Buchmacherei ve Schwrmerei karsnda Kant

PAGE 7

Kant rkten l:Saplant - Ynsz Okuma - Popler Yaynclk (Schwrmerei - Lesesucht - Buchmacherei)* Hasan nal Nalbantolu**Eski ve sadk rencisi Ludwig Ernst Borowskinin lkelerinde zellikle orta snflar arasnda nerdeyse salgna dnm yeni bir moda hakkndaki grn renme istei zerine Immanuel Kantn 6-22 Mart 1790 tarihlerinde kaleme ald yant, ynsz okumann sakncalar hakknda yal filozofun ne dnd konusunda bizlere bir fikir verir. Yazmzdaki tartmay tetikleyen metinlerden biri de ite bu mektup. Tartmann bir baka ayan ise Kantn daha sonralar tarihte kaleme ald ve 1798de Knigsbergde kitapk olarak yaynlanan alayc iki mektup da oluturuyor. Bir bakma Kantn retisine kartlarn da hamisi ve snrl bir felsefeci olarak da dnebileceimiz, zamann popler seri kitap yaynclarndan Friedrich Nicolai hakknda kaleme alnan kamuya ak bu iki mektubu Kantn Borowskiye cevab mektubuyla birlikte ele aldmzda, karmza gnmzde yaygn sahte-kltr (Halbbildung) ile onu besleyen kltr-, zellikle de kitap endstrisinin onsekizinci yzyldaki kkenleri hakknda baz ilgin tanlarda bulunabileceimizi dnyorum. tiraf edeyim, daha o zamanda Kantn ne denli uzak grl olduunu takdir etmemek elde deil.yi ho da, ne okunursa okunsun okuryazarln artna da bal olarak ok okuma alkanlnn her toplum, zelde de kendi toplumumuzda yaylmasnn ne zarar var ki? diye sorulacaktr kukusuz. Bu olas soruya ek olarak, szgelimi Fato-Basri ya da Gngrmler yoluyla okumay renip de ardndan muhayyilesinin genilemesini tekrar tekrar okuduu Jules Verne evirilerine, imdiki alan sosyoloji ve felsefeye ilgisini ise lise yllarnda tant, (o gn ve ya iin ne denli eksik ve yanl anlam olursa olsun) Sartre, Camus ve Kafka gibilerine borlu olan birileri dnldnde byle bir yaz dpedz anlamsz olmal herhalde. stelik, TV ve teki magazin medyasnn grsel arlkl hoyrat saldrsyla yeni bir tr cahillemeye itilen, bilgisayar oyunlu, resimli cep telefonlu gen kuaklarn toplam okur-yazar nfus iinde gittike artan oran dnldnde, u kitap okuyan kck kesime ynsz diye yklenmek hem hakszlk hem de abesle itigalden baka bir ey deil mi? Ama durum bu denli basit mi acaba?Sahi ok okumann hikmeti ne olsa gerek, eer sz konusu bu insan etkinliinin ille de bir hikmet barndrmas gerekiyorsa? Bir an iin ocukluk ve erken genlik okumalarnn yetimemizdeki kuku gtrmez katk payn bir yana brakarak, gnmzde ortalama orta snf yetikinlerinin, fazla okumaktan muztarip entel-dantel taifenin bile neleri nasl okuduuna ve nasl anladna bir gz atarsak, acaba nasl bir manzarayla karlarz dersiniz?Okunanlarn ne olduunu bir an dndmzde, ilk elde akla gelenler yalnzca lkemizde de bir zamanlar popler olmu gzel konuarak etkileme sanat (Dale Carnegie) trnden retorikler ya da tanrlarn arabalar zerine zrvalklardan ya da, ne bileyim, imdiki kendine yardm(self-help), iyi grnme ve keyi dnme sanat, reiki ve yoga, merhamet ve sevgi edebiyat yapan yaynlardan olumuyor. Bunlarn yannda bir de bol promosyonlu kalem mhendislii rn edebiyat eserleri ya da ciddi felsefi ve bilimsel yazndan devirme bayal yazar ve yaync kurnazlyla orantl Kitsch versiyonlar var (doksan dakikada nasl Foucaultyu renip orda burda bakalarn etkilemeyi bizlere acayip hzl reten aheserler bu arada akla gelsin). Grld kadaryla, zellikle gnmzn best seller izleyicilerini bildik cazibeli balklara eken ey, yalnzca modern bireyin i boluu ile iinde yzd a skntsnn srekli besledii istikrarszl ve sabrszl deil ki kitap piyasasnn talep boyutunu bu oluturur, ayn zamanda da kitap endstrisinin, her eyde olduu gibi okuduunda da sabrsz potansiyel okur kitlesinin bu gibi zelliklerini smren bir arzda bulunuyor olmas. Daha da nemlisi, her arzn kendi talebini douracan savlayan Say Yasasn dorularcasna, reklmlar yoluyla okur beeni ve beklentilerinin de bu trden yaynlar satn aldrtacak ynde biimlendirildiine oktandr tank oluyoruz.Farkl tarihsel-kltrel koullarna karn, Kantn gnnde zellikle orta snflar arasnda yaygn o ynsz her eyi okuma lgnlyla gnmzdeki durum arasnda bir benzerlikten sz etmek mmkn grnyor. Hi kukusuz okur-yazarlk her iki durumda da olmazsa olmaz ortak payda. imdilerde oran bir lde azalm olsa, gene her iki durumda da orta-snf, kentsoylu konumu arlkl. Ama burada asl alt izilmesi gereken u: geni bir tayf oluturan ve toplumsal konumu gerei Angst ve skntnn ar basks altnda ynszleen okur kitlelerinin bellei zerinde kalc iz brakmadan ekip giden, bir anlamda sabun kp, hatta Kitschlii ciddiyet kisvesi altnda daha da bir saklanan bu trden yaynlar modern bireyin ruhsal boluunu gene bolukla doldurmaktan te fazla bir ie yaramyorlar. Popler olsun ya da ciddi havalar estirsin, sz konusu yaynlar ve onlar yaynlayan evrelerin, toplumda zaten varolan, ou bireyin de bile bile ldes teslim olduu ruh sklerozuna katkda bulunduklar bile ne srlebilir. Bir rnek vermek gerekirse, Kantn zaman dnldnde de benzer bir ynsz okuma iptilasna (Lesesucht), hatta diyebilirim ki kitapke bir kaknla katkda bulunan etkenler arasnda, ou kiiyi etkisi altna alm bulunan onca edebiyat rneinin, bu arada sorumsuzca bo zgrlk Sturm und Drang akmnn azmsanamayacak katkda bulunduunu gryoruz. Bu akma aada yeniden dneceim. Aslnda ciddi dnrler ynsz, dank okuma karsnda duyduklar kukuyu ok eskiden beri dile getirmekten kanmamlardr. rnein Romada Neron dneminin nl stoac filozofu Seneca (5 BC - 65 AD) dostu Luciliusa yazd mektuplarndan birinde ayn kukuyu yle ifade eder:

Burada kitap [gerekte tomar; HN] yok diye yaknyorsun ya, aslnda insann ne kadar kitab olduu deil, ne kadar iyi kitab olduu nemli. Belli kitaplar okumak yararldr ya, eitli kitap okumaksa elencelidir sade. Amacna varmak isteyen kii bir tek yolda yrmeli, eitli yollarda dolamak olmaz: bu ilerlemek deil, yolunu armak olur.

Ama biz asl dnelim daha yakn bir dneme, Kantn yaad gnlere. nceki bir yazmda zgl tek bir rnek stnden dikkatleri ekmeye altm gibi, tm masumiyetine karn sakncalarna ayk olmak ama srf bu masumiyeti nedeniyle de kaplanlarn hevesini krmadan doru ve kapsaml bir pedagojiyle aydnlanma ynne evirmek gerektiinin alt Kant tarafndan zellikle izilen bu hedefsiz okuma iptilas ya da lgnl diyelim- gerekte daha geni ve zamanla emsiyesi altnda her yne kayabilen (yani, ynsz) bir sr eilimin topland bir toplumsal olgunun trleri arasnda saylmal: her dnemde, hatta ayn dnem iinde bile farkl renklerde, sonunda da tek bir rengin, grinin deiik tonlarn tayan eitli giysilerle ikide bir karmza kan o geni olgu da Schwrmerei.Bir Schwrmerei tr: LesesuchtPeki, u Schwrmerei dedikleri ne menem bir ey ki, Kantn zamannda bir ok tezahr yannda, zellikle okumu burjuvalar arasnda okuma bamll (Lesesucht) olarak da ortaya kyor?

Schwrmerei szcnn kk aratrldnda, krsal anlaml olup, ar kovan ya da oulu omaklandnda hayvancazlarn delirip her yne salarak nne gelen her eyin bana mesi demektir. Martin Luther hem Katolik kilisesi hem de kendisinden daha kktenci dinsel ular hakknda u papa yanllaryla saplantl yobazlar (beide papisten und schwermer) ifadesini kullandnda, zellikle schwermer szcyle ar bulutuna benzer, her tarikatten insanlarn oluturduu bu ikinci grubu szde inan ve pratiklerinde asla iflah olmaz mfrit sapknlar olarak nitelemekteydi. Schwrmerei szc zamanla dinsel olsun olmasn her trden gz dnm coku, fanatik saplant ve banazlk ya da ar mistik sapknlk hlini betimleyen emsiye bir terim olarak yerleti. ngilizce evirilerde kullanlan fanaticism, zealotry, enthusiasm ve exaltation, hatta mysticism szckleri bugn bile Schwrmerei szcn tam karlayamad gibi yanltc da olabiliyor. Anlam tayf fazlasyla geni byle bir szc dilimize evirmek gerektiinde, saplantllk, haylperestlik, bohu (ya da bocoku), hatta kaklk ya da gnmz sokak Trkesiyle uukkaklk, syrtklk ya da saptmlk, kafay yemilik gibi ifadeler bir lde karlk gelebilir. Buradaki esas vurgu, kiinin kapld yaam tarzna zg pratiklerin mfritce, nerdeyse marazi bir hastalk derecesinde izleniyor olmasdr. Yalnz, unutmayalm ki gnmzde toplumumuz dahil bu durumun benzerlerini gzlemlediimiz bir ok lkede, Lutherin zamannda olmayan, hatt Romantik dnemde bile tam kk salmam bir psikolojik insan kurgusuyla kar karyayz. stne stlk, d gereklerle ba edemeyen, byle bir hesaplamaya gc yetmeyen, ama tm kifayetsizliine ramen ar muhteris bir insan tipidir gnmzde sz konusu olan. Byle bir tipin hayal meyal farknda olduu kendi aczini amak amacyla, toplumdaki snfsal, kltrel, vb. konumuna uyar u ya da bu trden bir modern Schwrmerei dalgasna yaamnn kritik dnemlerinde kaplp gitmesi ok sk raslanan bir durumdur. Hele tuzu kuru ama srekli sklan gnmz burjuva okumular iin durum haydi haydi byle.

Tm renkleriyle Schwrmerei dalgasnn tekinsizlii karsnda duyulan derin bir kuku Kantn hemen btn olgun dnem eserlerine sinmi gibi grnyor. stelik Kantn hem sadk rencilerinden felsefeci hekim Marcus Herzle hem de Herzin Berlindeki dersleri yoluyla dnrn felsefesine ynelen, bir miktar popler felsefeciler (Popularphilosophen) denilen kavimden saylsa da Schwrmerei ve onun trlerinden philosophische Schwrmerei yoluyla insanlara bulaan deh salgn (Genieseuche) karsnda kendisiyle ayn tutumu paylaan Johann Erich Biesterle srdrd mektuplama, bu ynszlemeyle nasl mcadele edilecei konusunda filozofumuzun hangi nlemleri dndne dair bizlere ipular salyor.

Bireylerin kendi ilerine gerken bohuya kaplarak geni toplumsal tayfl bu datma ve ar uukluk hlinin renklerinden birine brnlerine kar Kantn taknd tutuma onun erken yazmalarnda bile rastlyoruz. Bunlarn arasnda, rnein, 1790 ylnda Estetik Yarggcnn Eletirisi (Kritik der Urteilskraft) balkl nc Eletirisi yannda tam da bu konuda sonradan ber Schwrmerei und die Mittel dagegen balyla yaynlanacak, Mart 1790da Ludwig Ernst Borowskiye cevaben kaleme ald bir mektubu bulunuyor. Ge dneminde yaynlad Anthropologie in pragmatischer Hinsichtinde (1798) yazdklar da ayn dorultuda deerlendirmelerle dolu. Hayattayken yaynlanan son kitab Pedagojide (Pdagogik; 1803) ise dnrmzn bir ruh hekimi (Seelenarzt) sfatyla bu gibi salgnlar karsnda erken yatan ne gibi terbiyevi nlemlerin en iyi hangi yollarla verilmesi gerektii konusunda ar duru aklamalar getirdiine tank oluyoruzyle grnyor ki, Kantn bu snrlar belirsiz, bulank toplumsal modaya iyice kafay taknn doruk noktas 1790 ve onu izleyen yllar. lgin bir raslant olarak, Kantn kk haylperest hanm (die kleine Schwrmerin) olarak niteleyecei Maria von Herbertin ilk mektubunun da (Austos 1791) bu dnemde Kanta ulatn gzlemliyoruz. Bu yaz erevesinde benim asl zerinde duracam ilk metin, bata da deindiim, ilk rencilerinden ve gvendii arkada Ludwig Ernst Borowskinin 6 Mart 1790 tarihli mektubuna yant olarak 6-22 Mart 1790 tarihlerinde kaleme ald mektubu. Kant mektubunda o sralarda baz toplum kesimlerini saran yaygn ama ynsz ve yzeysel okuma bamllndan (Lesesucht) duyduu rahatszl dile getirirken, bu dalgay bir Schwrmerei olarak nitelendirmekten kanmyor.Kant bir tr hekimmicesine (Seelenarzt) kaleme ald Borowskiye yantnda yakn gemite lkeyi vuran salgn bir hastala benzettii, uukkak, bohu ykl ve de arlkla zenti bu dalgaya (berhandnehmenden Schwrmerei) kaplanlar ve nelere kapldklar hakknda yle bir tehisde bulunur: Hali vakti yerinde olup da moday izleyenler, kendi sezgilerini youn ve kapsaml inceleme ve aratrmann dikenli yollarna girme zahmetine katlananlarn sezgilerine stn olmasa bile denk tutmak iddiasnda olduklarndan, kitap incelemeleri ve zetleriyle yetinme kolaylna kaarak, bilimsel almalarn aslan payna yzeysel bir biimde konmaya alrlar. Lf ebesi cehalet ile ciddi bilim arasndaki ayan beyan fark bulandrmak bu gibilerin iine pek bir gelir; bunun da en kolay yolu sadece uar kaar olaslklar olmaktan teye gitmeyen kavranamaz eyleri.....ordan burdan toplayp olgularmcasna ciddi doa bilimcisinin nne koymaktr, sanki o da bunlar aklamaya mecburmu gibi. Ayn pasajn orijinalinde ve mektubun kalan ksmnda Kantn getirdii olumsuz rnekler ise szgelimi gnmzde televizyonlarmzdaki mistik ovlar, falclk, rya yorumlar, medyumlar, uzaydan sesler vb. trnden samalklarla ilgin benzerlikler gstermekte. Dahas, yaamlarndaki boluu kolay yoldan gene bolukla doldurmaya hevesli okumu modern schwermer kesimler sayesinde best-seller listelerine giriveren frtnal, ifreli, komplo teorili bir ok kitapta da ayn eilimi gzlyoruz. Burada gizlenen tehlike, sz konusu popler yaynlardaki kurgularn izofreni snrlarnda dolaan bir ok schwermerin kafasnda gereklikle kartrlma olasl. Gereklikle kurgu arasndaki ayrmn bu yolla bulanmaya balamasnda Kantn gnnde adna Buchmacherei dedikleri, imdilerde de derindeki tedirginliklere, korkulara ve benzer gdleri tetikleyen popler yaynclk rneklerinin katk pay hi de az olmasa gerek. Aada deineceimiz zere, Kantn zamannn popler yaynclarndan birine kamuoyu nnde ynelttii zehirli alay da bir lde o gnlere zg benzer bir tehlikeye dikkatleri ekiyordu. Yukardaki noktaya dnecek olursak, Kantn gznde bu uukkaklarn ve onlardan arpalanan sahtekrlarn oyunu da belirli bir bilinemezlik zerinden iler. Olgular masa stne serilir ve ciddi doa aratrcsna (Naturforscher) haydi bakalm! diye iaret edilirken bu olgular aslnda var m yok mu sorgulamak bu kaknlarn ve hele arpalananlarn iine hi gelmez. Naslsa ciddi her aratrmacnn bildiklerini renmeye almak da kendini skya sokmak olacandan, hemen iin ucuzuna kalr. Ne bizzat kendilerinin ne de kendilerini eit tutma creti gsterdikleri ciddi aratrmacnn aklama getiremedii durumlarda da, byleleri garip olaylar hakknda hemen bol keseden ahkm kesme zgrlne kendilerinde hak grrler. Bu yolla balayan sz konusu lgnln giderek bir salgn gibi sradan insanlara da bulatna dikkatleri ekiyor Kant.zetle, kiiye kendini ifade etme zgrlnn tannmad tm baskc ortamlarda olduu gibi zamannn Prusyasnda da alternatif yokluu ya da azlndan kiilerin ksmen kr aray sonucu ksmen de zentiyle moda olarak iine savrulduklar, ncelikle de orta snflar sararak ok eitli biimlerde tezahr eden Schwrmerei bulutundan Kant hi mi hi holanmamaktadr. Snrlar belirsiz bu tehlikeli (gefahrliche) toplumsal olgu onun bir ok eser ve mektubu yannda yaamnn son yllarnda yaymlad Anthropologiesinde de bireyin kendi psikolojik yapsndan gelen bir gry d glere atfetmesi eklinde tezahr eden, nerdeyse bir ruh hastal imiesine tartlmaktadr (Borowskiye yazd, yukarda amladmz mektubunu hatrlayalm). Kez, 1792 yaznda Prens Alexander von Beloselskyye gnderdii bir mektupta da bylesine kaptrmann szmona us peinde koarak da (qui cum ratione insaniunt) ortaya ktn, bylece usu da kendi ynszlne alet etme tehlikesi yarattn okumaktayz. Kanta gre bu denli bir yzeysellik iinde srdrlen bir okuma, anlamay tam bir lgnla dntrmekle kalmamakta, fikirleri de (Ideen) salkl herhangi bir kafann kavramakta zorlanaca yerlere ekmektedir.

Franszlarnkiyle karlatrldnda, kendi lkesindeki yetikin st burjuvalarn kapld, ktphne mdavimlii, roman ve romantik dram okuma iptilasnda daha zevksiz ve salksz bir yan gzlemleyen Kanta gre bu dilettantizm hastalnn tek ilac, ynsz okuma hevesinin gene de krlmayp, kl krk yaran programl bir eitim yoluyla kiilerde amal klnmaya allmasdr. Bylece hem yzeysel okbilmiliin anna ot tkanm olacak, hem de iyi yetimi her insan acelecilikten uzak bir ruhla kendi anlama yetisini en doru gelitirecek okumalar tekilerden ayrt etmesini bilecek, bundan da gerek bir haz alacaktr.

Kant, salksz saplantlara denlerin ciddi bilim insan nne srdkleri temelsiz argmanlar ince elek sk doku rtmeye almaya abalamann da akln izinde olanlarn tenezzl etmemesi gereken bir yanl olduunu, stelik de saplantl kafalar karsnda baarya ulamann olanakszln vurgulayarak yle noktalyor mektubunu: Byle bir lgnlk karsnda yaplacak tek ey onu aalayan bir sessizlik iine girmektir. Yeni budalalklarn yolu alana dek bu gibi hareketlenmelerin ahlki alandaki mr ksadr [nasl olsa]. Balarda deindiim yazmda, dnrn tm temkinliliine karn Kantn eserlerinin bile bu toplumsal-kltrel dalgalanmadan korunamadn yazmalarndan rneklerle gstermeye almtm. Hem Kantla mektuplaanlarn verdikleri rneklerde hem de mektuplarnda Kantdan medet uman Maria von Herbertin acl rneinde bu durum akca ortaya kyor. Bu ise Kantn bireylerde yerlemesini arzulad aydnlanma ideallerine tmyle ters den, doal olarak da yal filozofu rkten bir durum.

Bu arada deinmeden gemeyelim, ayn toplumsal dalgalann bir de zamannn salgn iinde okuyan kadnlar ilgilendiren bir cephesi de vardr. Maria von Herbert olay Kantn gznde kapandktan sonra bile, 1796da Avusturyada Wrzburg kentinde yaayan biri felsefeci iki Benedictine papazndan ald mektuplardan anlald kadaryla, Katolik gney Almanya ve Avusturyada Salzburg gibi yrelerdeki sansre karn Kant izleyip okuyan gruplar bulunduu, bunun da hatr saylr bir orann kadnlarn oluturduu anlalyor. rnein, eski rencilerinden felsefeci Matern Reu 1 Nisan 1796 tarihli mektubunda Wrzburg ve evresinde Kantn sisteminin kartlar arasnda bile onun fikirlerine dknln had safhada olduunu, Kantn Prusya kralnn da izniyle Fransaya yasakoyucu ve bar hamisi sfatyla davet edildii haberini (!) gazetelerde okuyan nice hanmn da ayn sele kapldn yazdktan sonra, bu durumun kendisine bile yaradn, nk artk eskiye gre ok daha fazla sayda hanmefendinin onu dosta selmladklarn eklemeden edemiyor. Ayn yln 2 Ekiminde yazan Conrad Stang da hem Avusturya hem de gney Almanyada yasak olmasna karn, Kantn zellikle din zerine yazlarnn kaak bask elden ele dolatn, erkek okurlar arasndaki muhaliflerine ramen eletirel felsefesinin (die kritische Philosophie) de zellikle kadnlar arasnda epey rabet grdne dikkat ekerek yle yazyor: Gen hanmlar ve kadnlarn ne byk bir cokuyla sisteminize kapldklarn, hakknda (!) renmek iin ne denli hevesli olduklarn tahmin edemezsiniz. Burada, Wrzburgda sisteminizi tekilerden daha iyi bildiklerini gstermek uruna birbirileriyle yaran hanmlarn oluturduu nice salon grubu (Frauenzimmergesellschaften) var. Sohbetlerin en favori konusu da bu. Evet, alacak ey ama, hanmlar kendilerini pratik felsefeyle de snrlandrmayarak, sisteminizin teorik ksmna bile girmekteler.

Ksaca deindiimiz gibi, onsekizinci yzyla zg Schwrmerei dalgasna yeni renkler kazandran bir dier nemli etken de, o srada Alman topraklarnda boy atan ve ncleri arasnda Friedrich Heinrich Jacobi ile Johann Georg Hamann ve Kantn sonradan aras alan rencilerinden Johann Gottfried Herderin de bulunduu 1780lerin ozans Sturm und Drang akmdr. Despotik siyas koullar karsnda kulluktan kamam bireyin kendi aresizliini bir ka olarak ie ekilile telfi etmeye abalamas diye de yorumlayabileceimiz, sonsuz bir nesnellik karsna gene dipsiz, sonsuz ve ynsz bir znellii dikip de iirilmi duygulara yaygn bir ncellik tanyarak deh saplantsna yol aan bu akmn zaten lkede deiik klklarda hep varolagelmi Schwrmerei sisine katks hi de az olmamtr. Sonunda Kantn da sabrn tararak Dnmede ynelim ne demektir? (Was heit: sich im Denken orientiren?) balkl yazsndaki tepkisine yol aacak lde felsefe iine de szm bir akmdr bu. Gnmzn okuma sabrndan yoksun Schwrmerlerine de epey skc gelecek ar duru bir usla, bilmek, grev edinmek ve ummak yolunda felsefe yapan Kantn, aydnlanma idealleri gerei, yaamn hemen her alannda her trden Schwrmerei karsnda srekli tetikte olduu, stelik kendi eletirel felsefesinin felsefenin sava meydanna (Kampfplatz) ebed bar getirdiini sonradan iln ettii de hatrlanrsa, onun neden bu salgna ve onu besleyen odaklara dmanca yaklat daha iyi anlalacaktr.

Oysa Kant nl Aydnlanma Nedir(Was ist Aufklrung?,1784) balkl ksa yazsnda anahatlaryla ve Marcus Herze gnderdii 7 Nisan 1786 tarihli mektupda poz kesen esinlenmi uukkaklk (Eine affectierte Genieschwrmerei) olarak niteledii, Jacobi-Mendelssohn arasnda geen panteizm atmasn (dolaysyla onun yol at deh salgnn [Geniesuche]), bu vesileyle eski rencisi Herderi boy hedefi yapt Dnmede ynelim ne demektir? (Was heit: Sich im Denken orientiren?, 1786) yazsnda bir gzel eletirirken, aydnlanmann kiinin gnbegn bamsz dnme abas iinde olmas, bunu kolaylatrmak iin uygun bir pedagojinin gereklilii zerinde de duruyordu. Berlinische Monatsschriftte yaynlanan bu yazlardan zellikle ikincisi, Dnmede ynelim ne demektir? bu hususda belirsizlie yer brakmayan u gibi pasajlar sergilemektedir:Bamsz dnmek kendi iine (yani kendi usuna) bakmak, hakikatin en yce ketan orada aramaktr; her zaman bamsz dnmektir aydnlanma. Aydnlanmay ok bilmekle, bilgililikle ayn ey sananlarn dndkleri tersine, bu aba kiinin bilisel gcnn daha az sarfn gerektirir; nk aydnlanma u olumsuz ilkede sakldr: fazlasyla bilgilenmi olanlar ou durumda bu bilgiyle ne yaplacau konusunda en az aydnlanm kiilerdir. Kiinin usunu kullanmas basite kendisine u soruyu yneltmekten ibarettir: ne zamanki bir eyin kabulu bir biimde isteniliyorsa kiinin usu bu kabul ynnde dntrlebiliyor mu [yoksa us buna direniyor mu] ya da kabul edilenden kan kural insann usunu yneten genelgeer bir ilkeye dnebiliyor mu? Herkes bunu kendinde snayabilir; bu gerekletirildiinde de her trden batl inan ve fanatizm hemen ortadan silinecektir, hem de kii bunlar objektif temellerden hareketle rtecek yeterli bilgiye o anda sahip deilse bile. nk onun yapt tek ey usun kendini korumasnn temel ilkesini harekete geiriyor oluudur. Dolaysyla, [uygun] eitim yoluyla aydnlanmann temellerini bireylerde atmak kolaydr; yeter ki gen beyinler byle dnmeye erkenden altrlsnlar. Buna karn tm bir [tarihsel] dnemin aydnlatlmas uzun bir sre gerektirir; nk byle bir eitime engel olan ya da uygulanmasn geciktiren bir sr d engel vardr.

Lesesuchtun kurnaz besleyicisi: Buchmacherei imdi gelelim sorunun br yzne: Ciddi emek eseri, gz nuru eserleri yaynladklar srece Kantn kitap basanlara diyecei bir eyi olmayacan herhalde hepimiz teslim ederiz.. Kanta uzundur satamas yannda teki Kant felsefesi muhaliflerine de kendi yaynevinde kucak aan, bu arada hiciv yazarl yannda ampirisist eilimli bir aydnlanma felsefecisi de olan Friedrich Nicolaiye kamu oyuna ak bir polemik mektubuyla yant vermeye Kant iten ey salt Nicolain poplerlik peinde olmas deildi herhalde. Kant her iki mektubu da ince alayla bezeli zehirli bir dille kaleme almaya zorlayan esas neden, Nicolain onca yzeysel ve popler kitap basp durmak faaliyetine ek olarak, Kritik der reinen Vernunftla gln despotizm diye alay eden hicivli yazlar, barda taran son damla olarak da, lp gitmi bir tutucu ve kaltsal soyluluk haklarnn mdafii Justus Mserin (1720-1794) eserleri iinde Kanta saldran bitmemi bir yaz fragmann da yaymlamas gsterilebilir.Ama Kant kendi pratik felsefesi gerei, saldrsnda bile kar tarafn hakkn vermeyi de biliyor. zellikle ilk mektubunda basn zgrln ak ak savunmas bunun en iyi gstergesi. Kamuya akl da ayn erevede dnlebilecek bu mektuplardan ilkinin Kantn toplum szlemesine ilikin idealini bir kez daha dile getirmesine, bu arada da Mser ve yayncs Nicolainin savunur grnd ampirik hukuk retisinin (empirische Rechtslehre) teorik balonunu (luftige Theorie) parodi yoluyla patlatmasna karn, ikinci mektubunda kamunun alannda iletiimin nemli bir bileeni olan yazm ve yayn etkinliinin giderek ticarilemesi karsndaki konumunu sert bir dille sergilediini gzlemliyoruz. Yazmzn bu son ksmnn odaklanaca mektup da bu ikincisi olacak.

Kitap yaynlamak hi kukusuz ilerlemi her kltrn nemli bir sektrdr. Netekim Kantn kendisi de mektubunda ist kein unbedeutender Erwerbszweig in einem der Cultur ifadesiyle bu gerein altn izmektedir. Bundan da, Kantn ilerlemi her kltrde okuma (die Leserei) arzusunu genel ve vazgeilmez bir gereksinme olarak grdn tahmin etmek g deil.

Ama, diye sorar Kant, bir lkede bu sanayi dalnda (Dieser Theil der Industrie) i tutan uyank bir yaync, kamunun beenisini (Geschmck des Publicum) iyi koklayarak byle bir ii fabrika usul yrtyor, bundan da beklenmedik (haksz) kazanlar salyorsa buna ne demeli? stne stlk, byle bir yaync pazara arzettii maln (yaynn) ierikte tutarllk ve deerini (inneren Gehalt undWerth) hi tartmadan, srf kazan gdsyle yalnzca o anki kitap pazarna egemen modalara (Liebhaberei) prim veriyor, itibar ediyorsa ne olacak?Kantn ince ve zehirli bir alayla bezeli tartmas yle srer: Doaldr ki, bunlar bilerek seri yaynclk yapan biri (ein erfahrner Kenner der Buchmacherei) hevesli, kalemi kvrak yazarlarn kapsn almasn beklemeyecektir. O pazara (Markt) hangi mamul mal sunacan da, gnn modasna biim verecek hangi admlar atacan da ok iyi bilir (Kant metinde als Direktor einer Fabrik die Materie sowohl als die Faon aus ifadesini kullanmaktadr). Bu ise tam da yayncnn bu piyasadaki talebi etkilemekle yetinmeyip, onu bizzat oluturmas demektir. Bu gibi talepler ounlukla ksa mrl olup abucak tedavlden kalkabilir (die schnellste Abnahme); dolaysyla piyasaya arzedilen bu trden yaynlar da kolayca boy hedefi olabilir. Ama ne gam! Kantn o benzersiz ifadesiyle, rezil olacaklar bu gibi kalc olamayan, ucuzdan elendirici hicivleri, popler yaynlar kaleme almak iin kiralanan oyunculardr. adr tiyatrosunun sahibi nasl olsa bu salvolardan etkilenmez.ok doaldr ki, diye srdryor Kant, bir iletmecinin yasalar inemedii srece kendi karn (Eigennutz) gzetmesi su deildir. Bay Nicolai da yazar niteliiyle baarabilmi olmasa da bu ynyle iyi ciro yapmaktadr ne de olsa. Gerisini adr tiyatrosundaki gsteriyi tezghlayan deil, soytary oynayanlar (die Rolle des Narren) dnsn zavalllklar yzlerine vurulduunda. Peki ama Bay Nicolain fazlasyla su gtrr yazarln (Authorschaft) u belal teori ve pratik (Theorie und Praxis) konusuyla nasl balayacaz? Bu soruyu da ne srveren Kant bylece uyank yaynclk (Verlagsklugheit) ile ciddi, salam yaynclk (Verlagsgrndlichkeit) arasndaki derin kartla dikkatimizi eker. Bu nemli ayrm gzetildiinde el altndaki vakada ortaya kan en belirgin zellik, gsteriin hakikate stn klnyor oluudur (berlegenheit des Scheins ber die Wahrheit). Konulandrlan sorunun yant da u ayrntdan hareketle verilebilir: Pratik (Praxis) denilen eyle kastedilen bir sorunun aklkla, drste ele alnmasdr (welches eine offene und ehrliche Behandlung einer Aufgabe bedeutet). Ama szcn gerek anlamyla pratie (Praxis) deil de, kurnazca srdrlen etkinliklere (die Praktiken) ncelik tanyan bir iadamnn gznden bakldnda tm teori ocuksu ve gln grlecektir (und so alle Theorie in den Augen eines Geschftsmannes kindisch und lcherlich zu machen sucht). Bylelerinin ilkesi basite undan ibarettir, diye ekliyor Kant: dnya aldatlmay istiyorsa, brak aldansn (die Welt will betrogen sein, - so werde sie dann betrogen!). Bu ilke nda da amalarna bir gzel ular bu gibiler.Evet ama, diye bitiriyor Kant, bu trden cahil ve yeteneksiz filozof taslaklarnn (dieser spttisch nachffenden Philosophen) anlamazm grndkleri ey, Erkenntni a priori ile gerekte neyin anlalddr. Bu nsel bili kategorisini nl Kritiklerinde ileyen klyutmaz usta, Nicolai gibilerin bizleri kr sanarak szc uyanka kvrtp ona das Vonvorerkenntni demeyi yelediklerine dikkati ekiyor. Ama asl krler grmek istemeyenlerdir. Bu kurnaz tercihin rtke savunduu bir kar da vardr stelik: byle bir garabet-i manzara (die Seltsamkeit des Spectakels) iinde eyler doal yerlerinden edilip de baaa konulandrldnda merakls da maallah ok oluyor (viel Neugierige) ve bu izleyici kalabal da (eine Menge von Zuschauern) ksa bir sre iin bile olsa sz konusu pazar ayakta tutarak edebiyat iletmesindeki (litterrischen Gewerbe) endstriyel retime dayal bu yeni ticaretin (die Handelsindustrie) silinip gitmesinin de nne geebiliyor. Gene de, her erde olduu gibi bunda da bir hayr var, demeye getirir Kant, bu tatsz durumun una yaradn da sylemeliyiz; tiksindirici de olsa bu maskaralk (anekelnden Possenspiel) ciddi ve oturmu bilimlerde harcanan gerek emein deerini takdir etmenin de yolunu amaktadr.Kantn ikinci mektubu ite burada bitiyor. Ciddi emek harcayan ok dar bir kesim dnda onun son sylediklerinin herkeste ilediini pek ileri sremeyiz elbette. zellikle grsel ikencenin ne kt (ikencecinizi seviniz!) gnmz kltr endstrisi koullarnda yazl materyele itibar eden kesimin byk ounluunun da Kantn bu sevimsiz rnekten kard dersi zmseyecei kansnda deilim. Burada bir lde ileyebildiimiz Buchmacherei olaynn gnmz internet alannn yaygnlamasyla beliren ve henz pek fazla irdelenmemi yeni ve belki de baka bir boyutu ve bunun ahlki dourgular var ki, eldeki yaznn snrlarn ayor.Sizin iin de geerli midir bilemem ama kendi hesabma ileride bu ve yakn konular dnr tartrken, Schwrmerei, Lesesucht ve Buchmacherei (Saplant-Ynsz Okuma-Popler Yaynclk) karsnda Kantn ciddi endiesi ve dnsz kar tutumu hep aklmn bir kesinde duracak gibi grnyor. [Ankara, ODT, 10 Ekim 2005]* Bu yaz daha nce Immanuel Kantn 200. lm yldnm dolaysyla 6-8 Ekim 2004 tarihlerinde Mula niversitesinde gerekletirilen Uluslararas Kant Sempozyumunda sunulan bildirinin geniletilmi biimidir.

** ODT Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm. Yazar deiik evrelerinde yazy gzden geiren ve uyarlarda bulunan Dr. Belkiz Ayhan Tarhan ve Ar. Gr. Nur Bahar Sakzloluna, Senecann konuyla dorudan ilgili yazdklarn kendisine hatrlatan Prof. Dr. Halis Akdere itenlikle teekkr eder.

Borowskinin 6 Mart 1790 tarihli mektubu. lgili pasaj orijinalinde yledir: Eur. Wohlgebornen remittire ich hiebei anliegend den neuen Catechismus und den Versuch der Kritik der Religion, welche zwo Schriften Sie mir gtigst communcirten und die ich Ihnen Ende dieser Woche zurck liefern sollte. Ich erflle meine Zusage und verknpfe damit meinen ehrerbietigsten Danck fr die gtige Mittheilung. Zugleich lege ich das neueste Blatt des Cagliostro an, woraus Eur. Wohlgebornen den Gang, den ich in der Darstellung dieses Menschen genommen habe, werden beurtheilen knnen. Die vorhergehende Bltter, die ich selbst noch nicht zusammen habe, sollen Eur. Wohlgebornen auch noch eingeliefert werden. - Es ist mir von ganzem Herzen um die Zurechtstellung so mancher schwrmerischen Kpfe auch in unserm Lande zu thun - und dazu wird mir das von Ihnen, wrdigster Lehrer und Gnner! zu entwerfende kurze Raisonnement ber den Unfug dieser Art ganz auerordentlich behlflich seyn, von welchem ich Gebrauch machen werde so und in der Art, wie Sie es haben wollen. Ich erwarte solches mit der regesten Freude zu meiner und andrer Belehrung - und bin mit der herzlichsten und ehrerbietigsten Hochachtung. Eur. Wohlgebornen gantz gehorsamster Diener. Borowski. 6. Mrz 1790 HYPERLINK "http://www.ikp.uni-bonn.de/dt/forsch/kant/verzeichnisse-gesamt/index.html" http://www.ikp.uni-bonn.de/dt/forsch/kant/verzeichnisse-gesamt/index.html [altn ben izdim; yazda Almancas verilen tm mektuplamalar iin ayn internet sitesine bkz.]

Tm mektuplar iin kullanlan ngilizce ve Almanca kaynaklar unlardr: 1. Immanuel Kant, Correspondence, trans. and ed. by Arnulf Zweig (Cambridge: Cambridge Univ. Press, 1999) [bundan byle, Kant, Correspondence]; 2. Immanuel Kant, On Turning out books: Two letters to Mr. Friedrich Nicolai from Immanuel Kant, Practical Philosophy, tr. and ed. by Mary J. Gregor (Cambridge: Cambridge University Press, 1999): 623-627 [bundan byle, Two letters]; 3. Immanuel Kant, ber die Buchmacherei: Zwei Briefe an Herrn Friedrich Nicolai von Immanuel Kant, Kants Werke, Akademie-Textausgabe, Band VIII (Berlin: Walter de Gruyter & Co., 1968): 433-438. [bundan byle, Zwei Briefe].

Bu noktada Adornonun mzik alannda ciddiymiesine ortaya kan almalarda gizlenen ve kolay tespit edilemeyen Kitsch hakkndaki uyarc szlerini ister istemez hatrlyoruz. Adorno yle yazmaktadr: Kitschin en kts de [ciddi] kompozisyon iddias tayan, dzeyliymi gibi grnd iin de kitschlii batan farkedilemeyendir. Bu maskeyi yrtp atmann tek yolu da [paray] teknik ynden eletirmektirmzikte ciddi olmas hedeflenmi kitsch geler, tadklar teknik anomaliler nedeniyle kendilerini her zaman ele verirler. te yandan bu saptamann yalnzca bir k noktas olduu da dorudur: teknik anomalinin ille de kitsch gstergesi olmas gerekmez. [Der rgste Kitsch ist mit >Niveauernst< gemeinten Kompositionen berfhren sich stets durch technische Unstimmigkeiten. Freilich bieten die allein den Einsatz: technische Unstimmigkeit braucht nicht notwendig Kitsch zu sein.], Theodor W. Adorno, Kitsch (Ca. 1932), Gesammelte Schriften, Band 18 [Musikalische Schriften, V] (Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag, 199?): 794. Bu nemli tehisin Kantn bilimsel ve felsefi iddia tayan yazn alanyla ilgili gzlem ve tehislerine ok yakn olduu kansndaym.

Senecann Luciliusa gnderdii bu mektubun evbirisi iin bkz. Seneca, Ahlki Mektuplar-Epistulae Morales, Kitap I-XX, Trkeye ev. Trkn Uzel (Ankara: Trk Tarih Kurumu Yay., 1992): Mektup V, 45. 104vd. Latincesi: Librorum istic inopiam esse quereris. Non refert quam multos sed quam bonos habeas: lectio certa prodest, varia delectat. Qui quo destinavit pervenire vult unam sequatur viam, non per multas vagetur: non ire istuc sed errare est. Seneca, EPISTULARUM MORALIUM AD LUCILIUM, LIBER QUINTUS, XLV. HYPERLINK "http://www.gmu.edu/departments/fld/CLASSICS/seneca.ep5.html" http://www.gmu.edu/departments/fld/CLASSICS/seneca.ep5.html

Hasan nal Nalbantolu, Kant burada da hizmetinizdedir, Frulein: Maria von Herbert-Immanuel Kant Yazmas Dou Bat Dnce Dergisi, Yl 7, No. 27 (Mays-Temmuz 2004): 27-51. Bu yaz ktktan sonra Sinan Kadir elikin bulup dikkatimi ektii bir doktora tezini inceleme frsat buldum. Bkz. Laura M. Bernhardt, An Epicurean Kant?, baslmam doktora tezi (Urbana, Champaign: The University of Illnois, 2001 [UMI Microform 3023018]). Laura M. Bernhardtn tezi iin yararland kaynaklar arasnda Maria von Herbert ve aabeyi Franz-Paul ile ilgili Almanca kaynaklarn sandmzdan da fazla olduu gze arpyor; rnein, aabey Baron Franz-Paul Herbertin evresi [Herbert-Kreis] zerine konferans metinlerinden oluan u derleme: William Berger and Thomas H. Macho, eds. Kant als Liebesrageber. Eine Klagenfurter Episode (Wien: Verlag des Verbandes der wissenschaftlichen Gesellschaften sterreichs, 1989). Bu evrenin Kantn eserlerini onun savunduu aydnlanmac tutuma ok ters ve yanl yoruma ynelik mariz romantik ruh halleriyle okuduklarn bir kez daha dorulayan Bernhardtn almas nda ayn evrenin tipik bir Schwrmerei rnei sergiledii sylenebilir. (bkz. Bernhardt, Age.: Chp. 1, not 1,2).

Kantdan Borowskiye mektup (6-22 Mart 1790), Correspondence: 337-338. Kantn fikrini almak iin verdii Maria von Herbertin ilk mektubunu yanllkla cebine koyup da uzun sre orada unuttuu iin zr dileyen Borowskinin belki de yal dnr gen kadnn bu tuhaf mektubuna [Borowskinin ifadesi: Wohlgebornen hndige ich in der Anlage den sonderbaren Brief der Maria Herbert aus Clagenfurt... ] yant vermeye ikna eden yegane kii olduunu bu arada belirtmi olalm. Bkz. Borowskinin Kanta gnderdii Austos (?) 1791 tarihli mektupta yle yazdn gryoruz: Eer mektubu gnderen gen hanma yant verirseniz, en azndan onun kalbinin karlat bu olay [Gegenstand] sonucu iine yuvarland ac ve sapkn hli bir lde hafifletebilirsiniz, hatt ciddi tlerinizle bu hli tmyle ortadan kalkabilirsiniz bile. te o zaman gerekten byk bir iyilik yapm olursunuz. Yazlarnz bu denli okumaya hevesli, size de bu denli gven duyan biri mutlaka dikkat ve ihtimamnza lyktr.. [Wohlgebornen dem zerrissenen Herzen Ihrer Korrespondentin auch nur blo, durch Ihre Antwort einige Zerstreuung und Ablenkung Ihres Herzens von dem Gegenstande, an den sie gefesselt ist, fr einige Tage - vielleicht aber auch durch Ihre ernste Belehrungen fr immer, gewhren: so bewirken Sie warlich schon sehr was Groes und Gutes. Eine Person, die doch auch nur Lust hat, Ihre Schriften zu lesen - die eine solche Strke des Vertrauens, einen solchen Glauben an Sie hat ist doch immer einiger Achtung von Ihnen und des Versuches, sie zu beruhigen, werth.]. A.g.e.: 380-381.

Raising the Tone of Philosophy: Late Essays by Immanuel Kant, Transformative Critique by Jacques Derrida, ed. by Peter Fenves (Baltimore and London: The Johns Hopkins University Press, 1993): x-x.

amzn olduka srad ciddi dnrlerinden Martin Heidegger bile Rilkenin iiriyle girdii diyaloun szgelimi edebiyat tarihilerince bir Schwrmerei tr olarak alglanmas olasln yle dile getirmektedir: Bu yola girdiinizde, dnce ve iir birbirleriyle Varln tarihiyle birlikte uraacaklar bir diyaloa girerler. [Ama] edebiyat tarihi aratrmasnn gznde bu giriim kanlmaz olarak olgu [Tatsache] diye kabul edilenlerin bilim-d bir ihlalidir. Felsefe gznden ise ayn diyalog kafa karklnn mistisizme [Schwrmerei] saplanmasndan ibarettir. Ama [Varln] yazgs da hi bunlara aldrmadan yoluna devam eder. [Gelangen wir auf diese Bahn, dann bringt sie das Denken in eine seinsgeschichtliche Zwiesprache mit dem Dichten. Sie gilt der literarhistorischen Forschung unvermeidlich als ein unwissenschaftliches Vergewaltigen dessen, was jene fr die Tatsachen hlt. Die Zwiesprache gilt der Philosophie als ein Abweg der Ratlosigkeit in die Schwrmerei. Aber das Geschick zieht um solches unbekmmert seine Bahn.],Martin Heidegger, Wozu Dichter? (1946), Holzwege (Frankfurt am Main: Vittorio Klosterman, 1950): 256; 252. [ng.: Why Poets?, Off the Beaten Track, ed. and tr. by Julian Young and Kenneth Haynes (Cambridge: Cambridge University Press, 2002): 204]. [Altn izen benim.]

Netekim, Kantn eserlerini yeniden ngilizceye kazandrma projesinin evirmenlerinden Edward Heath bir baka evirisine yukarda gndermede bulunduum Von einem neuerdings erhobenen vornehmen Ton in der Philosophie (1796) yazsnn yeni evirisine yazd ksa girite yle bir saptamada bulunmaktadr: Dogmatizm ve Schwrmerein tehlikeleri Kantn en nemli tm eserlerinin asal temalarndan biridir; rnein bu nokta onun ilk Eletirisinin [Kritik der reinen Vernunft] Ar Usun Disiplini [daha geni balyla: Der transcendentalen Methodenlehre: Erstes Hauptstck: Die Disciplin der reinen Vernunft] balkl ksmnda kapsamlca sergilenmitir. Bkz. Translators Introduction to On a recently prominent tone of superiority in Philosophy, Immanuel Kant, Theoretical Philosophy after 1781 (The Cambridge Edition of the Works of Immanuel Kant), ed. By Henry Allison and Edward Heath (Cambridge: Cambridge University Press, 2002): 428.

Bu iki nemli kiilik arasnda Johann Erich Biesteri Berlinische Monatsschrift dergisinin ortak editr sfatyla, Kant derginin sayfalarna hem Aydnlanma dorultusunda hem de felsefi Schwrmerei karsnda aktif katkda bulunmaya ikna eden kii olarak anmalyz. Byk Friedrichin aydn fikirli bakan ve Kantn birinci Kritiini (Kritik der reinen Vernunft) adad Baron Karl Abraham von Zedlitzin de bir sre sekreterliini yapm bulunan Biesterin srar ve teviki sayesindedir ki dnrmzn hem Aydnlanma hem de her tr Schwrmerei zerine en nemli yazlar bu dergide yaynlanmtr (rnein Was ist Aufklrung? [1784] ve Was heit: sich im Denken orientiren? [1786]). Sz geen derginin tm saylar ve Kantn dergide yaynlanan yazlarnn orijinallerine u adreste ulalabilir: HYPERLINK "http://www.ub.uni-bielefeld.de/diglib/aufkl/berlmon/index.htm" http://www.ub.uni-bielefeld.de/diglib/aufkl/berlmon/index.htm

Kantn lmnden sonra yaynlanan ksa yazlar arasnda yer alan mektubu iin u kayna da kullandm: ber Schwrmerei und die Mittel dagegen, Sammlung einiger bisher unbekannt gebliebenen kleinen Schriften von Immanuel Kant. Zweyte sehr vermehrte Auflage dazu der Obertitel: Immanuel Kant's vermischte Schriften. Aechte und vollstndige Ausgabe (Knigsberg,: bey Friedrich Nicolovius, 1807): XVI, 379-382. Kantn bu yazsna gnmz Almanyasnda da gndermede bulunulmaktadr. rnein, Alman retmenler Birlii bakan [Prsident des Deutschen Lehrerverbandes (DL)] JosefKraus yaknlarda Bayerischen Staatszeitungda (vom 23. Juli 2004) kan bir bayazsnda [Schule: allerorten umzingelt von Dummheit / Her yandan aptallkla kuatlm yer: Okul] ayn toplumsal dalgann imdilerdeki benzerleri karsnda, zamannda Kantn onu aalayc bir sessizlikle yantlamaktan yana tutumuna pek katlmayarak unlar yazmaktadr: Kii [aptallk karsnda] tek bana bir ey yapabilir mi? Evet, hem de yalnzca o! Her kii bu duruma bakaldrabilir, bakaldrmaldr da. Kii imdiki durumda Immanuel Kantn [genelde geerli] tutumuna istisna olarak onu izlememelidir. Kant ber Schwrmerei und die Mittel dagegen balkl yazsnda normalde benimseyebileceimiz u satrlar yazmt: enebaz bilgesizlik [aptallk] karsnda, o yaygn rtme abasna girmek bounadr; yaplacak tek ey vardr: onu aalayc bir sessizlik. Ama her kim ki bugn sessiz kalr, bu yolla aptalla da meydan bo brakm olur. Bilgeler uramaz [aptallarla] tavsiyesi de izlenmemelidir. Hayr! Tm aklllar yle davranrsa, aptallk az zamanda dnyaya egemen olur. [Kann der einzelne etwas tun? Ja, nur er! Jeder einzelne kann, ja muss sich gegen Dummheit auflehnen. Er sollte sich hier ausnahmsweise nicht an Immanuel Kant halten. In seinem Aufsatz ber Schwrmerei und die Mittel dagegen schreibt er zwar durchaus nachvollziehbar: Gegen redselige Unwissenheit hilft kein weitlufiges Widerlegen, sondern nur verachtendes Schweigen. Aber: Wer das beherzigt, der berlsst der Dummheit das Feld. Er sollte sich auch nicht an den Rat halten, der da heit: Der Klgere gibt nach! Nein! Wenn alle Klugen nur noch nachgben, dann htten wir bald die totale Weltherrschaft der Dummheit.]. Yaznn tam metni iin bkz.: HYPERLINK "http://www.lehrerverband.de/dummh.htm#DEUTSCHER_LEHRERVERBAND" http://www.lehrerverband.de/dummh.htm#DEUTSCHER_LEHRERVERBAND. [evirimi dzeltme nezaketini gsteren meslekdalarm Dr. Helga Tl-Rittersberger ve Dr. Peter Finkeye teekkrlerimle]. Kantn sz konusu metninden Krausun yapt, benim de altn izdiim alntnn Kantn 1792 yaznda Prens Alexander von Beloselskyye gnderdii ve aada tartacam mektubunda yazdklaryla hemen hemen ayn neri olduunu bu arada belirtmi olalm.

Borowskinin mektubunun ierii yledir: Eur. Wohlgebornen remittire ich hiebei anliegend den neuen Catechismus und den Versuch der Kritik der Religion, welche zwo Schriften Sie mir gtigst communcirten und die ich Ihnen Ende dieser Woche zurck liefern sollte. Ich erflle meine Zusage und verknpfe damit meinen ehrerbietigsten Danck fr die gtige Mittheilung. Zugleich lege ich das neueste Blatt des Cagliostro an, woraus Eur. Wohlgebornen den Gang, den ich in der Darstellung dieses Menschen genommen habe, werden beurtheilen knnen. Die vorhergehende Bltter, die ich selbst noch nicht zusammen habe, sollen Eur. Wohlgebornen auch noch eingeliefert werden. - Es ist mir von ganzem Herzen um die Zurechtstellung so mancher schwrmerischen Kpfe auch in unserm Lande zu thun - und dazu wird mir das von Ihnen, wrdigster Lehrer und Gnner! zu entwerfende kurze Raisonnement ber den Unfug dieser Art ganz auerordentlich behlflich seyn, von welchem ich Gebrauch machen werde so und in der Art, wie Sie es haben wollen. Ich erwarte solches mit der regesten Freude zu meiner und andrer Belehrung - und bin mit der herzlichsten und ehrerbietigsten Hochachtung Eur. Wohlgebornen gantz gehorsamster. Diener Borowski. 6. Mrz 1790 [altn ben izdim]

Almancasnda: Der wohlhabendere, mit unter auch der vornehmere Stand, der, wo nicht auf Ueberlegenheit, doch wenigstens auf Gleichheit in Einsichten mit denen Anspruch macht, welche sich dahin auf dem dornigten Wege grndlicher Erlernung bemhen mssen, begngt sich, gleichsam den Rahm der Wissenschaften in Registern und summarischen Auszgen abzuschpfen, will aber doch gerne die Ungleichheit unmerklich machen, die zwischen einer redseligen Unwissenheit und grndlicher Wissenschaft bald in die Augen fllt und dieses gelingt am besten, wenn er unbegreifliche Dinge, von denen sich nur eine luftige Mglichkeit denken lt, als Facta aufhascht und dann den grndlichen Naturforscher auffordert, ihm zu erklren, wie er wohl die Erfllung dieses oder jenen Traums, dieser Ahndung, astrologischen Vorhersehung, oder Verwandlung des Bleyes in Gold, u.s.w. erklren wolle, denn hiebey ist, wenn das Factum eingerumt wird (welches er sich nicht streiten lt) einer so unwissend wie der andere.

Kantn Beloselskyye mektubundaki ksmn Almanca asl yledir: Diese ist entweder die der transscendenten Imagination d. i. der Ideale der Einbildungskraft genie Geist - esprit welche wenn die Formen der Einbildung der Natur wiedersprechen die Sphre der Hirngespenster monstren Phantasterey oder der transscendenten Vernunft d. i. der Ideale der Vernunft welche wenn sie auf bloe Erweiterung der Speculation ber das was gar nicht gegenstand der Sinne seyn mithin nicht zur Natur gehren kan lauter leere Begriffe seyn. Die Sphare der Schwarmerey qui cum ratione insaniunt und den Verstand dahin zurk bringen wo die betise war namlich nichts von seiner Idee zu verstehen.. Bir ka yl sonra baslacak Anthropologie in pragmatischer Hinsicht (1798)inde Kantn Idealar tanmlay da yledir.: Ideen sind Vernunftbegriffe, denen kein Gegenstand in der Erfahrung adquat gegeben werden kann. Sie sind weder Anschauungen (wie die von Raum und Zeit), noch Gefhle (wie die Glckseligkeitslehre sie sucht), welche beide zur Sinnlichkeit gehren; sondern Begriffe von einer Vollkommenheit, der man sich zwar immer nhern, sie aber nie vollstndig erreichen kann. Para. 43. Fikirleri byle tanmladktan sonra da sz konusu toplumsal dalgalanmay yle betimler: Wahnsinn mit Affect ist Tollheit, welche oft original, dabei aber unwillkrlich anwandelnd sein kann und alsdann, wie die dichterische Begeisterung (furor poeticus) an das Genie grnzt; ein solcher Anfall aber der leichteren, aber ungeregelten Zustrmung von Ideen, wenn er die Vernunft trifft, heit Schwrmerei. Das Hinbrten ber einer und derselben Idee, die doch keinen mglichen Zweck hat, z.B. ber den Verlust eines Gatten, der doch ins Leben nicht zurckzurufen ist, um in dem Schmerz selbst Beruhigung zu suchen, ist stumme Verrcktheit. Der Aberglaube ist mehr mit dem Wahnsinn, die Schwrmerei mit dem Wahnwitz zu vergleichen. Der letztere Kopfkranke wird oft auch (mit gemildertem Ausdrucke) exaltirt, auch wohl excentrischer Kopf genannt. Para. 45. Bkz. Kants Werke, Akademie-Ausgabe, [1902-], Band VII (Berlin: Walter de Gruyter & Co., 1968): 199-200, 202-2-3. [altn ben izdim.]

Almancasnda: Wider dieses Uebel sehe ich kein anderes Mittel, als das Vielerleilernen in Schulen auf das Grndlichlernen des Wenigren zurckzufhren und die Lesebegierde nicht sowohl auszurotten, als vielmehr dahin zu richten, da sie absichtlich werde; damit dem Wohlunterwiesenen, nur das Gelesene, welches ihm baaren Gewinn an Einsicht verschafft, gefalle, alles brige aber aneckele.

Almancasnda: Weitluftige Widerlegung ist hier wider die Wrde der Vernunft und richtet auch nichts aus: verachtendes Stillschweigen ist einer solchen Art von Wahnsinn besser angemessen: wie denn auch dergleichen Erugnisse in der moralischen Welt nur eine kurze Zeit dauren, um andern Thorheiten Plaz zu machen. Ich bin u.s.f..

Almancasnda: Ich kan ihnen nicht beschreiben, wie enthusiastisch auch jene, die sonst ihren Grundsatzen nicht gut waren, so gar unsre Damen jetzt fr sie eingenommen sind, da wir in mehreren Zeitungen gelesen haben, da sie als Gesetzgeber, als stifter der Ruhe u. des Friedens nach Frankreich gerufen worden seyn, u. dazu von ihrem Koenig Erlaubnis erhalten haben; auch ich bekomme jetzt von mancher Dame ein freundlicheres Gesicht, als zuvor.

Almancasnda: Ihre Schriften sind da, wie in Oesterreich Kontrebande, besonders aber Ihr Religionswerk. O warum hat doch die Wahrheit gegen sovieles zu kmpfen, bis sie nur halb ihre Stimme geltend mache! Haben Mnner sich so sehr gegen die kritische Philosophie gestrubt, so macht sie ihr Glck leichter bey Weibern. Sie glauben nicht, wie enthusiastisch Mdchen und Frauen fr Ihr Sistem eingenommen sind, und wie allgemein diese wnschen, es zu kennen. Hier in Wrzburg kmmt man in viele Frauenzimmergesellschaften, wo man sich beeifert, vor andern mehr Kenntni Ihres Sistems zu zeigen, und wo es stets das Lieblingsgesprch ausmacht. Ia, was gewi seltene Erscheinung ist, man hlt sich nicht allein in den Schranken des praktischen Theiles, sondern wagt sich auch in das theoretische.

Bkz. Correspondence: 251.

Kantn sz geen yazsndaki bu son dipnotunun ngilizce evirisi Almanca asl ile karlatrlm ve metnin daha iyi anlalmasna yardmc olabilecek ifadeler yeri geldike tarafmzca keli parantez iinde verilmitir. imdilik bkz. Immanuel Kant, What does it mean to orient oneself in thinking?, Religion and Rational Theology, second, enlarged edition, tr. and ed. by Allen W. Wood and George Di Giovanni (Cambridge: Cambridge University Press, 1996): 18. Alntnn Almanca asl yledir: Selbstdenken heit den obersten Probirstein der Wahrheit in sich selbst (d.i. in seiner eigenen Vernunft) suchen; und die Maxime, jederzeit selbst zu denken, ist die Aufklrung. Dazu gehrt nun eben so viel nicht, als sich diejenigen einbilden, welche die Aufklrung in Kenntnisse setzen: da sie vielmehr ein negativer Grundsatz im Gebrauche seines Erkenntnivermgens ist, und fter der, so an Kenntnissen beraus reich ist, im Gebrauche derselben am wenigsten aufgeklrt ist. Sich seiner eigenen Vernunft bedienen, will nichts weiter sagen, als bei allem dem, was man annehmen soll, sich selbst fragen: ob man es wohl thunlich finde, den Grund, warum man etwas annimmt, oder auch die Regel, die aus dem, was man annimmt, folgt, zum allgemeinen Grundsatze seines Vernunftgebrauchs zu machen. Diese Probe kann ein jeder mit sich selbst anstellen; und er wird Aberglauben und Schwrmerei bei dieser Prfung alsbald verschwinden sehen, wenn er gleich bei weitem die Kenntnisse nicht hat, beide aus objectiven Grnden zu widerlegen. Denn er bedient sich blos der Maxime der Selbsterhaltung der Vernunft. Aufklrung in einzelnen Subjecten durch Erziehung zu grnden, ist also gar leicht; man mu nur frh anfangen, die jungen Kpfe zu dieser Reflexion zu gewhnen. Ein Zeitalter aber aufzuklren, ist sehr langwierig; denn es finden sich viel uere Hindernisse, welche jene Erziehungsart theils verbieten, theils erschweren., Kants Werke, Akademie-Textausgabe, Band VIII (Berlin: Walter de Gruyter & Co., 1968): 147

Her iki mektup iin ncelikle bkz. ber die Buchmacherei. Zwei Briefe an Herrn Friedrich Nicolai von Immanuel Kant. Kants Werke, Akademie-Textausgabe, Band VIII (Berlin: Walter de Gruyter & Co., 1968): 431-438.

nternet ortamyla ilgili olarak Kantn kayglarn paylaan ve grlerini ileyen bir alma iin imdilik bkz. Rafael Capurro, Das Internet und die Grenzen der Ethik: Eine neue Informationsethik stellt sich den Ergebnissen der Medienwirkungsforschung Vortrag im Rahmen der 2. Fachtagung der Deutschen Gesellschaft fr Medienwirkungsforschung (DGMF), Frankfurt a.M. 6.-7. Oktober 1998. Erschienen in: Medienethik und Medienwirkungsforschung, Hrsg. Von M. Rath (Wiesbaden 2000): 105-126. zellikle bkz. Einleitung. Tm metne ulamak iin: HYPERLINK "http://www.capurro.de/rath.htm" http://www.capurro.de/rath.htm