego kubeczka.

lKwiatostany żeńskie drobne, przypominają pączki liściowe, ale wyróżniają się wystającymi, czerwonymi znamionami słupków. Owoce – jednonasienne orzechyotoczone postrzę

Forma drzewiasta – olsza Forma krzewiasta – leszczyna

Tabli Owady sgrupę zw le, chrząszcnartniki wszystki ar ruchomy nóży. Ich ciałoodwłok p trzny. Owady r zne przeobra ajeczka do wody , mogą przodżywia em są drobne o ane plankton same wchodząc w skład planktonu, stanowią źródło pożywienia dla większyc

y owad

ca 5d. FAUNA – zwierzęta bezkręgowe

tanowią najbogatszą gatunkowo ierząt. Należą do nich ważki, motyze, mrówki, pasikoniki, komary, i wiele innych. Cechą wspólną dlach owadów jest obecność trzech pch (połączonych stawowo) od

, podzielone na głowę, tułów i okrywa sztywny szkielet zewnę

ozwijają się przechodząc licżenia. Wiele owadów składa j. Larwy, które się z nich wylęgająez długi czas żyć i ć się pod wodą. Ich pokarmrganizmy roślinne i zwierzęce zwem. Larwy,

h zwierząt np. ryb.

nkton:

Rozwój złożony: * jajo * larwa * poczwarka * dorosł

Rozwój prosty: * jajo * nimfa * dorosły owad

Pla* glony * pierwotniaki * skorupiaki

Spokrewnione z owadami są pająki, o czym świadczy obecność stawowo połączonych odnóży oraz szkielet zewnętrzny. Pająki w odróżnieniu od owadów, posiadają cztery pary odnóży, ich ciało składa się z głowotułowia i odwłoka, nie posiadają skrzydeł.

W odwłoku znajdują się narządy oddechowe i rozrodcze. Specjalny gruczoł

przędny umożliwia snucie pajęczyny. Pająki składają jajeczka, z których

wylęgają się młode pajączki. Ten sposób rozmnażania jest o wiele prostszy niż

u owadów.

Tablica 5e. FAUNA – zwierzęta kręgowe Do zwierząt kręgowych należą ryby, płazy, gady, kręgowców jest obecność szkieletu wewnętrznegojednak swoiste cechy wyróżniające ją spośród inny

ptaki i ssaki. Cechą wspólną wszystkich . Każda z wymienionych gromad posiada ch.

dzie. Pokrycie ciała łuską i śluRyba jest doskonale przystosowana do życia w wo zem oraz

pływowy kształt ciała pozwala jej na pokonanie oporu, jaki stawia woda. Płetwy umożliwiają oruszanie i utrzymanie równowagi. Skrzela pozwalają oddychać tlenem rozpuszczonym w

w nia głębok ia.

op

odzie, a pęcherz pławny służy do regulowa ości zanurzen

Żaba jest zwierzęciem wodno lądowym. Larwy zwan skrzekiem, które żaba składa w wodzie. Skrzela, którycałkowitym wchłonięciem ogona. Dorosła żaba oddycdwutlenkiem węgla przez skórę. Z tej możliwości korz nie rzeki. * skrzek * jajo * kijanka

e kijankami wylęgają się z jaj zwanychmi oddycha kijanka zanikają wraz z ha płucami. Potrafi także wymieniać tlen z ysta zimą, zagrzebana w mule na d

* kijanka przekształca się w żabę

Tablica 6. „HUBOWIEC” – pień topoli obrośnięty hubą

Huba to grzyb nadrzewny z rodziny żagwiowatych. Pasożytując na drzewie żywym, powoli wyniszcza żywiciela, rozkładając jego żywe tkanki. Huba bywa także saprofitem rozkładającym materię organiczną drzew martwych. Główna masa grzyba rozwija się w podłożu (pniu drzewa) w postaci strzępek grzybni. Na zewnątrz widzimy tylko jego owocnik. Rozmnaża się przez zarodniki wysypywane spod kapelusza.

Grzyby, tak jak każdy organizm w ekosystemie

mają do spełnienia określoną rolę. Pasożyty eliminują w sposób naturalny

uszkodzone, stare i chore drzewa, przygotowując miejsce i przestrzeń życiową dla młodych.

Saprofity rozkładają martwą materię organiczną na wodę, sole mineralne i dwutlenek węgla,

dostarczając wciąż nowego źródła pokarmu dla roślin.

Niektóre grzyby żyją w symbiozie z roślinami. Strzępki grzyba przenikające tkanki korzenia

pobierają z niego związki organiczne. W zamian za to, roślina otrzymuje niedostępne dla niej samej związki azotowe. Zjawisko współżycia grzybów

z korzeniami drzew nosi nazwę mikoryzy. Owocnikami grzybów (nawet tych niejadalnych dla człowieka) żywi się wiele chrząszczy i ślimaków. Czasem duże owocniki grzybów

2. resztki osłony (łatki) 3. miąższ kapelusza

5. pierścień 6. trzon 7. pochwa (pozostałość osłony) 8. bulwa trzonu 9. strzępki grzybni

są schronieniem dla zwierząt. Budowa grzyba owocnikowego:

1. skórka kapelusza

4. blaszki (pomiędzy nimi zarodnie)

Tablica 7. „BALETNICA” – topola czarna „Baletnica” jest osobliwością przyrody z powodu okazałych rozm j, niczym suknia balowa, kory. Ciekawe, czy spełnia warunki, aby ?

W tabeli umieszczono wymiary poszczególnych gatunków dgranice dla drzew pomnikowych

iarów i pięknie udrapowaneuznać j dyą za pomnik przyrorzew, jako orientacyjne dolne .

GATUNEK OBWÓDw cmna w130 cm

ys.

buk 314 brzoza brodawkowata

220

czeremcha 95 dąb 377 jabłoń 95 jarząb

je

157 grab 188

sion 251 jodła 314 klon 220 lipa 314 modrzew 314 topola osika 220 sosna 314 świerk 314 wiąz 220 wierzba biała krucha

314 itopola czarna i biała

377

klon jawor 220 Kora jest martwą tkanką ochraniającą pieprzed uszkodzeniami i mrozem. Pod k

ń orą a

arstwę łyka, czyli rurki sitowe przewodzące pokarm

wno, czyli dzące wodę i sole

przyrasta na grubość, ane przyrostami

pod korą asta, martwa i zupełnie pozbawiona

ści kora pęka. Rozstępując się, czne dla

ku drzewa. Pęknięcia na rzetchlinkami służą do

wymiany gazowej.

znajduje się żywa tkanka twórcza zwanmiazgą. Miazga jest odpowiedzialna za przyrost rośliny na grubość. Z jednejstrony tworzy cienką w

roślinny. Z drugiej – drenaczynia przewomineralne. Drewnotworząc słoje zwrocznymi. W miarę jak drzewo się rozrelastycznotworzy wzory charakterystydanego gatunkorze zwane p

Tablica 8 a. WYKROTY I WYŁOMY

butpozbawiony martwych drzew je rzewa paradoksalnie stanowią

sile lasu. Na korze zamierających drzew rozwija się wiele gatunków mchów, porostów, grzybów. Pod ich korą w butwiejącym drewnie roją się chrząszcze, wije i larwy błonDzięcioły, które chętnie się nimi żywią, drążą dziuple w miękkim pniu. W wydrążonych dziuplach zamieszkują później inne ptaki np. kosy, zięby czy rudziki lub ssaki np. kuna leśna.

Wyłomy, to wyłamane przez wichurę drzewa lub ich asem

sama korona, a czasem konary lub drobniejsze gałęzie.

Wykroty są symbolem naturalnego lasu. To dzięki nim niektóre zakątki naszej Ziemi wyglądająbardzo tajemniczo, przywodząc na myśl pierwotną puszczę. Podczas wieloletniego procesu

wienia drzew powstają niezliczone nisze ekologiczne dla tysięcy organizmów. Las st ubogi. To właśnie te powalone d

okówek.

gleby pomiędzy nim zwierzęta

i). PoWykroty, to wyrwane w całości drzewa (z korzeniami i częścią wykrotach pozostaje w ziemi wyrwa, którą chętnie zamieszkują kopiące nory.

części. Mogą nimi być pnie drzew, cz

Tablica 8 b. SZKODNIKI DRZEW

rzewom zagrażają grzyby pasożytnicze i owady, które żywią się liśćmi, owocami, korzeniami Dlub wartościową tkanką łyka znajdującą się pod korą drzewa.

Słonik orzechowiec składa jajeczka wewnątrz orzechów, gdzie rosnąca szybko larwa zjada miękkie i pożywne nasienie.

Galasówka składa jajeczka w tkance liścia. Wokół jajeczka tworzy się narośl wielkości wiśni. W jej wnętrzu żeruje larwa, która opuszcza galas wiosną.

Gąsienice borecznika żywią się liśćmi – szpilkami drzew iglastych.

Zwójka zieloneczka składa jaja na powierzchni liścia. Żarłoczne gąsienice zjadają świeże pędy i młode liście z drzewa.

Larwa chrabąszcza majowego przez cztery lata żywi się korzeniami drzew. Jako dorosły owad zjada liście drzew.

Tablica 9. BRACIA DOLORYŚCI

Matka Boska Bolesna (Mater Dolorosa) W kaplicy Braci Dolorystów przy Al. Przyszłości w każdą niedzielę o godz. 9 00

odbywa się Msza Święta.

romadzenie Braci Dolorystów - Synów Matki Bożej Bolesnej założył w 1893

jskim bł. Ojciec Honorat Koźmiński.

Bracia Doloryści, w trudnych dla

Polaków czasach obejmowali opieką ubogie dzieci i młodzież, opiekowali się nimi w sierocińcach i domach dziecka. Zakładali także własne szkoły z internatami i pracowniami rzemieślniczymi, w których przygotowywali młodych ludzi do zawodu. Obecnie przyjmują dzieci na tzw. „zielone szkoły” gwarantując im trzy posiłki dziennie i nocleg w kilkuosobowych pokojach. Chętnie przyjmują także młodzież i dorosłych, zorganizowane grupy a także indywidualnych pielgrzymów. Na terenie obiektu pasą się kozy, biegają psy i koty, śpiewają ptaki a w pasiece pszczoły pracowicie wyrabiają miód z nektaru wielu wonnych kwiatów. Dla ludzi poszukujących Boga w otoczeniu zachwycającej nadświdrzańskiej przyrody to Raj.

Zg

r. na terenie Królestwa Polskiego pod zaborem rosy

Tablica 10 a. SKRZYP LEŚNY – lasy karbońskie w miniaturze

Skrzypy są potomkami

ły ie

służą nam do dziś, jako opał w postaci węgla kamiennego.

u) pędy, zakończone

i

stęgi,

średnictwem. W ten sposób

ją

zedrośli ośla mogą

być męskie, i wtedy wytwarzają plemnie, a w nich ruchome plemniki. Żeńskie przedrośla wytwarzają rodnie z komórką jajową. Przy obfitej rosie lub w czasie deszczu, plemniki przemieszczają się w środowisku wodnym w kierunku komórki jajowej. Bliskość osobników obu płci jest niezbędna dla pomyślności rozmnażania. Po zapłodnieniu z zygoty rozwija się nowa roślina (sporofit). Wyglądem przypomina zieloną miotełkę.

gigantycznych skrzypów drzewiastych, które w minionych okresach geologicznych rosna bagnach. Ich skamieniałe pn

Skrzypy są roślinami zarodnikowymi. Podobnie jak mchy, paprocie i widłaki, nie kwitną. Rozmnażają się nieco inaczej niż rośliny kwiatowe. Na wiosnę pojawiają się jasne (bez chlorofilkłosem zarodnikonośnym. Kłos zawiera zarodnie z drobnymzarodnikami. Zarodniki zaopatrzone w sprężyste włączą się ze sobą za ich poopadają na ziemię grupami. Powstałe z nich rośliny znajdusię bardzo blisko siebie. Zarodniki opadłe na ziemię, kiełkują w postaci pr(gametofitów). Przedr

Tablica 10b. DĄB SZYPUŁKOWY

Okazałe drzewo wysokości 30 – 40 m, może żyć nawet do 1000 lat. Kora szaroczarna, głęboko spękana. Liście ok. 12 cm, odwrotnie jajowate, na krótkim ogonku. Brzeg liścia łagodnie wcinany z 3 – 6 klapami po każdej ze stron. Dąb jest jednopienny, a to znaczy, że wytwarza na jednym osobniku kwiaty obu płci. Kwiaty męskie w wielokwiatowych, luźno zwisających kotkach barwy żółtozielonej. Kwiaty żeńskie, drobne, kuliste z wystającymi czerwonymi znamionami słupka. Z kwiatów żeńskich powstają, zwisające na długich szypułkach, orzechy wane żołędziami. Orzechy przykrywa łuskowata miseczka. Żołędzie są ulubionym pokarmem

wiewió ania rzez zagrzebywanie w ściółce leśnej.

Czy chciałbyś mieć własne drzewo? Nasionko dębu – żołądź namocz w misce z ciepłą wodą. Po 1–2 dobach przenieś je do doniczki z ziemią ogrodową, podlej i przykryj doniczkę woreczkiem foliowym. Dzięki temu utrzymasz wilgoć w glebie bez konieczności podlewania. Na wyhodowanie własnej siewki z nasiona dębu trzeba poczekać ok. 2 miesięcy. Niektórym drzewom iglastym potrzeba jeszcze więcej czasu, nawet ponad rok. Po wykiełkowaniu siewki koniecznie załóż dziennik hodowli. Możesz obserwować wzrost Twojego drzewka przez wiele lat. Z powodu swojej długowieczności, opisem i zbieraniem dokumentacji w postaci zdjęć, może się zajmować wiele pokoleń ludzkich. Co myślisz o umieszczeniu obok niego tabliczki z napisem: Tu rośnie dąb Rodziny ........ ?

zrki, myszy leśnej i zaroślowej, a także sójki, która przyczynia się do ich zozsiew

p

Tablica 11a. KRAJOBRAZ POLODOWCOWY

lokrotnie pokrywał znacsię z cieplejszymi okresamca (1) polegała przede

marzniętym w lód. Materiał skaą (3), natomiast skały zmiaż

e spod topniejącego lodowca (5wiru i piasku, tworząc

W ciągu ostatniego miliona lat lądolód skandynawski wie zną część obszaru Polski. Okresy zlodowacenia przeplatały i międzylodowcowymi. Niszcząca (erozyjna) działalność lodow wszystkim na żłobieniu podłoża (2) i zboczy dolin materiałem skalnym w lny zwałowany przed czołem lodowca nazywa się moreną czołow dżone na dnie lodowca, to morena denna (4). Wody wypływając ), wynosiły na przedpole ogromne ilości przepłukanego ż rozległe powierzchnie zwane sandrami (6). Równolegle do czo y się wypływające z niego wody roztopowe, które łączyły się z wod a. W ten sposób powstała pradolina (7), która miała wówczas ok. e znaczna część biegu Świdra znajduje się w pradolinie Wis d pochodzi piasek tworzący wysokie brzegi Świdra. Po ust ła (8) zmieniła kierunek z zachodniego na północny.

ła lądolodu przemieszczałami rzek płynących z południ20 km szerokości. To oznacza, żły. Łatwiej teraz zrozumieć, skąąpieniu lodowca rzeka Wis

* Niwelator szkolny * Uczniowie klasy V ze szkoły podstawowej Nr 211 w Warszawie

mierzą wysokość pagórka

Tablica 11b. BIOINDYKATORY – WSKAŹNIKI BIOLOGICZNE Organizmy wykazują zróżnicowaną wrażliwość na działanie czynników środowiskowych. Obecność lub też brak określonego organizmu w ekosystemie świadczy o istnieniu określonych warunków abiotycznych. Brak porostów w środowisku świadczy o zanieczyszczeniu powietrza dwutlenkiem siarki. Analogicznie, obecność dużej ilości i różnorodności gatunkowej porostów wskazuje na brak lub bardzo małe stężenie tego związku. Obecność ptaków drapieżnych na określonym terenie może świadczyć o niewielkim zanieczyszczeniu środowiska. Jako ostatnie ogniwo w łańcuchach troficznych ptaki drapieżne gromadzą najwięcej substancji toksycznych. W zatrutym ekosystemie nie mają szans na przetrwanie. Sosna i jałowiec rośnie na ubogich, suchych glebach płowych i bielicowych (w dolinie Ś idra na wydmach), a olchy, topole i inne ściaste zarośla na wilgotnych madach w terasach zalewowych. Skrzyp rośnie na glebach

wlikwaśnych, a wierzba na zasadowych.

Płucnica islandzka Chrobotek reniferowy

Porosty są organizmami złożonymi z dwóch żyjących w symbiozie komponentów: grzyba i glonu. Grzyb (workowiec) oplata jednokomórkowe glony lub sinice strzępkami grzybni. Chroni je przed wyschnięciem i umożliwia wytwarzanie pokarmu, dostarczając wodę i sole mineralne. Glon zaś dostarcza grzybowi składników organicznych, które wytwarza w procesie fotosyntezy. Dzięki takiemu zespoleniu, porosty mogą żyć w miejscach, w których żaden z tworzących je organizmów nie mógłby żyć samodzielnie. Porosty wydzielają kwasy, które rozkładają twarde podłoże skalne tworząc cienką warstwę gleby. W ten sposób

umożliwiają innym, bardziej wymagającym organizmom zasiedlenie dziewiczych terenów. Z tego powodu nazywane są pionierami roślinności. Znoszą niskie i wysokie temperatury oraz długotrwałą suszę. Wrażliwe na obecność dwutlenku siarki. Po przekroczeniu stężenia 0,16 mg/m3 , plechy wszystkich porostów zamierają.

Tarczownica chropowata

Tablica 11 c. SOSNA ZWYCZAJNA

osna zwyczajna rośnieS na lekkich piaszczystych glebach, osiągając wysokość do 40 m. .

j

e

ek i

al

osna jest rośliną jednopienną o rozdzielnopłciowych kwiatostanach. ależy do roślin nagonasiennych, jest wiatropylna i wiatrosiewna.

Kora w górnej części pnia jest ruda i łuskowata, w dolnej części – brązowa, mocno spękanaLiście - to niebieskozielone igły rosnące parami na krótkopędach. Igły sosny zwyczajnesą sztywne i krótkie do 5 cm długości. Pokrywa je warstwa ochronnego wosku. Kwiatostany męskie – żółte, gęsto skupione grona u nasady pędów. Wiosną wysypują dużilości żółtego pyłku, który przenoszony jest przez wiatr na kwiatostany żeńskie. Kwiatostany żeńskie – małe czerwone kuleczki na wierzchołku pędu. Zbudowane są z łus(owocolistków), na których leżą nagie zalążki z komórką jajową. Po zapłodnieniu komórkjajowej zalążek przemienia się w nasienie, a cały kwiatostan w szyszkę. Szyszka w pierwszym roku jest zielona i zamknięta, w drugim roku – zdrewniała i nadzamknięta, a w trzecim – otwiera się, wysypując leżące na łuskach uskrzydlone nasiona.

SN

LITERATURA

1. Ajdacki P., Kałuszko J. „Otwock i oko 2. Bobrowicz G. „Tajniki naszych lasów”

3. Eisenreich W. , Zimmer E., Handel A. ierząt”,

MULTICO, Warszawa 1996

4. Herz L. „Mazowsze”, Wiedza i Życie,

5. Ludwiszewski J. „Ocena oddziaływaniKarczewskiej” praca dyplomowa, Wyż

6. Mart J.„Józefów nad Świdrem”, rozdz.

7. Mizerski W. „Geologia dynamiczna”, P

8. Poruba M., Pokorny J. „Przewodnik la

9. Riedmiller A. „Drzewa – encyklopedia a”, MUZA S.A., Warszawa 1997

10. Rostański K. „Drzewa i krzewy”, Wyd. Kubajak, Krzeszowice 1999

11. Rutkowski L. „Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej”, PWN, Warszawa 1998

12. Stastny K. „Las - przewodnik po faunie i florze”, DELTA, Warszawa 1994

13. Wójtowicz B. „Scenariusze lekcji przyrody”, M.ROŻAK, Gdańsk 2001

14. Zasieczna B. „Zwierzęta i rośliny Europy”, MUZA S.A., Warszawa 1993 15. Podręczniki szkolne do nauczania przyrody w klasach IV – VI.

lice”, PTTK „Kraj”, Warszawa 2002

, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 2001

„Przewodnik do rozpoznawania roślin i zw

Warszawa 2000

a na środowisko jazu ruchomego w Woli sza Szkoła Ochrony Środowiska, Radom 1998

2 Lekcja historii, MOK, Józefów 2002

WN, Warszawa 2000

s”, MULTICO, Warszawa 1993

kieszonkow

SPIS

Konstrukcja przewodnika ........................................................................................ str. 9 Krótka historia wyjątkowego miejsca ...................................................................... str. 10 Rezerwat Krajobrazowy „Świder”............................................................................ str. 13 Od źródeł do ujścia rzeki Świder ............................................................................. str. 14 Dynamika rzeki ........................................................................................................ str. 14 Gleby......................................................................................................................... str. 16 Krajobraz polodowcowy .......................................................................................... str. 17 Znaleziska archeologiczne ........................................................................................ str. 18 Walory kulturowe .................................................................................................... .str. 18 Walory przyrodnicze ................................................................................................ str. 20 Dewastacja i ochrona środowiska oraz perspektywy dla Świdra ............................. str. 23 Gatunki roślin i zwierząt – rysunki dzieci ................................................................ str. 28 CZĘŚĆ II Nauczycielu, bądź mistrzem .................................................................................... str. 47 Scenariusz ścieżki przyrodniczej ............................................................................. str. 49 Karta pracy – wersja dla nauczyciela ....................................................................... str. 51 Karta pracy ucznia – grupa I .................................................................................... str. 54 . Karta pracy ucznia – grupa II ................................................................................... str. 56 . Karta pracy ucznia – grupa III .................................................................................. str. 58

............... str. 61

TREŚCI: Zespół autorów i realizatorów projektu.....................................................................str. 3 WSTĘP......................................................................................................................str. 4 CZĘŚĆ I Lokalizacja, dojazd i plan Ścieżki Przyrodniczej w Rezerwacie Krajobrazowym „Świder”.................................................................. str. 5 Przystanki i postoje na trasie Ścieżki Przyrodniczej................................................ str. 7

........Karta pracy ucznia – grupa IV ...........................................................

CZĘŚĆ III Tablice dydaktyczne ................................................................................................ str. 64 Literatura....................................................................................................................str. 89

pis treści...................................................................................................................str. 90

S

Documents

ŚCIE - oeiizk.edu.pl · ważne, by nasza kultura ekologiczna, znajomość i poszanowanie praw przyrody nie były niższe niż w krajach unijnych. Wytyczanie dydaktycznych ścieżek