S‹YAS‹ TAR‹H-II - Aofdestekmerkezi · 2019. 3. 29. · Siyasi Tarih, Uluslararas› ‹liﬂkiler disiplininin vazgeçilmez bir parças›d›r. Baﬂta devletler olmak üzere,

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 3023

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1975

S‹YAS‹ TAR‹H-II

YazarlarDoç.Dr. Kemal YAKUT - Doç.Dr. Esra YAKUT (Ünite 1, 2)

Prof.Dr. Erel TELLAL (Ünite 3, 4)Prof.Dr. Ça¤r› ERHAN (Ünite 5, 6)

Yrd.Doç.Dr. Gökhan ERDEM (Ünite 7)Yrd.Doç.Dr. Gökhan ERDEM - Arfl.Gör. Özge ÖZKOÇ (Ünite 8)

EditörProf.Dr. ‹lber ORTAYLI

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Doç.Dr. Murat Ataizi

Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flmanlar›Emine Koyuncu

Gözde Metin

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Siyasi Tarih-II

ISBN 978-975-06-1683-9

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 25.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ viiK›saltmalar.................................................................................................... ix

‹kinci Dünya Savafl›’na Giden Yol (1929-1939) ..................... 2“BÜYÜK ÇÖKÜfi” VE ULUSLARARASI S‹STEM‹N ZAYIFLAMASI .............. 3AVRUPA’DA REJ‹M DE⁄‹fi‹KL‹KLER‹N‹N MEYDANA GELMES‹................ 5‹talya’da Faflist Rejimin Kurulmas›................................................................ 5Almanya’da Nasyonal Sosyalizmin (Nazizmin) Egemen Olmas› ................ 7Sovyetler Birli¤i ve Stalin’in Mutlak ‹ktidar› ................................................ 11Japonya’da Militarist Yönetim ve Yay›lmac›l›k............................................ 12Çeflitli Avrupa Ülkelerinde Faflizm ............................................................... 13

‹ngiltere.................................................................................................... 13Fransa....................................................................................................... 14Portekiz .................................................................................................... 14Çeflitli Ülkelerde ...................................................................................... 14

AVRUPA’DA STATÜKONUN BOZULMASI .................................................. 15Almanya’n›n Versailles Bar›fl Antlaflmas›’n› Bozma Çabalar› ...................... 15Almanya’n›n Çekoslovakya’daki Südetler Bölgesini Ele Geçirmesi ........... 17‹spanya ‹ç Savafl› ........................................................................................... 19‹talya’n›n Yay›lmac› Politikas›....................................................................... 21

‹talya’n›n Habeflistan’› ‹flgali ................................................................... 21‹talya’n›n Arnavutluk’u ‹flgali.................................................................. 21

Sovyetler Birli¤i-Almanya Sald›rmazl›k Pakt›............................................... 21UZAK DO⁄U’DA STATÜKONUN BOZULMASI.......................................... 22Japonya’n›n Mançurya’y› ‹flgal Etmesi.......................................................... 22Çin-Japon Savafl›............................................................................................ 23Özet................................................................................................................ 25Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 26Okuma Parças› .............................................................................................. 27Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 29S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 30Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 31

‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945) ............................................ 32SAVAfiIN BAfiLAMASI VE YAYILMASI......................................................... 33Polonya’n›n ‹flgali .......................................................................................... 33‹ngiltere’nin Savafla Girmesi ve Denizlerde Savafl›n Bafllamas›.................. 35Sovyetler Birli¤i’nin Balt›k Ülkelerine Yerleflmesi....................................... 35Danimarka ve Norveç’in ‹flgal Edilmesi....................................................... 36Bat› Cephesi’nin Aç›lmas› ............................................................................. 38Manfl Cephesi ................................................................................................ 40Atlantik Savafl› ............................................................................................... 41Kuzey Afrika Cephesi ................................................................................... 41Balkan Cephesi.............................................................................................. 43Almanya’n›n Sovyetler Birli¤i’ne Sald›rmas› ................................................ 44ABD’nin Savafla Girmesi .............................................................................. 46SAVAfi SIRASINDA GERÇEKLEfiT‹R‹LEN ÖNEML‹ S‹YASAL BULUfiMALAR................................................................................................ 47Atlantik Bildirisi ............................................................................................. 47Kazablanka Konferans› ................................................................................. 47Washington Konferans›................................................................................. 48Quebec Konferans› ....................................................................................... 48

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Moskova Konferans›...................................................................................... 49Kahire Konferans›.......................................................................................... 50Tahran Konferans›......................................................................................... 50Yalta Konferans› ............................................................................................ 51Potsdam Konferans› ...................................................................................... 52SAVAfiIN SONA ERMES‹ ............................................................................... 53Avrupa’da Savafl›n Sona Ermesi ................................................................... 53Uzak Do¤u’da Savafl›n Sona Ermesi ............................................................ 54‹K‹NC‹ DÜNYA SAVAfiI’NDA TÜRK‹YE’N‹N DIfi POL‹T‹KASI .................. 54Özet................................................................................................................ 59Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 60Okuma Parças› .............................................................................................. 61Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 62S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 62Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 63

Savafl Sonras›nda Dünya Düzeni (1945-1950) ...................... 64DEMOKRAS‹ CEPHES‹N‹N DA⁄ILMASI: MÜTTEF‹KLER ARASIANLAfiMAZLIKLAR ........................................................................................ 65ABD’N‹N ÇEVRELEME POL‹T‹KASI ............................................................. 68SSCB VE DO⁄U AVRUPA’DA SOVYET BENZER‹ REJ‹MLER..................... 71“SO⁄UK SAVAfi” KAVRAMI VE B‹RLEfiM‹fi M‹LLETLER DÜZEN‹............. 72So¤uk Savafl................................................................................................... 72Birleflmifl Milletler Sistemi ............................................................................. 75SAVAfiTAN SONRA DÜNYANIN D‹⁄ER BÖLGELER‹NDEK‹ GEL‹fiMELER .................................................................................................. 77Orta Do¤u...................................................................................................... 77Asya................................................................................................................ 80Latin Amerika ................................................................................................ 84Özet ............................................................................................................... 85Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 87Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 88S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 88Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 89

So¤uk Savafl’ta T›rmanma (1950-1962) ................................ 90ÇEVRELEMEN‹N KURUMSALLAfiMASI VE ULUSLARARASI BUNALIMLAR ................................................................................................ 91Asya Geliflmeleri............................................................................................ 91Orta Do¤u Geliflmeleri.................................................................................. 94Bat› Avrupa Geliflmeleri................................................................................ 100BA⁄LANTISIZLAR VE SÖMÜRGEDEN KURTULUfi (DEKOLON‹ZASYON)................................................................................... 103SOVYET DIfi POL‹T‹KASI VE DO⁄U BLOKU ............................................ 105S‹LAHLANMA YARIfiI.................................................................................... 109Özet................................................................................................................ 112Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 114Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 115S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 115Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 116

Yumuflama................................................................................ 118YUMUfiAMA DÖNEM‹N‹N BAfiLAMASI....................................................... 119Yumuflama Öncesi Diyalog Aray›fllar›.......................................................... 119

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

Cenevre Görüflmeleri .............................................................................. 119Bar›fl ‹çinde Bir Arada Yaflama .............................................................. 120

ABD-SSCB Gerginli¤inin Zirveye T›rmanmas›............................................. 121Küba Devrimi .......................................................................................... 121U-2 Olay› ................................................................................................. 121Küba Bunal›m›......................................................................................... 122

KÜBA BUNALIMI’NDAN SONRA DO⁄U-BATI ‹L‹fiK‹LER‹ ........................ 124Do¤u ve Bat› Bloklar› Aras›ndaki Gerilimin Azalmas›................................ 124Çin-Sovyet Anlaflmazl›¤›n›n Derinleflmesi ve ABD-ÇHC ‹liflkileri .............. 125Vietnam Savafl› .............................................................................................. 126Varflova Pakt› ‹çindeki Sorunlar ................................................................... 127Bat› Bloku ‹çindeki Sorunlar ........................................................................ 129

Amerikan-Frans›z Gerginli¤i ................................................................... 129Türk-Amerikan Sorunlar› ........................................................................ 129Türk-Yunan Sorunlar› ............................................................................. 130

AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹............................................................................. 131AKÇT’den Roma Antlaflmas›’na ................................................................... 131De Gaulle ve Avrupa Bütünleflmesi ........................................................... 1321970’lerde Avrupa Bütünleflmesi .................................................................. 133ORTA DO⁄U GEL‹fiMELER‹......................................................................... 1341967 Arap-‹srail Savafl› .................................................................................. 135Ürdün ‹ç Savafl› ............................................................................................. 1361973 Arap-‹srail Savafl› ve M›s›r-‹srail Bar›fl› ................................................ 136Petrol Bunal›m›.............................................................................................. 138Lübnan ‹ç Savafl› ........................................................................................... 138Özet................................................................................................................ 140Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 141Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 142S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 142Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 143

‹kinci So¤uk Savafl Dönemi .................................................... 144YEN‹ D‹NAM‹KLER VE ETK‹LER‹ ................................................................ 145Bat› Dünyas›’n›n Ekonomik Hegemonyas› .................................................. 146Ekonomik Çöküfl Sürecinde Do¤u Bloku .................................................. 148Ba¤›ml›l›k Sarmal›nda Üçüncü Dünya ......................................................... 149ABD VE BATI BLOKU .................................................................................. 150ABD................................................................................................................ 150Bat› Avrupa.................................................................................................... 153SSCB VE DO⁄U BLOKU .............................................................................. 154SSCB............................................................................................................... 154Do¤u Avrupa ................................................................................................ 155ÜÇÜNCÜ DÜNYA ......................................................................................... 157Orta Do¤u Geliflmeleri.................................................................................. 157

SSCB’nin Afganistan’› ‹flgali .................................................................... 157‹ran ‹slam Devrimi .................................................................................. 158‹ran-Irak Savafl›........................................................................................ 159Lübnan ‹ç Savafl› ve ‹srail’in Lübnan’› ‹flgali ......................................... 160

Güneydo¤u Asya Geliflmeleri ....................................................................... 161Özet................................................................................................................ 163Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 165Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 166S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 166Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 169

‹ ç indek i ler v

6. ÜN‹TE

So¤uk Savafl’›n Sona Ermesi................................................... 170ABD VE BATI BLOKU .................................................................................. 171ABD................................................................................................................ 171BATI AVRUPA .............................................................................................. 172Avrupa Entegrasyonu: Bütünleflme ve Derinleflme..................................... 172‹ki Almanya’n›n Birleflmesi .......................................................................... 172SSCB VE DO⁄U BLOKU .............................................................................. 175SSCB............................................................................................................... 175Do¤u Avrupa ................................................................................................ 178ÜÇÜNCÜ DÜNYA ......................................................................................... 183Orta Do¤u Geliflmeleri.................................................................................. 183Güneydo¤u Asya Geliflmeleri ...................................................................... 184Latin Amerika Geliflmeleri ............................................................................ 185Afrika Geliflmeleri.......................................................................................... 186Özet ............................................................................................................... 188Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 191Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 192S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 192Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 193

Küreselleflme ve Yeni Dünya Düzeni (1991-2003) ........... 194YEN‹ DÜNYA DÜZEN‹N‹N TEMEL D‹NAM‹KLER‹..................................... 195YEN‹ DÜNYA DÜZEN‹NDE KAZANANLAR VE KAYBEDENLER: BATI-DO⁄U .................................................................................................. 198ABD................................................................................................................ 198Avrupa ve Avrupa Birli¤i .............................................................................. 199Rusya Federasyonu ....................................................................................... 201Eski Do¤u Bloku Ülkeleri............................................................................. 202ORTA DO⁄U GEL‹fiMELER‹ ....................................................................... 206Körfez Savafl› ................................................................................................. 206Orta Do¤u Bar›fl Süreci ................................................................................ 208‹ran’›n Nükleer Program› .............................................................................. 20911 EYLÜL SALDIRILARI VE ABD ................................................................. 210Afganistan Savafl› ........................................................................................... 212Irak Savafl›...................................................................................................... 213ASYA, AFR‹KA VE LAT‹N AMER‹KA GEL‹fiMELER‹.................................... 214Asya................................................................................................................ 214Afrika.............................................................................................................. 215Latin Amerika ................................................................................................ 216Özet................................................................................................................ 218Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 221Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 222S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 222Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 223

‹ ç indek i lervi

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

Önsöz

Siyasi Tarih, Uluslararas› ‹liflkiler disiplininin vazgeçilmez bir parças›d›r. Baflta

devletler olmak üzere, uluslararas› aktörleri ve birbirleriyle olan iliflkileri anlamak,

analiz etmek ve yorum yapabilmek için öncelikle bu iliflkilerin geçmiflini ve gelifl-

tikleri koflullar› bilmek gerekir.

Siyasi Tarih II kitab›, Uluslararas› ‹liflkiler lisans ö¤rencileri için dünya tarihini

II. Dünya Savafl›ndan itibaren ele almaktad›r. So¤uk Savafl dönemiyle uluslararas›

sistemin iki kutuplu bir düzene geçmesi ve 1945-1989 aras› dönemde So¤uk Sa-

vafl’›n uluslararas› politikan›n temel belirleyicisi olmas›, Siyasi Tarih aç›s›ndan da

önemlidir.

Kitab›n›z›n birinci ünitesinde, Avrupa’da iki dünya savafl› aras›ndaki bunal›ml›

dönem ve II. Dünya Savafl›’na sürüklenifl anlat›lmaktad›r. Avrupa’daki rejim de¤i-

fliklikleri, statükonun dolay›s›yla var olan dengelerin bozulmas›n› beslemifl, Alman

ve ‹talyan yay›lmac› politikalar› ve Uzakdo¤u’da Japonya’n›n sald›rgan politikala-

r›, büyük güçlerin ç›kar çat›flmalar›n› küresel bir mücadeleye dönüfltürmüfltür.

‹kinci ünitede ise II. Dünya Savafl›’n›n patlamas›, savafl s›ras›ndaki siyasi ilifl-

kiler, diplomasi ve savafl›n sona erdirilmesi incelenmektedir. Almanya ve Sovyet-

ler Birli¤i’nin (SSCB) ç›kar alanlar› üzerinde anlaflmalar› ve Polonya’n›n iflgali

sonras›nda, savafl›n Balt›k ülkelerine, Bat› cephesine (Hollanda, Belçika, Fransa),

Atlantik Okyanusuna, Kuzey Afrika ve Balkanlar’a s›çramas› gecikmedi. Almanla-

r›n Sovyetler’e savafl ilan etmesi ve Amerika Birleflik Devletleri’nin (ABD) savafla

kat›lmas› oluflacak yeni düzen üzerinde son derece önemli olmufltur. Savafl s›ra-

s›nda yap›lan konferanslar ise siyasi anlamda iki kutuplu sistemin yap› tafllar›n›

oluflturdu.

Üçüncü ünitede, savafl s›ras›nda ABD, ‹ngiltere ve SSCB aras›nda kurulan iflbir-

li¤inin hangi koflullar alt›nda ve hangi anlaflmazl›klarla bozuldu¤u ele al›nm›flt›r.

So¤uk Savafl’›n bafllamas›na neden olan politikalar ve Birleflmifl Milletler’in (BM)

kurulmas›; uluslararas› politikan›n temel kavramlar›ndan olan güç dengesi, kolek-

tif güvenlik ba¤lam›nda dönemin geliflmeleriyle anlat›lmaktad›r. So¤uk Savafl’›n

dünyan›n çeflitli bölgelerindeki geliflmelere yans›malar› da ele al›nm›flt›r.

Dördüncü ünite, So¤uk Savafl’ta t›rmanman›n yafland›¤› dönemi ve silahlanma

yar›fl›n› anlat›rken, özellikle Asya, Orta Do¤u ve Bat› Avrupa’daki geliflmelerin

uluslararas› bunal›mlara dönüflmesi incelenmektedir. Ba¤lant›s›zlar hareketi, ABD

ve SSCB’nin lider olduklar› Bat› ve Do¤u Bloklar›n›n kendi iç meseleleri, ideoloji

ve örgütleri ve iki blokun birbirleriyle rekabetleri yer almaktad›r.

Beflinci ünitede ise So¤uk Savaflta yumuflamay› getiren flartlar de¤erlendiril-

mektedir. ‹ki blok aras›ndaki iliflkilerin geçirdi¤i de¤iflim ve bafllayan diyalo¤un

yan› s›ra Bat› Avrupa’daki bütünleflme (entegrasyon) hareketi ve Orta Do¤u’daki

geliflmeler bu dönemin önemli unsurlar›d›r.

Alt›nc› ünite, II. So¤uk Savafl dönemini ve bu dönüflümü yönlendiren Bat› Blo-

ku ve ABD’deki geliflmeleri, uluslararas› sistemdeki di¤er dinamikleri ve ekonomi

politi¤i de dikkate alarak aç›klamaktad›r. Bu ba¤lamda, SSCB ve Do¤u Blokunun

Önsöz vii

geçirdi¤i de¤iflimin nedenleri ve Üçüncü Dünya Ülkelerinin ba¤›ml›l›k konular›

ele al›nm›flt›r.

Yedinci ünitede, dünya siyasi tarihinde ve uluslararas› iliflkilerde bir paradig-

ma de¤iflimine yol açan So¤uk Savafl’›n sona ermesi anlat›lmaktad›r. SSCB ve Do-

¤u Avrupa’da komünist rejimlerin çöküflü, SSCB’nin çözülmesi ve bu geliflmelerin

Üçüncü Dünya Ülkelerine etkileri ele al›nm›flt›r.

Sekizinci ünitede ise son olarak, So¤uk Savafl sonras›nda ortaya ç›kan Yeni

Dünya Düzeninin temel özellikleri, küreselleflme ve her iki blokun geçirdi¤i dö-

nüflüm anlat›lmaktad›r. 11 Eylül sald›r›lar› sonras›ndaki krizler, savafllar ve küre-

selleflmenin uluslararas› iliflkilere etkileri, Asya, Afrika ve Latin Amerika’da yafla-

nan geliflmelerle aç›klanmaktad›r.

Ders kitab›n›z› çal›flt›¤›n›zda göreceksiniz ki Uluslararas› ‹liflkiler disiplini dün-

ya siyasi tarihini anlayabilmek, analiz edebilmek ve dersler ç›karabilmek üzerine

kuruludur. Günümüze iliflkin politikalar› anlamak, de¤erlendirmek ve gelece¤e

yönelik ç›kar›mlarda bulunabilmek için tarih bilmek son derece k›ymetlidir. Bafl-

ta Uluslararas› Politika, Uluslararas› Ekonomi, Uluslararas› Hukuk ve Uluslararas›

‹liflkiler Kuramlar› olmak üzere disiplinin tüm dallar›, olaylar›n tarihsel geliflimini

kavramaya dayal›d›r. Dolay›s›yla, uzaktan ö¤renme tasar›m ilkelerine göre haz›r-

lanan ve kendi kendine ö¤renmeyi kolaylaflt›ran yap›s›yla kitab›n›z, alan çal›flma-

lar›n›zda bafll›ca kaynaklar›n›zdan biri olacakt›r.

Editör

Prof.Dr. ‹lber ORTAYLI

Önsözviii

K›saltmalar

AAET: Avrupa Atom Enerjisi Toplulu¤uAB, ABD: Avrupa Birli¤i, Amerika Birleflik Devletleri ABD: Amerika Birleflik DevletleriAET: Avrupa Ekonomik Toplulu¤uAG‹K: Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Konferans›AKÇT: Avrupa Kömür ve Çelik Toplulu¤uAKKA: Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaflmas›ANC: Afrika Ulusal KongresiBAB: Bat› Avrupa Birli¤iBAC: Birleflik Arap CumhuriyetiBDT: Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤uBAB: Bat› Avrupa Birli¤iBAC: Birleflik Arap CumhuriyetiBDT: Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤uBM: Birleflmifl MilletlerCENTO: Merkezi Andlaflma ÖrgütüCIA: Merkezi ‹stihbarat Teflkilat›COMECON: Karfl›l›kl› Ekonomik Yard›mlaflma KonseyiÇHC: Çin Halk CumhuriyetiDVC: Demokratik Vietnam CumhuriyetiECOSOC: Ekonomik ve Sosyal KonseyEFTA: Avrupa Serbest Ticaret BölgesiELAS: Ulusal Kurtulufl OrdusuEURATOM: Avrupa Atom Enerjisi Toplulu¤uFKÖ: Filistin Kurtulufl ÖrgütüHAMAS: ‹slami Direnifl ÖrgütüIAEA: Uluslararas› Atom Enerjisi KurumuINF: Orta Menzilli Füze Antlaflmas›KDHC: Kore Demokratik Halk CumhuriyetiKDHC, KC: Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti, Kore CumhuriyetiMC: Milletler CemiyetiNAFTA: Kuzey Amerika Ülkeleri Serbest Ticaret Anlaflmas› NATO: Kuzey Atlantik Antlaflmas› ÖrgütüNPT: Nükleer Silahlar›n Yay›lmas›n› Önleme Anlaflmas›OECD: Ekonomik ‹flbirli¤i ve Kalk›nma ÖrgütüSEATO: Güney Do¤u Asya Antlaflmas› ÖrgütüSSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤iUÇK: Kosova Kurtulufl OrdusuUNAMIR: Ruanda’ya Yard›m GücüUNHCR: Mülteciler Yüksek Komiserli¤iUNITAF: Birleflmifl Milletler Birleflik Bar›fl GücüUNSCOM: Birleflmifl Milletler Özel KomisyonuUNSCOP: Filistin Özel Komisyonu

K›sa l tmalar ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;“Büyük çöküfl” ve uluslararas› sistemin zay›flamas›n› aç›klayabilecek,Avrupa’da rejim de¤iflikliklerinin meydana gelmesini betimleyebilecek,Avrupa’da statükonun bozulmas›n› ifade edebilecek,Uzak Do¤u’da statükonun bozulmas›n› aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.

‹çindekiler

• Versailles Bar›fl Antlaflmas›• 1929 Dünya Ekonomik Bunal›m›• Faflizm• Nazizm• Hitler• Mussolini• Karlsbad Program›

• Anti-Komintern Pakt›• Münih Konferans›• Yat›flt›rma Politikas›• Çelik Pakt• Falanjist Parti• Mançurya• Kwantung Ordusu

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Siyasi Tarih-II

• “BÜYÜK ÇÖKÜfi” VEULUSLARARASI S‹STEM‹NZAYIFLAMASI

• AVRUPA’DA REJ‹MDE⁄‹fi‹KL‹KLER‹N‹N MEYDANAGELMES‹

• AVRUPA’DA STATÜKONUNBOZULMASI

• UZAK DO⁄U’DA STATÜKONUNBOZULMASI

1S‹YAS‹ TAR‹H-II

‹kinci DünyaSavafl›’na Giden Yol(1929-1939)

“BÜYÜK ÇÖKÜfi” VE ULUSLARARASI S‹STEM‹N ZAYIFLAMASIBirinci Dünya Savafl›’ndan sonra Paris’te kurulmaya çal›fl›lan sistem uzun süreli ol-mad›. Konuyla ilgili araflt›rma yapanlar›n büyük bir bölümü, buna yol açan etken-lerden birinin antlaflmalar›n a¤›r hükümler içermesi ve cezaland›r›c› bir yaklafl›mlakaleme al›nm›fl olmas›n› göstermektedirler. Gerçekten de Frans›z Mareflali Ferdi-nand Foch antlaflmalar›n mürekkebi kurumadan büyük bir ileri görüfllülükle “bar›-fl›n” asl›nda “yirmi y›ll›k bir ateflkesten” baflka bir fley olmad›¤›n› ileri sürmesi orta-ya ç›kan foto¤raf› aç›klam›flt›.

Avrupa’da 1919’dan sonra sa¤lanmaya çal›fl›lan istikrar, 1929 Küresel Ekonomikkrizle temellerinden sars›ld› ve bu “büyük çöküflle” Locarno sistemi belirsizli¤e sü-rüklendi. Bu ba¤lamda revizyonistler Paris’te yenilenlere zorla dayat›lan antlaflma-lar› geçersiz k›lmak için sab›rs›zlanmaya bafllam›fllard›.

1929 Ekonomik Krizi üzerine çal›flanlar›n bir k›sm› alacakl› devletler olan ABD,‹ngiltere ve Fransa’n›n dünya ekonomisini korumak için ifl birli¤ine gitmemelerinedeniyle “çöküflün” çok fliddetli oldu¤unu vurgulamaktad›rlar. Bu ekonomik kri-zin nedenleri üzerine çeflitli tezler olmakla birlikte, iki görüfl öne ç›km›flt›r. Birinci-si, ABD ekonomisinin savafl sonunda afl›r› büyümesinden dolay› uluslararas› eko-nomide artan dengesizliktir. ‹kincisi ise ünlü ‹ngiliz iktisatç›s› John Maynard Key-nes’e aittir. Keynes, 1921-1929 y›llar› aras›nda düflük ham madde fiyatlar›n›n ve›l›ml› bir biçimde yükselen ücretlerin, fiyatlar› ve de sanayi kârlar›n›n artmas›na yolaçt›¤›n› öne sürdü. Buradan hareketle büyük oranda kârlar›n ve yat›r›mlar›n art›-fl›ndaki çekicilik, borsa spekülasyonlar›n›n artmas›na neden oldu, böylece üretimpotansiyeli talepten daha h›zl› artt›. Bu fazla kapasite, sermayenin kâr oran›n›ndüflmesine yol açt›¤›ndan, borsa endifle ve pani¤e kap›ld›.

ABD’nin New York borsas›nda 24 Ekim 1929’da bafllayan ve k›sa sürede küre-sel krize dönüflen bu olay, laissez-faire sistemine öldürücü bir darbe vurdu. Deni-zafl›r› rekabet Avrupa tar›m›n› sekteye u¤ratt›¤›ndan ilk çöken sektör bu alan oldu.ABD, Kanada, Arjantin ve Avustralya’n›n savafl öncesinde Avrupa ülkelerine satt›-¤› bu¤day miktar› 7 milyon tondan azken 1929’a gelindi¤inde bu miktar 19 milyontona ulaflm›flt›. Tar›m ürünlerinde dünya ölçe¤inde afl›r› bir arz fazlas› birikmiflti.Bunun sonucu olarak, temel tar›msal ürünlerin bileflik fiyat ortalamas› %30 civar›n-da düfltü. Çiftçiler fiyattaki düflüflü dengelemek için verimi daha da artt›rmaya ça-l›flt›lar. 1920’li y›llar›n sonuna do¤ru dünyadaki tar›msal üretim miktar› %30-80 do-

‹kinci Dünya Savafl›’na GidenYol (1929-1939)

John Maynard Keynes1883’te Cambridge’dedo¤du. ‹lgi alan›matematikti ancakekonomiye yöneldi. 1902’dedönemin en düzeylientelektüel grubuCambridge Havarileri’neseçildikten sonra okutmanolarak para ekonomisidersleri vermeye bafllad›.1909’da King’s College’›nsürekli akademisyenkadrosuna dahil oldu.Birinci Dünya Savafl›boyunca Hazine’de çal›flt›.1919’da “The EconomicConsequences of the Peace’›(Bar›fl›n EkonomikSonuçlar›)” yay›nlad› ve ayn›zamanda Paris Bar›flKonferans›’na ‹ngiltereHazine Bafltemsilcisi olarakkat›ld›. Bu kitap, yaln›zcayenilenlerden al›nantazminat maddesinin etkilibir elefltirisi olmay›pKeynes’e uluslararas› üngetiren bir yap›tt›. Ard›ndan1925’te Winston Churchill’iniktisadi politikas›n› elefltiren“The EconomicConsequences of Mr.Churchill (Bay Churchill’inEkonomik Sonuçlar›)” adl›kitab›n› yay›nlad›.1930’larda ekonomiyikökünden de¤ifltiren ve birmihenk tafl› olan “TheGeneral Theory ofEmployment, Interest andMoney (‹sthdam, Faiz veParan›n Genel Teorisi)”baflta olmak üzere kuramsalyap›tlar kaleme ald›.De¤iflime verilen ad›ylaKeynesyen Devrim, klasikiktisad›n “ her arz kenditalebini yarat›r”varsay›m›n›n hatal›oldu¤unu, zira gelirlerintümünün harcanmad›¤›n›kan›tlad›. Keynesyenkuram›n özü, efektif talebinyarat›lmas›yd›. Keynes Nisan1946’da öldü.

lay›nda artt›. Bu politika krizi tetiklemiflti. Soruna çözüm bulmak amac›yla 1930’unilk aylar›ndan 1931’in ortalar›na kadar 16 uluslararas› konferans gerçeklefltirildi.Ancak etkin çözümler bulunamad›. Krizi tetikleyen geliflmelerden bir di¤eri deAvrupa’n›n kalk›nmas›nda önemli rolü oynayan ABD yard›mlar›n›n 1928 y›l› orta-lar›ndan itibaren alabildi¤ine azalm›fl olmas›d›r. Almanya 1927’de 967 milyon do-lar borç alm›fl iken, bu miktar 1929’da 482 (milyon dolara) düfltü. Bunun sonu-cunda borçlu ülkeler 1928’de ald›klar›ndan daha fazlas›n› faiz, kâr pay› ve anapa-ra olarak geri ödemek zorunda kald›lar. 1930’da net sermaye ihracat›n›n 363 mil-yon dolara düflmesi, yani %85 gerilemesiyle finans krizi derinleflti. Mallar›n fiyat-lar› 1928’in ortalar›nda düflüfle geçti. S›n›rl› zenginlik, 1928 ve 1929’da bitme nok-tas›na geldi ve Avrupa ekonomisi çöküflten kurtulamad›. 1929’da ABD borsas›n-daki “Kara Perflembe” her fleye ra¤men bir dönüm noktas› oldu. Bu olay, görül-memifl bir flok yaratarak giriflimcilerin yat›r›m yapma, tüketicilerin sat›n alma ce-saretini k›rd›. Bankerler borç vermemeye bafllad›. ABD’de para arz›n›n yavafllama-s› ve Fransa Merkez Bankas› alt›n rezervinin azalmas› da krizi derinlefltirdi. Çeflit-li ülkelere 1930’da 1,5 milyar dolar kredi veren ABD ve ‹ngiltere, bu miktar› birsonraki y›l 30 milyon dolara düflürmüfllerdi. Kredi alma ve geri ödeme konusun-da yaflan›lan t›kan›kl›k dalga dalga ekonomik sektörleri etkisi alt›na ald›. Üreticiülkelerde üretim azald›, çal›flanlar ya ifllerini kaybetti ya da ald›klar› ücretlerleal›m yapamaz hâle geldiler. Bu da imalat sanayisinde, g›da tedarikinde ve hizmetendüstrisinde sat›fllar› azaltt›. Hiç kuflkusuz ham madde ithalat› talebinin düflme-si, ham madde ihrac›yla gelir elde eden geliflmemifl ülkeleri zora soktu. Ekonomikkriz nakliyat, sigortac›l›k ve bankac›l›k sektörlerini de etkisi alt›na ald› ve sektör-lerin ifl hacminin daralmas›na yol açt›.

Krizin en büyük etkilerinden biri de toplumsal yap›da görüldü ve iflsizli¤i art-t›rd›. ‹flsizlik 1932’de ABD’de 12 milyon, Almanya’da ise 5 milyona f›rlam›flt›. Eniyimser tahminle dünyada 30 milyonu geçen bir iflsiz kitlesi oluflmufltu. Öte yan-dan Sovyetler Birli¤i benimsedi¤i siyasi ve ekonomik sistem nedeniyle krizdendi¤er Avrupa ülkelerine oranla daha az etkilendi. Bu ülkenin sosyalist yöneticile-ri kapitalizme yönelttikleri elefltirilerin hakl› ç›kt›¤›n› ve ideolojik olarak sosyaliz-min güvenilir oldu¤unu ifade etmeye bafllad›lar. Stalin 1931’de “sosyalist anava-tan›m›z›n yenilmesini ve ba¤›ms›zl›¤›n› kaybetmesini ister misiniz? Bunu istemi-yorsan›z, geri kalm›fll›¤›na en k›sa zamanda son vermelisiniz” diyerek halktan fe-dakârl›k istedi.

1929 Dünya Ekonomik Krizi kapitalist ekonomik modelin en büyük krizlerin-den biri kabul edilmektedir. Ancak siyasi sistem üzerinde de etkili oldu ve 1919’dansonra kurulmaya çal›fl›lan uluslararas› sistemin baflar›s›zl›¤a u¤ramas›n›n nedenle-rinden biri say›ld›. Milletler Cemiyeti uluslararas› sorunlar› çözmede ve sald›rganülkelere karfl› etkili bir yapt›r›ma sahip olmamas› nedeniyle zay›flad›. Japonya’n›nMançurya’y› ele geçirmesi ve Milletler Cemiyeti üyesi olan Çin’in tüm itirazlar›n›nsonuçsuz kalmas› yeni dönemin en trajik geliflmelerinden biri kabul edilmektedir.Japonya, Mançurya’y› iflgal ederek 1933’te Milletler Cemiyeti üyeli¤inden ayr›lmak-la sadece Uzak Do¤u’da dengeleri bozmakla kalmad›, ayn› zamanda 1919’dan be-ri sürdürülmeye çal›fl›lan ortak güvenlik sistemi ile genel silahs›zlanma giriflimleri-nin de baflar›s›zl›¤a u¤ramas›n› da h›zland›rd›. Nitekim Milletler Cemiyetinin 1925y›l›ndan beri üzerinde durdu¤u silahs›zlanma konusu 2 fiubat 1932’de Cenevre’de62 ülkenin kat›l›m›yla düzenlenen konferansta ele al›nd› ancak uluslararas› siste-min koflullar›n›n de¤iflmesi, Japonya’n›n Mançurya’ya sald›rmas›, Almanya’n›n“eflitlik” ilkesinde ›srar etmesi ve ABD ile ‹ngiltere’nin etkili bir siyaset yürüteme-

4 Siyasi Tar ih- I I

mesi gibi nedenlerden dolay› baflar›s›zl›¤a u¤rad›. Sald›rgan devletler tüm güçleriy-le silahlanmaya bafllad›.

1929 Dünya ekonomik krizi ABD’de ç›k›p bütün dünyay› etkisi alt›na ald›¤›ndan liberal de-mokrasi anlay›fl›na duyulan güven azald›, ‹talya’da faflizm ve Almanya’da Nazi hareketiekonomik ve siyasal bunal›m›n büyüklü¤ü karfl›s›nda güç kazand›. Milletler Cemiyeti’ninöngördü¤ü uluslararas› sistem sorguland›, ortak güvenlik ve silahs›zlanma çabalar› büyükçapta baflar›s›zl›¤a u¤rad›.

AVRUPA’DA REJ‹M DE⁄‹fi‹KL‹KLER‹N‹N MEYDANAGELMES‹

‹talya’da Faflist Rejimin Kurulmas›1919 Paris Bar›fl Konferans›’ndan sonra kurulmaya çal›fl›lan uluslararas› sistem k›-r›lgand› ve savafl›n galipleri ile ma¤luplar›n› tatmin etmemiflti. ‹talya, Birinci Dün-ya Savafl›’nda yar›m milyon yurttafl›n› kaybetti, sakat kalm›fl milyonlarcas›n›n a¤›rsorumlulu¤unu üstlenmek zorunda kald›. Savafl› risorgimentonun (19. yüzy›l ile20. yüzy›l›n bafllar›nda ‹talya yar›madas›nda bulunan devletleri tek çat› alt›nda bir-lefltirmeyi amaçlayan siyasi ve sosyal hareket) bir devam› olarak gören ‹talya, çar-p›flmalar›n ço¤undan yenik ayr›ld› ve arzulad›¤› toprak kazançlar›n› elde edemedi.Paris Bar›fl Konferans›’nda daha önce 26 Nisan 1915 tarihinde gizli bir flekilde ya-p›lm›fl olan Londra Antlaflmas› gere¤ince kendisine vaad edilen topraklara kavufla-mad›. Trieste ve Dalmaçya k›y›lar› üzerindeki ›srar›n› sürdürdü. Fiume’nin (bugün-kü Rijeka) Yugoslavya’ya b›rak›lmas›na itiraz etti ve bar›fl görüflmelerinden çekildi.‹talyan bas›n› flair-yazar ve komutan Gabriele d’Annunzio taraf›ndan at›lan “Sa-katlanan Zafer” söylemini yo¤un bir flekilde ifllemeye bafllad›. Birinci Dünya Sava-fl›’na kat›lm›fl ve yararl›l›klar göstermifl olan d’Annunzio 11 Eylül 1919’da savafltansonra iflsiz kalm›fl askerlerle Fiume üzerine bir yürüyüfl düzenledi. 16 ay süreyleFiume’de kara gömlekli, belleri b›çakl›, flapkalar›nda kurukafa olan taraftarlar›nafaflist propaganda yapt›.

Savafl s›ras›nda oldu¤u gibi sonras›nda da toplumdaki eflitsizlikler derinleflti. Ül-ke savafltan sonra büyük bir ekonomik çöküntü içine girdi¤inden, enflasyon kor-kunç boyutlara yükseldi. K›rsal kesimlerde ve kentlerde halk hareketleri bafl gös-terdi. Baz› iflçiler, ‹talyan Sosyalist Partisi’nin iç sorunlarla bo¤ufltu¤u bir dönemdefabrikalar› iflgal ederek fabrika konseyleri kurdular. Antonio Gramsci’nin önderli-¤inde fabrika konseyleri hareketini bafllatan ve yöneten sol kanat, “proletarya dik-tatörlü¤ü”nü de “parti diktatörlü¤ü”nü de reddetti ve anti-bolflevik, özyönetimci birtav›r tak›nd›. Sosyalist Parti yönetimi Mart 1919’dan sonra Komünist Enternasyo-nel’e kat›ld›. Bir ay sonra Nisan’da bir grup Kara Gömlekli Faflist, Parti’nin yay›norgan› Avanti gazetesinin binas›n› yakt›lar. 1919-1920’de - iki k›z›l y›l olarak an›l›r- art arda grevler düzenlendi. Fakat istenilen baflar› sa¤lanamad›. Bu arada büyükifl adamlar› ve toprak sahipleri daha yo¤un bir flekilde faflist hareketleri maddi ola-rak desteklemeye bafllad›. Po vadisinin bütün köylerinde büyük toprak sahipleri-nin çocuklar›n›n liderlik yapt›¤› faflist “eylem mangalar›” oluflturuldu. Dahas› bu“eylem mangalar›” jandarma ve ordu gibi devletin güvenlik güçlerinden de destekalmaya bafllad›lar. Giovanni Giolitti Hükûmeti’nin istikrarl› olmayan politikas› vesosyalistler ile komünistlerin etkili olamayan ç›k›fllar› faflizmin kolayca boy atmas›-na yol açt›.

51. Ünite - ‹k inci Dünya Savafl› ’na Giden Yol (1929-1939)

N N

Gabriele d’Annunzio 1863’tePescara’da do¤du. ‹talya’y›1915’in May›s ay›ndasavafla sokan grubuniçerisinde yer ald›. BirinciDünya Savafl›’nda cesurdavran›fllar› nedeniylekahraman olarak görüldü.Havva Kuvvetlerinde çeflitlibaflar›l› uçufllar yapt›.Savafltan sonra 1919’daFiume’yi iflgal ederek dahada popüler oldu. 1920’deFiume’yi terk etti. Ölümünekadar Garda gölüyak›nlar›ndaki evindeyaflad›. Bir çok eser yazd›.1938’de Gardone Riviera’daöldü.

Faflizmin ortaya ç›kmas› ile ilgili flu kayna¤› önerebiliriz: Zeev Sternhell, Faflist ‹deolojininDo¤uflu, (Çev: fiule Çiltafl), ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›, 2012.

Mussolini hangi yöntemleri kullanarak iktidara geldi?

‹talya’da halk a¤›rlaflan sosyal ve ekonomik sorunlar nedeniyle çaresizdi. Milli-yetçi bir gazeteci iken orduya kat›larak savaflan ve savafl sonras›nda politik hayataa¤›rl›¤›n› koyan Benito Mussolini, ekonominin kötü gidiflat›n› iyi de¤erlendirdi ve1919’da “savafl birli¤i” anlam›na gelen Fascio di Combattimento’ya dayal› yeni birsiyasi hareket kurdu. Bu hareket iktidara ulaflmak için fliddet dâhil her yöntemebaflvurdu. Militanlar› sendikalar›n, sol-komünist gruplar›n ve seçimle gelmifl devletadamlar›n›n üzerinde bask› kurarak bu kesimleri y›ld›rd›. ‹fl yerlerini yak›p y›kt›.Mussolini, bu afl›r› sa¤c› sokak hareketini 7 Kas›m 1921’de Partito Nazionale Fas-cista ad›yla partilefltirdi. Savafl birlikleri ad› verilen sokak güçlerini “Kara Gömlek-ler” ad›yla Partinin alt örgütü olarak yeniden yap›land›rd›. Faflist Parti, Paris Bar›flKonferans›’nda küçük düflürüldü¤ünü öne sürdü¤ü ‹talya’y› güçlendirece¤ini veRoma ‹mparatorlu¤u’nun ihtiflaml› günlerine geri dönülece¤ini vaat etti. Yönetici-ler ve anayasal kurumlar, faflizmi kontrol alt›na alamad›. Gittikçe güçlenen FaflistParti ve onun alt örgütü Kara Gömlekliler, 28 Ekim 1922’de Napoli’den Roma üze-rine bir yürüyüfl düzenleyerek Hükûmeti tehdit etti. Hükûmet istifa etti. ‹flçi ve sos-yalist hareketleri bast›rmak isteyen Kral III. Victor Emmanuel, Mussolini’yi hükûmetikurmakla görevlendirdi.

Yeni Baflbakan, Faflist Parti d›fl›ndaki bütün partileri kapatt›. Sendikal hareket-leri tasfiye etti. Kitap ve gazetelere sansür getirerek özgürlükleri ve demokrasiyi or-tadan kald›rd›. Ülkedeki az›nl›klara karfl› afl›r› milliyetçi bir politika izleyerek, bun-lar› ‹talyanlaflt›rmaya çal›flt›. Devleti kutsallaflt›rd› ve her alanda faflizmin ilkeleriniegemen k›ld›. Roma ‹mparatorlu¤u’nu diriltmek üzere Akdeniz çevresinde sömür-geler elde etmeye yöneldi. Mussolini’nin Anadolu’yu da içine alan bu yay›lma po-litikas›, Türk-‹talyan iliflkilerinde gerginlik yaratt›.

6 Siyasi Tar ih- I IN N

N N

1

Mussolini’ye Göre Faflizm:“Faflist anlay›fl bir devletbireycili¤idir. Faflist için herfley devlet içindir; devletd›fl›nda insansal ya daruhsal hiçbir fley yoktur...Devlet d›fl›nda ne bireyler,ne de siyasal partiler,sendikalar, dernekler gibigruplar vard›r. Onun içinfaflizm, s›n›flar› tek biriktisadi ve ahlaksalgerçeklikte birlefltirendevlet bütünlü¤ünütan›mayan ve s›n›f savafl›ylatarihsel ak›fl› sertlefltirensosyalizmin karfl›s›ndad›r.Faflizm s›n›f ç›karlar›n›devlet birli¤inde birlefltirenkorporasyonlar sisteminede¤er verir.” (Mussolini’n‹talyan Ansiklopedisi’neyazd›¤› Faflizm maddesindenbir bölüm)

Foto¤raf 1.1

Kara Gömlekliler

Almanya’da Nasyonal Sosyalizmin (Nazizmin) Egemen Olmas›Almanya Birinci Dünya Savafl›’ndan çekildikten k›sa bir süre sonra önemli siyasalbunal›mlarla karfl›laflt›. Nitekim bir hafta sonra (3 Kas›m 1918), Kiel Liman›’ndaayaklanan denizciler gemilere ve tersanelere K›z›l bayrak çekerek sosyalist devri-mi bafllatt›lar. Ayaklanma iki gün içinde bütün liman ve endüstri kentlerine s›çra-d›. ‹flçi ve asker konseyleri kuruldu. 9 Kas›m 1918’de ‹mparatorlu¤a son verilerekAlman Cumhuriyeti ilan edildi. Friederich Ebert’in baflkanl›¤›nda çeflitli sosyalistgruplar›n temsilcilerinin yer ald›¤› bir hükûmet kurulmaya çal›fl›ld›. Ancak, Karl Li-ebknecht ve Rosa Luxemburg’un lideri bulundu¤u Spartakistler Birli¤i’nin hükûmet-te yer almamas›, sosyalistler aras›nda ilk ciddi krize yol açt›. Hükûmete kat›lmam›flolan Spartakistler genel grev ve askerî k›fllalar›n boflalt›lmas› ça¤r›s›nda bulundu.Ayn› gün Hükûmet Baflkan› Ebert’in Ludendorff’tan baflkomutanl›¤› devralm›fl olanGeneral Groener’le uzlaflmas› ve ‹mparatorluk’tan arta kalan orduyla ittifak kurma-s›, ordunun daha sonraki y›llarda devletin hemen bütün alanlar›nda vesayet kur-mas›na zemin haz›rlad›.

Alman sosyalistleri aras›nda görüfl ayr›l›klar› artt› ve bir grup sosyalist Rosa Lu-xemburg ile Karl Liebknecht’in liderli¤inde 31 Aral›k 1918’de Almanya KomünistPartisi’ni kurdu. Bu partinin itici gücü olan Spartakistler, Ocak 1919’da Berlin’debüyük ayaklanma haz›rl›¤›na giriflti. Hükûmet baflkan› Ebert, “Sovyetler”’e benzeriflçi ve asker birliklerini da¤›tmak ve ayaklanmay› bast›rmak için sosyal demokratbakan Gustav Noske’yi görevlendirdi. Noske, devrimci solu sindirmek ve da¤›tmakiçin bir milis gücü oluflturdu. Milis gücüne ‹mparatorlu¤un subaylar› ve erbafllar›,nasyonalistler, küçük burjuvalar ve bafl›bofl gezenler kat›ld›. Bu milis güç, Sparta-kistlerin destekledi¤i Berlinli iflçilerin ayaklanmas›n› kanl› bir biçimde bast›rd›. De-mokratik sosyalizmin öncüleri kabul edilen Rosa Luxemburg ve Karl Liebknechtöldürüldüler.

Spartakistlerin ayaklanmas› bast›r›ld›ktan sonra 19 Ocak 1919’da yap›lan seçim-ler sonucu oluflan Ulusal Meclis, Berlin yak›nlar›nda bulunan Weimar’da topland›.Ulusal Meclis, 11 fiubat 1919’da Friedrech Ebert’i devlet baflkanl›¤›na seçti. ‹ki günsonra da Philipp Scheidemann hükûmeti kurmakla görevlendirildi. Böylece Wei-mar Cumhuriyet’i kurulmufl oldu.

Weimar Cumhuriyeti Hükûmeti, Bavyera’da gazeteci ve ba¤›ms›z sosyalistler-den bir pasifist olan Kurt Eisner’in liderli¤indeki devrimci hareketi bast›rd›ktansonra, tüm ülkede kontrolü sa¤lad›. Ancak yeni hükûmet, ülkenin karfl› karfl›ya bu-lundu¤u sorunlar› çözmekte yetersiz kald›. Savafl, Almanya’n›n iki milyondan faz-la insan kaybetmesine ve milyonlarcas›n›n sakat kalmas›na neden olmas›n›nyan›s›ra tarihin kaydetti¤i en büyük sefaletlerden biriyle yüz yüze kalmas›na da yolaçt›. Savafl öncesinde dünya ekonomisinin en güçlü devletlerinden biri olan Al-manya’da sanayi yerle bir oldu.

Kentlerde iflsizlik, yoksulluk, sefalet ve iflçi gösterileri birbirini izledi. Hatta ba-zen ma¤azalar ya¤malanarak, toplumsal fliddet üst noktaya ç›kart›ld›. Özellikle, 28Haziran 1919’da a¤›r koflullar tafl›yan Versailles Antlaflmas›’n›n imzalanmas›, siyasiyelpazenin sa¤›nda ve solunda bulunan tüm Almanlar›n tepkisine yol açt›. Almankamuoyu, bar›fl antlaflmas›n›n öngördü¤ü ödemelerin yap›lmas›n›, Alsace-Lorrai-ne’nin Fransa’ya verilmesini, Kuzey Scheswig’in Danimarka’ya b›rak›lmas›n›, Eu-pen ve Malmedy’in Belçika’ya terk edilmesini büyük bir öfkeyle izledi. Bunlara ekolarak Cumhuriyet yönetiminin iç ve d›fl politikadaki baflar›s›zl›¤›, ekonomik ön-


Nasyonal sosyalizm siyasalolarak faflizmin Almanya’dauygulanm›fl hâlidir. Ancakhem ‹talyan faflizmini hemde Alman nasyonalsosyalizmini tek bir kavramalt›nda toplamak do¤rugörünmekle birlikte teorikolarak baz› farkl›l›klar› daiçermektedir. ‹talyanfaflizminde devlet en yüksekamaçt›r ve kutsald›r. Hitler1924’te Mein Kampf’da(Kavgam) bu farkl›l›¤adikkat çekmiflti: “Devlet biramaç de¤il, bir araçt›r.Büyük bir uygarl›¤›nkurulmas› için, devlet enönde gelen koflullardanbiridir. Ama bu yüksekuygarl›¤›n do¤rudan olarakilk koflulu de¤ildir. Çünküuygarl›k özellikle uygarl›kkurma yetene¤i olan bir ›rk›nvarl›¤›nda sakl›d›r. Biznasyonal sosyalistler içindevlet bir biçimden ibarettir.Devletin, daha do¤rusu butoplulu¤un içeri¤i millettir.”

lemler almadaki yetersizli¤i, iflsizlik sorununu ve sefaleti de art›rm›flt›. Alman mar-k›n›n de¤erinin düflmesi halk›n yaflam›n› zorlaflt›rm›flt›. Örne¤in bir somun ekmekal›nabilmesi için büyük miktarda mark ödenmesi gerekiyordu. Bu arada Frans›zla-r›n 1923 y›l›nda, savafl tazminat›n›n ödenmemesini bahane ederek Ruhr bölgesiniiflgal etmesi, kamuoyunun Versailles Antlaflmas›’na olan tepkisini daha da artt›rd›.Antlaflma ve antlaflmay› kabul etmifl olan herkes, Alman halk›n›n düflman› olaraksay›ld›. Almanya’n›n askerî bak›mdan yenilmemifl oldu¤u, yaln›z “nifak ve ihanetsonucunda” y›k›ld›¤› varsay›m› yüksek sesle konuflulmaya baflland›. Demokratikpartilerin iktidara gelebilmek ve monarflinin y›k›lmas›n› sa¤lamak amac›yla cephegerisini sabote ettikleri ileri sürüldü.

Hitler’in siyasal düflüncesi hangi temel esaslar› içermekteydi?

Politik, toplumsal ve ekonomik çalkant›lar içinde bocalayan Almanya’da, savafl-tan sonra ordudan onbafl› rütbesiyle terhis olan Adolf Hitler, yar› gönüllü, yar› sa-vunma gruplar›n›n emrinde çal›flmaya bafllad›. Hitler, milliyetçi gruplar içinde yap-t›¤› propaganda çal›flmas› sonucu y›ld›z› h›zla parlad›. Alman ‹flçi Partisi’ne 1 Ocak1920’de üye oldu. Parti’nin Anton Drexler (baflkan) Gottfried Feder ve fanatik biranti-semitist olan gazeteci Dietrich Eckart taraf›ndan haz›rlanan program›n› 24 fiu-bat 1920’de Münih’in ünlü birahanesi Hofbrauehaus’da düzenlenen bir toplant›daokudu. ‹leriki y›llarda ad›m ad›m gerçeklefltirilecek olan bu program›n belli bafll›ilkeleri flunlard›r: Bütün Almanlar›n bir büyük Almanya içinde birleflmesi, Versail-les Antlaflmas›’n›n ilgas›, sömürgelerin yeniden kazan›lmas›, Yahudilerin toplumyaflam›ndan d›fllanmas› ve yabanc› say›larak yabanc›lar yasas›na tabi tutulmas›, fa-izci anlay›fl›n ortadan kald›r›lmas›, büyük iflletmelerde kâra ortakl›k, yafll›l›k sigor-tas›, toprak reformu, e¤itimin halka yay›lmas›, bir halk ordusunun kurulmas›, üc-retli askerli¤in kald›r›lmas› ve çal›flanlar›n›n asla Yahudi olmad›¤› bir bas›n›n olufl-turulmas› gibi. Bu program›n okunmas›ndan k›sa bir süre sonra partinin ad› AlmanNasyonal-Sosyalist ‹flçi Partisi olarak de¤ifltirildi. Hitler, konuflmac› olarak kat›ld›¤›birçok toplant›da Versailles Antlaflmas›’n›n getirdi¤i tutsakl›ktan kurtulma, Alman›rk›n›n üstünlü¤ünü savunma, Yahudi düflmanl›¤› (anti-semitizm) ve iflsizli¤e çarebulma gibi konular› iflledi. 1920’de Anton Drexler’in yerine Partinin baflkan› oldu.‹ki y›l sonra da Dietrich Eckart’an Parti’nin yay›n organ› olan Völkischer Beobach-ter’in yönetimini devrald›. Münih’te 8-9 Kas›m 1923’te ünlü birahane bask›n›n› ger-


N N

2

Foto¤raf 1.2

Hitler’in siyasaldüflüncesi hangitemel esaslar›içermekteydi?.

çeklefltirdi. Baflar›s›z olan bu darbe giriflimi sonucunda 5 y›la mahkûm olduysada 9 ay sonra serbest b›rak›ld›. Partisi da¤›t›lm›fl olmas›na ra¤men Adolf Hitler,bütün Almanya’da tan›nan biri olmufltu. Tutuklulu¤u s›ras›nda ideolojisini ve de-magojisini net bir flekilde ortaya koyan Mein Kampf’› (Kavgam) yazd›. Hitler,1925’te faaliyet yasa¤› kalkan Alman Nasyonal Sosyalist ‹flçi Partisi’ni yeniden ör-gütledi. Özel görevler için SS’leri (Schutzstaffel-Koruma Bölü¤ü) kurdu. Partisinedestek sa¤lamak amac›yla, ideolojisine sempati duyan çeflitli toplumsal kimseler-den kitle örgütleri oluflturdu. Hitler, Nasyonal Sosyalist Alman Ö¤renciler Birli¤i,Ö¤retmenler Birli¤i, Hukukçular Birli¤i ve Hekimler Birli¤i gibi örgütlerle nasyo-nal sosyalist hareketin özellikle gençler ve küçük burjuvazi aras›nda h›zla gelifl-mesini sa¤lad›.

Faflist hareketlerin ortaya ç›kmas› ve örgütlenmesi için flu kayna¤› okuyabilirsiniz: Wil-helm Reich, Faflizmin Kitle Ruhu Anlay›fl›, (Çev: Bertan Onaran), ‹stanbul: Payel Yay›nla-r›,1979.

Nazi ideolojisinin yükselmesinde savafl tazminatlar›n›n -yeni bir ödeme düze-ni öngören Young ve Dawes planlar›na ra¤men- ödenmesinde s›k›nt› çekilmesive 1929 Dünya ekonomik bunal›m›n›n toplumu etkilemesi büyük rol oynad›.Ekonomik bunal›mdan dolay› birçok küçük fabrika ve orta iflletme iflas etti. Alt›milyondan fazla Alman iflsiz kald›. Birçok çiftçi ürün fiyatlar›n›n h›zla düflmesin-den dolay› arazilerini satmak zorunda kald›. Bu çöküntü halk›n radikal partilerekaymas›na neden oldu. Nitekim Nasyonal Sosyalizm 1930 seçimlerinde Parla-mentodaki milletvekili say›s›n› 12’den 107’ye ç›kard›. Sorunlar›n yeni birhükûmetin kurulmas›yla afl›labilece¤ini düflünen Cumhurbaflkan› Hindenburg,Baflbakan Bruning’in çekilmesini istedi. Aristokrat ve Katolik kökenli Franz VonPepen’i hükûmeti kurmakla görevlendirdi. Yeni baflbakan hükûmet üyelerininbüyük ço¤unlu¤unu asalet unvan› tafl›yan kiflilerden seçti. Alay ve elefltirilerinboy hedefi hâline gelen hükûmet, ülkenin sorunlar›n› çözemedi. Siyasal ve eko-nomik kaosun hüküm sürdü¤ü bir süreçte yap›lan 1932 Alman parlamento se-çimlerinde Hitler’in partisi 603 üyelikten 230’unu kazanarak, ülkenin en büyüksiyasal güçlerinden biri hâline geldi. Alman sanayicilerinden bir grup da Hitler’edestek vermeye bafllad›. Cumhurbaflkan› Hindenburg, 30 Ocak 1933’te önlene-meyen ve dizginlenemeyen Hitler’i, 1933 ilkbahar›nda yeni seçimlere gitme ko-fluluyla baflbakanl›¤a atad›. Böylece, demokratik bir ortamda ›rkç› söylemler be-nimseyen Nasyonal Sosyalist ‹flçi Partisi iktidara ulaflt›. Öteden beri Alman libe-ralleri, sosyalistleri ve komünistleri, nasyonal sosyalizmin zafer kazanarak iktida-ra gelebilece¤ine inanmam›fllard›. Ancak Hitler’in baflbakanl›¤›n› kutlayan “kah-verengi gömlekli” Nazizm yanl›s› gençler, “yozlaflm›fl burjuva kültürü” olarak ni-telendirdikleri Sigmund Freud’un psikanaliz metinlerini, Thomas Mann’›n, JackLondon’›n, Ernest Hemingway’in, Karl Marx’›n, Friedrich Engels’in ve AlbertEinstein gibi de¤iflik siyasal görüflteki yazarlar›n kitaplar›n› yakarken ac› gerçek-le yüz yüze gelmifllerdir.


N N

William Sheridan Allen,Naziler ‹ktidar› Nas›l Ele Geçirdi?, (Çev: Zarife Biliz), ‹stanbul: Al-k›m Yay›nevi, 2004.

Hitler, iktidara gelir gelmez efli görülmemifl bir ustal›kla ve h›zla harekete geçti.Bir yandan endifleli müttefiklerini rahatlat›rken, öte yandan art arda ç›kartt›¤› karar-namelerle diktatörlü¤ünü kurmaya bafllad›. 3 fiubat 1933’te ordu komutanlar›ylayapt›¤› görüflmede iç ve d›fl politikada izleyece¤i stratejiyi aç›klad›. Hitler’e göre, ilkyap›lmas› gereken politik gücün tekrar ele geçirilmesiydi. Buna göre iç politikada;mevcut durumun tam tersine döndürülmesi, amaca ayk›r› düflen farkl› düflünceleregöz yumulmamas›, Marksizmin kökünün kurutulmas›, gençli¤e ve halka savafl›n tekçözüm oldu¤u fikrinin yerlefltirilmesi ve en kat› biçimiyle otoriter devlet yönetimi-nin kurulmas› gerekiyordu. D›fl politikada ise Versailles Antlaflmas›’n›n ortadan kal-d›r›lmas› ve bunun için müttefikler bulunmas› yoluna gidilmeliydi.

Hitler, amaçlar›na ulaflmak için her yönteme baflvurdu. 1933 ilkbahar› seçim-lerinden önce 27 fiubat 1933’te Berlin’de Reichstag binas› (parlamento) kundak-land›. Nasyonal Sosyalist iktidar›n dönüm noktalar›ndan biri olan bu ünlü olay,Alman Komünist Partisi’ne mal edildi. Yang›n› kamuoyunu galeyana getirmek vekomünistleri ezmek için Nasyonal Sosyalistler taraf›ndan tertiplendi¤i bilinmekte-dir. Nitekim Nasyonal Sosyalistlerin, 5 Mart 1933’te yap›lan seçimlerden sonraoluflturduklar› koalisyon hükûmeti, Komünist Parti’yi feshetti. Hitler, NasyonalSosyalist ‹flçi Partisi parlamentoda salt ço¤unlu¤u sa¤layamamakla birlikte, iktida-ra geliflini Potsdam’da Büyük Fredrich’in mezar› bafl›nda gösteriflli bir törenle kut-lad›. Hitler’in diktatörlü¤ünü mutlaklaflt›ran ise Yetki Yasas›’n›n Sosyal DemokratParti’nin muhalefetine ra¤men parlamentoda kabul edilmesidir. Bu düzenlemeyleReichtag’›n (parlamento) kanun ç›karma yetkisi hükûmete devredildi. Gerçekteise Hitler ola¤anüstü yetkilerle donat›ld›. Hiçbir diktatörün bu kadar kesin bir gü-cü olmam›flt›.

Nasyonal Sosyalist iktidar›n ilk günlerinden itibaren devlet ayg›t› gözden geçi-rildi. “Ârilefltirme” bahanesiyle bütün memurlar elekten geçirildi. Polis teflkilat›Gestapo “Devlet Gizli Polisi” ad›yla merkezîlefltirildi. Yahudi tüccarlara boykot


Foto¤raf 1.3

Nazizm yanl›s›Alman üniversiteö¤rencilerinin kitapyakmas› (10 May›s1933).

N N

bafllat›ld›. Sendika ve siyasal partiler kapat›ld›. 14 Temmuz 1933’te ç›kar›lan bir ya-sayla Nasyonal Sosyalist ‹flçi Partisi “Almanya’n›n tek partisi ilan edildi. NasyonalSosyalist ideolojiyi benimsemeyenler ya öldürüldü ya da toplama kamplar›na gön-derildi. Hatta Nasyonal Sosyalist ‹flçi Partisi’nin sol kanad›n› temsil eden GregorStrasser ve benzerleri, milis güç niteli¤inde olan ve Nasyonal Sosyalizmin yerlefl-mesinde büyük katk›larda bulunmufl SA’lar›n liderleri ve bir zamanlar Hitler’e des-tek vermifl olan baz› generaller öldürüldü. Siyasi sürgünler, Yahudiler, eflcinseller,kamu davalar›ndan hüküm giyenler, topluma ayak uyduramayanlar ve hatta Bibel-froscher mezhebinin zarars›z müritleri temerküz kamplar›na gönderildiler. Parti,k›sa bir süre içinde 1933 yaz sonunda mevcut devlet ayg›t›na tamamen hâkim ol-du. Bütün bu geliflmeler olurken flafl›rt›c› bir flekilde “demokratik” Weimar Anaya-sas›’n›n kâ¤›t üzerinde geçerlili¤ini korumas›na izin verildi ve ç›kart›lan yasalarlasiyasal-ideolojik de¤iflim meflrulaflt›r›lmaya çal›fl›ld›.

Hitler, Cumhurbaflkan› Hindenburg’un 2 A¤ustos 1934’te ölümü üzerine Cum-hurbaflkanl›k ve baflbakanl›k makamlar›n› flahs›nda birlefltirerek “führer” oldu. Or-duya ve kiliseye de hükmetti. Hitler, totaliter devlet anlay›fl›n› yerlefltirdikten son-ra Almanya’n›n s›n›rlar› d›fl›nda kalm›fl bulunan bütün Almanlar›n birlefltirilmesinive bir tek devlet alt›nda toplanmas›n›, Do¤u’da “yaflam alan›” oluflturulmas›n› esasald›. Amaçlar›na ulaflmak için Versailles Antlaflmas›’n›n s›n›rlay›c› hükümlerini or-tadan kald›rd›. Alman Ordusu’nun toplam gücünü artt›rd›. Locarno Antlaflma-s›’ndan ayr›ld› ve askersiz bölge olan Ren bölgesini iflgal etti.

Nasyonal Sosyalist ‹flçi Partisi’nin iktidara gelmesi ve statükonun de¤ifltirilmesi-ne yönelik faaliyetlerde bulunmas›, devletler aras›nda yeni ve önemli anlaflmazl›k-lar ortaya ç›kmas›na neden oldu.

Sovyetler Birli¤i ve Stalin’in Mutlak ‹ktidar›Rusya’da Birinci Dünya Savafl› s›ras›nda yaflanan Bolflevik Devrimi (1917) denge-leri alt üst etmiflti. Lenin’in baflkanl›¤›ndaki Bolflevik Hükûmet, Çarl›k yönetimininsavafl s›ras›nda yapm›fl oldu¤u gizli antlaflmalar› aç›klad›. Bolflevik Hükûmet savafl-tan çekilerek Almanya ve müttefikleriyle 3 Mart 1918’de Brest-Litovsk Antlaflma-s›’n› imzalad›. Lenin’in bu yolu tercih etmesindeki temel neden yeni rejimi güçlen-dirmekti. Bir yandan iç savafl, öte yandan Komünist Partisi’ndeki görüfl ayr›l›klar›yeni rejimin k›sa sürede kökleflmesini engelledi. Uzun süre Parti içi tart›flmalarda;devlet örgütünün merkezîyetçi ve bürokratik bir nitelik kazanmas›, ekonomik yö-netimin örgütlenmesi, Parti içi demokrasi sorunu ile sendikalar›n ifllevi ele al›nd›.Birçok araflt›rmac› temel sorunun, devrimin umulan›n aksine Rusya gibi gerek top-lumsal iliflkiler gerekse üretim iliflkileri aç›s›ndan geri özelliklere sahip bir ülkedepatlak vermesinin ortaya ç›kard›¤›n› öne sürmektedir.

Lenin ve devrimin di¤er önderleri, 1921 y›l›n›n bafllar›nda dikkatlerini iç savafl-tan iç bar›fla do¤ru çevirdiler. Pek çok köylünün kendilerinden so¤umas›na nedenolan fazla tah›la zorla el koyma sürecinin yerine baflka uygulamalara yönelmek zo-runda kald›lar. Vahim düzeye ulaflm›fl olan yak›t, yiyecek ve ulafl›m sorununu çöz-meleri, sanayi ve g›da üretimini yeniden canland›rmalar›, iflçiler ve köylüler aras›n-da birli¤i sa¤lamalar› gerekiyordu. Lenin, Komünist Parti’nin 1921 y›l›n›n Martay›nda yap›lan X. Kongresi’nde Yeni Ekonomi Politikas› (NEP) olarak bilinen ün-lü önerisini ortaya att›. NEP’le köylülerin tah›l›na el koymak yerine bu kesime çokdaha düflük oranl› yeni bir vergi getirilmesine, köylülerin ellerindeki fazla ürünüsatmak için serbest ticaret yapabilmelerine, baflta tar›m olmak üzere küçük ticaretve atölye üretiminde kapitalist giriflimlere izin verilmesine olanak sa¤land›. Böyle-


ce ekonomi yeniden yap›land›r›larak kapitalist ülkelerin sosyoekonomik geliflmifl-lik düzeyine ulafl›lacakt›. Özellikle de köylülü¤ün talepleri karfl›lanarak rejimin is-tikrara kavuflturulmas› sa¤lanacakt›. Ancak Parti içinde devrimin liderleri aras›ndaNEP odakl› tart›flmalar sona ermedi.

Lenin 1924’te öldü¤ünde, Komünist Parti devlet iktidar›n› eline alarak konumu-nu sa¤lamlaflt›rm›fl, Bat›l› emperyalist ordular ve yerel karfl› devrimciler yenilgiyeu¤rat›lm›fl, kilit önemdeki sanayi sektörleri devletlefltirilmifl, köylülere toprak da¤›-t›lm›fl ve sanayi ile g›da üretimi yeniden canland›r›lm›flt›. Lenin’in ölümünden son-ra Joseph Stalin’in iktidar› eline geçirmesiyle Leon Troçki, Nikolay Buharin, LevBorisoviç Kamanev ve Grgori Zinovyev gibi devrimin etkili mimarlar› aras›ndakiideolojik tart›flmalar daha da belirginleflti. Stalin, bütün dikkatini tek ülkede sosya-lizmin infla edilmesine, h›zl› sanayileflmeye, büyük ölçekli kolektif çiftliklerin gelifl-tirilmesine ve s›nai geliflim ile tar›msal üretimin efl güdümünü sa¤layacak merkezîplanlaman›n gerçeklefltirilmesine toplad›.

Stalin uygulamalar›yla bu döneme damgas›n› vurdu. Felsefeden ekonomiye, fi-lolojiden tarihe ve geneti¤e kadar her alandaki “do¤rular” Stalin taraf›ndan belir-lendi. ‹ktidar›n oda¤›nda bulunan Stalin’in kiflisel yönetimi bir “Stalin kültü” ile degüçlendirildi. O, yeni dünyan›n dâhisi, ça¤›n en büyük bilgini, komünizmin önde-ri ve tüm çal›flanlar›n dostu ve ö¤retmeni olarak selamland›. Stalin bu süreçte Ko-münist Parti’deki sol ve sa¤ muhalefeti temsil eden eski yol arkadafllar›n› tasfiye et-ti. Düzmece mahkemelerle ya kurfluna dizdirdi ya da sürgüne gönderdi. Her türlübask› araçlar›n› kullanarak milyonlarca insan›n hayat› pahas›na Sovyetler Birli¤i’nik›sa süre içerisinde yar› feodal bir toplumdan sanayileflmifl bir topluma dönüfltür-meye çal›flt›. Öte yandan devletin askerî gücü olan K›z›l Ordu’nun güçlendirilme-sine çal›flarak Bat›l› güçlere gözda¤› verdi. Hitler’le anlaflarak Polonya’n›n bir k›s-m›n› ve Balt›k Devletlerini ele geçirmeye çal›flt›. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan önceStalin’in yönetiminde Sovyetler Birli¤i uluslararas› iliflkilerde önemli bir aktör hâli-ne gelmiflti.

Japonya’da Militarist Yönetim ve Yay›lmac›l›kJaponya’da yönetici seçkinler 19. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren devlet ayg›t›n› mi-litarist ve modernleflmeci anlay›flla biçimlendirmeye çal›flt›lar. Reformcu güçlerindestekledi¤i genç imparator Mutso-hito 1868’de “ayd›nlanm›fl yönetim” anlam›nagelen “Meici” ad›n› alarak bu dönemi bafllatt›. Modernleflme yukar›dan afla¤›yado¤ru yap›ld› ve bunun sonucunda feodal yap› dönüfltürülmeye çal›fl›ld›. Öte yan-dan eski egemen güçler de dönüflerek kendilerini yenileyerek yeni iktidar yap›s›n-da varl›klar›n› sürdürdüler. Meici dönemi 1937’ye kadar sürdü ve bu dönemdedevlet deste¤iyle güçlü bir sanayi burjuvazisi oluflturuldu. Japon kapitalizminin buh›zl› büyüme evresinde köylüler üzerinde bask› kuruldu ve genifl halk kitleleri zor-bal›¤a dayal› yöntemlerle yönetildi.

Japon yay›lmac›l›¤›n›n temel nedenleri nelerdir?

Japonya’daki militarist modernleflme için flu kayna¤› önerebiliriz. Murat Belge, MilitaristModernleflme Almanya, Japonya ve Türkiye, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2012.


N N

3N N

‹zlenen yöntem Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra da devam etti. Bunun do¤albir sonucu olarak Japon dinamizmi sald›rganl›¤›yla öne ç›kt›. Özellikle Japon eko-nomisinin Dünya Savafl›’ndan sonra bölgesinde âdeta rakipsiz kalmas› bu sald›r-ganl›¤› artt›rd›. Japonya ekonomisinde tar›m önemini korumakla birlikte, sanayialan›nda kayda de¤er ilerlemeler sa¤land›. 1929’a gelindi¤inde Japonlar, yirmi y›l-l›k sürede çelik üretimini neredeyse on kat, tekstil üretimini üç kat ve kömür mik-tar›n› iki kat artt›rmay› baflard›. Ancak bir ada devletine sahip olan Japonlar, bellibafll› madenlere sahip olmad›klar› için sanayilerine gerekli ham maddeleri ülkele-rinin d›fl›ndan sa¤lamak zorundayd›lar. Japon militarizmi 1929 Ekonomik Bunal›-m›’ndan sonra ›l›ml› sa¤› etkisizlefltirdi ve ›rkç› afl›r› sa¤›n yükseliflini sa¤lad›. Biryandan ordu vakit geçirilmeksizin yay›lmac› bir politika izlenmesini savunurken,öte yandan bir an önce büyümek ve devleflmek isteyen orta ölçekli tekeller mili-tarist, faflist, savafl k›flk›rt›c›s› bir e¤ilim içine girmifllerdi. Japon faflizmi; Japonlar›nGünefl Tanr›ças›’ndan geldi¤ini, demokrasinin, partilerin, parlamentonun Japontoplumuna yabanc› Bat›l› kurumlar oldu¤unu, tek önderli eski Japon yönetim an-lay›fl›na dönülmesi gerekti¤ini savundu. Kita ‹kki adl› Japon yazar›n Birinci DünyaSavafl›’ndan hemen sonra kaleme ald›¤› “Japonya’n›n Yeni Bafltan Kuruluflu” adl›kitap Japon faflizminin temel kaynaklar›ndan biridir.

Militarist Japon yönetici kadrosu, Baflbakan ve D›fliflleri Bakan› General Ta-naka’n›n 1927’de ‹mparator Hirohito’ya sundu¤u “askerî yay›lma plan›”n› 1931’inbafllar›nda uygulamaya koydu. ‹lk hedef Mançurya oldu.

1930’lar boyunca iç politikada sert rüzgârlar estirildi. Liberallere ve bar›fl yanl›lar›na sui-kastlar düzenlendi. Yönetimde militarizm daha da güçlendirildi. Militarizmin etkisindekiJapon politikac›lar›, Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra infla edilen düzeni aç›kça reddettiler.

Japonya’n›n Mart 1933’te Milletler Cemiyeti üyeli¤inden ç›kt›¤›n› ve silahlanmadenetimini kabul etmeyece¤ini aç›klad›lar. Japonya, Çin’e bask› yapmaktan vaz-geçmedi ve 1937’de Marco Polo Köprüsü’nde iki taraf›n karfl›l›kl› atefl açmalar› so-nucu yeni bir savafl patlak verdi. Bu olay, baz› uluslararas› iliflkiler uzmanlar›na gö-re Uzak Do¤u’da erken bir tarihte yeni bir dünya savafl›n›n bafllang›c›n› olufltur-maktad›r.

Çeflitli Avrupa Ülkelerinde Faflizm‹ki Dünya Savafl› aras›nda Avrupa’n›n birçok ülkesinde ›rkç›, anti-komünist, savaflk›flk›rt›c›s›, Almanya ve ‹talya yanl›s› faflist hareketler görüldü ve bu siyasi ak›m sö-zü edilen süreçte baz› ülkelerde de iktidara gelme baflar›s› gösterdi. Birinci DünyaSavafl›’n›n sosyoekonomik ve sosyokültürel yap›y› alt üst etmesi, s›n›flar aras› mü-cadelenin ivme kazanmas› ve Bolflevik Devrimi’nin yaratt›¤› dalgan›n büyük sana-yici ve toprak sahipleri taraf›ndan engellenmek istenmesi gibi etkenler faflist hare-ketlerin uç vermesine yol açt›. Özellikle büyük sermayenin sol-sosyalist ak›mlarakarfl› iflsiz-güçsüz ve militarize edilmifl gruplar› desteklemesi bu siyasi hareketinkolayca güç kazanmas›na zemin haz›rlad›. Hatta ‹ngiltere ve Fransa gibi demokra-sinin befli¤i say›lan ülkelerde faflist hareketler geliflme imkân› buldu.

‹ngiltere‹flçi Partisi’nin Birinci Dünya Savafl›’ndan sonra Liberal Parti ile Muhafazakâr Par-ti’nin güçlü konumunu sarsarak 1923’te iktidara gelmesi, grevlerin yayg›nlaflmas›,1920’de Komünist Parti’nin kurulmas› ve Bolflevik Devrimi’nin yaratt›¤› korku ‹n-


Baflbakan ve D›fliflleriBakan› General Tanaka’n›namac›: “Mançurya veMo¤olistan’da tart›flmagötürmez haklar eldeedebilmemiz için, bütün bubölgeyi bir hareket noktas›olarak kullanmam›z ve Çintopraklar›n›n geri kalank›sm›na ticaretimizigelifltirme amac›n› bahaneederek girmemiz gerekir.Haklar›m›z güvence alt›naal›n›r al›nmaz ülkenin bütünkaynaklar›na rahatça elkoyabiliriz. Ve Çinkaynaklar›na el koyduktansonra da Hindistan’›n Ortave Yak›n Do¤u’nun,Anadolu’nun ve hattaAvrupa’n›n fethinegiriflmemiz iflten bilede¤ildir”

N N

giliz sermaye çevrelerini endifleye sürükledi. Bu çevreler bir yandan Liberal veMuhafazakar Partilerden ayr› bir örgütlenmeye di¤er yandan ise parlamenter sis-teme karfl› bir tav›r gelifltirmeye yöneldi. Rotha Lintorn-Orman ad›nda bir kifliNorthhumberland Dükünün yard›mlar›yla “Britsh Fascisti”adl› bir grup kurarakk›sa zaman içinde etkili olmaya çal›flt›. Di¤er bir faflist hareket ise Yahudi Soru-nu’nu eksen alan ve Yahudilerin kitleler fleklinde katledilmesini savunan “Imperi-al Fascist League” idi. Ancak ‹ngiltere’de bu ak›m›n güçlenmesi parlak bir kariye-re sahip Oswald Mosley’in ‹flçi Partisi’nden ayr›larak 1 Ekim 1932’de “‹ngiliz Faflist-ler Birli¤i”ni kurmas›yla mümkün oldu. ‹ngiliz siyasi ortam› bu hareketin daha faz-la geliflmesine olanak tan›mad›. Hareket; ‹ngiltere ve Almanya aras›nda güç müca-delesinin yaflanmas›, büyük sermayenin bundan rahats›zl›k duymas›, 1933’ten iti-baren ekonomik flartlar›n düzelmeye bafllamas›, orta s›n›flar›n k›smen refaha ka-vuflmas› ve hareketin kendisini Hitler ve Nazizm ile özdefllefltirmesi gibi etkenler-den dolay› güç kaybetti. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan k›sa bir süre önce kamuoyunundeste¤ini önemli ölçüde yitirdi.

FransaFransa’da 1899’da kurulan “Action Française” Protestanlara (özellikle Almanlara),Yahudilere, Masonlara, ülkedeki yabanc›lara karfl› nefret politikas› gelifltirerek bukesimleri tüm kötülüklerin sorumlusu ilan etmiflti. Bu hareket 20. yüzy›l›n bafl›ndaortaya ç›kacak olan “Savaflç›lar ve Üreticiler Birli¤i” adl› faflist örgüte ilham kayna-¤› oldu. Bu örgütün lideri Georges Valois, 1920’lerden itibaren Yahudi düflmanl›¤›ve totaliter görüfllerinde yumuflamas›na ra¤men baflar›l› olamad›. 1930’larda birçokfaflist grup ortaya ç›kmakla birlikte, bu hareketler tek bir örgüt olarak birleflme ba-flar›s› gösteremedi.

PortekizPortekiz’de faflizmin iktidara gelmesi di¤er ülkelerden farkl› bir biçimde gerçeklefl-miflti. Monarflinin 1901’de devrilmesinden sonra laik ve liberal bir yönetim kurul-mufl, ancak zamanla hem soldan hem de büyük toprak sahipleri ve kilisenin yerald›¤› sa¤dan yeni yönetime sert elefltirilere yöneltilmiflti. General Gomes da Cos-ta liderli¤inde ordu ülkede demokrasi kültürü geliflme aflamas›nda iken May›s1926’da bir bildiri yay›nlayarak halktan baz› gruplar›n Lizbon üzerine yürüyüflünüsa¤lad›. General Gomes 28 May›s 1926’da gerçeklefltirilen askerî-sivil darbe sonu-cu üç kiflilik direktuvar yönetimi kurdu. Ne var ki ekonomik sorunlara çözüm bu-lamay›nca yerini General Carmona’ya b›rakt›. O da Coimbra kentinde bulunan üni-versitenin ekonomi profesörlerinden Antonio de Oliveria Salazar’› genifl yetkilerlemaliye bakanl›¤›na getirerek rejimi korumaya çal›flt›. Salazar yapt›¤› bir dizi re-formlardan sonra 1932’de baflbakanl›¤a atand›. Bir y›l sonra kendisine genifl yetki-ler içeren bir anayasa haz›rlatarak ‹talya’daki faflist rejime benzer korporatif bir dü-zen kurdu. Ülkede uzun süre devam edecek faflist bir rejimi hayata geçirdi.

Çeflitli Ülkelerde‹ki Dünya Savafl› aras›nda Balkanlar ve Do¤u Avrupa’n›n büyük bir bölümündeaskerî darbeler sonucu rejim de¤ifliklikleri yafland› ve faflist rejimler uyguland›.

Yunanistan’da 1924’ten itibaren askerî darbeler gerçeklefltirildi ve Kralc›larlaCumhuriyetçiler aras›nda sert bir mücadele yürütüldü. Kralc› ve Cumhuriyetçi su-baylar aras›nda ikiye bölünen orduda 1935’te Kral yanl›s› subaylar›n orduya ege-men olmas›yla yeni bir dönem bafllat›ld›. Sürgünde bulunan Kral ülkeye döndü.


Kral, General Metaxas’› baflbakanl›¤a atayarak dikta rejimi kurulmas›n›n önünü aç-t›. Ancak Kral›n ‹ngiliz yanl›s› olmas› bu ülkede Almanya’dakine benzer bir faflistrejimin kurulmas›n› önledi.

Bulgaristan’da Çiftçi Birli¤i Hükûmeti 9 Haziran 1923’te askerî bir darbe sonu-cu devrildi. Çiftçi Birli¤i’ne üye olanlarla komünistler aras›ndaki siyasal kopuklukdarbeyi kolaylaflt›rd›. 1931’de Dünya ekonomik bunal›m›n›n getirdi¤i çöküntü so-nucu Çiftçi Birli¤i’nden temsilcilerin de yer ald›¤› Milli Blok koalisyonu oluflturul-du. Ancak 1934’te gerçeklefltirilen yeni bir askerî darbe ile faflist rejim kuruldu veard›ndan Almanya yanl›s› bir politika izlendi.

Romanya’da faflist hareket güçlü bir kitle taban›na sahipti ve bu özelli¤iyle öneç›km›flt›. “Demir Muhaf›zlar” ad›n› tafl›yan faflist örgüt, Yahudi düflmanl›¤› ve antiko-münist tutumuyla sert bir politika izledi. ‹flledi¤i siyasal cinayetlerle halk› y›ld›rd›.

Biraz zay›f olmakla birlikte yönetimleri etkilemeye çal›flan benzer faflist hare-ketler Yugoslavya ve Arnavutluk’ta da ortaya ç›kt›.

Demokrasi kültürünün büyük darbe ald›¤› iki dünya savafl› aras›nda Macaris-tan, Çekoslovakya, Avusturya, ‹sviçre, Polonya, Litvanya, Letonya, Estonya, Hol-landa, Belçika, Norveç, Finlandiya ve Danimarka’da ›rkç› ve faflist hareketler ikti-dara gelmeye çal›flt›. ‹spanya ‹ç Savafl› k›sm›nda anlataca¤›m›z gibi bu ülkede deuzun süreli faflist diktatörlük kuruldu. Özetlemeye çal›flt›¤›m›z gibi Avrupa’da de-mokrasi düflüfle geçti ve insanl›k yeni krizle karfl›laflt›.

AVRUPA’DA STATÜKONUN BOZULMASIR.A.C. Parker’a göre Dünya Savafl› tek bir savafl de¤il, iki farkl› savafltan oluflmak-tad›r. Bunlar, Avrupa Savafl› ve Uzak Do¤u Savafl›’d›r. Sonra bu iki savafl, 1941 y›-l› Eylül ay›nda “Üçlü Pakt”›n imzalanmas›yla birleflmifl ve bir küresel savafla dönüfl-müfltür. Bu küresel savafl›n bafllang›ç noktas›n›n neresi oldu¤u sorular› ise bafll› ba-fl›na bir muammad›r. Bu muamma tarihçilerin fikirlerine ya da bak›fl aç›lar›na görede¤iflmektedir. Bu fikirlere göre savafl zaten, 1931 y›l›nda Japonlar›n Mançurya’yasald›rmas›yla 1934 y›l›nda Yugoslavya Kral›’n›n H›rvatlar taraf›nda öldürülmesiyle1936 y›l›nda Almanlar›n Versailles Bar›fl Antlaflmas›’n› bozarak Ren Bölgesi’ne ye-niden girmeleriyle ya da 1937 y›l›nda Japon ve Çin askerlerinin Marco Polo Köp-rüsü’nde karfl›l›kl› açt›klar› atefl s›ras›nda bafllam›flt›r. Her ne kadar bafllang›ç nok-tas›n›n yukar›da bahsedilen bu olaylardan hangisi oldu¤unu kestirmek zor olsa da,bütün bu olaylar›n hepsi asl›nda savafl›n kökenleridir. Dolay›s›yla savafl›n köken-lerini bilmek bafllang›ç noktas›n› bulmaya çal›flmaktan daha anlaml› ve aç›klay›c›-d›r. Bunun için de yönümüzü Avrupa, Afrika ve Uzak Do¤u’daki birtak›m farkl›olaylara çevirmemiz gerekmektedir.

Almanya’n›n Versailles Bar›fl Antlaflmas›’n› Bozma Çabalar›Daha önce aç›klamaya çal›flt›¤›m›z gibi Weimar Cumhuriyeti’nin 1929 Büyük Eko-nomik Buhran ile birlikte iyden iyiye çökmesinden sonra 1933 y›l›nda Hitler ikti-dara gelmiflti. Hitler, 1925 y›l›nda yay›nlad›¤› “Mein Kampf” (Kavgam) isimli kita-b›nda Versailles Bar›fl Antlaflmas›’n›n öngördü¤ü statükoyu bozmak ve Alman ›rk›-na dayal› büyük bir imparatorluk kurmak için genifl bir program haz›rlam›flt›. Ül-kenin askerî gücünün zay›f olmas› nedeniyle üç aflamaya bölünen program flu fle-kildeydi: ‹lk aflamada Almanya’n›n yeniden silahland›r›lmas›na, Versailles’in yasak-lad›¤› zorunlu askerli¤in geri getirilerek Orta ve Do¤u Avrupa’da yeni bölgelerinelde edilmesine çal›flmakt›. ‹lk aflamada Hitler, bir yaflam alan› oluflturmaya çal›flt›.Bununla birlikte bu istek ülkenin d›fl›nda yaflayan Almanlar› ülke s›n›rlar› içine al-


may› yani “Tek Millet-Tek Devlet” (Ein Volk, Ein Reich) idealini de amaçl›yordu.‹kinci aflamada ise buna paralel olarak Sovyetler Birli¤i’nin Avrupa’daki toprakla-r›n›n iflgali gerçeklefltirilecek ve burada elde edilen yaflam alan›n›n sömürülmesi-nin önü aç›lacakt›. Hitler kitab›nda flöyle diyordu: “Bu çarelerden biri, yeni toprak-lar elde etmek ve her y›l artan nüfusu bu yeni topraklara yerlefltirmek suretiyle mil-letin kendi geçimini kendisinin sa¤lamas›na çal›flmakt›r.” Böyle bir yaflam alan›oluflturulduktan sonra ve ülke ekonomik aç›dan kendine gelerek toparland›ktansonra üçüncü aflamada ABD’ye karfl› bir savaflla küresel üstünlük ele geçirilmeyeçal›fl›lacakt›.

Bu üçlü plan›n gerçekleflmesi, otokratik yönetime, silahlara ve müttefiklere ih-tiyaç duymaktayd›. Fark edildi¤i gibi amaçlar sald›rgand›. Dolay›s›yla onlara ulafl-mak için ülke içerisinde bir ortam haz›rlanmas› gerekti¤inde yine bu üslup kulla-n›ld›. Bu ba¤lamda Hitler, amaçlar›na hizmet etmedi¤ine inand›¤› siyasi yelpazeninsa¤›nda ve solunda yer alan kiflileri ve siyasi partileri tasfiye etti. Ülkedeki Mark-sistler hapishanelere gönderildi ve partileri kapat›ld›. Grev hakk› yasakland› vesendikalar da ortadan kald›r›ld›. Polis kuvvetinin ele geçirilmesiyle de muhalif ci-nayetler ifllenmifl ya da onlara fiziksel fliddet uygulanm›fl ve tutuklanm›fllard›. Ayr›-ca kiliselere sald›r›ld› ve üniversitelerde de tasfiyeler bafllat›ld›. Ülke içindeki bubask›yla birlikte Hitler, nasyonal sosyalist yönetimini güçlendirdi. Ard›ndan da tümdikkatini yaflam alan› plan›n›n engelleyen Versailles Bar›fl Antlaflmas›’n›n bozulma-s›na verdi.

Hitler’in antlaflman›n bozulmas›na yönelik att›¤› ilk ad›m, 1934 y›l›nda Avustur-ya’daki Nazileri kullanarak bu ülkenin ilhak edilmesine (Anschluss/birleflme) girifl-mesiydi. Ancak Avusturya’daki Nazilerin 25 Temmuz 1934 tarihinde gerçeklefltir-dikleri hükûmet darbesi giriflimi baflar›s›zl›kla sonuçlan›nca bu birleflme gerçeklefl-medi.

Fakat Hitler, temel hedeflerini gerçeklefltirmek için çabalar›ndan vazgeçmedi.Kömür zengini Saar bölgesi, burada yap›lan plebisit sonucu 1 Mart 1935 tarihindeAlman s›n›rlar›na dâhil oldu. Böylece Alman silah endüstrisi do¤al kaynaklara ulafl-ma imkân› bulmufltu. Ard›ndan Hitler, silahlanma yönündeki k›s›tlamalar›n kald›-r›lmas› ve büyük bir silah endüstrisinin inflas› için ekonomik olanaklar› seferber et-me karar› ald›. Zaten 1933 y›l›n›n Ekim ay›nda Silahs›zlanma Konferans›’ndan veMilletler Cemiyeti’nden çekilen, ordunun kapasitesini artt›raca¤›n› ilan eden, gemive sivil havac›l›k ad› alt›nda uçak üretimini bafllatan Hitler, 16 Mart 1935 tarihindeAlman halk›na yay›nlad›¤› demecinde, Almanya’ya dayat›lan silahlanma k›s›tlama-s›n› tan›mad›¤›n› ifade etti. Alman Hükûmeti de “Alman Reich’›n›n bütünlü¤ünükorumak”, Almanya’ya karfl› “uluslararas› sayg›y› sa¤lamak” ve genel bar›fl› garan-ti alt›na almak amaçlar›yla Versailles’da kald›r›lan zorunlu askerlik sistemini getir-di¤ini aç›klad›. Aç›klaman›n yap›ld›¤› gün ç›kart›lan bir yasayla da Alman OrdusuTeflkilat›’nda önemli de¤ifliklikler yap›ld›. Buna göre ordunun kapasitesi 550.000’eç›kar›ld›. Hitler’in buradaki gerekçesi ise antlaflmada hükme ba¤lanm›fl olmas›nara¤men di¤er devletlerin silahs›zlanma sürecinde bu yönde ad›mlar atmamas› veyükselen Alman tehdidine karfl› savunma güçlerini artt›rm›fl olmas›yd›. Hitler, Ey-lül 1936’da da tam bir savafl ekonomisi öngören “Dört Y›ll›k Plan›” yönetmesi içinMareflal Göring’i görevlendirdi. Böylece Almanya, Versailles Bar›fl Antlaflmas›’n›nen önemli hükümlerinden biri olan silahs›zland›rma hükmünü tek tarafl› olarakfeshetti ve statükonun bozulmas› yönünde önemli bir ad›m att›. Almanya’n›n bu si-lahlanma politikas›, ‹ngiltere ve Fransa’y› endiflelendirmifl ise de bu ülkeler bu ko-nuda etkin önlemler alamad›lar.


25 Temmuz 1934 tarihindeAvusturya polisi üniformas›giymifl bir grup Nazi,Viyana’daki baflbakanl›kbinas›na girerek BaflbakanDollfuss’ü öldürdü veNazilerin iktidar› ele alm›floldu¤unu ilan etti. San›ld›¤›gibi güçlü olmayan buhareket, hükûmet güçleritaraf›ndan k›sa süredebast›r›ld› ve darbe giriflimdebulunan Naziler tutukland›.Tutuklananlar aras›ndabulunan ve Baflbakan›öldüren Otto Planetta idamsehpas›nda Hitler’iselamlam›flt›.

Ard›ndan gelen süreçte Versailles Bar›fl Antlaflmas›’n› ortadan kald›rmaya karar-l› olan Alman Hükûmeti, 7 Mart 1936 tarihinde antlaflmayla birlikte askerden ar›n-d›r›lm›fl bir bölge olan Ren’e (Rhineland) asker gönderdi. Hitler için bu bölgeönemliydi. Çünkü bölge, kömür madenlerinin bulundu¤u Saar bölgesinin korun-mas›na olanak sa¤l›yordu. ‹flgalin ard›ndan Fransa, Hitler’in bu eylemine karfl›l›kvermek istemiflse de bu durumu kabul etmek zorunda kalm›flt›.

Hat›rlanaca¤› gibi Hitler, yaflam alanlar› ve tek devlet ideali için Orta Avrupa’y›da hedef göstermifl, Avusturya’da baflar›s›z bir darbe giriflimi g

Documents

S‹YAS‹ TAR‹H-II - Aofdestekmerkezi · 2019. 3. 29. · Siyasi Tarih, Uluslararas› ‹liﬂkiler disiplininin vazgeçilmez bir parças›d›r. Baﬂta devletler olmak üzere,